pod redakcjĄ: piotra frĄczaka lokalne...

Utwór został zdigitalizowany w ramach projektu ,,Demokracja to par-tycypacja" sfinansowanego z PO FIO.

POD REDAKCJĄ: PIOTRA FRĄCZAKA

Lokalne społeczeństwa obywatelskie—mapy aktywności. Raporty z ba-dańPublikacja mogła się ukazać ǳięki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego w ramachProgramu Kuźnia.

http://ofop.eu

MAPA LOKALNEJ AKTYWNOŚCI OBYWATELSKIEJ JAKMETODA I NARZĘǱIE; PIOTR FRĄCZAK, RYSZARDSKRZYPIECOśrodek Badania Aktywności Lokalnej od kilku lat pracuje nad skonstruowaniem mapyaktywności obywatelskiej jako swoistego narzęǳia do analizowania lokalnego społeczeń-stwa obywatelskiego. Generalnie możemy stwierǳić, że badania te zmierzają do realizacjidwóch celów:

) poznawczego — polegającego na poszerzeniu stanu wieǳy formułowaniu nowychbądź potwierǳaniu istniejących już stanowisk teoretycznych dotyczących roli i znaczeniapartycypacji obywatelskiej w rozwoju lokalnym;

) aplikacyjnego — polegającego na zastosowaniu wyników badań w praktyce przyprojektowaniu lokalnych polityk. Przy czym, podążając śladem Floriana Znanieckiegoi Williama I. Thomasa, warto zauważyć, że wykorzystanie wyników badań naukowychw praktyce służy potwierǳaniu ścisłości zastosowanej metody badawczej¹.

Cechą charakterystyczną mapy jest ilościowy oraz jakościowy opis badanej społecz-ności. Przy jej konstruowaniu znalazły zastosowanie techniki kwestionariuszowe, wtórnaanaliza danych zebranych na inne potrzeby (np. wyniki wyborów), badania z dokumen-tów oficjalnych (urzędowych), kwerendy czasopism, publikacji, a także, w ograniczonymzakresie, metody obserwacyjne.

Wzorcowa mapa aktywności lokalnej stosowana w badaniach realizowanych przezOśrodek Badania Aktywności Lokalnej odwzorowuje sześć podstawowych wymiarówlokalnej aktywności obywatelskiej:

. Stan lokalnej aktywności obywatelskiej.Mierząc poziom zaangażowania mieszkańców w różnorodnych formach samoorgani-

zacji o różnym stopniu instytucjonalizacji i formalizacji podejmujemy próbę odpowieǳina pytanie, czy badana społeczność jest aktywna.

. Obszary aktywności obywatelskiej i jej braku.Analiza tego aspektu pozwala określić, jakie zagadnienia (demokracja, edukacja, kul-

tura i ochrona ǳieǳictwa narodowego, ochrona środowiska i ekologia, ochrona zdro-wia, pomoc społeczna, rozwój lokalny, sport i kultura fizyczna i inne) możemy uznać zapriorytetowe dla badanej społeczności bądź pozbawione dla niej znaczenia.

. Metody aktywności.Próbujemy określić, jakiego roǳaju ǳiałania (samopomoc, pomoc, monitoring, kon-

trola społeczna, innowacja) są podejmowane przez lokalną społeczność, a które nie znaj-dują uznania.

. Formy aktywności.Choǳi o określenie, w jaki sposób przejawia się lokalna aktywność obywatelska. Czy

są to raczej zdarzenia jednorazowe (akcje), ich sekwencje w formie kampanii, czy być mo-że przybierają postać zinstytucjonalizowaną. Badamy także ich częstotliwość. Próbujemyuporządkować lokalne inicjatywy na osi od ǳiałań stałych i regularnych przez cyklicznepo jednorazowe.

. Orientacja aktywności lokalnej.Rozmieszczenie inicjatyw w polach wyznaczanych przez dwie osie — „wartości-roz-

wój” oraz „dobro wspólne-dobro jednostki” — pozwala stwierǳić, w jakim stopniu ak-tywność obywatelska koncentruje się na rozwiązywaniu bieżących problemów jednostek,na ile pełni rolę czynnika wspierającego rozwój lokalny, a także — w jakim stopniuuwzględnia wartości niematerialne.

. Relacje pomięǳy aktorami lokalnej sceny publicznej.Na mapie odwzorowujemy zarówno występowanie i gęstość relacji pomięǳy aktora-

mi (instytucjami samorządu lokalnego, sektorem przedsiębiorstw, sektorem organizacjioraz innymi podmiotami), jak i typ relacji (współpraca, wsparcie, wymiana informacji,konflikt, uczestnictwo w przetargach z właǳą i o właǳę, korupcja). Pokazujemy równieżprzepływ środków z budżetu gminy na wspieranie inicjatyw społecznych. Układ relacji

¹F. Znaniecki, W. l. Thomas, ota metodolo iczna, w: łop polski w ropie i meryce, t. r anizac ar py pierwotne , Ludowa Spółǳieinia Wydawnicza, Warszawa , s. . [przypis autorski]

Lokalne społeczenstwa obywatelskie — mapy aktywności. Raporty z badań

pozwala nam stwierǳić, która z orientacji, pozioma czy pionowa, dominuje w lokalnejspołeczności² .

Tak skonstruowana mapa lokalnej aktywności obywatelskiej w wymiarze aplikacyj-nym pełni następujące funkcje:

. Pozwala rozpoznać stosowany w danej społeczności model partnerstwa mięǳysek-torowego.

. Umożliwia wyznaczenie obszarów zagęszczenia aktywności (nadaktywności), ak-tywności i braku aktywności (tzw. „białe plamy”).

. Identyfikuje czynniki wzmacniające i osłabiające aktywność lokalną.. Rozpoznaje poziom i wpływ partycypacji obywatelskiej w danej społeczności lokal-

nej na zrównoważony rozwój lokalny (wsparcie bądź hamowanie procesów rozwojowych,konserwowanie zastanego układu), pozwala projektować polityki aktywizujące społecz-ność lokalną.

. Służy jako instrument stałej kontroli partnerstwa publiczno-prywatnego.Prezentowane w niniejszym tomie mapy aktywności lokalnej stanowią egzemplifika-

cje powyższych założeń metodologicznych. Dotyczą one w istocie gmin, które w latach– wchoǳiły w skład miasta Tychy (wyjątkiem jest tu miasto Cieszyn, które zo-stało dołączone jako swoisty punkt odniesienia³). Procesy odgórnego tworzenia socjali-stycznego organizmu miejskiego, a następnie jego dekompozycja w warunkach odroǳe-nia się samorządności i rewolucji uczestnictwa są same w sobie zjawiskiem ciekawym⁴.Jednak wspólna historia jest również dobrym tłem do poszukiwania różnic pomięǳyrozwiązaniami, jakie przyjmowały lokalne społeczności dla normowania wewnętrznychrelacji pomięǳy właǳą a zorganizowanymi obywatelami. U podstaw prezentowanychtu badań legły trzy zasadnicze pytania:

Po pierwsze — pytaniem jest, czy fakty potwierǳają tezę o paternalistycznych⁵ re-lacjach pomięǳy właǳą a zorganizowaną społecznością w badanych miejscowościach.Potoczne przekonanie o pionowych stosunkach w polskich społecznościach lokalnych,gǳie z jednej strony poǳiał My (mieszkańcy) — Oni (właǳa) ciągle jest podstawowymsposobem opisywania rzeczywistości; z drugiej zaś układy właǳy (tzw. sitwokracja) do-minują nad myśleniem w kategoriach dobra wspólnego. Czy tworzenie lokalnych mapaktywności obywatelskiej jest skutecznym sposobem diagnozowania tych relacji?

Po drugie — warto zapytać, czy możliwe jest przyjęcie wskaźników (jakościowychi ilościowych), które mogłyby określać poziom rozwoju danej gminy w kontekście mo-bilizacji i wykorzystania zasobów. Czy istnieje taki zestaw wskaźników, który umożliwiporównywanie aktywności lokalnej w sytuacji, gdy dobre praktyki nie przekładają się nafunkcjonowanie systemu⁶, zaś próby badania skuteczności ǳiałań animacyjnych nie przy-noszą odpowieǳi na podstawowe pytanie⁷. Czy więc mapy aktywności mogą dostarczyćwieǳy na temat skuteczności (lub jej braku) ǳiałań animacyjnych i mobilizacyjnych?

Po trzecie w końcu — pytaniem pozostaje, czy uda się wyodrębnić różne modelerelacji właǳe samorządowe — zorganizowani obywatele i określić przyczyny lub/ i oko-liczności funkcjonowania danego modelu w lokalnej rzeczywistości?

²A. Siciński, połeczeństwo obywatelskie ako przedmiot badań społecznyc w olsce, w: oc olo ia politykiw olsce pod redakcja O. Sochackiego, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk . [przypis autorski]

³Lokalne partnerstwo w Cieszynie uznawane jest za jedno z najsprawniej funkcjonujących w Polsce. [przypisautorski]

⁴M. S. Szczepański (red.), yc y inte rac a — społecznoś lokalna — ro ina mie ska, WSŹiNS, Tychy .[przypis autorski]

⁵Por. P. Frączak, Lokalne partnerstwo — siła nieporoz mień, w: amoor anizac a społeczeństwa polskie ow ednocz ce si ropie sektor i wsp lnoty lokalne, red. P. Gliński, B. Lewenstein i A. Siciński, IFIS PAN, (w druku). [przypis autorski]

⁶Por. P. Frączak i y wsp łpraca a kon iktem dylematy relac i mi y or anizac ami pozarz dowymi a wła-ami lokalnymi, w: M. Rymsza (red.), sp łpraca sektora obywatelskie o z administrac a p bliczn , Instytut

Spraw Publicznych, Warszawa , s. . Warto tu odwołać się właśnie do Tychów jako przykładu dobrejpraktyki — por. S. Mandes, obre praktyki. rzykłady dane wsp łpracy samorz d z or anizac ami pozarz -dowymi, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa , s. i następne [przypis autorski]

⁷Robert Sobiech rzeciw iałanie bezradności społeczne . ro ram entra ktywności Lokalne — pr -ba oceny, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa, styczeń , http: //www. dl. org.pl/downloads/raport_CAL. doc. [przypis autorski]


Na ile metoda „map aktywności obywatelskiej” pozwala znaleźć odpowieǳi na te trzywydaje się podstawowe w myśleniu o lokalnym społeczeństwie obywatelskim, pytania —możecie się Państwo przekonać zapoznając się i z wynikami badań.


LOKALNE SPOŁECZNOŚCI OBYWATELSKIE W ǱIAŁA-NIU, RYSZARD SKRZYPIECWstępLokalne społeczności w Polsce u progu nowego milenium stają przed szeregiem wyzwań.Ponad dekada samorządności przyczyniła się do oǳyskania lokalnej i regionalnej tożsa-mości obywateli i ich wspólnot, nierzadko połączonej z usamoǳielnieniem się jedno-stek terytorialnych. Równocześnie zmieniła się lokalna scena publiczna, na której liczniepojawili się nowi (zinstytucjonalizowani) aktorzy wyrażający gotowość do uczestnictwaw lokalnej polityce, do aktywności w interesie publicznym, bądź wreszcie zorientowanina realizację partykularnych interesów. Niebagatelny wpływ na kondycję lokalnych spo-łeczności wywierają przemiany w sferze ekonomii, które kształtują stan lokalnego sektoraprzedsiębiorstw i rynku pracy, wpływając przy rym na rozmiary bezrobocia. Odnotowaćmusimy przeformułowanie katalogów lokalnych problemów społecznych, gǳie na planpierwszy wybĳają się — poza wspomnianym już bezrobociem — zagrożenie marginali-zacją i wykluczeniem społecznym oraz obniżenie poczucia bezpieczeństwa. Na przeciw-ległym biegunie te same wspólnoty coraz częściej stają przed wyzwaniami wynikającymiz uczestnictwa w społeczeństwie globalnym czy procesu akcesji Polski do struktur UniiEuropejskiej.

Sprostanie im wymaga dysponowania pewnym zestawem adekwatnych kompeten-cji cywilizacyjnych, ale równocześnie pociąga za sobą przemiany w i sferze świadomościi aksjologii⁸. Skuteczny instrument wzmacniający podjęte ǳiałania stanowi także za-angażowanie obywateli, które najpełniej wyraża się poprzez samoorganizację obywatel-ską⁹ cechującą społeczeństwo zdolne do „dokonywania suwerennych wyborów”¹⁰. PiotrGliński wyróżnia we współczesnym społeczeństwie polskim „co najmniej cztery obszaryprzejawiania się” tej samoorganizacji: „) samorząd terytorialny; ) ruchy i organizacjenieformalne (subkultury młoǳieżowe, różnego roǳaju komitety obywatelskie, niesfor-malizowane ruchy społeczne i polityczne itp.); ) partie polityczne; ) organizacje poza-rządowe”¹¹.

Joanna Kurczewska wyróżnia dwie główne koncepcje operacjonalizacji (pojęcia „spo-łeczeństwo obywatelskie” w warunkach polskich¹². W myśl pierwszej — mówimy raczejo strukturach zrzeszeniowych i wieloaspektowych oraz wielopoziomowych powiązaniachspołeczeństwa obywatelskiego z państwem. W myśl drugiej — choǳi nam o wspólnotęsamoorganizującą się poza sferą polityki. Przy czym ta druga, w opinii autorki, „lepiej na-daje się” do poszukiwania odpowieǳi „na pytania o społeczne ugruntowanie demokracjiw Polsce”¹³. Z tym podejściem koresponduje koncepcja formułowana przez GrzegorzaEkierta: „społeczeństwo obywatelskie ma zazwyczaj wymiar lokalny i opiera się na bez-pośrednich interakcjach mięǳy ludźmi”¹⁴, który to wymiar, jak twierǳi J. Kurczewska,„decyduje (…) o obliczu polskiego rzeczywistego (a nie wyobrażonego przez ideologówi polityków) życia publicznego”¹⁵. I to właśnie na tym poziomie, na co wskazują ZbigniewDrąg i Jerzy Indraszkiewicz, „mogą roǳić się bądź postawy obywatelskie, bądź postawy

⁸Jest oczywiste. że realizowany przez jednostki „wzór obywatela” odbiła się na ich aktywności w sferzepublicznej, a w efekcie kształtuje sposób funkcjonowania aktorów na lokalnej scenie publicznej wzmacniając lubosłabiając procedury demokratycznego państwa. A. Wyka, A. Kościański. lementy wzor obywatela w świetleoczekiwań olak w . . . ariery świadomości obywatelskie , maszynopis.

⁹Rozumiana jako „każda forma oddolnego organizowania się społeczeństwa, która tworzy samoǳielnypodmiot społeczny o w miarę wykształconej tożsamości i spełnia kryterium obywatelskości (tzn. mieści sięw logice państwa demokratycznego). Poza obszarem — tak zdefiniowanej — samoorganizacji obywatelskiejznajdują się wszelkie formy samoorganizacji społecznej o charakterze amoralnym (np. struktury mafijne, amo-ralny familizm), nieodpowieǳialnym, destrukcyjnym czy ekstremistycznym (np. organizacja komunistyczne,faszystowskie, anarchistyczne, integrystyczno-religĳne, terrorystyczne itp.)”. P. Gliński, ariery samoor ani-zac i obywatelskie (w druku).

¹⁰A. Siciński, tyl ycia. lt ra. yb r. zkice, Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa . s. .¹¹P. Gliński, ariery , op. cit.¹²J. Kurczewska, Lokalne społeczeństwo obywatelskie w olsce lat iewi iesi tyc . r ba dia nozy, w: E.

Hałas (red.), Roz mienie zmian społecznyc , TN KUL, Lublin , s. .¹³J. Kurczewska, Lokalne , op. cit., s. .¹⁴G. Ekiert, rotest ako orma ycia p bliczne o w olsce postkom nistyczne - , w: „ t dia oc olo-

iczne” , nr , s. .¹⁵J. Kurczewska, Lokalne , op. cit., s. .


apatii społecznej”¹⁶. W ujęciu Marka S. Szczepańskiego i Bohdana Jałowieckiego społecz-ności lokalne „cechuje ograniczona liczba aktorów, a zachoǳące mięǳy nimi relacje mającharakter bezpośredni. Tych nielicznych aktorów lokalnej sceny łączy pewna wspólnotacelów i środków wynikająca ze wspólnoty życia coǳiennego. Wyzwala ona nierzadkouśpiony potencjał rozwojowy i mobilizuje do zachowań prospołecznych. Długie trwanietakich właśnie społeczności sprawia, iż przypisać im można uniwersa symboliczne (…).Na koniec wreszcie, społeczności lokalne charakteryzuje swoista autarkia i całe niemalżycie tworzących je luǳi upływać może w ich obrębie¹⁷.

Edmund Mokrzycki postrzegał polską scenę polityczną jako twór złożony z trzechelementów: silnej właǳy politycznej, politycznie słabego i bezradnego społeczeństwa(obywatelskiego?) oraz silnych, agresywnych i dobrze zorganizowanych grup polityczne-go nacisku. Przy czym głównymi aktorami rozgrywek są właǳa polityczna i grupy po-litycznego nacisku, a społeczeństwo bywa włączane doń tylko incydentalnie na potrzebyaktu wyborczego¹⁸. Autorzy raportu „Diagnoza społeczna” na podstawie wykonanych ba-dań formułują tezę, iż obywatele nie wiǳą związku pomięǳy „ǳiałaniami właǳ a stanemwłasnych spraw”, zaś przyjmowaną przez nich postawę określają mianem „obok i wbrewpaństwu”¹⁹, choć A. Siciński wskazuje na duże znaczenie dla rozwoju społeczeństwa oby-watelskiego — przynajmniej w Polsce i krajach poddanych procesowi transformacji pookresie realnego socjalizmu — silnego państwa²⁰. Jednak ci sami Polacy którzy „posta-wili na edukację, nowoczesne technologie komunikacyjne i zdrowie”, coraz więcej w nieinwestują, nadrabiają na własną rękę cywilizacyjne zapóźnienie i „uczą się racjonalnychzachowań ekonomicznych”, coraz gorzej oceniają sytuację „kraju i jego” perspektyw”²¹.Co więcej, czego dowoǳą organizowane m. in. przez związki zawodowe cykle akcji pro-testacyjnych, artykułują pod adresem tych nisko ocenianych instytucji publicznych długąlistę oczekiwań. Przede wszystkim żądają, „aby dokonywały czegoś, a nie tylko o czymśdecydowały — aby kształciły ǳieci, wypłacały renty, walczyły z przestępczością, stwarzałymiejsca pracy, redukowały ceny wzmacniały roǳinę i tak dalej”²².

Wyniki badań Jałowieckiego i Gorzelaka wskazują, iż głównym czynnikiem stymu-lującym rozwój lokalnych społeczności, szczególnie tych, które muszą pokonywać takieobiektywne ograniczenia jak „peryferyjne położenie, słabe wyposażenie w inastruk-turę, nikłe wykształcenie mieszkańców, brak potencjału gospodarczego lub trudnościwynikające z konieczności głębokiej restrukturyzacji gospodarki lokalnej”, jest „obec-ność lokalnego lidera i skupionej wokół niego elity, w której skład wchoǳą miejscowiprzedsiębiorcy”, zaś znaczenie tzw. partycypacji społecznej i aktywności znacznej częścimieszkańców w tym procesie okazuje się niewielkie. „Potrzeba czynnego zaangażowa-nia obywateli jako warunek rozwoju lokalnego jest ideologicznym mitem, niemającymwiele wspólnego z rzeczywistością”²³. Z podobnym stanowiskiem spotykamy się u Ekier-ta, który stwierǳa, iż „Autonomiczne ǳiałania społeczeństwa obywatelskiego są częstoromantyzowane przez teoretyków społecznych wierzących w niekwestionowaną wartośćkooperacji i bezpośredniego uczestnictwa”. Równocześnie jednak wskazuje, iż „dezinte-

¹⁶M. in. ǳięki możliwości bezpośredniego uczestniczenia „obywateli w powoływanej elicie wlaǳy”. Z. Drag,J. Indraszkiewicz, Re ionalna elita wła y w olsce, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa , s. .

¹⁷B. Jałowiecki i M. S. Szczepański, Rozw lokalny i re ionalny w perspektywie soc olo iczne , Wyższa SzkołaZarząǳania i Nauk Społecznych, Tychy , s. .

¹⁸Zob. E. Mokrzycki, ilans niesentymenlalny, IBS Pan, Warszawa . Passim.¹⁹Jak dalej piszą, „często ze szkoda dla dobra publicznego”, która w efekcie „hamuje (…) proces rozwo-

ju społeczeństwa obywatelskiego”. ia noza społeczna . ar nki i akoś ycia olak w, pod redakcja. J.Czapińskiego i T. Panka, Rada Monitoringu Społecznego — Wyższa Szkoła Psychologii i Zarząǳania, war-szawa , s. .

²⁰Nie choǳi tu o „państwo silne szerokim zakresem kompetencji, bo właśnie społeczeństwo obywatelskiewiele z nich przejmuje”. Siła państwa ma przejawiać się w tym, „iż skutecznie, konsekwentnie, na podstawiejednoznacznych reguł wykonuje te zadania, które do niego należą. Bez efektywnego wypełniania przez państwotakich zadań (…) nie jest możliwe efektywne funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego”. Zob. A. Siciński,tyl , op. cit., s. .

²¹ ia noza , op. cit., s. .²²R. D. Putnam i inni, emokrac a w iałani . radyc e obywatelskie we wsp łczesnyc łoszec , wydaw-

nictwo „Znak” — Fundacja im. S. Batorego, Kraków-Warszawa , s. .²³G. Gorzelak, B. Jałowiecki, M. Herbst, W. Roszkowski, rans ormac a systemowa z perspektywy ierz o-

nia, wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa . Za: B. Jałowiecki, M. S. Szczepański, Rozw lokalnyi re ionalny w perspektywie soc olo iczne , Wyższa Szkoła Zarząǳania i Nauk Społecznych, Tychy , s. –.


gracja państwa i upolitycznienie społeczeństwa obywatelskiego prowaǳą często do agre-sywnej mobilizacji i pociągają za sobą wysokie koszty społeczne”²⁴.

Natomiast w ujęciu Jerzego Drążkiewicza uczestnictwo obywatelskie na poziomie lo-kalnym jest ważnym elementem procesów politycznych, rozwoju lokalnego czy wreszciezarząǳania układem lokalnym. ǲiałania obywateli mogą polegać m. in. na kontroliwłaǳy uczestnictwie w procesach decyzyjnych, przejmowaniu części zadań samorządu,dostarczaniu lokalnej właǳy opinii i informacji oraz sygnalizowaniu poparcia bądź sprze-ciwu²⁵. Przy czym za pierwszoplanową cechę tego uczestnictwa uznaje się partnerskąwspółpracę „z innymi podmiotami społecznymi i współǳiałanie z właǳami lokalnymi,których rola jest barǳo ważna w rozwoju lokalnym”²⁶. Jak bowiem konstatuje Paweł Sta-rosta — powołując się na A. Śicińskiego — „niezależny od państwa samorząd lokalnystanowi jedną z zasadniczych instytucji” społeczeństwa obywatelskiego²⁷.

Według Douglasa stanowiący jedną z form samoorganizacji sektor pozarządowy peł-ni kluczową rolę w funkcjonowaniu współczesnej demokracji, umożliwiając obywatelomspontaniczne, zróżnicowane zaspokajanie ich różnorodnych potrzeb i interesów — takżerealizację „pogłębionego, demokratycznego postulatu pluralizmu i uwzględniania prawmniejszości”²⁸. Wydaje się, że postulat uspołecznienia procedury implementacji lokal-nej Agendy , jako warunek konieczny zrównoważonego rozwoju społeczności lokal-nej, w dużej mierze opiera się na tym założeniu²⁹. Ustanowione warunki uczestnictwaczłonków różnych grup społecznych w przedsiębranych procesach rozwoju społeczno--gospodarczego oznaczają, iż „nie można realizować zaleceń zawartych w dokumencieAgenda bez szerokiego uǳiału społeczeństwa w procesie tworzenia i urzeczywistnia-nia programu ekorozwoju. Dotyczy to w pierwszym rzęǳie uczestnictwa społeczeństwaw podejmowaniu kluczowych decyzji. Formą uǳiału społeczeństwa jest bezpośrednia ak-tywność; przedstawicieli różnych ǳieǳin życia społecznego w budowaniu partnerstwadla ekorozwoju lub — inaczej to ujmując — lobby społecznego, jednoczącego wszystkieǳieǳiny ǳiałalności na rzecz realizacji koncepcji budowy społeczeństwa szanującego za-soby”³⁰. Takie pojęcia jak „partnerstwo” oraz „partycypacja” (uczestnictwo) są kluczowedla idei rozwoju zrównoważonego.

Znaczenie wyróżnionych powyżej form samoorganizacji różni się w zależności odtypu społeczności. Partie polityczne wydają się mieć decydujące znaczenie dla funk-cjonowania dużych ośrodków miejskich i tam także najsilniej „na jakość naszego życiaspołecznego” odǳiałują struktury składające się na ideę „społeczeństwa obywatelskiego:wspólnoty wyręczającej państwo w realizacji luǳkich potrzeb i interesów i pozwalającejsię luǳiom różnić w sposób cywilizowany społeczeństwa prawǳiwie wolnego i toleran-cyjnego, aktywnego i odpowieǳialnego, przyjaznego wszelkim mniejszościom, słabymi utalentowanym, pracowitym i zagubionym, a przede wszystkim ǌądrego i rzetelnegow trosce o dobro publiczne”³¹, których wymiar instytucjonalny stanowi sprawnie ǳia-łający sektor organizacji pozarządowych³². Obie te formy wydają się pozbawione znacze-

²⁴G. Ekiert, rotest , op. cit., s. –.²⁵J. Drażkiewicz, Lokalne czestnictwo obywatelskie w wybranyc minac , w: R. Skrzypiec, Lokalne czest-

nictwo obywatelskie, Ośrodek badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Asocjacje”, Warszawa ,s. –.

