politicka misla 8(final) - idscs · deklaracija za pravata na licata pripadnici na nacionalni ili...

str. 1Godina 2, br. 8, dekemvri 2004 Skopje

Pred samo dve decenii za mnoguintelektualci religijata i crkvatavo modernoto op{testvo ve}e ne beanekoja seriozna tema. Za marksis-tite i levicata religijata be{e"opium za narod#, a za prosve-titelite na liberalno-gra|anskata{kola na mislewe religijata be{eostatok od eden propad-nat svet ili pak znak zanedovolna kulturna raz-vienost. Vo eden takovambient istoriskite iop{testvenite presvrtivo poslednata decenijana 20. vek gi zatekna mno-zinstvoto analiti~arinepodgotveni. Be{e po-trebno cela edna dece-nija za da po~nat "fa-brikite na mislewa# po-vtorno da go otkrijat pra{aweto zareligijata i nau~nite spisanija dago prifatat ovoj diskurs.

Posvetuvaweto na ovoj broj naPoliti~ka misla na pra{awata odreligijata, etikata i tolerancijatavoop{to ne pretstavuva posledicana robuvawe na momentot, iliprojavuvawe na pomodni trendovi.Poa|ame od faktot deka religiitese neosporen izvor na moralni,vrednosni sistemi, i deka pokrajpoznatoto napreduvawe na ona {toe tehni~ko i tehnolo{ko, kako ipokraj osoznavaweto na svetot vrzosnova na mo}ta za racionalizacija,religioznoto gledawe na svetot

generira elementi na identitet. Nana{iot prostor religijata imalaizvonredna uloga vo konfigura-cijata na pove}ekulturni vrednostii vrednosni perspektivi, no i nasozdavaweto specifi~ni modeli napraktikuvawe na kulturnata plura-lnost.

Sega na site nas ni sepoznati specifi~nos-tite na aktuelniot mo-ment, odnosno na epohatavo koja ‘iveeme, iakoistite nastani razli~nogi interpretirame i imdavame razli~na te‘ina.Gi poznavame protiv-re~nostite koi se pro-stiraat na globalenplan, te{kite konflik-ti koi sekojdnevno se

percepirat preku mediumite i koin¢ predupreduvaat na pogubnosta odbrzoto nosewe zaklu~oci. Ve}e seprepoznavaat mnogubrojni kriti~kidiskursi, kako na primer postkolo-nijalniot diskurs, koi vnesuvaatnovum vo na{ite razmisluvawa ipoinaku ja osvetluvaat proble-matikata, no na sosem poinakov na-~in.

Koga se zboruva za zapadnatapoliti~ka misla i nejziniot odnoskon religijata, naj~esto se poa|a odzavr{uvaweto na religioznitevojni vo 16. i 17. vek koga vo Zapadnai Sredna Evropa bil vospostavenVestvalskiot mir od 1648 godina,

d-r \orge Ivanov

Politi~ka mislastr. 2

\orge Ivanov

so koj za prv pat }e se vospostaviprincipot na teritorijalniot suve-renitet vo me|udr‘avnite odnosi.Religioznata tolerancija }e dojdepodocna pod vlijanie na prosve-titelstvoto i ~ovekovite prava.Kako pretpostavka morala da seprifati odvoenosta na crkvata oddr‘avata i religijata kako privat-na rabota. Vo sekoj slu~aj, ovie }ebidat osnovni principi na seku-larnata dr‘ava vo Zapadna Evropai tie vo celost }e bidat ostvareniduri vo vtorata polovina na 20-otvek.

Na pravoslavniot istok od Evro-pa i denes dominiraat drugi tra-dicii, koi duri go pre‘iveaja idolgiot period na komunisti~kotovladeewe. Poa|aj}i od Istokot konZapadot postojat ogromni kulturnirazliki za ova centralno pra{aweod zaedni~kiot ~ove~ki ‘ivot, bezda gi spomneme razlikite me|uhristijanski obele‘enata Evropa iavtohtonite muslimanski narodnigrupi na Balkanot, vo Turcija i naKavkaz. Religijata vo Jugoisto~naEvropa vsu{nost e konstitutivenelement na nacijata i nacionalnatadr‘ava vo mnogu posilna mera odZapadna Evropa. Zemjite od jugo-istok od Evropa po pravilo sebe sesfa}aat kako kulturalni nacii, vokoi religiozniot faktor kakoelement na koegzistencija imacentralna uloga. Na Balkanot jazi-kot naj~esto ja prezema funkcijatana specifi~na razlika kon nadvor,no odvnatre religijata s¢ u{tedejstvuva kako sredstvo za mobili-zacija. Crkvite (koi se nacionalni)se isprepleteni so politikatamnogu posilno otkolku vo Zapadna

Evropa. Toa e povrzano so toa {tonarodite na Balkanot vo crkviteimale ~estopati posledno pribe-‘i{te za kulturalna sloboda zavreme na dolgite periodi na poli-ti~ka pot~inetost. Crkvite za nivso stoletija bile garant za nivniotetni~ko-kulturen identitet, od-nosno za odr‘uvawe na etni~katakolektivna svest.

Od druga strana, vo poslednivedecenii migracionite dvi‘ewa konZapadna Evropa pokrenuvaat noviproblemi od religioznata koegzis-tencija. Islamot broj~ano ve}estana najsilna religiozna grupa pohristijanstvoto vo Evropa. Sosemmal broj Evropejci sfa}aat dekaovoj nov multireligiozitet posta-vuva novi pra{awa koi se odne-suvaat na odnosot me|u religijata iop{testvoto, crkvata i dr‘avata.Prose~niot Evropeec s¢ u{te podvlijanie na "Vestvalskiot poredok#smeta deka religijata e privatnarabota.

Centralna tema za multikul-turna Evropa na 21. vek stanuvapra{aweto kako zapadnoevrop-skite op{testva treba da posta-puvaat so lu|eto od islamska vero-ispovest? Zasega dominiraat dve{koli. Ednata zboruva za univer-zalnosta na zapadnite ~ovekoviprava i pravilata za sekularna ilaicisti~ka dr‘ava, a vtorata sezalaga na muslimanite da im sedozvoli celosna sloboda na niv-nata religija. Debatata stanuvakontroverzna dokolku stanuva zborza toa da se akceptira islamskatatradicija vo pogled na neednakviottretman me|u ma‘ot i ‘enata ilipak telesnoto kaznuvawe, za{to


Voved

takvite naviki i obi~ai se nao|aatvo protivre~nost so fundamental-nite principi na evropskoto pro-svetitelstvo.

Pokraj navedenovo, op{t vpe-~atok e deka na po~etokot na 21. vekvo najgolem broj zemji od Azija iAfrika postoi intenzivno i speci-fi~no vra}awe na religijata vopolitikata, dodeka vo ZapadnaEvropa klasi~niot model na se-

kularizirawe sepak slabee. Ovieprocesi sekako se povrzani i sorenesansata na etni~ko-nacional-noto pra{awe. Poa|aj}i od kon-fliktite na Balkanot i na Kavkazmo‘e da se vidi deka religiozniotfundamentalizam mo‘e da se po-vrze so etni~kiot nacionalizam ina toj na~in su{testveno da gi za-ostri postojnite sprotivstavuvawa.

Abstract

Surpassing the changes in opinion and awkward feelings toward religion,we come once again to re-discover the discourse as a source of moral systemsof value. Considering the Western political thought in relation to religion onehas to start with 1648 and the Vestfalian peace, that constituted the conceptof territorial sovereignty in international relations, where an important roleplayed the definitive separation of the church and the state and the constitutionof the religion as a private matter ñ the constituting principles of the secularstate of West Europe. The course of the story of the Orthodox East of Europeseems to have not moved much from the religion being a constitutive part ofthe nation and the national state in ways deeper than those of Western Europe.The roots may lie in traditions, but now they surface in the new migrationtrends toward West Europe, and now the multireligiosity rearranges theconcepts of the relations between religion and society. How should WestEurope treat the moslems? The debate varies from the universality of thewestern human rights and the equality for all, or the approval and acceptanceof complete freedom of religion for the moslems and all its implications.

The general conclusion is that most of the countries of Asia and Africaturn toward the return of religion in the constitution of the state, as the classicEuropean model of secularization seems to weaken, as the religiousfundamentalism tightly connects itself with the ethnic nationalism.


SODR@INA / CONTENTS

Voved\orge Ivanov

IntroductionGjorge Ivanov

Religija, etika, tolerancija /Religija, etika, tolerancija /Religija, etika, tolerancija /Religija, etika, tolerancija /Religija, etika, tolerancija /RRRRReligioneligioneligioneligioneligion, Ethic, T, Ethic, T, Ethic, T, Ethic, T, Ethic, Toleranceoleranceoleranceoleranceolerance

Gra|ansko op{testvo i hristijanska odgovornost ____________11Paul Nolte

Civic Society and the Christian ResponsibilityPaul Nolte

Rigidno poimawe na nacijata _______________________________19Nenad Markovi}

Rigid Defining of the Terms NationNenad Markovic

Dali religijata e faktor vo turskatanadvore{na politika? _____________________________________31Erman Top~u

Is Religion a Factor in Turkish Foreign Policy?Erman Topcu

Pismo za tolerancijata ____________________________________41Marko Tro{anovski

Letter of ToleranceMarko Trosanovski

Aktuelno /Aktuelno /Aktuelno /Aktuelno /Aktuelno / Current Current Current Current Current

Makedonija i Grcija - pregled na sporot so imeto ____________47Aleksandar Spasenovski

Macedonia and Greece – Surwey of the Conflict with the NameAleksandar Spasenovski


Me|unarodni organizacii /Me|unarodni organizacii /Me|unarodni organizacii /Me|unarodni organizacii /Me|unarodni organizacii /InterInterInterInterInternationalnationalnationalnationalnational OrOrOrOrOrganizationsganizationsganizationsganizationsganizations

Ulogata na OBSE i konceptot na nacionalni malcinstva _____55Elena Andreevska

The Role of OSCE and the Concept of National MinoritiesElena Andreevska

Predizvici i perspektivi /Predizvici i perspektivi /Predizvici i perspektivi /Predizvici i perspektivi /Predizvici i perspektivi /ChallengesChallengesChallengesChallengesChallenges andandandandand PerspectivesPerspectivesPerspectivesPerspectivesPerspectives

Dialogue en vogue __________________________________________61Za smislata i besmislata na dijalogot so islamotAndreas Jakobs

Dialogue en vogueAbout the Sense and the Nonsense of the Dialogue with the IslamAndreas Jacobs

Teorija /Teorija /Teorija /Teorija /Teorija / Theory Theory Theory Theory Theory

Miletskiot sistem -model na religiozna tolerancija ___________________________69\orge Ivanov

The Millet System -Model of Religious ToleranceGjorge Ivanov

Tolerancija, liberalizam i teorija na diskursot -edna polemika za odnosite _________________________________79Martin Proto|er

Tolerance, Liberalism and the Theory of Discourse -a Polemic about the RelationsMartin Protogjer

Utilitarizmot kako utrinska molitva ______________________89na sovremenoto op{testvoTihomir Topuzovski

Utilitarianism as a Morning Prayerof the Contemporary SocietyTihomir Topuzovski


Portreti / Portreti / Portreti / Portreti / Portreti / PPPPPortraitsortraitsortraitsortraitsortraits

Jazikot na koj zboruva{e Majka Tereza _______________________97Dimitar \or|ievski

The Language on which Mother Teresa was talkingDimitar Gjorgjievski

Po smrttta na Arafat _____________________________________103Nova inicijativa za mir ili haos?Johanes Gerster

After the Death of Arafat

The New Initiative for Peace or Chaos?Johannes Gerster

Recenzii /Recenzii /Recenzii /Recenzii /Recenzii / Recensions Recensions Recensions Recensions Recensions

Predizvicite na multikulturalizmot ______________________107Vladimir Misev

Challenges of the MulticulturalismVladimir Misev

Dokumenti / Dokumenti / Dokumenti / Dokumenti / Dokumenti / DocumentsDocumentsDocumentsDocumentsDocuments

Deklaracija za pravata na licata pripadnici na nacionalniili etni~ki, religiozni i jazi~ni malcinstva ______________113

Declaration on the Rights of Persons Belonging to National orEthnic, Religious and Linguistic Minorities

Eliminacija na site formi na religiozna netolerancija ____117

Elimination of all forms of religious intolerance

Za avtoriteZa avtoriteZa avtoriteZa avtoriteZa avtorite______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________121About the authorsAbout the authorsAbout the authorsAbout the authorsAbout the authors


Godina 2Br.8dekemvriSkopje 2004ISSN 1409-9853

Spisanie za politi~ko-op{testveni temi

Izdava~i :d-r \orge Ivanov

Ulrih KlepmanUrednici :Dane Taleski

m-r Sandra Koqa~kovaJasmina ûkalovska

Goce Drtkovski

Adresa :Fondacija "Konrad Adenauer#

Maksim Gorki 16 kat 3MK-1000 Skopje

Tel.: 02 3231 122Faks: 02 3135 290

Email: [email protected]: www.kas.de

Institut za demokratija,solidarnost i civilno op{testvo

ul. Metropolit Teodosij Gologanov 59 / 1 / 6 -13MK - 1000 Skopje

Tel. / Faks :02 3217 080Email: [email protected]

Internet: www.idsco.org.mk

Pe~at:Vinsent grafika

Dizajn:Natali Nikolovska

Organizacija:Daniela Trajkovi}

Tehni~ka podgotovka:Pepi Damjanovski

Prevod:Marija Micevska, Zoran Gli{i},

Davor Pa{oski, Qupka SiljanoskaLektura:

Sneàna Orlovi} Stojanovi}

Stavovite izneseni vo spisanieto ne sestavovi na Fondacijata "Konrad Adenauer# i

Institutot za demokratija, solidarnost icivilno op{testvo, tuku se li~ni

gledawa na avtorite. Izdava~ite ne odgovaraatza gre{ki napraveni pri prevodot.

Spisanieto se izdava 4 pati godi{no i im sedostavuva na politi~kite subjekti,

dràvnite institucii, univerzitetite,stranskite pretstavni{tva vo

Republika Makedonija

Year 2N∫ 8

DecemberSkopje 2004

ISSN 1409-9853

Magazine for political-societal subjects

The viewpoints expressed in the magazine are notthe viewpoints of the Foundation "KonradAdenauer# and the Institute for Democracy,Solidarity and Civil Society. They are personalviews of the authors. The publishers are not liablefor the translation errors

The magazine is published 4 times a yearand it is distributed to political subjects, stateinstitutions, universities andforeign representatives inthe Republic of Macedonia.

P u b l i s h e r s :Dr. Gjorge IvanovUlrich KleppmannE d i t o r s :Dane TaleskiSandra Koljackova M.A.Jasmina ChukalkovskaGoce Drtkovski

A d d r e s s :Konrad-Adenauer-Stiftungul. Maksim Gorki 16 / 3MK-1000 Skopjephone: 02 323 11 22fax: 02 313 52 90email: [email protected]: www.kas.de

Institute for Democracy, Solidarityand Civil Societyul. Metropolit Teodosij Gologanov 59/1/6-13MK-1000 Skopjephone/fax: 02 321 70 80email: [email protected]: www.idsco.org.mk

P r i n t i n g :Vinsent grafikaDesign :Natali NikolovskaO rg a n i z a t i o n :Daniela TrajkovicTechnical preparation :Pepi DamjanovskiTr a n s l a t i o n :Marija Micevska, Zoran Glisic,Davor Pasoski, Ljupka SiljanoskaProof reading:Snezana Orlovik Stojanovik


Gra|ansko op{testvo i hristijanskaodgovornost

Paul Nolte

Osvrt kon novite barawa vopostsvetovniot svet

Dali s¢ u{te vredi da se razmis-luva za odnosot me|u religijata iop{testvoto, me|u hristijanskitevrednosti i aktuelnite politi~kisporni pra{awa? Pojdovnata po-lo‘ba e promeneta. Nekoi osnovnipretpostavki za is~eznuvaweto nareligijata od politikata i zacelosnata svetovnost na kulturitene se potvrdija. Od pred nekolkugodini zapadnite op{testva sesilno potsetuvani, na javnata mo}na religijata, kako od nadvor – naprimer od strana na arapsko-islam-skiot svet – taka i od vnatre.Istovremeno, mnogu zapadnoevrop-ski op{testva, kako i op{testvotona Sojuzna Republika Germanija, senao|aat vo dlaboka kriza, koja ododamna ve}e ne e samo kriza nainstitucii – na socijalnoto osigu-ruvawe, na federalizmot i takanatamu - tuku se manifestira i kakokriza na etiki, na merki i orien-tacii na so‘ivot. Pritoa, svetov-nosta i oddeluvaweto od crkvatakako obele‘ja na dvaesettiot vekne dozvoluvaat tolku ednostavnoda se poni{tat. Hristijanstvotomnogu pove}e e del od pluralnatakultura na modernata – no, mo‘ebitokmu poradi toj fakt mo‘e poefi-

kasno da go podigne svojot glas voop{testvoto.

Od onaa strana nasvetovnosta?

Nie – gra|anite na zapadno-evropskite dr‘avi - s¢ u{te smema|epsani od svetovnosta, koja se~ini deka u{te od prosvetitel-stvoto navamu se odviva kako kvazipriroden proces na potisnuvawe nareligijata od javnite institucii iop{tata kultura, kako zaguba nazna~eweto ne samo na crkvite, tukui na religiozno zasnovanite argu-menti i ubeduvawa, kako zatvorawena religijata vo privatnosta ili,pak najmnogu vo zatvorenite sferina crkovnosta. Ova fiksirawe na,navodno, doglednoto is~eznuvawena religijata go pomati pogledot zatoa deka religijata i vo uslovi namodernite op{testva ima konti-nuirana, delumno duri i povtornoraste~ka uloga za pretstavata nakulturite za samite sebe, i pretsta-vuva definicija na vrednostite ilegitimnost na politikata, i toare~isi nasekade vo svetot. Na ovojna~in, univerzalniot tek na svetov-nosta se pojavuva pove}e kakoisklu~ok, kako zapadnoevropskiposeben pat vo eden svet pridvi-‘uvan od silata na javnata religija

Re

li

gija

, et

ika

,t

ol

er

an

ci

ja


Paul Nolte

(public religion, JosÈ Casanova). Durivo poslednive godini, vra}awetona religijata vo javnosta i vopolitikata intenzivno se regis-trira{e i diskutira{e i vo Germa-nija.

Ova vra}awe ima dve dimenzii.Prvata se sproveduva na "nadvo-re{nite granici# na zapadnatacivilizacija. Najzna~ajniot primerza toa e predizvikot na islamskiotfundamentalizam, voop{to inter-kulturniot dijalog so islamot.Op{testvata od Sredna Evropapreku ovoj primer se potsetija nesamo na postoe~kata mo} na reli-gijata kaj drugite zemji, vo "tu|ite#isto taka brzo moderniziranikulturi, tuku i na nekoi propu{tenipotencijali na svoite, prvobitno,religiozno osnovani vrednosniubeduvawa i osnovi za deluvawe.

Vtoro, religijata e istovremenonavlezena vo "vnatre{nite granici#preku porite na zapadnite op{tes-tva. Nau~niot napredok postavipra{awa za tehni~kata mo`nost zasozdavawe ~ove~ki ìvot vo nova,radikalna smisla i tokmu poraditoa vo ponovite debati za gen-tehnologijata i kloniraweto, pred-implantacionata dijagnostika ibiomedicinskoto sozdavawe (iuni{tuvawe) na ~ovekot, se upo-trebija eti~ki argumenti, koi zamnogumina bea iznenaduva~ki, a koi– bilo otvoreno, bilo implicitno– se potpiraa na religiozni ubedu-vawa, i toa ne samo vo privatniotrazgovor, tuku i vo javnite i vopoliti~kite raspravi. Ovie debatipokaàa deka liberalnite, sve-tovni op{testva mnogu malku sesprotivstavuvaat sami na sebe navakvite vnatre{ni predizvici, koi

se povikuvaat na napredokot –zna~i na principot na liberalizam– ako tie samite (isto taka) ne sepotpiraat na religiozni ubedu-vawa.

"Postsvetovno op{testvo#spored Habermas

Pred ovie novi vnatre{ni inadvore{ni predizvici, JirgenHabermas razvi pretstava za edno"postsvetovno op{testvo# na Za-padot, koe se zalaga za postoewe nareligiozni zaednici vo postojanosvetovno opkruùvawe. So ovojkoncept e obeleàn odlu~uva~kiotprekin vo diskusijata, bidej}i toj ezna~itelno poimpliciten od voobi-~aenoto garantirawe na sloboda navera (sloboda na sovesta, slobodana obedinuvawe itn.) od strana nasvetovnata dràva nasproti reli-gioznosta na nejzinite gra|ani. Kakoprvo, se otvora zaglavenata, kul-turno-borbena alternativa me|usvetovnosta od edna strana i biloreakcionernoto, bilo samo naivno-nostalgi~noto "vra}awe kon reli-gijata# od druga strana; ne{to tretostanuva prepoznatlivo, tokmu sekoe"postsvetovno op{testvo#, koe ne japoni{tuva svetovnosta, no koe, istotaka, ne saka da ja uìva do stepenna nejzin gor~liv, pa duri i samo-uni{tuva~ki kraj.

Vtoro, ako se sledi Habermaspostsvetovnoto op{testvo, zna~i ibarawe ne samo za religioznitegra|ani. Ova op{testvo bara ne{toi od negovite nereligiozni gra|ani.Religijata ne mo‘e ve}e da seisklu~i od javnosta i dvete stranise prinudeni da ja po~ituvaat i darabotat na granicata me|u religi-


Gra|ansko op{testvo i hristijanska odgovornost

jata i svetovnoto op{testvo. Pri-toa, ne stanuva zbor za nivelirawei istorisko poni{tuvawe na podel-bata me|u religioznata i svetov-nata sfera, me|u privatnata verbai javnoto dejstvuvawe - posts-vetovniot Zapad ne saka dobro-volno da se upati (navrati) nitu konosnovniot problem na islamot nitukon sopstvenata istorija predraspravata za osloboduvawe nacrkovnata od svetovnata vlast,reformacijata i prosvetitelstvo-to. Ne stanuva zbor za prepu{tawena rabotata na ovaa granica nareligioznata privatnost ili nacrkovnite posebni kulturi, tuku zanejzino zacvrstuvawe vo sredi{-teto na zaednicata.

Treto, Habermas uka‘uva dekareligioznite gra|ani mo‘e da pose-duvaat duri i intelektualna ieti~ka prednost pred nivnitenereligiozni gra|ani, bidej}i tiese prinudeni da ja izdr‘at i da janapravat kompatibilna napnatostame|u verata i znaeweto, me|u reli-gioznata apsolutnost i konsenzusotna demokratskata zaednica. Tiepridonesuvaat eden vid na kogni-tivna metarefleksija, koja ne sebara od drugata strana i so toasozdavaat komleksni horizonti nasoznanie i dejstvuvawe, od koi ednopostsvetovno op{testvo ne mo‘e dase otka‘e. Vo modernite op{testvareligioznoto i kognitivnoto re{a-vawe na problemot, verbata iznaeweto ne se sprotivstaveni,tuku se tesno povrzani me|u sebe.

Od 1960 godina prisutna e navi-kata postoeweto na (kvazi) reli-giozni vrednosti i prakti~ni for-mi vo svetovno demokratskiteop{testva da se diskutiraat pod

poimot "civilna religija# (RobertBelah). Civilnata religija sozdadevo domenot na privatiziranatareligiozna pluralnost povrzu-va~ka, integrativna vrednost nanacijata i na nejzinata demokratskakultura, i se ~ine{e deka mo`eistovremeno da sozdade trajnopomiruvawe me|u religioznata isvetovnata sfera. Dokolku denes sefrli kriti~ki pogled na ovoj mo-del, toga{ stanuva jasno: odnosotme|u religijata i op{testvoto nesoodvetstvuva ve}e na civilnoreligiozniot razvoen tek i toanajmnogu od dve pri~ini. Od ednastrana, teorijata za pomiruvawe iza integracija vodi vo zabluda.Razlikata me|u religioznata isvetovnata argumentacija ostanuvakonstitutivna i e neprikosnovena,na primer, vo kontekst na {totukudiskutiraniot "refleksiven pot-tik# i vo negoviot pridones zaprenesuvawe.

Od druga strana, homogenosta navrednosnite ubeduvawa, povrzaniso konceptot na civilna religija,za edno otvoreno op{testvo ne senitu dosti‘ni, nitu po‘elni. Homo-genosta krie opasnosti od kulturenkonformizam, kako i od politi~kainstrumentalizacija i ideolo-gizacija na civilnata religija.Nasproti ovoj integrativen mislo-ven model denes stoi iskustvoto napluralizmot i pluralizacijata – nakulturata, vrednosnite ubeduvawai eti~ki osnovanite ‘ivotni kon-cepti voop{to, a od religijataosobeno. Od baraweto za va‘nostna religioznite argumenti vo zaed-nicata i vo politi~kata javnostproizleguva nova skromnost, povle-kuvawe od nadminatite univer-


Paul Nolte

zalni barawa. Od ova promenetosamopoimawe na religijata vopostsvetovnoto op{testvo nasta-nuva istovremeno nova va‘e~kasila, nov "somne‘# na religiozniteubeduvawa i religiozno prene-senite argumenti vo svetovniotdiskurs na na{eto op{testvo.

Zo{to javno zna~ewe nareligijata?

Na {to se odnesuvaat religi-oznite argumenti i nivniot "import#vo svetovno-gra|anskata sfera? Zakoja cel ni "treba# nam denes, sodrugi zborovi javno zna~ewe ili vonajmala raka sluh za religijata? Voposlednite godini vnimanieto sepremesti od opkruùvaweto na~ovekot i negovoto op{testvo konvnatre{niot prostor na ~ovekovataegzistencija, na griàta za konsti-tucijata na ~ove~kiot ìvot voop-{to i kon vnatre{nite vrski voop{testvoto. U{te kolku vreme }epomine do ve{ta~koto sozdavawena ~ovekot vo epruveta? Smeeme lida ~ekorime po toj pat, iako moèmeda odime po nego nau~no?

I {to gi dr‘i u{te zaedno za-padnite op{testva vo pogled napluralizmot i radikalnata indivi-dualizacija? Mo‘e li tie s¢ u{teda se sfatat kako politi~ki op-{testva ili pak demokratskatapolitika s¢ pove}e se otu|uva odgra|anite vo partii i parlamenti,koi vsu{nost bi trebalo da bidatsozdadeni od niv, gra|anite?

Posledniov naveden aspekttreba podetalno da se razjasni votekot na tekstov. Toj gi ozna~uvaproblemite na ona "gra|ansko op-{testvo#, koe e vo tesna vrska so

debatite za potrebnite reformi voGermanija. Reformite vo Germanija}e bidat dolgoro~no uspe{ni ako mudadat nova osnova na odnosot me|uop{testvoto i dràvata, me|u gra|a-nite i vladata, osnova koja prekumodelot na dràvno "zgriùvawe#na gra|anite – sfateno vo naj{i-roka smisla na zborot - izleguva odramkite na "modelot na klienteli#na odnosot dràva-gra|ani.

Poimot odgovornost

Vo ovaa konstelacija poimotodgovornost naide na golemo vnima-nie i si najde mesto vo debatite zareformata i za gra|anskoto op{tes-tvo vo Germanija. So ovoj poim mo‘eegzemplarno da se pojasni kakomo‘e da se sprovede intervencijatana religioznite ubeduvawa vosvetovnata sfera od javniot dis-kurs i od politika, vo uslovi napostsvetovno op{testvo. Kako ni-eden drug poim, odgovornosta ozna-~uva povrzuva~ko mesto me|u indi-viduata i op{testvoto, li~niotidentitet i obvrskata na zaed-nicata.

Vo hristijanska smisla se razli-kuvaat dva aspekta na ovoj poim itie se istovremeno cvrsto me|u-sebno povrzani. Od edna strana,odgovornosta se poima kako samo-odgovornost na poedinecot. Bidej}i~ovekot e obdaren od Boga so slo-boda, no i zadol‘en da bide odgo-voren. Ovaa samoodgovornost, kakoobvrska za sopstvenata li~nost,soodvetstvuva so uverenosta dekaza sopstveniot ‘ivot ne treba dasi zablagodaruvame samite na sebe,tuku toj ni e dodelen i tokmu zatoamora odgovorno da se odnesuvame so



nego. Odgovornosta ja objasnuva voovaa perspektiva zrelosta na indi-viduata i £ dava zada~a da se "gri‘iza sebe#. Samoodgovornosta nezna~i i apel za nekontroliranegoizam; taa go stava poedinecotpred baraweto za negova sopstvenasloboda, bez pritoa da go oslobodiod obvrskata od potekloto na ovaasloboda. Tokmu ova e mostot konneposredno komlementarniot vtoraspekt.

Odgovornosta zna~i sekoga{ iodgovornost za drugite. Bidej}i idrugiot – taka bi se komentiraloovde – e sozdaden od Boga kako i jas,toga{ i za nego nosam odgovornostkako i za mene. Ovoj hristijanskiosnoven impuls potsetuva deka segatolku ~esto baranata pogolemaodgovornost na gra|aninot mora dabide vo sostojba da sozdade soci-jalna mre‘a – mre‘a {to se razli-kuva od primerite na kolektivna i~isto dr‘avno administriranagri‘a za egzistencijata, pri {toodgovornosta, bez razlika vo kojavarijanta, nema da dobie nikakva{ansa. Solidarnosta so slabite nesmee da se izzeme od gra|anskataodgovornost – pod pretpostavkadeka i slabite }e bidat osposobeniaktivno da go kreiraat svojot ‘i-vot, namesto da se spasat vo kolek-tivnata prividna odgovornost nadr‘avata. Na ovoj na~in, pra{a-weto za odgovornost ja dopirasekoja od novite debati za socijal-na pravda, koi se vodat na grani-cata me|u socijalnata filozofijai politika.

Ako se sledat ovie razmislu-vawa, toga{ stanuva vidliva ednalinija na religiozno osnovanaargumentacija, {to bi mo‘ela da

igra va‘na uloga vo sovremenitedebati za reformi i bi imalabarawe da naide na sluh i kaj oniekoi ne se ~uvstvuvaat obvrzani naverskite ubeduvawa.

Bi mo‘elo, kako primer, da seskicira reforma na socijalnatadr‘ava i na socijalnoto osiguru-vawe, koja proizleguva od vakasfateniot princip na odgovornosti se legitimira so nego. Vo zdrav-stvenoto i bolni~koto osiguruvaweod pred nekolku decenii svoe mestosi najdoa i mehanizmite koi, siste-matski ja ottrgnaa samoodgovor-nosta na individuata (i vo celosnofundamentalnata smisla na gri‘aza sopstvenoto telo), kako i odgo-vornosta na poedinecot kon zaed-nicata, koja gi nosi tro{ocite zasopstvenata neodgovornost. Istotorazmisluvawe va‘i i za penziskotoosiguruvawe i generaciskata prav-da. Se razbira deka mo‘e da senavedat i drugi argumenti kakoreligiozni ili hristijanski za ednavakva promena na kursot vo "odgo-vornoto op{testvo#. No, na religi-oznite argumenti vo sekoj slu~aj nemo‘e da im se dodeli pomalkuprivilegiran status, vo smisla naeden "postsvetoven# poredok nadiskursot.

"Reflektirana modernizacija#i politika povrzana sovrednosti

Povrzanosta na reformata iodgovornosta mo‘e da se naglasi ina eden sosema poinakov na~in:imeno, vo smisla na "odgovornost zapromena#. Op{to e soznanieto dekamnogu na{i institucii ne se sood-vetni za op{testvenata realnost i


Paul Nolte

za o~ekuvawata od socijalnatapravda – od zdravstveniot sistemdo penziskoto osiguruvawe, odgermanskiot federalizam do obra-zovniot sistem. Toa e situacijata,koja aktuelno se diskutira pod{ifrata "potreba za reforma#. Voovaa situacija i edno "Prodol‘eteponatamu# e problemati~no ne samospored prakti~nite kriteriumi nabuxetskata sostojba ili na admi-nistrativnata efikasnost; toanaiduva na granicite na politi~ko-moralnata odgovornost – na primervo pogled na podelbata na tovarotme|u generaciite.

No, zarem "odgovornosta za pro-mena# ne e somnitelna zada~a voeden svet, vo koj ne vladee samozati{je, tuku, spored op{toto poi-mawe, mnogu ne{ta brgu se menuvaat,svet vo koj sopstvenata dinamika namodernoto vreme brzo se zasiluva,vo koj tempoto na nau~no-tehni~ko-ekonomskite promeni ve}e dolgovreme ne moè da se kontrolira, au{te pomalku da se vladee sonivnite posledici? Zad vakvitepra{awa stoi klasi~en konzer-vativen impuls, {to doa|a do izrazi vo sekoga{ naveduvaniot poim naOdo Makgvard "pravila za dokaù-vawe na tovarot#: na zabrzanotomoderno vreme mu treba kompen-zacija vo kulturnata stabilnost;za~uvuvaweto e osnovno na~elo; toj{to saka ne{to da promeni, go nositovarot na dokaùvaweto. Bi mo-èla da se zastapi tezata dekapobedni~kiot pohod, koj vo osnovaja "opfa}a situacijata#, na ovojskepti~en mentalitet e edna odpri~inite za te{kotiite koi niedenes gi imame so objasnuvaweto isproveduvaweto na promenata,

inovacijata i generalno so ednaaktivno kreirana, namesto samopasivno stradalna politika.

Vo posledno vreme stana o~i-gledno deka ko~eweto na modernotovreme i ograduvaweto od nego ne seve}e dovolni. Minlivata, mnoguvlijatelna pretstava deka na krajotna dvaesettiot vek }e vlezeme vonova faza na stabilnost i na zati{-je, vo vek na posthistoire, vo koj }eupravuvame so minatoto i }e jakonsolidirame sega{nosta, se poka-‘a kako golema iluzija. Vo vekot naglobaliziraniot kapitalizam mo-dernizacijata napreduva; taa stanaduri i "refleksivna moderni-zacija# (Ulrih Bek / Antoni Gidens),koja vo procesot na nau~nost i na"gubewe granici# na op{testveniteoblasti na funkcionirawe, konti-nuirano nosi novi energii i so toapovtorno radikalizira. Ne mo‘emeda ja izbegneme ovaa modernizacija.No, bi bilo fatalno da £ se ispo-ra~ame politi~ki i moralno sootka‘uvawe od aktivnoto upravu-vawe na op{testvoto. Hristijan-skoto poimawe na politikata bimoralo vo dene{nite uslovi da jarazbere i da ja pridvi‘i reflek-sivnata modernizacija kako edenvid reflektirana modernizacija.

Reflektirana modernizacija,toa zna~i refleksijata od pro-menata na vrednosnoto ubeduvawe.Ovie vrednosni merki ili kate-gorii na refleksijata mo‘e da sedobijat od "vnatre{nosvetovni#izvori: od svetovni ideologii ilipogledi na svet. Tie mo‘e da imaati transcendentalno poteklo, ipostoi mo‘nost refleksijata namodernoto vreme od vakvi izvorida bide posoodvetna da odredi



referentna to~ka za politi~kodeluvawe. Bidej}i dodeka normitena svetovnite pogledi na svetot sepokoreni na dinamikata na moder-nata kultura, religiozno osnova-nite normi se postavuvaat na radi-kalen na~in nadvor od ova iskustvoi tokmu poradi toa se vo izvesnamerka "ponepotkuplivi# vo nivniotkriti~ki refleksiven pridones.

Zna~i "Odgovornosta za promena#bara istovremeno "odgovorna pro-mena#. Kolku modernizacija ni epotrebna za na{ite merki da moèu{te (ili povtorno) da soodvet-stvuvaat na edno dobro, slobodno ipravedno op{testvo? Kolku "zaba-vuvawe#, za~uvuvawe, stabilnost nitreba od druga strana i vo koioblasti i vo koj pogled? So ova eopi{an napnatiot odnos vo 21. vek,ne samo za individuata, tuku i zapolitikata. Ovaa napnatost nemoè principielno da se oslobodii stoi zasileno nasproti tradi-cionalnite razliki na politi~kitekampusi i ideologii, se nao|a zna~i"i od levo i od desno#. Bi moèloda se kaè deka podorasnati na ovojpredizvik se politi~kite partii,{to moè da se povikaat na trans-cedentalni ili religiozni vred-nosni merki, ili, pak, vo najmalaraka se vo dijalog so niv.

Ova ne e garancija za dobrapolitika. Refleksijata za hris-tijanskata odgovornost i hristi-

janskite vrednosti vo prethodnoprotolkuvanata smisla, vo nikojslu~aj ne garantiraat privilegiranpristap do "vistinskoto re{enie#,do razumen sredi{en pat me|u pro-menata i za~uvuvaweto. Politikata{to e hristijanski odgovorna vopostsvetovnoto op{testvo ne gipoednostavuva rabotite, tuku po-prvo gi komplicira – no, toa ovoz-moùva da se vodi politika od onaastrana na samouverenosta na indi-viduite ili ideologiite. I pokrajpredizvikot na religioznite fun-damentalizmi, denes ne stoimepred zada~ata da ja civiliziramereligijata so modernizacija (Rolf[ider). Kognitivnoto otapuvawe navakvite religiozni potencijali,{to se sprotivstavuvaat na premi-site na slobodno-demokratskiteustavni dràvi, moème da gipredvidime barem vo zapadnatakultura od po~etokot na svetov-nosta i toa ne se sproveduva pripreminot na religijata vo poli-tikata, tuku tokmu vo sistemot nasamata religija, na primer vonejzinata nau~na teologija. Mnogupove}e stanuva zbor za obratnoto,za civilizacija na samata moder-nizacija: ne samo od religijata, tukui so poddr{ka na religioznitepotencijali. Zatoa {to znaeweto irazumot, kognitivnosta i racio-nalnosta, postaveni samo kon sebe,ne vodat kon taa cel.


Paul Nolte

Abstract

Is it still worth to think over about the relations between the religion andsociety, between the Christian values and the current political dubious issues?The initial position has been changed. In front of the existing external andinternal challenges, J¸rgen Habermas developed an idea of ìpost secularsocietyî of the West, which pledges for existing of the religious communitiesin their present secular surrounding. Since 1960 a habit is present, the existingof (quasi) religious values and practical forms in the secular-democraticsocieties to be discussed under the term ìcivil religionî (Robert Bellah). It wasconsidered that the civil religion can create a permanent reconciliation betweenthe religious and secular sphere as a religious pluralistic integration betweenthe nation and its democratic culture. However, the homogeneity hides thethreats of a cultural conformism as well as of political use of the ideology ofthe civic religion. In the past years the attention from the human surroundingis drown to the inner space of the human existence. However, emerges thequestion, what keeps the Western countries together in a sense of pluralismand radical individualization?

Policy related with the values or ìreflected modernizationî can refer to thesense of ìresponsibility about the changesî. It is very obvious these days thatthe blocking of the modernization and abandoning the limits is not enoughany more. The Christian anticipation of the policy in the present conditionsshould be understood as a kind of reflected modernization. Thus, ìtheresponsibility for changeî would mean ìresponsible changeî.


Rigidno poimawe na nacijata

Nenad Markovi}

Etni~kite konflikti vo posled-nata dekada na prostorite na Bal-kanskiot Poluostrov, pokraj toa{to predizvikaa ogromni ~ove~ki imaterijalni {teti, gi potresoasamite epistemiolo{ki osnovi napoimaweto na terminite kako {tose narod, nacija, nacionalizam,etnicitet, nacionalni malcin-stva... Na zabunata, koja se vnesepome|u obi~nata populacija, anapati i vo ramkite na akademskiotsvet, £ kumuvaa vo ogromna mera imalite i golemi diktatori koiprodefiliraa na politi~kata sce-na na Balkanot vo poslednite 15godini. Nivnata radikalna reto-rika (nezavisno na koja politi~kaopcija deklarativno £ pripa|aa),pome{ana so demago{ki floskuli,fingirani poluvistini i krajnosubjektiven odnos kon istoriskiotproces, dovedoa do situacija vo kojana ovie poimi im se pridade pri-mordijalen prizvuk. Dnevno poli-ti~koto "siluvawe# na ovie poimivo politikantska konotacija, ode{evo sosema sprotiven pravec odprocesot vo koj politi~kata iistoriskata nauka se obiduvaa dagi objasnat i smestat vo odredenisocijalni, kulturni, ekonomski iistoriski ramki. I dodeka na Bal-

kanot se vodea krvavi etni~kikonflikti, naukata doìvuva{evistinska renesansa vo rasvet-luvaweto na odredeni fenomenipovrzani so nacijata i nacionaliz-mot kako pojava. @alno, no vis-tinito e {to tokmu Balkanot poslu-ì kako peòrativen primer vomnogu od ovie dela, kako paradigmana rigidnoto i (avto)destruktivnopoimawe na terminot nacija.

Vo ovaa smisla potrebno e da senavratime na odredeni poimi socel da se razjasnat naj~estitezabludi vo vrska so poimite etni-citet, narod, nacija i naciona-lizam. Ako ne pove}e, so cel da senapravi su{tinska razlika pome|upoimite koi tolku ve{to bea nive-lirani i zloupotrebeni vo posled-no vreme. Objasnuvaweto na etnici-tetot kako pojdovna to~ka za sozda-vawe na podocne‘nite formi naidentifikuvawe na lu|eto vo ram-kite na op{testvenata struktura,apropo drugite no i sebe samite, esamo del od celokupnata ekspli-kacija na istoriskiot proces nasozdavawe na nacijata. Objasnuva-weto na nacijata kako dijalekti~kii multidimenzionalen, a ne kakostati~en i nepromenliv poim frlasosema novo svetlo na problemot na

Re

li

gija

, et

ika

,t

ol

er

an

ci

ja

"Tolku go sakam svojot narod {to ne bi moèl dabidam nacionalist# – Alber Kami


Nenad Markovi}

emanacijata i percepcijata na ovojpoim. Samo po sebe toa pretstavuvaograda kon zloupotrebi i mani-pulacii so ovoj poim, {to e dopol-nitelen stimul podlaboko da seapsolvira ovoj problem. Razbi-vaweto na naj~estite zabludi vointerpretacijata na ovie poiminudi novi perspektivi za nivnorazbirawe, no i otvora mnogu novipra{awa kako za minatoto taka iza idninata na ovie socijalnikonstrukcii. Toa e i celta na ovojkratok esej. Ako ne pove}e, dapottikne odreden kriti~ki pristapkon nacijata i nacionalizmot, nesamo kako poimi, tuku i kako real-nost vo koja ‘iveeme, a koja e mnogupomalku dogmatska otkolku {to nise ~ini. Ili bi trebala da bide!

Etnicitet (etni~ka grupa)

Etnicitetot e prviot poim od kojse trgnuva vo determiniraweto nagranicite na inaku srodnite poimietni~ka grupa, nacija i narod. Kakonajstar vo ovaa hronologija, inte-resno e da se znae deka ovoj poim e"razveden# od poimot pleme voodredeni slu~ai1 duri vo {eeset-tite godini od dvaesettiot vek.Iako vo odredeni op{testva ovaarazlika e vovedena mnogu porano,antropolozite prona{le idealenslu~aj za prou~uvawe vo primi-tivnite narodi na Afrika i Azijavo postkolonijalniot period so celda go definiraat i temelno prou~atsozdavaweto na etni~kite grupi, apred s¢ nivnoto diferencirawe

edni od drugi. Iako mnogu ~estokoristen kako poim koi gi oddelu-val "nas, kulturnite i civili-zirani narodi# od "niv, necivili-ziranite#2, socijalnite antropo-lozi uspeale da definiraat ne-kolku osnovni pojdovni to~ki vodefiniraweto na etnicitetot:

"Etnicitetot sekoga{ ja nagla-suva kulturnata diferenci-jacija (iako identitetot e seko-ga{ dijalektika pome|u sli~-nostite i razlikite);Etnicitetot e rabota na kul-turata – zasnovan e na zaedni~-kite zna~ewa – no se proiz-veduva i reproducira niz op-{testvenata interakcija;Etnicitetot vo izvesna mera evarijabilen i podlo‘en na ma-nipulirawe, a ne definitivnofiksiran ili nepromenliv;Etnicitetot kako op{testvenidentitet e istovremeno kolek-tiven i individualen, ekster-niziran i interniziran#3.