²⁶J. Drażkiewicz, Lokalne , op. cit., s. .²⁷P. Starosta, oza metropolia. ie skie i małomiasteczkowe zbiorowości lokalne a wzory porz dk makrospo-

łeczne o, Uniwersytet Łóǳki, Łódź , s. .²⁸G. Chimiak, ro p ortrait o ocial cti ists in oland. implications or t e e elopment o i il ociety,

za: P. Gliński, r anizac e pozarzadowe, Hasło do Encyklopedii Socjologicznej (w druku).²⁹Przynajmniej na poziomie zapisów normatywnych. Zob. część III „ zmacnianie roli ł wnyc r p spo-

łecznyc i or anizac i”, w: Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „ rodowisko i rozw ”,Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa

³⁰T. Borys, ko or m — elenio rskie doświadczenia w tworzeni partnerstwa dla ekorozwo , w: rzy acieleiemi, Fundacja „Nasza Ziemia”, Warszawa .

³¹P. Glinski, prowa enie, w: amoor anizac a spoleczeństwa polskie o trzeci sektor, praca zbiorowa podredakcja P. Glińskiego, B. Lewenstein i A. Sicińskiego przy współpracy P. Frączaka i R. Skrzypca, IBS PAN,Warszawa .

³²W myśl założeń modelu środkowo-wschodnioeuropejskiego do trzeciego sektora zaliczamy przede wszyst-kim stowarzyszenia i fundacje, niekiedy też organizacje kościelne i inne instytucje funkcjonujące na podstawieodrębnych regulacji prawnych, i rzaǳiej zaś związki zawodowe i partie polityczne. P. Gliński, r anizac e ,op. cit.


nia w małych społecznościach, gǳie dominują środowiska i instytucje samorządu orazstruktury nieformalne. Natomiast w przypadku miast średniej wielkości możemy mówićo wymieszaniu przejawiania się i znaczenia każdej z wyróżnionych powyżej form samo-organizacji. Potwierǳenie takich właśnie zależności znajdujemy na przykład w przebiegui wynikach wyborów samorządowych³³.

Opierając się na powyższych założeniach bęǳiemy się przyglądać wybranym lokal-nym społecznościom obywatelskim w ǳiałaniu. Chcemy zobaczyć, czy funkcjonują „wbrew,czy obok” państwa, samorządu i pozostałych instytucji publicznych. Czy jedynym moto-rem rozwoju lokalnego są miejscowi liderzy zaś takie element}; jak partycypacja, uspo-łecznienie oraz partnerstwo, nie znajdują zastosowania? W jakim stopniu lokalne spo-łeczności realizują model, w którym istotną rolę odgrywają poziome powiązania w go-spodarce, życiu politycznym i społecznym, szerokie uczestnictwo obywateli w różnegotypu aktywności społecznej, otwartość na wszelkie formy krytyki i antydogmatyzmu³⁴?

Postulowane przez Kurczewską podejście badawcze koncentruje się na „analizie prze-strzeni lokalnej i aktywności obywatelskiej” prowaǳonej w tej przestrzeni „z perspekty-wy inteligencji — jako zbiorowego aktora w złożonym procesie emancypacji społecznej,politycznej i jednostkowej”³⁵. Ekiert bada uczestnictwo publiczne jako roǳaj „kolek-tywnych zachowań, w które uwikłane są jednostki, grupy oraz prywatne i publiczne or-ganizacje”, przy czym może się ono przejawiać w formie kooperacji, współzawodnictwai ceremonialności³⁶. Barbara Lewenstein poszukując odpowieǳi na „pytanie o czynniki,jakie wpływają na to, że mieszkańcy biorą własne sprawy we własne r ce i co determinujeprzebieg tych procesów” koncentruje swoją uwagę na samorząǳie lokalnym jako głów-nej, choć nie jedynej formie uczestnictwa lokalnego, którego istota sprowaǳa się do„realizacji potrzeb wyrastających” na gruncie lokalnym, bez względu na miejsce przeja-wiania. Mieści się tu zatem „całe spektrum ǳiałań, również o charakterze politycznym”— obok wspomnianego już samorządu także uczestnictwo w ogólnokrajowych wyborachi członkostwo w stowarzyszeniach³⁷.

Wprowaǳenie do map aktywności obywatelskiejPrzedmiotem naszych badań jest „lokalne uczestnictwo obywatelskie”, które rozumiemyjako „aktywność mieszkańców gminy mającą na celu wpływ na decyzje właǳ lokalnych,w tym samorządowej właǳy gminnej oraz innych ogniw lokalnej administracji publicz-nej, a tak e wszelk iałalnoś kt ra wkracza na obszary iałalności wła y samorz do-we ”³⁸. Jest to podejście bliższe postrzeganiu „partycypacji obywatelskiej” lub „publicz-nej” (ang. p blic participation) jako uczestnictwa mieszkańców w podejmowaniu decyzji

³³A. Siciński, połeczeństwo obywatelskie ako przedmiot badań społecznyc w olsce, w: oc olo ia olitykiw olsce. ateriały z kon erenc i na kowe , pod redakcja Olgierda Sochackiego, Gdańskie Towarzystwo Naukowe,Gdańsk , s. –.

³⁴A. Siciński, połeczeństwo obywatelskie ako przedmiot badań społecznyc w olsce, w: oc olo ia olitykiw olsce. ateriały z kon erenc i na kowe , pod redakcja Olgierda Sochackiego, Gdańskie Towarzystwo Naukowe,Gdańsk , s. –.

³⁵J. Kurczewska, Lokalne , op. cit., s. .³⁶G. Ekiert, rotest , op. cit., s. .³⁷B. Lewenstein, sp lnota społeczna a czestnictwo lokalne, ISNS Uniwersytet Warszawski, Warszawa ,

s. .³⁸P. Frączak, Rola aktywności obywatelskie w rozwo lokalnym, w: ktywnoś obywatelska w rozwo społeczności

lokalne , M. Warowicki, Z. Woźniak (red.), Municipium, Warszawa , s. . Należy wskazać, że choć przyję-cie takiej definicji skutkuje „zgubieniem” niektórych przejawów lokalnej aktywności, to jednakże korespondujez postrzeganiem „partycypacji obywatelskiej” jako formy demokracji — bezpośredniej, która najpełniejszą re-alizację może znaleźć w społecznościach lokalnych. Zob. J. Drążkiewicz, Lokalne , op. cit., s. . P. Gliński,cena badań lokalne o czestnictwa obywatelskie o w wybranyc minac , w: R. Skrzypiec, Lokalne , op. cit.,

s. –. Faktycznie jednak analizie poddajemy wszystkie prze jawy aktywności obywatelskiej, także te, którenie są kierowane pod adresem właǳ lokalnych.


o sprawach publicznych”³⁹. Podstawowymi kategoriami tak rozumianego uczestnictwasą „akcje” i „kampanie publiczne”⁴⁰.

Lokalne uczestnictwo obywatelskie jako wypadkowa odǳiaływania wielu czynników— typu gminy (miejska, wiejska), struktury społeczno-demograficznej, tradycji lokal-nych, położenia geograficznego (renta położenia), poziomu rozwoju społeczno-gospo-darczego, skłonności do interwencji takich aktorów sceny publicznej, jak lokalne właǳe,partie polityczne czy sektor przedsiębiorstw — w danej społeczności lokalnej może przy-bierać zróżnicowaną postać. Zajmuje różne pozycje w przestrzeni wyznaczonej takimiwymiarami, jak orientacja na dobro jednostki bądź dobro wspólne, opozycja wartości(ich ochrona) — rozwój, mieści się gǳieś na kontinuum: stała — regularna — cy-kliczna — jednorazowa, pozostaje w jednej z relacji z otoczeniem zewnętrznym: współ-praca (partnerstwo) — wsparcie(pomoc) — wymiana informacji — ǳiałania niezależnei równoległe — rzecznictwo — lobbing-konflikt — patoogia. Obejmujący „możliwienajwiększą liczbę ǳiałań publicznych podejmowanych przez lokalne organizacje, instytu-cje i grupy mieszkańców”⁴¹ zbiór danych, które zostały zgromaǳone przy zastosowaniuzestandaryzowanego zestawu narzęǳi, poddaje się ustrukturyzowaniu w formie lokal-nyc map aktywności. Ich istotę możemy sprowaǳić do rozpoznania oraz scharakteryzo-wania występujących w danej społeczności form aktywności publicznej. apy pozwalają— niezależnie od specyficznego w danym miejscu systemu instytucji i ich powiązań —stwierǳić, w jakim stopniu zinstytucjonalizowana i niezinstytucjonalizowana aktywnośćobywatelska odpowiada lokalnym potrzebom⁴², a także jaką zmianę „wyprodukowały”⁴³organizacje ǳiałające w badanych gminach.

Konstruując mapy aktywności obywatelskiej na różnych poziomach, np. w skali ca-łego kraju⁴⁴, zaobserwowaliśmy kilka interesujących zjawisk, np. występowanie dużegozróżnicowania regionalnego i lokalnego w nasyceniu (oddolnymi inicjatywami, a takżepoziomu zewnętrznej interwencji w funkcjonowanie układu lokalnego⁴⁵, czy też wyraźnąrozbieżność pomięǳy deklaracjami mieszkańców danego regionu a faktycznie przejawia-nym uczestnictwem obywatelskim⁴⁶.

Lokalne społeczności w ǳiałaniu — mapy aktywności obywatelskiejW niniejszym tekście prezentujemy trzy mapy lokalne o czestnictwa bier ńsk kobi r-skr i tysk na których zobrazowano faktycznie przejawianą aktywność obywatelską zgod-nie z wyróżnionymi powyżej kategoriami analitycznymi. Jednakże skonstruowane przeznas mapy, pomimo zastosowania podobnych metod i technik⁴⁷, wykazują pewne zróż-

³⁹G. Prawelska-Skrzypek, naczenie partycypac i obywatelskie dla rozwo lokalne o, w: G. Prawelska-Skrzy-pek (red.), artycypac a obywatelska w yci społeczności lokalne . tan bariery rekomendac e, Fundacja Mięǳy-narodowe Centrum Rozwoju Demokracji, Kraków , s. –.

⁴⁰Przyjętą przez J. Drążkiewicza typologię zawiera cytowana praca — Raport , op. cit., s. – i tab. Typyǳiałań publicznych podejmowanych na szczeblu lokalnym na s. . Zob. także P. Frączak, Rola , op. cit., s..

⁴¹J. Drążkiewicz, Lokalne , op. cit., s. .⁴²Główna oś przebiega od „nadmiernego zagęszczenia instytucji” ǳiałających na danym polu, zajmujących się

danym problemem po „niezagospodarowane obszary”, na których wzbuǳenie aktywności mieszkańców możeprzyczynić się do rozwoju lokalnego.

⁴³O zmianie jako „produkcie” organizacji mówi P. F. Drucker. Zob. tego autora arz anie or anizacpozarz dow . eoria i praktyka nd sz sp łpracy — ro ram ialo połeczny, Warszawa .

⁴⁴ apa czestnictwa obywatelskie o w ie inie oc rony środowiska. Zob. R. Skrzypiec, apy czestnictwaobywatelskie o w oc ronie środowiska (raport na temat stanu uczestnictwa), w: olski r c ekolo iczny, red. P.Frączak, D. Matejczyk, Stowarzyszenie „Asocjacje”, Warszawa .

⁴⁵Zjawisko „importu” aktywności z centrum na peryferie — w przypadku ochrony miejsc przyrodniczocennych czy pomocy w rozwiązaniu palącego problemu — akcje pomocy humanitarnej w przypadku katastrosą oczywiste. Zob. R. Skrzypiec, apy , op. cit.

⁴⁶Przykładem dobrze ilustrującym to zjawisko jest wojewóǳtwo opolskie uznane za „region nieaktywny”(R. Skrzypiec, apy , op. cit.), region „Wysokiego zaawansowania Lokalnej Agendy w poszczególnychgminach” (R. Kalbarczyk, Problemy ochrony środowiska naturalnego gmin w Polsce u progu XXI wieku,Polski Klub Ekologiczny, Warszawa ) o najwyższym w skali kraju poziomie deklaracji „Przynależnoścido organizacji społecznych” ( ia noza społeczna za iespołeczni, w: azeta yborcza” , nr z sierpnia.

⁴⁷R. Skrzypiec, badanie lokaine aktywności obywatelskie — problematyka metody i tec niki badań, w: R.Skrzypiec, Lokalne czestnictwo obywatelskie, Ośrodek badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Aso-cjacje”, Warszawa .


nicowanie będące wynikiem odmiennych założeń wstępnych. W Tychach skoncentro-waliśmy się na badaniu stanu i funkcjonowania jednego typu podmiotów: stowarzyszeń,ich relacji wzajemnych oraz relacji z innymi partnerami. Natomiast w Bieruniu i Kobió-rze, w których z uwagi na niewielką liczbę organizacji pozarządowych oraz mają gęstośćwzajemnych interakcji trudno było wyróżnić wszystkie z kategorii analitycznych, po-szerzyliśmy obszar zainteresowania o aktywność inicjatyw nieformalnych (ǳiałającychprzy domach kultury grup sąsieǳkich formowanych ad oc dla „realizacji konkretnegozadania, inicjatyw parafialnych) oraz samorządu, sporo uwagi przykładaliśmy także doważnych dla formowania się społeczności procesów społecznych, np. usamoǳielnianiasię gmin. Pełniej zjawisko to zostało ukazane w tekście poświęconym gminom Bojszowyi Wyry autorstwa Zbigniewa Zagały w tym tomie. W formie aneksu dołączono cieszyń-ską map aktywności lokalne . Co prawda w Cieszynie główny akcent został położony nabadanie efektów realizowanego od roku „Programu współpracy właǳ Cieszyna z or-ganizacjami pozarządowymi”, tym niemniej ten zabieg pozwala na poszerzenie płaszczyznanalizy lokalnej aktywności obywateli.

Niektóre wymiary aktywności obywatelskiej bęǳiemy odnosić do kontekstu lokal-nego lub regionalnego: Ziemi Pszczyńskiej, wojewóǳtwa katowickiego (do roku),śląskiego (od roku), czy wreszcie największych miast regionu (od roku po-siadających status miast na prawach powiatu — powiatów groǳkich), gmin wiejskich,gmin miejskich. W tym celu dokonaliśmy poǳiału gmin oraz mnpp (miasto naprawach powiatu) wchoǳących w skład powiatów: bieruńsko-lęǳińskiego, mikołow-skiego i pszczyńskiego, na następujące kategorie:

a) gminy wiejskiewielowioskowe: Bojszowy, Miedźna, Pawłowice, Suszec, Wyry;jednowioskowe: Chełm Sląski, Goczałkowice Zdrój, Kobiór, Ornotowi-

ce;górnicze: Miedźna, Ornontowice, Pawłowice, Suszec;b) miastamiasteczka: Bieruń, Imielin, Lęǳiny, Łaziska Górne, Orzesze;miasta powiatowe: Mikołów, Pszczyna;duże miasta: Tychy.

Dane potrzebne do wykreślenia map zostały zgromaǳone przy wykorzystaniu nastę-pujących technik: badania terenowego, analizy dokumentów oraz kwerendy czasopism,przy użyciu odpowiednich narzęǳi: kwestionariusza ankiety i kart. Celem badania tere-nowego było zebranie na podstawie wywiadu kwestionariuszowego z przedstawicielamiorganizacji⁴⁸ podstawowych informacji ilościowych opisujących stan badanych organi-zacji, aktywności na lokalnej scenie publicznej: o zrealizowanych przedsięwzięciach, re-lacjach z otoczeniem, problemach. W badaniu dokumentów koncentrowaliśmy się nadokumentacji urzędów gmin dotyczącej planowania strategicznego oraz realizowanychprzez samorząd gminny polityk społecznych, uǳielania wsparcia organizacjom pozarzą-dowym i oddolnym inicjatywom obywatelskim oraz przejrzystości funkcjonowania sa-morządu. Natomiast celem kwerendy lokalnych tytułów prasowych było uzupełnienieoraz pogłębienie wieǳy o tym, co się faktycznie ǳieje w badanych społecznościach.W mniejszym stopniu w zakresie danych ilościowych, choć i tu zidentyfikowaliśmy sze-reg nowych podmiotów, w większym natomiast — ilustrujących zachoǳące w danejspołeczności procesy społeczne.

Badania aktywności obywatelskiej w terenie zostały wykonane w latach –w ramach trzech projektów: „ yskie inic atywy obywatelskie” (⁴⁹, uzupełnienie w roku), „ ieszyńska mapa aktywności lokalne ”⁵⁰ (wiosna-lato ) i „ minne inic atywy

⁴⁸W badaniach, których wyniki prezentujemy, posługiwaliśmy się częściowo modyfikowanym kwestiona-riuszem. Części niepodlegające zmianom obejmują informacje dotyczące: „struktury organizacji”, „ǳiałalnościorganizacji”, „kadr” oraz „finansów”. Schemat ankiety jest zgodny z wzorem stosowanym przez StowarzyszenieKLON/JAWOR.

⁴⁹Zob. R. Skrzypiec, yskie stowarzyszenia . Raport z badań, w: R. Skrzypiec, Lokalne , op. cit.⁵⁰W ramach projektu „Akademia Współpracy” realizowanego przez Stowarzyszenie Cieszyńskiej Młoǳieży

Twórczej ǳięki dotacji Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej ze środków Polsko-Amerykańskiej FundacjiWolności.


obywatelskie o szowy ier ń obi r L iny yry” (). Badaniami dokumentówzostały objęte różne okresy w różnych gminach: w Cieszynie lata –, w Tychachlata —, w pozostałych gminach lata –⁵¹. Natomiast kwerendą lokalnejprasy objęto: w Cieszynie tytuł — tygodnik „ łos iemi ieszyńskie ” za okres styczeń-czerwiec , w Tychach cztery tytuły — „ iennik ac odni yc y”, tygodniki„Echo” Górnośląski Tygodnik Regionalny, „ owe c o” i „ y ień w y ień” za lata–, w Bieruniu cztery tytuły — „ iennik ac odni yc y”, tygodnik „Echo”oraz miesięczniki „Rodnia” miesięcznik społeczno-kulturalny Bierunia wydawany przezUrząd Miasta, oraz „ owa Rodnia” — pismo niezależne za okres styczeń -paźǳier-nik , w Kobiórze również cztery tytuły: „ iennik ac odni szczyna”, tygodnik„ c o”, miesięcznik „ azeta szczyńska” oraz „ i letyn amorz dowy miny obi r”.

Nasze zainteresowania skoncentrowaliśmy na następujących obszarach: a) uczestnic-two obywatelskie: ekwencja w powszechnych głosowaniach i „profil polityczny” badanejspołeczności, poziom przynależności do dobrowolnych, oddolnych inicjatyw i skłonnośćdo dobroczynności publicznej; b) lokalna scena publiczna — formalni i nieformalni ak-torzy: organizacje pozarządowe, inicjatywy parafialne, inicjatywy przy domach kulturyrady ǳielnic i sołectw; c) zaangażowanie w lokalną politykę, którą za Gabrielem Lii-ceanu rozumiemy jako „aktywność polegając[ą] na uczestniczeniu w losach zbiorowo-ści i w decyzjach jej dotyczących”⁵²; d) gmina jako aktor na lokalnej scenie publicznej,obszar obejmujący także stan relacji z grupami aktywnych obywateli⁵³, uspołecznienieprocesów decyzyjnych, zagadnienie społecznej kontroli funkcjonowania instytucji samo-rządu⁵⁴. W naszych analizach pomĳamy wszelkie przejawy ǳiałalności partyjnej.

Charakterystyka badanych gminJerzy Bartkowiak analizując „społeczne determinanty geograficznego rozmieszczenia or-ganizacji pozarządowych w Polsce”⁵⁵ formułuje szereg cennych dla naszych rozważańobserwacji. Wyróżnia mianowicie dwa typy organizacji: tzw. nowe, powstałe po roku stowarzyszenia i fundacje, których aktywność jest uwarunkowana przede wszyst-kim takimi wymiarami, jak: „centrum — peryferie życia społecznego”, wielkość i typmiejscowości, położenie geograficzne, charakter społeczności pod względem wykształce-nia, aktywności zawodowej i ekonomicznej ludności oraz stowarzyszenia „silniej związanez tradycją i typem więzi lokalnych w regionach”, które uzyskują silne wsparcie ze stro-ny lokalnej społeczności, zaś „przynależność do nich odgrywa znaczącą rolę w lokalnejpolityce”⁵⁶. Naszymi badaniami objęliśmy cztery gminy w wojewóǳtwie śląskim. Wartow tym miejscu wskazać, iż aktywność obywatelska w tym wojewóǳtwie kształtuje sięna średnim poziomie w skali kraju, przy czym obserwujemy wyraźne zróżnicowanie po-mięǳy „nadaktywnym” południem (byłe bielsko-bialskie), „nieaktywną północą” (byłeczęstochowskie) oraz regionem „zmarnowanych szans” lub „niewykorzystanych zasobów”(byłe katowickie). Do takiego twierǳenia upoważnia analiza nasycenia ilością organizacjioraz zrealizowanych przez nie inicjatyw⁵⁷. Według Bartkowiaka typowe dla Górnego Ślą-ska organizacje stanowią: kluby sportowe, chóry, zespoły amatorskie i folklorystyczne,których funkcjonowanie łączy się z poważnymi wydatkami z budżetów gmin wiejskich.Rolę ośrodka kulturalnego pełni tu często parafia, zaś w przeszłości duże znaczenie od-

⁵¹Zob. P. Frączak. R. Skrzypiec, rze rzysta mina. r anizac e pozarz dowe. or pc a. Ośrodek badaniaAktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Asocjacje”, Warszawa , R. Skrzypiec, o a prze rzysta mina

, Tyska Grupa Obywatelska-Stowarzyszenie „Federacji Zielonych”, Tychy .⁵²G. Liiceanu, rener k lt ralny, w: „ azeta yborcza” , nr z – stycznia.⁵³Wg schematu wrogość-niechęć — wspólny interes-pomoc — wspólne ǳiałania.⁵⁴Pod kątem standardu „ rze rzysta mina”.⁵⁵J. Bartkowiak, połeczne determinanty eo ra czne o rozmieszczenia or anizac i pozarz dowyc w olsce, w:

amoor anizac a , op. cit.⁵⁶J. Bartkowiak, połeczne , op. cit., s. .⁵⁷Por. tab. „Rozkład liczby pozarządowych organizacji ekologicznych (POE) i ich inicjatywności” w ujęciu

wojewóǳkim w roku ”, w: R. Skrzypiec, apy , op. cit., „Liczebność organizacji”, w: odstawowe aktydotycz ce or anizac i pozarz dowyc w olsce (), Stowarzyszenie KLON/JAWOR, Mapa liczebności zareje-strowanych organizacji pozarządowych w Polsce, w: J. Dąbrowska, M. Gumkowska, J. Wygnański. odstawoweakty dotycz ce or anizac i pozarz dowyc . Raport z badania , Stowarzyszenie KLON/JAWOR, Warszawa.


grywały stowarzyszenia „łączące wykształcenie patriotyczne, aktywność w czasie wolnymi wzbogacenie obrzędowości kościelnej”⁵⁸.

Wybrane gminy różni się i wielkością: Tychy to duże miasto, Bieruń i Cieszyn tomiasto średnie, zaś Kobiór jest gminą wiejską. Przez kilkanaście lat Tychy Bieruń i Kobiórtworzyły jeden organizm miejski. Takie zróżnicowanie pozwala na wielostronne ujęcielokalnego uczestnictwa w życiu publicznym. Poniżej prezentujemy krótką charakterystykębadanych miejscowości.

BieruńMałe miasteczko o ponad -lelniej historii, położone na wschodnich rubieżach

wojewóǳtwa śląskiego, na trasie łączącej Tychy z Oświęcimiem. Obecnie Bieruń za-mieszkuje około mieszkańców. Znaczną część tej populacji stanowią osoby, którenapłynęły do miasta w okresie PRL-u w celu podjęcia zatrudnienia w miejscowej kopalniwęgla kamiennego i Fabryce Samochodów Małolitrażowych.

Czynnikiem, który w poważnym stopniu wpłynął na obecny kształt lokalnej scenypublicznej, był czas tzw. „tyskiej niewoli” — okres pomięǳy rokiem a kwietniem roku, kiedy to Bieruń stanowił administracyjną część miasta Tychy — a właści-wie wydarzenia związane z procesem oǳyskiwania samoǳielności. Jak wynika z opra-cowania zatytułowanego „Historia powstania Stowarzyszenia Miłośników ~letniegoBierunia”⁵⁹, już od momentu przeprowaǳania tej niekorzystnej zmiany administracyj-nej „grupa ǳiałaczy lokalnych pod przewodnictwem Jana Wieczorka rozpoczęła staraniao ponowne przyznanie praw miejskich i odłączenia się od Tychów”. W tym celu prowa-ǳono zbiórkę podpisów pod petycjami do właǳ wojewóǳkich „i gdyby nie wprowa-ǳenie stanu wojennego w roku, prawdopodobnie cel zostałby osiągnięty”. Okazjądo ponownego podjęcia starań na rzecz usamoǳielnienia się stała się przypadająca w roku rocznica nadania praw miejskich Bieruniowi. Powstały wtedy Komitet Orga-nizacyjny Obchodów -lecia nadania praw miejskich ǳielnicy Tychy — Bieruń Starynie tylko zorganizował okolicznościową imprezę, ale także rozpoczął szereg ǳiałań narzecz „budowania nowej teraźniejszości”. Podjęte wysiłki zaowocowały ponownym otrzy-maniem praw miejskich przez Bieruń kwietnia roku Za wyraz wysokiej samoiden-tyfikacji bieruńskiej⁶⁰ społeczności musimy uznać inicjatywę polegającą na przeniesieniusieǳiby powiatu i zmiany jego nazwy Pierwotny powiat tyski nosi obecnie nazwę bie-ruńsko-lęǳińskiego, zaś sieǳibę Rady i Starostwa ulokowano w Bieruniu⁶¹.

W Bieruniu — podobnie jak w całym powiecie — notujemy niską lub barǳo niską(jak na warunki polskie) stopę bezrobocia, która oscyluje wokół %⁶². Jest to zarazemnajniższa wartość tego wskaźnika wśród badanych gmin. W okresie od końca rokudo końca III kwartału tego roku zaobserwowaliśmy obniżkę stopy. Podobnie kształtujesię wskaźnik obciążenia bezrobociem. Natomiast niekorzystnie przedstawia się strukturabezrobocia. Choć nominalnie maleje liczba bezrobotnych kobiet, to ich uǳiał przekracza%, co więcej, stale rośnie. Maleje — nominalnie i proporcjonalnie — uǳiał młoǳieżydo lat , choć sięga %, co wydaje się poważnym problemem⁶³. Jeszcze groźniejszymzjawiskiem jest problem osób długotrwale bezrobotnych (powyżej miesięcy). Pod ko-niec Września roku dotyczyło to około osób, co przy malejącej stopie bezro-bocia sprawia, iż uǳiał tej grupy zbliża się do % wszystkich bezrobotnych⁶⁴. Możemyzatem stwierǳić, że stale po-większa się grupa osób poważnie zagrożonych zjawiskiemwykluczenia i marginalizacji.

Gmina Bieruń pod względem wielkości dochodów na głowę mieszkańca mieści sięw ścisłej czołówce wojewóǳtwa śląskiego. Jak stwierǳa J. Czempas, „w latach –Bieruń — pod względem dochodów ogółem — na gmin wojewóǳtwa śląskiego

⁵⁸I. Bartkowiak, połeczne , op. cit., s. .⁵⁹Maszynopis w posiadaniu autora.⁶⁰A także pozostałych gmin wchoǳących w skład powiatu, czyli Bojszów, Chełma Sląskiego, Imielina i Lę-

ǳin. Musimy jednak przyznać, że przeniesienie instytucji powiatowych było podyktowane przede wszystkimwzględami logistycznymi.

⁶¹Natomiast Powiatowe Centrum Pomocy Roǳinie ulokowano w Lęǳinach.⁶²Dane dotyczące bezrobocia w badanych gminach prezentujemy w tabeli nr .⁶³Najwyższy wśród badanych gmin. Na takim samym poziomie kształtuje się ten wskaźnik dla całego powiatu

bieruńsko-lęǳińskiego, ale także i dla powiatu pszczyńskiego.⁶⁴W ciągu kwartałów o około %. Podobne zjawisko obserwujemy w skali całego powiatu.


niebędących powiatami groǳkimi zajmował średnio pozycję”⁶⁵, choć większość, bookoło / dochodów, pochoǳi z uǳiału w podatku od osób prawnych, fizycznych i in-nych jednostek nieposiadających osobowości prawnej, głównie z górnictwa — zarównozlokalizowanej tu kopalni, jak i jej pracowników.

CieszynNieduże miasto na Śląsku Cieszyńskim, jedno z najstarszych miast Polski. W prze-

szłości stolica Księstwa Cieszyńskiego, obecnie główne miasto graniczne na naszej po-łudniowej granicy. Po roku znalazło się w granicach wojewóǳtwa bielskiego, a od stycznia roku w wojewóǳtwie śląskim. Tu mieści się także sieǳiba powiatu cie-szyńskiego oraz Euroregionu „Olza”. Pod koniec roku Cieszyn liczył nieco ponad tysięcy mieszkańców.

Na przestrzeni lat – dochody własne miasta kształtowały się na poziomieod , mln zł do , mln zł (per capita od zł do zł), zaś wydatki — od, mln zł , mln zł, co lokuje miasto w grupie śląskich gmin o niskich docho-dach. Liczba osób pozostających bez pracy od końca do końca Września rokustale wynosiła nieco ponad . Poziom bezrobocia oscylujący w przeǳiale , –,% kształtował się poniżej średniej wojewóǳkiej oraz na poziomie średniej powiatowej,jednakże zaobserwowaliśmy tendencję do obniżania się pozycji Cieszyna na tle innychgmin w powie. cie. Natomiast w Cieszynie odnotowaliśmy jeden z najniższych — po-za Ustroniem — „wskaźnik obciążenia bezrobociem”⁶⁶. W tym okresie zaobserwowanowzrost liczby i uǳiału bezrobotnych kobiet⁶⁷. Zmalało, i to zdecydowanie, bezrobocieosób do lat⁶⁸. Natomiast wzrosła w tym okresie (o około %) liczba osób trwale po-zbawionych pracy i w efekcie ich uǳiał przekroczył % osób zarejestrowanych jakobezrobotne. Taki stan jest podyktowany zmianami w strukturze lokalnego przemysłu —zmiany własnościowe takich ‘ firm, jak np. „Polifarb” czy Zakłady Przemysłu Cukierni-czego „Olza”, przede wszystkim zaś migracja sieǳiby i centrów zarząǳania do innychośrodków miejskich doprowaǳiły do utraty wpływów z podatków od osób prawnychoraz szeregu cennych miejsc pracy.

Cechę charakterystyczną cieszyńskiej społeczności stanowi duże zróżnicowanie reli-gĳne, gǳie obok siebie istnieje kilka wyznań: rzymsko-katolickie, ewangelicko-augsbur-skie, zielonoświątkowcy, wolni chrześcĳanie, Adwentyści Dnia Siódmego i świadkowieJehowy.

KobiórJednowioskowa gmina o ponad -letniej historii, leżąca pomięǳy miastami Tychy

i Pszczyna wśród lasów Puszczy Pszczyńskiej⁶⁹. Ta niewielka osada zagrodnicza na pola-nie nad rzeczką Korzeniec do końca I wojny światowej znajdowała się w rękach książątpszczyńskich, którzy potrafili wykorzystać bogactwo okolicznych lasów. Najpierw po-wstał tu folwark książęcy, w którego miejscu od roku znajduje się nadleśnictwo,a w roku książę pszczyński zbudował w Kobiórze nowoczesny tartak, który po ko-lejnych modernizacjach i rozbudowach oraz przekształceniach własnościowych ogłosiłupadłość w roku. W północnej, leśnej części gminy, nad Jeziorem Paprocańskim,zwieǳić można wspaniały zameczek myśliwski Promnice, ongiś własność książąt psz-czyńskich. Korzystna renta położenia na południowych obrzeżach aglomeracji śląskiej,dogodne połączenia komunikacyjne (przy drogowych trasach Gdańsk — Warszawa-Ka-towice — Bielsko-Biała — Cieszyn i Wrocław — Opole — Bielsko-Biała oraz liniikolejowej Katowice-Bielsko-Biała), a także czyste środowisko powodują, że w Kobiórzechętnie osiedlają się mieszkańcy zadymionych miast śląskich. Obecnie Kobiór zamiesz-kuje osób.

⁶⁵J. Czempas, ie le ospodar , w: „Rodnia” , wrzesień.⁶⁶Liczba bezrobotnych przypadająca na osób pracujących. W Cieszynie wynosi . Najliczniejszą grupę

bezrobotnych (%) stanowią osoby do roku życia. Ze świadczeń pomocy społecznej korzysta w Cieszynieokoło osób (% populacji). Por. tab. nr .

⁶⁷Choć jest to wskaźnik zdecydowanie najniższy w grupie badanych gmin — na koniec r. w Cieszyniejako jedynej gminie uǳiał bezrobotnych kobiet wynosił poniżej % — a także niższy niż średnia powiatowa.

⁶⁸W ciągu kwartałów z () do () osób, czyli o około %, zaś uǳiał obniżył się z % do%. I choć Cieszyn pod tym względem lepiej prezentuje się na tle powiatu i lokuje nieco powyżej średniej dlawojewóǳtwa, to zdecydowanie gorzej na tle największych miast.

⁶⁹Użytki leśne stanowią % powierzchni gminy.


Ostatnie ćwierćwiecze historii Kobióra przebiega w takt dokonujących się zmian ad-ministracyjnych. Wieś administracyjnie, gospodarczo, społecznie i kościelnie⁷⁰ była tra-dycyjnie związana z rzemieślniczo-rolniczym ośrodkiem miejskim Pszczyną. W ro-ku stała się ǳielnica nowego, „socjalistyczne — go” miasta Tychy. Po czternastoletnimokresie „tyskiej niewoli”, w roku stała się samoǳielną gminą, która od stycznia roku weszła w skład powiatu pszczyńskiego.

Dochody na mieszkańca gminy Kobiór kształtują się poniżej średniej wojewóǳkieji ogólnopolskiej⁷¹. I choć na przestrzeni lat – obserwujemy tendencję wzrosto-wą — rzędu kilkunastu procent⁷² — to Kobiór nie tylko zajmuje ostatnie miejsce w po-wiecie, ale co gorsza, wyraźnie odstaje od pozostałych gmin⁷³. Poważną, bo wynoszącąw roku , %, pozycję w dochodach gminy stanowią dotacje i subwencje z budże-tu państwa”⁷⁴. Na sytuację dochodową gminy niekorzystnie wpływają zmiany zachoǳącew lokalnej gospodarce, przede wszystkim upadek w roku największego miejscowe-go pracodawcy — tartaku, co wprost przełożyło się na stosunkowo wysoki i najszybciejrosnący — na tle powiatu — poziom bezrobocia⁷⁵. Szczególnie niepokojące jest dużeobciążenie bezrobociem, które w roku osiągnęło wartość bezrobotnych na pracujących. Nie maleje liczba bezrobotnych kobiet, choć obniża się ich uǳiał w ogólnejliczbie bezrobotnych⁷⁶. Z podobną tendencją mamy do czynienia w przypadku bezro-bocia osób w wieku do lat⁷⁷. Natomiast rośnie, i to gwałtownie, liczba i uǳiał osóbdługotrwale pozostających bez pracy, a ich uǳiał przekroczył %⁷⁸. W efekcie rolę li-dera lokalnego rynku pracy wydaje się pełnić administracja samorządowa: Urząd Gminy,gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminny Ośrodek Kultury, Publiczny Zakład Lecz-nictwa Podstawowego oraz instytucje edukacyjne: przedszkole i szkoły. Pozostałą prze-strzeń wypełnia w głównej mierze handel oraz nisko kwalifikowane usługi, choć w Ko-biórze ma swoją sieǳibę Nadleśnictwo, ǳiała także kilka prywatnych przedsiębiorstwprodukcyjnych wdrażających nowe technologie. Generalnie jednak taka struktura rynkupracy nie może buǳić zbytniego optymizmu, jeśli choǳi o problem przeciwǳiałaniazjawisku bezrobocia, i kobiórzanie w dużej mierze znajdują zatrudnienie w przedsiębior-stwach zlokalizowanych w innych miejscowościach.

TychyZaliczające się do grona dużych miast wojewóǳtwa śląskiego Tychy których historia

sięga co najmniej roku , leżą na południowych obrzeżach GOP-u, na skrzyżowaniuszlaków komunikacyjnych łączących Warszawę z Cieszynem oraz Kraków (Oświęcim)z Wrocławiem. Prawa miejskie Tychy uzyskały dopiero w roku. Natomiast zdarze-niem, które zdecydowanie odmieniło losy tego kilkunastotysięcznego miasteczka, była

⁷⁰Parafię rzymskokatolicką w Kobiórze erygowano w roku, a kościół został wybudowany w roku .Z. L. Orlik, ad orzeńcem. zkic z ie w obi ra, Urząd Gminy, Kobiór , s. .

⁷¹W roku dochód na głowę mieszkańca wynosił w gminie Kobiór zł, co stanowiło , %średniej dla gmin w wojewóǳtwie i , % dla gmin w kraju (GUS).

⁷²Z zł w roku do zł per capita w roku .⁷³Wyraźnie przegrywa z gminami górniczymi. Dochód na mieszkańca w gminie Kobiór kształtuje się na

poziomie % dochodu w gminie Miedźna, % dochodu w gminie Suszec i tylko % dochodu w gminiePawłowice. Por. J. Pierończyk, minna sakiewka w: „ iennik ac odni w szczynie. y odniowy odatekowiatowy do iennika ac odnie o” , nr () z sierpnia oraz obliczenia własne na podstawie uchwały

nr V/// Rady Gminy Kobiór z lutego r. w sprawie budżetu Gminy Kobiór na rok opubli-kowanej w „ i letynie amorz dowym miny obi r” , nr () kwiecień.

⁷⁴-procentowy uǳiał w tej pozycji posiada „część oświatowa subwencji ogólnej dla jednostek samorząduterytorialnego”. Zob. Uchwała budżetowa, op. cit.

⁷⁵Poziom bezrobocia w powiecie pszczyńskim na koniec sierpnia r. kształtował się na poziomie , %.W tym samym okresie nominalnie najmniej mieszkańców — spośród wszystkich gmin w powiecie — (,w tym kobiet) było zarejestrowanych jako osoby bezrobotne. W przypadku Kobióra mamy do czynieniaz najwyższym uǳiałem bezrobotnych w całej populacji (, % mieszkańców gminy), który od końca roku wzrósł o ponad /, ale za to najniższym bezrobociem kobiet, stanowiących % ogółu osób bez pracyzarejestrowanych w pszczyńskim PUP. Por. (bj), Robota w cenie, w: „ iennik ac odni w szczynie. y odniowyodatek owiatowy do iennika ac odnie o” , nr () z stycznia i BJ, rac na tr dnie znale , w:

„ iennik ac odni szczyna” , nr () z września oraz obliczenia własne.⁷⁶Pod koniec r. kobiety stanowiły ponad % bezrobotnych w Kobiórze. Zmiana proporcji sprawiła,

że na tle powiatu pszczyńskiego Kobiór wypada zdecydowanie lepiej.⁷⁷W Kobiórze ten wskaźnik zmalał z % do %, zaś w powiecie tylko z , % do %.⁷⁸W ciągu kwartałów o prawie / z osób w grudniu r. do osób we wrześniu r. Jest to

najwyższa wartość wskaźnika w badanych gminach.


decyzja Prezydium Rządu z roku o budowie „Nowych Tychów”. W ciągu ostatnie-go półwiecza miasto przeszło poważną metamorfozę, obejmującą skokowe zmiany liczbymieszkańców i obszaru⁷⁹. Było to wynikiem budowy osiedli „nowego miasta”, ale takżedwóch reform administracyjnych: z połowy lat ., kiedy to w granicach miasta znala-zło się szereg sąsiadujących wsi i miasteczek, oraz z początku okresu transformacji, kie-dy to w wyniku procesów secesyjnych od miasta odpadły prawie wszystkie przyłączoneprzed kilkunastu laty miejscowości — m. in. badane Bieruń i Kobiór. Napływ ludnościznajdujących zatrudnienie w okolicznych kopalniach węgla kamiennego i FSM odmie-nił społeczne oblicze miasta, choć jak twierǳi M. Lipok-Bierwiaczonek, mit „surowegokorzenia” nie w pełni się potwierǳa⁸⁰.

„Miasto-sypialnia”, jakim były Tychy, wchoǳi w okres transformacji z szeregiem po-ważnych problemów, takich jak załamanie się dochodów budżetowych, kwestia miesz-kaniowa czy problem restrukturyzacji rynku pracy. Sytuację poprawiło uruchomieniew roku Podstre Tyskiej Katowickiej Specjalnej Stre Ekonomicznej, obecnie jed-nej z najlepiej funkcjonujących w kraju. — W ciągu lat utworzono miejsc pracy,a łączna wartość inwestycji przekroczyła mld złotych⁸¹. W latach – dochodywłasne miasta zawierały się w przeǳiale , min zł — , min⁸². Planowane w roku wydatki z budżetu gminy per capita osiągnęły wysokość zł, co plasuje Ty-chy najwyżej w gronie badanych gmin. Stopa bezrobocia w Tychach kształtuje się niecoponiżej średniej wojewóǳkiej i średniej dla innych dużych miast. Tychy niekorzystnieprezentują się pod względem uǳiału kobiet wśród bezrobotnych⁸³ i bezrobocia osób do lat⁸⁴. Natomiast zdecydowanie korzystniej pod względem uǳiału osób długotrwa-le bezrobotnych. Pomimo niewielkiego wzrostu pomięǳy grudniem a wrześniem roku uǳiał takich osób nie przekroczył progu %. I jest to zdecydowanie mniejniż średnio w dużych miastach wojewóǳtwa i pozostałych badanych gminach.

Profile „polityczne” badanych gminJednym z istotnych wymiarów uczestnictwa obywateli w życiu publicznym jest ekwen-cja w powszechnych głosowaniach. Poziomem tego miernika zajmiemy się w dalszej czę-ści pracy. W tym miejscu przyjrzymy się niezwykle interesującej w kontekście lokal-nej aktywności cesze tej społeczności wykazującej pewien związek z ekwencją. Choǳio skłonność do głosowania na kandydatów określonej opcji politycznej. W celu wy-znaczenia profilu „poitycznego”⁸⁵ badanych gmin poddaliśmy analizie wyniki wyborówprezydenckich, parlamentarnych i samorządowych oraz dwóch referendów: konstytucyj-nego () i akcesyjnego () pod kątem ilości głosów oddanych na partie, kandy-datów i opcje, które przypisaliśmy do jednej z czterech orientacji: prawicowej, centrowej,lewicowej bądź chłopskiej. Ponadto wyodrębniliśmy ugrupowania lokalne (w wyboi-achw roku). Z różnych powodów⁸⁶ zbiory poddanych analizie głosowań w poszczegól-nych gminach są różnicowane.

Wyniki wskazują, iż bieruńska społeczność (por. tab. ) w powszechnych głosowa-niach raczej uǳiela poparcia opcji „prawicowej” i „centrowej” niż „lewicowej”, a jedyniemarginalnie. „chłopskiej”. Jednakże radykalna zmiana preferencji wyborczych w skalikraju sprawia, ze w Bieruniu większość głosów pada na kandydatów lewicowych. Warto

⁷⁹Kilkanaście tysięcy w latach ., około tys. pod koniec lat . i około tysięcy w początkach XXIwieku. W latach . Tychy zaliczano do grona pięciu najrozleglejszych miast w Polsce.

⁸⁰„Nowe miasto” powstało na bazie mającej kilkuwiekowe tradycje osady, wchłaniając przy okazji okolicznewsie i przysiółki. Zob. M. Lipok-Bierwiaczonek, it s rowe o korzenia a rzeczywistoś k lt rowa, w: yc yroblemy miasta i perspektywy ic rozwi zywania pod redakcja Marka S. Szczepańskiego, Urząd Miasta, Tychy

.⁸¹Za http://wvlrw.umtychy.pl⁸²W roku odnotowano spadek do poziomu z roku .⁸³Pomimo spadku liczby kobiet bez pracy o / na koniec r. I III kw. r. odnotowano najwyższy

uǳiał spośród badanych gmin i zdecydowanie powyżej średniej wojewóǳkiej i dla dużych miast.⁸⁴Na koniec III kw. bezrobotni do lat stanowił prawie % wszystkich zarejestrowanych bezrobot-

nych — pomimo spadku liczby takich osób od końca r. Jest to wartość wyższa o ponad % od średniejdla dużych miast w wojewóǳtwie i o / od średniej wojewóǳkiej. Wśród badanych gmin jedynie w Bieruniuwśród bezrobotnych jest proporcjonalnie więcej młodych osób niż w Tychach.

⁸⁵Choć zdajemy sobie sprawę z niedoskonałości takiego miernika.⁸⁶Chociażby z powodu braku samoǳielności gmin.


również zauważyć, ze w roku za SLD opowieǳiało się o prawie / więcej bierunianniż za AWS w roku, zaś w wyborach samorządowych w roku SLD-UP i Samo-obrona RP jako jedyne struktury partyjne wystawiły listy kandydatów zarówno do radymiasta, jak i powiatu. Formacja lewicowa zdobyła po jednym mandacie do obu ciał. Zde-cydowanego poparcia uǳielili mieszkańcy Bierunia akcesji Polski do struktur UE. Na-tomiast nie wyrazili swojego poparcia zarówno dla projektu powszechnego uwłaszczenia,jak i nowej Konstytucji RR Na tle pozostałych gmin V powiatu bieruńsko-lęǳińskiegoBieruń wraz z podobnej wielkości miastem Lęǳiny, w którym ludność napływowa takżema znaczący uǳiał, zajmuje pozycję po lewej stronie, natomiast zdecydowanie na prawolokuje się w konontacji z preferencjami wyrażanymi w skali wojewóǳtwa czy kraju,gǳie w skrajnych przypadkach przyjmowane wartości różnią się nawet o %.

Cieszyńska społeczność (por. tab. ) zdecydowanie uǳiela swojego poparcia kandy-datom i ugrupowaniom lewicowym i centrowym. Możemy wręcz stwierǳić, iż prawicytrudno tu liczyć na jakikolwiek sukces. Nie udało się to nawet w wyborach parlamentar-nych w roku, kiedy to największe poparcie zyskała Unia Wolności. Jednakże pierw-szym sukcesem opcji centrowej I było zwycięstwo Tadeusza Mazowieckiego w wyborachprezydenckich w roku. Opcja chłopska nie odgrywa praktycznie żadnej roli. W wy-borach municypalnych w roku⁸⁷ jedynie koalicja SLD-UP wystawiła kandydatówna radnych i odniosła umiarkowany sukces, a jej kandydat na burmistrza zajął dopiero miejsce uzyskując tylko , % oddanych głosów, czyli poparcie tylko nieco ponad %uprawnionych do głosowania. Gros mandatów zdobyły — podobnie jak w Bieruniu —osoby startujące z list lokalnych komitetów choć komitet SLD-UP uplasował się na dru-gim miejscu zdobywając ponad / głosów, czyli poparcie rzędu , % uprawnionych.Najwięcej głosów i radnych zdobył komitet urzędującego Burmistrza⁸⁸

Cieszyniacy w najwyższym stopniu wśród gmin w powiecie uǳielili poparcia akcesjiPolski do struktur Unii Europejskiej. Na brak wyraźnych preferencji może wskazywaćobserwacja, iż co trzeci uprawniony do głosowania poparł projekt powszechnego uwłasz-czenia⁸⁹ i podobne poparcie uzyskał projekt Konstytucji RP.

Kobiórska społeczność (por. tab. ) w powszechnych głosowaniach jednoznacznieuǳiela swojego poparcia orientacji prawicowej, a jak pokazują wyniki wyborów parla-mentarnych w roku, na szczególne poparcie mogą liczyć kandydaci odwołujący siędo związków z Kościołem katolickim⁹⁰. Uwagę zwraca zatem poziom uczestnictwa kobió-rzan w nieǳielnej mszy świętej, który możemy szacować w przeǳiale –% dorosłejpopulacji⁹¹. Jest to postawa dosyć charakterystyczna dla gmin wiejskich Ziemi Pszczyń-skiej⁹². Musimy jednak przyznać, że orientacja kobiórskiej społeczności na tle pozostałychgmin powiatu pszczyńskiego jest nie tylko najbarǳiej przesunięta na prawo, ale co niemniej ważne, okazuje się najbarǳiej trwała. Poparcie dla ugrupowań i kandydatów pra-wicowych w gminie Kobiór w każdym z analizowanych przez nas głosowań okazuje sięnajwyższe, zaś dla partii i kandydatów lewicowych najniższe. Co więcej, w żadnym z nichnie zdarzyło się, by opcja lewicowa uzyskała więcej głosów niż prawicowa, co stanowiewenement w skali powiatu⁹³ Warto dodać, że również orientacja centrowa (UD, KLD,UW i PO) cieszyła się większym poparciem we wszystkich analizowanych tu wyborachparlamentarnych. Na pewne poparcie mogą liczyć ugrupowania regionalne, jak np. Ruch

⁸⁷Za www.um.cieszyn.pi/maglstrat/infor/wybory.⁸⁸Na KWW „Wspólnota dla Cieszyna” oddano . % ważnych głosów, co oznacza poparcie . % upraw-

nionych.⁸⁹Głosy na „tak” oddało w granicach % bioracych uǳiał w referendum.⁹⁰Poparcie dla LPR w tych wyborach wyniosło , %, dla PIS — , %. a dla AWS . %. jednak tak

dobry wynik LPR może po części wynikać z faktu migracji wyborców z tych okręgów, gǳie partia nie wystawiłaswoich list.

⁹¹Liczba wiernych średnio uczestniczących w nieǳielnej mszy św. w latach wynosi odpowiednio: osób, osoby l osób. Trudno orzekać, czy zauważony wyraźny spadek jest początkiem trwałejtendencji spadkowej. Por. „ niebowzi ta. azetka para alna”. – stycznia .

⁹²Poza górnicza gmina Pawłowice z duża grupa ludności napływowej gǳie wybory wygrywa opcja lewicowa.⁹³Nie zdarzyło się tak ani w r. gdy M. Krzaklewski pokonał A. Kwaśniewskiego niewielka różnica

głosów, ani w r‥ gdy LPR otrzymał prawie dwukrotnie więcej głosów niż SLD, a partie prawicowełącznie otrzymały połowę oddanych głosów. W roku partie prawicowe otrzymały prawie ośmiokrotniewięcej głosów niż lewicowe.


Autonomii Sląska, którego kandydaci uzyskali największe poparcie w wyborach do Sej-miku Wojewóǳtwa Sląskiego roku na terenie Kobióra⁹⁴.

Kobiórzanie — jako jedyna społeczność w regionie — zdecydowanie poparli projektuwłaszczenia i równie zdecydowanie odrzucili projekt nowej Konstytucji RR jednoznacz-nie prawicowa orientacja nie przeszkoǳiła im uǳielić zdecydowanego poparcia akcesjiPolski do struktur Unii Europejskiej, przekraczającego połowę uprawnionych do gło-sowania — jako jedyna w powiecie⁹⁵ i jedna z nielicznych gmin wiejskich na badanymobszarze.