Vaka "ome|en# etnicitetot ipripa|aweto kon nego ne e nitukontroverzno nitu predizvikuvazna~itelni razliki kaj avtoritekoi se zanimavaat so ovaa proble-matika. Jasno e deka edna etni~kagrupa, pred s¢ se identifikuva voodnos na ostanatite grupi vo odnosna razlikite koi gi poseduva neza-visno dali se tie jazi~ni, verski,folklorni, ili, pak, se vo sferatana razli~nite `ivotni naviki. Voedna konstelacija kako {to e op-

1 Za ozna~uvawe na op{testvenata organizacija naprimitivnite narodi vo Azija i Afrika vo post-kolonijalniot period duri vo {eesettite godini odminatiot vek se preminuva na koristewe na terminot"etni~ka grupa#, a ne "pleme#.

2 Za ovaa problematika mo‘e da se konsultiraatantropolo{kite ispituvawa na Edmund Li~ voSeverna Burma.

3 Xenkins, Ri~ard. "Etnicitet u Novom Kqu~u#. Beograd:XX vek, 2001. str.72.



{testvoto ovie odliki se sozda-vaat i prenesuvaat preku inter-akcija i socijalizacija na ~leno-vite na grupata i so tek na vremetoi menuvaweto na socijalno-isto-riskite uslovi steknatite naviki,obredi, obi~ai i voobi~aen stil naìvot – se menuvaat vo kolek-tivnoto pametewe na etni~katagrupa. Manipuliraweto so etni-citetot4 i negovite koreni ne eni{to pomalku zanemarliv faktorod faktorot "vreme# ili faktorot"modernizacija# ili "globaliza-cija#, {to e odli~en "{lagvort# zadnevno-politi~ki manipulacii.Nezavisno od negovata varija-bilnost, toj e integralen del nasekoj poedinec koj £ pripa|a naetni~kata grupacija, no simbiozatana site pripadnici na etnicitetotpretstavuva i eden idealiziransimulakrum preku koj naj~esto jaidentifikuvame "kolektivnatapsihologija# na odredeni etni~kizaednici. Za ̀ al, naj~esto vrz bazana odredeni stereotipi i pred-rasudi.

I tokmu tuka se krie su{tinatana problemot. Iako precizno defi-niran, se postavuva pra{aweto zasfa}awata koi proizleguvaat vopercepcijata na etnicitetot. Nesamo eden kon drug, tuku i nau~natapercepcija vo odnos na toa koja eistoriskata uloga na etnicitetot,za{to lu|eto odbrale vo odredenmoment da se organiziraat na ovojna~in, "kako# se pripa|a na odredenetnicitet? Vo prilog na ovie pra-{awa postojat dve krajno sprotiv-

staveni gledi{ta. Entoni Smitzabeleùva:

"Na poimot "etnicitet# vo po-slednive godini mu se poklonuvagolemo vnimanie. Za nekoi tojposeduva "iskonsko# svojstvo.Postoi vo prirodata, von vre-meto. Pretstavuva edna od "da-denostite# na ~ove~koto po-stoewe (ova gledi{te neodamnadobi izvesna potpora od socio-biologijata, kade etnicitetot sesmeta za prodolùvawe na pro-cesot na genetskoto izbirawe iinkluzivnata podobnost). Druga-ta krajnost e sfa}aweto naetnicitetot vo "situaciona smi-sla#. Pripa|aweto na etni~katagrupa e predmet na stavovi,percepcii i sentimenti, koi senu`no minlivi i promenlivi(...). Toa ovozmoùva etnicitetotda se koristi "instrumentalno#zaradi unapreduvawe na in-dividualnite ili kolektivniteinteresi (...). Vo taa borba etni-citetot stanuva mo}no orudie#5.

Prvoto sfa}awe na etnicitetotkako ne{to "iskonsko# i nebare mi-tolo{ko, se narekuva primordija-lizam i svojata nau~na potpora janao|a vo trudovite na KlifordGerc koj e i glaven negov pret-stavnik. Kako lajt-motiv na ova gle-di{te sluàt èlbata za prizna-vawe na etnicitetot od strana nadrugite, no i èlbata etni~katagrupa da sozdade svoja, efikasna idinami~na dràva. Primordija-lizmot podrazbira i apriori pripa-

4 Dovolno e da se setime na problemati~niot odnospome|u etni~kite zaednici na Balkanot na relacijaBo{waci-Srbi ili Makedonci-Bugari.

5 Smit, Entoni D. "Nacionalni identitet#. Beograd:XX vek, 1998. str.38.


Nenad Markovi}

|awe na odredena etni~ka zaednicaso samoto ra|awe i nemo`nost zamenuvawe na etni~kata pripadnost.

Od druga strana, kako kontrastna primordijalizmot, stoi instru-mentalizmot ~ij glaven inspiratore Daniel Bel. Ova gledi{te trgnuvaod fragmentiranosta na socijal-nite grupi vo op{testvoto koi voodreden moment sozdavaat kulturnai politi~ka kohezija, so cel damo‘at da postavat odredeni poba-ruvawa bazirani na toj kolektivenidentitet. Nakuso toa zna~i dekaetnicitetot ne e primordijalenfenomen, tuku strate{ki izbor naindividuite, koi vo drugi uslovi bimo‘ele da pripa|aat na drugi grupi.

Na sredina pome|u ovie dvekrajnosti stojat etnosimboli~kotogledi{te (Derida i Ostin), neo-marksisti~koto sfa}awe (Balibari Valerstajn) i teorijata na inter-akcija (Frederik Bart). Ovie gle-di{ta imaat svoi specifiki voodnos na sfa}aweto na etnicite-tot, no se nekade pome|u ovie dvekrajnosti. Izborot na teorijata kojae najblisku do celosnoto objas-nuvawe na etnicitetot e, pred s¢,rabota na li~no ubeduvawe i ideo-lo{ki razliki. Me|utoa aplika-cijata na ovie teoretski modeli vopoliti~kite procesi i retorikatana odgovornite socijalni akterimnogu vlijae na istite. Sposobnostaza pravilno rasuduvawe vo vrska soovie teoretski modeli e krucijalnaza adekvaten odnos kon etni~kiteproblemi vo odredena dr‘ava ispravuvaweto so istite. Ne e odpomala va‘nost i definiraweto napoimot "nacija#. I odnosot kon nego.

Nacija

"Taka od me{avina na site vidovi se rodi

Toa heterogeno su{testvo, Angli~anec;

Vo al~ni obes~estuvawa i

besna pohota za~nat

Me|u bojadisan Brit i [kot;

îj roden porod brzo nau~i da kle~i,

I da gi vpregnuva

svoite junaci vo rimski plug;

Od {to proizleze hibridna, ne~ista rasa,

Bez ime i nacija, bez jazik i slava.

Vo ~ii ‘e{ki veni

sega brzo te~ea me{avini

V{pricani od Saksonec i Danec.

A nivnite plodni }erki,

ko nivnite roditeli ba{

Gi primaa site nacii

so promiskuitetna strast

Ova grozno leglo neposredno ja so~ini

Dobro pro~istenata krv na Angli~anite#6

Nacijata kako poim mnogu ~estose me{a so poimite etnicitet inarod. "Narod# kako poim mnogu~esto se upotrebuva kako sinonimna poimot etni~ka grupa (etni-citet), a neretko se upotrebuva ikako sinonim za poimot nacija.Poradi toa {to ne postoi apsolutenkonsenzus vo naukata, poimot "na-rod# mnogu ~esto se definira kakopreodna faza pome|u etnicitetot inacijata. Od druga strana, poimot"nacija# e jasno definiran i isto-riski lociran.

6 Od poemata "îstokrven Angli~anec# na Daniel Defo.Poemata voedno e sodràna vo predgovorot na knigata"Zamisleni zaednici# na Benedikt Anderson.



Nacijata kako istoriska tvorbae, pred s¢, produkt na XIX vek, ipo~nuva da nastanuva vo periodotpo Francuskata revolucija vo 1978.Iako odredeni fundamenti sepostaveni so Vestfalskiot miro-ven dogovor od 1648 (so koj seinicira i procesot na sozdavawetona nacii-dr‘avi), vistinskatakulminacija vo procutot na nacijatakako koncept ne se slu~uva pred danastapat odredeni ekonomski uslo-vi kako i soodvetnata sredina vokoja nacijata e sozdadena – pre-minot kon industriskoto op{tes-tvo. Spored teorijata na ErnestGelner7, eden od najrelevantniteavtori na ovaa tema, nacijata inacionalizmot kako negova mani-festacija nastanuvaat na preminotod agrarnoto vo industriskotoop{testvo. Agrarnite op{testvapodrazbiraat izolirani socijalnigrupi koi imaat slaba interakcijai komunikacija. Ovie grupi pove}ese identifikuvaat preku reli-gijata, regionot ili naselenotomesto na koe mu pripa|aat8 (etni-citet po~nuva da se javuva kakoforma na identifikacija vo ovieuslovi). Samiot premin kon indus-triski uslovi na rabota, iniciraniod tehni~kiot razvitok, prediz-vikuvaat ogromni migraciski dvi-‘ewa na relacija selo-grad, anovite gradski sredini se sozda-vaat rapidno brzo i pretstavuvaatkonglomerat na razli~ni rodno-krajni kulturi, obi~ai i mitovi. Voovaa situacija, a niz intenzivnata

socijalna interakcija, se sozdavaedna baza, eden fundament, edenìcommon groundî na koj po~ivazaedni~kata identifikacija inivelacija na razli~nite socijalnigrupi. Vo ovie uslovi doa|a dosozdavawe na nova sila koja giobedinuva razli~nite socijalnisloevi i koja se narekuva – nacija.So eden zbor, se sozdava vrzivnototkivo na noviot kapitalisti~kiporedok, koj ja sozdava najmo}nataidentifikaciska sila – nacijata,i od nea pravi fundament na se-vkupnata ~ovekova pripadnost.Mo‘ebi samo u{te klasata kakoistoriska kreacija ja ima taa mo},no 1989 godina i ru{eweto nare‘imite fundirani na klasatakako osnovna op{testvena kate-gorija poka‘a deka nacijata janad‘ivea i nea, iako se istoriskivrsni~ki.

No deka procesot na sozdava-weto na naciite e poslo‘en ipove}edimenzionalen, poka‘uvaati dvete epohalni dela na ErikHobsbaum – "Naciite i naciona-lizmot# i "Izmisluvawe na tra-dicijata#. Vo svoeto prvo deloHobsbaum zboruva za ulogata najazikot i pi{aniot (pe~ateniot)zbor vo sozdavaweto na naciite.Nao|aj}i ja Gutenbergovata pe~at-nica za "glaven vinovnik# vo proce-sot na sozdavaweto dela na jazi-cite na soodvetnite lingvisti~kizaednici, toj uka‘uva na ekspan-zijata na pi{anite dela i nivnatauloga vo ozdavaweto na nacional-nite kulturi kako temeli na naci-jata.

No ona {to ja vozbudi akadem-skata javnost be{e negoviot ured-ni~ki trud "Izmisluvawe na tra-

7 Teorijata na Ernest Gelner e izlo‘ena vo negovotokrucijalno delo "Naciite i nacionalizmot#. Vidi naprimer - Gelner, Ernest. "Naciite i nacionalizmot#.Skopje: Kultura, 2001.

8 So ova gledi{te se soglasuva i Ri~ard Xenkins.


Nenad Markovi}

dicijata# (ko-avtor e Terens Rejn-xer) koj na mnogu precizen i ori-ginalen na~in gi dekonstruiramitovite na koi po~iva gordosta nanajgolemite civilizacii (nacii) naplanetava. Deka mitovite imaatinstrumentalna uloga vo sozda-vaweto na naciite poka`a i ErnestRenan u{te koga se zapra{a ìquíest-ce quíune nationî? Toj zabele`a:

"Nacijata e du{a. Samo dveraboti, vsu{nost, ja so~inuvaatovaa du{a, ovoj spiritualenprincip. Edna e minatoto, vto-rata e sega{nosta. (...) Da se imazaedni~ka slava vo minatoto,zaedni~ka ̀ elba vo sega{nosta;da se postignale slavni ne{tazaedno, da se saka toa da senapravi povtorno, toa e osno-vata na koja nacijata po~iva. (...)Nacijata e edna ogromna soli-darnost osnovana od ~uvstvotona `rtva koja bila napravena isostavena od onie koi se sprem-ni da ja napravat povtorno#9.

Ovoj bezmalku, lirski pristapdo‘ivea svoj seriozen predizvik vodelata na Gelner, Hobsbaum i Bene-dikt Anderson. Hobsbaum vo "Izmis-luvawe na tradicijata# dava teme-len prikaz na istoriskite periodikoga naciite po~nuvaat da zajak-nuvaat i koga silnite dr‘avi kakonivna ramka gi "hranat# so novi iizmisleni tradicii koi si imaatsvoj po~etok i svoja namena. Prekudekonstrukcijata na mitot za {kot-skiot kilt kako "narodna nosija# na{kotskite ma‘i, razbivaweto na

"dolgogodi{nata angliska tradi-cija# na krunisuvawe ili vove-duvaweto na odredeni manifes-tacii vo indiskite kolonii zaradidr‘ewe vo pokornost10, Hobsbaummnogu studiozno pora~uva dekatradiciite, mitovite i legendite,spomenicite i kompletnata ikono-grafija na "nacionalnata gordost#se najobi~na izmislica koja slu‘ida se pothrani kolektivnoto ego naodredeni socijalni grupi, kako odistite bi se sozdale pokoherentnigrupi koi denes gi narekuvamenacii. Iako ova e mo‘ebi premnoguekstenzivno tolkuvawe na Hobsbau-movite dela, ne pomalku ubedliviargumenti protiv dogmatskite de-finicii na nacijata dava i Be-nedikt Anderson vo svoeto delo"Zamisleni zaednici#:

"Zatoa vo duhot na antropolo-gijata ja predlagam slednavadefinicija na nacijata: taa ezamislena politi~ka zaednica –i toa zamislena i kako inherent-hno limitirana i kako suverena;Taa e zamislena bidej}i pri-padnicite duri i na najmalatanacija nema nikoga{ da gi zapoz-naat pove}eto svoi sonarodnici(...);Nacijata e zamislena kako limi-tirana bidej}i i duri i najgo-lemata, onaa koja mo‘ebi opfa-}a milijarda ‘ivi ~ove~ki su{-testva, ima krajni, iako elas-

9 Renan, Ernest. “Qu’est-ce qu’une nation”. Sarajevo: ERMAThird Cluster Reader, 2002/2003. pp.17.

10 Ova delo jasno poka‘uva deka mitskiot junak VilijamVolas ne mo‘el vo nikoj slu~aj da nosi kilt odednostavna pri~ina {to kiltot kakov {to denes gopoznavame ne postoel. Po istata logika cere-monijalnoto krunisuvawe na angliskite prestolo-naslednici radikalno se menuva vo vremeto nakralicata Viktorija. Pred toa procedurata biladaleku poednostavna.



ti~ni granici, zad koi le‘idruga nacija (...);Zamislena e kako suverena bi-dej}i poimot e roden vo vremetokoga Prosvetitelstvoto i Re-volucijata ja uni{tuvale legi-timnosta na od Boga raspolo-‘enoto hierarhisko dinasti~kocarstvo#11.

Tokmu vo delata na Anderson,Gelner i Hobsbaum le‘at odredeniargumenti koi bi trebalo da ginateraat lu|eto da poglednat nanacijata kako na istorisko-soci-jalna konstrukcija koja nastanala soodredena namena i koja mo‘ebikako takva eden den }e izumre. Durii Stalin vo svoite obidi da jadefinira nacijata istaknuva mnogupove}e pragmati~ni otkolku pri-mordijalni momenti velej}i dekataa e "istoriski konstituirana,stabilna zaednica na lu|e, for-mirana na baza na zaedni~ki jazik,teritorija, ekonomski ‘ivot ipsiholo{ka {minka manifestiranakako zaedni~ka kultura#12. Ako konova se pridodadat i teoriite naMaks Veber za nacijata koja sesozdava kako instrument vo racetena inteligencijata, toga{ pove}e odjasna e potrebata da se razbijatmitovite na koi po~ivaat naciitei koi napati znaat da bidat ipove}e od destruktivni.

Daleku od toa deka nekoj giosporuva zaedni~kite karakte-ristiki na koi po~iva nacijata kako{to se jazikot, ‘elbata za zaed-ni~ka dr‘ava, solidarnosta, zaed-

ni~koto istorisko pametewe... Tiepostojat kako fakt i da ne bile tie,nemale da postojat osnovni pre-dispozicii na istoriskata dija-lektika koja dovela do formirawena nacijata. Me|utoa, od su{tinskava‘nost e da ne se odi vo krajnostii da ne se dogmatiziraat ovieargumenti so cel da se opravdaatodredeni destruktivni kolektivniakcii, ili da se favorizira sop-stvenata nacija vo odnos na drugite.Pred s¢ treba da se imaat predvidi instrumentalnite aspekti nanacijata, vo mnogu sli~ni na instru-mentalnite aspekti na etnicitetot.Ako kon eventualnoto dogmatizi-rawe na osnovnite karakteristikise pridodade i selektivniot inekriti~ki pristap kon istoris-kiot proces, se dobiva odli~naformula za s¢ ona {to se slu~uva{ena Balkanot vo poslednite dekadai pol. Vo ovoj galimatijas na tolku-vawa, treba da se ima tolerancijai razbirawe za site argumenti,osven onie koi se povikuvaat nadale~noto minato koe ne stoi vonikakva direktna vrska so formi-raweto na modernite nacii-dr‘a-vi. Istorijata e inspiracija zasozdavaweto na naciite, no sepakosnovnata pri~ina poradi koja sesozdadeni i narodite, i etnici-tetite i naciite le‘i vo potrebataza homogenizacija na naselenietovo odredeni istoriski uslovi.Golemite heroi, vojskovodci, civi-lizacii i dostignuvawa koi sakametolku lesno da gi vtkaeme vo sop-stveniot nacionalen duh se samodale~no minato koe mo‘e da n¢inspirira, no mo‘e mnogu lesno ida n¢ progonuva. [to }e odberemezavisi od na{ata intelektualna

11 Anderson, Benedikt. "Zamisleni zaednici#. Skopje:Kultura, 1998. str. 19-21.

12 Stalin, Joseph. “The Nation”. Sarajevo: ERMA Third ClusterReader, 2002/2003. pp.20.


Nenad Markovi}

{iro~ina, no i od ‘elbata da sesprotivstavime na propagandata,vulgarniot istoricizam i zablu-dite koi ne dozvoluvaat zaedni~koistorisko nasledstvo, tuku istotogo pretvoraat vo posesivno ~uvannacionalen mit. Verojatno AlbertAjn{tajn bil vo pravo koga rekoldeka nacionalizmot e detska bo-lest na ~ove{tvoto. Ponekoga{, za‘al, smrtonosna.


- Nacionalizmot mo‘e da bidegolem. Nikoga{ velik! –

Stanislav Je‘i Lec

Modernoto poimawe na nacijatae vo najgolema mera inspirirano odlevite avtori. Modernata desnicagi prifa}a vo golema mera ovieideolo{ki odredbi, koi so svojataaktuelnost uspeaja da se izdignatnad ideolo{kiot spektar, a sosvojata "kontekstualna# analizauspeaja da razjasnat golem del od~ovekovoto nacionalno nasledstvo.Prifa}aweto na odredeni isto-riski sostojbi kako nu`nost voizvesni etapi na ~ovekovata poli-ti~ka evolucija, bezdrugo ja demis-tifikuva situacijata i vo golemamera ja razbistruva dogmata kojanaj~esto nastanuva vo momenti nanamaluvawe na kriti~kata svest kajlu|eto, vo momenti na golemi eko-nomski krizi ili vojni, vo momentikoga e mnogu lesno da se predizvikakolektivna {izofrena klima... Voovoj kontekst se manipulira sopoimite, se izvrtuva stvarnosta ise prekrojuva dijalektikata naistorijata vo ednonaso~en proces,sekoga{ "poseduvan# od edna grupa

na lu|e, sekoga{ isklu~ivo naso~enkon nea i sekoga{ qubomorno iposesivno etnocentri~en. Se posta-vuva pra{aweto: koi se elementitepreku koi dnevnata politika gizloupotrebuva etnicitetot i naci-jata koga op{testvoto pa|a vo kriza,a na povr{ina doa|aat demagozite?

Bezmalku unisono, balkanskiotprimer poka‘a deka vo vreme naetni~ki tenzii postojat nekolkumetodi koi pretstavuvaat standardna etnonacionalisti~kata reto-rika. Nekoi se karakteristi~ni:

Isklu~ivo i primordijalno sfa-}awe na etnicitetot;Feminizacija na nacijata (pret-stavuvawe na nacijata13kakomajka, pramajka, rodilka ilidoilka prosledeno so adekvatnamitolo{ka i kvaziistoriskaikonografija);Nepo{tedno pretstavuvawe nanacijata "kako ̀ rtva# – borba zastatusot na kolektivna `rtva;Kanalizirawe i izvrtuvawe naistoriskiot proces kon pot-hranuvawe na "self-ot# na naci-jata;Vnesuvawe na ekstremen patos voretorikata koga se zboruva zanacijata, a posebno odnosot naistata kon "istoriskoto pravo#na odreden narod.

Bi bilo metodolo{ki korektnoda se ka‘e deka ovie metodi seisprepletuvaat me|u sebe i deka sesamo del od celokupnata metodo-logija na etnonacionalisti~kitelideri sekade vo svetot. Me|utoa se

13 Zabele‘uvam deka zborot "nation# (nacija) vo pove}etojazici e od `enski rod.



~ini deka ovie nekolku selek-tirani "tehniki# bea naj~esto upo-trebuvanite vo retorikata na bal-kanskite satrapi.

Primordijalizmot kako teorija(Gerc) slu‘i za da go objasni etni-citetot. Kako edna od pette osnovniteorii, toj se povikuva na odredeniprimitivni i mo{ne elementarnimotivi koi se sretnuvaat vo soci-jalnata psihologija (gregaren, afi-lijativen, motiv na samoaktueli-zacija) i gi doveduva na nivo nakolektivna svest. Nezavisno odova, mobilizacijata na golemidelovi od naselenieto vrz baza naprimordijalni ~uvstva od strana naetnonacionalisti~kata retorika emo‘na samo vo uslovi na namalenakriti~ka svest. Vo takvi uslovi nanetrpelivost, nedostatok na tole-rancija i razbirawe, patot do pri-mitivnite i rudimentirani ~ove~-ki nagoni e ras~isten, a primor-dijalnata retorika i mobilizacijase idealno kompatibilni so vak-vite sostojbi na ~ovekovata psiha.Ironi~no e {to so primordijalnitehniki etnicitetot i site negoviobele‘ja se instrumentaliziraatno ne kako orudie vo racete nainteligencijata (kako {to bi rekolMaks Veber), tuku kako oru‘je voracete na demagozite. Povtornoetnicitetot primordijalno seinstrumentalizira za da prese~epome|u "nas# i "niv#.

Od druga strana, neizostavendel od ovaa destruktivna retorikae feminizacija na nacijata. Pret-stavuvaweto na nacijata kako majka,‘ena, rodilka, dadilka udira voosnovite na "frojdovskata# svest naonaa populacija koja e najodgovornaza odbranata na istata – ma‘ite.

Ovoj forsiran "edipov kompleks#ima povtorno svoja instrumentalnavrednost – da gi mobilizira i dr‘ivo pripravnost site onie koi seidentifikuvaat so nacijata, aposebno onie koi se propulzivnikon sentimentalno do‘ivuvawe naistata. Ne veruvam deka e slu-~ajnost {to razgolenata Marijana elajt-motivot na sozdavaweto nafrancuskata nacija, ili {to Sta-tuata na slobodata e ‘ena, a u{tepomalku e slu~ajnost {to silu-vaweto14 e naj~esto manifestiranozlostorstvo vo golemite sudiri nanarodite {irum svetot. @enata vosvesta na ma‘ite e ne{to krevko,ne{to na koe mu treba za{tita, ~ijopstanok "zavisi# od fizi~katasila na ma‘ite. Dokolku nacijatase poistoveti so ‘ena, mnogu po-lesno se sozdava "ma~oisti~ka#atmosfera vo koja nacijata e taa nakoja £ e potrebna za{tita, kojazavisi od spremnosta na silnitema‘i da se ‘rtvuvaat za nea voodbrana na nejzinata ~est i po cenana ‘ivotot.

Obskurnosta na etnonaciona-listi~kata logika vo nikoj slu~aj nee kompletna dokolku nacijata kakokolektivitet ne e nu‘no pretsta-vena kako ‘rtva. Zo{to tokmu ‘rt-va? Zar ne e logi~no sekoja nacijada saka da bide kolektiven pobed-nik vo soodvetnite vojni. Izgledane:

"Ako si ̀ rtva ti si edinstveniotili prviot na kogo treba da muse pru`i pomo{ (...) Da se bide`rtva zna~i da se ima moralno

14 So problemot na siluvaweto kako ~in vo voenitesudiri poseben pridones imaat osvrtite na DubravkaUgre{i}, Slavenka Drakuli}, no i Marija Todorovavo svoeto delo "Zamisluvaj}i go Balkanot#.


Nenad Markovi}

i materijalno pravo na odmazda(...) Vo sekoj sudir `rtvata e nanekoj na~in vo moralna i psi-holo{ka prednost (...) Pri toa, na`rtvata sekoga{ i se gleda nizprsti (...)#15.

Vo situacija koga nacijata ekolektivna ‘rtva ili kako takva sepretstavuva od odredena politi~kahierarhija, mnogu e polesno da seprenebregnat, opravdaat ili skri-jat odredeni zlostorstva koja taasamata gi izvr{uva. Nelogi~no e"‘rtvata# da e onaa koja stanalazlostornik, taa da ubiva i siluva,koga taa e ubivana i siluvana, taada ru{i i da pali, koga nejzinitedomovi se ru{at i palat, taa dabide vinovnikot koga taa go imanajperfektnoto alibi – alibito na"‘rtva#. Na Balkanot bez isklu~oksite nacii koi u~estvuvaa vo sudi-rite gledaat na sebe kako na ‘rtvi.Tokmu zatoa dobro e da se zapametideka "tamu kade {to site se samo iisklu~ivo ‘rtvi - ‘rtvi nema#16.

Kompletiraweto na etnonacio-nalisti~kiot mizanscen nikoga{ dokraj ne e zavr{eno bez preosta-natite dva elementa – nekriti~kioti selektiven pristap kon isto-riskiot proces i patosot koj neizo-stavno se vnesuva vo nego. Poviku-vaweto na "istoriskoto pravo# igolemite civilizacii kako predcina odredena nacija, bez isklu~okodi vo pravec na mobilizacija namasite za odredena cel. AdolfHitler kako svoj omilen lajt-motivgo koristel Svetoto Rimsko car-stvo, a vo poslednata dekada neret-

ko vo svoite plameni govori lide-rite na nedemokratskite re`imi ikreatorite na vojnite na Balkanotse povikuvaa na etno-genetskiteorii za koi samo tie samiterazbrale. Vo paradata od znamiwa,bexovi, tradicionalni nosii ikakvi u{te ne kvazinacionalniinsignii, prodefiliraa i CarSamoil, i Milo{ Obili}, i kralotTomislav, no i Aleksandar Make-donski, Skender-beg, dinastijataNemawi}i, Kiril i Metodij, hanotAsparuh, pa i samite Platon iAristotel... Ovaa pateti~na scenabez isklu~ok be{e prosledena soogromen emotiven naboj, solzi voo~ite i freneti~ni reakcii napublikata. Mrtvite heroi pate-ti~no bea budeni od svoite groboviza da napravat mesto za novitemrtovci.

I {to sega?

- Na{ite grobi{ta se mladi –akademik Dobrica ]osi}

Ova rigidno poimawe na nacio-nalniot kontekst, preku isklu-~ivosta kon drugite, posesivnostai netolerancijata ne samo {to nevodi nikade, tuku ne e voop{tofundiran na racionalni osnovi.Sovremenoto poimawe na nacijatavo odredena mera bara "odlepu-vawe# od slepiot tradicionalizam,ekskluzivnosta i apsolutizacijatana nacionalno-istoriskiot duh. Voovoj kontekst, poimaweto na naci-jata kako produkt na etni~koto vrzu-vawe koe po~iva vrz odredeni ko-lektivni sli~nosti i odredeniistoriski uslovi – se menuva. Sami-ot fundament na nacijata kako ko-

15 Kecmanovi}, Du{an. "Etni~ka vremena#. Beograd: XXvek, 2001. str.58-59.

16 Ibid. str.57.



lektivitet (koj mo`e da bide sosta-ven od pove}e razli~ni etni~ki gru-pi vrzani za odreden politi~kiproekt) se menuva vo pravec na za-edni~ko po~ituvawe na najbitniotod site principi –pravednosta.Iako Xon Rols temelno gi izlo`isvoite gledi{ta za pravednosta voodnos na sekoja zaednica (pa i zanacijata) vo svoeto epohalno delo"Teorija na pravednosta#, VilKimlika gi rezimira{e nakratko dazvu~at kako pouka za onie na koi ime polesno da se povikaat na isto-rijata:

"Veruvawe vo ednakvost i pra-vednost;Veruvawe vo konsultacii i dija-log;Va‘nost na prifa}aweto i tole-rancijata;Poddr‘uvawe na raznovidnosta;So~uvstvuvawe i dare‘livost;Privrzanost kon prirodnatasredina;Zalo‘uvawe za sloboda, mir inenasilni promeni#17 .

Ovie temelni vrednosti na koibi trebalo da po~iva sekoja zaed-nica se ne{to koe se postignuvasamo ako se ima intelektualna{irina da se prifati realnostpoinakva od na{ata, da se razberatrazlikite ne kako ne{to koe n¢razdeluva, tuku kako ne{to koe mudava {arenilo na ovoj svet, da sepogledne na tu|ata istorija kako dae na{a, a na na{ata kako del odsvetskata du{a za koja zboruva{eHegel. Samo taka modernite nacii}e mo‘at da opstojat, da koha-bitiraat i da bidat konstruktivnivo me|usebnite odnosi. Ako ni{topove}e dodeka istorijata ne japregazi nacijata kako na~in nakolektivna kohezija i dodeka lu-|eto ne pronajdat nov na~in naorganizacija okolu koj }e gravi-tiraat. No, s¢ dodeka postoi naci-jata }e postoi i nacionalizmot, kojsepak na krajot na krai{tata e samo- detska bolest na ~ove{tvoto.

17 Kimlika, Vil. "Multikulturno gra|anstvo#. Skopje:IDSCO, 2004. str.302-303.

The rigid defining of the terms nation, ethnicity, peoples is one of themain consequences of the ethnic tensions and conflicts on the Balkans inthe last decade and a half. The term ìethnicityî is rather extensive and definedbetween the two radical scientific ends - instrumentalism and primordialism.On the other hand the term ìnationî is lately very popular in the academicdebates and defined apropos the social and historical conditions under whichit appeared (industrial society). However the political demagoguery on theBalkans in the last fifteen years totally ìstrandedî these terms and causedìthe nationî to experience a very rigid and irrational understanding.

Abstract


Dali religijata e faktor vo turskatanadvore{na politika?1

Voved

Monumentalen nastan se slu~i voturskata vnatre{na politika na 3noemvri 2002 godina, {to ja obnovi"dobrata stara# rasprava pome|uIslamizmot i Sekularizmot. Vonoviot razvoj na nastanite,Partijata za pravda i razvoj (Adaletve Kalkinma Partisi - AKP) go osvoimnozinstvoto glasovi i konsti-tuira{e ednopartiska vlada. No,identitetot na AKP i nejziniotmo`en odraz na turskata nadvo-re{na politika pretstavuva golemopra{awe za doma{noto i nadvo-re{noto javno mnenie. Sega, dekla-riraj}i se kako "muslimanski kon-zervativci#, porane{ni ~lenovi nareligioznata fundamentalisti~kaProsperitetna partija (Refah Partisi- RP), koja be{e zatvorena od Ustav-niot sud zaradi sozdavawe rasnitenzii vo turskoto op{testvo, se vocentarot na somnevawa i zabuni.

Pokraj vnatre{nata implikacijavo pobedata na AKP, postoi i nadvo-re{na dimenzija. Turskata nadvo-re{na politika, vo tekot na vre-meto, mnogupati poka‘uva{e ten-dencii kon religiozno orienti-ranite me|unarodnite aferi, kako{to se poka‘a vo Bosna, Kosovo i^e~enija. Vo celina, diskusiite zareligiozno orientirana nadvo-

re{na politika dojdoa do izraz i nakrajot postignatiot uspeh na reli-gioznite fundamentalisti - Hoxa -Prosperitetnata partija na Nek-medin Erbakan vo sredinata na 90-tite godini, vo koalicionata vladaso koja Turcija predizvika interesvo javnoto mnenie na Zapadot. Segakoga studentite na Hoxa povtorno sena vlast vo dr‘avata, mo‘nitepromeni vo tradicionalno zapadno-orientirana turska nadvore{napolitika se povtorno aktuelni.

Vo kontekst na s¢ {to e napi-{ano pogore, ovaa statija so nejzi-niot kapacitet se obiduva da gorazjasni problemati~noto pra{awena vlijanieto na Islamot vo tur-skata nadvore{na politika. Sta-tijata }e zapo~ne so celosna pro-cenka na turskata nadvore{napolitika so principielen - osnovenpriod vo kategorijata na sila, kojaTurcija kako dr‘ava ja poseduva.Ponatamu, statijata }e navedeosobeni primeri od religiozno-orientirana priroda na nadvo-re{nata politika i }e go prika‘epodemot na neo-otomanizmot kakobiten trend vo turskite nadvo-re{no-politi~ki odnosi. Statijatavo ovoj del, isto taka, }e gi tolkuvavrskite pome|u nadvore{nite ivnatre{nite slu~uvawa. Vo zaklu-~okot, statijata polemizira daliIslamot e pojdovna to~ka za tur-skata nadvore{na politika i }eiznese nekoi predviduvawa za

Erman Top~u

Re

li

gija

, et

ika

,t

ol

er

an

ci

ja

1 Avtorot saka da iska‘e iskrena blagodarnost konProfesor Ba{kin Oran od Univerzitetot od Ankara,Turcija, i Dane Taleski za nivnata poddr{ka vopodgotovkata na ovoj artikl.


Erman Top~u

idninata, osobeno za vladeewetona AKP.

Principite na turskatanadvore{na politika:Kategori~en priod

Koga analizirame nadvore{napolitika, te{ko e taa da se identi-fikuva, so to~en broj na principi vozemjata. Ovaa statija sugerira, za dase razberat osnovnite principi koiedna dr‘ava-nacija gi primenuva vonejzinata nadvore{na politika,prethodno treba da se razbere silatana taa dr‘ava vo me|unarodniotsistem. Kategorizacijata na Turcijae komplicirano pra{awe zaradi toa{to taa ima takva geografska mesto-polo‘ba, poradi koja postojano eizlo‘ena na multi-nacionalni za-kani, vleguva vo povrzani nastani ie uslovena od razni interesi.2 ZaTurcija, strate{kata dimenzija imatri faktori. Kako prvo, taa se nao|ana mnogu strate{ka pozicija pome|uSredniot Istok, Balkanot i Kav-kazot, koi zaedno mo‘at da se nare-~at "Bermudski Triagolnik#.3 Istotaka, odnosite na Turcija so pove}etood sosednite4 dr‘avi se problema-

ti~ni, najmnogu poradi Otomanskotonasledstvo. Kako vtoro, Turcija senao|a na krstpat pome|u pet regio-nalni bezbednosni komori: Evropa,Balkanot, Mediteranot, SredniotIstok i Kavkazot. Ovie komori ne-maat geografski granici me|u niv isekoja od niv sozdava dilemi voturskata nadvore{na politika.Solidna i racionalna kategoriza-cija na Turcija vo ovaa strate{karamka bi bila da se sogleda kako"sredna sila#.

Iako terminot "sredna sila# e{iroko primenet vo mnogu studiina turskata nadvore{na politika,nema osobena definicija za nea. Voliteraturata, terminite "regio-nalna sila# i "klu~ni dràvi# sekoristat vo korelacija so srednasila. Spored Vilijam Hejl•, sred-nite sili poseduvaat me{avina navoena mo}, ekonomski resursi inivo na razvoj.5 Objasnuvaj}i jamo}ta kako "sposobnost da se pri-silat drugi dràvi na potezi koiinaku ne bi gi napravile#, Hejl velideka srednite sili, za razlika odmalite dràvi, moàt da dejstvu-vaat relativno nezavisni vo me|u-narodniot sistem; moàt da gi pri-silat poslabite dràvi, ako se geo-grafski blisku i - ili ako me|una-rodnata koalicija e povolna - moèda im odolee na golemite sili.6

Isto taka, toj tvrdi deka iako sred-nite sili poseduvaat nekoj vid re-gionalna sila, koga pogolema sila

2 Bask`n Oran, Turk Dis Politikasi’nin Teori ve Pratigi inBaskin Oran (ed.), Turk Dis Politikasi - Kurtulus SavasiíndanBugune Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I: 1919-1980(Istanbul: Iletisim Yayinlari, 2003, 8th edition), p. 29.

3 Bask`n Oran, 80 Y`ll`k Twrk D`[ Politikas`’n`n Teori ve Prati\i,Radikal 80. Y l̀, 29.09.2003, p. 30.

4 Brojot na sosedite na Turcija se menuval niz vremeto.pred Vtorata svetska vojna, Turcija imala osumsosedi: Grcija, Bugarija, SSSR, Velika Britanijapreku Kipar, Francija preku Sirija, Iran, Irak,Italija preku 12 ostrovi. Posle vojnata, brojot senamalil na sedum, po povlekuvaweto na Italija,formiraweto na Republika Kipar na 16 avgust 1960i nezavisnosta na Sirija. Posle Studenata vojna,brojot se zgolemi povtorno na osum so "novata# Rusija,Azerbejxan, Gruzija i Ermenija.• Vilijam Hejl eprofesor po Turska politika, glaven na otsekot naPoliti~ki i internacionalni studii i pretsedava~na Centarot za internacionalni studii i diplomatijavo [koloto za orientalni i afri~ki studii, London,Velika Britanija.

5 Vilijam Hejl, Turska nadvore{na politika 1774-2000(London, âsot Frenk, 2000), str.1.

6 Od istata kniga ili paragraf, str.1-2 • F. StivenLarabi e ~len na odborot vo RAND Korporacijata i epretsedava~ na RAND za evropska bezbednost. Jan O.Leser e zamenik direktor i zamenik pretsedatel,direktor za Studii na pacifi~kiot sovet zainternacionalni odnosi vo Los Angeles. Isto taka,rabotel vo RAND pred da raboti vo Sovetot.


Dali religijata e faktor vo turskata nadvore{na politika?

pretstavuva zakana za nivnatabezbednost, tie ili se obiduvaat dasozdadat prostor za manevrirawekoristej}i go balansot na sila me|ugolemite dràvi, ili vloùvaatnapori da napravat defanzivnialijansi koi ja pretvoraat dràva-ta za koja zboruvame vo satelit,dokolku alijansata e sklu~ena sopogolemi i posilni dràvi. Vo ovaaramka, F. Stiven Larabi i Jan O.Leser• ja imenuvaa Turcija "izvon-redno klu~na dràva# dokolku sezemat predvid naselenieto, geo-grafskata mestopolo`ba, ekonom-skite i voenite potencijali, noosobeno nejziniot kapacitet dapridonese do regionalna i me|una-rodna stabilnost.7 Spored pisa-telite, Turcija kako klu~na dràvaposeduva izvesna regionalna mo},koja ima implikacii vo regio-nalnata i me|unarodnata bezbed-nost. Vo celost, moè da se kaèdeka Turcija, so nejzinata stagni-ra~ka ekonomija rakovodena odMMF, e na mnogu bitna strate{kalokacija vo prese~nata to~ka napette bezbednosni komori (Evropa,Balkanot, Mediteranot, SredniotIstok i Kavkazot). Nejzinata ogrom-na voena mo} i nejzinata mladapopulacija ja pravat klu~na drà-vata. Zatoa, ako se dovede vo situ-acija na ekonomska kriza, poli-ti~ki nestabilnata Turcija vodenaod nacionalisti~ki segmenti bibila edna od najgolemite zakani zastabilnost vo sosedstvoto i regi-onot.

Vo ramkite na kategorijata "sred-na sila#, Turcija vode{e nadvore{-

na politika koja ja implementiraniz dva glavni principa: pro-zapadna ili status-kvo vo orien-tacijata. Vo kontekst na stavot pro-zapad, se smeta{e deka nadvo-re{nata politika na Ankara nizrepublikanskite godini, sekoga{ sesovpa|a{e so zapadnata pozicija.Vsu{nost, mnogu e interesno {topostoi takvo ogromno ~uvstvo napoznavawe na zapadnata pozicija vozemjata, iako samo 3% od terito-rijata na Turcija se nao|a vo Evropa.Ovoj fakt najmnogu zavisi od strikt-noto pro-zapadno dvièwe spro-vedeno od Mustafa Kemal Ataturkvo Republikanskata era, i po~et-nite obidi na Komitetot za unija iprogres (Ittihat-Terakki) pri krajot naOtomanskiot period. Ovie dve dvi-èwa, vo najmala raka, sozdaleeliti koi se pro-zapadno orien-tirani. Takvite dvièwa denes,koi se sproveduvaat na socijalnonivo, bile sozdadeni tokmu od ovieeliti. Vtoro, turskata nadvore{napolitika prete`no bila vodenaspored stavot status kvo, zaradinejzinite kapaciteti kako srednasila. Turskoto razbirawe na statuskvo sodrì dva aspekta: da seza~uvaat poestoe~kite granici ipostoe~kite bilansi. Vo nejzinataproblemati~na geografija, Turcijase pokoruvala na modus operandi(na~in na odnesuvawe) koj obi~no evospostaven od zapadnite sili.Zatoa, moè da se kaè deka Ankaranajmnogu bara na~in da gi izbalan-sira interesite {to se sudiraat voregionot. Kako klu~na dràva, Tur-cija dolgo vreme se obiduva da vo-vede ramnoteà pome|u (1) Zapadoti ostanatite akteri, (2) sostavnite

7 F. Stiven Larabi i Jan O. Leser, Turskata nadvo-re{na politika vo vreme na nesigurnost (Pitsburg:RAND, 2003), str. 2, dodaden e naglasok so italik.


Erman Top~u

delovi na Zapadot vo negovatageografija.8 poradi toa, Turcijadobi {ansa da se odnesuva avto-nomno samo vo vremiwa koga posto-jat ramnoteì.