Tyszanie (por. tab. ) wydają się mocno poǳieleni w swoich preferencjach wybor-czych. Do wyborów parlamentarnych roku raczej popierali opcję prawicową, zaś odwyborów prezydenckich skłaniają się ku opcji lewicowej. Generalnie w okresie pomięǳy a rokiem poparcie dla opcji prawicowej zmalało o połowę. Natomiast jedynym„tyskim” posłem w tym okresie jest kandydat SLD wybrany w roku. Poważną si-łę stanowi opcja centrowa, która np. w wyborach parlamentarnych roku niewieleustępowała dwóm pozostałym, a w wyborach prezydenckich roku nawet pokonałakandydatów prawicowych.

Tyszanie w tym samym stopniu co cieszyniacy poparli akcesję Polski do i strukturUE⁹⁶. Słabo natomiast poparli projekt nowej Konstytucji RP w roku i nie poparliprojektu powszechnego uwłaszczenia.

W wyborach municypalnych w roku⁹⁷ kandydatów na urząd prezydenta miastawystawiło komitetów, w tym pod szyldem partii: SLD-UB POPIS, LPR i Samo-obrona, a na radnych — komitetów, w tym partyjnych, poza wymienionymi powyżejtakże Altenatywa. Wybory prezydenckie wygrał w drugiej turze dotychczas urzędującyPrezydent miasta startujący w ramach własnego komitetu⁹⁸. Kandydaci na prezydentastartujący w ramach komitetów partyjnych uzyskali łącznie ponad % głosów. Jeszczewiększe poparcie uzyskali kandydaci na radnych z tych komitetów, na które oddano pra-wie / głosów, a w efekcie zdobyły z mandatów w raǳie miasta. W raǳie miastazasiedli przedstawiciele komitetów, w tym partyjnych. Największą ilość głosów, a coza tym iǳie także mandatów (), otrzymała koalicja SLD-UP⁹⁹. Choć następne w kolej-ności POPiS i LPR uzyskały podobne poparcie (odpowiednio , i , %), to wykazałysię zdecydowanie najniższą efektywnością głosów, obsaǳając jedynie i mandaty¹⁰⁰.Słabo — choć osiągnął najwyższą efektywność głosów — wypadł komitet prezydenta,którego kandydatów poparło tylko , % głosujących, czyli nieco ponad % uprawio-nych, i który zdobył tylko mandaty. Drugą siłą w wyborach okazał się komitet obywa-telski „Tychy — Naszą Małą Ojczyzną”, który uzyskał poparcie ponad % głosującychi obsaǳił mandatów.

Na marginesie prezentacji profili „politycznych” badanych społeczności warto zauwa-żyć, iż w bezpośrednich wyborach w każdej z tych gmin sukces odniosły osoby dotych-czas sprawujące funkcję wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. I to w zasaǳie z reguływ I turze. Do wyjątków należą Tychy i Bieruń, gǳie konieczna okazała się „dogrywka”.

W sieci lokalnych przetargów — bieruńska mapa aktywnościUczestnictwo w wyborach

Uczestnictwo bieruńskiej społeczności w podstawowych zachowaniach obywatelskich,do jakich należy zaliczyć uǳiał w powszechnych głosowaniach, kształtuje się na średnimpoziomie przyjmując wartości od , % (II tura wyborów burmistrza w roku) do,% (II tura wyborów prezydenckich w roku)¹⁰¹ i utrzymuje się — pomimo wa-

⁹⁴Jednakże komitet nie zdobył żadnego mandatu, ponieważ nie przekroczył pięcioprocentowego progu.⁹⁵Poza miastem Pszczyna.⁹⁶Takie zachowanie było charakterystyczne dla dużych miast wojewóǳtwa śląskiego.⁹⁷Za: http://www.umtychy.pl/wybory/.⁹⁸W pierwszej turze zdobył prawie % głosów, a w drugiej, w której zmierzył się kandydatem koalicji

SLD-UP. %. W obu turach uzyskał poparcie prawie % uprawnionych.⁹⁹Otrzymała poparcie . % głosujących. czyli .% uprawnionych do głosowania.

¹⁰⁰KWW Prezydenta ǲiuby” — , % oddanych głosów na mandat, KWW „Mała Ojczyzna” — . %.POPiS — . %. SLD-UP — . %. LPR — . %.

¹⁰¹Zob. Wykres „Uǳiał bierunian w powszechnych głosowaniach w latach na tle innych zbioro-wości”.


hań — na stałym poziomie. Więcej niż połowa uprawnionych wzięła uǳiał w wyborachprezydenckich ( i ), wyborach parlamentarnych ( i ) oraz referendumakcesyjnym (). Natomiast zastanawiające jest, szczególnie w kontekście naszych roz-ważań, że do uǳiału w wyborach właǳ municypalnych daje się zmobilizować mniej niżco drugi z uprawnionych mieszkańców. Co ciekawe, ekwencja w bezpośrednich wybo-rach burmistrza () okazała się niższa niż przed czterema laty, gdy wybierano jedynieradnych miejskich. Musimy odnotować, że mimo to ekwencja w Bieruniu jest wyższa— choć z reguły nieznacznie — od średniej krajowej i wojewóǳkiej. Największe odchy-lenia na korzyść Bierunia odnotowano akurat w przypadku wyborów samorządowychw roku i w roku. W roku o / powyżej średniej krajowej, zaś w roku ponad / powyżej średniej wojewóǳkiej. Natomiast w porównaniu z pozostałymigminami powiatu, poza Lęǳinami, Bieruń wypada zdecydowanie gorzej.

Dostrzegalne jest, często wyraźne, zróżnicowanie ekwencji w poszczególnych ǳiel-nicach miasta. Jak czytamy w relacji z wyborów samorządowych z roku, „[f ]rekwencjaw obwodach walała się od % (Ściernie) do (szkoła nr na osiedlu przy ul. Węglo-wej). Tradycyjnie była o około punktów procentowych wyższa w starych częściachmiasta niż na nowych osiedlach”¹⁰². Natomiast w przypadku wyborów samorządowychw roku ekwencja wahała się od do % w poszczególnych komisjach obwo-dowych. Na uwagę zasługuje spadek głosujących (notowany w liczbach bezwzględnych)w ǳielnicy Ściernie oraz zmniejszenie różnicy pomięǳy ekwencją w „starym” i „no-wym” Bieruniu¹⁰³.

Podsumowując musimy stwierǳić, że mieszkańcy Bierunia w najmniejszym stopniuzainteresowani są wpływaniem na kształt tego, co wydawałoby się najbarǳiej konkretne,czyli lokalnej właǳy. Najsilniejszą „formację” stanowi tzw. „partia nieobecnych”, która manajwiększy uǳiał w populacji uprawnionych do głosowania — poza dwoma przypadkami(wyborami samorządowymi w roku oraz referendum akcesyjnym z roku)¹⁰⁴.

Członkostwo w lokalnych organizacjach społecznychKolejny interesujący nas miernik aktywności obywateli w życiu publicznym stano-

wi członkostwo w lokalnych organizacjach społecznych: stowarzyszeniach, organizacjachi inicjatywach parafialnych, inicjatywach funkcjonujących przy domach kultury zespo-łach artystycznych oraz innych tego typu przedsięwzięciach. Liczba członków¹⁰⁵ zbada-nych przez nas kilkunastu bieruńskich stowarzyszeń wynosi nieco ponad , jednakże/ tej zbiorowości stanowią członkowie Stowarzyszenia Ochrony Zdrowia PracownikówKWK „Piast”¹⁰⁶ (SOZP). Do organizacji, które w skali lokalnej mogą zostać uznane zamasowe zaliczymy ponadto Odǳiał Rejonowy Związku Emerytów, Rencistów i Inwali-dów liczący członków¹⁰⁷ oraz Klub Sportowy „Piast” skupiający osób. Jednakżeokazuje się, że istnieje duży rozdźwięk pomięǳy członkostwem deklarowanym a aktyw-nym. Wg oświadczeń respondentów — w ǳiałania organizacji włącza się jedynie co piątyczłonek¹⁰⁸, czyli nieco ponad osób.

Kilkaset osób skupiają różnorodne organizacje i inicjatywy parafialne, zarówno o cha-rakterze modlitewnym, jak np. Bractwo Różańca Świętego, jak też ogólnospołecznejnp. Odǳiał sekcji Katolickiej, Parafialny Zespół Charytatywny czy Apostolstwo DobrejŚmierci.

¹⁰²Za: e zmiany. w: „ owe c o” , nr z paźǳiernika.¹⁰³ rawie wszystko o wyborac , w: „Rodnia” , nr . listopad.¹⁰⁴A. Wyka i A. Kościański za jedną z przyczyn absencji wyborczej. tak w wymiarze etycznym jak i psy-

chologicznym, skłonni są uznać brak poczucia bycia docenionymi i szanowanymi „jako potencjalni i faktyczniwyborcy”. A. Wyka i A. Kościański, lementy wzor obywatela w świetle oczekiwań olak w . . . arieryświadomości obywatelskie , maszynopis.

¹⁰⁵Do podawanych wartości liczbowych — zarówno co do ilości osób aktywnych, jak i wysokości budże-tów — należy podchoǳić niezwykle ostrożnie z uwagi na deklaratywny charakter informacji oraz trudnościklasyfikacyjne. Ponadto w przypadku niektórych zbadanych organizacjach. z uwagi na brak informacji o zre-alizowanych inicjatywach. trudno orzec, czy faktycznie prowaǳa ǳiałalność. czy wyłącznie ja deklaruj. Por.uwagi zawarte w tekście R. Skrzypiec, yskie stowarzyszenia . Raport badań, w: Lokalne , op. cit., s..

¹⁰⁶W ich poczet zaliczono praktycznie całą załogę.¹⁰⁷Niestety nie dysponujemy informacjami, jaką część członków stanowią bierunianie.¹⁰⁸W wyliczeniu pominięto SOPZ, po jego uwzględnieniu współczynnik ten spada do około %.


Formą aktywności obywatelskiej jest wolontariat. Najliczniej objawia się przy okazjidorocznych Finałów WOŚP W roku udało się zmobilizować grupę osób, rokpóźniej już ¹⁰⁹. Poza tym w ǳiałania organizacji włącza się zaledwie kilkaǳiesiąt osób.Jednak z uwagi na fakt, że organizacje zatrudniają stosunkowo niewiele płatnego perso-nelu (dwaǳieścia kilka osób¹¹⁰), to musimy stwierǳić, że większość realizowanych przezte podmioty ǳiałań na terenie gminy odbywa się ǳięki nieodpłatnemu zaangażowaniumieszkańców¹¹¹.

Pewna grupa mieszkańców angażuje się także w ǳiałalność miejscowych zespołówfolklorystycznych i artystycznych oraz chórów.

Dobroczynność publicznaInteresującym miernikiem aktywności obywateli jest skłonność do dobroczynności

publicznej, przejawiająca się ilością podejmowanych na danym terenie inicjatyw chary-tatywnych. W latach – na terenie Bierunia zorganizowano kilkanaście imprezo takim charakterze. Począwszy od roku miasto na stałe zagościło na mapie Wiel-ki? Orkiestry Świątecznej Pomocy. W trakcie zorganizowanych tu dorocznych finałówtej akcji zebrano zł i zł¹¹². W ramach stałej ǳiałalności Parafialny ZespółCharytatywny przy parafii św. Bartłomieja w roku zebrał zł.

Musimy jednak stwierǳić, że typowe kwesty pieniężne czy zbiórki darów rzeczowychzastępują imprezy łączące ideę dobroczynności publicznej z rozrywką i zabawą. Cieszą sięone dużym zainteresowaniem mieszkańców i przynoszą w miarę realne dochody: „Festynparafialny” — zł, „Festyn Otwartych Serc” — zł, „Nasze biesiadowanie”— zł. Dosyć dużą popularnością cieszy się honorowe krwiodawstwo. W zorga-nizowanym przez bieruńskie Stowarzyszenie „Nasz Region” w roku cyklu pięciuakcji wzięły uǳiał osoby oddając llitrów krwi. Sporą aktywność na tym poluwykazuje także środowisko licealistów.

Znaczna część inicjatyw charytatywnych ma na celu uǳielenie wsparcia — innym niżbieruńska społecznościom. Taki charakter mają zbiórki na rzecz powoǳian, akcja „Mójszkolny kolega z Ayki” czy kwesta na rzecz ofiar lawiny w Tatrach w styczniu roku¹¹³.

Pozostałe formy uczestnictwaMieszkańcy licznie uczestniczą w typowych dla małych społeczności inicjatywach,

jakimi są różnorodne festyny, np. „Dni Bierunia”, „Noc Świętojańska”, „Nasze biesia-dowanie” czy imprezy masowe¹¹⁴. Chętnie spotykają się z właǳami na cyklicznie orga-nizowanych spotkaniach, a nawet sami je organizują, np. w sprawie wykupu mieszkańzakładowych¹¹⁵.

Kolejną formę publicznej aktywności obywateli stanowią indywidualne interwencjeu właǳ miasta. W tej kategorii pojawiają się zarzuty do planu zagospodarowania prze-strzennego¹¹⁶ oraz publikowane na łamach pracy listy czytelników. W latach -na łamach pisma „ owa Rodnia ¹¹⁷ opublikowano wystąpień, w których poruszanokwestię struktury w Urzęǳie Miasta, a w szczególności palący problem nepotyzmu¹¹⁸.Wskazano też na zjawisko klientelizmu przy zlecaniu realizacji zamówień publicznychi dyskryminację bieruńskich firm¹¹⁹. Oba zjawiska destabilizują lokalny rynek pracy.

¹⁰⁹Zob. I. Panfil, a rała orkiestra bier ńskic serc, w: „Rodnia” , nr , luty. M. Chorzewska, A. Wadas,zz, o raz dr i w ier ni za rała rkiestra , w: „ owa Rodnia” , nr (), styczeń.

¹¹⁰Trzy organizacje zatrudniają prawie % wszystkich pracowników: Stowarzyszeń nie na rzecz Osób Nie-pełnosprawnych „Radość Życia” ( osób) oraz dwa kluby sportowe „Unia” () i „Piast” ().

¹¹¹Np. kilkunastu ochotników z nowobieruńskiej OSP przepracowało w roku „społecznie goǳiny.Zob. Z. Zając, Strażacy (z Nowego Bierunia) krytykują Urząd, w: „ owa Rodnia” , nr (), marzec.

¹¹²Zob. zz, or ce serca bier nian, w: „ owa Rodnia” , nr , luty.¹¹³W katastrofie ucierpieli uczniowie tyskiego Liceum Ogólnokształcącego. W Bieruniu na ten cel zebrano

około zł.¹¹⁴Np. w IV edycji „Rajdu rowerowego” wzięło uǳiał ponad uczestników. Zob.Ra rowerowy, w: „Rodnia”

, nr , sierpień.¹¹⁵Z. Zając, pi czy nie k pi , w: „ owa Rodnia” , nr , marzec.¹¹⁶W latach – wniesiono cztery zarzuty. Rada Miasta Bieruń odrzuciła trzy w całości, a jeden czę-

ściowo.¹¹⁷Skoncentrowaliśmy się na analizie jedynie „opozycyjnego” lokalnego tytułu prasowego „ owa Rodnia”.¹¹⁸ zy w rz ie prac klany ro inne , w: „ owa Rodnia” , nr , maj.¹¹⁹Listy do redakcji, w: „ owa Rodnia” , nr , lipiec, s. .


Oburzenie wywołują próby niedopuszczalnej ingerencji właǳ w funkcjonowanie lokalnejsceny publicznej¹²⁰, w tym szczególnie dokonywane w przedǳień wyborów samorządo-wych¹²¹.

Miasto Bieruń było także świadkiem protestów pracowniczych. W ramach górni-czej akcji która objęła cały Śląsk, związkowcy z miejscowej kopalni zablokowali w kilkumiejscach drogi¹²².

W ujęciu R. D. Putmana — wysokie czytelnictwo gazet obok zwartej sieci stowarzy-szeń, deklarowane zaufanie społeczne oraz wysoka ekwencja w powszechnych głosowa-niach składają się na współczynnik wspólnoty obywatelskiej¹²³. Społeczność Bierunia jestadresatem kilku tytułów prasowych, zarówno lokalnych, jak i ponadlokalnych, ǳienni-ków, tygodników i miesięczników. Dla nas najbarǳiej interesujące są dwa wydawane„własnym sumptem” miesięczniki: „Rodnia. iesi cznik społeczno k lt ralny miny ie-r ń” oraz „ owa Rodnia. azeta niezale na” Wywoǳące się z tego samego pnia periodyki- o czym może świadczyć podobieństwo nazw — zajmują przeciwstawne, a często wręczwrogie pozycje na lokalnej scenie politycznej. Wydawcą powstałej w roku „Rodni”jest od paru już lat Zarząd Miasta Bierunia. ǲieje tego tytułu okazują się tyle cieka-we, i co i charakterystyczne dla dokonujących się w lokalnych społecznościach przemianwłaǳy i uczestnictwa obywatelskiego. Jak pisze Zbigniew Zając, „[w] latach -wychoǳiła wychoǳiła Rodnia wymyślona przez A. Lysko, K. Tabakę, J. Zmieskola, Z.Zająca i jeszcze parę osób z Lęǳina, by asz raik (takiej używaliśmy nazwy) miał gazetępiszącą o swoich wielkich-małych sprawach. Gazeta stała się ważną cząstką życia społecz-ności lokalnej. Gdy usiłowaliśmy zachować niezależność, okazało się, że jest to waruneknaszego by albo nie by . Przecież za nasze pieniąǳe nie możemy być krytykowani — mó-wili sprawujący właǳę. (…) W roku pozbyto się dotychczasowego zespołu i zleconowydawanie gazety fachowcom. Gdy nam odbierano, była gazetą czterech z pięciu gmintworzących powiat bieruńsko-lęǳiński. Dochoǳiła do. egz. nakładu i stronobjętości. (…) ǲiś wydawana jest w jednej gminie, ma / tamtego nakładu, mniej niżpołowę tamtej objętości. Nie zostało z niej nic z tego, co wówczas wprowaǳiliśmy, nawetwinieta była niedobra”¹²⁴. Pierwszy redaktor pisma Alojzy Lysko wskazuje na niebaga-telną rolę, jaką odegrała „Rodnia” dla kształtowania się obecnej wspólnoty powiatowej.Jednakże, jak dalej stwierǳa, „[t]ej kluczowej misji, jaką prowaǳiła pierwsza Rodnia —niestety — niektórzy nie dostrzegali lub dostrzegali, lecz nie potrafili należycie docenić,skoro tak lekką ręka oddali gazetę prawom rynku”¹²⁵.

Natomiast pierwszy numer pisma „ owa Rodnia” pojawił się w lutym rokuw dużym stopniu za sprawa pierwszego bieruńskiego Finału WOŚP. Motywacją do wy-dawania niezależnej gazety były z pewnością zbliżające się wybory municypalne.

Ponadto Parafialny Odǳiał Akcji Katolickiej przy parafii św. Bartłomieja wydaje swójkwartalnik. Wychoǳi tu także „Gazeta Powiatowa”.

Bieruńskie organizacja pozarządoweZinstytucjonalizowaną bieruńską scenę publiczną zapełnia stowarzyszeń mających

tu swoją sieǳibę i prowaǳących ǳiałalność na terenie miasta i powiatu oraz BieruńskaFundacja Inicjatyw Gospodarczych, w której uǳiałowcem jest także gmina. Stan bieruń-skiego trzeciego sektora zrelacjonujemy w oparciu o wyniki badania minne inic atywyobywatelskie ¹²⁶.

Historia bieruńskich stowarzyszeń sięga nawet XIX wieku i okresu dwuǳiestoleciamięǳywojennego. W roku powstała jedna z ǳiałających do ǳiś dnia OSB w

¹²⁰J. Długoń-Kaczyńska, towarzyszenia do k ta, w: „ owa Rodnia” , nr – (–), lipiec-sierpień, s..

¹²¹T. Kaczyński, ybory wa na rzecz, N. Jaromin, List otwarty, oba w: „ owa Rodnia” , nr , maj.¹²²Piast protestuje, w: „Rodnia” , nr , paźǳiernik.¹²³R. D. Putnam i inni, emokrac a w iałani . radyc e obywatelskie we wsp łczesnyc łoszec , Wydaw-

nictwo „Znak” — Fundacja im. S. Batorego, Kraków-Warszawa , passim.¹²⁴Z. Zając, iesi lat p nie , w: „ owa Rodnia” , nr , kwiecień.¹²⁵A. Lysko, o była ywa i po yteczna azeta. apiski pierwsze o redaktora, w: „Rodnia” , nr , czerwiec.

Pismem związanym z „Rodni ” jest wychoǳąca w sąsiedniej gminie Bojszowy „ asza Rodnia”.¹²⁶Zrealizowanego przez Ośrodek badania Aktywności Lokalnej i Stowarzyszenie Biuro inicjatyw Społecznych

w roku badania terenowe realizowali studenci socjologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. badaniupoddano spośród bieruńskich stowarzyszeń.


roku założono Klub Sportowy „Unia”, a w następnym Koło Pszczelarzy „Bieruń”. Kolejneorganizacje wpisują się w powojenną historię, choć z ǳiałających ǳiś w okresie PRL--u powstały tylko dwie — kolejna OSP oraz Niemiecko-Polskie Stowarzyszenie PartnerGuldenfingen. W tym czasie udało się także utworzyć zespół folklorystyczny „Bierunian-ki” oraz Komitet Organizacyjny Obchodów -lecia nadania praw miejskich ǳielnicyTychy-Bieruń Stary który w roku przeszedł proces instytucjonalizacji zmieniającstatus poprzez powołanie — na dotychczasowej bazie członkowskiej — StowarzyszeniaMiłośników -letniego Bierunia. Zdecydowana większość — około / — organizacjipowstała już w III RI jednakże tylko kilka z ǳiałających obecnie stowarzyszeń powstałow okresie „rewolucji uczestnictwa”, czyli do roku . Wiele z nich to organizacje nowe,założone w okresie ostatnich – lat, a więc mające jeszcze przed sobą wyzwania związanez „kryzysem trwania”.

Bieruńskie stowarzyszenia skupiają przeciętnie w swoich szeregach po nieco ponad osób, choć najczęściej po kilkaǳiesiąt osób. Jak już wcześniej wspomniano, tylkow czterech liczba członków przekracza osób, a dwie z tych organizacji może uchoǳićza masowe (SOZP i PZERiI). Natomiast tylko organizacji liczy poniżej osób. Cowięcej, prawie każda deklaruje — a zdecydowana większość zawsze — że w jej pracyuczestniczą także wolontariusze¹²⁷. Aktywność organizacji przejawia się na wielu po-lach i przybiera różnorodne formy. Najczęściej deklarują ǳiałalność w zakresie sportu,rekreacji, turystyki i wypoczynku oraz pomocy społecznej, samopomocy i ǳiałalnościcharytatywnej. Poza tym podejmują także ǳiałalność w zakresie oświaty, edukacji i wy-chowania, hobby i rozwoju zainteresowań, ekologii i ochrony środowiska oraz sztuki,kultury i ochrony zabytków. Najpopularniejszą formą ǳiałania jest bezpośrednie do-starczanie usług członkom, podopiecznym i klientom. Zadania realizowane są także po-przez edukację społeczną i kształtowanie opinii publicznej oraz organizowanie szkoleń,treningów dla organizacji. Zaobserwowaliśmy duże zróżnicowanie bieruńskich stowarzy-szeń pod względem wielkości budżetów oraz ich struktury. Równie wiele jest tych, któredysponują poważnymi środkami w przeǳiale od do tysięcy złotych, jak i tychdysponujących kwotą kilkuset złotych. Pozostałe posiadają od kilku do kilkuǳiesięciutysięcy. Najzasobniejszymi stowarzyszeniami są dwa kluby sportowe „Unia” i „Piast” orazSOZI Dochodami SOZP są wyłącznie składki członkowskie odprowaǳane przez pra-cowników kopalni. Natomiast w strukturze dochodów obu klubów wyróżniają się dwaroǳaje źródeł — dotacje z budżetu miasta oraz dochody z ǳiałalności gospodarczej¹²⁸.Generalnie możemy stwierǳić, że bieruńskie stowarzyszenia ǳiałają w oparciu o środkilokalne: składki członkowskie stanowią zasadnicze¹²⁹ źródło dochodów dla organizacji,z dotacji samorządowych korzysta organizacji, w przypadku tych środków ich uǳiałw budżetach organizacji przekracza %, korzysta z darowizn od firm, a osiągająprzychody z ǳiałalności gospodarczej. Tylko jedno bieruńskie stowarzyszenie uzyskałowsparcie od innej organizacji pozarządowej, a żadne nie korzystało ze środków z pomocyzagranicznej (np. z unĳnych funduszy PHARE, SAPARD).

Bieruńska mapa aktywnościNa bieruńską mapę aktywności lokalnej składa się około ǳiałań zrealizowanych

w latach –¹³⁰ przez miejscowe organizacje pozarządowe, inicjatywy parafialnei nieformalne oraz szkoły¹³¹. Najwięcej, bo niemal połowa z nich, to ǳiałania jedno-razowe. Natomiast bieruńskie organizacje prowaǳą tylko inicjatywy; które możemyzakwalifikować do kategorii „instytucja”. Obie zresztą — Centrum Inicjatyw Gospo-darczych oraz świetlica terapeutyczna — przy wydatnej pomocy lokalnego samorządu.

¹²⁷Tylko z organizacji odpowieǳiało, że nigdy nie korzysta z pomocy wolontariuszy, zaś stwierǳiło,że zawsze.

¹²⁸W roku oba kluby otrzymały po zł z budżetu miasta w formie dotacji, co dla „Unii” stanowiokoło % wszystkich dochodów, zaś ǳiałalność gospodarcza przyniosła %. Dla „Piasta” %, a ǳiałalność%. Na pozostałe składają się składki członkowskie oraz darowizny od firm. Szacunkowe budżety wynosząodpowiednio zł i zł.

¹²⁹Co najmniej -procentowy uǳiał w budżecie.¹³⁰Dane zebrane w trakcie badania terenowego „Gminne inicjatywy obywatelskie ” oraz kwerendy lo-

kalnych tytułów prasowych „Rodnia” i „ owa Rodnia” za lata –.¹³¹Uwzględniliśmy tu takie inicjatywy. które wykraczają ponad typowe zadania realizowane przez szkoły oraz

są skierowane do szerokiego grona odbiorów.


Pozostałe typy aktywności — ǳiałalność prowaǳona stale, regularnie oraz inicjatywyorganizowane cyklicznie — podejmowane są z podobną częstotliwością.

Lokalna aktywność obywatelska zorientowana jest w dużym stopniu na świadczenieusług na rzecz podopiecznych, klientów oraz własnych członków. Przede wszystkim¹³²w formie inicjatyw charytatywnych, poprzez organizowanie zajęć sportowych i rekre-acyjnych oraz ǳiałań w zakresie kultury i ochrony ǳieǳictwa narodowego, a także or-ganizacji imprez masowych i obchodów rocznicowych. Zdecydowanie mniej jest ǳiałańw zakresie pomocy społecznej i samopomocy, bezpieczeństwa publicznego¹³³ czy rehabi-litacji osób niepełnosprawnych. Jedynie śladowo zaznaczają się ǳiałania „innowacyjne”i „kontrolne”. Do ǳiałalności innowacyjnej zaliczymy po jednym przedsięwzięciu ma-jącym na celu podniesienie umiejętności uczestników, promocję przedsiębiorczości orazwłączanie się w prace nad zapisami planu zagospodarowania przestrzennego, inicja-tywy ekologiczne¹³⁴ oraz akcji o charakterze proeuropejskim¹³⁵. Do kategorii ǳiałańmających na celu wywieranie wpływu na funkcjonowanie instytucji lokalnego samorząduzaliczymy także podejmowane przez stowarzyszenia interwencje. Co drugie pytane przeznas bieruńskie stowarzyszenie deklaruje, że na przestrzeni ostatnich kilku lat interwenio-wało u właǳ publicznych w sprawach ważnych dla swoich członków i lokalnej wspólnoty.Zdecydowanie najczęściej przedmiotem interwencji były problemy ważne dla całej wspól-noty (lub jakiejś jej części), np. otwarcie ośrodków dla niepełnosprawnych, zabezpieczeniewałów przeciwpowoǳiowych, budowa powiatowej komendy policji, zmiany w planie za-gospodarowania przestrzennego, nadanie tytułu zasłużonego dla miasta, nadawanie nazwulicom, likwidacja barier architektonicznych, poprawa bezpieczeństwa ruchu drogowe-go (wykonanie chodników) czy przeciwǳiałanie bezrobociu. Tylko w trzech wypadkachinterwencja dotyczyła interesu podejmującej ją organizacji — kwestii dofinansowaniarealizacji projektu czy uzyskania lokalu na ǳiałalność. Spora grupa interwencji zostałazwieńczona powoǳeniem.

Mieszczą się tu także inicjatywy polegające na organizowaniu spotkań z właǳamimiasta poświęconych ważnym sprawom społecznym, występowanie z petycjami i apela-mi, a także prowaǳenie badań ankietowych¹³⁶ czy wreszcie organizacja prezentacji ra-portu „Przejrzysta gmina” i dyskusji nad jawnością życia publicznego¹³⁷. Obecnie próbyzinstytucjonalizowanej kontroli społecznej podejmowane są przez Stowarzyszenie „NaszRegion” oraz niezależną gazetę „Nowa Rodnia”.

Zaobserwowaliśmy zjawisko instytucjonalizacji oddolnych inicjatyw. Za niezwykleinteresujące, z uwagi na liczne i silne związki z lokalnymi (gminnymi i powiatowy-mi, a nawet wojewóǳkimi) właǳami, czy nawet partycypacji w sprawowaniu właǳyw mieście, musimy uznać przywołany już powyżej przypadek Stowarzyszenia Miłośni-ków -letniego Bierunia. Podobny proces zaobserwowaliśmy w przypadku inicjatywyosób zainteresowanych tworzeniem systemu wsparcia dla osób uzależnionych od alkoho-lu, która pod koniec ubiegłego roku zaowocowała rejestracją Bieruńskiego Stowarzysze-nia Trzeźwościowego — Klubu Abstynenckiego „Dromader”¹³⁸. Pewne oznaki orientacjina instytucjonalizację ǳiałań przejawia inicjator ǳiałań samopomocowych wśród bezro-botnych pan Lech Cawin angażując się w ǳiałania Ruchu Obrony Bezrobotnych, ǳiękiczemu Zarząd Miasta zaakceptował projekt dofinansowania biletów autobusowych dlabezrobotnych poszukujących pracy¹³⁹.

Niezwykle istotny obszar na lokalnej mapie aktywności wyznaczają relacje pomięǳyinstytucjami społeczeństwa obywatelskiego a instytucjami właǳy i administracji samo-

¹³²Stanowiła około / realizowanych przedsięwzięć.¹³³Tu dominują podejmowane przez OSP akcje ratownicze.¹³⁴Akcję nasaǳenia drzew i krzewów oraz cykl wystaw „Dokąd zmierzasz, Błękitna Planeto”.¹³⁵Trzy zrealizowane przez miejscowe szkoły.¹³⁶Ankieta nt. preferencji wyborczych i oczekiwań mieszkańców wobec nowych radnych gminy” przeprowa-

ǳona wśród mieszkańców miasta przez Stowarzyszenie „Nasz Region”. Zob. braz wła i miasta, w: „ owaRodnia” , nr , sierpień.

¹³⁷L. Sobieraj, iezbyt prze rzyści , „ iennik yski” — dodatek do „ iennika ac odnie o” . nr z grudnia.

¹³⁸Zob. inicjatywa godna poparcia, w: „Rodnia” , nr maj i. ł. S., a na decyz a, w: „Rodnia” ,nr , gruǳień.

¹³⁹ amopomoc bezrobotnyc , w: „ owa Rodnia” , nr l), wrzesień.


rządowej. Do najważniejszych relacji należą: współpraca sektorów, polityka uǳielaniadotacji na ǳiałania pro p blico bono, oferta szkoleniowa, dostęp do informacji, konsul-tacje społeczne, omówione już uprzednio interwencje podejmowane przez organizacje,poziom lokalnych konfliktów oraz zjawisko powiązań personalnych.

Bieruńskie organizacja zdecydowanie częściej podejmują ǳiałania wspólnie z instytu-cjami samorządowymi niż we własnym gronie. Na mapie wspólnych przedsięwzięć znaj-dujemy przede wszystkim imprezy adresowane do szerokiego grona odbiorców, jak za-wody sportowe, rajdy i festyny oraz ǳiałania charytatywne: Finały WOŚP czy zbiórkana rzecz powoǳian. Zdecydowanie rzaǳiej podejmuje się ǳiałania o charakterze mo-dernizacyjnym, np. w zakresie planowania przestrzennego czy realizacji inwestycji¹⁴⁰ orazw ǳieǳinie ochrony lokalnej tradycji. Możemy także stwierǳić, iż podobny charakterma współpraca pomięǳy organizacjami, a także podmiotami z różnych sektorów: organi-zacjami, samorządem i biznesem. Wskazuje na to fakt, iż / badanych organizacji otrzy-muje wsparcie od lokalnych przedsiębiorstw i najwięcej akcji zostało przeprowaǳonychǳięki środkom pochoǳącym z tego źródła. Następne w kolejności są dobroczynnośćpubliczna i składki członkowskie. Wsparcie gminy przyczyniło się do realizacji jedynieco szóstej akcji. Polityka dotacyjna właǳ miasta Bierunia¹⁴¹ jest realizowana w oparciuo mechanizm; które nie spełniają wymagań kanonu dobrej praktyki. Trudno doszukaćsię tu elementów planowania. Szwankuje polityka informacyjna, zarówno w kwestii za-pewnienia równych szans skorzystania z możliwości ubiegania się o środki, jaki infor-mowania opinii publicznej o wszystkich aspektach tej polityki: od tego, kto ubiega sięo środki publiczne i na realizację jakich przedsięwzięć, przez informację o wynikach po-stępowania przyznającego dotację, po informację o efektach dofinansowanych inicjatyw.Nie została uregulowana procedura kwalifikacji złożonych aplikacji. Brakuje mechani-zmów zabezpieczających przed konfliktem interesów, szczególnie ważnych, gdy mamydo czynienia z silnymi powiązaniami pomięǳy aktorami bieruńskiej sceny publicznej:właǳami, administracja i stowarzyszeniami — / badanych stowarzyszeń deklaruje, żeich członkowie sprawują funkcje w raǳie i zarząǳie miasta, powiatu lub są pracowni-kami tych administracji. Pominięto kwestię oceny i korygowania realizowanej polityki.W konsekwencji dochoǳi do takich sytuacji, kiedy to Rada Miasta przyjmuje uchwałę,w myśl której „(…) stowarzyszenia, organizacje oraz radni nie otrzymają w rokudotacji na organizację imprez”¹⁴². Nie wnikając w motywacje żadnej ze stron — ubiega-jących się o środki i radnych¹⁴³ — musimy stwierǳić, że takie ǳiałania osłabiają zaufanieobywateli do właǳ publicznych.

Wydatki w formie dotacji stanowiły w roku około % globalnej sumy wydat-ków z budżetu miasta Bierunia. Ponad połowę środków przeznaczono na realizację zadańw zakresie kultury fizycznej i sportu, zdecydowanie mniej na świadczenie usług opiekuń-czych oraz konserwację i utrzymanie urząǳeń melioracyjnych, zaś śladową (około %)ilość na ochronę zdrowia, profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych orazǳiałalność proekologiczną¹⁴⁴.

Zaskakuje — w świetle wyników dotyczących innych typów kontaktów organiza-cji z administracja publiczną oraz pomięǳy organizacjami — wysoka aktywność bie-ruńskich stowarzyszeń w zakresie konsultowania decyzji podejmowanych przez organy

¹⁴⁰Na zaangażowanie w realizację takich inicjatyw wskazało jedynie Stowarzyszenie Miłośników -letniegoBierunia, od lat partycypujące w sprawowaniu właǳy w mieście.

¹⁴¹Wykorzystano dane zebrane na potrzeby projektu „Przejrzysta Gmina — współpraca z organizacjami po-zarządowymi” zrealizowanego przez Tyska Grupę Obywatelska ǳięki dotacji Fundacji im. Stefana Batoregow Warszawie. Raport został opublikowany w: R. Skrzypiec, Moja przejrzysta gmina . Raport z monito-ringu procedur uǳielania dotacji dla organizacji pozarządowych w gminach Bieruń, Bojszowy, Kobiór, Lęǳinyi Wyry, Tyska Grupa Obywatelska, Stowarzyszenie „Federacji Zielonych”, Tychy .

¹⁴²Zob. oc wi to ańska bez or bka , w: „ owa Rodnia”, kwiecień , s. . Co ciekawe, informacjao przyjęciu tej uchwały nie pojawiła się w ǳiale „ ieści z Rat sza — Radni obradowali” urzędowej „Rodni”.

¹⁴³Przepisy regulujące kwestię gospodarki finansami publicznymi wykluczają dotowanie ǳiałalności o cha-rakterze stricte politycznym, w tym finansowanie kampanii wyborczych z tych środków. A zatem w rokuwyborczym takie rozstrzygnięcie jak przywołana już tu uchwała Rady Miejskiej może wydawać się uzasad-nione, choć otwartą kwestia jest, czy w wystarczającym stopniu. Być może jednak zwyciężył partykularyzmaktualnie sprawujących właǳę w mieście, a decyzja jest co najmniej pochopna?

¹⁴⁴Dla porównania możemy wskazać, że z budżetu miasta finansuje się realizację podobnych zadań przezjednostki miejskie oraz inne podmioty. Więcej informacji we agmencie poświęconym aktywności gminy.


samorządu gminnego lub powiatowe. Deklaracje uczestnictwa w takich przedsięwzię-ciach złożyło ponad % badanych organizacji. Jednakże skoro nie dysponujemy wieǳąna temat zakresu konsultacji, sposobu ich przeprowaǳania oraz stopnia uwzględnie-nia zgłaszanych uwag, to fakt uczestnictwa trudno jednoznacznie interpretować. Pewnewyobrażenie na temat stosowanych scenariuszy daje przebieg procesu opracowywaniai wdrażania nowej koncepcji zagospodarowania rynku oraz grantów gminnych znajdu-jących się w jego bezpośrednim sąsieǳtwie. Istotę problemu wyznaczają koniecznośćmodernizacji rynku jako wizytówki miasta oraz zderzenie interesów mieszkańców rynkui przyległych ulic, kupców handlujących w ǳierżawionych na rynku lokalach¹⁴⁵, a takżemieszkańców innych miast oraz „wizjonerów”. Próby „opracowania koncepcji moder-nizacji rynku” — jak stwierǳa radny obecnej kadencji Jan Knopek — podejmowaliradni każdej kadencji od momentu usamoǳielnienia się miasta, ale dopiero w okresieIII kadencji Rady Miasta (–) opracowano ostateczną koncepcję. Realizację tegozadania¹⁴⁶ zapisał w swoim programie wyborczym komitet „Stowarzyszenia Miłośników-letniego Bierunia”, a osiągnięty sukces pozwolił przystąpić do ǳiałania. Krokiemprzesąǳającym o tym, „że remont Rynku zostanie przeprowaǳony w roku”, by-ło zapisanie w uchwale budżetowej odpowiednich środków finansowych¹⁴⁷ O tym, jakmocno kontrowersyjny jest sam problem, może świadczyć fakt ukonstytuowania się gru-py osób — głównie spośród właścicieli lub ǳierżawców lokali handlowych — którewniosły „odwołanie od decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dlaprzebudowy rynku wraz z odwodnieniem i oświetleniem oraz budowy parkingu przy ul.Licealnej”¹⁴⁸. Po osiągnięciu korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia właǳe miasta spo-tkały się z mieszkańcami „w celu uzyskania ich opinii oraz przedstawienia ewentualnychpropozycji uzupełnienia lub zmian” przyjętej koncepcji (po wcześniejszym udostępnie-niu im makiety). Według właǳ miejskich zaprezentowana „modernizacja płyty rynkuuzyskała akceptację” uczestników spotkania¹⁴⁹. Jednakże w wymiarze ogólnospołecznym— na co wskazuje I. Knopek — , amy t do czynienia z milcz c akceptac , albo-wiem jak do tej pory nie odbyła się żadna oficjalna dyskusja na ten temat”¹⁵⁰. Przebieg,dynamika i osiągnięty w trakcie procesu powstawania koncepcji modernizacji Rynku re-zultat¹⁵¹ wskazują raczej na taktykę forsowania przez strony własnych propozycji niż napróbę osiągnięcia konsensusu. Towarzyszy temu arogancja właǳy i partykularyzm opo-nentów¹⁵².

¹⁴⁵Obawiających się ograniczenia miejsc parkingowych na Rynku, czy wręcz zamknięcia Rynku dla ruchu sa-mochodowego, oraz wizji „pojawienia się konkurencji w bliskim sąsieǳtwie na ul. Licealnej. Zgodnie z obowią-zującym planem zagospodarowania przestrzennego dla tej części miasta przy ul. Licealnej na tzw. Pruszowicachdla gruntów gminnych wyznaczono w tym terenie funkcje usługowo-handlowe”. Zob. J. S., ielone światło dlamodernizac i rynk , w: „Rodnia” , nr , lipiec.

¹⁴⁶Wiǳianego kompleksowo jako element modernizacji całego historycznego centrum miasta…¹⁴⁷J. Knopek, Rynek — sta nas na lepsza koncepc , w: „Nowa Rodnia” , (), marzec.¹⁴⁸„Odwołanie (…) zostało w całości odrzucone przez organ odwoławczy, czyli Samorządowe Kolegium Od-

woławcze w Katowicach”, J. S. „ ielone”, op. cit.¹⁴⁹J. S., ielone , op. cit.¹⁵⁰J. Knopek, Rynek , op. cit. Wydaje się, że lokalne właǳe zbyt łatwo biorą za dobre monetę każdy wynik

organizowanych przez siebie otwartych spotkań z mieszkańcami, które z uwagi podatność na manipulację należytraktować raczej jako prezentację problemu niż konsultowanie proponowanych rozwiązań.

¹⁵¹Ostatecznie remont bieruńskiego Rynku został wykonany w oparciu o powstała w Urzęǳie koncepcję.¹⁵²O czym mogą świadczyć takie komentarze zamieszczone w wydawanej przez Urząd Miasta „Rodni”:

„Wszystkie podniesione przez ww. (osoby składające odwołanie od decyzji do SKO — przyp. R. S.) zagadnieniepunkt po punkcie zostały ocenione pod względem prawnym i skomentowane przez fachowców prawników.;„specyfiką (spotkanie — przyp. R. S.) było często spontaniczne wyrażanie poglądów, mimo iż na wstępie zapro-ponowano obecnym tradycyjną przyjętą w mieście, wynikającą z doświadczenie, konwencję zadawania pytanialub pytań, następnie uǳielenie odpowieǳi. (…) Odstępstwa od przyjętego porządku spotkanie były prostowa-ne. Uczynił to mięǳy innymi Przewodniczący Rady Miejskiej Ryszard Piskorek, który odciął „zdecydowaniesugerowany poǳiał na „my” i „wy” silniejsi rząǳący; „Burmistrz Ludwik Jagoda wyraził protest wobec sposobuartykułowania myśli przez Tomasza Kaczyńskiego, polegających na wnikliwej selekcji agmentów wypowieǳicytowanych z różnych dokumentów, dokonanej w taki sposób, aby wywrzeć na odbiorcy zakładane wrażeniez góry oczekiwane. Oczekiwanym wrażeniem było sugerowanie, że Burmistrz preferował określoną wizję tema-tu, podczas gdy w istocie jego cytowane ze świadomym skrótem wypowiedź była podsumowaniem przebiegudyskusji zespołu: „Faktem bezspornym jest strach przed zagrożeniem przed bliżej nieokreśloną konkurencja.Prezentuje je niewielka grupa osób. Pojawiły się również sugestie, że projektowana budowa parkingu to pre-zent dla przyszłych „obcych” właścicieli, którzy wybudują market i wykończą handlujących na rynku”. J. S.ielone…, op. cit.


Pozostałe typy kontaktów — zarówno poziomych, jak i pionowych — podejmowa-ne są sporadycznie. Tylko kilka organizacji deklaruje uczestnictwo w szkoleniach orga-nizowanych przez samorząd lub organizacje, otrzymywanie i uǳielanie wsparcia innymorganizacjom, zajmowanie wspólnego lokalu. Nie odnotowaliśmy przypadków konfliktupomięǳy organizacjami. Natomiast trzy stowarzyszenia zasygnalizowały konflikt z lokal-nymi właǳami, a jego przedmiotem było funkcjonowanie lokalnego samorządu i sposóbsprawowania właǳy w mieście. Te same organizacje zwracały się do instytucji samorządo-wych w sprawie uǳielenia informacji o ich ǳiałalności. Niska aktywność w tym obszarzemoże buǳić zǳiwienie. Realizowana przez gminę polityka informacyjna, w szczególno-ści procedury udostępniania dokumentów istotnych z punktu wiǳenia funkcjonowaniainstytucji publicznych, obarczona jest pewnymi uchybieniami¹⁵³ i zdaje się stanowić pro-blem społeczny na co zdają się wskazywać interwencje miejscowych mediów”¹⁵⁴.

Zaangażowanie w lokalną politykęBieruńskie stowarzyszenia mocno angażują się w uczestnictwo w lokalnej polityce,

rozumiane jako bezpośrednie sprawowanie właǳy poprzez desygnowanie kandydatów dorady czy zarządu miasta. Analiza tego aspektu lokalnej aktywności obejmie uǳiał stowa-rzyszeń w wyborach samorządowych w roku oraz deklarowane związki personalnez instytucjami lokalnej właǳy.

W wyborach samorządowych w roku, w których po raz pierwszy bezpośred-nio wybierano burmistrza miasta w Bieruniu, wystartowało ; kandydatów: osóbubiegało się o stanowisko burmistrza, kandydowało do rady miejskiej, do rady po-wiatu, a do sejmiku wojewóǳtwa. Liczba kandydatów przypadających na jedno miejscew pierwszym przypadku wynosi , a w drugim na jedno miejsce¹⁵⁵ Sporą część stanowilikandydaci komitetów firmowanych przez stowarzyszenia¹⁵⁶ Stowarzyszenie Miłośników-letniego Bierunia, Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Bieruńskiej „Porąbek”, Sto-warzyszenie Gospodarczo-Ekologiczne „Nasz Region” oraz Stowarzyszenie WspólnotaObywatelska¹⁵⁷ desygnowały połowę kandydatów na stanowisko burmistrza miasta i bli-sko połowę kandydatów na radnych ” miejskich i powiatowych. Natomiast uǳiał kandy-datów startujących w wyborach partii (SLD-UP i Samoobrony RP) wyniósł odpowied-nio % kandydatów do rady miejskiej i % do rady powiatowej. Pozostali kandydacizostali zgłoszeni przez komitety wyborcze mieszkańców, które nie są na co ǳień związaneze sformalizowanymi strukturami. Największy sukces odniosło Stowarzyszenie Miłośni-ków -letniego Biertmia, które obsaǳiło stanowisko burmistrza¹⁵⁸, mandatów rad-nych miejskich, radnych powiatowych i jednego radnego sejmiku wojewóǳkiego, a poobsaǳeniu funkcji przewodniczącego rady i dwóch najważniejszych komisji: rewizyjnejoraz budżetowej, po objęciu stanowiska wiceburmistrza przez głównego kontrkandydatado fotela burmistrza¹⁵⁹ faktycznie niepoǳielnie rząǳi w mieście. Możemy zatem mówićo fenomenie „stowarzyszenia właǳy”, zjawisku charakterystycznym raczej dla politykiw wydaniu regionalnym lub krajowym tuz małomiasteczkowym.

W kampanii wyborczej przed wyborami samorządowymi roku możemy wyróż-nić dwa okresy: manewrów oraz kampanii właściwej: W tym pierwszym okresie mamy doczynienia z próbą zajmowania jak najkorzystniejszych pozycji wyjściowych pod pozoremtroski o dobro wspólne lub podejmowania inicjatyw pro publico bom). W tym drugimogłasza się listy kandydatów, formułuje programy i hasła wyborcze, organizuje spotka-nia z wyborcami. W trakcie obu dochoǳi do fauli i stosowania dozwolonych, choć niezawsze eleganckich, chwytów. Do przedsięwzięć, które możemy traktować jako inicjaty-

¹⁵³Prośba o uǳielenie informacji na temat dotacji z budżetu gminy dla organizacji pozarządowych zostałaskwitowana następująco: „obowiązujące przepisy nie nakładają na Urząd obowiązku ich przetwarzania w postacizestawień, analiz”. Pismo Burmistrza B-//IV/ z kwietnia r. Zob. R. Skrzypiec, o a , op.cit. —

¹⁵⁴Np. Z. Zając, o krywa b rmistrz , w: „ owa Rodnia” , nr , lipiec.¹⁵⁵Rada Miejska w Bieruniu w nowej kadencji bęǳie liczyć radnych, zaś Rada Powiatu , przy czym

w Bieruniu wybierano radnych.¹⁵⁶Deklaracje o wystawieniu bądź rekomendowaniu „kandydatów na radnych w I ostatnich wyborach samo-

rządowych” złożyło stowarzyszeń.¹⁵⁷SWO wydaje się uaktywniać wyłącznie przy okazji wyborów samorządowych.¹⁵⁸Zresztą przez ustępującego burmistrza miasta, który w pierwszej kadencji był radnym, a w drugiej wice-

burmistrzem.¹⁵⁹Z drugiego pod względem ilości radnych komitetu wyborczego „Mieszkańców I Bierunia”.


wy wyborcze, zaliczymy m. in. reaktywację ǳiałalności stowarzyszenia „Nasz Region”,powstanie pisma „Nowa Rodnia”, czy wreszcie uchwałę Rady Miasta w sprawie nadaniatytułu „Zasłużony dla Miasta Bierunia” Stowarzyszeniu Miłośników -letniego Bie-runia tuż przed wyborami¹⁶⁰. Wyraźnym faulem ze strony rząǳących jest podjęcie przezRadę Miasta przywołanej już tu uchwały, w myśl której „(…) stowarzyszenia, organizacjeoraz radni nie otrzymają w roku dotacji na organizację imprez”¹⁶¹. Takie rozstrzy-gnięcie, które umożliwiło przejęcie organizacji imprezy z rąk jednego z konkurentóww wyścigu po właǳę i przejęcie przez służby miejskie — Bieruński Ośrodek Kultu-ry i Urząd Miasta¹⁶², wskazuje na mechanizm dyskryminowania niektórych komitetów,Natomiast prezentacja dokonań minionej kadencji na łamach urzędowej „Rodni” przezburmistrza, wiceburmistrza i przewodniczącego rady miejskiej, wywoǳących się z trzechróżnych komitetów wyborczych, mieści się w kategorii zwyczajowych praktyk¹⁶³.

Właściwa kampania wyborcza miała charakter konontacyjny i toczyła się wokół po-ǳiału na „my” i „oni”, o czym przekonuje analiza wyborczych haseł¹⁶⁴.