Da go sumiram ovoj del. Mo‘e dase ka‘e deka Turcija e klu~nadr‘ava na mnogu va‘na geo-polo‘-ba. Iako poseduva kapacitet da imazna~itelen udel vrz nadvore{natabezbednost, Turcija treba da jaizu~uvame vo regionalen konteksti vo kategorijata na sredni sili.Primerot na Me|unarodnata bez-bednosna sila za asistencija (Inter-national Security Assistance Force -ISAF) e mo{ne voveden vo ovaasmisla: Turcija bara{e kontrolavrz ISAF vo Avganistan zaradi toa{to Ankara saka{e da ima udel vonastanite vo regionot. No, pret-hodno mora{e da pobara finan-siska pomo{ od Va{ington.

Sekularizam vo muslimansko-mnozinsko op{testvo:Podvizi i podemi narevolucijata

Turskata modernizacija e edin-stven proekt zaradi toa {to vnesesekularizam vo op{testvo so mus-limansko mnozinsko naselenie.9

Kemalskata revolucija od 1930-tite, go gleda{e sekularizmot kakonezamenliv del od nejzinata "trans-formacija na mentalitetot# voop{testvoto.10 Ovoj stav e uspe{enprimer na toa kako moè da se

napravi "revolucija od glava dopetici# preku promeni vo zakonot.Zaradi stati~nata struktura naturskoto op{testvo, reformite {toAtaturk gi zamislil morale dabidat implementirani preku eli-tite na vlast vo negovoto vreme,~estopati so upotreba na sila.11 ZaAtaturk, razdvojuvaweto na reli-gijata od politikata ne bilo dovol-no da se transformira mentali-tetot. Vo ovoj kontekst, dràvatamorala da intervenira isto taka ivo religioznite pra{awa. Vospo-stavuvaweto na Direktoratot zareligiozni pra{awa (Diyanet IsleriBaskanligi) se obide da gi regulirareligioznite pra{awa na na~in koj}e dovede{e kon prifa}awe nareformite vo op{testvoto.

Se razbira, vmetnuvaweto nasekularizam vo muslimansko ipolu-feudalno op{testvo vo pot-poln proces dovede do nekolku una-zaduvawa. Sozdavaweto na funda-mentalisti~ki / islamisti~ki12

dvi‘ewa vo turskata politika vosedumdesettite i devedesettite sedirektna posledica na ovoj proces.Religioznite fundamentalistiduri i bile del od koalicionivladi vo 1974 godina (koalicijapome|u Demokratik Sol Parti (DSP -Demokratska levica) i Islamskata

8 Oran, otvoren citat, str. 499 Denes, se procenuva deka 98% od turskoto naselenie

e muslimansko.10 Erman Top~u, Evropskata unija i kemalizmot, delo

prezentirano na Studenskiot kongrs za me|unarodniodnosi, maj 1-3, 2002, Egejskiot univerzitet, Izmir,Turcija

11 Mnogu e interesno {to denes Evropskata unija gi cenireformite {to Turcija gi pravi vo sudstvoto, no jakritikuva nivnata implementacija. Ova poka‘uvadeka dramati~nite reformi {to Turcija gi prave{evo izminative godini se sre}avaat so istitepredizvici {to gi sre}avaa osnova~ite na Repub-likata: Stati~na struktura na turskoto op{testvo.

12 Zborovite "islamist# i "islamski# ~estopati seupotrebuvaat pogre{no. Dodeka prvoto zna~i "onoj kojgo prifa}a Islamot kako negova/nejzina ideologijavrz osnova na negovite/nejzinite akcii#, vtorotozna~i "raboti {to se povrzani so su{tinata iprincipite na Islamot#. Zatoa, "islamist# e objek-tivno, a "islamski# e subjektivno. Vo ovoj kontekst,frazi kako "islamski teror# se pogre{ni. Niednareligija ne koristi teror kako instrument. Praviotna~in na iska‘uvawe bi bil "islamisti~ki teror#.



Milli Selamet Partisi (MSP - Partijataza nacionalen spas)), vo 1975 godina(koalicija na "Narodniot front#pome|u Adalet Partisi (AP - Pravnatapartija), Cumhuriyetci Guven Partisi(CGP - Republikanska doverlivapartija), Milliyatci Hareket Partisi(MHP - Partija na nacionalisti~kodvi‘ewe) i MSP), vo 1977 godina(koalicija Nacionalniot front IIpome|u AP, MSP i MHR) i vo 1996godina (koalicija me|u IslamskataRefah Partisi (RP - Prosperitetnapartija) i liberalnata Dogru YolPartisi (DJP Partija na vistinskiotpat). Site ovie religiozni funda-mentalisti~ki dvi‘ewa bea potis-nati so voeni intervencii. Dr-‘avniot udar vo 1980 godina gi za-tvori site politi~ki partii, vklu-~itelno i MSP. Po 1980 godina,islamistite ja formiraa Prospe-ritetnata partija koja be{e zatvo-rena od Ustavniot sud vedna{ popoznatata "post-modernisti~kavoena intervencija# na 28 fevruari1997 godina. Treba da se istaknedeka nitu edno od dvi‘ewata predRP ne sozdalo tolkav radikalenanti-sekularen bran vo turskotoop{testvo.

Vo istorijata na turskite poli-ti~ki islamisti, intervencijata od1997 be{e od ogromno zna~ewe,naj~esto narekuvana "Procesot na28 fevruari#. Od ovoj mig natamu,politi~kite islamisti vleguvaatvo proces na samoprocenka. Vo ovaanova era AKP tvrde{e deka "...ginapu{tile ideite za konstruirawena alternativen socijalen i poli-

ti~ki red#13 so mototo "(nie se sme-nivme od politi~ki islamisti vomuslimanski demokrati)#. Poten-cirajki go faktot deka ~lenovitena AKP doa|at od politi~ka isla-misti~ka tradicija na Partijata zaprosperitet (ili duri od Partijataza nacionalen spas - MSP), osobenolu|e koi po poteklo bea Kemalistija gledaa ovaa partija kako prodol-ùvawe na istoto dvièwe, za koese smeta{e deka e iskoreneto sopost-modernisti~kiot voen udar na28 fevruari 1997 godina.14 No,objektivnata gledna to~ka na vna-tre{nata i nadvore{nata politikana ovaa era pokaùva deka AKP eprodukt na celosna samoprocenkana turskite islamisti~ki politi-~ari, koi sega povtorno sakaat dase priblàt do Zapadot "kako delod naporot da se rekonstruiraatmodernite politi~ki razmisluva-wa kako {to se: demokratijata,~ovekovite prava i integracijata voprocesot na globalizacijata, vku~i-telno i za~lenuvaweto vo Evrop-skata unija#.15 Dali se islamistiili ne, doa|aweto na AKP na vlastkako samostojna partija otvorimnogu pra{awa za nadvore{natapolitika na "Novata Turcija#.

Vmetnuvawe na islamot vodnevniot red na nadvore{natapolitika

Vnesuvaweto na religijata voturskata nadvore{na politika sesmeta za relativno nov fenomen kojdatira od ranite 1980-ti godini.

13 Ihsan Duran Dagi, Reevaluacija na ~ovekovite prava,demokratijata i Zapadot: Post-islamisti~kiteintelektualci vo Turcija, Kriti~ni studii za Sred-niot Istok, tom 13, broj 2, leto 2004

14 Erman TOPÛ, Turskata nadvore{na politika izra-zena preku Partijata za pravda i razvoj: Kontinuitetii promeni, neobjavena statija

15 Dagi, otvoren citat


Erman Top~u

Ova e direkten rezultat na faktotdeka islamisti~kite politi~aribez toj fakt ne mo‘ele da ja dobijatneophodnata popularnost kaj jav-nosta. No, po formiraweto na dok-trinata "Zelen pojas# od vremeto naKarter, Va{ington po~na da gi pod-dr‘uva radikalnite islamisti~kidvi‘ewa kako oponent na toga{niotSovetski Sojuz. Ovaa doktrina sepoklopuva{e so vremeto na voeniotudar od 1980 godina, koj ja pretstaviTursko-islamskata zaednica kakomo‘no re{enie za ideolo{kitetenzii koi zemjata ja donesoa narabot od gra|anska vojna. Tursko-islamskata zaednica, vo osnova, eobid da se obedinat dvete tradi-cionalni krila na turskata des-nica - Islamizmot i Rasisti~kiotnacionalizam, za da se soo~at sopredizvikot na silnite levi~arskidvi‘ewa koi se sozdadoa poradislobodnata i demokratskata atmo-sfera vo 1960-tite godini.16 Udarotod 12 septemvri 1980 godina japrifati ovaa zaednica kako naso-~uva~ na oficijalnata politika. Poovoj mig, religijata prerasna vo{tit protiv kurdskiot separatizamvo doma{nata politika i politi-kata na toga{niot Sovetski Sojuz name|unaroden plan. Ne e iznenadu-va~ki {to popularnata fraza "Allah-siz Komunistler (bezbo‘ni komu-nisti)# se pojavi vo ovoj period. Vokorelacija so Turskata islamskazaednica (a) ~asovite po religija vou~ili{tata stanaa "zadol‘itelni#vo odnos na prethodno "selektiv-

nite#; (b) se gradea xamii so izvon-redno tempo (1.500 xamii vo ednagodina - vo prosek po {est na den);(v) na Rakovodstvoto za Religioznipra{awa mu be{e odobern buxet kojbe{e 1.5 pati pogolem od buxetot naMinisterstvoto za nadvore{ni ra-boti.17 Nasledstvoto od 12 septem-vri be{e apsolutisti~ka dr‘avnastruktura so zgolemeno vlijanie naIslamot vrz turskata politika.Skore{noto Dvi‘ewe za moder-nizacija mora{e da vlo‘i mnogunapori da ja donese Turcija doevropskite standardi, zaradi na-sledstvoto.

Nadvore{nata politika be{eedno od poliwata {to stapi na silaso podemot na Islamot. Kako pro-dol‘uvawe na razvojot vo demo-kratskata sfera, po voeniot udar,civilnata vlast se obide da vodidosta emotivna nadvore{na poli-tika. No, raspadot na SovetskiotSojuz be{e ogromen nastan koj otvo-ri novi horizonti vo turskata na-dvore{na politika. Vo ovoj periodse sozdade edno novo dvi‘ewe. Neo-otomanizmot, ima{e za cel zgole-muvawe na turskoto vlijanie vrzporane{nite zemji na OtomanskataImperija i be{e najgolemiot fak-tor za zainteresiranosta {to japoka‘aa za Balkanot, Kavkazot izemjite od Sredniot Istok.18 Spo-red tie koi go poddr‘uvaa Neo-oto-manizmot, Turcija be{e zemja so zna-~itelna istoriska i geo-strate{kadlabo~ina. Neo-otomanistite dis-kutiraa deka kako {to Turcija be{e

16 Bozkurt Guvenc, Gen~aj Sajlan, Ilhan Tekeli i Sera-fetin Turan, Turk-Islam Sentezi (Istanbul: Sarmal, 1994),citirano vo Ilhan Uzgel, Turk-Islam Sentezi, info-box inBaskin Oran, Turk Dis Politikasi: Kurtulus SavasiíndanBugune Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt II 1980-2001(Istanbul: Iletisim, 2002), str. 22

17 Izvedeno od Oran, otvoren citat vo 17, str. 2318 M. Hakan Javuz, Degisen Turk Kimligi ve Dis Politika: Neo-

Osmanliciligin Yukselisi, i [aban H. Kalis, Ihsan DuranDagi i Ramazan Gozen,Turkiyeínin Dis Politika Gundemi -Kimlik, Demokrasi, Guvenlik (Ankara: Liberte Yayinlari,2001), str. 61-62.



edna od su{tinskite dr‘avi vosvetot pod Otomanskata Imperija,ne treba da razmisluvaat vo ram-kata na nacionalnite granici po-staveni pred sedumdeset godini, itreba da se obide da ja povrzenejzinata istoriska so nejzinatageo-strate{ka dlabo~ina za povtor-no da stane centralna dr‘ava.Vakuumot na sila {to se sozdade popovlekuvaweto na Sovetskiot So-juz, be{e edna od glavnite privle~-ni to~ki na Neo-otomanistite.Spored niv predizvicite od peri-odot po studenata vojna poka‘aadeka odbranata na Turcija ne evozmo‘na od nejzinite teritorii.Zatoa poka‘aa i golema zaintere-siranost za pra{awata na Bal-kanot, Sredniot Istok i Kavkazot.

Poradi toa, vo ovaa, nova era,nositelite na odluki vo turskatanadvore{na politika, koi beaprete‘no birokrati od Minis-terstvoto za nadvore{ni raboti iNacionalniot bezbednosen sovet,moraa da se soo~at so predizviciteod zgolemenite pobaruvawa naop{etstvoto za pogolema vklu-~enost na Turcija vo me|unarodnitepra{awa. Potrebni se nekoi kon-kretni primeri.

Test-sostojbi za turskatanadvore{na politika

Slu~uvawata vo Bosna i Kosovobea pokazatel za tendenciite navlijanie na turskata nadvore{napolitika, pod pritisok na isla-misti~kata javnost. Bidej}i posto-jat muslimanski zaednici vo Bosnai Hercegovina, ima{e ogromna javnapoddr{ka turskata vojska da se

vme{a vo konfliktot, i da gospre~i ubivaweto na muslimanite.Turcija vode{e aktivna nadvo-re{na politika kolku {to mo‘e{e,i se obide da go postavi problemotna dnevniot red na site me|una-rodni organizacii kade {to Ankarae ~len. Kako rezultat na ova, Tur-cija intervenira{e so voena sila,no vo ramkite na NATO i Obedi-netite nacii. Slu~ajot vo Bosnabe{e uspe{na prikazna za Minis-terstvoto za nadvore{ni raboti,zaradi toa {to od edna strana sesprotivstavi na pritisokot najavnosta za samostojna voena inter-vencija, dodeka od druga strana gopo~ituva{e "pro-zapadniot stav#koristej}i samo diplomatski sred-stva, dodeka problemot be{e samopredmet na operaciite na Obedi-netite nacii i NATO.

Konfliktot vo Kosovo be{eu{te eden problem koj zna~itelnoja pogodi ~uvstvitelnosta na tur-skata javnost. I vo ovoj konflikt,Turcija se vozdr‘a od samostojniakcii i deluva{e vo soglasnost sostavovite na Zapadot. Taa u~es-tvuva{e vo operaciite na NATO iisprati 1000 trupi vo KFOR. I voovoj slu~aj Ministerstvoto za na-dvore{ni raboti mora{e da odoleena javniot pritisok za poaktivna,pa duri i samostojna intervencija.

Pokraj na ovie test-sostojbi,treba da se posveti vnimanie i natrendovite na nadvore{na poli-tika na Prosperitetnata partija.Sekako, ovoj period be{e edna eravo koja se slu~uvaa golemi promenivo vodeweto na nadvore{na poli-tika. Nadvore{nata politika naProsperitetnata partija be{e bazi-


Erman Top~u

rana vrz vetuvaweto deka }e jaizvadi Turcija nadvor od "imperi-jalisti~kiot sinxir na zapadnitedràvi# i deka }e sozdadat part-nerstvo so muslimanskite dràviod Sredniot Istok, Azija i SevernaAfrika.19 Pod mototo "Respek-tabilna i multi-dimenzionirananadvore{na politika# premierotErbakan se obide da vospostavibliski odnosi so Iran, Libija,Egipet i Sirija. Negovata poseta naLibija i negovata poddr{ka namuslimanskite bra}a predizvikagolemi tenzii kako vo Turcija, takai vo prestolninite na zapadnitedràvi.

Iako Prosperitetnata partija seobide da vospostavi islamskiorientirana nadvore{na politika,ako se napravi analiza, }e se vidideka nema golema promena vo tradi-cionalnata turska nadvore{napolitika. Za vreme na ovaa era,ostanaa strate{kite odnosi soIzarel, dodeka Turcija be{e ak-tivna vo me|unarodnite organiza-cii kade {to e ~lenka.

Muslimanski demokrati izapadno-orientirananadvore{na politika

Kako {to e potencirano pogore,doa|aweto na vlast na AKP kakosamostojna partija otvori va‘nipra{awa za turskata nadvore{napolitika. Izleze, me|utoa, dekaAKP e naj pro-zapadno orientiranavlada od koe bilo vreme vo tur-skata nadvore{na politika. Prvo,iako pod vodstvo na AKP, Turcija

napravi golem skok nanapred konevropskiot pat, koj najverojatno }eprodol‘i so odlukata na Sovetotna Evropa da otpo~ne pregovori zavlez vo Unijata. Turcija be{e glav-niot tvorec na razre{uvaweto naKiparskata rasprava, koja ne uspea,bidej}i gr~kite dr‘avjani na Kiparbea protiv referendumot na taka-nare~eniot Plan na Anan. Isto takaAKP posveti golemo vnimanie naodnosite so SAD, po krizniot pe-riod po vojnata vo Irak.

Mo‘nosti za idninata

Ovaa statija, so svoite mo‘-nosti se obiduva da ja ispita ulo-gata na Islamot vo turskata nadvo-re{na politika. Vladee{e mneniedeka Turcija e klu~na dr‘ava imora da se respektira vo regio-nalen kontekst. Kako {to rekoaBak~i i Karda{ "Turcija ima ambi-ciozni, i odvreme-navreme pre-forsirani o~ekuvawa za me|una-rodnata pozicija na dr‘avata, no vosu{tina, Turcija prete‘no se odne-suva kako klu~na dr‘ava#.20 Sood-vetno izu~uvawe na Turcija bi biloona koe bi se zanimavalo so poten-cijalite i geo-strate{kata mesto-polo‘ba na Turcija vo regionalenkontekst. Mora da se ima predviddeka "prazninata me|u kapacitetitei o~ekuvawata# e seriozen prediz-vik za klu~na dr‘ava vo nejzinitenadvore{no-politi~ki ambicii. Voprodol‘enie, statijata pojasnuvadeka Turcija vo nejzinata katego-ri~na ramka se poveduva po dva

19 Melek Firat i Omer Kurk~oglu, Orta Doguíyla Iliskiler,vo Oran, otvoren citat, str. 561

20 Husein Bag~i i [aban Karda{, Svetot posle 11 sep-temvri, Reevaluacija na strate{kata va‘nost naTurcija, dokument podgotven za CEPS/IISS.



osnovni principi na nadvore{napolitika, a toa se prozapaden i pro-status kvo.

Statijata preku test-sostojbitepoka‘a deka religijata ne e faktorvo oformuvaweto i sproveduva-weto na turskata nadvore{na poli-tika. Se rasprava{e deka iakonovata situacija {to se slu~i pozavr{uvaweto na studenata vojna,donese novi gri‘i vo zemjite naporane{nata Otomanska Imperija -Neo-otomanizmot, op{tite stavovina turskata Republika ostanaanepromeneti.

Statijata, isto taka, poka‘uvadeka AKP deluva{e vo soglasnostso tradicionalnite principi naturskata nadvore{na politika vonajgolemiot broj slu~ai. Nad s¢,AKP ne formulira{e novi stavovikoi se sprotivni na pro-zapadnite.Vladata na AKP duri be{e i naj-entuzijasti~ka od site vladi konEvropskata unija i procesot napriem vo Unijata. Odbivaweto narezolucijata od 1 mart 2003 godinane be{e anti-amerikanski poteg,tuku rezultat za gri‘ite na legi-timitetot na dr‘avata i partijatavo o~ite na turskata javnost. Morada se zeme predvid deka istite pra-tenici, podocna re{ija da ja pri-fatat rezolucijata i da ispratattrupi vo Irak na 7 oktomvri 2003godina. Na kraj, Golemiot proekt zaSredniot Istok e isto taka poamerikanska inicijativa, kade {tonekoi dr‘avi so muslimansko mno-zinstvo se partneri. Za principotpro-status kvo, AKP ne be{e prediz-vik za sega{nata ramnote‘a voregionot. Vsu{nost, Turcija seobide da se prilagodi kon novataramnote‘a na Sredniot Istok so

nejzinoto u~estvo vo GMEP (Gole-miot proekt za Sredniot Istok).Ovaa politika mo‘e da bide inter-pretirana kako ambicija na klu~nadr‘ava da se prisposobi na - mo‘en- nov status kvo koj vsu{nost eplaniran od hegemonska dr‘ava. No,AKP se obide da stavi kraj nastatus-kvo na Kipar. Ova be{egolem napredok vo turskata nadvo-re{na politika od voenata inter-vencija vo 1974 godina. Kone~no,AKP se dr‘e{e kon stabilen stavvo me|unarodniot legitimitet, is-klu~uvaj}i ja rezolucijata od 1mart. Vladata go opravda sprove-duvaweto na vtorata rezolucija sotoa {to ja povrza so Rezolucijatana Sovetot za bezbednost na Obe-dinetite nacii 1483. Isto taka,dejstviva{e vo soglasnost so prija-telski nastroeniot Generalenseketar na Obedinetite nacii, i gopoddr‘uva{e odobruvaweto naplanot za ostrovot. Kako kone~enargument vo ovaa statija i prospe-ritet za idnina, mo‘e da se ka‘edeka uspehot na AKP vo nadvo-re{nata politika e isto taka za-visen od nivnoto odnesuvawe kondoma{nite pra{awa. Do sega, AKPlansira{e intenziven proces nademokratizacija vo ramkata naharmonizacija so barawata za ~len-stvo vo Evropskata unija. Kako {toiznesov niz statijata, ekonomskatai politi~kata stabilnost vo do-ma{nite pra{awa na klu~nata dr-‘ava e od isklu~itelna va‘nost zastabilnosta na regionalno nivo.No, povremenite ispadi na AKP konsekularnite koreni na kemalis-ti~kata dr‘ava sozdava zagri-‘enost za idninata. Isto taka, ne esigurno deka AKP }e se obide da


Erman Top~u

With the eventual rise of ìMuslim Democratsî to power, Turkeyís conductof†its foreign policy emerged†as a serious question mark. This article willdeal with this question in its own capacity. After consequent sections dealingwith several aspects of the issue,†it will be argued that Islam is notincorporated as a factor into Ankaraís foreign policy and that†Turkeyhas†traditionally been pro-Western in its†external relations.

Abstract

vospostavi multi-dimenzionalnanadvore{na politika naso~enapove}e kon islamskite dr‘avi.Poznato e deka AKP ima radikalnikoreni koi ponekoga{ imaat odrazvrz stavovite na partijata. Mora dase napomene deka pogre{nite stavo-

vi so (potezi protiv sekularniotkvalitet na turskata dr‘ava) i bezTurcija (Neo - otomanizam) mo‘at dasozdadat presvrti vo Turcija. Ovane e samo opasnost za mirot doma,tuku i za ramnote‘ata na regiona-len i me|unaroden plan.


Pismo za tolerancijata

Marko Tro{anovski

Vo uslovi na sovremenite poli-ti~ki, religiozni, kulturni sobi-tija upotrebata na poimot na tole-rancija e neretko neodminliv, ne-razdelen del od akademskiot dis-kurs. Postglobalnoto op{testvo,krizata na identitetot, socijal-nata alienacija, postmoderniotrelativizam, etni~kiot preporod,religiozniot fundamentalizam sefenomeni koi vo svojata sr‘ jatangiraat tolerancijata. Od ednastrana ovaa me|uzavisnost proiz-leguva od potrebata tie samite dase definiraat i razberat prekuteoretsko-pojmovna instrumentali-zacija na tolerancjata, a od drugakako vitalen element na sovre-menata politi~ka misla vo nejzi-nata tendencija za preureduvawe naop{testvenite odnosi i ostvaru-vawe na podobar svet. So drugizborovi (ne)tolerancijata go odbe-le‘uvala celokupniot istoriskirazvoj na ~ovekovata civilizacija,a mnogu pove}e toa go pravi denes.Mo‘eme da ne gi po~ituvame nekoinejzini opredelbi, ili pak da gipoddr‘uvame, no nikako ne mo‘emeda ostaneme apati~ni i ignorantikon ovaa ideja. Ottuka, ovoj esej sezanimava so poimot na toleran-cijata, nejziniot istoriski razvoj iimplikacii, no sepak negoviotanaliti~ki-teoretski nukleus goprofilira problemot na toleran-cijata vo sovremenoto op{testvo,nejzinite mo‘nosti i granici.

Na po~etokot kako i vo sekojaanaliza }e zapo~nam so oprede-luvawe na poimot na tolerancijata{to e neophodno za negova opera-cionalizacija. Etimolo{ki tole-rancijata pretstavuva prifa}awe i{irokogradost kon razli~ni prak-tiki, stavovi i kulturi, no ne pod-razbira soglasuvawe po sekoja cena.Tolerancijata vo socijalna, kul-turna i religiozna smisla e pri-fa}awe na lu|eto koi imaat inakviveruvawa t.e pretstavuvaat ideo-logii ili kulturi koi istoriski senepo~ituvani. Poa|aj}i od Aristo-tel tolerancijata kako doblest selocira pome|u slaboumnosta odedna strana i tesnogradosta oddruga. Vo hristijanskata tradicija,pak, taa se odnesuva na ~ovekoviotpreporod vo duhot na razumot zasmetka na negovata prethodna du-hovno-razumska sostojba korum-pirana od predrasudi, netolerant-nost i fanatizam. Vo ovoj kontekstbi izlo‘il dve istoriski paralelivo razvojot na tolerancijata kakoprincip na op{testveno ureduvawevo Evropa vo 17. vek i Otomanskataimperija, odnosno nejzinata admi-nistrativno-teritorijalna edinicamiletot. Petvekovnoto prisustvona Otomanskata imperija na teri-torii naseleni so razli~ni kul-turi, odbele‘ano so relativnastabilnost i mir (Pax Otomana) vonajmala raka e fascinanten primerna dr‘avno ureduvawe. Kako {to

Re

li

gija

, et

ika

,t

ol

er

an

ci

ja


Marko Tro{anovski

znaeme Osmanskata imperija bilafeudalna, teokratsko-centralis-ti~ka dr‘ava. Osmanskoto zakono-davstvo davalo dostatno {irokaosnova za verska i narodnosnatolerancija. Vo ramkite na Mile-tite muslimanite, hristijanite iEvreite mo‘ele da donesuvaatzakoni {to proizleguvaat od niv-nata religija so {to preku dr‘avnaintervencija i pokraj neizbe‘niteobidi za islamizacija bilo ovoz-mo‘ena konzervacija i reproduk-cija na religioznite praktiki naovie porobeni narodi1. Ovaa poli-tika na Osmanliite nekoj povr{ennabquduva~ na prilikite mo‘e daja nare~e liberalna od aspekt nadozvoluvaweto na slobodata naveroispovest i tolerantnoto odne-suvawe na dr‘avata kon kolek-tivnite prava na narodite2 voImperijata3. Me|utoa se zanemaruvaedna va‘na liberalna pretpo-stavka okolu koja na golemo sedebatira, a koja se odnesuva naprincipot na avtonomija i indivi-dualna sloboda, no za koja ponatamupoop{irno }e stane zbor. Zna~i voeden sovremen liberalen kontekst,a od aspekt na istoriskiot razvojna tolerancijata kako negova kate-gorija, primerot na milet-sistemotni poka‘uva eden modus na nelibe-ralna tolerantnost bidej}i istiotne dozvoluval na ~lenovite, voramkite ne edna grupa, da gi preis-pitaat sopstvenite konfesionalni,eti~ki i moralni stavovi i vo kraj-na instanca da gi menuvaat. Mo‘ebi

tokmu ova istoriska ostav{tinazaedno so socijalizmot i pome|udrugoto vlijaat na otporot i rezig-nacijata koi se javija vo sovre-menoto makedonsko tranzicionoop{testvo kon manifestaciite nainividualna sloboda, svest i avto-nomija. Vtorata paralela vo isto-riskiot razvoj na tolerancijata bise locirala vo Zapadna Evropa, 17.vek i ishodot od triesetgodi{natavojna pome|u katolicite i protes-tantite. Religioznata netrpeli-vost i krvavite sudiri bea nejzinoodbele‘je. Ovaa vojna be{e vojna nareligiozen pluralizam koj ne mo-‘e{e da go sogleda svojot pat konmirot. Vo imeto na Boga, Evropaposegna po uni{tuvawe na "drugiot#za da se iscrpi sebe si vo nasil-stvo, koe be{e prekinato so mirotod Vestfalija 1648 godina. Idejataza tolerancija {to proizleze odovie vojni i koja svoeto koncep-tualno voobli~uvawe go dobi soProsvetitelstvoto zna~itelno serazlikuva{e od onaa koja gi odliku-va{e miletite vo Otomanskataimperija. Nea Xon Lok ja opredelikako "Odobruvawe na personalniterazliki koi ne pretendiraat da jaosvojat javnata sfera#4. Zna~i ovojpat semantikata na poimot podraz-bira{e poinakov postulat. Toabe{e individualnata sloboda iavtonomijata na li~nosta vo edensekularen kontekst. Kade dr‘avatane favorizira nitu edna religiskaopredelba, nitu pak distribuiraprava i resursi koi bi gi privile-girale odredeni religiozni grupi.Ovaa tradicija na atomisti~kiliberalizam podrazbira deka se-koja edinka, li~nost vo op{tes-

1 Istorija na makedonskiot narod, Skopje, NIP “NovaMakedonija” 1969, str.233-235 .

2 Ovde e vozmo‘no i mi se ~ini metodolo{i ispravnoda se napravi analogija so malcinskite grupi vosovremenite op{testva.

3 Vidi Vil Kimlika “Multikulturno gra|anstvo”,Skopje, IDSCO, 2004, str. 251-256 4 John Lock , Letter on Toleration



tvoto ima prava i kapacitet samada gi redefinira i odlu~uva zasegmentite na sopstveniot identi-tet i niedna ideologija, religija,kultura ili norma nema pravo (dejure i de facto) da gi prisiluva nasprotivnoto. Od ovoj istorisko-komparativen priod mo‘e da sezaklu~i deka tuka se konfron-tiraat dve gledi{ta (iako mo‘ebiova e pregolema generalizacija). Odedna strana toa e stavot dekasu{tinata na tolerantonosta e voovozmo‘uvawe na razli~ni kulturinepre~eno da postojat edna pokrajdruga, a od druga strana toa eidejata deka niedna kultura vonajop{ta smisla nema pravo daobvrzuva. Vo krajna instanca sporotse sveduva na dilema pome|u slo-boda vo ramkite na grupata i ednak-vost pome|u ~lenovite na mal-cinskata i mnozinskata grupa. Ovaadilema dobi golema relevantost ivnimanie posebno vo dene{ni uslo-vi i pretstavuva edna od klu~niteto~ki na sudir vo poznatiot sporme|u liberalite i komunitaristite:Melting pot vs mozaik (Imperativotna individualnata sloboda kre-ativen ili destruktiven ideal).

Tiranija na tolerancijata

Vo sovremenite globalni kon-stelacii mnogu polesno mo‘e da sedetektiraat ekstremite na (ne)tolerantnost. Vo religijata imamefundametnalizam, kaj nacionaliz-mot toa e {ovinizam itn. Pote{katazada~a e da se utvrdat suptilnitekonflikti koi tleeja vo libe-ralnite op{testva, koi se rasplam-tija kako nusproizvod na nekontro-liranata globalizacija. So zgole-

mata demografska mobilnost iekonomski motiviranata emigracijarazvienite kapitalisti~ki (gene-ralno liberalni) dr‘avi se soz-dade ogromno raznoli~ie na kul-turi koi treba da egzistiraat ednaso druga vo liberalno opredelenipravila na igra. No kakvi se tiepravila i koi se nivnite ograni-~uvawa? Antropolo{kite i socio-lo{kite istra‘uvawa uvidea dekapostoi tendencija na segregacija,izolirawe i otu|uvawe na zaedni-cite na ekonomski emigranti5 po-sebno na onie ~ij identitet e kon-struiran vrz na~elno neliberalnii so toa nepomirlivi vrednosti.Ovaa situacija me|u drugoto po-krena debata okolu toa koja poli-tika e legitimna? Dali e toa poli-tikata na asimilacija t.e. meltingpot (grne vo koe s¢ e izme{ano,istopeno, pretopeno) ili, pak,mozaik odnosno politika koja ovoz-mo‘uva postoewe na zasebni enti-teti (socijalni, religiski itn.) sosopstvena su{tina koi postojat voedna zaedni~ka, mozai~na celina.I ednite i drugite svoite teoretskii prakti~ni argumentacii gi crpatod liberalizmot so toa {to se ~inideka ednata tajfa ja istaknuvaslobodata na veroispoved, a dru-gata primat £ dava na indivi-dualnata sloboda. Da gi razla~imemalku ovie dve tvrdewa. Sporedprvite tokmu individualnata slo-boda i pravoto na izbor se netole-ranti kon grupite so neliberalnispecifi~nosti. Od postmoderenaspekt tie ja opredeluvaat ~oveko-vata priroda potenciraj}i dekaedinstveno vo zaednicite lu|eto

5 Takov e slu~jot so Turcite vo Germanija, Musliman-skite zaednici vo SAD itn.


Marko Tro{anovski

steknuvaat lojalnost i ubeduvawe~ija moralna sila se sostoi de-lumno vo faktot deka napu{tawetona istite e pogubno za razbirawetona niv samite kako konkretni li~-nosti, kako ~lenovi na zaednica,nacija ili narod, kako nositeli naedna istorija, kako sinovi i }erkina revolucijata, ili kako gra|ani naRepublikata. Na ova Rols }e dodadedeka lu|eto imaat svoj "privatenidentitet# i so samoto toa mora daimaat pravo da ja za~uvaat negovataavtenti~nost. Osnovnite insti-tucii vo op{testvoto zaedno soprifatenite formi na nivna inter-pretacija se osnova za implicitnospodeleni fundamentalni idei iprincipi. Konsenzus pome|u grupikoi zna~itelno se razlikuvaat ednaod druga e mo‘en dokolku postoizaedni~ko ~uvstvo za toa {to sepodrazbira pod pravednost. Ne e~ovekovata svest taa {to go opre-deluva negovoto bitie tuku socijal-noto bitie e ona koe ja opredeluvanegovata svest6. Ova gledi{te za-stapuva edno negativno sfa}awe zaliberalnite praktiki postuliranivrz individualnata sloboda iavtonomijata na li~nosta. Na libe-ralizmot zasnovan vrz avtonomijavo krajna instanca ne mu e inhe-rentna dol‘nosta i odgovornostakon vrednosta na razli~nosta. Tojgi opravduva edinstveno razli~-nite formi na ‘ivot koi samite jacenat avtonomijata i ottuka ja ~inattolerancijata pragmati~en instru-ment, a ne pra{awe na princip7. Ovasozdava proces na menaxirana raz-li~nost (diverzitet), kade dr‘a-vata navidum igra neutralna uloga.Taa preku odr‘uvawe na su{tinski

tradicionalno liberalno sfa}awena tolerancijata ja propu{ta mo‘-nosta da se vklu~i vo vistinskaigra na razli~nosta i da go sogledanejzinoto vistinsko bogatstvo ivrednost. Poznatiot filozof Ri-~ard Rorti sarkasti~no }e izjavideka "liberalite tolku mnogu giotvorija svoite umovi {to tie imizlegoa od glavite#8. Toj veli dekakoga tolerancijata ja zagrozuvademokratijata prodlabo~uvaj}i jasî pove}e alienacijata. Koga plura-lizmot na razli~nite grupi skr{-nuva kon sostojba na grupen kon-flikt od rasni, klasni ili reli-giski dimenzii, tradicionalnatatolerantnost mo‘e da stane stra-tegija kako taa na nojot, stavaj}i jaglavata vo pesok. Od goreka‘anotomo‘e da se zaklu~i deka ova gle-di{te ja tolkuva tolerancijata vonejzinoto tradicionalno zna~ewe ipraktikuvawe, kako instrument zasocijalno ugnetuvawe, asimilacijai nivelirawe na specifi~nostitena privatniot identitet kaj lu|eto.Preku nea se odr‘uva i ovozmo‘uvastabilnosta na politi~kiot i soci-jalen sistem vnatre kade ‘iveat"razli~nite grupi# ~ii praktikipotencijalno bi mo‘ele da bidatdestabilizira~ki dokolku preten-diraat da ja osvojat javnata sfera.

Nejzinoto veli~estvo -slobodata na svest i izbor

Od druga strana, pak, na "are-nata# se nao|aat apologetite natolerancijata koj ja oformi racio-nalnoto pero na prosvetitelstvoto

6 Karl Marks, Kritika na politi~kata ekonomija.

7 Mendus, TOLERATION, str. 108.8 Richard Rorty, CONSEQUENCES OF PRAGMATISM

(Minneapolis: University of Minnesota Press, 1982), str. 203.



i koja ja formulira Xon Lok. Toa etolerancijata koja avtenti~noproizleguva od izvornata libe-ralna tradicija vo ~ij teoretskidiskurs alfa i omega e individu-alizmot. ôvekot kako homo econo-micus i homo politicus, samosvesnobitie koe umee da gi razbere, pro-ceni, preispita i promeni svoitestavovi i sudovi. Sferata vo kojatoj edinstveno moè da gi reali-zira ovie pretpostavki i sebesikako ~ovek e sferata na indivi-dualnata sloboda i avtonomija.Svojata sila tolerancijata ja crpitokmu od ovie dva koncepta koi sea priori na sekoja ~ovekova odluka imodus vivendi na liberalnata po-liti~ka misla. Spored ova gledi{-te liberalizmot podrazbira tole-rancija koja se temeli na:

sloboda na individualna svest;vo nikoj slu~aj edinstveno ko-lektivna sloboda.Da ja konkretizirame dilemata.

Dali treba da se dozvoluva zaradiza~uvuvawe na kulturnite spe-cifiki na odredena grupa, istatada gi sankcionira svoite ~lenovivrz osnova na nivnata ‘elba dapraktikuvaat odredeni liberalnina~ela kako na primer pravoto naizbor (nesakawe da se praktikuvaatodredeni obi~ai koi go ~inat iden-titetot na taa grupa)9. Zna~i dalimalcinskite prava se ograni~eniod individualnata sloboda, demo-kratijata i socijalnata pravda. Poovoj pristap kolektivnite prava mu

se podredeni na pravoto na ~ovekotda odlu~uva za sopstvenata sud-bina. Zatoa sekoj negov obid da odinasproti neliberalnite barawa nagrupata vo koja pripa|a preku samo-svesen kriti~ki odnos e opravdanbidej}i toj pravi izbor. Ova e sr‘tana argumentacijata na ova gledi{te.

Mo‘no li e toga{ da govorime zamultikulturalizam koga differentiaspecifica na odredeni kulturi koigaat neliberalni vrednosti seasimilira od strana na nejzinotoveli~estvo individualnata slo-boda. Kade e tuka kulturata i {tovpro~em e taa? Me|utoa dali ovievrednosti se inherentni i nemen-livi. Istorijata poka‘ala dekadene{nite liberalni op{testva vominatoto ne bile toa, od kadeproizleguva deka insistirawetodeka multikulturalizmot e nemo-‘en vo uslovi na liberalen modelna op{testvena organizacija enevozmo‘en ili fiktiven e vonajmala raka pogre{en istoriskipristap. Ova gledi{te se pro-{iruva i so problematizirawe naunilateralnata dr‘avna inter-vencija vo ime na liberalno-demo-kratskite vrednosti. Vo ovoj kon-tekst pod znak pra{awe e i aktu-elnata nadvore{na politika naSAD koja svojot legitimitet go crpiod "liberalizacija# i "demokra-tizacija# na neliberalnite, nede-mokratski op{testva koi se zakanaza svetskiot poredok. Ovoj "huma-nisti~ki intervencionizam# kako{to pejorativno go narekuva Noamômski mu protivre~i na idealot naindividualnata sloboda i li~nataavtonomija. Kako {to be{e napo-menato nivna cel e da sozdadatpretpostavki za preispituvawe i

9 Za ova pove}e vo Vil Kimlika “Multikulturno gra|an-stvo”, Skopje, IDSCO, 2004, str. 251-256. Kimlika gopotencira sporot pome|u levite i desnite liberali.Prvite prezemaat merki {to se odnesuvaat na mal-cinstvata (privremeno i korektivno) kako bi sozdalepretpostavki na ednakva mo`nost za praktikuvawena identitetot. Vtorite smetaat deka ovie merki sekontraproduktivni i samo gi prodlabo~uvaat razli-kite i jazot me|u malcinskite i mnozinskite grupi.


Marko Tro{anovski

Abstract

promena (vklu~uvaj]i ja tuka iinstitucionalnata) na sopstvenitevrednosni sistemi i praktiki. Taka{to dokolku zasegnatiot re‘im nesozdal institucionalni pretpo-stavki za ovie promeni, edinstvenoorganizacija so me|unaroden avto-ritet (kako na primer ON) e legi-timna da intervenira na ovoj ilionoj na~in.

* * * Odgovaraj}i na baraweto na

Umberto Eko deka nekoj mora da jaopredeli i vospostavi netole-rantonosta na tolerancijata dosegaizlo‘enite reprezentativni pri-stapi za granicite na tolerancijatagi zastapuvaat slednive nejzinizna~ewa:

1) Tolerancijata e opis na odno-si pome|u lu|eto vo socijalen kon-tekst kade ima pretpostaven diver-zitet na kulturi i religii. Zna~izboruvame za tolerantnost/ neto-lerantnost samo vo situacija kadee potrebno da se napravi izbor.

2) Ima ne{to kaj tolerancijatavo nejzinata naj~ista forma {to sezakanuva da go potkopa, namesto dago zacvrsti socijalniot aspekt nademokratijata.

3) Jazikot na tolerancijata ejazik na mo}ta. Koj }e se toleriravo krajna instanca odlu~uva onoj kojja ima mo}ta.

4) Granicite na tolerancijata senejasni.

5) Do odredena mera izgledadeka "tolerancijata kako praksa# ekritikuvana od ogromen broj lu|ekoi se ubedeni deka taa ima inhe-rentni ograni~uvawa (feminist-kite, konzervativnite hristijani,postmoderni filozofi, socijalniradikali itn.) Site tie smetaatdeka razli~nosta e permanentenkvalitet na na{ite ìvoti i dekavakvata tolerancija ne funkcio-nira. Sepak sakale nie toa ili ne,se ~ini deka eden realisti~enprikaz bi nî naso~il neizbe`no nakraj da gi soo~ime ovie dve gledi{-ta od {to po moe viduvawe proiz-leguva slednoto: deka bez plura-lizam, ne postoi tolerancija. Sama-ta na{a zalo`ba da ìveeme voliberalni demokratski op{testvai da gi uìvame nivnite blagodeti,za àl, nametnuva i prifa}awe natradicionalnite liberalni prin-cipi. Od tuka reduciraweto na et-ni~ki i religiozni konflikti voliberalnite op{testva ja nametnu-va potrebata od napu{tawe na na-{ite konkretni identiteti i reli-giozni ubeduvawa, so cel da kon-struirame i da uìvame vo eden"miroqubiv i miren svet#.

(In)Tolerance marked the historical evolution of human political civilisation,especially today. This essay is analyses the term of tolerance and its historicaldevelopment and implications, however its theoretical nucleus is constructedover the problem of tolerance in the contemporary society, its perspectivesand boundaries. Moreover it is centered on the debate concerning theindividual and collective rights, as well as freedom of religion in the multiculturalsocieties.


Makedonija i Grcija - pregled nasporot so imeto

Aleksandar Spasenovski

Steknuvawe na nezavisnosta

Republika Makedonija vo po~e-tokot na devedesettite godini jastekna sopstvenata nezavisnost. Vokontekst na op{tite potresi pre-dizvikani od raspadot na socija-lizmot vo Isto~na Evropa i voSSSR, malite narodi ja najdoa sop-stvenata {ansa za kone~no izvo-juvawe na nacionalna pobeda. Vogrupata dr‘avi koi se dovedoa vosituacija samite da odlu~uvaat zasebe be{e i Makedonija.