Podstawowymi zadaniami, jakich realizacji chciałby się podjąć kandydat na burmistrzaz komitetu „Porąbek”, zawierają się w hasłach: „Pełnić służbę, a nie sprawować właǳę!”, „Służyć mieszkańcom, a nie tylko rząǳić!”, „Dobrze wykonywać pracę, a nie liczyć nazaszczyty i wygórowaną pensję! ” oraz „Być otwartym dla luǳi i na ich problemy!”. Pozatym w -punktowym programie zapisano „przeciwǳiałanie bezrobociu”, „zagospoda-rowanie w wolnego czasu młoǳieży”, budowę i zagospodarowanie miejsc do rekreacjii wypoczynku, podniesienie bezpieczeństwa mieszkańców, w tym także w zakresie ru-chu drogowego, problem zarząǳania osiedlami, kontynuację rozpoczętych inwestycjioraz zagadnienie „administracja gminna”. W rozwinięciu tego punktu przewiǳiano m.in.: realizację „zasady — urząd bliżej mieszkańca”, „obniżenie diet radnych i uposaże-nia burmistrza”, konsultowanie z mieszkańcami „strategii rozwoju miasta oraz budżetówrocznych”, opracowanie wieloletniego programu inwestycyjnego, który zapewni „rów-nomierny rozwój miasta i jego integrację” oraz utworzenie silnej komórki prawnej, jw,która bęǳie służyć pomocą także mieszkańcom¹⁶⁵.

Kolejny opozycyjny kandydat T. Kaczyński¹⁶⁶ z komitetu „Nasz Region” ogłasza:„Czas na uczciwe ǳiałanie”. A w jego programie zapisano takie postulaty jak „Jawnośćżycia publicznego”¹⁶⁷, „Miasto przyjazne dla obywateli”, „Dajmy szansę młodym” oraz„Ochrona środowiska”. Zaś kandydat komitetu Samorządowa Wspólnota Obywatelskastawia na „Uczciwość — Odpowieǳialność — Przyszłość”.

Natomiast „stronnictwa właǳy”, czyli komitety „-letniego Bierunia” i „Miesz-kańców Bierunia”, wskazują na potrzebę kontynuacji, z niewielkimi korektami, dotych-czasowej polityki. Mówi się zatem o podnoszeniu stanu bezpieczeństwa, rozwĳaniu przed-siębiorczości i tworzeniu nowych miejsc pracy poprawie stanu środowiska, stwarzaniuszans młodym, poprawie warunków życia seniorów, rozwoju bazy kulturalnej na tere-nach „pustynnych”, podniesieniu standardów obsługi mieszkańców przez urzędnikówmiejskich¹⁶⁸, podnoszeniu poziomu wykształcenia mieszkańców, rozwoju kultury; spor-tu i rekreacji, zwiększeniu zakresu usług medycznych, pomocy społecznej, ilości mieszkańkomunalnych i socjalnych oraz inastruktury¹⁶⁹.

W powyborczej refleksji konstatujemy, iż lokalna polityka w coraz większym stop-niu internalizuje zachowania praktykowane w wymiarze ogólnopolskim. Coraz więcejprzejawów partykularyzmu, konontacji, uciekania się do „chwytów i kruczków”, obro-

¹⁶⁰List „ towarzyszenie zasł one dla miasta”, w: „Rodnia” , nr , maj, „ ieści z Rat sza”, w: „Rodnia”, nr , sierpień.

¹⁶¹ oc , op. cit.¹⁶²Zz, a edyna oc , w: „ owa Rodnia” , nr czerwiec, Noc Świętojańska, w: „Rodnia” , nr

lipiec.¹⁶³Odpowiednio „ — letnie o ier nia”, „ ieszkańc w ier nia” i „ or bka. kadenc a. zas rozliczeń

i pods mowań”, w: „Rodnia” , nr , paźǳiernik. I¹⁶⁴Zob. „ owa Rodnia” , nr wydanie specjalne i „Rodnia” , nr i , paźǳiernik.¹⁶⁵Program Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Bieruńskiej „Porąbek” w: „Rodnia” , nr , paźǳiernik.¹⁶⁶Pełnił rolę pełnomocnika grupy skarżącej do SKO decyzję ustalającą warunki przebudowy Rynku i terenów

przyległych. W¹⁶⁷Obejmujące m. in. „Otwartość Miasta na propozycje i inicjatywy obywateli.¹⁶⁸Program wyborczy Stowarzyszenia Miłośników -letniego Bierunia.¹⁶⁹Program wyborczy komitetu Mieszkańców Bierunia.


ny bądź zdobywania pozycji. Natomiast coraz mniej poszukiwania płaszczyzn współpracyi orientacji na dobro wspólne.

Przy okazji omawiania gminnej polityki dotacyjnej wskazaliśmy na silny związek lo-kalnego trzeciego sektora z instytucjami właǳy. / badanych stowarzyszeń deklaruje, żeich członkowie sprawują funkcje w raǳie i zarząǳie miasta, powiatu lub są pracownikamitych administracji, co jednoznacznie wynika z zaangażowania się organizacji w wybory.Jak się bowiem okazuje, o takich związkach informują prawie wszystkie¹⁷⁰ stowarzyszeniadeklarujące uǳiał w wyborach.

Właǳe gminne aktorem na lokalnej scenie publicznejOstatnim z ważnych wymiarów kształtujących mapę lokalnej aktywności obywatel-

skiej są inicjatywy gminne: uchwały rady, przedsięwzięcia zarządu oraz konkretne zadaniarealizowane przez jednostki organizacyjne.

Właǳe miejskie możemy uznać za aktywnego aktora na lokalnej scenie publicznej,kreującego szereg przedsięwzięć zarówno o charakterze modernizacyjnym, jak i rozwią-zujących konkretne problemy lokalnej społeczności.

Sztandarowym ǳiałaniem w tym pierwszym obszarze jest „Strategia rozwoju mia-sta Bieruń do roku” przyjęta uchwałą Rady Miejskiej III kadencji w czerwcu roku.¹⁷¹ Na sformułowanej w trakcie prac zespołu specjalistów¹⁷² liście „kluczowych pro-blemów miasta” widnieją:

. „Mobilizacja młodych i wykształconych mieszkańców gminy na rzecz rozwoju przed-siębiorczości i sprostania wyzwaniom technologicznym. (…)

. Sprostanie konkurencji dużych ośrodków miejskich (szczególnie aglomeracji gór-nośląskiej i gmin sąsiednich) na rynku inwestorów zewnętrznych. (…)

. Zatrzymanie w gminie pozytywnych efektów restrukturyzacji górnictwa związa-nych z dywersyfikacja struktury wytwórczej oraz wzrostem napływu kapitałów zagranicz-nych do regionu. (…)

. Partycypacja aktorów wewnętrznych i zewnętrznych na rzecz rozwoju gminy. (…)”¹⁷³.Natomiast docelowa wizja miasta zorientowana „z jednej strony na wzmacnianie po-

zytywnych elementów wizerunku miasta, zaś z drugiej strony na eliminację elementównegatywnych”, która wspiera się na wartościach akceptowanych „przez uczestników roz-woju miasta”, zakłada, że „Bieruń roku bęǳie miastem silnej gospodarki lokalnejbazującej na:

wysokiej wieǳy i umiejętnościach profesjonalnych społeczności lokalnej,dużym uǳiale sektorów wysokiej techniki i sektorów szans rozwojowych,rozwoju kreatywnych i przedsiębiorczych zachowań mieszkańców,rozwiniętej zdolności środowiska lokalnego do absorpcji innowacji,ukształtowaniu orientacji ǳiałalności na rynki globalne; zintegrowanejwewnętrznie i otwartej na współpracę z otoczeniem społeczności lokalnej, której ak-

tywność zapewnia mieszkańcom:

bezpieczeństwo socjalne,bezpieczeństwo publiczne,dobre warunki zamieszkania,wysoki poziom dochodów osobistych;

wysoką jakość środowiska naturalnego, wyrażającą się: uporządkowaną gospodarkawodno-ściekową, eliminacją zagrożeń wynikających z niskiej emisji, dużym poziomiebioróżnorodności, przywróceniu walorów krajobrazowych”.

Na kończącej „Strategię” liście przedsięwzięć strategicznych znalazły się zarówno ǳia-łania instytucjonalne, jak i „powołanie bieruńskiej platformy inicjatyw lokalnych, Agen-cji Rozwoju Miasta, wprowaǳenie systemu ekonomiczno-finansowych zachęt inwesty-cyjnych”, ale także „ǳiałania inwestycyjne”. Do najważniejszych zaliczymy „pozyskiwanie

¹⁷⁰Jedno stowarzyszenie nie uǳieliło odpowieǳi na ten temat.¹⁷¹Zob. K. Trzońska, trate ia dla miasta ier nia, w: „Rodnia” , nr , lipiec.¹⁷²„Strategię” opracowało Przedsiębiorstwo Projektowania, Studiów, Usług i Realizacji TERPLAN z Kato-

wic. Rolę moderatorów warsztatów i prac projektowych, w których uczestniczyli członkowie Rady Miasta orazpracownicy Urzędu, pełnili naukowcy.

¹⁷³K. Trzońska, trate ia , op. cit.


terenów dla prowaǳenia tras komunikacyjnych oraz pod nowe inwestycje przemysłowe,renowacja części centralnej miasta czy adaptację dworu i parku w Bĳasowicach na ce-le rekreacyjne” oraz „powrót do wykorzystania szlaku kolejowego Tychy Oświęcim orazprzekształcenie ERG-u w lokalny bądź regionalny biegun technologiczny — park prze-mysłowy z produkcja opakowań biodegradowalnych”¹⁷⁴. Właǳe miasta próbują wdrażaćpoczynione ustalenia przyjmując w formie uchwał rady miasta branżowe programy ope-racyjne, np. „Zintegrowany gminny program ochrony środowiska dla Miasta Bieruń”,kompleksowy „Program ograniczenia niskiej emisji na terenie Miasta Bieruń z budyn-ków mieszkalnych jednoroǳinnych oraz innych budynków wyposażonych w indywidu-alne nieekologiczne i niskoenergetyczne kotłownie”¹⁷⁵, czy wreszcie projektu GminnegoCentrum Informacji realizowanego w ramach Programu Aktywizacji Zawodowej Absol-wentów „Pierwsza Praca”¹⁷⁶.

Jednakże społeczność Bierunia boryka się z szeregiem konkretnych problemów spo-łecznych, które odległe są od „eksperckiego wizjonerstwa”. Mamy tu na myśli przedewszystkim problem bezpieczeństwa¹⁷⁷, zjawiska biedy, ubóstwa i wykluczenia społecz-nego wiążące się z problemem bezrobocia, a także uzależnienia od alkoholu i środkówodurzających. Bieruński „MOPS planuje utworzyć Gminne Centrum ds. rozwiązywa-nia uzależnień”, w którym bęǳie uǳielana pomoc psychologiczna, zajęcia terapeutycz-ne, interwencja kryzysowa skierowana do uzależnionych, a także pomoc i wsparcie psy-chologiczne dla roǳin. Planowane uruchomienie Centrum przewiǳiano na rok,choć czyni się starania, aby stało się to jeszcze w tym roku¹⁷⁸. Co prawda na bieruń-skim rynku pray, sąǳąc na podstawie stopy bezrobocia, w połowie roku ǳiałosię lepiej niż w pozostałych gminach powiatu, wojewóǳtwa czy kraju¹⁷⁹, jednak w mie-ście możemy zidentyfikować stre ubóstwa¹⁸⁰. Złagoǳeniu tego problemu ma służyćustanowiony uchwałą Rady Miasta program „Gorący posiłek dla potrzebujących” na lata–”¹⁸¹.

Natomiast w zakresie poprawy bezpieczeństwa właǳe gminy podjęły kilka ważnychkroków, takich jak: wysiłki zmierzające do utworzenia Powiatowej Komendy Policji,wprowaǳenia monitoringu miasta oraz uaktywnienia „mieszkańców w ǳiałaniach narzecz bezpieczeństwa W mieście”¹⁸². Ten problem pojawił się także w programach wy-borczych.

Cenną inicjatywą, odpowiadającą na wyzwania innego typu, jest ustanowienie „zasaduǳielania stypendium dla studentów”. Są to stypendia socjalne, na które przeznaczono zł, a skorzystało z nich osób¹⁸³.

Jednostki gminy realizują wreszcie konkretne przedsięwzięcia, które dają się odwzo-rować na mapie aktywności obywatelskiej. Katalog inicjatyw publicznych obejmuje m.in.: imprezy kulturalne (BOK), dowóz osób niepełnosprawnych do placówek opiekuń-czych i oświatowych (MOPS), organizację wypoczynku wakacyjnego dla ǳieci i tworze-

¹⁷⁴K. Trzońska, trate ia , op. cit.¹⁷⁵Oba przyjęte w lutym r. ieści z Rat sza, w: „Rodnia” , nr , marzec.¹⁷⁶Dofinansowanego przez Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Zob. Gminne Centrum

Informacji, w: „Rodnia” , nr , marzec.¹⁷⁷Zob. np. Z. Zając, a ro one bezpieczeństwo, w: „ owa Rodnia” , nr , maj, Ź. Piksa, L ie si bo ,

w: „Rodnia” , nr , lipiec.¹⁷⁸ omoc zale nionym, w: „Rodnia” , nr , lipiec.¹⁷⁹Poziom bezrobocia sięgał odpowiednio %, , %. , % i , % siły roboczej. Zob. raniczanie

bezrobocia, w: „Rodnia” nr , sierpień.¹⁸⁰Jak twierǳi L. Gawin — inicjator i koordynator ǳiałań samopomocowych bezrobotnych i dotkniętych

ubóstwem. W ciągu niemal roku, jak prowaǳę tę akcję, tylko trzy osoby powieǳiały, że rezygnują z pomocy,bo sytuacja na tyle im się poprawiła, że nie muszą z niej korzystać, natomiast co miesiąc przybywają dwie, trzynowe roǳiny. według mnie jest coraz gorzej”. Zz, amopomoc , op. cit.

¹⁸¹Przyjęty we wrześniu r. „ ieści z Rat sza”, w: „Rodnia” , nr , paźǳiernik.¹⁸²Z. Piksa, L ie , op. cit. ǲiałania na rzecz utworzenia KPP przyniosły efekt w postaci zawartego

stycznia r. porozumienia, . mięǳy Policją, Starostwem Bieruńsko-Lęǳińskim i Urzędem Miastaw Bieruniu na wspólne finansowanie budowy komendy” w Bieruniu. Nie obeszło się bez kontrowersji. Jakpisze Z. Zając, „[z]anim doszło do podpisania porozumienia, na sesji powiatowej starli się, w miejscami ostrejdyskusji, radni z Bierunia i Lęǳin walcząc o zlokalizowanie komendy na swoim terenie”. Z. Zając, iekomenda olic i, w: „ owa Rodnia” , nr (), styczeń.

¹⁸³Co stanowi niebagatelną kwotę, jeżeli porównać ją z pomocą stypendialną siedmiokrotnie większego miastaTychy, które wyasygnowało na ten cel kwotę zł. Zob. ieści z Rat sza, w: „Rodnia” , nr ,sierpień i rzyznano stypendia, w: „Rodnia” , nr , paźǳiernik.


nie punktu konsultacyjnego dla młoǳieży uzależnionej od alkoholu i zagrożonej narko-manią. Na ich finansowanie przeznacza się trzykrotnie więcej środków z budżetu miastaniż na dotacje dla stowarzyszeń i innych podmiotów niepublicznych. Największą pulęśrodków — zł w roku — przeznacza się na „bieżące funkcjonowanieBieruńskiego Ośrodka Kultury” — i są to wszystkie wydatki w ǳiale „kultura i ochronaǳieǳictwa naturalnego”, podobnie jak % środków budżetowych otrzymują publicz-ni organizatorzy wypoczynku ǳieci i młoǳieży. Także w innych obszarach (GPPiRPA,opieka społeczna czy ǳiałalność i proekologiczna) jednostki gminy wykorzystują więk-szość środków. Jedynie w zakresie sportu i kultury fizycznej, bezpieczeństwa publicznegooraz rolnictwa wszystkie środki trafiają do podmiotów niepublicznych.

Lokalne społeczeństwo obywatelskie w sieci przetargówBieruńskie społeczeństwo obywatelskie nie jest ani „ǳieckiem rewolucji uczestnic-

twa z początków lat ., ani owocem oǳyskania samoǳielności! przez miasto. Istniałoi trwało już wcześniej, czego dowoǳą metryki niektórych ǳiałających do ǳiś organiza-cji. Do tej tradycji zaliczymy także rozpoczęty w drugim dniu stanu wojennego grudnia roku poǳiemny strajk załogi miejscowej Kopalni „Piast”. górników spęǳiłopod ziemią dni, w tym okres Świąt Bożego Naroǳenia, żądając uwolnienia internowa-nych członków „Solidarności”. Historia wywarła niezatarte piętno na kondycji lokalnegospołeczeństwa obywatelskiego. Za sprawą zaborów i przebiegającej niedaleko miasta gra-nicy prusko-austriackiej doszło do utworzenia nowej osady nazwanej Nowym Bieruniem,w której umiejscowiono szereg instytucji państwowych i przemysłowych. W rokuoba skupiska miejskie¹⁸⁴ wraz z przyległymi sołectwami¹⁸⁵ włączono w granice admini-stracyjne miasta Tychy jest to okres drugiego rozkwitu miasta, kiedy to „na jego tereniewybudowano m. in. kopalnię iast, mleczarnię l sk — obecnie anone, czy —obecnie iat to oland. Budowa zakładów przemysłowych na tak szeroką skalę pocią-gała za sobą napływ dużej liczby pracownikow, głównie spoza obszaru Śląska. Większośćz nich osiadała w „budującyn się, nowym, „socjalistycznym” mieście Tychy jednak rów-nież w obu częściach Bierunia powstały wielkopłytowe osiedla dla pracowników FSMi kopalń. Zasygnalizowanym powyżej historycznym procesom politycznym, społecznymi ekonomicznym zawǳięcza Bieruń wyraźnie zarysowaną opozycję pomięǳy „Starym”i „Nowym”, typowy konflikt „centrum-peryferie”. Wskazywaliśmy już na wyraźne różni-ce ekwencji wyborczej pomięǳy ǳielnicami. W obszarze sprawowania lokalnej właǳy„pilnuje się parytet ielnicowe o w obsaǳaniu najważniejszych stanowisk w mieście”.Pierwszym „burmistrzem wybrano człowieka z Lęǳin, by jako ne tralny nie skrzywǳiłżadnej ze stron”. Jednak „najważniejsza osoba w mieście (burmistrz) pochoǳi ze StaregoBierunia¹⁸⁶. Powyższe relacje uległy zaburzeniu w obecnej kadencji. W wyborach bez-pośrednich kandydat ze „Starego” pokonał konkurentów z „Nowego”, wybory do radywygrał starobieruński komitet — w gronie radnych aż zdobyło mandaty w „Sta-rym” — i obsaǳił fotel przewodniczącego. Co ciekawe, zdecydował się wyłamać z tra-dycji i wystawił listy kandydatów także w „Nowym”, w przeciwieństwie do „Porąbka”.Główną osią konfliktu jest kwestia adekwatnego rozłożenia wydatków z miejskiej kasyna poszczególne ǳielnice¹⁸⁷. Jednakże z postrzeganiem problemu przez rząǳących mia-stem bywa różnie. „Starobieruński” burmistrz twierǳi, że nierówny poǳiał budżetu tosztuczny problem, „nowobieruński” radny z „Porąbka”, choć zarzeka się, że podstawowąkwestią jest „sprawne funkcjonowanie miasta”, to jednak w jego opinii „problem istniejei to istotne, jak jest rozwiązywany”¹⁸⁸. Wyraźnie na problem, ale także na koniecznośćjego rozwiązania, wskazuje „starobieruński” przewodniczący nowej Rady Miasta, kiedystwierǳa, że Generalnym celem (właǳ miasta — przyp. R. S.) powinno być budowaniejedności mięǳy Starym i Nowym Bieruniem”¹⁸⁹. Wydaje się, że w „ǳielnicowe przetar-

¹⁸⁴Od końca XIX wieku „urzędowo zaczęto dla odróżnienia używać dla pierwszego skupiska nazwy StaryBieruń”. Zob. strona internetowa Miasta Bieruń http://www.um.bierun.pl/.

¹⁸⁵A także szeregiem innych gmin pomięǳy Oświęcimiem, Katowicami, Mikołowem i Pszczyną.¹⁸⁶Ź. Zając, R wno czyli sprawiedliwie, w: „ owa Rodnia” , nr , marzec.¹⁸⁷Z. Zając, R wno , op. cit. Tytuł wydaje się prowokujący zważywszy na fakt, iż „Nowy” liczy więcej

mieszkańców niż „Stary”.¹⁸⁸Z. Zając, R wno , op. cit.¹⁸⁹Trzeba łączyć miasto — wywiad z Janem Wieczorkiem, w: „ owa Rodnia” , nr , listopad.


gi” silnie zaangażowane są oba lokalne pisma „Rodnia” i „ owa Rodnia”, co podgrzewai wzmacnia atmosferę konfliktu na linii właǳa-opozycja, czego wyrazem są, często nie-wybredne, ataki pod adresem przeciwników publikowane na łamach obu tytułów.

Konsekwencją „walki z tyską niewolą” było uformowanie się lokalnych elit, któreprzejęły odpowieǳialność za zarząǳanie układem lokalnym tuż po usamoǳielnieniu sięmiasta. Jednakże usamoǳielnianie się gminy nie pociągnęło za sobą upodmiotowienialokalnej społeczności, czego dowoǳi dominacja na lokalnej scenie publicznej partii „nie-obecnych”, rosnącej w siłę w miarę upływu czasu i postępu zmian i wykazującej najwięk-szy brak zainteresowania funkcjonowaniem własnej wspólnoty — gremialnie unikającejuǳiału zarówno w wyborach samorządowych, jak i zaangażowania się w instytucje spo-łeczeństwa obywatelskiego (choć „nieobecni” ochoczo uczestniczą we wszelkiego roǳajumasowych imprezach, jak festyny i odpusty parafialne.

Interwencja zewnętrzna kształtuje się na barǳo niskim poziomie i ogranicza do po-jedynczych inicjatyw, jak np. współorganizacja „Pikniku europejskiego” przez Stowarzy-szenie Media dla Integracji Europejskiej¹⁹⁰.

Lokalna aktywność obywatelska dokonuje się — w dużym stopniu — pod paraso-lem lokalnej właǳy która stara się rząǳić i ǳielić na lokalnej scenie. Z jednej strony,dysponuje takimi instrumentami, jak dotacje i wyróżnienia¹⁹¹. Z drugiej — „przywołujedo porządku” krnąbrnych i krytykujących¹⁹². Na jeszcze jeden problem — kanalizacjioddolnych inicjatyw — wskazuje A. Kondla, który w refleksji po pierwszym bieruń-skim Finale WOŚP pisze: „Pomimo zapewnień osób odpowie ialnyc za sprawy kulturyi nie tylko, nie było żadnej możliwości realizacji czegokolwiek, bo przecież nie byliśmymiłośnikami zespołów olklorystycznyc i to chyba nas eliminowało”¹⁹³.

Lokalny trzeci sektor tylko w niewielkim stopniu jest sam dla siebie partnerem przyrealizacji wspólnych przedsięwzięć, sporadycznie w zakresie wsparcia, a w ogóle w przy-padku konfliktu. Natomiast wyraźnie orientuje się na przetargi z właǳą o różne koncesje— głównie o dostęp do finansowych i pozafinansowych zasobów publicznych lub o wła-ǳę. Jak dowoǳi przebieg kampanii do wyborów samorządowych w roku, bie-ruńskie stowarzyszenia szczególnie mocno angażują się w ten ostatni, w wyniku czegolokalną scenę publiczną głęboko przenikają powiązania personalne pomięǳy sektorami:właǳą i administracją samorządową, sektorem przedsiębiorstw i organizacjami pozarzą-dowymi, o co nietrudno w niedużych społecznościach.

Bieruńska mapa aktywności obywatelskiej składa się z kilku nakładających się płasz-czyzn. Inicjatywy oddolne, które w zasaǳie przybierają postać jednorazowych akcji,mieszczą się w obszarze ochrony dobra jednostki zarówno po stronie orientacji na war-tości (przedsięwzięcia charytatywne), jak i rozwoju (np. imprezy sportowe). Podejmujesię także aktywność mającą na celu kultywowanie tradycji, która mieści się w obszarachdobra wspólnego i orientacji na wartości. Szczególny typ ǳiałania o charakterze od-dolnym stanowi kontrolowanie funkcjonowania samorządu i uǳiał w lokalnej polityce

¹⁹⁰„Rodnia” , nr , wrzesień.¹⁹¹Zaszczytny tytuł „Zasłużony dla miasta” nadaje Rada Miasta. W roku uhonorowano nim PZERiI.

Zob. ieści z Rat sza, w: „Rodnia” , nr , sierpień.¹⁹²Taki charakter miało odebranie w roku wyborczym tradycyjnej imprezy plenerowej „Noc Świętojańska”

opozycyjnemu stowarzyszeniu i przejęciu jej organizacji przez BOK. Zob. Z. Zając, awłaszczanie wartości, w:„ owa Rodnia” , nr , kwiecień. Burmistrz totalnie skrytykował aktywność stowarzyszenia „Porąbek”podczas dyskusji w trakcie walnego zebrania jego członków, co można uznać za swoisty kontratak wobec po-czynań wywoǳącej się z tych szeregów opozycji. Zob. i zz, rawda a do b l , w: „ owa Rodnia” , nr(), czerwiec. W swoim wystąpieniu „(…) burmistrz Bierunia (…) zaapelował do członków Stowarzyszenia,by mniej koncentrowali się na krytyce ǳiałań burmistrza i Rady Miasta, a ukierunkował się raczej na współ-pracę z wybranymi przez mieszkańców właǳami”. Powołał się na wynik wyborczy, który „jego zdaniem nieoǳwierciedla ani apetytów, ani potencjału Stowarzyszenia tak zasłużonego dla miasta”. Zob. Z. Piksa, o inyszczerości, w: „Rodnia” , nr , czerwiec. Warto jednak wskazać, że „Porąbek” uzyskał drugi wynik tam,gǳie wystawił kandydatów, pokonując reprezentowany przez Burmistrza komitet, . -letniego”. Dostałosię także „nowobieruńskim” strażakom z OSP, którzy skrytykowali politykę właǳ wobec ich organizacji. Zob.Z. Zając, tra acy z owe o ier nia krytyk a rz d, w „ owa Rodnia” , nr (), marzec i Strażackiemanewry, w: „Rodnia” , nr , kwiecień. Wreszcie przedmiot stałych zadrażnień stanowią publikacje za-mieszczane w „ owe Rodni”. Zob. np. Z. Zając, la ko o est owa Rodnia i Z. Zając, O kim mowa? Obaw: „ owa Rodnia” , nr , listopad. PIK, o zeszyt w panie psorze, w: „Rodnia” , nr , czerwiec.