Kolapsot na SFRJ i sozdava-weto na novata politi~ka slika naBalkanot be{e prosleden so eufo-ri~ni izblici na nacionalizam kojse javuva{e vo razli~ni formi, vozavisnost od karakterot na pre~-kite so koi se soo~uvaa dr‘avitevo nastanuvawe. Makedonija be{eisklu~ok od toj krvav bran koj po~nada se dvi‘i od Slovenija, nadoluniz republikite.

Na referendumot od 8 septem-vri 1991 godina, gra|anite na Re-publika Makedonija go dadoa sop-stveniot glas za nezavisna make-donska dr‘ava. Od ovoj datum po~na

da se pi{uva najnovata makedonskaistorija.

Paralelno so procesite nakonsolidirawe i dooformuvawe nadr‘avnosta, te~ea i procesite zame|unarodnoto etablirawe na Re-publika Makedonija. ̂ lenstvoto voObedinetite nacii i ostanatiteme|unarodni organizacii od regio-nalen tip be{e predizvik za make-donskata nadvore{na politika.Nasproti utvrdenite me|unarodninormi, vo obidite za ostvaruvawena pravata koi proizleguvaa odproklamiranata nezavisnost, Re-publika Makedonija se soo~i sootpor koj doa|a{e od Grcija. Upo-trebata na imeto Makedonija stananeodminliva pre~ka vo sekoj pogledna me|unaroden plan za RepublikaMakedonija. Taka, se pojavi make-donsko-gr~kiot spor, koj vo tekot naovie godini pominuva niz razli~nifazi i vo razli~ni varijacii, sorazli~en intenzitet.

Vo prodol‘enie sleduva prikazna pozna~ajnite delovi od celinatanare~ena Makedonija i Grcija -pregled na sporot so imeto.

Akt

ue

ln

o

"Znam samo dve tragi~ni istorii na svetot - onaana Irska i onaa na Makedonija.I dvete bile li{uvani i izma~uvani”

Roxer Kejsment-irski vostanik ubien po vostanieto na

irskiot narod protiv Britancite vo 1916 godina.



Borbata za me|unarodnopriznavawe

Prviot golem sudir vo borbataza me|unarodno priznavawe, pret-stavuva obidot na Republika Make-donija da dobie priznavawe odEvropskata zaednica. Na 16 dekem-vri 1991 godina, Sovetot na minis-trite gi objavuva uslovite pod koiEZ }e gi priznae porane{nite jugo-slovenski republiki koi toga{ jaobjavija sopstvenata nezavisnost.Prviot uslov be{e obvrskata narepublikite na sopstvenite gra|anida im gi garantiraat osnovnite~ovekovi prava i slobodi i vto-riot, obezbeduvawe eksplicitnagarancija deka nemaat teritorijal-ni pretenzii kon nitu edna sosednadr‘ava na EZ i deka nema da spro-veduvaat neprijatelski aktivnostikon tie dr‘avi, vklu~uvaj}i iupotreba na ime {to podrazbirateritorijalni pretenzii. Imaj}i gopredvid faktot deka edinstvenoRepublika Makedonija ima ime koebi bilo pri~ina za sudir so dr‘ava-~lenka na EZ, mo‘e da se pretpo-stavi koj e inicijatorot na vmetnu-vaweto na ovaa klauzula vo zbirotuslovi koi bi trebalo da gi ispol-nat porane{nite jugoslovenskirepubliki dokolku sakaat da iz-dejstvuvaat me|unarodno priznava-we.

Vedna{ po ovoj nastan, arbi-tra‘nata komisija na EZ donesuvazaklu~ok deka od site porane{nirepubliki na SFRJ samo Slovenijai Makedonija gi ispolnuvaat uslo-vite. Pokraj toa, be{e podvle~enodeka upotrebata na imeto Make-donija ne zna~i teritorijalni pre-tenzii kon nitu edna sosedna dr‘a-

va. No, i pokraj toa, na 15 januari1992 godina EZ objavuva deka odnejzina strana }e bidat priznaeniSlovenija i Hrvatska, no ne i Re-publika Makedonija.

Koga Sovetot na ministrite naEZ povtorno se sostanuva vo maj1992 godina, se soglasuva da bidepriznaena Republika Makedonija,me|utoa samo pod ime {to e prifat-livo za site zasegnati strani. Edenmesec po ovaa odluka, EZ zastanuvana stojali{te deka noviot severensosed na Grcija }e bide priznaendokolku vo negovoto ime ne bidesodr‘an terminot Makedonija.Odgovaraj}i na vakvata neprin-cipielna odluka na EZ, makedon-skata vlast uka‘uva deka pazare-weto so imeto na dr‘avata e vosprotivnost so osnovnite principina me|unarodnoto pravo. Od svojastrana pak, premierot na RepublikaGrcija, Konstantin Micotakis odlu-kata na EZ ja ocenuva kako zna~ajnanacionalna pobeda, dodeka druggr~ki diplomat izjavuva: "ovaamala psevdo republika mora daprestane da nî voznemiruva1. Neu-tralnite dr‘avi, kako Danska,preku izjavata na premierot sme-taat deka "makedonskoto pra{awegi napravi dr‘avite na EZ zalo‘-nici na Grcija2#, dodeka itali-janskiot minister za nadvore{niraboti ja obvinuva Grcija "deka jaucenuva EZ vo vrska so priznava-weto na Makedonija3#.

Vo dekemvri 1992 godina, ‘a-ri{teto na raspravata pome|u Re-publika Grcija i Republika Make-donija, od glavnite gradovi na

1 The New York Times 5 april 1992 godina.2 Neos Kosmos, 23 januari 1993 godina3 Neos Kosmos, 19 dekemvri 1992 godina


Makedonija i Grcija - pregled na sporot so imeto

dr‘avite-~lenki na EZ se premes-tuva vo Wujork, koga RepublikaMakedonija i formalno }e pobarapriem vo ON. Vladite na dvetedr‘avi se raspolo‘eni za kom-promis koga Francija predlaga planspored koj Republikata }e bideprimena vo ON pod privremeno imePorane{na Jugoslovenska Repub-lika Makedonija - PJRM4, a posto-janoto ime }e bide izbrano podocna,niz eden proces na posreduvawe.Taka, Porane{na JugoslovenskaRepublika Makedonija stana ~lenkana ON i go zazema sopstvenoto mestovo Generalnoto sobranie pod buk-vata "T#. No, problemite so etabli-raweto na Republika Makedonija name|unaroden plan ne prestanuvaat.Taka, Republika Grcija ne dozvo-luva da bide razvioreno makedon-skoto dr‘avno zname pred zgradatana ON.

Niz ovoj makotrpen proces napriznavawe, osobeno naelektri-zirana e javnosta vo dvete dr‘avi.Ovoj fakt se gleda niz odr‘uva-weto na ogromni makedonski i gr~kidemonstracii vo mati~nite dr‘avi,a pred s¢ vo dijasporata. Vo taanasoka, prezemaweto na kakvi bilo~ekori od makedonska ili od gr~kastrana za postignuvawe kompro-misno re{enie, sosema e verojatnodeka }e bide spre~eno od ekstrem-nite nacionalisti~ki krugovi voGrcija, kako i od strana na opozi-cionite partii i javnosta vo Repub-lika Makedonija.

Slednata faza vo makedonsko-gr~kiot spor e prenesuvaweto na‘ari{teto na konfliktot od Wu-jork povtorno vo Zapadna Evropa. Vodekemvri 1993 godina {est dr‘avi-~lenki na Evropskata unija (VelikaBritanija, Francija, Germanija,Italija, Danska i Holandija) re{a-vaat da ja priznaat Republika Ma-kedonija pod privremenoto ime Po-rane{na Jugoslovenska RepublikaMakedonija i da vospostavat ce-losni diplomatski odnosi. Po dvameseca Soedinetite AmerikanskiDr‘avi i Avstralija objavuvaatdeka }e ja priznaat Porane{nataJugoslovenska Republika Makedo-nija.

Paralelno so te~eweto na spo-rot, na povr{ina se pojavuvaat idrugi ‘e{ki pra{awa. Vo ovojperiod Republika Bugarija odbivada go priznae postoeweto na make-donskiot narod i makedonskotonacionalno malcinstvo vo Repub-lika Bugarija, iako taa be{e prvatadr‘ava koja ja prizna RepublikaMakedonija pod ustavnoto ime. Istotaka, re‘imot vo Srbija nesakaj}ida stavi to~ka na procesite namirna secesija na Republika Make-donija, odbiva da se vklu~i vo izvr-{uvaweto na demarkacija na grani~-nata linija pome|u dvete dr‘avi.

Koga Ruskata federacija, voavgust 1992 godina ja priznavaRepublika Makedonija pod ustav-noto ime, se obiduva da go izbegneneprijatelstvoto so Vladata na Re-publika Grcija, soop{tuvaj}i dekaimeto na novata dr‘ava e Make-donija ({to se izgovara so meko "k#,tvrdo "d# i so akcent na tretiotslog), a deka imeto na regionot voGrcija, Makedonija ({to se izgovara

4 Vo toj period Vladata na Republika Makedonija einformirana od strana na pravnite sovetnici na ONdeka imeto PJRM“ slu‘i samo za interna upotrebavo Obedinetite nacii, a toj fakt ne gi spre~uva dr‘a-vite-~lenki na svetskata organizacija poedine~no daja priznaat Republika Makedonija pod nejzinotoustavno ime.



so tvrdo "k# i meko "d#, i akcent na~etvrtiot slog) se vsu{nost dverazli~ni imiwa. Ova obrazlo‘eniena administracijata na Ruskatafederacija od gr~ka strana e okva-lifikuvano kako "neverojatna pra-voslavna akrobatika5#. Koga Narod-na Republika Kina ja priznavaRepublika Makedonija pod ustav-noto ime, taa go argumentira toa so"makedonskata postojana i princi-pielna poddr{ka na stavot na ki-neskata Vlada kon tajvanskoto pra-{awe6#.

Site nade‘i vo ovoj period dekapozitivnite vetri{ta }e donesatkraj na dvegodi{niot haos i poli-ti~kata nestabilnost na RepublikaMakedonija pa|aat vo voda so odlu-kata na Republika Grcija za eko-nomska blokada vrz Republika Ma-kedonija. Ovoj ~ekor, koj predizvi-kuva op{ta me|unarodna osuda ginatera ostanatite ~lenki na EU daja dovedat Grcija pred Evropskiotsud na pravdata pod obvinenie dekago prekr{uva Dogovorot od Mas-triht i drugi trgovski dogovori naEU.

Blokadata na Republika Grcijavo toj period se odrazuva isklu-~itelno negativno vrz vkupnataekonomska sostojba vo RepublikaMakedonija. Ovoj fakt dopolni-telno e zgolemen poradi blokadatana ON vrz Republika Srbija. Taka,od ~etirite granici na RepublikaMakedonija, dve bea zatvoreni.Ovaa sostojba e presudna za dras-ti~noto namaluvawe na ‘ivotniotstandard na gra|anite, koj se odra-zuva preku zgolemuvaweto na cenatana vitalnite produkti, kako {to se

hranata, naftata i drugite namir-nici. Gr~koto embargo ja ~ine{e Ma-kedonija 50 milioni dolari mese~-no. BNP padna od 1800 dolari po‘itel, pred embargoto, na pomalkuod 760 dolari vo septemvri 1994godina. Zaobikolniot uvoz na naftai nafteni derivati ja ~ini Make-donija dopolnitelni 50 dolari poton7.

Vo toa vreme, sekoj obid na Re-publika Makedonija da stane ~lenna nekoja me|unarodna organizacijanaiduva na otpor od strana na Gr-cija. Vetoto na Grcija vo toj periodja odvrati Republika Makedonija odza~lenuvaweto vo OBSE, dodekapak sprotivstavuvaweto na Kiparne £ ovozmo‘i na Republika Make-donija da stane del od Dvi‘ewetona nevrzanite. Me|utoa, RepublikaMakedonija uspeva da stane ~len naMe|unarodniot olimpiski komitet.Makedonskata ekipa u~estvuva{ena Olimpiskite igri vo Barselona,vo 1992 godina, no pod olimpiskoto,a ne pod oficijalnoto zname nadr‘avata. Republika Makedonija,ovie godini, isto taka, stana ~leni na drugi me|unarodni organizacii.Po~nuvaj}i od Me|unarodnata agen-cija za atomska energija, prekuINTERPOL i Svetskata avtomo-bilska asocijacija, s¢ do Me|una-rodniot komitet na Crveniot Krst.

S¢ do 5 septemvri 1995 godina,koga i formalno be{e obznaendogovorot pome|u Republika Make-donija i Republika Grcija, nasta-nite povrzani so sporot nemaatnekakva dramati~na zavr{nica. No,na ovoj den be{e objaveno deka epostignat dogovor pome|u stranite

5 Neos Kosmos, 6 avgust 1992 godina6 MIA, 14 oktomvri 1992 godina

7 Sa{o Ordanovski, ìBalkan Stepchildî, The New YorkTimes, 4 septemvri 1994 godina.



vo sporot. Vo taa prilika, SajrusVens, medijatorot na ON izjavuvadeka celiot proces trael 28 mesecina intenzivna {atl diplomatija8.Grcija se soglasuva da ja ukineblokadata za 30 dena od denot napotpi{uvaweto na dogovorot, aRepublika Makedonija se soglasida go smeni sopstvenoto zname, dagi potvrdi granicite i da izvr{ipromena na spornite ~lenovi odUstavot. So dogovorot se ostavikone~noto re{avawe na problemotso imeto otvoreno9.

Privremenata spogodba

Na 13 septemvri 1995 godina, voWujork be{e potpi{ana Privre-menata soglasnost pome|u pretstav-nicite na Republika Grcija i Repub-lika Makedonija.

Dokumentot e sostaven od vovedi 6 delovi, so vkupno 23 ~lena. Pr-viot del od dogovorot se odnesuvana prijatelskite vrski i na merkiteza gradewe doverba; vtoriot na~ove~kite i kulturnite prava;tretiot na me|unarodnite i regio-nalnite institucii; ~etvrtiot delse odnesuva na dogovornite rela-cii; pettiot e posveten na ekonom-skite, komercijalnite, relaciiteza za{tita na ‘ivotnata sredina ipravnite relacii i posledniot delgi sodr‘i odredbite od preoden izavr{en karakter.

Ministerot Karolas Papuqas,pretstavnik na Republika Grcija,koja vo dogovorot be{e pretstavenakako stranata od prviot del i mi-nisterot Stevo Crvenkovski, pret-stavnik na Republika Makedonija,

opi{ana kako stranata od vtoriotdel, se soglasuvaat deka RepublikaGrcija }e ja priznae Republika Ma-kedonija kako nezavisna i suverenadr‘ava. Ponatamu, deka }e vospos-tavat diplomatski odnosi kako {toe dogovoreno, so krajna cel vospos-tavuvawe na diplomataski odnosina ambasadorsko nivo. Dvete stranija potvrduvaat zaedni~kata granicakako trajna i nepovredliva me|una-rodna granica i sekoja od stranitese obvrza deka }e go po~ituva suve-renitetot, teritorijalniot inte-gritet i politi~kata nezavisnostna drugata strana. Tie se soglasu-vaat i deka nema da poddr‘uvaatakcii na treta strana naso~enaprotiv suverenitetot, teritorijal-niot integritet i politi~kata neza-visnost na drugata strana. Dvetedr‘avi se obvrzaa da se vozdr‘atod zakana za upotreba ili od upo-treba na sila, vklu~uvaj}i ja i zaka-nata za upotreba ili upotreba nasila dizajnirana za naru{uvawe nanivnata postoe~ka granica i se so-glasuvaat deka nitu edna strananema da bara prava ili da poddr-‘uva barawa za koj bilo del odteritorijata na drugata strana ilibarawa za promena na nivnata po-stoe~ka granica.

Isto taka, dvete strani se dogo-vorija da gi prodol‘at pregovoritepod pokrovitelstvo na Generalniotsekretar na ON so cel da se postig-ne dogovor za imeto na RepublikaMakedonija i pokraj razlikite potoa pra{awe. Sekoja strana se so-glasi da sorabotuva so cel da seolesnat zaedni~kite odnosi na raz-

8 Thomas W. Blamaci, What itís name?

9 Christofer S. Wren, ìGreeks to lift ban on trade thatscrippled Macedoniaî, The New York Times, 5 oktomvri1995 godina.



li~ni prakti~ni na~ini, vklu~u-vaj}i ja normalnata razmena i trgo-vijata.

Republika Makedonija, od svojastrana potvrduva deka ni{to voUstavot, a posebno vo preambulata,nema da pretstavuva osnova zakakvo bilo barawe za koj bilo delod gr~kata teritorija ili za me{a-we vo vnatre{nite raboti na Gr-cija. Republika Makedonija se so-glasuva da prestane da go koristiSonceto od Kutle{ na sopstvenotonacionalno zname.

Dvete strani se soglasuvaat dazabranat neprijatelski aktivnostiili propaganda od strana na agen-ciite koi se kontrolirani od vla-dite i da gi obeshrabruvaat akciitena privatnite entiteti koi mo‘e dapredizvikaat nasilstvo, omrazaili neprijatelstvo pome|u niv, kakoi da gi otstranat restrikciite zadvi‘eweto na lu|eto i stokite po-me|u nivnite teritorii.

Po pra{aweto za kulturnite i~ovekovite prava, dvete strani sesoglasuvaat da bidat vodeni odpostoe~kite me|unarodni dokumen-ti i da gi ohrabruvaat kontaktitepome|u nivnite narodi na site sood-vetni nivoa vo soglasnost so me|u-narodnoto pravo i obi~ai.

Republika Grcija se soglasuva dane reagira na koe bilo barawe naRepublika Makedonija za za~le-nuvawe vo me|unarodnite organi-zacii, s¢ dodeka Republika Make-donija go koristi imeto Porane{naJugoslovenska Republika Make-donija. Isto taka, Republika Grcijase soglasuva, ekonomskiot razvoj naRepublika Makedonija da bidepotpomognat preku razvivawe nabliski vrski so EU.

[to se odnesuva do pra{awatapovrzani so dogovorite, dvetestrani se soglasuvaat da gi sledatpropisite od porane{nite bilate-ralni dogovori pome|u porane{nataSFRJ i Republika Grcija vo oblastana pravnite odnosi, sudskite odlu-ki i hidro-ekonomskite pra{awa ida vospostavat novi dogovori sli~-ni na ovie i vo drugite oblasti odzaedni~ki interes.

Republika Grcija se soglasuva dase pridr‘uva do Konvencijata naON za pravoto na moreto vo odnosna statusot na Republika Makedo-nija kako kopnena dr‘ava.

Dvete strani se soglasuvaat dago ohrabrat razvojot na prijatel-skite i dobrososedskite odnosi,osobeno vo delot na pati{tata, ‘e-leznicata, pomorskiot transport,vozdu{niot transport, komunika-ciskite vrski i da gi zajaknat eko-nomskite vrski na site poliwa,vklu~uvaj}i nau~na i tehni~ka so-rabotka, kako i sorabotka vo poletona obrazovanieto.

Vo Dogovorot se pomesteni od-redbi za prezemawe ~ekori zasorabotka vo eliminiraweto nasite formi na zagaduvawe, vooblastite okolu granicata i voop-{to za{tituvawe na okolinata.

Dvete strani se soglasuvaat dagi podobrat i promoviraat delov-nite i turisti~kite patuvawa, da gizabrzaat carinskite i grani~niteformalnosti, da gi moderniziraatpostoe~kite grani~ni premini ilida izgradat novi grani~ni preminii da sorabotuvaat vo borbata pro-tiv kriminalot, terorizmot, eko-nomskiot kriminal, kriminalot sodroga, ilegalnata trgovija so kul-turniot imot, prekr{uvawata na



civilniot vozdu{en transport ifalsifikuvaweto.

Na krajot, dvete strani se sogla-suvaat da se pridr‘uvaat do pro-cedurite na ON za razre{uvawetona sporovite.

Privremenata spogodba predvi-deno e da trae sedum godini, koga}e bide zameneta so definitivendogovor, po koj sekoja od stranite}e mo‘e da se povle~e najavuvaj}igo toj poteg pismeno dvanaesetmeseci odnapred.

Priznavaweto od SAD podustavnoto ime

Na 4 noemvri 2004 godina, otvo-renoto pra{awe za sporot okoluimeto na Republika Makedonija, se~ini deka ja dobi dolgoo~ekuvanatarazvrska. Imeno, eden den po reiz-borot na Xorx Bu{ na funkcijatapretsedatel na Soedinetite Ameri-kanski Dr‘avi, najgolemata svetskasila ja prizna Republika Make-donija pod ustavnoto ime.

Portparolot na Stejt depart-mentot na SAD, osvrnuvaj}i se navakvata odluka podvle~e: "...make-

donskoto rakovodstvo napravihrabra odluka da ja sprovede decen-tralizacijata koja se bara so Ram-kovniot dogovor. Sakame da gipoddr`ime tie napori vo toj pogled,kako del od na{ata poddr{ka zaMakedonija da se dobli`i do ~len-stvoto vo EU i NATO10#.

Vlastite vo Republika Grcija, se~ini deka bea zate~eni od odlukatana amerikanskata administracija.Ministerot za nadvore{ni rabotina Republika Grcija, Petros Moli-vijatis, nekriej}i go razo~aru-vaweto izjavuva deka "odlukata naamerikanskata vlada }e ima pove-}estrani negativni efekti vrzdestabiliziraweto na regionot11#.

Vo Republika Makedonija pak,zadovolstvoto od odlukata na SADbe{e javno manifestirano i odvlasta i od opozicijata. Isto taka,vo makedonskite ekspertski kru-govi be{e potencirano deka e is-pravena golema gre{ka i deka raz-govorite za imeto {to RepublikaMakedonija i Republika Grcija givodat vo Wujork pod pokrovitel-stvo na ON stanaa bespredmetni.

10 www.a1.com.mk/vesti/vest.asp?vestID=3909811 www.a1.com.mk/vesti/vest.asp?vestID=39119

Abstract

The Republic of Macedoniaís status as a independent state became aheated political issue in Greece. The Greek government objected formally toany use of the name Macedonia and also to the use of symbols such as theStar of Vergina.

The United Nations recommended recognition of the Republic ofMacedonia under the temporary name of the “Former Yugoslav Republic ofMacedonia” (FYROM), which would be used externally while the countrycontinued to use “Republic of Macedonia” as its constitutional name. TheUnited States and European Union agreed to this proposal, at that time.



In February 1994, Greece imposed a total embargo on the Republic ofMacedonia. The effect on the Macedonian economy was devastating. Greecewas heavily criticised internationally for appearing to contribute to the risingtension in the Balkans. The European Commission took Greece to theEuropean Court of Justice in an effort to overturn the embargo.

Political pressure from inside and outside Greece did eventually lead to atemporary settlement of the issue. An “interim agreement” was signed by thetwo states in September 1995. The Republic of Macedonia agreed to removeany implied territorial claims from its constitution and to drop the Star ofVergina from its flag. In return, Greece lifted the blockade.

Discussions continue over the Greek objection regarding the countryísname, but without any resolution so far. Outside Greece and internationaldiplomatic settings, the country is usually simply called “Macedonia”. About40 countries, notably the United States, Peopleís Republic of China andRussian Federation, have recognised it by its constitutional name, while theremaining majority of countries, the United Nations and other internationalorganisations recognize it as the ìFormer Yugoslav Republic of Macedoniaî.


Konferencijata za bezbednost isorabotka vo Evropa (KEBS), koja vo1994 prerasna vo Organizacija zabezbednost i sorabotka vo Evropa(OBSE), ne e isklu~ivo evropskaorganizacija. Denes vo nea se vlu-~eni site evropski dr‘avi, kako iSAD i Kanada koi se edni od dr‘a-vite-osnova~i. Imeno, OBSE serazviva{e pragmati~no, kako odgo-vor na menuvaweto na uslovite voEvropa. Taka KEBS be{e formiranso Helsin{kiot zavr{en dokument,potpi{an vo 1975 od strana na 33evropski dr‘avi, vklu~uvaj}i giSovetskiot Sojuz, SAD i Kanada. Sozavr{uvaweto na studenata vojna~lenstvoto na OBSE se zgolemi napove}e od 50 dr‘avi. Zamislenakako kompromisen instrument zapremostuvawe na ideolo{kiterazliki koi go podvojuvaa Istokotod Zapadot vo 1970 Helsin{kiotdokument vleze vo postapka napregovori, vospostavuvaj}i silnapovrzanost me|u ~ovekovite pravai bezbednosnite pra{awa. Ovaapovrzanost gi postavi ~ovekoviteprava na mnogu zna~ajno mesto napoliti~kata agenda vo odnositeme|u Istokot i Zapadot, {to pro-dol‘i i po zavr{uvaweto na stu-denata vojna. Toa ovozmo‘i OBSEda prodol‘i da igra zna~ajna ulogavo dene{na Evropa, kako i da vlijaena politikata povrzana so ~ove-

Ulogata na OBSE i konceptot nanacionalni malcinstva

Elena Andreevska

Me

|un

ar

od

ni

or

gan

iz

ac

ii

kovite prava vo mnogu svoi dr‘avi-~lenki.1

Celokupnata rabota na OBSE, vopogled na nacionalnite malcin-stva, poteknuva od Zavr{niot doku-ment od Helsinki od 1975.2 Ovojdokument na mnogu jasen i nedvo-smislen na~in gi potvrdi posto-e~kite standardi vo domenot na~ovekovite prava. Vo istiot doku-ment sodr‘ana e i ìDeklaracija naprincipiî so koja se ureduvaatodnosite me|u dr‘avite-potpis-ni~ki. Ovie principi se celosnousoglaseni so Povelbata na Obedi-netite nacii, pri {to naglasena eneophodnosta od nivna primena vosoglasnost so celite i principitena Povelbata. Na pove}e mestaZavr{niot dokument eksplicitno ginaveduva postojnite obvrski nadr‘avite, vtemeleni vo op{titeprincipi na me|unarodnoto pravo.Taka, vo principot 10 od Dekla-racijata pome|u drugoto se veli:ìzemjite potpisni~ki dobrovolno }egi ispolnat svoite obvrski soglas-no me|unarodnoto pravo, vo koivleguvaat obvrskite {to proizlegu-vaat od op{tite principi i pravilana me|unarodnoto pravo i onie koi

1 Bloed, A., & Dijk, P., Essays on Human Rights in the HelsinkiProcess (1985); Buuergental, T., The CSCE Rights System(1993).

2 The OSCE Helsinki Document 1992, The Challenges ofChange, CM 2092 (1992); Brownlie, I., Basic Documentson Human Rights (1981), p. 320.


Elena Andreevska

proizleguvaat od dogovorite iostanatite spogodbi [ . . . ] na koitie se ~lenkiî.

Za odbele‘uvawe e deka ovojprincip e prosleden so izjavaspored koja, Deklaracijata nema davlijae na pravata i obvrskite nadr‘avite, nitu pak vrz prezemeniteobvrski po pat na me|unarodnidogovori i spogodbi.

Deklaracijata se povikuva namalcinstvata vo delot nasloven"Sorabotka vo humanitarni i drugipodra~jaî. Taka vo principot 7 seveli:

Zemjite-potpisni~ki na ~ija{toteritorija postojat nacionalnimalcinstva }e gi po~ituvaat pra-vata na pripadnicite na mal-cinstvata za ednkvost pred pra-voto; }e im dadat celosna mo‘nostza vistinsko ostvaruvawe na ~ove-kovite prava i fundamentalnislobodi, za na toj na~in da giza{titat nivnite legitimni inte-resi.3

Odredbite od Zavr{niot doku-ment od Helsinki besomneno pret-stavuvaat dobrodojdeno priznaniena va‘nosta na pra{aweto na mal-cinstvata vo me|unarodnite odnosi,no prvata zna~ajna promena vopogled na ova pra{awe se slu~i nasostanokot vo Viena 1989. Zavr{-niot dokument usvoen vo januari1989 sodr‘i vetuvawe za postojaninapori so cel da se ostvarat odred-bite od Zavr{niot dokument voHelsinki vo odnos na malcinstva-ta.4 Za odbele‘uvawe e principot19, spored koj zemjite-potpisni~ki

treba da "obezbedat i da sozdadatuslovi za afirmacija na etni~kiot,kulturniot, jazi~niot i verskiotidentitet na nacionalnite malcin-stva na nivna teritorija. Tie }e gopo~ituvaat slobodnoto ostvaru-vawe na pravata na pripadnicite nanacionalnite malcinstva i }e jaobezbedat nivnata celosna ramno-pravnost so drugiteî. Ovoj principe potkrepen so stavovite 59 i 68 vodelovite za sorabotka i razmena nadokumenti na poleto na kulturata,sorabotkata, razmenata i obrazo-vanieto. Pri toa dr‘avite se obvr-zuvaat da se vozdr‘at od kakvabilo diskriminacija na pripad-nicite na nacionalnite malcinstvai da pridonesat kon celosno ostva-ruvawe na nivnite legitimni inte-resi i streme‘i na poleto na ~ove-kovite prava i fundamentalni slo-bodi.5

Na poleto na za{titata na ~ove-kovite i malcinski prava, napravene golem is~ekor na Konferencijataza ~ovekovi prava vo Kopenhagen1990.6 Mnogu zna~aen e eden odzaklu~ocite vo Dokumentot koj velideka "pra{aweto povrzano so na-cionalnite malcinstva mo`e nazadovolitelen na~in da bide re-{eno samo vo edno demokratskoop{testvo, vo edna demokratskapoliti~ka ramka zasnovana vrzvladeeweto na pravoto, vo ramkitena nezavisno pravosudstvoî. Sekakodeka ne mo`e da se pretera vonaglasuvaweto na va`nosta napostoeweto na efektivni demo-kratski institucii, so ogled deka

3 Vakov pretpazliv jazik ja opfa}a pozicijata na oniedr‘avi {to tvrdat deka kaj niv ne postojat nacio-nalni malcinstva, osobeno toa e slu~ajot so Francijai Grcija.

4 ILM 28 (1989), p. 527.

5 Princip 18.6 Document of the Copenhagen Meeting of the Conference

on the Human Dimension of the CSCE, CM 1324,November 1990.


Ulogata na OBSE i konceptot na nacionalni malcinstva

tie se neophodni za garantirawe iorganizirawe na u~estvo vo javniot`ivot od strana na site, kako i zanaso~uvawe i re{avawe na sudi-rite na interesi voobi~aeni za siteop{testva. Toa pretstavuva edin-stven na~in demokratskite insti-tucii koi funkcioniraat efek-tivno da mo`at da gi spre~at popu-listite od igrawe na etni~ka karta.

Zna~eweto na Dokumentot odKopenhagen e i vo toa {to gi pro{i-ruva pravata za efektivno u~estvona pripadnicite na nacionalnitemalcinstva po pra{awa od javeninteres, vklu~uvaj}i go tuka iu~estvoto vo odnos na pra{awapovrzani so za{tita i afirmacijana identitetot na malcinstvata odstrana na nivnite pripadnici.Nesporno e deka u~estvoto vo pra-{awata od javen interes e osobenozna~ajno za sozdavawe na odnos nalojalnost kon dr‘avata i op{tes-tvoto ~ii {to del se i pretsta-vuvaat i pripadnicite na nacional-nite malcinstva.

Rezultat na principite izne-seni na Konferencijata vo Kopen-hagen i potoa Moskva,7 bea dora-boteni na sredbata na eksperti vo@eneva8 i nadopolneti na samitotvo Pariz9, kako i na slednatasredba vo Helsinki.10 Rezultat naovie nastani pretstavuvaat redicana standardi koi sodr‘at prava, noi pra{awa za dr‘avite i me|una-rodnata politika, od koi bi izdvo-

ila samo del, rezimirani na sled-niov na~in:

Nacionalnite malcinstva zna-~itelno pridonesuvaat kon ‘i-votot na edno op{testvo;Prijatelskite odnosi me|u naro-dite, mirot, pravdata, stabil-nosta i demokratijata baraatetni~kiot, kulturen, verski ijazi~en identitet na nacio-nalnite malcinstva da bideza{titen, kako i da se sozdadatuslovi za afirmacija na istiot;Pripadnosta na edno nacionalnomalcinstvo e pra{awe na indi-vidualen izbor na edno lice;Pravata na pripadnicite nanacionalnite malcinstva seneodvoiv del od univerzalnite~ovekovi prava;Se zabranuva prisilnata asimi-lacija;Treba da se ovozmo‘i slobodnaupotreba na maj~iniot jazik, soadekvatna mo‘nost za nastavana maj~in jazik; upotrebata namalcinskiot jazik treba da seovozmo‘i pred dr‘avnite vlas-ti koga postoi mo‘nost i vo so-glasnost so va‘e~koto dr‘avnozakonodavstvo;Treba da postoi demokratskapoliti~ka ramka zasnovana navladeewe na pravoto, so neza-visno sudstvo koe funkcionirai treba da obezbedi ednakviprava, sloboda na izrazuvawe,politi~ki pluralizam, op{tes-tvena tolerancija i pravilazasnovani na zakon, so cel da seograni~i mo‘nosta od zloupo-treba na mo}ta na vladata;Treba da postoi ednakva za{-tita za pretstavnicite na mno-

7 Document of Moscow Meeting of the Conference on theHuman Dimension of the CSCE, CM 1771, December 1991.

8 Report of the CSCE Meeting of Experts on NationalMinorities, Geneva 1991.

9 Charter of Paris for New Europe, CM 1464, March 1991;Brownlie, I., System of a Law of the Nations: StateResponsibility, Part I (1983), pp. 474-486.

10 Ibid. F.n. 2.


Elena Andreevska

zinskoto naselenie vo mal-cinskite oblasti;Treba da postojat efektivnimerki za prevencija na diskri-minacija na poedinci, osobenovo pogled na vrabotuvawe, stan-bena politika i obrazovanie,vklu~uvaj}i {irok spektar napravni i administrativni mer-ki;Treba da postoi tolerancija ipo~it na razli~ni kulturi;Treba se osigura priznavawe naodredeni problemi na Romite,vklu~uvaj}i efektivni merki zapostignuvawe potpolno ednakvimo‘nosti za site;Pra{awata vo pogled na nacio-nalnite malcinstva ne pretsta-vuvaat isklu~itelno vnatre{nopra{awe na dr‘avite, tukupra{awe, so me|unarodno pravouredeni prava i obvrski.11

Vo dekemvri 1994 zemjite-u~es-ni~ki na sredbata na OBSE voBudimpe{ta odlu~ija da go naglasatpotencijalnoto zna~ewe na ednadeklaracija za minimum humani-tarni standardi koi bi va‘ele vosite situacii, kako i da ja izrazatsvojata podgotvenost da u~estvu-vaat vo nejzinoto izgotvuvawe voramkite na OON.12 Ovaa odluka eposledica na inicijativata naPotkomisijata na OON za preven-cija na diskriminacija i za{tita namalcinstvata da dostavi Dekla-racija za minimum na humanitarnistandardi na Komisijata na OON za~ovekovi prava.13 Seto ova pret-

stavuva direktna posledica nasogleduvawata na me|unarodnatazaednica deka me|unarodno pravoza ~ovekovite prava kako i normitena me|unarodnoto humanitarnopravo primenlivi pri vooru‘enisudiri, ne pretstavuvaat dovolnagarancija za za{tita na ~ovekovotosu{testvo vo slu~ai na vnatre{nonasilstvo, etni~ki, verski i nacio-nalni sudiri, voznemiruvawa ilitenzii ili vo slu~aj na vonrednisostojbi.

Idejata i konceptot za donesu-vawe na Deklaracija za minimumhumanitarni standardi za prv patbe{e predmet na diskusija vo 80-tite.14 Deklaracijata be{e usvoenavo 1990 vo Tuku/Abo, Finska vo 1990.Na sredbata vo Oslo na Norve{kiotinstitut za ~ovekovi prava voseptemvri 1994 bea vgradeni odre-deni izmeni.

Deklaracijata obezbeduva os-nova za ostvaruvawe na minimumhumanitarni standardi vo kon-fliktni sostojbi.15 Ponatamu, Dek-laracijata dava mo‘nost za decen-tralizirano sproveduvawe na nej-zinite standardi od strana na sitekoi mo‘at da pomognat i se invol-virani vo aktivnostite kako nabqu-duva~i, izvestuva~i, mirovni ope-racii, vo koi se razbira se vklu-~eni vladi, me|uvladini i nevla-dini organizacii kako i specijalniizvestuva~i zadol‘eni za odre-deni dr‘avi od strana na OON.Site strukturi na OON, zaedno soOBSE, Organizacijata na ameri-kanski dr‘avi i Organizacijata za

11 Bez somnenie navedenite principi se politi~ko-obvrzuva~ki, no ne i pravno.

12 The Budapest Decision VIII on the Human Dimension, para.34, The OSCE Budapest Document 1994.

13 Res. 1994/26.

14 Meron, T., On the Inadequate Reach of Humanitarian RightsLaw and the Need for a New Instrument, AJIL, Vol. 77(1993), p. 375.

15 Art. 18.


Ulogata na OBSE i konceptot na nacionalni malcinstva

afrikansko edinstvo se povikuvaatda storat s¢ {to mo‘at za daobezbedat site poedinci, grupi ivlasti, vklu~uvaj}i gi i onie podnivna uprava, celosno da gi po~i-tuvaat standardite na Deklara-cijata. Site ovie strukturi kako imediumite treba da se potpiraat naDeklaracijata kako izjava na pri-fateni normativni standardi.Vladite, vlastite, grupite i poe-dincite treba da se obvrzat pot-polno da se pridr‘uvaat kon oviestandardi. So Deklaracijata ne seprenebregnuva mo‘nosta od odre-deni problemi pri nejzinata imple-mentacija, so koi se soo~uvaat iostanatite me|unarodni instru-menti, no se smeta deka poedno-stavenata normativna ramka pret-stavuva dobra osnova za poedno-stavuvawe na ovoj proces. Voedno,vakvata normativna ramka ovoz-mo‘uva vladinite i nevladiniteorganizacii navreme da prezematmerki na predupreduvawe, so cel dase spre~at mo‘nite nesakani posle-dici.

Na kraj, bi sakala da istaknamdeka sosema se soglasuvam so mis-leweto na Richard Dalton16, koj smetadeka OBSE nema da se soglasi dasozdade edinstvena politika voodnos na na~inot na koj vladite bigi re{avale pra{awata vo odnos nanacionalnite malcinstva. Svoetou~estvo vo re{avweto na konkretnonastanati sostojbi povrzani so ovapra{awe }e go gradi vrz osnova nasogleduvaweto na sostojbata ipotrebata vo sekoja poodelna dr‘a-va i na toj na~in }e gradi re{enijaza nivno re{avawe.

Vtoro, OBSE nema da se obide dagi preslikuva programite za sora-botka na Sovetot na Evropa. Taka,Kancelarijata za demokratskiinstitucii i ~ovekovi prava vo Var-{ava glavno }e ostane relativnomala, no sepak podgotvena da odgo-vori na razli~nite postaveni zada-~i koi se protegaat od nabquduva-we na izbori, preku pomagawe nakancelariite i mehanizmite za ~o-vekovi prava na OBSE, do organi-zirawe na seminari vo koi }e bidatvklu~eni site dr‘avi-~lenki naOBSE.

Treto, OBSE nema da nastojuvada formira sudski tela vrz osnovana sistem baziran vrz dogovori zaza{tita na nacionalnite mal-cinstva. Ova pra{awe ostanuva vonadle‘nost na Komitetot za ~ove-kovi prava na OON, kako telozadol‘eno da ja sledi implemen-tacijata na Paktot za gra|anski ipoliti~ki prava, kako i na Evrop-skiot sud za ~ovekovi prava voodnos na Evropskata konvencija za~ovekovi prava i fundamentalnislobodi. Sega zasega OBSE nerazmisluva za formirawe na nekoetelo bazirano vrz dogovori, koe biimalo ovlastuvawe da ja proveruvaodgovornosta na dr‘avite vo slu-~ai na neispolnuvaweto na obvrs-kite vo odnos na malcinstvata koiproizleguvaat od zavr{nite doku-menti.

^etvrto, OBSE nikoga{ nema dase zdobie so mandat da nametnuvasankcii ili da prezema merki narealizacija kako {to toa go imaOON soglasno Glava VII od Povel-bata na OON, so cel da pomogne vo

16 Dalton, R., The Role of the CSCE, (1994), p. 107.


Elena Andreevska

krizni sostojbi koi vklu~uvaatmalcinstva.17

Treba da se zabele‘i i toa dekaperiodot na postavuvawe na stan-dardi od strana na OBSE vo odnosna nacionalnite malcinstva, glav-no e zavr{en. Vo svoite reakcii voodnos na pra{awata povrzani sonacionalnite malcinstva OBSE seobiduva da popolni dve praznini.Prvo, bezbednosta na dr‘avite prisproveduvawe na vospostaveniteprincipi, i vtoro, intervenirawe

vo podra~ja na tenzii i sudiri voedna dr‘ava ili me|u pove}e dr‘a-vi koi vklu~uvaat nacionalnimalcinstva. Pri toa, nema somneniedeka kakov bilo uspeh glavno }ezavisi od stepenot na posvetenosti podgotvenost na site dr‘avi voprocesot na usoglasuvawe na zako-nodavstvoto so spomenatite stan-dardi na za{tita na nacionalnitemalcistva i administrativnatapraktika, odnosono procesot naimplementacija.

17 Ibid. pp. 105-6.

The present situation on minorities in many parts of Europe is black.The appalling practice of ëethnic cleansingí has open a chapter of forcedpopulation movements which starkly illustrates one alternative to civilizedregime for minority rights. In politically unstable and economically insecuresocieties, where exclusive nationalism gets a ready hearing, the vulnerabilityof minorities is evident.

Nevertheless, there have been positive steps in recent years to developthe beginnings of a transnational regime to protect minority rights. It is allthe more urgent now to consolidate and strengthen it. While for the timebeing the main burden of adjustment will have to lie measures within thestate, stronger transnational measures are necessary to encourage suchadjustment. Developing a stronger regime for minority rights is possible ofEuropeans are serious about supporting democratic consolidation withinown states and across European frontiers.

Abstract


Dialogue en vogueZa smislata i besmislata na dijalogot soislamot

Andreas Jakobs

Dijalogot so islamot e te{kazada~a. Re~isi sekoj go bara, nonikoj ne znae vistinski kako tojizgleda. Politi~ki i op{testvenoposakuvan i poddr‘uvan, dijalogotvo praktikata ostanuva naj~esto bezvlijanie i konturi. So toa dijalogotso islamot ja deli sudbinata namnogute moderni pojavi, imeno, dabide bez koncept, sodr‘inski siro-ma{en i malku orientiran vo smis-la na celite. Toa predizvikuvakritika. Stanuva zbor za rasfr-lawe na pari, duri i za opasnoprilepuvawe do neprijatelite nazapadnoevropskite zemji. No, se-riozniot pogled jasno }e ni uka‘edeka dijalogot so islamot vo Germa-nija, i pokraj mnogute dobri zalo‘-bi, sredbite polni so idei i anga-‘iranite proekti - ima ambiva-lenten karakter. Duri i kaj onie{to go vodat dijalogot e ~esto patinejasno koj so kogo i so koja celzboruva. Vo nitu edna druga oblastne e tolku golema diskrepancatame|u realnosta i percepcijata. Toae ta‘no zatoa {to dijalogot epravilen i va‘en. Se dava pogre-{en signal koga sojuznata vlada pogolemi najavi povtorno drasti~nogi skratuva finansiskite sredstvaza dijalog so islamot. Vo sekojslu~aj, ova nudi {ansa dijalogot dase oslobodi od tovarot na brzaakcija i da se napravi ona {tonavistina treba da bide: koncep-

ciski promislena dolgoro~na zada-~a so jasno postaveni celi. Ova ezadol‘itelno potrebno, bidej}ipogledot vrz dosega{nite slu~u-vawa povrzani so dijalogot otkri-vaat mnogu posebnosti i ponekojabesmislenost.

Dijalogot naiduva na kritikapred s¢ kako ritualizirana raz-mena na beskorisnosti. Prizna-nijata za tolerantnost i otvorenostse potrebni dokolku vodat konkonkretni formi na pribli‘uvawei kon definicija na zaedni~kitepozicii, nakratko: kon rezultati.No, priznanijata na verata vo edenBog, koi vlijaat na javnosta, giodminuvaat vistinskite problemi.Islamot ne e zeleno bojadisanohristijanstvo, a krstot ne mo‘e dase napravi polumese~ina. Nemagolema korist sekoga{ odnovo da seizvlekuva parabolata na Lesing odosnovite na humanizmot. Re{enietoza konkretnite politi~ki i op-{testveni problemi ne se sostoi vopovrzuvaweto na trite prsteni voedna svetovno religiozna preto-penost. Verata e pomalku problem,otkolku ona {to vernicite }e na-pravat od nea.

Osnovata na sekoja konstruk-tivna sredba so islamot mora dabide priznanieto na verskata slo-boda kako osnoven princip. Toa epotrebno zatoa {to islamot ve}eodamna e del od evropskata ‘ivot-

Pr

ed

iz

vi

ci

ip

er

sp

ekt

iv

i


Andreas Jakobs

na realnost. Dodeka se rasprava zatoa dali stanuva zbor za zboga-tuvawe ili za zakana, diskusijatapremnogu bavno se pribli‘uva dopozitivnite impulsi na islamot zaevropskite op{testva. Vina za toaima i kaj muslimanite. Musliman-skiot pridones za dijalogot sedvi‘i, kako i prethodno, me|u samo-so‘aluvawe i obvinuvawe. Samo-kriti~nata refleksija e isklu~ok.Namesto toa, od muslimanite posto-jano se slu{aat istite demanti:xihadot ne e sveta vojna, tuku naporvo ime na Boga, Evreite i hristi-janite se prifateni malcinstva voislamot so posebni prava na za{ti-ta ({to prisutnite nemuslimanipove}e gi otu|uva otkolku {to giraduva) i vo islamot nema nikakvaprinuda (za religija). Seto toa eto~no i mora da bide ka‘ano. No,kakva uloga igra toa vo musliman-skata realnost? Irancite iliAl‘ircite postojano gi krevaatramenicite koga nekoj saka da serasprava so niv za konceptot naku}ata na mirot (islamot) {to senao|a nasproti ku}ata na vojnata.Mnogumina od niv go najdoa mirot voEvropa, mirot {to ne saka{e da imgo dade nivnata stara (islamska)tatkovina. No, toa malku ima vrskaso vistinskiot islam, bidej}i tojper definitionem e miroqubiva reli-gija. Ottuka, eden kradec, izmamnikili terorist ne mo‘e da bide mus-liman. Tolku ednostavno e toa.

Dijalogot so islamot sekoga{ seodviva po edna ista {ema, koja jaopi{a Johanes Kandel vo ednastudija na Fondacijata "FridrihEbert#. Kako prvo, na nemusli-manskite slu{ateli im se objasnuvaod muslimanite deka prvo, tie

znaat premalku, a vtoro, deka znaatsamo pogre{ni raboti za islamot.Potoa, tie doznavaat deka ovaneznaewe i polovi~no znaewedovelo do diskriminacija i eksplo-atacija i deka islamot ne zaslu-‘uva vakov tretman. Na krajot, naslu{atelite, svesni za nivnata vi-na, }e im bide objasneto deka isla-mot zna~i sloboda i deka e nedel-livo povrzan so poimite kakotolerantnost, pravda i demokra-tija. Krajot po pravilo e uka‘uvawena zaedni~kite raboti na sitereligii i zavr{en govor za dija-logot me|u niv. Dijalogot so islamotse reproducira po ovaa {ema odno-vo i odnovo. Toj zapo~nuva so kon-statacija za neophodnosta od dija-log i zavr{uva so povik istiot daprodol‘i.

Neprijatelska pretstava zaislamot

Neizostaven sostaven del nagore skiciranata {ema na dijalogotso islamot e neprijatelskata pret-stava za islamot. Osnovniot ele-ment na ovaa teza se sostoi vo toaprotivni{tvoto kon islamot da sepodigne do eden vid strukturnoobele‘je na zapadnoevropskatakultura. 11 septemvri i negoviteposledici preminuvaat vo akt naedna drama, koja so vekovi seinscenira vo forma na krstonosnivojni, inkvizicija, kolonijalizam,fa{izam, komunizam, neoimperijal-no iskoristuvawe i taka natamu. Voovaa drama Zapadot ima potreba odrazgrani~uvawe so orientot zaradisopstveno kulturno samouveruvawe,posebno otkako se nadminaa predra-sudite okolu komunizmot.


Dialogue en vogue - Za smislata i besmislata na dijalogot so islamot

Problemot na ovaa teza e {totaa go zgolemuva zna~eweto naislamot vo i za Evropa. Se razbiradeka e jasno, najdocna od vremeto naHerder, deka kulturite se defini-raat i preku nivnite nadvore{nigranici, pa i Zapadot mo‘ebi stanamalku pozapaden po 11 septemvri.No, postojat pova‘ni karakte-ristiki na identitetot na zapadno-evropskata kultura od toa da bidenemuslimanska. Tezata za neprija-telskata pretstava za islamot nepredizvikuva lutina, zatoa {toovde vo zemjata nema omraza konislamot, ili, pak, zatoa {to nemaneprijatelsko mislewe za islamot.Bi bilo naivno da se prifati toa.No, i pokraj s¢, pretstavata za isla-mot kaj Germancite e podiferen-cirana i poodmerena otkolku {to~esto pati se tvrdi, spored ednanova anketa, sprovedena po nalog naFondacijata "Konrad Adenauer#. Po-sebno problematizirana e tezata zapredrasudite kon islamot, pred s¢,zatoa {to se koristat tokmu so oniemehanizmi, koi dijalogot so isla-mot vsu{nost bi trebalo da gi kri-tikuva. Bidej}i vo potragata po ulo-gata na ‘rtva, mnogu lesno doa|a dome{awe na ona vistinitoto so anti-zapadnite predrasudi i frazite zateoriite na zagovor.

Voznemiruva i faktot {to nekoigermanski eksperti za islamot sozadovolstvo mnogu lesno podleg-nuvaat na isku{enieto da zastanatna stranata na svoite muslimanskipartneri za dijalog pri potkre-puvaweto na tezata za neprija-telskata pretstava za islamot.Isto taka, od germanska ekspertskastrana, pretstavata za islamot voGermanija e ~esto pati pogre{na,

izobli~ena i neprijatelska i voop-{to preovladuva mediumski pre-dizvikano neznaewe. Rasprostra-netiot mediumski prekor ne mo‘emnogu da se razbere. Navistina,germanskite izve{tai za islamotse rabota na onie, koi tie gi kriti-kuvaat. Najdocna od devedesettitegodini navamu temata islam vogolemite nadregionalni dnevnivesnici ja pokrivaat renomiraninau~nici i novinari, koi dobro javladejat. Zna~i, pe~atenite medi-umi koi se sfa}aat seriozno, voodnos na islamot se nao|aat navisoko nivo. Se razbira deka imaisklu~oci, posebno vo izborot naslikata i vo televizijata. Da seprepu{tite na omileniot ekspert-ski prekor i ispolneti so ‘elba dago sledite poznatiot tolkuva~ naislamot Peter [ol Lato e ve}eodamna prazen ritual, koj prediz-vikuva zdodevnost. Toa {to islamotima lo{ imix ne zavisi od negovotomediumsko pojavuvawe, ili od ne-vkusnata naslovna stranica naposebnoto izdanie na [pigel naovaa tema.

Ne e nikakvo ~udo {to sopstve-nicite na kulturnata mo} za tolku-vawe ja propagiraat kulturnatarazlika kako centralna goleminaza objasnuvawe na s¢ mo‘no. Toj {tosaka da go objasni islamot, toj trebada pravi dobri dela vo ovie vre-miwa. Povtornoto o‘ivuvawe nanavodno istoriski vkorenetiteneprijatelski pretstavi, go do‘i-vuva obratnoto od negovata namera.Toa stanuva prividno empiriskapotvrda za ednostavniot primer nainterpretacija na Samjuel Hanting-ton za visokokomleksna realnost.Toj {to zboruva za predrasudite za


Andreas Jakobs

islamot prvo go isfrla SamjuelHantington preku predniot vlez –i toa na na~in {to }e go zabele‘atsite sosedi – za potoa povtorno dago vnese prikraden od zadnatavrata. Na ovoj na~in pretstavnicitena tezata za neprijatelskata pret-stava za islamot preminuvaat volica koi tvrdat deka se borat zanejzino sovladuvawe i stanuvaatideolozi na kulturnata razlika.Del od dijalektikata na dijalogote toj ~esto da go upotrebi ona {togo negira, za samiot sebe da seopravda.

Pritoa be{e vpe~atlivo kakotokmu po 11 septemvri od siteop{testveni sloevi i politi~kilogori se bara{e dijalog so isla-mot. Odvaj da postoe{e propagandaza islamot. Vo sekoj slu~aj, janema{e vo razmer kako {to seprognozira{e od mnogumina. Retkose izvestuvalo tolku op{irno zaislamot, retko imalo tolku qubo-pitnost i iskren interes i retkoimalo tolku nauka za islamot kakodenes. Pritoa, onie {to denes seturkaat vo osnovnite kursevi poarapski ili vo vovednite preda-vawa za islamsko pravo ne se orien-talisti vo smisla na Edvard Said.Neokolonijalnite ambicii nema dago zbogatat zamavot na orientalninauki, tuku toa }e go napravi vis-tinskiot interes za edna stara ibogata kulturna i religiozna tra-dicija i uvidot vo nejzinata poli-ti~ka i op{testvena aktuelnost.

Prosveteniot musliman

Druga svojstvenost na dijalogotso islamot – barem vo Germanija –e izborot na muslimanskiot partner

za razgovor. Okolu tri ~etvrtini,do dve tretini, od muslimanite koi‘iveat vo zemjata se izjasnuvaat zareligiozni. Me|u religioznitemuslimani pak samo eden mal del ecvrsto organiziran. No, kako par-tner za dijalog se ~ini deka einteresen samo ovoj mal del. Do-kolku se pobara partner za razgovorvo poleto na organiziraniot islamvo Germanija, toga{ po pravilo senaiduva na maka pri izborot. Naraspolagawe stojat Islamskiotsovet, so dominantno tursko pri-sustvo, blizok so islamisti~kotozdru‘enie "Mili Gerus#, ili pakCentralniot sovet na muslimanite,so negoviot pretsedatel NadeemElias, sovet blizok so musli-manskite bra}a. No i dvata sovetane go zastapuvaat mnozinstvotomuslimani vo Germanija.

Ne postoi somne‘ samo vo bara-wata na vode~kite islamski zdru-‘enija da bidat pretstavnici naislamot, tuku i vo nivnite motivi.Cel na eden dijalog mora da bidezapoznavaweto, sovladuvaweto nastravovite i predrasudite i zaed-ni~kata definicija na principitena so‘ivotot. Dosega{noto nasta-puvawe na pretstavnicite na is-lamskite zdru‘enija na manifes-taciite za dijalog poka‘uva spro-tivni nameri. Naglasuvaweto naneprijatelskata pretstava za is-lamot mu slu‘i, pred s¢, na uka‘u-vaweto na kulturnata razlika.Ovaa razlika bi morala da bidepriznata i po~ituvana od ger-manskata pravna dr‘ava. Zadninatae o~igledna: namesto za integracijastanuva zbor za sozdavawe na pra-ven i politi~ki sloboden prostor,zna~i za razgrani~uvawe. Dijalogot



naiduva na opasnost da stane forumvo koj pogre{no }e bide sfatenatolerantnosta i }e bidat stavenipod znak pra{alnik slobodite nagra|anite i individualnite os-novni prava. Temite na ova baraweza sloboden prostor se naj~estoistite: ubivawe na ‘ivotni bezsredstva za uspivawe, oslobodu-vawe od nastava po fizi~ko za de-voj~iwata, arhitekturata na xami-ite, nosewe na {amii i povik zamolitva. Mnogu od ona {to se dis-kutira so etiketata na religioznasloboda e pomalku bezopasno otkol-ku {to izgleda. Pri takanare~enatarasprava za nosewe {amii ne sta-nuva zbor samo za individualnotopravo na slobodno izrazuvawe nareligijata, tuku i za praven slu~ajkoj slu‘i za primer.

Toa {to manifestaciite zadijalog ne retko se iskoristuvaatkako reklamni celi za specifi~-noto poimawe na islamot na vode~-kite islamisti~ki zdru‘enija voGermanija, ne gi zbunuva samo par-tnerite koi vodat dijalog. Toa – iova e zna~itelno poproblemati~no- go stava pod pritisok mnozinstvo-to muslimani, onie koi ne ~uvstvu-vaat golema potreba da bidat pri-vilegirani vo op{testvoto kakomuslimani. Dijalogot ovde, zna~i,ne spre~uva da se sozdadat para-lelni op{testva vo pravna smisla,tuku toj im nudi forum na dviga-telite na ovoj op{testven parale-lizam. Ovde povtorno vleguva clashof civilizations preku zadnata vrata nadijalogot.

Dokolku ~ovek saka da napravilak okolu vode~kite islamisti~kizdru‘enija, toga{ potragata po

partneri za razgovor stanuva te{-ka. Mnogu muslimanski intelek-tualci se pla{at da se deklariraatkako zastapnici na islamot i pove-}e se poimaat sebesi onakvi kakvi{to navistina se: pisateli, nau~-nici, studenti, umetnici, pretpri-ema~i ili rabotnici. Odvaj da imanekoj koj saka da se deklarira kakoprosveten, primeren musliman. Voosnova, na muslimanskoto samopret-stavuvawe vo zemjava mu nedostigaona {to so vekovi go obele‘uva{eislamot: duh i finesa. Nitu tragaod Public Convert Intellectuals, koikako nov fenomen vo SAD prekumediumite im go objasnuvaat naAmerikancite noviot, bez stegi,moderen islam. Vo Germanija zalud-no se bara tipot na mladiot, pame-ten musliman, koj dobro se razbiravo jazikot i formata na zapadniteop{testva i koj }e bide govornik namladite generacii. Namesto toa -muslimanskoto samoinscenirawe gokarakteriziraat gluposti, lele-kawe i ‘rtveni situacii.

Malku za~uduva pojavata naprotivre~ewe. Koga kriti~arot nadijalogot Hans-Peter Radac pi{uvaprotiv islamizacijata na (hristi-janskoto) otkritie i dijalogot soislamot go ‘igosuva kako raspro-da‘ba na hristijanskiot zapad, kojasvojot po~etok go ima vo grevot navtoriot vatikanski sobir, stanuvajasno deka fundamentalizmot i nadrugo mesto e kako doma. PritoaRadac (no samo ovde) ima pravo dekana islamot smee da mu se pristapiili samovesno i vrz osnova nacvrsti ubeduvawa, ili da se zasta-ne na strana. Toj nema pravo kogabogat na zborovi go zagovara duhot


Andreas Jakobs

na hristijansko-zapadnata zaguba naidentitet. Qubopitnosta, otvore-nosta i interesot za drugiot se si-lata, a ne slabosta na ovaa hristi-jansko-zapadnoevropska kultura.

Dijalog so modernata

[to treba da se napravi zadobrata ideja da premine vo prak-tika {to ima smisla? Prvo treba dastane zbor za razjasnuvawe nacelite i temite na dijalogot. RomanHercog, eden od najsilnite glasno-govornici za dijalog so islamotsekoga{ odnovo uka‘uva{e deka zaovoj dijalog }e bide potrebno prag-mati~arite da koaliciraat naspro-ti dogmati~arite, i toa duri i voramki na sekoja od kulturite. Ovdele‘i vsu{nost su{tinata: zasilu-vawe na modernizatorite, na pro-svetitelite, na reformatorite.^esto pati se ~ini deka ne pretsta-vuva problem me|usebniot dijalogna religiite, tuku dijalogot na re-ligiite so modernata. Ovde se mis-li, pred s¢, na islamot.

Dijalogot prvo be{e hristi-jansko/zapadna zalo‘ba, koja japrinudi muslimanskata strana dau~estvuva. Novite pottici vo is-lamskoto mislewe mora da dojdatod vnatre, a mo‘e da bidat pod-dr‘ani od nadvor. Korista e malaako islamot sekoga{ se sfa}a kakoproblem. Nasekade vo islamskiotsvet i vo Evropa ima reformator-ski misliteli, koi razmisluvaat zaodnosot na islamot i modernata.Obidite na islamskite intelek-tualci da iznajdat avtenti~en patkon modernata bi trebalo da bidatseriozno sfateni. Zada~ata na

dijalogot bi morala da bide da imponudi forum na ovie intelek-tualci i da im go zasili grbot vome|uislamskoto soo~uvawe. Ta‘noe kriti~nite misliteli kako Egip-}anecot Nars Hamid Abu Zaid iliIranecot Abolkarim Soru{ da sepercipiraat kako ‘rtvi na poli-ti~ki skandali. Nivnite istra-‘uvawa i idei zaslu‘uvaat poinak-vo vnimanie. No, toa istovremenozna~i da se prostime od pretsta-vata deka edno zna~ajno sodr‘inskosoo~uvawe so fundamentalistiteili pak, islamistite, bi bilo mo‘-no i bi imalo smisla. Del od islam-skata ideologija e da se dade otporna dijalogot.

Dijalog mora da se bara ne samopreku lica, tuku, pred s¢, prekukonkretni temi. Posetite na xami-ite i hristijansko-islamskiterundi razgovori mo‘e da bidatva‘ni i da go unapredat razbi-raweto, ako se gri‘livo podgot-veni. Mnogu crkovni pozicii, op-{testveni institucii i anga‘iranipoedinci vlo‘uvaat izvonredna,originalna rabota. Vo osnova, dija-logot so islamot mora da se odvivadaleku od dijalogot za dijalog. Toj{to }e pokrene forma za temata, netreba da se ~udi {to nema danavleze ponatamu vo stru~nitepra{awa. Podobro e da se vovedeperspektivata na dijalogot vokonkretni diskusii za stru~nitemi. Toa ne mora da vodi vedna{do dijalo{ki Mainstreaming. [toima pogre{no vo toa muslimanite vozemjava i vo stranstvo da se vklu~atcelno vo debatite za politi~kitei za op{testvenite predizvici {tose od me|useben interes? Samo na



toj na~in mo‘e da se na~nat senzi-bilnite temi: poimaweto na demo-kratijata, ~ovekovite prava, obra-zovanieto, globalizacijata, prav-data, neprijatelstvoto kon tu|in-cite, antisemitizmot i, ne na po-sledno mesto, religioznata tole-rancija. Muslimanite netrpelivoreagiraat na pra{awata za za-branata na promena na religijata voislamot ili za prifa}aweto nahristijanstvoto vo islamskitezemji, no ovie pra{awa se neop-hodni. Del od pluralnite, multi-religiozni op{testva e da mo‘e dase bira religijata i da mo‘e da senapu{ti ili promeni.

Priznanieto za realizam vodijalogot so islamot, vo me|uvreme,e op{to mesto. No ostanuva da bidepravilno. Dijalogot so islamot –kako i da se vodi – ne mo‘e da gopridvi‘i baraweto kratkoro~noili na sreden rok da gi otstranipotencijalnite ili aktuelnitenapnatosti me|u dr‘avite i op{tes-tvata na razli~nite kulturni kru-govi. Toj mo‘e so fer razmena da gozgolemi me|usebnoto razbirawe ida gi pottikne procesite na u~ewe,koi deluvaat vo smisla na dolgo-ro~no postaven interkulturen kon-

flikt menaxment. Realizmot zna~iisto taka da ne se sozdavaat iluziiza ulogata i za zna~eweto naakterite. Asimetriite vo odnos napoliti~kata mo} i interesi nemo‘e da se otstranat i pri sitepriznanija za ramnopravnost napartnerite za dijalog. Tie se struk-turno usloveni i treba dolgoro~noda se nadminat. Za ovie asimetriiu{te od po~etok da ne go isklu~atdijalogot, t.e. da ne go optovarat,neramnote‘ata me|u partnerite koivodat dijalog mora sama da sereflektira pri dijalogot. I sovakva zadnina, dijalog mora da sevodi, pred s¢, na nivo na (civilno)op{testvo, kako razmena me|u kon-kretni individui. Toj e isto tolkuapstrakten kolku i nevozmo‘enkako dijalog me|u apstraktni kolek-tivi na dve religii ili na kulturi.Sevo ova poka‘uva deka dijalogotima dolg pat pred sebe, i toa ne ka-ko moderna pojava tuku kako formana permanentno izve‘buvawe. Tojne e format {to }e se o‘ivee iottoga{ }e postoi kako nepromen-liv sostaven del na politi~kiot iop{testveniot ‘ivot. Toj mora dase razviva, oblikuva, menuva, otfr-la i odnovo da se otkriva.

AbstractThe Islam is not green colored Christianity, and the cross can not be

turned into the crescent.Faith is not a problem at all, compared with what the believers can make

out of it.The background of every constructive meeting with the Islam must be the

recognition of the religious freedom as a primary principle. This is necessarybecause the Islam since longer is part of the European reality.

The Author of this text is writing about the antagonist view of the Islam,the enlightened Islam and about the dialogue with the modern.


Andreas Jakobs

At the end it is mentioned that there is nothing wrong in the participation ofthe Muslims to the debate in the country and abroad concerning the politicaland society challenges which are of common interest.

The dialogue should proceed, above all on the citizenís society level, likean exchange between the individuals.


Miletskiot sistem -model na religiozna tolerancija

Svetot vo koj denes ‘iveemedobiva edna nevidena epohalnadinamika. Svedoci sme na edenobjektiven planetaren proces kojmo‘e da se svede na tehnolo{ko -informativna revolucija koja soz-dava globalna ekonomija i ofor-muva eden vid svetski sistem. Voeden takov svet, preku procesot naglobalna me|usebna zavisnost isubnacionalna fragmentacija, se~ini deka se transformiraat sitena{i dosega{ni pretstavi za sve-tot, po~nuvaj}i od is~eznuvaweto nanacionalniot suverenitet do soz-davawe na nadnacionalni poli-ti~ki, ekonomski, kulturni, no ikriminalni strukturi. Vo sekojaspekt na navedeniot proces, dr‘a-vata gubi dobar del od svojot suve-renitet.

Teorijata i praktikata s¢ u{tebavno se prilagoduvaat na zabrev-tanata globalizacija. Vrvni avtori-teti vo naukata i politikata,soo~eni so seto ona {to go nosiglobalizacijata, se obiduvaatuporno i tvrdoglavo, po sekoja cena,da ja zadr‘at dominantnata para-digma vo zapadnata politi~kamisla: idejata za centraliziranateritorijalna dr‘ava. Stravot odgubewe na steknatite statusi iprivilegii gi otrgnuva od barawetodrugi alternativi. Seto toa zasegaim e prepu{teno na altergloba-listite koi s¢ u{te "fermentiraat#

nemo‘ej}i, barem dosega, ni samitesebe da se osoznaat. Qubopitnitevo sferata na naukata otkrivaatedna, za ‘al re~isi zaboravena,tradicija i teorija na politi~kamisla koja na posoodveten na~in gitretira problemite na mo}ta izakonitosta vo svet {to s¢ pove}ego karakterizira takvata fragmen-tacija i me|usebna zavisnost.

Za da se sfati seto toa, no i dase objasni, treba da se vratime doonoj moment vo istorijata koga sera|ale nacii-dr‘avi. Toa e momentkoga nivnata centripetalna socio-ekonomska dinamika s¢ u{te mo-‘ela da se kritikuva bez mo}niteograni~uvawa na teritorijalnatadr‘avnost kako nesporna i neotpo-vikliva realnost.

Ednostavno, treba da razmis-luvame za "postmodernata# kriza nadr`avata i op{testvoto kako likvo ogledaloto na nejziniot dvojnik- ranata moderna. Vo toa ogledalomo`eme da otkrieme op{testvo naranata moderna koe se raspa|aporadi religiozni vojni, socio-ekonomsko frakcionerstvo i teri-torijalni osvojuvawa. Odgovorot naranata moderna na ovoj pad na"sposobnosta za vladeewe# (ìgover-nabilityî) e apsolutisti~kata koncen-tracija na mo}ta nasproti sitefrakcii i posredni~ki sili, so celda se postigne vnatre{na stabil-nost i nadvore{na bezbednost (vo

Te

or

ija

\orge Ivanov


\orge Ivanov

teorijata poznat kako model naBoden). Kako {to "dràvniot raz-log# stana teoretski i prakti~enodgovor na krizata na dràvnotoureduvawe (polity) na ranata mo-derna, taka denes neokonzerva-tivcite se zastapuvaat za "poavto-riteten i poefikasen model navladinoto donesuvawe re{enija#(najo~igleden primer za toa seodlukite na administracijata naXorx Bu{) nasproti "preteranatademokratija# vo fragmentiranite"postindustriski# op{testva. Po-ve}e dràva za pove}e op{testvo(More state for more society): ova etradicijata {to preovladuva vozapadnata politi~ka misla za kojaneokonzervativcite se tolku ube-deni deka toa e ona vistinskoto.

Nasproti navedenovo postoimodel na politi~ka stabilizacijapreku societalna avtonomizacija.Ova e alternativnata tradicija{to se sprotivstavuva na centra-lizirana teritorijalna dr‘ava, apo~nuva so Altuzius i negoviteprivrzanici, i krajno nedostasuvavo diskusiite vo vrska so idninatana op{testvo i politikata vo edenmnogu kompleksen, globalno me|u-sebno zavisen i raste~ki frag-mentiran svet. Toa e i alternativnapoliti~ka misla koja nedostasuvai pri proekciite na noviot ustav naEvropskata unija. Bidej}i prosto-rot ne ni dozvoluva podetalnaelaboracija na ovoj model, po‘elnoe da se spomne deka vo toa vreme naprostorot na koj ‘iveeme se slu~uvane{to sli~no. Stanuva zbor za ednaspecifi~nost na Otomanskata im-perija poznata kako "miletskisistem# na Golemata Porta. Da seobideme nakratko da ja osoznaeme.

* * *Op{testvata vo Jugoisto~na

Evropa se multietni~ki1. Multi-etni~nosta e rezultat na dolgiotperiod na opstojuvawe na imperiitena ovoj prostor. Taka na primer,Anti~ka Makedonija opstojuvala sovekovi, Vizantija tuka opstanalacel eden milenium - 1000 godini;Otomanskato carstvo 500 godini. Voramkite na imperiite ‘iveelezaedno razli~ni etni~ki, religi-ozni, jazi~ni grupi. Multietni~kitecarstva bile prinudeni da izgradatslo‘eni neteritorijalni meha-nizmi koi gi regulirale, za dene{-no vreme kompliciranite, me|u-etni~ki, religiozni i jazi~ni odno-si.

Od strana na intelektualniteeliti na Balkanot voop{to ne bilprojaven interes za prou~uvawe navakvite specifi~ni modeli na

1 êstopati kaj nas intelektualcite, politi~arite,novinarite gi poistovetuvaat multietni~nosta imultikulturalnosta {to predizvikuva mno{tvonejasnotii bidej}i stanuva zbor za razli~ni soci-olo{ki i politi~ki sostojbi. Vo multikulturalizmot,poedinecot se snao|a so identitetot na re~isivospostavenite populacii vo druga dr‘ava i soproblemot na integracija vo dominantnoto mno-zinstvo. Poinaku ka‘ano, multikulturalizmot seprimenuva vrz emigrantite, mo‘ebi vrz emigrantiteod razli~no rasno poteklo koi so imigracijatauka‘uvaat deka dolgoro~no, tie ili nivnite potomci,sakaat da gi prifatat kulturnite normi na mnozin-stvoto. Osnovno e toa {to pod multikulturalizmotne se o~ekuva dolgotrajno odr‘uvawe na jazikot kojgo nosat so sebe imigrantite. Nekoi kulturni crti,kako {to e religijata, mo‘at da bidat so~uvani, nosilnata akulturacija (modernizacija na primitivnatakultura) doveduva stepenot na podvoenosta me|umnozinstvoto i malcinstvoto da stanuva s¢ pomal.Multietni~nosta (i multijazi~nosta) e ne{to {to ekvalitativno porazli~no. Toa podrazbira ekspli-citno odbivawe na idejata za celosna akulturizacijai pretpostavuva deka razli~nite etni~ki i jazi~nigrupi mo‘at da ‘iveat vo ista dr‘ava i da go so~uvatsvojot jazik i kultura. Multietni~nosta e mnogupokomplicirana sostojba i bara sosem poinakvire{enija od multikulturalizmot. Multietni~nostabara nivo na senzitivnost i prilagodlivost na sitegrupi kon barawata na onie drugite i podgotvenostza kompromisi. Vo politi~ka smisla, multietni~-nosta podrazbira formi na zaedni~ka vlast (zaednoso linii definirani so konsocijativizmot) koja giprifa}a i se zasnovuva vrz kolektivniot identitetna grupata kako klu~en faktor vo politikata.


Miletskiot sistem - model na religiozna tolerancija

ostvaruvaweto na kolektivniteidentiteti vo oblik na personalniavtonomii. Osobeno toa se odnesuvana takanare~eniot "miletski sis-tem# vo Otomanskata imperija kojbarem vo princip go spre~uvalteritorijalnoto razgrani~uvawe iovozmoùval vo dolgi periodimirna koegzistencija. So vakvotoprou~uvawe, ako ni{to drugo, barembi moèle da se osoznaat su{tinatana multietnicizmot no i na~inot nanastanuvaweto na naciite i naci-onalnite dràvi na ovoj prostor iproblemite {to s¢ u{te gi sozda-vaat. Imeno, po~nuvaj}i od 19. vektehnolo{kiot progres i ekspan-zijata na evropskite sili gi izlo-ùva ovie prostori na ideite nanacionalizmot. Po~nuva da jakneinteresot i èlbata za terito-rijalna nacionalna dràva odzapaden vid koga zemjata i terito-rijata se postaveni kako fundamentpri izgradbata na identitetot. Toadoveduva do tendencii kon poli-ti~ko-kulturna homogenizacija itoga{ carstvata se raspa|aat, nopo~nuvaat i permanentnite kon-flikti, vojni i stradawa, prese-luvawa i asimilirawa na naroditeod ovoj prostor koi traat do den-denes.

Osmanliskoto carstvo ne gopoznavalo modernoto sfa}awe zanacijata. Sevkupnata organizacijana op{testvoto se zasnovuvala,sli~no na negoviot prethodnikVizantija, vrz verata. Poa|aj}i odcentralnata ideja za zaednicata(cemaat), sultanot pri upravu-vaweto se koristel so zanaet-~iskite zdru‘enija (esnaf) iliverskite zaednici (milet) koi jaso~inuvale osnovata na op{tes-

tveniot ‘ivot vo imperijata. Vointeres na sultanot bilo da ne sepoistovetuva so niedna od poseb-nite grupi, tuku da ostane nadgrupite, za da ne stane zarobenikna nekoja od niv.2

Otomanskite Turci bile Musli-mani koi go osvoile pogolemiot delod Bliskiot Istok, Severna Afri-ka, Grcija i Isto~na Evropa zavreme na XIV i XV vek, zdobivaj}ise so golem broj evrejski i hristi-janski podanici. Osmanliskotocarstvo ne bilo turska nacionalnadr‘ava, tuku islamski vselenskihalifat, koj vo soglasnost so {eri-jatskata dr‘avno-pravna teorija,bilo uredeno kako verska imperijavo koja ne postoi nacionalen kon-cept. Tokmu poradi toa site poda-nici bile tretirani isklu~ivokako pripadnici na religioznigrupi, no ne i na etni~ki zaednici.Muslimanite pretstavuvale ravno-pravno obedinet dr‘avotvorennarod, bez ogled na svoeto etni~kopoteklo.

Zborot milet poteknuva od per-siskiot jazik i go ozna~uval ona {tovo zapadnata civilizacija se nare-kuva "nacija# ili "narod# i se odne-suval na muslimanite, hristijanitei evreite kako verski zaednici3.Nekolku meseci po osvojuvaweto naCarigrad vo 1454 godina osman-liskiot sultan Mehmed II Osvoju-va~ot im dal {iroki ovlastuvawana verskite poglavari vo hristi-janskiot i evrejskiot milet voupravuvaweto i rakovodeweto so

2 Osmanliite vo po~etokot ne bile suniti, tuku gosledele heterodoksniot islam koj podocna }e senare~e alevizam. Zatoa sultanot ne se poistovetuvalso sunitskata muslimanska grupa bidej}i so toa bi sepromoviral vo voda~ na sunitite.

3 Denes na turski jazik ìmiletì zna~i ìnacijaì, taka naprimer ìT¸rk milletiî zna~i ìturska nacijaì.


\orge Ivanov

nivnite verski zaednici4. Se pret-postavuva deka sultanot go storiltoa za da ja obezbedi pokornosta naonie pot~ineti koi bile "narodi odknigata# odnosno onie {to se spom-nuvaat vo Kuranot.5 Tokmu poradivakvi no i drugi teolo{ki i stra-te{ki pri~ini, Otomanite im jadozvolile na ovie malcinstvaslobodata ne samo da ja praktiku-vaat svojata religija, tuku i po-{iroka sloboda da se upravuvaatsebesi vo ~isto vnatre{ni rabotiso posebni zakonici i sudovi.Hristijanite i Evreite vsu{nostbile za{titen narod i im bilodozvoleno da se odnesuvaat sporednivnite obi~ai pod uslov da osta-nat lojalni i da gi pla}aat dano-cite. Sultanot preku miletskiotsistem £ dal nova uloga na crk-venata hierarhija, pokraj duhovnatadejnost koja ja izvr{uvala vo vizan-tiskiot svet, crkvata e vovle~enavo politikata i upravata kakopretstavnik na pravoslavnite ievrejskite podanici.

Tokmu poradi miletskiot sistemotomanskite osvojuvawa na Bal-

kanot ne go uni{tile pravoslav-noto hristijanstvo, tuku mu donelemnogu privilegii {to go sfatile ipatrijar{ijata no i nejzinite ne-prijateli, pred s¢ papata vo Rim.Po haosot koj bil dominanten voposlednata faza od vizantiskotovladeewe, Crkvata sega ja povra-tila i ja zgolemila svojata mo}.Preku miletskiot sistem, vsu{nostOsmanliite po mnogu vekovi za prvpat }e go obedinat Balkanot.

Za okolu pet vekovi, me|u 1456 ikolapsot na Imperijata vo Prvatasvetska vojna, tri nemuslimanskimalcinstva imaa oficijalno priz-nanie kako samo-upravuva~ki zaed-nici - Gr~kata pravoslavna crkva,Ermenskata pravoslavna crkva6 iEvreite7 - sekoja od niv ponatamubila podelena na razni lokalniadministrativni edinici. Osno-vaweto na miletite bil eden evolu-tiven proces koj po~nuval od glav-niot grad, no so tendencija negovatavlast da se pro{iri vrz celiotprostor na imperijata. Sekoj miletbil voden od najvisokiot crkovenlider (Glavniot Rabin i dvajcataPravoslavni Patrijarsi).

Nekoi avtori spomnuvaat dekapostoele pet mileti. Pokraj nave-denite postoele i Rimo-katoli~-kiot milet pod za{tita na Francijai Protestantskiot milet pod za-{tita na Anglija i Holandija.8 Ovie

4 Mehmed Osvojuva~ot sebesi se smetal za naslednikna vizantiskite carevi i za prv vladetel na svetot.Toj li~no bil isklu~itelno zainteresiran zaanti~kata misla i teolo{kata doktrina i poka‘algolema po~it kon civilizacijata {to ja pot~inal.Re{en da sozdade zadovolno hristijansko naselenie,toj se potrudil da najde soodveten poglavar zaPravoslavnata crkva so kogo }e mo‘e da sorabotuva.Za nov patrijarh Mehmed go nazna~il cenetiot eruditGeorgi Skolarios ili kalu|er Genadij. Vo 1454sultanot mu gi vra~il na patrijarhot svoite insigniina funkcijata. Teoretski, patrijarhot bil izbiran odSvetiot sinod sostaven od mitropoliti, a potoaodobruvan od sultanot.

5 Religiite koi ne se spomnuvale vo Kuranot bileereti~ki i nemale pravo da se zdru‘uvaat vorazli~ni mileti. Toa bil slu~aj i so muslimanite{iiti koi gi poddr‘uval Iran, no i onie {to podocna}e bidat nare~eni Alevi-Bekta{i, koi nikoga{nemale pravo na svoj milet. Sli~na e sostojbata napo~etokot i so katolicite: Maronitite od Liban,katolicite od Ungarija, Hrvatska i severna Albanija,Ermenskite Unijati od Sicilija i Palestina, koipodocna }e bidat vklu~eni vo ermensko-gruziskiotpravoslaven milet.

6 Gruzisko-ermenskiot pravoslaven milet e osnovan vo1461 godina koga sultanot go povikal ermenskiotepiskop Joakim da dojde vo Istanbul i go imenuvalza patrijarh. Me|utoa Ermencite }e po~nat da gokoristat nivniot milet duri od 1543 godina.

7 Bidej}i vo toa vreme imalo mnogu malku Evrei, voarhivite mnogu retko se spomnuva evrejskiot milet ise pretpostavuva deka toj e osnovan vo 1455 godina.Rabinot Kapsalija e prv golem rabin na miletot sotitula haham baºi.

8 Stiven K. Batalden, Preispituvawe na tradicijata.Kultura 1997, Skopje, str.172.



mileti, na nekoj na~in, bile rezul-tat na vlijanieto na golemitezapadni sili i zapadnata koloni-zacija na Otomanskata imperija.

Najzna~aen milet sekako bilpravoslavniot milet koj se nare-kuval i "rum# ili "rom# milet9.Nazivot Rum-milet, podocna poznatkako Rumelija, uka`uval na isto~-no-rimskoto, odnosno vizantiskotocarsko poteklo na toj milet. Rummiletot vlijael vrz sudbinata nanajgolemiot broj pravoslavni hris-tijani na Balkanot, no i na arap-skite i gr~kite hristijani koi senao|ale pod jurisdikcija na Erusa-limskata, Antiohiskata i Alek-sandriskata patrijar{ija.

Na ~elo na Rum miletot stoelcarigradskiot patrijarh, koj bilodgovoren pred islamskite gospo-dari za stabilnosta na pravo-slavnite hristijani. Patrijarhotbil nazna~uvan so ukaz od sultanot(berat), me|utoa stanuvalo zbor zakupuvawe na funkcijata za 3.000zlatnici, koi potoa patrijarhot sigi naplatuval preku danoci odcrkvite i manastirite10. Toa, vpro-~em, bilo i povod za caruvawe namitoto i simonijata vo Rumelija,koe trae i do den-denes na ovojprostor.11

Do 18. vek patrijarhot imalogromna mo}. Toj bil milet ba{i(poglavar na miletot) i etnarh(sekularen vladetel) na pravo-

slavnoto naselenie; bil visokfunkcioner vo osmanskata vlast idel od askerskata birokratskaklasa. Patrijarhot bil odgovorenpred sultanot za odnesuvaweto ilojalnosta na pravoslavnoto nase-lenie i nemu mu bile doveruvanizadol‘enija za sobirawe na dano-cite i za odr‘uvawe na javniot redi poredok. Osobeno zna~ajna bilanegovata sudska funkcija me|uhristijanskoto naselenie. Miletotso toa imal celosna jurisdikcijanad golem broj pra{awa, odnosno s¢{to bilo povrzano so brakot isemejstvoto, no i so trgovskiteslu~ai vo koi bile vme{ani isklu-~ivo hristijani. Vo sproveduvawetona pravdata crkvata gi zasnovuvalasvoite odluki vrz kanonskoto pra-vo, vizantiskoto statutarno pravo,lokalnite obi~ai i vrz crkovniterakopisi i tradicijata. So vakvotointegrirawe na pravoslavniteinstitucii vo nivniot sistem,osmanskata vlast ja imala pred-nosta da inkorporira edna celosnaadministrativna mre‘a. Crkvatavsu{nost gi imala organiziranooblastite pod nejzina jurisdikcijavo parohii i potparohii, zasnovanivrz brojot na nivnite vernici voregionot. Hierarhijata postoela odnajniskiot sve{tenik do patri-jarhot. Poradi takanare~enatasinfonija (splotenosta na crkvataso dr‘avata) nasledena od Vizan-tija, crkvata i nejzinite pret-stavnici bile naviknati da sorabo-tuvaat so civilnata vlast, a ne dabidat vo konflikt so nea.

Vo periodot od 1595 do 1695 nacarigradskiot prestol imalo 61promena. Na primer, Kiril I Luka-

9 Romaioi - ‘iteli na Rimskoto Carstvo.10 Ovaa cena od 3.000 zlatni funti, ili 20.000 pjasteri,

vo 1727 godina se zgolemila na 5.600 funti, zapodocna povtorno da se namali. So vakviot izvor naprihodi, Portata imala korist od po~esto menuvawena patrijarsite.

11 Patrijar{ijata poradi mitoto i korupcijata {tovladeele vo nea (no i poradi kupuvaweto na dol‘-nosta patrijarh od crkovniot buxet) tolku mnogu }ese zadol‘i {to vo 1820 godina imala dolg od 1,5milioni turski pjasteri.


\orge Ivanov

ris duri sedum pati bil postavuvanna carigradskiot prestol.

Mnogubrojnite mileti imaleposebni crkvi i jazik na komuni-kacija. Kako religiozni zaednicimiletite bile pod za{tita namuslimanskata vrhovna vlast. Bilovoobi~aeno miletite svoite vna-tre{ni odnosi da mo‘at da si giureduvaat spored sopstvenite za-koni. ^lenovite na eden milet‘iveele vo edno mnogu zatvorenomilje i se ‘enele samo me|u sebe.

Najkarakteristi~na specifi~-nost se sostoela vo toa {to miletotnemal nikakva posebna teritorijai {to bil odreden samo so pripad-nosta kon religijata. ^lenovite namiletot imale sloboda na dvi‘ewevo celata imperija, no ostanuvalepripadnici na nivnata religioznazaednica. Tokmu ova go objasnuvafaktot {to etni~kite, kulturnitei religioznite karti na neko-ga{nata otomanska Jugoisto~naEvropa se tolku raznobojni.

Ozakonetata tradicija i prak-tika na sekoja religiozna grupa,posebno vo odnos na semejniotstatus, bila po~ituvana i zajaknataniz celata Imperija. Sepak, dodekahristijanskite i evrejskite miletibile slobodni da gi upravuvaatsvoite vnatre{ni raboti, nivniteodnosi so vladeja~kite Muslimanibile precizno regulirani. Na pri-mer, ne-Muslimanite ne mo‘ele daja {irat svojata vera i mo‘ele dagradat novi crkvi samo so dozvolaod imperijalnata vlast. Postoelegranici na me{anite brakovi i ne-Muslimanite trebale da pla}aatposebni danoci namesto voenataslu‘ba. No vo ramkite na oviegranici tie u‘ivale celosna samo-

uprava, pot~inuvaj}i im se na svo-ite sopstveni zakoni i obi~ai.Nivnata kolektivna sloboda zapraktikuvawe na svojata religijabila garantirana, zaedno so niv-nata sopstvenost na crkvite i ma-nastirite i tie mo‘ele da imaatsvoi sopstveni u~ili{ta.