¹⁹³A. Kondla, Szef Bieruńskiego Sztabu X Jubileuszowego Finalu WOŚP, „ i dało”, w: „ owa Rodnia”, nr , kwiecień.


(oba w obszarze dobra wspólnego¹⁹⁴). Inicjatywy społeczne realizowane przy wsparciu ześrodków publicznych — w każdej z wyróżnionych przez nas form: (jednorazowo, cyklicz-nie, regularnie, stale oraz w postaci zinstytucjonalizowanej — mieszczą się w kategoriiochrony dobra jednostki, np. pomoc społeczna, sport i kultura fizyczna, bezpieczeń-stwo. Niektóre wkraczają też na obszar dobra wspólnego: Centrum Inicjatyw Gospodar-czych i bezpieczeństwo. Aktywność samorządu mieści się w obszarze ochrony interesujednostki, tak po stronie realizacji wartości, jak i rozwoju (np. w zakresie profilaktykii rozwiązywania problemów alkoholowych, poprzez świadczenie usług polegających nadowozie osób niepełnosprawnych do placówek opiekuńczych i oświatowych, organizacjęwypoczynku wakacyjnego dla ǳieci, czy wreszcie organizację życia kulturalnego w mie-ście), a także w obszarze dbałości o dobro wspólne poprzez podejmowanie inicjatywmodernizacyjnych — zarówno o charakterze planistycznym, jak np. „Strategia rozwo-ju miasta”, jak i operacyjnych, poprzez partycypację w powstaniu Centrum InicjatywGospodarczych.

Jak zatem widać, aktywność obywatelska w Bieruniu nie rozkłada się równomier-nie na mapie wyznaczonej osiami „dobro wspólne — dobro jednostki” i „orientacja nawartości — rozwój”. Największe zagęszczenie inicjatyw wystęgpuje w obszarze „ochro-na dobra jednostki”, choć podejmuje się ograniczone ǳiałania zorientowane na dobrowspólne. Zaobserwowaliśmy zdecydowaną (różnicę w charakterze ǳiałań realizowanychprzez różnych aktorów. Organizacje częściej podejmują ǳiałania jednorazowe, a zakresświadczonych przez nie usług społecznych — poza nielicznymi przypadkami (np. sport)— okazuje się znikomy w porównaniu z ofertą samorządu. Najwięcej „białych plam” zi-dentyfikowaliśmy w obszarze ochrony wartości i dobra wspólnego. Brakuje ǳiałań m. in.w ǳieǳinie ochrony praw człowieka, środowiska naturalnego czy praw zwierząt. Z fak-tu, iż bieruńskie organizacje słabo zagospodarowują obszar rozwoju lokalnego, można bywnioskować, ze nie są czynnikiem modernizacyjnym, nie pełnia roli lidera lokalnego roz-woju. Muslmy jednak pamiętać, że elity rząǳące miastem są zakorzenione w lokalnymtrzecim sektorze, możemy wręcz twierǳić, że w Bieruniu właǳę sprawują stowarzysze-nia.

Jednak, wbrew pozorom, ten fakt nie tylko nie przekłada się na wzmocnienie lokalne-go społeczeństwa obywatelskiego, ale wręcz wydaje się przyczyniać do wzrostu klienteli-zmu i familiaryzmu. Wzmocnieniu takich tendencji służą — obok bierności przeważającejczęści społeczności oraz niezdolności go artykułowania i dochoǳenia interesów grupo-wych przez sektor organizacji — m. in. nieprzejrzyste zasady dotacyjne oraz niedrożnekanały dostępu do informacji publicznej, co wprost skutkuje pionową orientacja społecz-ności ku alienującej się lokalnej właǳy¹⁹⁵. Paternalizm lokalnej właǳy i jej zamykanie sięna głos opinii publicznej dobrze ilustruje niedostępność podstawowego dla zarząǳaniaukładem lokalnym i rozwoju gminy dokumentu, jakim jest „Strategia rozwoju miasta”.Dokument tuż po uchwaleniu w czerwcu roku został omówiony na łamach urzędo-wego pisma „Rodnia”¹⁹⁶, ale od tamtego czasu zniknął z obrotu publicznego. Jego pełnytekst nie został opublikowany ani w wersji drukowanej, ani w wersji elektronicznej namiejskiej stronie internetowej. Nie funkcjonuje w lokalnym dyskursie publicznym, trud-no znaleźć odwołania do jego zapisów w bieżącej polityce właǳ miasta¹⁹⁷. W urzędowejinformacji stwierǳa się, że „[w] ocenie fachowców Bieruń jest gminą, która jako jednaz pierwszych w kraju posiada profesjonalnie opracowaną Strategię. Dokument ten jestwizytówka do podejmowania pertraktacji z partnerami zagranicznymi, zainteresowanymiw nawiązaniu współpracy gospodarczej, względnie do występowania o uǳielenie pomo-cy finansowej z „zagranicznych funduszy pomocowych”¹⁹⁸. Wydaje się jednak obarczony„wadą wroǳoną”, której istota polega na zatrudnieniu do planowania ekspertów, a zlek-

¹⁹⁴O ile nie mamy do czynienia z partykularnym motywowaniem do angażowania się w ten typ aktywności.¹⁹⁵W sytuacji niezwykłego przenikania się lokalnych sektorów samorządowego i pozarządowego roǳi się

intrygujące pytanie o to, czy jesteśmy świadkami inspirowania przez Stowarzyszenie Miłośników -IetniegoBierunia ǳiałalności samorządu, czy raczej zawłaszczania przez samorząd jego ostatnich sukcesów, a może jestna odwrót?

¹⁹⁶K. Trzońska, trate ia , op. cit.¹⁹⁷Zob. np. R. Skrzypiec, o a , op. cit.¹⁹⁸„ ieści z Rat sza”, w: „Rodnia” , nr , lipiec.


ceważeniu elementu społecznego¹⁹⁹, co sprawia, że dokument jest krytykowany lub wręczodrzucony przez lokalną wspólnotę, albo też jest tylko „wizytówką”, która nĳak się mado jakości jej życia!

Model wymiany ekwiwalentnej — cieszyńska mapa aktywności²⁰⁰Uczestnictwo w powszechnych głosowaniach W organizowanych po roku podsta-wowych dla systemu demokratycznego formach partycypacji publicznej obywateli, czyliwyborach i referendach, uczestniczy przeciętnie nieco więcej niż połowa członków cie-szyńskiej społeczności lokalnej²⁰¹. Na tle gmin, które od roku wchoǳą w — składpowiatu cieszyńskiego, miasto plasuje się na poziomie średnim. Jedyne odstępstwa zano-towano w dwu przypadkach: referendum akcesyjnego w roku oraz wyborów samo-rządowych w roku W tym pierwszym ekwencja w Cieszynie okazała się najwyższaw powiecie, natomiast w tym drugim zdecydowanie najniższa, kiedy to do urn udało sięmniej niż % uprawionych²⁰², co stanowi około / średniej powiatowej i nieco poni-żej średniej dla wojewóǳtwa śląskiego. Frekwencja wyborcza w Cieszynie generalniejest niższa od średniej dla wojewóǳtwa bielskiego (do roku) i wyższa od średniejdla wojewóǳtwa śląskiego (od roku). Wyraźnie wyższa jest od średniej krajowej.Największa rzesza uprawnionych udała się od urn w II turze wyborów prezydenckichw roku²⁰³, zaś najmniej — w referendum uwłaszczeniowym w roku. Wybo-ry parlamentarne mobilizują przeciętnie połowę elektoratu. Pomimo tego dominującąsiłę w większości głosowań stanowi „partia nieobecnych”, która jedynie w referendumkonstytucyjnym poniosła sromotną klęskę, a nieznacznie przegrała w wyborach prezy-denckich w i roku. Natomiast w wyborach parlamentarnych w latach i , referendum uwłaszczeniowym i konstytucyjnym w roku oraz wyborach sa-morządowych uǳiał osób, które nie udały się do urn, przekroczył połowę elektoratu.

Członkostwo w organizacjach pozarządowychLiczebność zbadanych przez nas cieszyńskich stowarzyszeń sięga pawie , tysią-

ca osób, co przekracza % populacji miasta. Sporą część członków wielu cieszyńskichorganizacji stanowią mieszkańcy gmin z terenu powiatu²⁰⁴, dlatego choć trudno twier-ǳić, że prawie co drugi mieszkaniec miasta jest członkiem dobrowolnego zrzeszenia²⁰⁵,

¹⁹⁹Stanowiącego jeden z warunków koniecznych przy opracowywaniu i wdrażaniu lokalnych programówzrównoważonego rozwoju. Zob. ok menty końcowe on erenc i arod w ednoczonyc rodowisko i roz-w , instytut Ochrony Środowiska, Warszawa , gǳie w części III zatytułowanej „Wzmacnianie roli głów-nych grup społecznych i organizacji” ustanowiono warunki uczestnictwa członków różnych grup społecznychw przedsiębranych procesach rozwoju społeczno-gospodarczego. Dla T. Borysa oznacza to, że „[n]ie możnarealizować zaleceń zawartych w dokumencie Agenda bez szerokiego uǳiału społeczeństwa w procesie two-rzenia i urzeczywistniania programu ekorozwoju. Dotyczy to w pierwszym rzęǳie uczestnictwa społeczeństwaw podejmowaniu kluczowych decyzji. Formą uǳiału społeczeństwa jest bezpośrednia aktywność przedstawi-cieli różnych ǳieǳin życia społecznego w budowaniu partnerstwa dla ekorozwoju lub — inaczej to ujmując —lobby społecznego, jednoczącego wszystkie ǳieǳiny ǳiałalności na rzecz realizacji koncepcji budowy społe-czeństwa szanującego zasoby”. Zob. T. Borys, ko or m— elenio rskie do świadczenia w tworzeni partnerstwadla ekorozwo , w: rzy acieie iemi, Fundacja „Nasza Ziemia”, Warszawa .

²⁰⁰Korzystam z tekstu Cieszyńska mapa aktywności obywatelskiej. Raport z badania opracowanego w ra-mach projektu „Akademia Współpracy” realizowanego w r. przez Stowarzyszenie Cieszyńskiej MłoǳieżyTwórczej ǳięki dotacji Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej ze środków Polsko-Amerykańskiej FundacjiWolności.

²⁰¹Zob. wykres nr „Uǳiał cieszynian w powszechnych głosowaniach w latach – na tle innychzbiorowości”.

²⁰²Jako jedyna gminie w powiecie.²⁰³Zresztą należy przyznać, że wybory prezydenckie cieszą się zdecydowanie największą popularnością i stale

bierze w nich uǳiał około / uprawnionych. Podobny wynik odnotowano jedynie w przypadku referendumakcesyjnego.

²⁰⁴W szeregach dwu najliczniejszych — PCK i TPD — według deklaracji skupia się odpowiednio i członków. Jednakże cieszyńskie koła TPD zrzeszają tylko osób, co znacznie koryguje w dół ogólna liczbęczłonków.

²⁰⁵Dla porównania, w zbadanych w r. stowarzyszeniach z terenu całego powiatu — co stanowi około/ zarejestrowanych — łączna liczba członków sięgnęła tylko osób. Por. M. Smykowski. Opracowa-nie wyników ankiet dla organizacji pozarządowych powiatu cieszyńskiego, Centrum Wspierania OrganizacjiPozarządowych, Cieszyn . maszynopis powielony.


to jednak poziom tej formy uczestnictwa okazuje się wysoki i zdecydowanie odbĳa sięna tle pozostałych badanych gmin²⁰⁶.

Jedynie cztery cieszyńskie organizacje, skupiające powyżej członków, możemytraktować jako masowe²⁰⁷, najczęściej jednak liczą po kilkaǳiesiąt lub nieco ponad stoosób²⁰⁸. % badanych organizacji deklaruje angażowanie do swoich ǳiałań wolontariu-szy²⁰⁹, jednak i tu trudno doszukiwać się wskaźników masowego uczestnictwa, bowiemliczba ochotników to najczęściej kilkanaście bądź kilkaǳiesiąt osób²¹⁰, zaś łączną ich licz-bę w badanych organizacjach szacujemy na osób.

Aktywność obywatelska znajduje swoje uzewnętrznienie także w inicjatywach para-fialnych, zespołach folklorystycznych, czy wreszcie organizacjach nieformalnych, w któ-rych zidentyfikowaliśmy około członków. Przejawia się też w formie lokalnychinicjatyw inwestycyjnych²¹¹.

Pozostałe formy aktywnościCechą charakterystyczną lokalnego uczestnictwa obywatelskiego jest niski poziom

konfliktów pomięǳy organizacjami i właǳa samorządową czy mięǳy samymi organiza-cjami. Tylko pięć organizacji zadeklarowało, że w ciągu ostatnich kilku lat toczyło spórz lokalnymi właǳami²¹². Najczęściej I występującym typem konfliktu wydają się być pro-testy kierowców TIR-ów oczekujących na odprawę na cieszyńskim przejściu granicznym,które od czasu do czasu utrudniają poruszanie się po mieście. Ponadto zidentyfikowali-śmy²¹³ tylko dwa typowe konflikty w formie protestu mieszkańców związane z lokowa-niem w sąsieǳtwie uciążliwych inwestycji — pierwszy wymierzony przeciwko projek-towi budowy terminalu granicznego, drugi przeciwko spalarni odpadów²¹⁴ — oraz kilkawystąpień mieszkańców kwestionujących projektowane zmiany w planie zagospodaro-wania przestrzennego²¹⁵. Protesty mieszkańców buǳiły także inne decyzje właǳ, jak np.odmowa wydania przez Zarząd Miasta zezwolenia na uruchomienia ogródka piwnego.Innego typu wystąpieniem pod adresem właǳ publicznych były manifestacje studentówcieszyńskiej filii Uniwersytetu Śląskiego przeciwko. wojnie w Iraku czy „Marsz Milcze-nia przeciw przemocy”²¹⁶. Spór wśród mieszkańców wywołało także rozmieszczenie naterenie miasta kontenerów Górnośląskiego Towarzystwa Charytatywnego.

²⁰⁶Zob. Tabela „Charakterystyka gmin”.²⁰⁷Wydaje się. że za takie w polskich warunkach w skali lokalnej można uznać podmiot liczący więcej niż

członków — abstrahując od jakości tego członkostwa. Deklarowany poziom aktywnego uczestnictwa,tzn. liczby członków angażujących się w ǳiałania organizacji, szacujemy w Cieszynie na poziomie /.

²⁰⁸Taki rozkład pokrywa się z tendencja ogólnopolska, gǳie liczba członków w połowie stowarzyszeń nieprzekracza osób, co czwarte zrzesza ponad osób, zaś co dwuǳieste więcej niż . J. Dąbrowska i inni,odstawowe , op. cit. , s. .²⁰⁹Pytaliśmy o wolontariuszy niebędących członkami stowarzyszenia. Szerzej na ten temat w cytowanej już

pracy, yskie , op. cit., s. .²¹⁰Ponad połowa cieszyńskich organizacji deklaruje, że angażuje wolontariuszy w większość realizowanych

przedsięwzięć. Okazuje się. że cieszyńskie organizacje znacznie częściej angażują wolontariuszy do realizowanychǳiałań, niż ma to miejsce w przypadku całego kraju, gǳie tylko % organizacji zadeklarowało korzystaniez takiej pomocy. Natomiast nie różnią się pod względem ilości pozyskiwanych wolontariuszy. Por. J. Dąbrowskai inni, odstawowe , op. cit., s. .

²¹¹Głównie koncentrujących się na rozbudowie sieci kanalizacji, na co zarezerwowano środki w budżecie gminyCieszyn w ramach Programu „Lokalnych inicjatyw inwestycyjnych”.

²¹²Tylko w jednym przypadku, jak stwierǳili badani, konflikt dotyczył problemów współpracy pomięǳywłaǳami miasta a organizacja. Jedna z organizacji toczyła spór sądowy ze Strażą Miejską, którego przedmiotembyło funkcjonowanie ścieżki do jazdy konnej. W dwu przypadkach problem dotyczył osób niepełnosprawnychwysokości środków z budżetu gminy przeznaczanych na rehabilitację oraz innych problemów związanych z ichfunkcjonowaniem.

²¹³Na przestrzeni lat –, czyli w trakcie III i IV kadencji samorządu gminnego.²¹⁴Ten drugi okazał się skuteczny, ponieważ właǳe miasta odstąpiły od realizacji inwestycji.²¹⁵W r. do jednej zmiany planu zagospodarowania przestrzennego zgłoszono na podstawie kpa pro-

testów i zarzutów, w r. do jednej zmiany wniesiono zarzuty i protesty. a dwie zmiany nie spotkały sięz ta forma zastrzeżeń, w r. do jednej zmiany wniesiono protesty i zarzuty, w do jednej zmianyzłożono protestów — wszystkie odrzucone przez Radę Miejska, w r. do trzech zmian nie zgłoszonożadnego protestu. natomiast w tym i następnym roku mieszkańcy złożyli kilkanaście skarg na funkcjonowanieZarządu i Burmistrza Miast, które zostały uznane przez Radę Miejska za bezzasadne. Za strona internetowaUrzędu Miasta www.um.cieszyn.pl.

²¹⁶W przeciągu kilku dni. wiosna br. na cieszyńskim rynku odbyły się dwie manifestacje — nielegalna i legal-na. które zgromaǳiły kilkaǳiesiąt osób. Natomiast w „Marszu” wzięło uǳiał około uczestników, główniemłoǳieży szkolnej.


Do form aktywności obywatelskiej mieszczących się w porządku właǳy zaliczamyfunkcjonowanie jednej Rady ǲielnicy (Boguszowice kadencja -) oraz Mło-ǳieżowej Rady Miasta.

Za najważniejsze z wychoǳących na terenie miasta tytułów prasowych uznajemytygodnik „Głos Ziemi Cieszyńskiej”, miesięcznik „Wiadomości Ratuszowe InformatorUrzędu Miejskiego i „Wiadomości Powiatowe — Biuletyn Informacyjny Starostwa. Docieszyńskiej społeczności adresowana jest lokalna mutacja „ǲiennika Zachodniego”. Po-nadto wiele podmiotów — w dużej mierze organizacji pozarządowych — wydaje szeregróżnorodnych periodyków.

Dobroczynność publicznaPowszechną formą uczestnictwa cieszyńskiej społeczności jest dobroczynność pu-

bliczna na rzecz wspierania inicjatyw mających na celu rozwiązywanie palących proble-mów własnej społeczności, a także na rzecz poszkodowanych w katastrofach i katakli-zmach — powoǳiach, trzęsieniach ziemi, w kraju i zagranicą. Jednakże częściej i nawiększą skalę podejmuje się te pierwsze. Do najbarǳiej spektakularnych należą zbiórkina rzecz miejskiego szpitala, które przynoszą rocznie kilkaset tysięcy złotych²¹⁷ oraz narzecz dofinansowania posiłków ǳieci w szkołach²¹⁸. Natomiast mniejszym powoǳeniemwydają się cieszyć Finały WOŚP²¹⁹. Niektóre ǳiałania charytatywne wspierane są dota-cjami z budżetu miasta w ramach „Programu współpracy”. W latach uǳielono dotacji w łącznej wysokości zł na realizację bezpośredniej pomocy potrzebują-cym w formie świątecznych paczek żywnościowych, pomocy rzeczowej czy organizacjiimprez charytatywnych.

Interesujące z punktu wiǳenia ǳiałalności na rzecz dobra wspólnego są kwesty narenowację i odbudowę miejscowych cmentarz²²⁰.

Cieszyński trzeci sektorNa cieszyński trzeci sektor składało się około ǳiałających organizacji pozarzą-

dowych mających swą sieǳibę w Cieszynie oraz nieco ponad dwaǳieścia takich pod-miotów, jak grupy i inicjatywy nieformalne²²¹. Wskaźnik nasycenia organizacjami na tys. mieszkańców osiąga wartość , — ponad czterokrotnie powyżej średniej dla wo-jewóǳtwa śląskiego, co plasuje Cieszyn w czołówce gmin w skali kraju²²². Także na tlebadanych gmin Cieszyn prezentuje się pod tym względem najkorzystniej: dwukrotniewięcej organizacji niż w Kobiórze, ponad dwuipółkrotnie więcej niż w Bieruniu i prawieczterokrotnie więcej niż w Tychach²²³.

Charakteryzując cieszyński trzeci sektor musimy stwierǳić, że znaczna liczba orga-nizacji prowaǳi swoje ǳiałania bazując na własnych zasobach członkowskich. Tylko ze zbadanych organizacji zatrudnia płatny personel i to z reguły po kilka osób, łącznieokoło pracowników²²⁴.

²¹⁷Prowaǳone przez dwie cieszyńskie organizacje — Fundację Zdrowia Ślaska Cieszyńskiego i Stowarzyszeniena rzecz Rozbudowy Szpitala Śląskiego im. Gabrieli Thun — ǳiałania skierowane są przede wszystkim dolokalnych przedsiębiorców, którzy są głównymi darczyńcami. Natomiast organizowane cyklicznie uliczne zbiórkidatków nie przynoszą porównywalnych dochodów.

²¹⁸W okresie – prowaǳona przez Cieszyńskie Towarzystwo Charytatywne akcja pozwoliła zebraćokoło tys. zł.

²¹⁹W latach – zebrano w Cieszynie około zł, czyli zdecydowanie mniej niż w prawie połowęmniejszym Bieruniu.

²²⁰W trakcie przeprowaǳonej w r. kwesty Komitet Odbudowy i Renowacji Cmentarzy Cieszyńskichzebrał zł.

²²¹Na ǳień maja r. w rejestrze Starostwa Powiatowego znajdowały się stowarzyszenia, odǳiałówi kół terenowych, stowarzyszenia zwykłe, stowarzyszeń sportowych, uczniowskie kluby sportowe oraz stowarzyszenie po, wołane na podstawie odrębnych aktów prawnych, ponadto mają tu sieǳibę fundacje.Co najmniej organizacji nie prowaǳi ǳiałalności.

²²²Por. J. Dąbrowska i inni, odstawowe , op. cit., s. –.²²³Por. tab. „Charakterystyka gmin”.²²⁴Co zapewnia około % miejsc pracy. Uǳiał grupy pięciu największych pracodawców zatrudniających po-

wyżej osób sięga % ogólnej liczby miejsc pracy. Jednym z tych pracodawców jest organizacja prowaǳącaniepubliczną szkołę i zatrudniają„ca nauczycieli. Drugim — Beskiǳka Grupa GOPR. Tu jednak mamy doczynienia „głównie z zatrudnieniem w niepełnym wymiarze. Natomiast organizacji oświadczyło, że nie za-trudnia płatnego personelu. Także i ten element nie odbiega od tendencji występujących w skali kraju. Zob.Dąbrowska i inni, op. cit., s. –.


Cieszyńskie organizacje cechują się dużym zróżnicowaniem pod względem zasobnościbudżetów. Wśród organizacji, które podały informacje o wielkości wydatków w roku, znajdujemy podmioty które bądź nie dysponowały żadnymi środkami, bądź byłyto kwoty rzędu kilkuset złotych, a z drugiej strony organizacje dysponujące wielomi-lionowymi budżetami²²⁵ I równie dużo jest organizacji, które dysponują kilkunastomatysiącami, jak i tych, które dysponują kwotą nie mniejszą niż sto tysięcy złotych. Łącz-na wysokość wydatków organizacji, które określiły tę kwotę, wyniosła w rokuokoło , mln zł²²⁶. Interesująco przedstawia się uǳiał środków pochoǳących z poszcze-gólnych źródeł. W co piątej zbadanej cieszyńskiej organizacji środki finansowe pochoǳąprzynajmniej z pięciu źródeł, a w budżetach % z nich znajdują się środki pochoǳąceze składek oraz z budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Nieco mniej organizacjiotrzymuje darowizny od osób i instytucji. Na uwagę zasługuje fakt, że niewiele organi-zacji korzysta ze środków pochoǳących z zagranicznych programów pomocowych (np.PHARE), ze środków rządowych, dotacji od innych organizacji krajowych i zagranicz-nych, prowaǳi ǳiałalność gospodarczą bądź organizuje kampanie, zbiórki publiczne czyakcje charytatywne²²⁷. Korzystanie z dotacji samorządowych zadeklarowało badanychorganizacji, dla co trzeciej z nich uǳiał tych środków przekracza %²²⁸.

Cieszyńskie organizacje są aktywne w wielu obszarach. Najwięcej, bo % z nich,prowaǳi ǳiałania w obszarze oświaty, edukacji i wychowania. Znacznie mniej, niecoponiżej %, zajmuje się sportem, rekreacją, turystyką i wypoczynkiem. Kolejne ob-szary to pomoc społeczna, samopomoc i ǳiałalność charytatywna (%), współpracamięǳynarodowa, integracja europejska oraz ochrona zdrowia i rehabilitacja (po około%), hobby rozwój zainteresowań oraz sztuka, kultura, ochrona zabytków i tradycji (po%). Zaobserwowany rozkład nieco odbiega od preferencji zdiagnozowanych w skaliogólnopolskiej²²⁹. Na uwagę zasługuje pięciokrotnie większa niż w skali ogólnopolskiejliczba organizacji deklarujących ǳiałania w zakresie współpracy zagranicznej i integra-cji europejskiej, co może być podyktowane nadgranicznym położeniem i charakteremmiasta oraz sprawnie ǳiałającym Buro regionem „Olza”. Pozostałe rozbieżności mogąwynikać z samej konstrukcji badania²³⁰.