Ovoj sistem do 19. vek vo osnovabil human, toleranten za grupniterazliki i zabele‘itelno stabilen.Za re~isi polovina milenium,Otomanite vladeele so imperija -raznolika kolku i sekoja drugaimperija vo istorijata. Za ~udo, ovamultireligiozno, multietni~ko imultijazi~no op{testvo funkci-oniralo. Muslimanite, Hristi-janite i Evreite ja praktikuvalesvojata religija edni do drugi,zbogatuvaj}i gi svoite posebnikulturi.

Kako {to naveduva Vil Kim-lika12, toa ne bilo liberalno op-{testvo, zatoa {to ne gi priznavalosite principi na individualnatasloboda na sovesta. Bidej}i sekojareligiozna zaednica bila samo-upravuva~ka, ne postoele nadvo-re{ni pre~ki pri vospostavuva-weto na samoupravuvaweto na reli-giozni principi zaedno so zajak-nuvaweto na religioznata pravo-vernost. Ottuka imalo samo malkuprostor, ili voop{to go nemalo, zaindividualno pokoruvawe vo ram-kite na religioznata zaednica imalku ili voop{to sloboda da sesmeni sopstvenata vera. DodekaMuslimanite ne se obiduvale da gipot~inat Evrite ili obratno, tie gipot~inuvale ereticite vo ramkite

12 Will Kymlicka, Multicultural Citizenship, Oxford UniversityPress, 1998, str.157



na svojata zaednica. Eresot (somne-vaweto vo pravovernata inter-pretacija ma muslimanskoto u~ewe)i apostazijata (napu{taweto nasvojata religija) bile kaznivi,kriminalni dela vo ramkite naMuslimanskata zaednica. Site onie{to ne veruvale vo "crkvata# kakoposrednik me|u niv i Boga ne mo-`ele da imaat svoj milet i bileislamizirani, odnosno vrz niv bilprimenet "maliot xihat# od Kura-not. Stanuva zbor za Bogomilite, noi za Romite na ovoj prostor. Ograni-~uvawata na individualnata slobo-da na sovesta isto taka postoele ivo Evrejskata i vo Hristijanskatazaednica.

Kako {to zabele‘uva Kimlika,miletskiot sistem bil vsu{nostfederacija na teokratii. Toa bilodlaboko konzervativno i patri-jarhalno op{testvo, sprotivno naideite na li~nata sloboda za koise zalagale liberalite od Evropa.Razli~nite mileti se razlikuvalevo pogled na nivnoto religioznoveruvawe. Imalo dolgi periodi zavreme na 500-godi{nata istorija namiletite koga mnogu liberalnirefomatori vo sekoja zaednicavr{ele pritisok za ustavni ograni-~uvawa na vlasta na liderot namiletot. Duri vo vtorata polovinana 19. vek, nekoi od miletiteprifatile liberalni ustavi, vsu{-nost pretvoraj}i ja religioznatateokratija vo sistem na liberalno-demokratsko samoupravuvawe zarazli~nite nacionalni grupi voImperijata. Liberalnite refor-matori barale miletite da bidatupotrebeni kako osnova za edensistem na federalni institucii kojobezbeduval nadvore{na za{tita

za nacionalnite malcinstva- ogra-ni~uvaj}i ja vlasta na drugata grupavrz niv - dodeka s¢ u{te se po~i-tuvaat ustavnite gra|anski i poli-ti~ki prava na individualnite~lenovi.

No, op{to zemeno, vo Otoman-skata imperija imalo zna~ajniograni~uvawa na slobodata naindividuite da se somnevaat ili dago otfrlat u~eweto na svojatareligija. Otomanite go prifatileprincipot na religiozna tole-rancija, {to zna~elo dokaz za vol-jata na dominantnata religija dakoegzistira so drugite, no ne goprifatile principot za indivi-dualna sloboda na sovesta.

Otomanskiot miletski sistem emo‘ebi najrazvieniot model naneliberalna religiozna toleran-cija, dodeka varijaciite na ovojmodel mo‘at da se najdat vo mnogudrugi vremiwa i na mnogu drugimesta. Re~isi site carstva na Medi-teranot, u{te od najstari vremiwa,imale obi~aj na svoite podanici daim dadat odredena avtonomija vokorist na razli~nite zaednici koibile vo nivniot sostav. Sekakodeka najpoznat po toa bil i Alek-sandar Makedonski, koj svojataimperija ja sozdal kako eden vidanti~ki komonvelt. Me|utoa Osman-liite preku miletskiot sistemvovele novini so toa {to vospo-stavile eden vid na dr‘aven sis-tem i vovele jasni pravila pri {tomiletskiot sistem stanal del oddr‘avnata struktura. Denes nekoineliberalni malcinstva posaku-vaat tokmu vakov sistem. Ovojsistem naj~esto se bara vo imeto natolerancijata. No, tolerancijata zakoja liberalite istoriski se zala-


\orge Ivanov

gale ne e takva. Ovie grupi ne saka-at dr‘avata da gi po~ituva indivi-dualnite prava na slobodno izrazu-vawe, somnevawe i revidirawe nasvoite religiozni pogledi. Tievsu{nost sakaat vlast za da jaograni~at religioznata sloboda nasvoite ~lenovi.

Vo 19. vek miletite od Otoman-skoto carstvo pod vlijanie naliberalnite idei od Evropa po~-nale da se preobrazuvaat vo nacii,odnosno nacionalni dr‘avi. Prvipo~nale Srbite so vostanieto vo1812 godina, no }e bidat porazenii duri vo 1817 godina }e dobijatavtonomija na mal del od Srbija(Belgradski pa{aluk).

Evropskite zemji }e projavatinteres duri po gr~koto vostanie vo1821 godina koga }e otpo~ne ibranot na solidarnost vo Evropa.Sozdavaweto na gr~kata nacio-nalna dr‘ava bilo relativno edno-stavno zatoa {to teritorijata re-~isi bila odbele‘ana. Sostojbatabila sosem poinakva vo drugitedelovi na Jugoisto~na Evropa, kadenarodite ‘iveele izme{ani edniso drugi. Takvata sostojba dovelaintelektualnite eliti na balkan-skite narodi da razvijat vizii iaspiracii koi vklu~uvale {to emo‘no pogolemi podra~ja na koi‘iveele ~lenovite na porane{nitemileti. Taka nastanuvaat proek-tite za Golema Srbija, Golema Buga-rija, Golema Grcija, Golema Roma-nija itn.

Evropskite sili intenzivno seme{ale i gi koristele etnonacio-nalisti~kite idei na lokalniteeliti za da gi zadovolat svoitesopstveni potrebi. Od geopoli-

ti~ki, religiozni ili drugi motiviRusija ja poddr‘uvala Golema Buga-rija, Francija - Golema Srbija,Velika Britanija - Golema Grcija.

Mo‘e da se zaklu~i deka mirotvo Jugoisto~na Evropa bil mo‘enedinstveno dokolku nekoja imperi-jalna golema sila ja obavuvalaobvrskata na arbitar me|u naroditei religiite, vospostavuvaj}i nekojvid na interkulturalen poredok.So vekovi toa bile imperiite, aosobeno Otomanite so principot"milet#. Podocna, vo 19 i 20 vek,Avstro-Ungarija i evropskite gole-mi sili bile vo sostojba, zaedno sosvoite sojuznici od ovoj prostor, dare{avaat za toa koi definicii zanarod va‘at na koja teritorija,predizvikuvaj}i gi na nekoj na~invojnite na ovoj prostor. Za vreme nakomunistite vo Jugoslavija povtor-no bila postignata odredena ramno-te‘a koja }e potrae re~isi polo-vina vek. Po raspadot na Jugosla-vija i krvavite vojni {to sleduvaa,zada~ata na "neutralna sila# kojapovtorno }e vospostavi balans japrezedoa Amerikancite vo 1995godina. No toa nema da se ostvari,pred s¢ poradi nejzinata pristras-nost vo konfliktite vo Bosna iKosovo. Seto ona {to go pre‘i-veavme do denes e dokaz deka nanarodite vo Jugoisto~na Evropa s¢u{te ne im e dozvoleno da iznajdatsopstvena vnatre{na ramnote‘a.Prou~uvaweto na miletskiot sis-tem mo‘e da bide samo dobra poukakako mo‘e da se dojde do takvasostojba i vo erata na globalname|usebna zavisnost i subnacio-nalna fragmentacija.



The societies in the South East Europe are multicultural. Multiculturalismis a result of the long period of the survival of the empires on this territory. Inthe frames of the empires, the different ethnic, religious and linguisticallygroups lived together. The multicultural empires of the Habsburgs and theOttomans built complex unterritorial mechanisms (for example: millet system),which regulated the complicated (for the present time) interethnic,interreligious and interlinguistic relations. But, beginning with the 19th century,the territorial nation-state from Western type starts to be established in thisregion. This process is creating tendencies that lead to political ñ culturalhomogenization and in this period the empires are falling apart.Theintellectuals on the Balkans never examined the specific model for realizationof the collective rights in the Ottoman Empire called ìmillet systemî. If weexamine this system we will at least understand the multiculturalism in theseareas.

Abstract


Tolerancija, liberalizam i teorija nadiskursot - edna polemika za odnosite

Martin Proto|er

Tradicionalnata definicija natolerancijata zna~i ednostavnoprepoznavawe, priznavawe i res-pekt kon drugite, tu|i veruvawa ipraktiki bez neophodno sogla-suvawe ili simpatizirawe na is-tite.

Zborot tolerancija doa|a odlatinskiot tolerare - istrpi, izdr‘i.Vo latinskiot sepak tolerancijatao~igledno ne e pozitivna karakte-ristika ili doblest, tuku ednaneprijatno po~ustvuvana, neophodnasostojba.

Niz istorijata terminot se sre-}ava najprvo kaj anti~kite filo-zofi, za potoa da prodol‘i somenuvaweto na svojata forma vopodocnata antika, pa da dobiekarakteristi~na opredelenost sopo~etokot na definiraweto nahristijanstvoto.

Tolerancijata ima svoj konti-nuitet i trpi konstantni promenivo zavisnost od op{testveno-poli-ti~kite uslovi. Taka na primer, vopo~etokot na 19. vek vo Evropa }ese slu~at konfesionalni konflik-ti, tokmu poradi religioznata neto-lerancija. Taa, imeno so tekot navremeto se javuva vo razni formi ise prefrla na drugi oblasti: klas-nata borba na marksistite, {ovi-nizmot na nacionalnite dr‘avi,rasnata ideologija na Tretiot rajh,slu~aevite vo SAD i Ju‘na Afrika.

Tolerancijata e gledana kakoop{testven, kulturen i religiozentermin koj se odnesuva na kolek-tivnata i individualnata praksana neosuduvawe na onie koi mo‘everuvaat, se odnesuvaat ili delu-vaat na na~in, koj mo‘ebi li~no ine go prifa}ame. Tolerancijata egledana kako daleku po{irokoprifatliv termin vo sporedba so -prifa}aweto- ili -respektot-, kadee zasegnata aplikacijata na kontro-verznite strani. Taa stana op{tes-tven termin na izborot da se defi-nira prakti~noto racionalno doz-voluvawe na nezaemna op{testvenapraktika i razli~nost.

Problemot na tolerancijatanastanuva, koga individui ili grupise obiduvaat da gi kontroliraatodnesuvaweto ili praktikite nadrugite, potoa istite da gi prome-nat ili spre~at, bidej}i od nivnastrana tokmu ovie praktiki nemo‘at da bidat proceneti. Tole-rancija se bara koga ovie obidi zavlijanie naiduvaat na otpor, a pro-blematikata dobiva politi~kadimenzija koga konfliktot pome|ustranite ne dozvoluva spontanaforma na izramnuvawe, nitu prekugarancija, nitu preku pritisok. Nituedna od stranite ne popu{ta, azada~ata za okon~uvawe na sprotiv-stavenosta mu pripa|a na poli-ti~kiot avtoritet.

Te

or

ija


Martin Proto|er

Pra{awata na tolerancijata sotoa se na direkten na~in politi~ki,odnosno vo slu~aj koga stranata,koja kontroliraj}i se vme{uva, etokmu samata vlada.

Liberalnata tradicija, na pri-mer, ima doneseno razjasnuva~kiramki i edna normativna nauka, zada odgovori na ovie pra{awa.

Tolerancijata go najde svoetoostvaruvawe vo likot na legalniteprava, koi se vtemeleni vo ustavitei zacementirani vo kulturata ipraktikite na liberalnite demo-kratii. Izbivaweto na politi~kirelevantnite problemi na toleran-cijata vo sovremenite demokratiise spored toa s¢ drugo, samo nebliski.

No, sepak, konfliktite okolutolerancijata se nao|aat isto takavo liberalnite redovi, koi dob-lesta i tolerancijata ja imaatinternalizirano, i toa ne vrz bazana na{ata nesposobnost da se zado-voli sopstveniot ideal. Pred s¢ voposlednite dve decenii se slu~ijanekolku nimalku trivijalni slu~a-evi, ~ija eksplozivnost vo liberal-nata politika odigra prominentnauloga i isto taka probudi teoretskiinteres, {to vetuva. Kako mo‘nipri~ini na ovoj mlad razvoj doa|aatpredvid izrasnatata samodoverbana vnatre{nite malcinstva i novi-te imigracioni branovi vo Evropa,SAD i Avstralija.

Vo branot na ovie konfliktinekoi teoreti~ari na liberalniteidei na tolerancija se imaat zafa-teno so proveruvawe, dodeka drugimu dodelija na liberalizmot dra-mati~na neadekvatnost. Ottuka namislewe sum deka na liberalnataramka i e potrebno novo osnivawe.

Pote{kotiite na liberalnatateorija na tolerancija le‘at spo-red mene pomalku vo normativniteargumenti otkolku vo postaveniterazjasnuva~ki ramki.

No, sepak da zapo~neme od po-~etok.

Ona {to e isklu~itelno va‘novo kontekst na osloboduvawe naovoj predmet i negovo neposrednodeterminirawe e potenciraweto naodnosite koi doveduvaat do negovadefinicija, odnosno site protiv-re~nosti, pa i subjekti koi deluvaatvo negovoto oformuvawe.

Centralniot istoriski problemza pra{aweto na religioznatatolerancija stoi daleku nazad voistorijata. Toj imeno se provlekuvaso svojata racionalnost zaedno sodoa|aweto na hristijanstvoto.

Hristijanskata doktrina otse-koga{ go prepoznavala i prifa}alaprocesot na izleguvawe vo presretna poedine~nite konfesii. S¢dodeka tie vo svojata su{tina jaimaat kompozicijata deka svetoto,bo‘estvenoto e vmetnato vo sekojaindividua, i deka kone~no sekoj jaima mo‘nosta za spasenie, sekoj~ovek }e zaslu‘uva specifi~no iodmereno tretirawe, za da mo‘e dabide ostvarena tokmu ovaa mo‘-nost. I, s¢ dodeka spasenieto barasamostojnost, nasilnite sredstvanikoga{ ne bi mo‘ele potpolno dase opravdaat.

Vo edna podocne‘na epoha, kogave}e legitimni stanuvaat dve dife-rencijacii - pome|u crkovniot avto-ritet i individualnata religioz-nost od edna strana i pome|u sve-tiot avtoritet i svetovnosta i se-kojdnevnosta od druga strana - pro-blemot na tolerancijata }e stane


Tolerancija, liberalizam i teorija na diskursot - edna polemika za odnosite

poaktuelen i }e se preobrazi vovistinska tema, pred s¢, bidej}idozvoluva dvojno fokusirawe nazasegnatite, kon {to prakti~no isamiot toj obvrzuva.

Dilemite povrzani so speci-fi~nosta na ovaa problematikastojat vo opredelena mera obra-zlo‘eni vo klasi~noto filosof-sko pledoje za tolerancija na XonLokovata Epistola de Tolerantia 1 od1688: na veruvawe, taka argumen-tira Lok, nikoj nikogo ne mo‘e daprisili, bidej}i verata e vnatre{-na, privatna mo‘nost. Preku pri-sila se dobiva vo najgolema rakanadvore{no prisposobuvawe t.e.licemerie.

Crkvata, taka glasi negoviotvtor argument, mo‘e ottuka da bideisklu~ivo slobodnovolno op{tes-tvo i mora da bide oslobodeno oddr‘avnata mo}, koja, pak, ne e odgo-vorna za duhovnata svetost na lu-|eto, tuku za za{tita na pravata islobodite na gra|anite.

Tokmu granicite na tolerancija-ta se onamu, kade imeno dr‘avata,garantot na so‘ivotot }e zapadnevo opasnost.

Lok pojasnuva deka problemot natolerancijata e politi~ki problem,baziran na negovata koncepcija zadr‘avata kako op{testvo rodeno odsoglasnosta (konsenzusot) za slo-bodniot ~ovek. Vo negovata dr‘ava,logi~no e da se odrekuva mo‘nostapoliti~kata mo} da se me{a voprivatnite raboti.

Politi~ki gledano, spored nego,vojnata i frakcionerstvoto ne seprodukt na religioznite razliki,tuku na ~ovekovata netolerantnost.

So drugi zborovi, ne se raboti zarekvizit na dr‘avata, koja za dafunkcionira treba da ima unifi-cirana religija. Religioznatasloboda, za nego e prirodno pravona individuata i vistinata ne mo‘eda bide monopolizirana od nituedna religiozna denominacija ilili~nost.

Za Lok edinstvenite limiti konreligioznata sloboda se potrebataza izbegnuvawe {teta na drugiindividui i prezervacijata napostoeweto na dr‘avata. Od drugastrana takva sloboda e odr‘livaisklu~ivo kako konsekvenca nasekularizacijata na politikata iseparacijata pome|u crkvata idr‘avata. Inaku, lokovoto pismo zatolerancijata e eden od najcenetitetekstovi vo liberalnata tradicijana politi~kata filozofija. Vo negoimeno Lok polemizira deka sitereligiozni praktiki treba da bidattolerirani, s¢ dodeka istite ne sezakana za pravilnoto funkcio-nirawe na dr‘avata.

Nekoi kriti~ari polemiziraadeka pismoto na Lok ne e pove}erelevantno: toj se zanimava samo soreligiozna tolerancija, a religioz-nata tolerancija e {iroko prifa-tena i praktikuvana vo moderniotsvet.

Interesno vo kontekst na dis-kursite na tolerancijata e da sepotencira i deloto na J. S. Mill, koenesomneno se dvi‘i po ista linijaso Lok. Mill 2 ne go postavuva te‘i{-teto isklu~ivo na tolerancijata odstrana na dr‘avata i crkvata. Kajnego prvenstveno se raboti zatolerancija pri pra{awa od poli-

1 J. Locke, Epistola de Tolerantia, dt.: Ein Brief über dieToleranz, Hamburg 1966

2 J. Mill, On Liberty, dt.: Über die Freiheit, Stuttgart 1974


Martin Proto|er

tikata, no isto taka i za pra{awataza moralot i nepi{anite op{tes-tveni normi. Toj pravi obid da gipojasni aspektite na golemata av-tenti~na sloboda, individualnostai raznolikosta, koi, spored nego, nebi smeele da se ograni~at nitu nadr‘avata, nitu na pritisokot najavnoto mnenie, s¢ dodeka taa naprimer nekogo ne zasegne, ili paknekomu ne na{teti. Imeno, Rawls, godetektira ova premostuvawe, inaglasuva deka ìistoriskiot korenna politi~kiot liberalizam le‘ivo... sprotivstavuvaweto okolureligioznata tolerancijaî. 3

Tokmu principite na individu-alizmot i pluralizmot, koi le‘atvo liberalizmot se osnovi za brojniobrazlo‘uvawa i interpretacii, itokmu vrz baza na istite se gradattezite okolu tolerancijata.

Pluralizmot se slu~uva vo pogo-lemiot broj slu~aevi da ne bidekriti~ki osmislen, tuku ednostavnoprifaten isklu~ivo kako ~istfakt.

Nekoga{ se ~ini duri i kakopluralizmot ednostavno da seslu~uva, a tolerancijata doa|a samokako posledica i pridru‘en efekt;i sekako, koga toa bi se slu~uvalopovremeno, bi go pogodilo i pri-dru‘niot efekt.

Vo drugi, iako, retki slu~aevi,pluralizmot e ne{to neizbe‘no ise otkriva ne samo kako osnovenelement na socijalniot ‘ivot ikonkretnata istoriska etapa, tukukako klu~na to~ka na teoretskiot iprakti~niot racionalitet.

Tokmu ovie perspektivi gi po-tenciraat Rawls so negoviot poli-

ti~ki liberalizam i Habermas sosvojata Diskurs teorija.

Teoriite na Rawls i Habermas nenudat samo golo soglasuvawe sopluralizmot kako ne{to postojno.Tie ednostavno koncipiraat rekon-strukcija, koja go eksplicira kakoavtenti~na forma za kreirawe naracionalnosta.

Za{titata na pluralizmot za-dol‘uva na tolerancija na raz-li~itosta.

ìKako ideja tolerancijata mo`eda se detektira kako po{irokoopredeluvawe na smislata i norma-tivniot izgled na pluralizmot; taa£ slu`i na izgradbata na spro-tivnosta, na etabliraweto na ne-ekskluzivnite odnosi na reci-procitetì.4

Vo slu~aj koga dijalekti~kipot~inetiot pluralizam pretsta-vuva osnova za tolerancijata, dela-ta na tolerancijata igraat legi-timna uloga za zadr‘uvaweto ipromocijata na pluralizmot. Spo-red Rawls, na primer, vo libera-lizmot principot na tolerancijatae primenet sam za sebe, kako del odavtenti~nata filosofija. "Tole-rancijata mo‘e da se opredeli kakorekonstrukcija na transcedental-nite uslovi, koi go ovozmo‘uvaatpluralizmotî. (Jotov, 2003)

Taa e vid kontrola, koja ja pod-gotvuva egzistencijata na plura-lizmot i istata ja brani.

Teoreti~arite ja delat idejatana Rawls na sledniov na~in: -op{testveniot pluralizam e isto-risko predanie, koe {to mo‘ekontinuirano racionalno da sekonstruira, - nasproti ovaa kon-

3 Rawls, J., Political Liberalism, New York 1993, p. XXVIII.4 Prof. Stilian Jotov, Predavawa. Univerzitet “Sv.

Kliment Ohridski“ - Sofija, 2003



strukcija nemame dobri pri~initokmu nea da ja odbieme (ne e ra-zumno da se odbie), - izrabotkata naedna pravi~na koncepcija, koja sezasniva na toa, sepak bara - u{teedna{ proverka na momentot dalitaa e prifatliva za realnoto op-{testvo.

Tokmu zatoa sekoj proekt na ednodobrobitno op{testvo pretstavuvakoherentno edinstvo na pravi~nosti tolerancija. No, za ovoj odnosmalku podolu vo tekstot. Inaku, mo-‘e slobodno da se ka‘e deka seraboti za konstrukcija, koja e pod-lo‘ena na test, i koja doka‘uva de-ka ona {to e mo‘no da se zamisliisto taka se poka‘uva kako prakti~-no i zatoa raspolaga so legitimnasila.

ÑDa se bide toleranten ne zna~ida se potisnuvaat mislewata nadrugite i istovremeno tie da setrpat. Ova va‘i sekako i pokraj toa{to nim ne im se prio|a so zadovol-stvo, ili, duri se smetaat za od-vratni. Tolerancijata se poka‘uvakako eden vid uzda na spontanostana sklonostite i na stereotipnatapodgotvenost na napu{tawa, pre-kinuvawa, koi koga naiduvaat natu|i mislewa i odnesuvawa sere{avaat, se osloboduvaat so pri-stojnostî. (Jotov, 2003)

Toa e vozmo‘no vo sledniveslu~aevi: - Koga stavovite sovr{e-no t.e. potpolno se sovpa|aat prirazmena na mislewa, bi bilo nera-zumno da se ka‘e, deka pritoastanuva zbor za tolerancija. Ne eslu~aj na tolerancija - koga sitestojat na moja strana. - Isto taka itoga{, koga mislewata na drugite nesoodvetstvuvaat so moite, odnosnose razli~ni od niv, ne se raboti za

tolerancija. Indiferencijata iramnodu{nosta vo odnos na tu|iteizrazi i iskazi nemaat ni{tozaedni~ko so tolerancijata. (bi gocitiral vo ovaa prilika i CarlJaspers, koj veli deka ramnodu{-nosta e najmekata forma na ne-tolerancijata) - Koga kone~no pot-polniot relativizam na pogleditene bi bil samo zamislen, tuku istotaka i prakti~no sprovedliv, bistanalo zbor za konformizam, a neza tolerancija. - Onamu, kade {tose konfrontirani mislewa, koivoobi~aeno ne bi se prifatile sozadovolstvo (ne se prifatlivi!),nastapuva tolerancijata.

Neophodno za tolerancijata ezna~i negativno ocenuvawe natu|oto mislewe, stav ili iskaz iotka‘uvawe od negovo potisnuva-we; imeno, pri ova vnatre{no na-pregawe, pri trpeweto na nesogla-suvaweto raste nestabilnoto po-stavuvawe, koe nam ni e poznatokako tolerancija.

Al. Mitscherlich5 nea }e ja obele‘ikako -znak na samonadminuvawe. Tojvo svoeto delo Tolerancija - Pro-verka na eden poim, od 1974 objas-nuva deka tokmu pri ova samonad-minuvawe agresivniot nagon nadestrukcija od edna strana sepotisnuva i zagu{uva, dodeka oddruga strana, se jakne ~ovekovotoJas. Ova se slu~uva od pri~ina {totoa gi ceni drugite kako va‘ni idostoinstveni i prakti~no ne sepla{i od sudirot ili konfliktotso niv.

Imeno, vo slu~aj na tolerancija~ovek se sudruva so ubeduvawa,odnesuvawa ili ‘ivotni formi na

5 Mitscherlich, Al., Toleranz. ‹berpr¸fung eines Begriffs, FfM1974


Martin Proto|er

drugi, seedno dali racionalni iliiracionalni, koi toj gi procenuvakako pogre{ni ili kako nepo‘elni.

ìTolerancijata ne bara, osnov-nata negacija da mora da se preo-brazi vo pozitivna, ili ednostavnoda is~ezne, tuku da se neutralizi-raî. (Jotov, 2003)

Pri toa se raboti za eden vidrekonstruirawe ili povtorno soz-davawe na negativniot stav, pri{to istiot ostanuva zadr‘an kakonegativen (ili kako {to Hegel birekol - }e se ukine). Tokmu ednoistrpuvawe od takov karakter nemada ja isklu~i kritikata, i kone~nonema da ja potisne razli~itosta.Pove}e stanuva zbor za potis-nuvawe na sebesi, no samo vo taasmisla drugiot da ne e potisnat, apritoa sopstvenoto da ne se zabo-ravi. Celokupnata napnatost navnatre{nosta, {to e vpro~em ikarakteristi~na za tolerancijatas¢ u{te ne e odgovor na toa dali ido kade taa mo‘e da se sprovedekako socijalna i politi~ka praksai kolku istata bi mo‘ela da sepretvori vo navika kako ednoindividualno deluvawe i dr‘ewe.

Ottuka, ÑPriznavaweto na pra-voto na drugiot da deluva i razmis-luva slobodno e istovremeno pri-fa}awe na mo‘nosta za otvorawena zabluda za samiot sebe i sekakovodi kon pravewe gre{ki. Ve}einterpretacijata na sovesta, kojaovojpat se nao|a vo zabluda, podvle-~e linija pome|u gre{kite na onoj{to deluva i dostoinstvoto nanegovata li~nostî. (Jotov, 2003)

Bi rekol normata na toleran-cijata ja zabranuva primenata nanasilni sredstva za okon~uvawe nakonflikt, no ne i negovoto diskur-

sivno re{enie. Duri i naprotiv,internaliziraweto, stimulirawe-to i eventualno obvrzuvaweto kontolerancijata mi izgledaat isto-vremeno kako mo‘nost i pobaru-vawe na komunikaciskata sloboda.

ÑSamo zatoa na tolerancijata ina nejzinata egzistencija potrebnai e komunikaciska slobodaî. (Jotov,2003)

Odbranata na principot na tole-rancijata na Mill mo‘e da se svedena slednava teza: -Bez predizvikizumira sekoe mislewe.-

Za Mill sekoe potisnuvawe naedno razli~no mislewe pretsta-vuva zaguba; ne kritikata na ovamislewe, tuku sepak situirawetona nevozmo‘nosta istata da bideizrazena, e povrzana so rizici, koi{to lesno bi mo‘ele da bidatsprotivni na racionalnosta. Sop-stvenata nadmenost, odnosno vo-obrazenost, udarot na vozmo‘natavistina i zaslepuvawe na antago-nizmot go tera Mill da ja formiratezata deka sekoja zaguba na mis-lewe treba da se kvalifikuva kakokra‘ba na dimenzijata na racio-nalnosta. I sekako deka tokmu toae duri i po{tetno od pretsta-vuvawata na reakcionisti~koto ilinihilisti~koto mislewe.

Vpro~em, nakuso bi se reklodeka: Pluralizmot ne e samo isto-riski slu~en i kontinuiran fakt,ne samo epistemno uslovena stvar-nost, kako {to imeno Rawls prekutovarot na razumot se obiduva toada go postulira. Toj e isto taka inormativno obvrzuva~ka zada~a zaodr‘uvaweto na demokratijata.

Tolerancijata inaku, vo kon-tekst na dr‘avnata vlast, smetamdeka treba da bide praktikuvana



politi~ki, no sepak da ne bidebezuslovno prifatena kako vna-tre{no ubeduvawe. Ova n¢ vodi konhobsoviot ekvilibrium. Tuka sedetektira me|usebno nadvore{nopriznavawe, a dr‘avata sekakopritoa ne smee da zazeme strana.

Edinstvenata granica na tole-rancijata koja ja prepoznava Mill naprimer, kako karakteristi~en pret-stavnik na ovie koncepti, le‘ionamu kade {to treba da se odbegnena{tetuvawe. Dr‘avata ne smee dapoddr‘i dobro na edniot, a sepakda spre~i lo{o; toa e povtornopovrzano so maksimiziraweto nakorista.

Kone~no, smetam vo ovaa smisladeka slobodata i pluralizmot namislata, deluvaweto i avtenti~-nosta na ‘ivotnite formi se uslo-vi koi politikata (se misli napolitika na socijalna pravi~nosti napredok) bezuslovno mora da gizapazi.

Inaku, nesomneno pri site oviekonstelacii na odnosi i voop{toutvrduvawa na elementarnite dis-kursi, se javuvaat i karakteristi~-ni paradoksi.

Imeno, smetam deka pri utvrdu-vawe na granicite na teorijata nadiskursot okolu razmisluvawata zatolerancijata i voop{to pri nej-zino racionalizirawe, istata }emora da ja sprotivstavime so proek-ti na sega{nosta, koi se verni natolerancijata i koi ja prote‘iraattokmu nea kako najvisok stepen narazmisluvawe i deluvawe; t.e. kako{to i R.Rorty veli -liberalna uto-pija-.

Tolerancijata spored mene nebara razbirawe i soglasuvawe, tuku

kompatabilnost na razli~nosta vorazmisluvawe i bi rekol sovpa|awena nejzinite elementi.

Sovr{eniot liberalizam kojnekoga{ stoe{e pred Feyerabend, adenes pred Rorty, ne dozvoluvaizumirawe na nitu edno mislewe.Vo ovoj model na me|usebno razgova-rawe ne e potrebno nitu oprav-duvawe vo smisla na argumentacija,nitu osvedo~uvawe. Se sproveduvanagovoruvawe bez pritisok.

Vo kontekst na ovie konceptimora da se potencira deka adekvat-nata pozicija pritoa ovozmo‘uva s¢da se obnovi na toj na~in za da bimo‘ele i ostanatite, bez pritisok,da se priklu~at na komunikacijata.Na ovoj na~in idejata na toleran-cijata ne ja potvrduva svojatapravilnost, tuku samo svojata ko-risnost. Tokmu ovde, spored mene,le‘i i paradoksot.

Inaku, teorijata na diskursotrazlikuva pome|u pove}e razli~niformi na upotreba na prakti~niotrazum (pragmati~na, eti~ka i moral-na). 6 Ovie alternativi smetam dekabi mo‘ele da se provle~at i voproblemot na distinkcijata natolerancijata, pri {to taa }e bideotkriena kako pove}estran feno-men, koj ovozmo‘uva razli~ni objas-nuvawa i re{enija.

Od perspektiva na pragmati~-nata upotreba tolerancijata izgle-da kako dopu{tawe, koe nosi pred-nost samo po sebe mnogu pove}e naprimer od nekoja druga situacija.Tokmu odovde bi mo‘ele da gobarame nejzinoto semanti~ko povr-zuvawe so zborovite istrpi, izdr-‘i, itn, {to go napomenav na po~e-

6 J. Habermas: Erlauterungen zur Disursethik, FfM, 1992


Martin Proto|er

tokot. Vo ovoj slu~aj da se bidetoleranten zna~i na drugiot da muse dozvoli eden vid tolerancija votehni~ka smisla na otstapuvawe,pri {to toj }e mo‘e da ja istrpisopstvenata zasegnatost. Pri~inatana toj na~in da se deluva se potpirana razumot, a korista od toa }ebidat zarabotenite mir i spokoj.Netolerantnosta nema prednostza{to e spoena so visoki rizici.Iskalkuliranite tro{oci na pri-menetata tolerancija se pomali odonie na netolerancijata. Jasno edeka kako politi~ka praksa prag-mati~nata forma na tolerancijanao|a {iroka primena, no sepak, odaspekt na motivite taa e isto-vremeno jaka spored formata, noslaba spored sodr‘inata. Istatatokmu kako takva e obele‘ana ikako -negativna tolerancija.-

Od perspektiva na eti~kataupotreba, pak, tolerancijata ure-duva edna druga forma na vzaemnobitisuvawe vo koe odnesuvawata iubeduvawata na stranite vo sebesodr‘at kompatibilnost. Ova ne epotpolno i s¢ dodeka vklu~uvasprotivstavenost toa se do‘ivuvakako neusoglasivost i odbivnost; s¢dodeka taa vklu~uva ne{to zaed-ni~ko, ne dopu{ta radikalno otfr-lawe i bara akceptirawe. Na ovaabaza eti~kata tolerancija gradirecipro~na lojalnost i ottukasledi nejzinoto obele‘uvawe kako-pozitivna tolerancija-.

Inaku, spored mene i dveteformi, eti~kata i moralnata upo-treba na prakti~nata racionalnostimaat samostojno zna~ewe i ednatane mo‘e da ja zameni drugata forma.Imeno od gledna to~ka na eti~koto

razmisluvawe individuata imasvoja prednost, no zdru‘uvaweto napove}e individualiteti e sli~nona umetnost i e pod zakana naslu~ajnosta. Od gledna to~ka namoralnoto razmisluvawe univer-zalnoto soglasuvawe ja ima glav-nata funkcija, no tokmu zatoaindividuata se ~uvstvuva kako dae pod zakana.

Razbiraweto na nepristras-nosta kako Neprote‘irawe na kojabilo privatna perspektiva baratokmu toa da va‘i i za sopstvenata.Toa e vpro~em i vrskata, sporedmene, pome|u moralniot univerza-lizam, koj dozvoluva drugite dabidat gledani kako nezamenlivili~nosti, i etni~kata Edinstve-nost, koja {to ja dr‘i otvorenamo‘nosta za pove}e pristapi konuniverzalizmot. Taka go otkrivameve}e poznatoto nesoglasuvawe naNeprifa}aweto i Neotfrlaweto,{to vsu{nost e povrzano so tole-rancijata. Na eti~ki plan ‘ivot-nata forma na drugiot ne e i moja,tuku tu|a i nespodeliva, no namoralen i politi~ki plan taa eisto tolku legitimna i dostojna zanekoja druga li~nost. Konfliktotna ovoj plan bi mo‘el mnogu lesnoda se pojasni so konkretni primeri.Imeno, samo kako ilustracija bi jazel poslednata decenija na 20. vekkoja dava silni primeri za kon-fliktni pra{awa vo multikul-turnite op{testva, koi baraat samipo sebe konkretno posvetuvawe irazmisluvawe okolu granicite natolerancijata. Bi gi nabroil me|udrugoto i slednive: noseweto nareligiozna obleka vo javnite u~i-li{ta (ili slu~ajot so musliman-



skite {amii vo Francija), otka-‘uvawe na medicinska pomo{,otka‘uvawe od obrazovanie, doz-vola za homoseksualen brak ilibrak so pove}e ‘eni, neprisustvo narabota od religiozni pri~ini itn.7

Ovie problemi o~ekuvaat re{enija,no samite po sebe mnogu jasno i u{tena prv pogled uka‘uvaat na dveraboti: kade le‘i granicata pome|utolerancijata i netolerancijata ivo kakva forma tolerancijata eobrazlo‘ena. Granicata kako {tose ~ini pominuva onamu kade vnima-nieto za drugiot kako li~nostprekinuva. Takov e imeno i slu~ajotso fundamentalizmot. Edno odpra{awata koe {to pri site okol-nosti se nametnuva samo po sebe epra{aweto za izbor na model natolerancija kako soodvetno re{e-nie. Tolerancijata ne treba da sepovrzuva so postojanite potisnuva-wa na temi vo oblasta na privat-niot prostor, tuku so preformuli-rawe na strukturata na zaedni~-koto vo javniot prostor. Toleran-cijata ima svoe mesto i onamu kade{to izborot e ograni~en; pri toava‘no e vnimanieto na avtono-mijata na li~nosta i ednakvototretirawe na edinkata i na nejzi-nata razli~itost. Idejata na razbi-raweto koja {to vo svojata potpol-nost e razviena vo diskurs teo-rijata na Habermas bi mo‘ela da govklu~i pra{aweto na tolerancijatai istovremeno na samata tole-rancija da £ pridade edna sigurnanormativna zadnina. Od glednato~ka na diskurs teorijata toleran-

cijata zna~i dvojno priznavawe naedna etika, koja ne e tvoja, ili kakotvojata, no e moralno dopustliva.

I sekako, koga se govori za ovaatema, ne smee, a da ne se napomenepravednosta i nejziniot odnos sotolerancijata. Imeno, od pri~ina{to pravednosta vo sebe ja vklu~uvai ednakvosta (Aristotel), toga{zna~i deka tokmu otsustvoto naednakvosta ja povreduva praved-nosta. Tolerancijata, pak, e neop-hoden del na koncepcijata na pra-vednosta. Ne-tolerancijata }ezna~i ottuka ne-pravednost. Imeno,pravednosta, koja e upravuvana odidejata za nepristrasnost (kaj Rawlsi Habermas), zadol‘uva na obzir,podednakvo ist, za sekoj eden zaseg-nat; tolerancijata, koja e upra-vuvana od idejata na etni~ka edin-stvenost i avtenti~nost na ~le-novite na edna zaednica, bara, ovojobzir da vnimava na pravoto naetni~ki identitet.

Tolerancijata vo sekoj kontekstupatuva na visoko nivo na svest isvesnost za drugite, taa e stolb na~ovekovoto postoewe, posebno vokontekst na zaemno opstojuvawe narazli~itosta i obidite taa da seutvrdi kako temel na idnite dis-kursi. Tolerancijata nikoga{ nemada bide ednostaven termin svedenna edna oznaka, ili na semanti~kavarijacija. Taa opfa}a istovremenomnogu pogledi na mnogu temi i zatoae te{ko vo eden zdiv da se pojasninejziniot kontekst, dotolku pove}e{to i okolu nejzinoto definirawepostojat golem broj sprotivstavenimislewa, niza nedoumici i kontra-diktornosti.7 Posebno zna~ajno vo ovoj kontekst e opi{uvaweto na

pra{aweto na noseweto {amii vo u~ili{tata voFrancija kaj A.E. Galeoti vo ìCitizenship and Equality.The Place for Tolerationî, in: Political Theory 21, 1993.


Martin Proto|er

Tolerancijata za mnogumina eprivremena i so lekovito dejstvo,koe o~ekuvame deka neminovno }estane neophodnost, otkako lu|eto }e

Abstract

The text is practical controversy about the relationships which areestablished between the tolerance, liberalism and the theory of the discourse.The author is focused on the characteristic theoreticians, who are dealingwith this issue and he explains their view but at the same time the expressinghis personal opinion.

This text is a theoretical perspective of the problem with the tolerance, itscreation and development, in the frames of the certain constellation of thesocial and political relationship.

Furthermore, the text reports about the liberal studies and its concepts, aswell as explaining the relations between the social elements and the contactswhich are emerging from it. At the same time the historical and the actualparadigms are taken into consideration.

The paradoxes of the radical liberalism are taken into account, over andabove the relation between the theory of the discourse with the tolerance andits specific features. The text ends with the relation between the toleranceand the right and their absolute connection.

The text uses theoretical literature connected with these questions, but inthe same the Author attempts to determinate certain questions and directionswhich will give a contribution to the future debates concerning the aspects oftolerance.

In any case this text offers views for a debate about the tolerance, butfrom a certain point of view.

The Author relates with the view of Rawls, Habermas, Rorty, Galeoti, Locke,Mill, Mitscherlich, Kymlicka etc.

po~nat da se soglasuvaat za ona {toe pravilno i vistinito.

Sepak, koga seto toa }e zapo~ne,ostanuva otvoreno pra{awe!


Utilitarizmot kako utrinska molitvana sovremenoto op{testvo

Te

or

ija

Vo sovremenoto prou~uvawe naetikata markantno mesto zazemautilitarizmot. Mo‘e da se ka‘edeka vnimanieto so koe se udo-stojuva e stimulirano od vteme-lenosta na utilitarizmot kakoeti~ka orientacija vo sovremenoto‘iveewe. Dokolku denes primor-dijalen eti~ki volumen e diferen-cijalizmot, odnosno edna komplet-na fraktalizacija na pra{awetookolu eti~koto ili nemo‘nosta toada se odgovori ednozna~no, sepakutilitarizmot mo‘ebi e posled-nata koncepcija koja ima karakterna seopfatnost.

Vo etimolo{kata definicija nautilitarizmot se uka‘uva dekastanuva zbor za streme‘ot konkorisnosta.Od latinski utilis, akorista utilitas. Utilitaristi~kataeti~ka koncepcija pretstavuvakompleksen konglomerat koj vo sebegi inkorporira psiholo{kite, soci-jalnite, antropolo{kite i moral-nite faktori na sovremenata edin-ka .

Avtor na utilitaristi~katakoncepcija e angliskiot filozofXon Stujart Mil (John Stuart Mill,1806-1873) koj na eden besprekorenna~in ja obrazlo‘i ovaa koncepcijavo eti~kata rasprava "Za Utili-tarizmot# od 1867 godina, koja evsu{nost idejna matrica na ovojeti~ki sistem.

Vo po~etokot na studijata Mil seobiduva da gi reducira moralnitetendencii na edno binarno nivo,odnosno moralnite teorii smetadeka se razgranuvaat preku dvaelementarni prioda, intuitivnioti indukativniot. Obete u~ewaimaat tendencija da se smetaat sebekako najvisoki normativni prin-cipi. Preku ova klasificirawe }ebide mo‘no da se razgleda feno-menot na moralnite teorii. Odnos-no taa figurativna tabela vo sebe}e gi poednostavi eti~kite u~ewai vo nivnata reducirana forma }ebideme sposbni da gi sogledamenivnite su{tinski ~initeli.

Karakteristikata na intuiti-tivnite principi e {to tie ne sepovikuvaat na iskustvoto, dodekainduktivnite principi se obra-zuvaat preku iskustvoto i obser-vacijata Mil go definira svoetou~ewe kako induktivno, kriti-kuvaj}i go kategori~kiot imperativna Kant (koj e a priori postuliran)deka ne e ni{to su{tinski drugotuku utilitaristi~ki princip koj goinvolvira vo sebe presmetuvawetona dobroto ili lo{oto kako konse-kvenca, odnosno deka toj e izvedena posteriori. Konsekvencata od nekojapostapka e kriterumot koj ja deter-minira moralnosta .

Istoriski od sekoga{ pra{a-weto za summum bonum, koe se

Tihomir Topuzovski


Tihomir Topuzovski

odnesuva na vtemeluvawe na mora-lot e smetano za glaven problem naspekulativnato mislewe.

Vistinata e deka konfuzijata inesugurnosta vo nekoi slu~ai isli~ni nesoglasuvawa postojat istotaka vo pogled na prvite principina site nauki, ne izemaj}i ja nitumatematikata koja se smeta zanajdoverliva od site, no sepak neja ru{i verodostojnosta na nivnitezaklu~oci. Toa o~igledno e anoma-lija koja mo‘e da se objasni so toa{to opredelenite u~ewa na ednanauka obi~no ne se deducirani odona {to se narekuvaat nejzini prviprincipi nitu vo svojata evidencijazavisat od niv.

Spored ovie sogledbi Mil smetadeka vo eden opredelen sistemmo‘at da se pronajdat partiku-larni tvrdewa koi se validni asepak ne mo‘eme da gi sogledame voedna neposredna ramka so osnovitena toj sistem. So ovie stavovi Milotstapuva od klasi~noto sfa}awena sistemite koi se temelat tokmuna pretpostavkata deka eden sisteme mo‘en samo dokolku toj imaholisti~ka konzistentnost i nepri-kosnovena povrzanost pome|u kom-ponentite vnatre.

Onie vistini koi se uslovenikako prvi principi na edna naukapretstavuvaat posledni rezultatina metafizi~kata analiza izve-dena na elementarni poimi so koitaa nauka ima rabota i nivniotodnos kon nea ne e odnos na temelkon zgrada, tuku odnos na koreni.

Ovaa op{ta napomena koja Milja dava e neophodna za da razgra-ni~i okolu prirodata na prviteprincipi.

Mil konstatira deka vo opre-deleni u~ewa principite na mo-ralot se evidentirani a priori,dodeka vo drugi pak u~ewa tie serabota na posmatrawe i iskustvo.Mil e vsu{nost apolgetot na vto-rite u~ewa, za nego moralot seizveduva od iskustvoto. Toj vsu{-nost mo‘e da se smeta kako mis-litel koj uspe{no gi razviva u~e-wata koi se vo srodna relacija soempirijata i gi premostuva kakotakvi vo edno novo vreme.

[to e utilitarizmot?

U~ewe koe ja usvojuva korisnostaili principot na najgolema sre}akako fundamentalen princip namoralot, na{ite postapki se is-pravni dokolku vodat kon unapre-duvawe na sre}ata, a neispravnidokolku se sprotivni na nea. Sle-dej}i go negoviot prethodnik Ben-tam, Mil se povikuva na sre}atakako elementaren princip na utili-tarizmot. Op{tata sre}a za Mil ekrucijalniot aksiom na koj toj gotemeli utilitaristi~kiot sistem.Toj se obiduva da go demistificirapoimot na sre}ata i na nesre}ata,pod niv podrazbiraj}i zadovolstvoi otsustvo na bolka ili bolka iotsustvo na zadovolstvo. Oviepoimi se inkorporiraat vo uti-litarizmot edinstveno kako empi-riski egzemplari.

Sekoj mislitel, po~nuvaj}i odEpikur pa s¢ do Bentam, koj zasta-puval teorija na korisnosta nepodrazbiral pod zborot koristne{to {to mo‘e da se stavi spro-tivno na zadovolstvoto, tuku zado-volstvo zaedno so osloboduvawe od


Utilitarizmot kako utrinska molitva na sovremenoto op{testvo

bolka. Mil go pravi klu~niot potegi is~ekoruva od sfa}aweto zakorista koe ima hedonisti~kiakcent, za nego ~ovekovite bitijaimaat sposobnosti koi se povoz-vi{eni otkolku ‘ivotinskite bara-wa, pa koga edna{ }e stanat svesnitie pove}e ne smetaat za sre}ani{to {to ne sodr‘i humanisti~katendencija Sre}ata se podrazbirai kako intelektualno i kako senzu-alno zadovolstvo, poradi na{etodostoinstvo nie gravitirame konintelektualnata strana inaugu-riraj}i ja kako centralna vrednost.

Mora da se priznae deka utili-taristi~kite pisateli generalnose osredoto~uvale na superior-nosta na intelektualnite zadovol-stva, glavno nivnata trajnost isigurnost. Na aksiolo{kata skalana utilitarizmot od dve zado-volstva podobro kotira ona na koesite koi go do‘iveale davaatprednost nezavisno od nekoe ~uv-stvuvawe na moralna obvrska toada go storat. Zna~ajno e da go sogle-dame redosledot, odnosno moralnaobvrska koja treba da go oblikuvado‘ivuvaweto ne e vo soglasnost soutilitarizmot koj e obratnopropor-cionalen od ovoj stav, odnosnodo‘ivuvaweto e konstituent namoralot koj generira posle nego.

So ovaa konstatacija se poten-cira smislata na utilitarizmotkoja se oblikuva vo zavisnost odkvantitativniot i kvalitativniotkarakter na do‘ivuvaweto.

Onie zadovolstva koi gi invol-viraat vo sebe povisokite sposob-nosti kako qubovta kon slobodata,li~nata nezavisnost tie kotiraatnajvisoko na aksiolo{kata verti-kala. Ova se opredelbi koi ekspli-

citno po svojot karakter se eti~kirecentni. Tie ne dozvoluvaat trka-lawe vo eden e{alon na hedonizmotvo koj sre}ata na drugiot }e bideirelevantna za nas. Utilitarizmotja naglasuva kvantitativnosta,odnosno na{eto zadovolstvo isre}a se valoriziraat edinstvenopreku kvantificiranosta na do‘i-vuvaweto kako i negoviot kvalitet.Drugite se kriteriumot, tie semerkata za vtemeluvawe na klu~-nata vrednost. Toa e slobodata.Mil vo obid da ja ilustrira kvali-tativnata strana na negovata eti~-ka opredelba }e napi{e: "Podobroe da bide{ nezadovolen ~ovekotkolku zadovolna sviwa#.

Sposobnosta za permanentnostna blagorodni ~uvstva e krevkaplatforma koja lesno se uni{tuva,ne samo so nepovolnite vlijanijatuku i so samoto neodr‘uvawe. Ovaja otslikuva te‘inata okolu perma-nentnoto zadr‘uvawe na blago-rodnite ~uvstva. Nivnoto neguvawena niv podrazbira aktivnost ~ijfokus }e bidat tokmu utilitaris-ti~kite vrednosti, koi se protka-eni so blagorodno ~uvstvo, tie seoblikuvani spored obrazecot nahumanosta.

Lu|eto gi gubat svoite povisokite‘nenija kako {to gi gubat svoiteintelektualni sklonosti. Padot ezaedni~ki, intelektualnoto nive-lirawe ja obezglavuva visinata nate‘nenieto. Eti~kiot Ikar go do-‘ivuva svojot pad, zaronuvaj}i vonesre}a. Posle radikalnoto samo-qubie glavniot ~initel koj vo ‘i-votot injektira nezadovolstvo e ne-dostatok na duhovnata obrazova-nost.


Tihomir Topuzovski

Utilitarizmot konstatira dekavo ~ove~kite bitija postoi sposob-nost za ‘rtvuvawe na sopstvenotonajgolemo dobro poradi dobroto nadrugite. Toa e zna~ajna distinkcijavo odnos na nekoi moralni radika-lizmi, odnosno nivnoto glorifiku-vawe na ‘rtvuvaweto kako cel sampo sebe. Toj edinstveno odbiva dadopu{ti deka ‘rtvuvaweto e dobropo sebe. Mil vo svojata utilitaris-ti~ka koncepcija aktualizira delo-vi od sr‘ta na hristijanskataetika, pronao|aj}i vo niv ednasrodna smisla. Spored Mil vozlatnoto pravilo na Isus od Naza-ret nie go nao|ame celokupniot duhna etikata na korisnosta "Pravi gona drugiot ona {to saka{ toj da tigo pravi tebe# kako i "Sakaj gobli‘niot svoj kako samiot sebe#.Utilitarizmot go simnuva nivniotreligiozen vel, toj kalkulira soovie stavovi edinstveno prekukonsekvencite koi proizleguvaatod niv, pri toa sogleduvaj}i dekase par excellence utilitaristi~ki.

Pokraj postavenite eti~ki po-stulati, nivnata teoriska ubed-livost, sepak sami po sebe ovie sta-vovi ne mo‘at da stanat operativnidokolku ne se najdat vo edna op-{testvena ramka koja }e bide garantna nivnata egzistencija. Ovie prin-cipi }e stanat funkcionalni, krei-raj}i edna harmonija pome|u inte-resot na poedinecot i interesot nagrupata. Zada~ata na etikata e dagi soop{ti na{ite dol‘nosti.Sepak postoi svest za opredelenaslabost na eti~kite principi,nemo‘nosta da generiraat delu-vawe soobrazeno so niv. Erodi-raweto na principite e poradiras~ekorot so praksata, te‘inata

koja se grani~i so alhemiska mo}teoretskiot postulat neposrednoda se preto~i vo pragma. Mil uka-‘uva na broj od 99%na celokupniotkorpus na na{ite deluvawa koi sepraktikuvaat poradi drugi motivi.Se sogleduva kompleksnosta namotivacioniot kortekst.

Od gledi{te na utilitaris-ti~kata etika celta na doblesta ekvantificirawe na sre}ata. Sre-}ata da bide inkarnatot na sekogo,taa se potvrduva preku brojot nanejzinite participienti. Treba dase zeme predvid nejziniot konkre-ten karakter, taa e efekt {to pro-izleguva od zadovolstvoto {to tre-ba da e svojstveno na site. Ne zabo-ravaj}i da se potencira kvalita-tivnata strana, odnosno ona koe vosebe gi ima otelotvoreno humanis-ti~kite ideali kako {to e slobo-data.

Mo‘eme da prepoznaeme dvatipa na motivi (ili sankcii) ~ijacel e promovirawe na sre}ata.Najprvo mo‘eme da detektiramesituacija koja e stimulativna odna-dvor, samata zaednica ja do‘i-vuvame kako obligatorna instanca.Takviot motiv mo‘eme da go ime-nuvame kako eksterioren. Toa edrugiot, institucijata, bog. Mnogupova‘na e vnatre{nata motivacijakoja e produkt na ~uvstvoto za dol‘-nosta. Interiornata motiviranoste agregat na mnogu ~uvstva koi seprotkaeni vo nea kako odredenisimpatii, religiozni pobudi, se}a-vawa od detstvoto kako i samovred-nuvaweto. Analogna e sostojbata iso sankciite tie dvojno emaniraat,eksteriorno i interiorno.

Vnatre{nite sankcii se temelatna sovesta, nejziniot glas e proiz-



vod od ~uvstvoto na dol‘nosta,vsu{nost samata sr‘ na sovesta.Sovesta e signalot vo nas koj n¢alarmira pri na{eto osciliraweokolu dol‘nosta.

Nadvore{nite sankcii se edenkompleksen korpus koj e raspre-delen na drugiot, drugoto i od nivproizleguva. O~ekuvawe naklo-netost od na{ite bliski i strav odnezadovolstvo, stravopo~ita n¢tera da se pokorime na negovatavolja nezavisno od posledicite zanas li~no. Rizikot od socijalnomarginalizirawe n¢ obvrzuva voprakticiraweto na eti~kiot pro-pis.

Zaednicata pome|u ednakvitemo‘e da postoi dokolku se normirapreku spogodba, obezbeduvaj}i gopo~ituvaweto na poedine~niteinteresi na drugite. So ovaa so-gledba utilitarizmot ~ekori konrazbiraweto na univerzumot nare-~en individua, po~ituvawe narazli~nite opredelbi, vrednuvawena specifikite kako realni egzem-plari na op{testvenoto ‘iveewe.Sekoe jaknewe na vrskite vo zaed-nicata, sekoe zdravo razvivawe nanea, vleva s¢ pove}e silen interesza prakti~no prelevawe na dobrotokon drugiot odnosno drugite. Toadoveduva do aproksimativno dobli-‘uvawe do eti~kiot ideal da seidentifikuvaat svoite ~uvstva sonivnoto dobro ili barem prakti~nagri‘a za nego. Ovaa kruna na utili-tarizmot doa|a od pretpostavkatadeka dokolku sostojbite na ~ove-koviot duh se vektorski postavenidotolku proporcionalno se vopostojan porast onie vlijanija koite‘neat kaj sekoj poedinec da pro-izvedat ~uvstvuvawe na edinstvo

so drugiot. Toa e nekakvo finali-zirawe na elementarniot predmetna etikata: drugiot.

Zaedni~ko za site prvi prin-cipi e {to tie ne mo‘at da bidatdoka‘ani po pat na zaklu~uvawe,toa podednakvo va‘i za site prvipremisi na na{eto soznanie, kakoi za prvite premisi na na{etopostapuvawe. Mil principite nautilitarizmot gi doka‘uva induk-tivno, fundamentalnite principina eden sistem ne mo‘at da bidatpredmet na direktno doka‘uvawe.Insistiraj}i deka edinstveniotpat da se doka‘e deka sre}ata egeneralno posakuvana e da se po-ka‘e deka lu|eto aktuelno ja posa-kuvaat. Koja e celta kon koja sekoncentrira sevkupniot streme‘?Dokolku se soberat podatocite odova pra{awe toga{ }e se potvrdiutilitaristi~kiot princip, sre-}ata. Kako se evidentira toa?Edinstvenata evidencija koja mo‘eda se postigne za tvrdeweto dekane{to e posakuvano se sostoi spo-red utilitarizmot preku edin-stveniot pokazatel a toa e ona {tolu|eto stvarno go posakuvaat. Sre-}ata na sekoja li~nost e dobroto zataa li~nost, implikacijata od ovae deka op{tata sre}a e dobroto nasite individui, od ova sledi zaklu-~okot deka celta na postapkite ieden od kriteriumite na moralot esre}ata. Sre}ata e kompleksenfenomen, kompozit na mnogu raz-li~ni delovi. Ovoj stav ja otsli-kuva utilitaristi~kata sogledbana konkretnite empiriski poka-zateli koi gi evidentira i prekunivniot zbir go dava klu~niot prin-cip. Ona koe vo toj empiriski krite-rium }e bide evidentirano kako


Tihomir Topuzovski

dobro za ~ovekot, toa prerasnuva vocel i kriterium na moralot. Ottamuutilitarizmot se deklarira kakoradikalno humanisti~ka tenden-cija, odnosno toj ne gi deduciramoralnite na~ela od edna meta-fizi~ka visina tuku neposredno od~ovekot. Toa e preminot kon sovre-menite tekovi na moralnata misla,valorizirawe na do‘ivuvaweto,ona koe lu|eto go sakaat, ona koe nivgi pravi sre}ni. Toa e utilitaris-ti~kiot most od ~ovekot i kon ~ove-kot.

Mo‘eme da konstatirame ednoarhitektonsko pomestuvawe, utili-tarizmot go gradi eti~kiot sistemso neposredno empiriska gra|a. Toae distancirawe vo odnos na speku-lativno-racionalnite eti~ki sis-temi ~ii eti~ki principi se dedu-cirani.

Se legitimira ‘elbata za sre}ana sekoj ~ovek, toa e i samoto dobro.Sre}ata se detektira kako edin-stvena cel koja se posakuva samokako cel. Mo}ta na na{ata per-cepcija treba da ja prepoznae sre-}ata vo kompleksnosta na stvar-nosta. Dokolku se kalkulira sosre}ata kako apstrakten egzemplartoga{ sme nadvor od gravitaci-onata orbita na utilitarizmot. Votoj slu~aj nie ja legitimirameformalno, no imame problem dakomunicirame so nejzinata empi-riska egzistencija. Utilitarizmotgi sobira tie iskustveni par~encana poedine~nite do‘ivuvawa,tokmu tie se krucijalnite podatocikoi gi poso~uva i na koj se temeli.Apstraktniot poim na sre}ata e sre-}a koja nikoj ne ja do‘ivuva {to econtradictio in adjecto.

Kritikite koi se upatuvaat konutilitarizmot se obiduvaat dadoka‘at deka moralnosta ne sebazira na konsekvencite na na{etodeluvawe, tuku taa e podignata naosnovniot i univerzalniot konceptna pravednosta. Mil ja apsolviraovaa kriti~ka pozicija preku objas-nuvaweto deka konceptot na pra-vednosta e termin na utilitariz-mot. Argumentacijata e slednava:

Najprvo doka‘uva deka sitemoralni elementi koi se vo poima-weto na pravednosta pripa|aat naop{testvenata naklonetost. Tukaima dva esencijalni elementi vopoimot na pravdata: kaznata i poi-maweto deka ne~ii prava se povre-deni. Kaznata e derivat, izvedenae od kombiniraweto na odmazdatai socijalnata naklonetost. Odmaz-data sama po sebe nema moralnakomponenta, dodeka socijalnatanaklonetost e isto so op{testve-nata korist. Poimaweto na povre-data na pravoto e izvedeno od ko-rista. Site prava se {titat od stra-na na op{testvoto i edinstvenatasmisla na op{testvoto e da n¢ za-{titi {to e vo kontekst na socijal-nata korist. Dvata elementa napravdata (kaznata i pravoto) sebaziraat na korisnosta.

Vo eden opoziten kontinuumnabrojuva {to podrazbira pod pra-vednost i {to pravednosta ne e.Pravednosta e po~ituvawe na za-konot, sevkupnite prava na drugiot,nepristrasnosta, nea mo‘eme da jakvalifikuvame kako ednakvost;sprotivnosta od ova gi ocrtuvakonturite na likot na nepraved-nosta.



Preku ovie polaritetski uka‘u-vawa Mil se obiduva da gi opre-deli pravednosta i nepravednosta.Postavuvaj}i gi vo edna ogledalnasituacija koga opozitot od kvali-fikativot na pravednosta vsu{-nost postulira nepravednost.

Vo eden etimolo{ki obid da seeksplicira deka pravednosta uka-‘uva na potekloto koe stoi vo rela-cija so pozitivniot zakon ili soonoj {to vo najgolem broj slu~aipretstavuva primitivna forma nazakon, Mil go dava slednovo izve-duvawe:

"Justum-jussum-ona {to e nare-deno. Right e sinonim so Law."

Taka pravednosta po ova etio-molo{ko secirawe se vrzuva tesnoso dol‘nosta {to e nadredena isozdava obligativna relacija soli~nosta. Ova nivno osredoto~u-vawe mo‘eme da go prepoznaeme,kako modificiran Kant kade svo-eto postapuvawe treba da go obli-

kuvame so pomo{ na edno pravilokoe site razumni bitija mo‘at da gousvojat vo korist na svoite zaed-ni~ki interesi. Sepak distinkci-jata od Kant e vo potenciraweto nakorista koja ima a posteriori karak-ter.

Spored Mil glavniot del nasekoja moralnost ja so~inuva pra-vednosta {to se temeli na koris-ta. Pokoruvaweto na pravilataobezbeduva mir me|u lu|eto. Mirotsfaten vo eden utilitaristi~kikontekst, odnosno poglednat sporednegovite konsekvencii, ne e ni{todrugo tuku monumentalna sre}a zalu|eto.

Utilitarizmot e doktrina nadejstven i mo}en individualizam.Osredoto~enosta na pravata naedinkata, za{titata na eti~kitedoblesti, tendencijata kon reali-zirawe na humanisti~kite celi gosamoaktualiziraat utilitarizmotkako neophodna eti~ka koncepcijavo sovremeniot svet.

Abstract

In his short essay Utilitarianism, John Stuart Mill deciphered what will todaybecome the most important ethical conception in our society. The values ofthe utilitarianism are the values of the contemporary society. How does Millísconcept resonate in our minds and what are its implications for our modernsocieties?; these will be some of the questions this essay is referring to.


Jazikot na koj zboruva{e Majka Tereza

Po

rt

re

ti

Dimitar \or|ievski

Majka Tereza(Agnes Gonxa Bojaxiu)

Na 27 avgust 1910 vo Skopje rode-na e Agnes Gonxa Bojaxiu. Vo neko-ga{niot katedralen Katoli~kihram - Crkvata ìSrce Isusovoî kojase nao|ala vedna{ sproti ku}atana Bojaxiu. Tamu e zavedena vo kni-gata na rodenite, a nabrzo i krstenaAgnes Gonxa Bojaxiu.

Vo svoeto semejstvo gi u~i osno-vite na qubovta, na po‘rtvuva-nosta, na nesebi~nosta i poniz-nosta. Golemata qubov i po‘rtvu-vanosta na tatkoto Nikola i majkataDrona kon nivnata prvorodena}erka Aga, sinot Lazar i najmalataGonxa bile neizmerni. Ottamu seprepoznava simbolikata vo imetona Majka Tereza - Gonxa (pupkatrendafil) ~ie ime jasno zboruvaza idninata na nejzinoto delo inejziniot ‘ivot. Nikola celosno £se posvetuval na rabotata trudej}ise da go obezbedi svoeto semejstvo,dodeka Drona im ja daruvala nasvoite dve }erki i sinot Lazar setaqubov i gri‘a. Roditelite gi vos-pituvale svoite deca deka i vosiroma{tija, i vo bogatstvo, sitelu|e pred Boga se ednakvi. Najgo-lemoto bogatstvo, ne e vo posedu-vaweto na leb koj }e go jade{ sam,tuku bogatsvoto e da saka{ da gospodeli{ so onoj koj nema. MalataGonxa bila vospituvana vo duhot namiloslivosta, na gri‘livosta kon

drugiot, kon onoj {to nema, kon onojso koj treba da se spodeli s¢ {to etvoe, za da mo‘e da stane se~ie. Itokmu toa e ona {to Gonxa Bojaxiu}e prodol‘i da go pravi do krajotna svojot ‘ivot, nikoga{ ne zabo-ravaj}i deka bogatstvoto na svojotduh, go nosi od svojot dom: Jas sevospituvav vo na{iot dom, edin-stveno da pravam dobrini na lu-|eto.

Rastej}i vo zaednica od raz-li~ni nacionalnosti i veri nau~i-la deka lu|eto mo‘e da ‘iveat vosoglasnost i mir, dokolku se pose-duva dovolno qubov i volja da sepo~ituva, razbere bliskiot, sose-dot ili bilo koj ~ovek,bez ogled naverata, bogatstvoto ili nacionalnapripadnost. Zatoa {to za nea sitelu|e pred Boga se ednakvi. Istokako {to site lu|e, od celiot svetpodednakvo ja sakale i s¢ u{te jasakaat - Majka Tereza.

Celiot svoj ‘ivot Gonxa Bojaxiugo posvetila na hristijanskite iop{to~ove~ki vrednosti. Po~nu-vaj}i u{te od svoite najrani godini,preku u~estvoto vo horot na hramot"Srce Isusovo”, sekojdnevno mole-we za drugite, a mnogu retko i zasebe. Na desetgodi{na vozrastnenadejno go gubi svojot tatko po {to£ se posvetuva na verata i qubovtakon Isus. Na 12 godini se odlu~uvaza kalu|erski ‘ivot. Zapoznaena zabedata vo Indija od mnogute misio-neri, koi pi{uvale vo katoli~kite


Dimitar \or|ievski

vesnici, posebno vo vesnikot Blago-vest, koj toga{ se pe~atel vo Skopje,mladata Gonxa odlu~uva da zamineza Indija. U{ta vo tekot na svoetodetstvo, se voodu{evuvala od oniekoi im pomagale na bednite i bol-nite. Zatoa, na 18-godi{na vozrastse odlu~uva preku misionerstvoto,preku skopskite isusovci da jaisprati svojata molba za kandidatza sestra vo redot Loreto od Dab-lin. Na nejzina sre}a taa e primena,i so toa }e se ozna~i po~etokot nanejziniot neumoren pat kon srcatana ~ove{tvoto. Na 28 septemvri1928 godina taa go napu{tila Skopjei trgnala za Dablin -Irska. Po samodva meseca £ bilo dozvoleno da jaispolni svojata ‘elba i da sepriklu~i na Loreto-redot vo In-dija, kade vo 1931 gi polo‘uvamona{kite zaveti.

No, Gonxa Bojaxiu nikoga{ ne gizaboravila svoite koreni i niko-ga{ ne ja zaboravila svojata rodnazemja kade izrasnala i od kadepoteknuva nejzinata ‘elba za mir,qubov i razbirawe me|u site lu|e.

Kako dete, ~etiri godini pose-tuvala katoli~ko u~ili{te, a po-docna zavr{ila i gimnazija. Blago-darenie na steknatoto obrazovanievo Skopje, taa vo Kalkuta, zapo~-nala da raboti kako u~itelka i vonarednite dve decenii predavalaistorija i geografija. Vo 1946, sodozvola go napu{ta mona{kiot red,se obu~uva za medicinska sestra ise preseluva vo najsiroma{niotkvart. Op{tinskite vlasti £ dozvo-lile da prestojuva vo hramot naHinduskata bo‘ica Kali, kade taa,vo 1948 godina, go osnova redotSestri na Milosrdieto.

Bez razlika na verata i verois-povesta, Majka Tereza gi pregnuvasite pod edna zaedni~ka zakrila,edinstveno samo so silata na bez-grani~nata qubov i nesebi~na‘elba i volja da im se pomogne nabesmopo{nite, na siroma{nite, nagladnite. Siroma{nite se sobiralekaj nea baraj}i za{tita i pomo{.Bile organizirani uli~ni ambu-lanti i u~ili{ta. Majka Tereza giposvoila Indiskite gra|ani i sosvojata pomo{ uspeala da pomognemnogu pove}e - da gi nahrani soqubov i verba vo ‘ivotot i ~ove~-nosta.

Vo 1950 godina nejziniot red sezdobil so naziv-kanonsko sveti-li{te, odobreno od Vatikan, po-to~no od papata Pius 12-ti. Vo 1965nejziniot red prerasnal vo Ponti-fiska Kongregacija (papsko svetomesto koe e odgovorno samo predpapata vo Vatikan).

I pokraj mnogubrojnite pre~ki iotpor kaj indiskata vlast kon ovaarimo-katolikiwa za koja konzer-vativno sfa}aa deka treba daostane vo ramkite na manastirot,poniznata i blaga Majka Terezanamerno go {ire{e i razviva{esvojot red za da ja ostvari celta,da pridonese za spokojstvo i milostkon bolnite, leproznite, decata-sira~iwa, starite i iznemo{teniteso svojata nesebi~na pomo{ i trud.

Vo 1968 e ispratena vo Rim dago pronajde svojot dom tamu opkru-‘ena so indiski sestri. Kako znakna priznanie za nejzinoto apo-stolsko delo od Papata Pavle be{eodlikuvana so prvata nagrada,Nagrada za Mir od Papata Jovan 23-ti.



Nejzinata misionerska dejnost epriznaena i so dodeluvaweto naNobelovata nagrada za mir na 11.11.1979 godina, vo Oslo. Dodeluvaj}i£ ja nagradata norve{kiot Komitetza Nobelova nagrada £ go izrazilsvoeto priznanie na Majka Tereza,za nejzinata rabota za pomagawe naunesre}enite lu|e vo svetot. Vovrska so ova Majka Tereza imaizjaveno: Ako dojde nagradata,dobro, ako ne pak dobro, bidej}i nieplaniravme da izgradime okolu 200ku}i za na{ite leprozni. Me|utoajas sakam da im ka‘am na lu|etodeka samo qubovta mo‘e da godonese mirot vo svetot. Delata naqubovta se dela na mirot.

Pretsedatelot na Komitetot,John Sanes koj po dodeluvaweto nanagradata izjavil: Ne znam koj epove}e po~esten, dali nie koi {to£ ja dodelivme Nobelovata nagradaili taa Majka Tereza, koja {to jadobi ?! Bidej}i otkako e osnovanaNobelovata nagrada nikoga{ nema-lo takov plebiscit, vo celiot svet,lu|eto da re~at: Ja najdovte vistin-skata li~nost, da £ ja dodeliteNobelovata nagrada!

Vo docnite 70-ti godini Milo-srdnite sestri nasobrale vo svoetosestrinstvo okolu 1.000 sestri koideluvale vo 60 razli~ni centri voKalkuta i pove}e od 200 centri nizcel svet vklu~uvaj}i gi zdru‘e-nijata vo [ri Lanka, Tanzanija,Jordan, Venecuela, Velika Brita-nija i Avstralija. Otvorile mnogu-brojni centri koi im slu‘ele naslepite, starite, leproznite, saka-tite i smrtno bolnite lu|e. Podrakovodstvo na Majka Tereza najzi-niot red na Sestri na Milosrdietoblizu do Asansol, Indija izgradile

kolonija za leprozni, nare~ena[anti Nagar (Grad na Mirot).

Denes vo nejziniot red ima preku3.000 sestri i 500 bra}a vo preku100 zemji niz celiot svet.

S¢ do svoeto penzionirawe vomart 1997 godina, Majka Terezaprodol‘ila da rakovodi so se-strinstvoto i pokraj starosnite izdrastveni te{kotii.

Mnogu dolgi godini taa pominalavo vospostavuvawe na redot namilosrdnite sestri, postavuvawena misii (koi varirale so uspesi ipadovi) nasekade kade {to bilepotrebni: vo Ju‘na Azija, Evropa,Afrika, Avstralija, Latinska Ame-rika i Sredniot Istok. Nejziniotred vo 1971 godina otvoril svoj domi vo Wujork.

Majka Tereza, po dobivaweto nanagradite za Mir od Papata Jovan23-ti i Nobelovata nagrada za mirsteknala po{iroka svetsko prizna-ta platforma na pasionirani ko-risnici na najzinata milosrdnostsekoga{ upatena na onie na koi ime najpotrebna, siroma{nite. Vopodocne‘nite godini taa otvorenose sprotivstavuvala na slabo-platenite ‘eni rabotni~ki, narazvodite, na abortusot i kontra-cepcijata, pa duri i se vpu{ta{enadvor od svojata sfera i tivkooponira{e na site negativnosti,duri i vo debatite so politi~arite.

Vo mart 1997, po povlekuvawetona Majka Tereza poradi golemitete{kotii so bolnoto srce, za nejzinverodostoen naslednik e imenuvanaindijkata Sestra Nirmala, kakonejzin zamenik.

Majka Tereza umira na 05.09.1997godina vo Kalkuta, Indija. Indis-kite vlasti i pokraj sprotivnosta


Dimitar \or|ievski

so ‘ivotot koj go vodela ovaaskromna indijska svetica na siro-ma{nite £ priredile eden dolg ipo~esten pogreb. So neizmernapo~it i blagodarnost kon nejzinoto‘ivotno delo, ostanuvaat da sve-do~at mnogubrojnite izjavi i pri-znanija od celiot svet.

Majka Tereza ja odbele‘a isto-rijata na ovoj vek so hrabrost. Imslu‘e{e na site lu|e i go promo-vira{e nivnoto dostoinstvo ipo~it, pravej}i da ja po~uvstvuvaatBo‘jata milost onie koi bea pora-zeni od ‘ivotot.

Papata Jovan Pavle vtori

Gubitok na celoto ~ove{tvo. Taadlaboko }e ni nedostiga vo na{itenapori da izgradime internacio-nalen mir, praveden i gri‘livsvetski poredok zasnovan na ramno-pravnost.

Nelson Mandela,pretsedatel na JAR

Ovaa ve~er se ~uvstvuva pomal-ku qubov, pomalku so~ustvo, pomal-ku svetlina vo svetot. Taa n¢ ostaviso silna poraka koja ne znae zagranica i odi podaleku od verbata:pomagawe, slu{awe, solidarnost.

@ak [irakpretsedatel na R. Francija

Na 5 septemvri, 1997 godina, nadenot na nejzinata smrt, gospodinotKiro Gligorov, pretsedatel na R.Makedonija }e izjavi: Dlaboko n¢rasta‘i vesta za smrtta na MajkaTereza, golemiot humanist i majka

na siroma{nite, dobitnikot naNobelovata nagrada za mir. Sonejzinata smrt izgubivme u{te ednamarkantna li~nost {to ostavitraen beleg na ova stoletie. Nejzi-nata ‘ivotna vrvica, ispolneta sonesebi~ni zalagawa da pomogne,onamu kade {to toa e najpotrebnozapo~na tokmu od Skopje. Zamina vosvetot, nosena od svojata ideja, daim pomogne na siroma{nite i bespo-mo{nite i toa ja vgradi me|u najbla-gorodnite misii na XX vek. Make-donskiot narod i site gra|ani naRepublika Makedonija, ~uvstvuvaatgordost {to od ovaa po~va iznikna~ovek so takvo golemo humano deloi nesebi~na predanost, {to gipo~uvstvuva milioni lu|e, vo prija-telska Indija i nasekade vo svetot.Preku svoite milosrdni misiiMajka Tereza dade ogromen pri-dones, vo gradeweto na pohumaniodnosi me|u lu|eto. Taa napravimali ne{ta, no so golema qubov, za{to ja ima blagodarnosta na sega{-nite, a }e im slu‘i kako primer ina idnite generacii!

Nieden obid da se dolovi li~-nosta, tvore{tvoto i ‘ivotniot patna Majka Tereza, ne bi ostanalzavr{en dosleden i dovolno dosto-instven. Zatoa {to nieden smrten~ovek ne bi mo‘el celosno da jaopi{e ni dolovi besmrtnosta naMajka Tereza. Pred nea i nejzinotodelo, mo‘eme samo ponizno da sepoklonuvame i da se gordeeme {toedna takva markantna li~nost erodena pod makedonsko nebo i da seobideme da ja razbereme su{tinatana nejzinoto delo. Ne e va‘no {tobila po nacionalnost Majka Tereza,zatoa {to taa pripa|a na site lu|e



i pred s¢ na Bog. Va‘na e porakatado nas - nejzinoto ra|awe pod ovana{e nebo, treba go razbereme kakopottik i ‘elba da se izgradi po-vtorno Mostot me|u site veri,nacionalnosti i pripadnosti, zatoa{to Gonxa Bojaxiu veruva{e voednakvosta i povrzanosta me|u sitebliski i dale~ni, siroma{ni ibogati, bolni i zdravi. Taa veru-va{e samo vo eden jazik - a toa ejazikot na Qubovta. I sekoj ~ovek,koj barem malku }e se potrudi, mo‘eda go nau~i ili da ne go zaboravitoj jazik. Majka Tereza, nikoga{ neja potcenila razli~nosta, nikoga{ne ja istaknala zasebnosta, ne janaglasila nitu svojata nacional-nost, nitu svojata hristijanska vera.Edinstvenoto ne{to {to go prave{ei za koe se zalaga{e be{e da dopredo srcata na lu|eto preku jazikot naBoga, na verbata i na qubovta.Zatoa ako navistina sakame da £ jaoddademe po~itta na Majka Tereza,koja ja zaslu‘uva, ne treba samo dago poznavame mestoto kade se nao|anejzinata spomen-plo~a vo gradSkopje. Treba site nie da nau~imeda zboruvame na nejziniot jazik. Toj

jazik ne be{e ni makedonski, nialbanski, ni vla{ki, ni koj bilodrug jazik. Toa be{e najednostav-niot i istovremeno najte{kiot jazik- Jazikot na qubovta, po~itta irazbiraweto.

Najstra{nata bolest na dene{-nicata e ~uvstvoto na lu|eto dekase nepo‘elni, nesakani i deka nepostoi nekoj koj bi se gri‘el za niv.Fizi~kite bolesti mo‘e da sele~at so medikamenti, no edin-stveniot lek za osamenosta, o~ajoti beznade‘nosta e Qubovta.

Majka Tereza

Priznanijata za nejzinata veli-~enstvenost sekoga{ }e postojat isekoga{ povtorno }e izviraat. Ednood tie najzna~ajni priznanija seka-ko e ~inot na Beatifikaciaja, kako~in na otpo~nuvawe za priznavawena Majka Tereza za svetica. Iakopo katoli~kiot obred za ovoj ~in sepotrebni da pominat barem petgodini od upokoenieto, za MajkaTereza procesot e zapo~nat za dve.

Agnes Gonxa Bojaxiu ñ Mother Teresa(born Aug. 27, 1910, Skopje, -died.Sept. 5, 1997, Calcutta) founder and superior general (1950-97) of the RomanCatholic Order of the Missionaries of Charity and the recipient of the 1979Nobel Prize for Peace. Despite many obstacles, including resistance fromIndian officials who considered her an outsider and conservative RomanCatholics, Mother Teresa expanded the orderís work to provide compassionateaid to the dying, lepers, abandoned children, and the elderly. Over the years,she established missions (with varying degrees of success) among the needyin other parts of South Asia, Europe, Africa, Australia, Latin America, and theMiddle East. In 1971 the order opened its first house in New York City. After

Abstract


Dimitar \or|ievski

receiving the first Pope John XXIII Peace Prize (1971) and the Nobel Prize,Mother Teresa gained a wider international platform for her passionate advocacyof the poor and needy. In later years she also publicly voiced her opposition toworking women, divorce, contraception, and abortion, often becoming quietlyinvolved in political debates outside her usual sphere of influence.


Po smrtta na ArafatNova inicijativa za mir ili haos?

Johanes Gerster

Po

rt

re

ti

Pra{aweto e dali site strani}e gi zadr‘at nervite koga odpoedine~ni nasilni grupi }e imaobidi so provokacii da go spre~atdogovoreniot mir. Za toa nikoj nemo‘e da dade garancija. Po Arafatima {ansi za nova, ispolneta sonade‘ politika. Novoto rakovod-stvo na palestinskata vlada epopragmati~no i pomalku ideo-lo{ko od Arafat. A [aron mina nizeden proces na promena. Toj sfatideka Izraelcite ne mo‘e dolgo-ro~no da vladeat so palestinskotomnozinstvo, t.e. da go osvojuvaat.

@ivotniot pridones naArafat i neuspehot na Arafat

Jaser Arafat im dade na Ara-pite vo Palestina nacionalenpalestinski identitet, koj s¢ doformiraweto na PLO (Palestinskoosloboditelno dvi‘ewe) ne posto-e{e. Nemu mu uspea, duri i preddogovorot vo Oslo, t.e. pred sozda-vaweto na palestinska avtonomija,da bide priznat kako dr‘avnik idr‘aven voda~ od strana na me|una-rodniot dr‘aven svet.

Taka, pri grupnite fotografiina preku 100 {efovi na dr‘avipred Belata ku}a, toj be{e voprviot red, ramnopravno, do ameri-kanskiot i ruskiot pretsedatel.

Nemu mu uspea – re~isi bezpomo{ - po dogovorot vo Oslo, da ja

pridvi‘i me|unarodnata zaednicada isplati milijardi dolari zapalestinskata avtonomija, bez da jaispolni potpi{anata obvrska voOslo za sozdavawe palestinskogra|ansko op{testvo.

Toj izgradi, pred s¢, so evropskidonacii, sistem na mo} prisposobenna nego li~no, spored bo‘jatazapoved: "Ne smee{ da ima{ drugiBogovi pokraj mene!# Pritoa riva-lite i potencijalnite kandidatibea dr‘eni – po potreba i so sila -da ostanat mali, ili, pak, beaisklu~uvani.

Toj ne samo {to go trpe{e tero-rot kon Izrael, tuku i direktno gopottiknuva{e (finansiski!). Tojzboruva{e arapski i angliski sodve lica. Na angliski ~esto pati sepretstavuva{e kako "pottiknuva~na mirot# so prekor deka Izrael giblokira razgovorite i dozvoluvasekoja mo`nost za kompromis da neuspee.

Od druga strana, vo kampotDejvid II vo 2000 god., toj drsko jaodbi velikodu{nata ponuda naizraelskiot premier Ehud Barak.Arafat ne be{e podgotven da prego-vara za ponudata.

Sepak, toj i negovata obleka(uniformata i palestinskata mara-ma) stanaa vo odreden stepen sim-bol na palestinskata borba za slo-boda, pri {to Hamas i drugiteekstremisti se stremea kon dr‘ava


Johanes Gerster

na celata teritorija na Palestinaso uni{tuvawe na Izrael. Izra-elcite i umerenite Palestincikako kone~na cel ja sfa}aa pales-tinskata dr‘ava na del od teri-torijata kako sosed na Izrael.Arafat se dvi‘e{e me|u dvatafronta. Vo najmala raka od kampotDejvid II toj zapo~na borba protivIzrael, namesto da vodi pregovoriza pomiruvawe. Negovata pozicijastana u{te potvrda so zgolemenototraewe na negovata izolacija,sproveduvana od Izrael.

Arafat }e vleze vo istoriskiteknigi kako "sozdava~# na pales-tinskoto nacionalno ~uvstvo. Nodelumno i negova }e bide odgovor-nosta zaradi toa {to vo istorijatanema da vleze kako osnova~ nadr`avata.

Vakuum na mo} po akutnotozaboluvawe na Arafat

Pri krajot na juli 2004 god.,bliski sorabotnici na Arafat, naedna sredba na Fondacijata "Kon-rad Adenauer# i IPCRI1 na MrtvotoMore doverlivo ni soop{tija dekaArafat e te{ko bolen, od vreme navreme ima paranoi~ni napadi irazviva idei {to te{ko se spro-veduvaat, t.e. deka so nego voop{tone mo`e da se zboruva.

Prenesuvaweto na Arafat voedna pariska voena bolnica za nasne be{e ni{to iznenaduva~ki, samomestoto i vremeto bea novost.

Potoa vo su{tina stanuva{ezbor za tri pra{awa:

Koj }e go popolni vakuumot namo}?

Koj raspolaga so nastrana trgna-tite milioni od "imperijata naArafat#?Kade }e bide pogreban, poto~nokade }e se odr‘i ceremonijatana pogrebuvawe?

Kako {to mo‘evme da se uve-rime, prvo otpadnaa o~ekuvanitedemonstracii na ‘al, poto~noizrazuvawe na arapska solidar-nost, od koi se pla{evme. Tolpime|unarodni novinari otidoa voRamalah, kade {to be{e slu‘-benoto sedi{te na Arafat, a Pales-tincite mo‘ea da se zabele‘atsamo otstrana.

Vo isto vreme, generalniotsekretar na PLO Mahmud Abas,ministerot Ahmed Kurej i spikerotna parlamentot Rauhi Fatuh sesoglasija da ja ispolnat slu‘benatadejnost kako vladeja~ka trojka.Kako potencijalni naslednici naArafat bea spomnati i: {efoviteza bezbednost @ibril Raxub iMuhamed Dahlan, kako i MarvanBaguti, prepora~ani kako najdobravarijanta. Posledniot otslu‘ilkako osuden "ubiec# pove}ekratna,do‘ivotna kazna zatvor vo izrael-ski zatvor, a Raxub i Dahlan seneutraliziraat eden so drug kakozakarani rivali.

Ottuka, gore spomenatata vlade-a~ka trojka ima najdobri {ansi dademonstrira mo} bez da bide ospo-rena, dokolku ne se skaraat me|u-sebno. Barem za vreme na sedum-dnevnata ‘alost, po mo‘nost i zavreme na prvite 40 dena od voobi~a-enata ~est kon mrtvite ne treba dase smeta na otvoreni borbi za mo}.

Dali ova vreme }e bide dovolnoza mo}ta na vladeja~kata trojka da1 Israel/Palestine Center for Research and Information


Po smrtta na Arafat - Nova inicijativa za mir ili haos?

se postavi na {iroka osnova ete{ko da se iskalkulira.

Zaostanatite masovni mar{evis¢ do smrtta na Arafat }e se nado-polnat vo ramki na ‘alnite sve-~enosti. So posthumnoto oddavawe~est na Arafat treba da se potvrdipalestinskoto barawe za nezavisnadr‘ava i svetskata javnost da stanesvesna za nego.

Vo me|uvreme kaj site stranipostoi mal interes za izbuvnuvawena otvoreno nasilstvo.

Vladeja~kata trojka mora da sepoka‘e kako faktor vo poredokot.Ako Hamas i drugite ekstremniorganizacii navlezat vo novatavlada, nasilstvoto bi bilo lo{glasnogovornik. Izraelskata stra-na, koja dosega tivko se dr‘e{enastrana, }e se obide isto taka dagi izbegne provokaciite.

Pra{aweto e dali site strani}e gi zadr‘at nervite ako postojatobidi od poedine~ni nasilni grupida go spre~at dogovoreniot mir soprovokacii. Za toa nikoj ne mo‘e dadade garancija.

Kako }e bide ponatamu

Vladeja~kata trojka se nao|apred te{ka odluka, pred odlukame|u ogan i voda.

Ako Hamas, me|u drugoto, vlezevo vladata nasilnite akcii bimo‘ele da se izbegnat za edenpreoden period. Od druga strana,patot kon pregovori za mir soIzrael na sreden rok bi bil pove}eote‘nat, bidej}i podgotvenost zakompromis, vo smisla na palestin-ska dr‘ava na del od teritorijatakako sosed na Izrael, nema kajHamas.

Ako pak Hamas ne vleze vo for-miraweto na vladata, raste opas-nosta od otvorena borba za mo} naulicite na palestinskata avto-nomija. Pozicijata na vladeja~katatrojka bi mo‘ela lesno da biderazni{ana.

Ovaa trojka ima potreba od brzi,vidlivi uspesi, vo najmala raka, bimorala verodostojno da se prenesenade‘ta za podobruvawe na sostoj-bata vo palestinskite oblasti. Naekonomsko i socijalno pole ne mo‘eda se postignat kratkoro~ni uspesi.

Klu~ot za uspeh le‘i vo voo~-livo oslabuvawe na opsadata naizraelskite vojni sili. No, za taacel novata palestinska vlada morada poka‘e verodostojni rezultativo borbata protiv terorot.

Izraelskata vlada mora istotaka da dade su{tinski pridonesi:so ednostranoto povlekuvawe odpati{tata vo Gaza, me|usebno dogo-vorenoto "osloboduvawe na oblastaGaza# mo`e da dojde do prviot ~ekorza revitalizacija na patnata mre-`a.

Vladata na [aron go izgubimnozinstvoto vo izraelskiot par-lament. Tokmu vo prestojnite, ed-na{ ve}e odlo‘eni sovetuvawa zabuxetot, na [aron mu treba mno-zinstvo, koe dokolku ne go dobiepostoi opasnost od novi izbori voprvata polovina od 2005 godina.Ova bi zna~elo zati{je na opera-tivnata politika, {to, pak, od drugastrana £ {teti na polo‘bata napalestinskata vladeja~ka trojka.Bidej}i i Palestincite i Izra-elcite odvaj da imaat trpenie.

[aron se stremi za koalicija naLikud so [inui, so rabotni~katapartija i so edna pomala religiozna


Johanes Gerster

partija. Ovaa konstelacija bi ima-la izgled za uspeh, samo ako Likudne se uni{ti od nea. Za ovaa vari-janta postoi {ansa, no taa visi natenok konec poradi raskaranosta voLikud.

Po Arafat ima {ansi za nova,ispolneta so nade‘ politika.Novoto rakovodstvo na palestin-skata vlada e popragmati~no ipomalku ideolo{ko od Arafat.

A [aron mina niz eden proces napromena. Toj sfati deka Izraelcitene mo‘e dolgoro~no da vladeat sopalestinskoto mnozinstvo, t.e. da goosvojuvaat.

Dvete strani izrazija ‘elba zaneoficijalni probni razgovori sooficijalni pretstavnici. Razgo-vorite }e se odr‘at naskoro, napokana od Fondacijata "KonradAdenauer# i od partnerot IPCRI voErusalim.

Umetnosta le‘i vo sposobnostabrzo da se ponudat prakti~ni de-lumni re{enija. Ako site u~es-tvuvaat, postoi {ansa, pri {to taa{ansa, kako i samiot [aron, taka ivladeja~kata palestinska trojkavisi na tenok konec. Dokolku edenod niv se skine, postoi opasnost odnovo nasilstvo, duri i od haos.

Abstract

The new leadership of the Palestinian Government is more pragmatic andless ideological than Arafat. But on the other side, Sharon went through theprocess of changes. He understood that the Israeli can not rule over thePalestinians for a long time.

The lifelong contribution and the fail of ArafatJaser Arafat gave to the Arabs in Palestine a national Palestine identity.He achieved to be recognized as statesman by the international community,

even before the agreement in Oslo and before the Palestinian autonomy. Hewas talking on Arabic and English with two faces. He, his uniform andPalestinian scarf became a symbol of the Palestinian fight for freedom. Arafatwill step into the history as a creator of the Palestinian national feeling.However, on the other side he will be partly responsible for not being thecreator of the Palestinian state. After the death of Arafat three questionsremained crucial:

Who will fulfill the power vacuum?Who will rule with the millions of the Arafatís Imperia?Where he will be buried?What comes after?It is crucial as well if Hamas will enter the Palestinian Government or not!


Predizvicite na multikulturalizmot

Vladimir Misev

Novite demokratski re‘imi voIsto~na i centralna Evropa povre-meno se ogleduvaat na ve}e etab-liranite zapadni demokratii,gledaj}i kako ovie postapuvaat porazli~ni politi~ki pra{awa. Se-kako, voop{to ne e mo‘no edno-stavno prenesuvawe na insitutci-ite ili oblicite na upravuvawe sopoliti~kite procesi od edna zemjavo druga, posebno koga stanuva zborza zaednici koi imaat tolku mnogurazli~na istoriska tradicija iekonomski uslovi, kako {to e toaslu~aj vo Isto~na Evropa. Sepak,demokratskite reformisti ~estonastojuvaat barem da gi sfatattemelnite principi i ideali na koise zasnova funkcioniraweto nazapadnata demokratija, zatoa {tostanuva zbor za vrednosti od koiovie zemji ja crpat svojata stabil-nost i legitimitet.

Vo nekoi oblasti e lesno da seidentifikuvaat ovie temelni prin-cipi. Ova posebno va‘i za osnov-nite individualni (gra|anski ipoliti~ki) prava kako {to se slo-bodata na mislewe, slobodni iz-bori, pravo na glas itn. Me|utoakoga vnimanieto go naso~uvame konetni~kite odnosi, vedna{ se zabe-

le‘uva kolku e te{ko da se identi-fikuvaat principite od koi serakovodat zapadnite demokratii.Mnogu ~esto se slu~uva da "nepostojat ednostavni odgovori ilimagi~ni formuli za re{avawe natie pra{awa. Nekoi konflikti seduri nere{livi, duri i koga protiv-stavenite strani se motivirani od~uvstva na pravednost i toleran-cija, koi i onaka ~estopati nedo-

Re

ce

nz

ii

KIMLIKA, Vil, "Multikulturno gra|anstvo -liberalna teorija za malcinskite prava#,Prevod od angliski Vangel Nonevski - Skopje :Institut za demokratija, solidarnost icivilno op{testvo, 2004


Vladimir Misev

stasuvaat. Zgora na toa, sekoj sporsi ima svoja posebna istorija iuslovi, koi treba da se zematpredvid pri sozdavaweto na nekak-vo pravedno i izvodlivo re{enie.#1

Soo~uvaj}i se so vakvi problemi,neophodno se javuva potrebata odpublikuvawe na edno delo kako {toe "Multikulturno gra|anstvo# odVil Kimlika. Knigata e neophodenu~ebnik za makedonskot politi~kiestabli{ment koj vo vakvi uslovimora da go razvie ~uvstvoto zamultikulturalizam i zaedni~ko‘iveewe. Knigata ima eden sosemapoinakov pristap kon site pro-blemi kako pravoto na jazik, regio-nalna avtonomija, politi~ko pret-stavuvawe, obrazoven sistem, na-cionalni simboli i praznici iredica drugi pra{awa so koi re-dovno se sudiraat novite demo-kratii.

Izdadena od Oxford UniversityPress vo 1995 godina Multikulturnogra|anstvo (MULTICULTURAL CITI-ZENSHIP- A Liberal Theory of MinorityRights) e dobitnik na nekolku emi-nentni nagradi od Kanadskata aso-cijacija za politi~ki nauki i odAmerikanskata asocijacija za poli-ti~ki nauki. Prevedena na pove}eod dvaeset svetski jazici, Multi-kulturno gra|anstvo se fokusira namultikulturalizmot i pravata nagrupite so poseben osvrt na libe-ralizmot i dali toj mo‘e da odgo-vori na potrebite na grupata, baraodgovor na temi koi se pokrenatiod socijalnite dvi‘ewa i nastojuvada se obezbedi model koj }e odgo-vori na ovie potrebi.

Argumentite vo Multikulturnogra|anstvo se jasni i dobro prezen-tirani, potkrepeni so mnogu pri-meri od Kanada, Kvebek, imigran-tite i od niza drugi etni~ki zaed-nici. Kimlika vnimatelno gi pret-stavuva argumentite prinuduvaj}igo ~itatelot u{te edna{ da raz-misli za negoviot pristap konproblemite so koi se soo~uvaatmalcinskite grupi. Na po~etokotKimlika pravi "distinkcija pome|u"multinacionalni# dràvi (vokoi{to kulturnata raznovidnost sejavuva od vklu~uvaweto na svoevre-meno avtomoni, teritorijalno kon-centrirani kulturi vo edna po-{iroka dràva) i "polietni~ki#dràvi (vo koi {to kulturnataraznovidnost se javuva od indivi-dualna i familijarna imigracija)#2,kako i razlikite pome|u nacio-nalnite malcinstva i etni~kigrupi. Vo ova poglavje posebno seosvrnuva na pravata na avtono-mijata, polietni~kite prava ispecijalnite prateni~ki prava koitoj gi narekuva "kolektivni prava#.Debata vo knigata se zadrùva naodnosot me|u individualnite ikolektivnite prava i dali postoikonflikt me|u niv. Po~nuvaj}i soistoriski pregled vo ~etvrtotopoglavje Kimlika ja otkriva povrza-nosta me|u liberalizmot i malcin-skite prava, dodeka slobodata ikulturata se tema koja {to serazotkriva vo pettoto poglavje,odnosno "ulogata na kulturata voramkite na liberalno-demokrat-skata teorija#. Vo {estoto poglavjese pravi razgrani~uvawe me|u ed-

1 Vil Kimlika, Multikulturno gra|anstvo-liberalnateorija za malcinskite prava

2 Vil Kimlika, Multikulturno gra|anstvo-liberalnateorija za malcinskite prava



nakvosta i argumentite bazirani naistorijata (prethodna suverenostili tradicija). Ponatamu, Kimlikavo sedmoto poglavje od knigata baraodgovor na predlozite za grupnopretstavuvawe koe mora da odgovo-ri na obespravenite grupi i odgo-vornost na nivnoto pretstavuvawe.Vo ova poglavje Kimlika tvrdi dekagrupnoto pretstavuvawe ne e neli-beralno i nedemokratsko. Toj velideka bidej}i e od isklu~itelnozna~ewe politi~kite malcinstvada bidat pretstaveni vo poli-ti~kiot proces, pa i samite pred-lozi za grupno pretstavuvawe seneophodni. Problemite okolu ga-rantiranoto pretstavuvawe naetni~kite zaednici vo zakono-davnata vlast zemaat centralnomesto vo sedmoto poglavje. Toj girazotkriva prakti~nite i teoris-kite te{kotii koi proizleguvaat ibara alternativni na~ini za nivnore{avawe. Osmoto poglavje na"Multikulturno gra|anstvo# ja po-stavuva dilemata: dali e potrebnoda se ograni~uvaat osnovnite gra-|anski i politi~ki slobodi naindividuata za smetka na pravatana grupata, "grupnata solidarnost,religiozna ispravnost i kulturnata~istota# i kako liberalite treba dareagiraat vo takvi situacii. Vrs-kata koja {to se vospostavuva me|utolerancijata i individualnataavtonomija treba da se zeme pred-vid pri procenuvaweto na legi-timnosta na nametnuvaweto naliberalnite vrednosti na nelibe-ralnite malcinstva. Va`nosta nagra|anstvoto, polietni~nosta ivklu~uvaweto, avtonomijata i sepa-ratizmot, osnovata za op{testvenoedinstvo vo edna multinacionalna

dràva se podtemite na koi disku-tira Kimlika vo devettoto po-glavje. Toj zaklu~uva deka identi-fikuvaweto na op{testveno edin-stvo vo multinacionalni dràvi eedna od najte{kite zada~i so koiliberalite se soo~uvaat. Zaklu-~okot, koj sledi na krajot od knigatai e posledno poglavje, govori zaidninata na multikulturnoto dr-àvjanstvo. Toj go sprotivstavuvamitot za globalizacijata so poli-tikata na multikulturalizmot iizvlekuva nekoi re{enija za idni-nata na multikulturnoto dràv-janstvo.

Niz knigata se provlekuvaatnekolku koncepti na koi Kimlikaposebno se zadr‘al. Stanuva zborza politi~ka i socijalna akcija,individualnite prava, kulturniotdiverzitet i liberalizmot, tole-rancijata itn. Kulturniot diver-zitet stana edna od centralnitekarakteristiki na sovremenotoop{testvo, so tendencija da ostanetakva i vo idnina. Tokmu poradi toaetno-kulturnite konflikti stanaaosnoven oblik na politi~ko nasil-stvo niz celiot svet. Od druga stra-na politi~kata i socijalnata akcijana razli~nite etni~ki i malcinskigrupi s¢ pove}e izleguva na povr-{ina, potsetuvaj}i na nivnotoprisustvo. Vladinite politikipovrzani so imigracijata, samoupra-vuvaweto, jazikot i carinite sepromenija s¢ so cel da se prispo-sobat na ovie socijalni i politi~kipromeni. Multikulturata i mul-tikulturalizmot se koristat nanajrazli~ni na~ini. Eden od prista-pite e da se vklu~at "perspektivitena ‘enite, malcinstvata i ne-zapadnite kulturi vo moderniot


Vladimir Misev

‘ivot na zapadnite op{testva#.3

Iako se ~ini deka pristapot naKimlika gi vklu~uva site oviegrupi, toj se fokusira na etno-kulturnite grupi-etni~ki grupi,nacionalni malcinstva, nacii inarodi. Kimlika ja postavuva nego-vata teorija vo ramkite na tradi-cijata na liberalizmot. Tole-rancijata i po~ituvaweto na pra-vata na drugiot se del od ovaatradicija, so {to pluralizmot vosocijalnite i politi~kite pra{awae neophoden. Slobodata na izra-zuvawe, slobodata na mislewe islobodata na zdru‘uvawe se samodel od pravata koi se povrzuvaatso liberalizmot i liberalnitedemokratii. Zatoa "edna liberalnateorija na malcinskite prava morada objasni kako malcinskite pravakoegzistiraat so ~ovekovite pravai kako malcinskite prava se ograni-~eni od principite na indivi-dualnata sloboda, demokratijata isocijalnata pravda. Toa e celta naovaa kniga#. Na individualizmot iindividualnite prava mnogu ~estose gleda kako na karakteristikikoi go definiraat liberalizmot so{to se ostava mnogu mal prostor zaprava na grupite koi {to se del odkolektivot. Poradi toa libera-lizmot e kritikuvan deka isklu-~ivo individualisti~ki. Spro-tivno na ova mislewe za libera-lizmot Kimlika go argumentirasvoeto sfa}awe deka liberalizmotsodr‘i po{irok pogled za odnositeme|u individuite i op{testvoto,osobeno za ~lenstvoto na indivi-duata vo odredena zaednica ilikultura.

Kimlika razlikuva dva tipa naetnokulturni grupi: nacionalnimalcinstva vo multinacionalnidr‘avi i etni~ki grupi vo poli-etni~ki dr‘avi. Nacionalnitemalcinstva se grupi koi imaatzaedni~ka istorija, teritorija,jazik ili kultura. Toj gi definiranacionalnite malcinstva vo ter-mini na kulturata i smeta dekadokolku ovie malcinstva sakaat daja za~uvaat svojata kultura treba dabidat priznaeni kako razli~ni.Grupnite prava koi {to mnogu ~estose povrzuvaat so nacionalnitemalcinstva se pravo na samoupra-vuvawe i specijalnite prava napretstavuvawe. Za Kimlika ovieprava ne se privremeni, tuku seprava koi {to treba da bidatprepoznaeni kako postojani. Kim-lika smeta deka imigrantskitegrupi se generalno etni~ki grupi iniv treba da im se prepi{at poli-etni~ki prava vo polietni~kitedr‘avi. Toj zabele‘uva deka imi-gracijata e volonterska i smetadeka imigrantite sakaat da seintegriraat vo op{testvoto i nego-vata kultura. Vo isto vreme imi-grantite mo‘e da sakaat da za~u-vaat del od nivnata kultura iporadi toa treba da im bidatdadeni odredeni grupni prava koi}e stavat kraj na diskriminacijatai rasizmot, koi }e im obezbedatsloboda na obrazovanie, slobodnoizrazuvawe na religijata, kako ivoveduvawe na nekoi afirmativniakcii.

Vo pettoto poglavje od "Multi-kulturno gra|anstvo# Kimlika davamnogu korisni komentari koi seodnesuvaat na zna~eweto i va`-nosta na kulturata za individuite.

3 The Columbia Dictionary of Modern Literary and CulturalCriticism



Kimlika ne se pla{i da razgovaraza problemi koi {to ne odat voprilog na negovata teorija. Toj esvesen deka sekoja grupa ili del nagrupata bara razli~en tretman.Eden primer za toa se Afro-ameri-kancite vo SAD koi ne se nitudobrovolni imigranti ni nacio-nalno malcinstvo. Golem del odnegovata diskusija e naso~ena konneliberalnite kulturi i kakoliberalizmot moè da se spravi soniv. Ovie se kulturi koi ja limi-tiraat slobodata na nivnite ~le-novi i koi ja stesnuvaat indi-vidualnata sloboda. Kako osnova nagrupnite prava Kimlika dava dvaargumenti. Argumentot na ednakvostzna~i deka nekoi malcinski pravavsu{nost ja zgolemuvaat ednak-

vosta, no vistinskata ednakvostbara razli~en tretman na raz-li~nite grupi. Drugiot argument edeka dràvata ne moè da bidekulturno neutralna i sekoga{ po-stoi oficijalen jazik i odredeniproceduri na praktikuvawe navlasta.

Korenite na analizite na Kim-lika gi nao|ame vo etni~kite razno-likosti na op{testvata i vo s¢pove}e zgolemenata povrzanostpome|u tie op{testva. Knigata e novkoncept za pravata i statusot namalcinstvata. Vo nea se potvrduvadeka odredeno kolektivni prava namalcinskite grupi se konzistentniso liberalno-demokratskite prin-cipi.

Abstract

The increasingly multicultural fabric of modern societies has given rise tomany new issues and conflicts, as ethnic and national minorities demandrecognition and support for their cultural identity. This book presents a newconception of the rights and status of minority cultures. It argues that certainìcollective rightsî of minority cultures are consistent with liberal democraticprinciples, and that standard liberal objections to such rights can be answered.However, the author emphasizes that no single formula can be applied to allgroups, and that the needs and aspirations of immigrants are very differentfrom those of indigenous peoples and national minorities.


Deklaracija za pravata na licata pripadnici na nacionalniili etni~ki, religiozni i jazi~ni malcinstva

Generalnoto sobranie,

Reafirmiraj}i deka edna od osnovnite celi na Obedinetite nacii, kako {to eproklamirano vo Povelbata, e promovirawe i ohrabruvawe na po~ituvaweto na~ovekovite prava i osnovnite slobodi za site, bez razlika na nivnata rasa, pol,jazik ili religija,

Reafirmiraj}i ja verbata vo osnovnite ~ovekovi prava, vo dignitetot ivrednosta na ~ove~kata individua, vo ednakvite prava na ma‘ite i ‘enite odsite nacii, golemi i mali,

Sakaj}i da ja poddr‘i realizacijata na principite sodr‘ani vo Povelbata,Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava, Konvencijata za prevencija ikaznuvawe na zlostorstvata na genocid, Me|unarodnata konvencija za eliminacijana site formi na rasna diskriminacija, Me|unarodniot dogovor za gra|anski ipoliti~ki prava, Me|unarodniot dogovor za ekomonski, socijalni i kulturni prava,Deklaracijata za eliminacija na site formi na netolerancija i diskriminacijavrz osnova na religijata ili veruvawata, Konvencijata za pravata na deteto, kakoi drugi relevantni me|unarodni instrumenti koi se usvoeni na seop{to iliregionalno nivo i onie zaklu~eni pome|u poedine~nite dr‘avi-~lenki naObedinetite nacii,

Inspirirano od odredbite vo ~lenot 27 od Me|unarodniot dogovor za gra|anskii politi~ki prava vo odnos na pravata na licata pripadnici na etni~ki, religioznii jazi~ni malcinstva,

Zemaj}i predvid deka promoviraweto i za{titata na pravata na licatapripadnici na nacionalni ili etni~ki, religiozni i jazi~ni malcinstvapridonesuva za politi~kata i socijalnata stabilnost vo dr‘avite vo koi tie‘iveat,

Deklaracija za pravata na licatapripadnici na nacionalni ilietni~ki, religiozni i jazi~nimalcinstva

Do

kum

en

ti

Obedineti nacii

Usvoena sorezolucijata 47/135

18 dekemvri 1992 godinaGeneralnoto sobranie


Naglasuvaj}i deka postojanata promocija i realizacija na pravata na licatapripadnici na nacionalni ili etni~ki, religiozni i jazi~ni malcinstva, kakointegralen del od razvojot na op{testvoto kako celina i vo sklopot na demo-kratskata ramka bazirana vrz vladeeweto na pravoto, }e pridonese za zajaknuvawena prijatelstvoto i sorabotkata me|u narodite i dr‘avite,

Smetaj}i deka Obedinetite nacii igraat va‘na uloga vo odnos na za{titata namalcinstvata,

Imaj}i ja na um dosega{nata rabota vo ramkite na sistemot na Obedinetite nacii,osobeno od strana na Komisijata za ~ovekovi prava, Potkomisijata za prevencija nadiskriminacijata i za{tita na malcinstvata i organite formirani vo soglasnostso Me|unarodnite dogovori za ~ovekovi prava i drugi relevantni me|unarodniinstrumenti za ~ovekovi prava vo promovirawe i za{tita na pravata na licatapripadnici na nacionalni ili etni~ki, religiozni i jazi~ni malcinstva,

Zemaj}i ja predvid va‘nata rabota sprovedena od strana na me|uvladinite inevladinite organizacii vo za{titata na malcinstvata i vo promovirawe i za{titana pravata na licata pripadnici na nacionalni ili etni~ki, religiozni i jazi~nimalcinstva,

Priznavaj}i ja potrebata za obezbeduvawe na u{te poefikasna implementacijana me|unarodnite instrumenti za ~ovekovi prava vo odnos na pravata na licatapripadnici na nacionalni ili etni~ki, religiozni i jazi~ni malcinstva,

Ja proklamira ovaa Deklaracija za pravata na licata pripadnici na nacionalniili etni~ki, religiozni i jazi~ni malcinstva:

^len 1

1. Dr‘avite }e go za{tituvaat postoeweto i nacionalniot ili etni~ki, kulturen,religiozen i jazi~en identitet na malcinstvata vo ramkite na nivnite teritoriii }e gi poddr‘uvaat uslovite za promovirawe na toj identitet.

2. Dr‘avite }e usvojat soodvetni pravni i drugi merki za postignuvawe na tieceli.

^len 2

1. Licata pripadnici na nacionalni ili etni~ki, religiozni i jazi~ni malcinstva(od ovde natamu }e se narekuvaat lica pripadnici na malcinstvata) go imaatpravoto da ja praktikuvaat svojata kultura, da ja deklariraat i praktikuvaatsvojata religija i da go upotrebuvaat svojot jazik, i vo privatnosta i vo javnosta,slobodno i bez me{awe ili kakva bilo forma na diskriminacija.

2. Licata pripadnici na malcinstvata imaat pravo aktivno da u~estvuvaat vokulturniot, religiozniot, op{testveniot, ekonomskiot i javniot ‘ivot.

3. Licata pripadnici na malcinstvata imaat pravo aktivno da u~estvuvaat voodlukite na nacionalno i, kade {to e primenlivo, na regionalno nivo vo odnosna malcinstvoto na koe tie mu pripa|aat ili regionite vo koi tie ‘iveat, nana~in koj e kompatibilen so nacionalnata legislativa.

4. Licata pripadnici na malcinstvata imaat pravo da formiraat i odr‘uvaatnivni asocijacii.

5. Licata pripadnici na malcinstvata imaat pravo da formiraat i odr‘uvaat,bez kakva bilo diskriminacija, slobodni i mirni kontakti so drugi ~lenovi nanivnata grupa i so lica koi se pripadnici na drugi malcinstva, kako iprekugrani~ni kontakti so gra|ani na drugi dr‘avi so koi tie se povrzani sonacionalni ili etni~ki, religiozni ili jazi~ni vrski.

^len 3

1. Licata pripadnici na malcinstvata mo‘at da gi praktikuvaat svoite prava,vklu~itelno onie navedeni vo ovaa Deklaracija, individualno, kako i vozaednica so drugi ~lenovi na nivnata grupa, bez kakva bilo diskriminacija.


Deklaracija za pravata na licata pripadnici nanacionalni ili etni~ki, religiozni i jazi~ni malcinstva

2. Niedno lice, pripadnik na malcinstvo, nema da bide vo podredena polo‘bakako rezultat na praktikuvaweto ili nepraktikuvaweto na pravata navedenivo ovaa Deklaracija.

^len 4

1. Dr‘avite }e prezemat merki, onamu kade toa e potrebno, za da se osiguri licatapripadnici na malcinstvata da mo‘at potpolno i aktivno da gi u‘ivaat sitenivni ~ovekovi prava i osnovni slobodi bez kakva bilo diskriminacija i vocelosna ednakvost pred zakonot.

2. Dr‘avite }e prezemat merki za da sozdadat povolni uslovi so cel da imovozmo‘at na licata pripadnici na malcinstvata da gi izrazat nivnitekarakteristiki i da ja razvijat nivnata kultura, jazik, religija, tradicii iobi~ai, osven onamu kade specifi~nite praktiki se kosat so nacionalnoto pravoi se sprotivni na me|unarodnite standardi.

3. Dr‘avite }e prezemat soodvetni merki so cel, sekade kade toa e mo‘no, licatapripadnici na malcinstvata da imaat soodvetni mo‘nosti da go izu~uvaat svojotmaj~in jazik, ili da bidat podu~uvani na nivniot maj~in jazik.

4. Dr‘avite treba, onamu kade toa e soodvetno, da prezemaat merki vo oblasta naobrazovanieto, so cel da go poddr‘at poznavaweto na istorijata, tradiciite,jazikot i kulturata na malcinstvata koi postojat vo ramkite na nivnatateritorija. Licata pripadnici na malcinstvata treba da imaat soodvetnimo‘nosti da se zdobijat so znaewe za op{testvoto vo celina.

5. Dr‘avite treba da razgledaat soodvetni merki so cel licata pripadnici namalcinstvata da mo‘at celosno da u~estvuvaat vo ekonomskiot napredok i razvojna nivnata dr‘ava.

^len 5

1. Nacionalnata politika i programite }e se planiraat i implementiraat sozemawe predvid na legitimnite interesi na licata pripadnici na malcinstvata.

2. Programite na sorabotka i pomo{ pome|u dr‘avite }e se planiraat iimplementiraat so zemawe predvid na legitimnite interesi na licatapripadnici na malcinstvata.

^len 6

Dr‘avite treba da sorabotuvaat po pra{awa koi se odnesuvaat na licatapripadnici na malcinstvata, me|u drugoto, razmenuvaj}i informacii i iskustva,so cel za promovirawe na me|usebnoto razbirawe i doverba.

^len 7

Dr‘avite treba da sorabotuvaat so cel za promovirawe na po~ituvaweto napravata izlo‘eni vo ovaa Deklaracija.

^len 8

1. Ni{to vo ovaa Deklaracija nema da go spre~i ispolnuvaweto na me|unarodniteobvrski na dr‘avite vo odnos na licata pripadnici na malcinstvata.Pokonkretno, dr‘avite bona fides }e gi ispolnuvaat zadol‘enijata i obvrskitekoi gi prezele spored me|unarodnite spogodbi i dogovori vo koi tie se dogovornistrani.

2. Praktikuvawe na pravata navedeni vo ovaa Deklaracija nema da go naru{atu‘ivaweto na univerzalno priznaenite ~ovekovi prava i osnovni slobodi odstrana na site lica.

3. Merkite prezemeni od dr‘avite za obezbeduvawe na efikasno u‘ivawe napravata navedeni vo ovaa Deklaracija nema prima facie da se smetaat sprotivnina principot na ednakvost sodr‘an vo Univerzalnata deklaracija za ~ovekoviprava.


4. Ni{to vo ovaa Deklaracija ne mo‘e da se tolkuva deka dozvoluva kakva biloaktivnost sprotivna na celite i principite na Obedinetite nacii, vklu~itelnosuverenata ednakvost, teritorijalniot integritet i politi~kata nezavisnostna dr‘avite.

^len 9

Specijaliziranite agencii i drugi organizacii na sistemot na Obedinetitenacii }e pridonesat za celosna realizacija na pravata i principite navedenivo ovaa Deklaracija, vo ramkite na nivnite soodvetni poliwa na kompetencija.

Abstract

The Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic,Religious and Linguistic Minorities, adopted by General Assembly resolution47/135 on 18 December 1992, offers more effective implementation ofinternational human rights instruments with regard to the rights of personsbelonging to national or ethnic, religious and linguistic minorities.


Eliminacija na site formi nareligiozna netolerancija

Do

kum

en

ti

Eliminacija na site formi na religiozna netolerancija

Generalnoto sobranie,

Potsetuvaj}i deka site dr‘avi, spored Povelbata na Obedinetite nacii, seimaat zalo‘eno za promovirawe i ohrabruvawe na seop{toto po~ituvawe ipraktikuvawe na ~ovekovite prava i osnovni slobodi za site, bez razlika narasata, polot, jazikot ili religijata,

Uviduvaj}i deka tie prava poteknuvaat od vrodeniot dignitet na ~ovekovatali~nost,

Reafirmiraj}i deka diskriminacijata protiv lu|eto vrz osnova na religijataili veruvawata pretstavuva povreda na ~ovekoviot dignitet i negirawe naprincipite na Povelbata,

Reafirmiraj}i ja svojata rezolucija 36/55 od 25 noemvri 1981 godina, so koja eproklamirana Deklaracijata za eliminacija na site formi na netolerancija idiskriminacija vrz osnova na religijata ili veruvawata,

Povikuvaj}i se na svojata rezolucija 47/129 od 18 dekemvri 1992 godina, vokoja od Komisijata za ~ovekovi prava se bara da prodol‘i da razgleduva merki zaimplementacija na Deklaracijata,

Zemaj}i ja predvid rezolucijata 1993/25 od 5 mart 1993 godina na Komisijataza ~ovekovi prava,

Reafirmiraj}i go povikot na Svetskata konferencija za ~ovekovi prava konsite vladi da gi prezemat site soodvetni merki vo soglasnost so nivniteme|unarodni obvrski i vo soglasnost so nivnite pravni sistemi za spravuvawe sonetolerancijata i nasilstvoto povrzano so nea, bazirano na religijata iliveruvawata, vklu~itelno praktikuvawe na diskriminacija na ‘enite i

Obedineti nacii

A/RES/48/128

Distr. OP[TA †20 dekemvri 1993 godina

ORIGINAL:ANGLISKI JAZIK

Generalnoto sobranie


skvernavewe na religiozni mesta, priznavaj}i deka sekoe lice ima pravo nasloboda na mislata, sovesta, izrazuvaweto i religijata,

Povikuvaj}i se na rezolucijata 1992/17 od 17 fevruari 1992 godina naKomisijata za ~ovekovi prava, vo koja Komisijata odlu~i za tri godini da goprodol‘i mandatot na Specijalniot izvestuva~ nazna~en da gi ispituvaincidentite i vladinite dejstvija vo site delovi na svetot koi se inkompatibilniso odredbite vo Deklaracijata i da prepora~uva interventni merki, onamu kadetoa e potrebno, i povikuvaj}i se na odlukata 1992/226 od 29 juli 1992 godina naEkonomskiot i socijalen sovet,

Pozdravuvaj}i go nazna~uvaweto na g. Abdelfatah Amor za Specijalenizvestuva~ na Komisijata za ~ovekovi prava i povikuvaj}i gi site vladi dasorabotuvaat so Specijalniot izvestuva~ za da mu ovozmo‘at vo potpolnost da gosprovede svojot mandat,

Priznavaj}i deka e po‘elno da se zajaknat promotivnite i javniteinformativni aktivnosti na Obedinetite nacii vo odnos na pra{awa povrzaniso slobodata na religijata ili veruvawata i deka i vladite i nevladniteorganizacii igraat va‘na uloga vo ovoj domen,

Naglasuvaj}i deka nevladinite organizacii i religioznite organi i grupi nasite nivoa igraat va‘na uloga vo promoviraweto na tolerancijata i za{titatana slobodata na religijata ili veruvawata,

Svesno za va‘nosta na obrazovanieto vo obezbeduvawe na tolerancija nareligijata i veruvawata,

Alarmirano deka seriozni slu~ai, vklu~itelno akti na nasilstvo, nanetolerancija i diskriminacija vrz osnova na religijata ili veruvawata seprisutni vo mnogu delovi na svetot, kako {to se gleda vo izve{tajot naporane{niot Specijalen izvestuva~ na Komisijata za ~ovekovi prava, g. AngeloVidal d'Almeida Ribeiro,

Reafirmiraj}i gi vxa{enosta i osudata izrazeni od strana na Svetskatakonferencija za ~ovekovi prava poradi kontinuiranata pojava na krupni isistematski naru{uvawa i situacii koi pretstavuvaat seriozni pre~ki za celosnou‘ivawe na site ~ovekovi prava, vklu~itelno religioznata netolerancija,

Smetaj}i deka zatoa se potrebni ponatamo{ni napori za promovirawe iza{tita na pravoto na sloboda na mislata, sovesta, religijata i veruvawata i zaeliminirawe na site formi na omraza, netolerancija i diskriminacija vrz osnovana religijata ili veruvawata,

1. Reafirmira deka site formi na misla, sovest, religija i veruvawa se~ovekovi prava koi poteknuvaat od vrodeniot dignitet na ~ovekovatali~nost i se garantiraat na site bez diskriminacija;

2. Gi povikuva dr‘avite da osigurat nivnite ustavni i pravni sistemi daobezbeduvaat celosni garancii na slobodata na mislata, sovesta,religijata i veruvawata, vklu~itelno odredbata za efikasni interventnimerki onamu kade postoi netolerancija ili diskriminacija vrz osnova nareligijata ili veruvawata;

3. Uviduva deka zakonodavstvoto samo po sebe ne e dovolno za spre~uvawe nakr{eweto na ~ovekovite prava, vklu~itelno pravoto na sloboda nareligijata ili veruvawata;

4. Zatoa, gi povikuva site dr‘avi da gi prezemat site soodvetni merki zaborba protiv omrazata, netolerancijata i aktite na nasilstvo, vklu~itelnoonie motivirani od religiozen ekstremizam, i da go ohrabri razbiraweto,tolerancijata i po~itta vo odnos na slobodata na religijata iliveruvawata;


Eliminacija na site formi na religiozna netolerancija

5. Gi povikuva dr‘avite da osigurat vo tekot na nivnite oficijalnidol‘nosti, ~lenovite na organite za sproveduvawe na zakonot,slu‘benicite vo javnata administracija, edukatorite i drugite javnislu‘benici da gi po~ituvaat razli~nite religii i veruvawa i da ne vr{atdiskriminacija na licata so druga religija ili veruvawa;

6. Gi povikuva site dr‘avi da go priznaat, kako {to e dadeno voDeklaracijata za eliminacija na site formi na netolerancija i zadiskriminacija vrz osnova na religijata ili veruvawa, pravoto na sitelica da gi sproveduvaat religioznite obi~ai i praktiki ili da sezdru‘uvaat vo odnos na religijata ili veruvawata i da formiraat iodr‘uvaat mesta za tie celi;

7. Isto taka, gi povikuva site dr‘avi, vo soglasnost so nivnoto nacionalnozakonodavstvo, da gi napravat site mo‘ni napori za da osigurat dekareligioznite mesta i hramovi se vo celost po~ituvani i za{titeni;

8. Smeta deka e po‘elno da se zajaknat promotivnite i javnite informativniaktivnosti na Obedinetite nacii po odnos na pra{awa povrzani soslobodata na religijata ili veruvawata i da osigurat deka se prezemaatsoodvetni merki so ovaa cel vo svetskata javna informativna kampawaza ~ovekovi prava;

9. Go povikuva Generalniot sekretar i ponatamu da £ dava visok prioritetna distribucijata na tekstot na Deklaracijata na site oficijalni jazicina Obedinetite nacii i da gi prezeme site soodvetni merki za tekstot dabide dostapen za upotreba vo informativnite centri na Obedinetitenacii, kako i vo drugi zainteresirani organi;

10. Gi ohrabruva kontinuiranite napori od strana na Specijalniot izvestuva~nazna~en za da gi ispita incidentite i vladinite dejstvija vo site delovina svetot koi ne se vo soglasnost so odredbite na Deklaracijata i daprepora~a interventni merki, koga toa e potrebno;

11. Gi ohrabruva vladite seriozno da ja razgledaat mo‘nosta da go pokanatSpecijalniot izvestuva~ da ja poseti nivnata zemja so cel da mu ovozmo‘atpoefikasno da go ispolni svojot mandat;

12. Prepora~uva na promoviraweto i za{titata na pravoto na sloboda namislata, sovesta i religijata da se dade soodveten prioritet vo rabotatana programata na sovetodavnite slu‘bi na Obedinetite nacii vo oblastana ~ovekovite prava, vklu~itelno rabota na izgotvuvawe nacrt na osnovnipravni tekstovi vo soglasnost so me|unarodnite instrumenti za ~ovekoviprava i zemaj}i gi predvid odredbite na Deklaracijata;

13. So interes go istaknuva usvojuvaweto od strana na Komitetot za ~ovekoviprava na op{t komentar na ~lenot 18 od Me|unarodniot dogovor zagra|anski i politi~ki prava, vo koj se rasprava za slobodata na mislata,sovesta i religijata;

14. Gi pozdravuva naporite na nevladinite organizacii vo promocija naimplementacijata na Deklaracijata;

15. Bara od Generalniot sekretar da gi pokani zainteresiranite nevladiniorganizacii da razgledaat kakva ponatamo{na uloga tie mo‘at da igraatvo implementacijata na Deklaracijata i vo nejzinata distribucija nanacionalnite i lokalnite jazici;

16. Gi povikuva site dr‘avi da ja razgledaat mo‘nosta za distribucija natekstot na Deklaracijata na nivnite nacionalni jazici i olesnuvawe nanegovata distribucija na nacionalnite i lokalnite jazici;


Abstract

17. Bara od Komisijata za ~ovekovi prava da prodol‘i so nejzinoto razgleduvawena merki za implementacija na Deklaracijata;

18. Odlu~uva na nejzinata 49. sednica da go razgleda pra{aweto na eliminacijana site formi na religiozna netolerancija pod stavkata nare~ena pra{awaod oblasta na ~ovekovite prava.

The document on Elimination of all forms of religious intolerance has beenadopted on 20 December 1993 by the General Assembly of the United Nations.

Within this document the right to freedom of thought, conscience, religionand belief are promoted and protected and all forms of hatred, intolerance anddiscrimination based on religion or belief are eliminated.


Za avtorite

Za

av

to

ri

te

Elena Andreevska, rodena 1957,profesor po Evropski studii naJIE Univerzitet vo Tetovo i vizi-ting-profesor na Pravniot fakul-tet pri Univerzitetot vo Kopen-hagen.

Johanes Gerster, roden 1941, pra-tenik vo Bundestagot vo periodotod 1972-1976 i od 1977-1994, pra-tenik vo pokrainskoto sobranie od1996-1997. Vo momentov e ofici-jalen pretstavnik na Fondacijata"Konrad Adenauer# vo Izrael.

Dimitar \or|ievski, roden 1979,apsolvent na otsek Istorija priFilozofskiot fakultet na Univer-zitetot "Sv. Kiril i Metodij#.

\orge Ivanov, roden 1960, vonre-den profesor i prodekan na Prav-niot fakultet “Justinijan Prvi” voSkopje. Predava Politi~ki teoriii Politi~ka filozofija na poli-ti~kite studii na Pravniot fakul-tet.

Andreas Jakobs, roden 1969 voKleve, politikolog i istra‘uva~na islamot, kako i koordinator zapolitikata so Bliskiot Istok priFondacijata "Konrad Adenauer#.

Nenad Markovi}, roden 1979, pro-ekt-menaxer i istra‘uva~ na Insti-tutot za demokratija, solidarnosti civilno op{tetsvo. Magister podemokratija i ~ovekovi prava voramkite na Evropskata regionalnamagisterska programa - Demokratijai ~ovekovi prava vo Jugoisto~naEvropa vo organizacija na Univer-zitetot vo Bolowa i Univerzitetotvo Saraevo.

Vladimir Misev, roden 1980,diplomiran politikolog rabotikako proekt-menaxer vo Institutotza demokratija, solidarnost icivilno op{testvo.

Paul Nolte, roden 1944 vo Nojdek,urednik vo radio na Zapadno-ger-manskata radio mre‘a.

Martin Proto|er, roden 1979,magister po mediumi i interkul-turna komunikacija vo ramkite naspecijalnata programa vo organiza-cija na Univerzitetot Viadrina voFrankfurt (Odra) i Univerzitetot"Sv. Kliment Ohridski# vo Sofija.Raboti kako asistent za odnosi sojavnost vo Media Print Makedonija,del od VAC mediumskata grupacija.


Za avtorite

Aleksandar Spasenovski, rodenvo 1980, e postdiplomec po Me|una-rodno pravo i me|unarodna poli-tika na Pravniot fakultet "Justi-nijan Prvi# - Skopje, demonstratorpo Politi~ki sistem i Sovremenipoliti~ki sistemi na istiot fakul-tet i stipendist na Fondacijata"Konrad Adenauer#.

Tihomir Topuzovski, (26), roden voSkopje, diplomiral na Fakultetotza likovni umetnosti (otsek slikar-stvo) vo Skopje. Momentalno gizavr{uva svoite postdiplomskistudii na istiot fakultet, a para-lelno studira i filozofija (tretagodina) na Filozofskiot fakultetvo Skopje. Vo 2003 godina be{eproglasen za najdobar student naUniverzitetot "Sv. Kiril i Meto-dij#.

Erman Top~u, postdiplomec po ev-ropski studii pri Centarot za Stu-dii na Evropski Integracii (ZEI),Rheinische-Friedrich-Wilhelms-Uni-versit‰t Bonn.

Marko Tro{anovski, roden 1980 voSkopje. Diplomiran politolog idemonstrator po predmetot Poli-ti~ki teorii. Proekt-menaxer voInstitutot za demokratija, soli-darnost i civilno op{testvo.