Cieszyńskie organizacje w nieco odmienny sposób niż ogół organizacji w kraju re-alizują swoje przedsięwzięcia²³¹. Najczęściej deklarują prowaǳenie wspólnych ǳiałań,bezpośrednie dostarczanie usług członkom i podopiecznym oraz organizowanie szkoleńi treningów dla organizacji. Prawie dwukrotnie częściej, niż ma to miejsce w skali kraju,angażują się we współpracę mięǳynarodową i finansowe wspieranie osób indywidual-nych, zaś o połowę rzaǳiej w ǳiałania o charakterze rzecznictwa. Te rozbieżności wydająsię I podyktowane uwarunkowaniami wyłuszczonymi powyżej.

Cieszyński trzeci sektor nie odbiega znacząco od obrazu sektora w skali kraju. Coprawda, liczba zarejestrowanych organizacji na tys. mieszkańców W Cieszynie ponadczterokrotnie przekracza średnią dla wojewóǳtwa śląskiego, jednak z reguły są to orga-nizacje słabe kadrowo, skupiające głównie do pięćǳiesięciu, i to w większości biernych,

²²⁵Najzasobniejsza organizacja — związek gmin — zajmująca się rozwojem regionalnym i współpracą trans-graniczną dysponuje budżetem w przeǳiale od do mln C złotych. Również rozkład tego parametru w cie-szyńskich organizacjach niewiele odbiega od rozkładu zaobserwowanego w skali kraju. Poza faktem, iż żadnaz organizacji z sieǳibą w Cieszynie nie dysponuje rocznym budżetem przekraczającym kwotę mln zł. Por.I. Dąbrowska i inni, op. cit., s. .

²²⁶Oszacowaliśmy, iż suma przychodów zbadanych cieszyńskich organizacji osiąga wielkość stanowiącą od do % wydatków budżetowych gminy Cieszyn, zaś uǳiał środków gminnych w tych budżetach — dotacjei kontrakty — szacujemy na –%.

²²⁷Po kilka lub kilkanaście organizacji.²²⁸Wyniki badań ogólnopolskich wskazują. iż organizacje najczęściej opierają swoje „ǳiałania na środkach

pochoǳących ze składek członkowskich (%), prawie połowa pozyskuje środki z budżetów samorządów te-rytorialnych, korzysta z darowizn od osób fizycznych i przedsiębiorstw (%), natomiast tylko nieliczne (pookoło %) korzystają ze środków z zagranicznych, tak publicznych (np. PHARE), jak i prywatnych (zagranicznefundacje i inne NGOs). Por. L. Dąbrowska i inni, op. cit., s. .

²²⁹Por‥ l. Dąbrowska i inni, op. cit., s. .²³⁰Dwuipółkrotnie większy uǳiał organizacji deklarujących ǳiałania w zakresie pomocy społecznej, samo-

pomocy, ǳiałalności charytatywnej może być pochodną koncentracji na organizacjach korzystających z dotacjigminy Cieszyn oraz preferencji samego „Programu”. Zaś niewielki uǳiał organizacji zajmujących się reprezen-tacją interesów może wynikać z faktu, iż ten typ podmiotu nie został objęty naszym badaniem.

²³¹Por. Tabela „Formy ǳiałań organizacji pozarządowych w badanych gminach”.


członków. Tylko co czwarta osoba bierze uǳiał w ǳiałaniach organizacji. Sprawy nieratuje wolontariat, który choć stosowany powszechnie, z reguły mobilizuje niewielkąrzeszę osób. Cieszyńskie organizacje dysponują — poza wyjątkami — raczej niewielkimizasobami finansowymi, w dodatku o niskim stopniu dywersyfikacji źródeł przychodów.Ponadto sektor organizacji trudno uznać za znaczącego pracodawcę, choć i tak pod tymwzględem znacznie przekracza średnią krajową. Cieszyńskie organizacje ǳiałają w typo-wych obszarach, choć realizują swoją misję w nieco odmienny sposób.

Cieszyńska mapa aktywnościDo konstrukcji „Cieszyńskiej mapy aktywności wykorzystaliśmy ponad infor-

macji o inicjatywach (przedsięwzięciach)²³² zrealizowanych w na terenie miasta bądź ad-resowanych do jego mieszkańców na przestrzeni ostatnich kilku lat, w większości przezpodmioty zaliczane do trzeciego sektora²³³. Prezentacji „cieszyńskiej mapy” dokonamyz perspektywy form i obszarów aktywności, uczestnictwa w życiu publicznym oraz stru-mieni środków finansowych z budżetu gminy Cieszyn przekazywanych w ramach „Pro-gramu współpracy”.

Zrealizowane przedsięwzięcia nierównomiernie rozkładają się Ona ogólnej mapie ak-tywności. Obszarem²³⁴, w którym ǳieje się najwięcej, jest sport i rekreacja — tak ǳiecii młoǳieży, jak i osób dorosłych. Co trzecia cieszyńska inicjatywa polega na prowaǳe-niu zajęć z młoǳieżą, często przybierających postać treningów, organizacji rozgrywek zawodów sportowych. Zdecydowanie mniej przejawów aktywności jest zorientowa-nych na kulturę, kultywację tradycji i ochronę ǳieǳictwa narodowego. Kolejne obszaryto pomoc społeczna, ochrona zdrowia. Z dużo mniejszą częstotliwością — rzaǳiej niżco ǳiesiąta inicjatywa — podejmuje się ǳiałania w zakresie turystyki, edukacji orazochrony środowiska. A jedynie sporadycznie te zorientowane na uczestnictwo w życiupublicznym czy współpracę mięǳynarodową i integrację z UE. To ostatnie spostrzeżeniedosyć wyraźnie zdaje się przeczyć deklaracją²³⁵.

Jak zatem widać, wśród podejmowanych inicjatyw przeważają ǳiałania na rzecz dobrajednostki, bądź zorientowane na zapewnienie jego realizacji — jak w przypadku ochronyzdrowia i pomocy społecznej — bądź wspierające rozwój uczestników i beneficjentówtych inicjatyw — jak w przypadku sportu i rekreacji, turystyki, rehabilitacji osób nie-pełnosprawnych czy edukacji, a także po części kultury. Zdecydowanie rzaǳiej²³⁶ podej-muje się ǳiałania na II rzecz dobra wspólnego, tak dla realizacji pewnych wartości — jakw przypadku ochrony ǳieǳictwa narodowego i tradycji oraz ochrony środowiska — jaki wspierające rozwój lokalnej społeczności w obszarze uczestnictwa w życiu publicznymczy współpracy mięǳynarodowej.

Nieco odmiennie przedstawia się obraz tej aktywności, gdy spojrzeć na nią pod kątemtrwałości prowaǳonych ǳiałań czy stabilności świadczonych usług²³⁷. Na potrzeby tejanalizy pogrupowaliśmy zrealizowane w Cieszynie przedsięwzięcia w następujące katego-rie: ǳiałalność stała prowaǳona permanentnie (coǳiennie), w określonych goǳinachi czasie, najczęściej za pomocą utworzonej instytucji; ǳiałalność regularna, prowaǳonaz dużą częstotliwością, czasem w formie kampanii, adresowana do stałego grona od-

²³²Posiłkując się koncepcją J. R. Commonsa pod używanymi tu zamiennie terminami „Inicjatywa” i „przed-sięwzięcie” bęǳiemy rozumieć kolektywne ǳiałania jednostek zmierzające do realizacji wspólnych celów. Zob.P. Chmielewski, L ie i instyt c e. istorii i teorii nowe o instyt c onalizm , IPiSS, Warszawa , s. .

²³³Głównie w okresie –, co w dużej mierze jest pochodną kompletności informacji o dotacjach,czasowego zakresu kwerendy tygodnika „ łos iemi ieszyńskie ”, a także informacji zebranych w trakcie badańterenowych. Zdecydowana większość zrealizowanych ǳiałań to inicjatywy o charakterze stałym bądź periodycz-nym, realizowane rokrocznie, co powoduje, że kształt „Mapy” w poszczególnych latach nie ulega znaczącymzmianom, a zatem zgromaǳony zbiór danych możemy traktować nieco statycznie.

²³⁴Na potrzeby niniejszej analizy bęǳiemy się posługiwać ogólnymi obszarami, jak: edukacja, ekologia, kul-tura oraz tradycja i ochrona ǳieǳictwa narodowego, lokalne uczestnictwo obywatelskie (uǳiał w życiu pu-blicznym), ochrona zdrowia, pomoc społeczna. sport i rekreacja, turystyka i wypoczynek oraz współpraca mię-ǳynarodowa i integracja z UE, bliższych faktycznie realizowanym w Cieszynie przedsięwzięciom. rezygnującz barǳiej szczegółowego katalogu przyjętego za Bankiem Danych KLON/JAWOR na potrzeby klasyfikacjiobszarów ǳiałania organizacji pozarządowych. Por. odstawowe akty , op. cit.

²³⁵Do tej kategorii włączyliśmy wyłącznie przedsięwzięcia, które miały charakter wspólnych ǳiałań z partne-rami z zagranicy o charakterze transgranicznym, a nie ograniczające się wyłącznie do uczestnictwa w imprezachsportowych czy wydarzeniach artystycznych, które dosyć powszechnie organizują cieszyńskie organizacje.

²³⁶Szacujemy, na podstawie posiadanych danych, że takich ǳiałań jest , -krotnie mniej.²³⁷Szczególnie to drugie jest istotne z punktu wiǳenia zaspokajania wyartykułowanych potrzeb społecznych.


biorców (np. organizacja rozgrywek), nierzadko zinstytucjonalizowana; wydarzenia or-ganizowane cyklicznie (np. kolejne edycje festiwali, turniejów); zdarzenia jednorazowe,nierzadko przybierające postać akcji²³⁸.

Najwięcej (bo co druga) cieszyńskich inicjatyw to wydarzenia jednorazowe, z któ-rych co najmniej / zorganizowano w obszarze sportu oraz kultury i ochrony ǳieǳic-twa narodowego. W tym pierwszym obszarze znajdujemy przede wszystkich turniejei zawody dla ǳieci i młoǳieży oraz osób dorosłych, także niepełnosprawnych, w kilkudyscyplinach: piłce nożnej, koszykówce, pływaniu, narciarstwie alpejskim, tenisie ziem-nym i stołowym itd. ty nierzadko o zasięgu regionalnym czy mięǳynarodowym. W tymdrugim konkursy, plenery, publikacje, wystawy oraz inne jednorazowe wydarzenia arty-styczne adresowane do szerokiego grona odbiorców. Naszą uwagę zwraca kilka inicjatywturystyczno-rekreacyjnych zorientowanych na integrację i rehabilitacji osób niepełno-sprawnych. W pozostałych obszarach (edukacja, pomoc społeczna, zdrowie, ekologia)podejmowane inicjatywy koncentrują się na dostarczeniu wieǳy i umiejętności w formieszkoleń i warsztatów oraz uǳielania bezpośredniego wsparcia beneficjentom. Natomiasttylko sporadycznie podejmuje się ǳiałania o charakterze kampanii uświadamiającychistotny problem, jak np. inicjatywa Stowarzyszenia Przyjaciół Chorych Hospicjum im.Łukasza Ewangelisty „Pozwólcie mi godnie umrzeć”.

Prawie co trzecia cieszyńska inicjatywa to ǳiałanie o charakterze cyklicznym, pole-gające na organizacji kolejnej edycji danego wydarzenia (festiwalu, konkursu, turnieju),bądź wydaniu kolejnego tomu, rocznika publikacji. Tak że i tu rozkład jest podobny bli-sko / ǳiałań zrealizowano w obszarze spor tu, a blisko / w zakresie kultury i ochro-ny ǳieǳictwa narodowego i łącznie w zakresie ochrony zdrowia i turystyki. W zakre-sie sportu mamy tu głównie do czynienia z organizowanymi rokrocznie lub cyklicznieturniejami i zawodami sportowymi dla ǳieci, młoǳieży i osób dorosłych, także osóbniepełnosprawnych, w kilku dyscyplinach, nierzadko o zasięgu regionalnym czy mięǳy-narodowym. Bliskie temu są inicjatywy turystyczne koncentrujące się na czynnym wypo-czynku, a przybierające formę rajdów. Cykliczne inicjatywy w zakresie kultury i ochronyǳieǳictwa narodowego realizowane są poprzez wydawanie publikacji, takich jak „An-tologia literatury nadolziańskiej”, „Kalendarz Cieszyński”, „Pamiętnik Cieszyński” czy„Kronika Fotograficzna”, organizowaniu imprez, np. „Wieczorów Muzycznych na Zam-ku, „Kina na Granicy”, Festiwalu Muzyki Wokalnej „Viva il Canto”, Festiwalu Teatral-ne go „Na Granicy” oraz Mięǳynarodowego Festiwalu Twórczości Młoǳieży, wysta-wy fotograficznej członków Cieszyńskiego Towarzystwa Fotograficznego „Prezentacje”oraz innych imprez. W zakresie ochrony ǳieǳictwa narodowe obejmuje się ǳiałaniamające na celu zachowanie lokalnych tradycji — np. konkursy gwary śląskiej i orga-nizuje obchody rocznicowe i lokalne święta — np. „Święto Trzech Braci”. organizacja„Charytatywnego Koncertu Wiosennego” to przykład inicjatywy łączącej w sobie ele-menty ǳiałania z zakresu kultury i pomocy społecznej, w której ponadto przenikają sięorientacja na dobro jednostki z orientacją na dobro wspólne. Natomiast przedsięwzięciaz zakresu ochrony zdrowia to, poza typowymi cyklami wykładów o charakterze profi-laktycznym, konkursami wieǳy o zdrowiu oraz innymi i wydarzeniami podnoszącymiświadomość zdrowotną społeczeństwa, ǳiałania zorientowane na integrację i rehabili-tację osób niepełnosprawnych, najczęściej w formie zawodów i rozgrywek sportowych.A także ǳiałania zorientowane na podnoszenie wieǳy i umiejętności osób dotkniętychróżnymi formami niepełnosprawności, np. osób niewidomych czy głuchych. Co ǳiesiątainicjatywa to ǳiałalność prowaǳona regularnie, głównie w dwóch obszarach: pomocyspołecznej i sportu, nierzadko realizowane przez wyspecjalizowane instytucje. Inicjatywypomocowe przybierają postać ǳiałalności charytatywnej, koncentrującej się na pomo-cy rzeczowej osobom ubogim, przeciwǳiałaniu patologiom poprzez organizowanie zajęćpozalekcyjnych oraz wypoczynku letniego i zimowego dla ǳieci ze środowisk zagrożo-

²³⁸Pod pojęciem „akcja” rozumiemy tu „konkretne ǳiałanie podmiotu społecznego (organizacji, instytucji,grupy mieszkańców)”, natomiast pod pojęciem „kampania” rozumiemy „sekwencję konkretnych akcji zwią-zanych z jedną sprawa, problemem, celem. podejmowanych przez jeden lub więcej podmiotów”. Natomiastpod pojęciem „akcja publiczna” bądź kampania publiczna” rozumiemy ǳiałania mające na celu wpływ na de-cyzje i ǳiałania właǳy lokalnej w konkretnej sprawie”. Por. I. Drążkiewicz, Lokalne czestnictwo obywatelskiew wybranyc minac , w: R. Skrzypiec, Lokalne , op. cit., s. .


nych, rehabilitacji i integracji osób niepełnosprawnych poprzez ǳiałalność terapeutyczną,dowozie ǳieci i młoǳieży niepełnosprawnej do Ośrodka Rehabilitacyjno-Edukacyjno--Wychowawczego, organizacji grup samopomocowych²³⁹ oraz tworzeniu ciał służącychreprezentacji interesów, np. „Cieszyńskiego Forum Osób Niepełnosprawnych”. W za-kresie sportu mamy w zasaǳie trzy roǳaje aktywności: całoroczne zajęcia z ǳiećmii młoǳieżą prowaǳone przez około klubów i stowarzyszeń sportowych, organiza-cję amatorskich rozgrywek sportowych w różnych dyscyplinach, przybierających formępewnych instytucji, jak „Amatorska Liga Piłki Nożnej”, „Cieszyńska Amatorska Liga Te-nisa Stołowego”, „Mięǳynarodowa Amatorska Liga Koszykówki” i „Mięǳyszkolna LigaHokejowa” oraz realizację programów profilaktycznych, sportowych i rekreacyjnych dlaǳieci i młoǳieży.

Na terenie Cieszyna zidentyfikowaliśmy również funkcjonowanie około dwuǳiestuwyspecjalizowanych instytucji prowaǳonych przez organizacje pozarządowe²⁴⁰. Cechątych instytucji jest permanentne świadczenie usług, głównie w obszarze pomocy spo-łecznej i zdrowia. ǲiała także kilka instytucji z obszaru kultury i ochrony ǳieǳictwanarodowego, takie jak zabytkowa drukarnia i muzeum drukarstwa, teatr oraz stała salawystaw i galeria. Ponadto szereg organizacji prowaǳi ǳiałalność stałą, choć nie tworzytak rozumianej instytucji. Cieszyńskie instytucje świadczące usługi socjalne zajmują sięrozwiązywaniem najbarǳiej istotnych z piunktu wiǳenia lokalnej społeczności proble-mów, przeciwǳiałaniem patologiom społecznym — uzależnieniu od alkoholu, narkoty-ków, problemowi przemocy w roǳinie, bezdomności — opieką nad ǳiećmi i młoǳieżązagrożoną patologiami, rehabilitacją, integracją i rzecznictwem interesów osób niepeł-nosprawnych oraz opieką nad osobami w terminalnym stanie choroby Trzeba jednakzaznaczyć, że organizacje pozarządowe nie znajdują recepty na rozwiązanie każdego z wy-stępujących w mieście problemów, w tym przede wszystkim w zakresie przeciwǳiałaniabezrobociu. Do ǳiałań prowaǳonych stale, oprócz realizowanych poprzez instytucje,zaliczamy dyżury pełnione przez członków grup WOPR i GOPR oraz utrzymywaniesztucznego lodowiska. Wszystkie realizowane w ten sposób przedsięwzięcia, podobniejak i ǳiałania o charakterze cyklicznym, są inicjatywami wieloletnimi.

Niezwykle ważne z punktu wiǳenia konstrukcji lokalnej mapy aktywności jest przyj-rzenie się sposobom uczestnictwa ǳiałających tam organizacji pozarządowych w ży-ciu publicznym, zarówno przez pryzmat „lokalnego uczestnictwa obywatelskiego”²⁴¹, jaki poprzez kontakty z innymi uczestnikami trzeciego sektora, a także sektora przedsię-biorstwa²⁴².

Intensywność kontaktów cieszyńskich organizacji pozarządowych z instytucjami gmi-ny należy uznać za stosunkowo niską. Spośród wyróżnionych przez nas obszarów współ-ǳiałania jedynie pozyskiwanie wsparcia finansowego z budżetu miasta wzbuǳa zaintere-sowanie zdecydowanej większości organizacji²⁴³. Duża grupa organizacji²⁴⁴ zadeklarowaławystępowanie z interwencjami do właǳ publicznych w ważnych dla własnych członkówlub lokalnej wspólnoty sprawach. Przedmiotem zdecydowanej większości interwencji sąsprawy związane z funkcjonowaniem interweniującej organizacji bądź problemy jej człon-

²³⁹Te dwie ostatnie w równym stopniu możemy zaliczyć do ǳiałań z zakresu edukacji, co do ochrony zdrowia.²⁴⁰Pod tym pojęciem rozumiemy podmiot zorganizowany w formie zakładu publicznego, zajmującego się

określonym zakresem spraw, który ǳiała w jakiejś ǳieǳinie, jednak nie urząd. Natomiast nie posługujemy sięterminem „instytucja” w ujęciu socjologicznym. Por. łownik zyka polskie o, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa .

²⁴¹Mamy tu na myśli „aktywność mieszkańców gminy mającą na celu wpływ na decyzje właǳ lokalnych,w tym samorządowej właǳy gminnej oraz innych ogniw lokalnej administracji publicznej, a także wszelkąǳiałalność, która wkracza na obszary ǳiałalności właǳy samorządowej”. Zob. P. Frączak…, op. cit., s. .

²⁴²Konstrukcja tego elementu bęǳie się opierać na wynikach badań ankietowych, w trakcie których pyta-liśmy przedstawicieli organizacji o kontakty ich organizacji z właǳami miasta, uǳiał w ostatnich wyborachmunicypalnych, kontakty z cieszyńskim trzecim sektorem oraz pozyskiwanie środków cd biznesu.

²⁴³Z uwagi na konstrukcję badania fakt, że / ankietowanych organizacji zadeklarowało ubieganie się c środkifinansowe z budżetu gminy, możemy pominąć. Natomiast szacujemy, że w przeciągu lat funkcjonowania„Programu współpracy” dotacje otrzymało około % czynnych organizacji. Średni deklarowany uǳiał środkówgminnych w budżetach badanych organizacji, które z nich korzystają, przekracza %, dla ponad / organizacjijest wyższy niż %, a w przypadku / organizacji wynosi co najmniej %.

²⁴⁴Co prawda, tylko około %, jednak w sytuacji braku konfliktów zarówno pomięǳy trzecim sektorema właǳami samorządowymi, jak i wewnątrz samego sektora w Cieszynie, okazuje się dobrym wynikiem. Na-tomiast o konflikcie informowała co czternasta badana organizacja.


ków oraz beneficjentów, np. zwiększenie wysokości dofinansowania z budżetu miasta,poprawa warunków prowaǳenia ǳiałalności statutowej lub sprawy jednostkowe. Drugągrupę stanowią interwencje w sprawach problemów dotykających szerokiego grona osób,choć niekoniecznie bezpośrednich beneficjentów ǳiałań organizacji, np. kwestia likwida-cji barier architektonicznych. Trzecia, najmniej liczna kategoria interwencji zorientowanajest na realizację dobra wspólnego i dotyczy m. in. podniesienia jakości lokalnego życiapublicznego, podjęcia ǳiałań na rzecz ochrony cennego obiektu zabytkowego, a takżekwestii współpracy pomięǳy właǳami miasta a sektorem organizacji. Jednakże tylkoco czwarta badana organizacja zadeklarowała, że brała uǳiał w konsultowaniu decyzjipodejmowanych przez właǳe gminne i powiatowe i uǳiał w organizowanych przez teinstytucje szkoleniach, a co piąta zasięganie informacji o ǳiałalności organów jedno-stek samorządu terytorialnego. Wydaje się, że tak niski poziom uczestnictwa organizacjiw przygotowywaniu istotnych dla lokalnej społeczności decyzji to z jednej strony braktradycji stosowania takich rozwiązań na szeroką skalę, z drugiej natomiast — niewielkiezainteresowanie samych organizacji pozarządowych funkcjonowaniem lokalnych insty-tucji publicznych, w którym to procesie dostęp do informacji pełni rolę kluczową²⁴⁵.

Uczestnictwo organizacji w lokalnym życiu publicznym może przejawiać się takżepoprzez uǳiał ich członków w wyborach oraz zajmowanie miejsc w strukturach lokalnejwłaǳy i administracji. Okazuje się, że członkowie co szóstej badanej przez nas cieszyń-skiej organizacji pozarządowej ubiegali się o wybór na stanowisko radnych miejskich,głównie w ramach lokalnych komitetów wyborczych²⁴⁶. Zaś co czwarta deklaruje, że jejczłonkowie są radnymi bądź urzędnikami gminnymi. Te dane dowoǳą silnych związkówpomięǳy sektorem publicznym a sektorem pozarządowym w Cieszynie²⁴⁷, w wynikuczego otwierają się kanały bezpośredniego wpływania przez poszczególne organizacje nadecyzje podejmowane przez właǳe miasta, co z pewnością przyczynia się do obniżeniaskłonności do „jawnego” uczestnictwa w lokalnym życiu publicznym²⁴⁸ Musimy zdać so-bie sprawę, że wyższą skuteczność podejmowanych interwencji ǳięki takim związkomuzyskuje się za cenę wzrostu partykularyzmu. Rozstrzygnięcie, czy w Cieszynie przekładasię to wprost np. na wysokość otrzymywanych z budżetu gminy dotacji, pozostaje sprawaotwartą²⁴⁹.

Naturalnym partnerem organizacji pozarządowych przy realizacji różnorodnych przed-sięwzięć jest własne środowisko. Najbarǳiej oczywisty cel poziomej współpracy na szcze-blu lokalnym może stanowić powiększenie zasobów, jakimi dysponują organizacje, dlarealizacji szerzej zakrojonych przedsięwzięć. Innym — wymiana doświadczeń, wieǳyi umiejętności. Jednakże wewnątrz sektorowa współpraca nie musi ograniczać się do ǳia-

²⁴⁵W tym miejscu warto wskazać przykład owocnej merytorycznej współpracy. W r. właǳe miastazaprosiły m. in. organizacja pozarządowe do zgłaszania propozycji mających na celu zwiększenie ruchu tury-stycznego w mieście. inicjatywa spotkała się z dużym oǳewem, przede wszystkim Koła Przewodników Beskiǳ-kich PTK, którego uwagi zostały uwzględnione w przyjętym uchwałą Rady Miejskiej Cieszyna „Programiegospodarczym zwiększającym atrakcyjność turystyczną Cieszyna”.

²⁴⁶Najwięcej przedstawicieli organizacji startowało w ramach lokalnych Komitetów Wyborczych Wybor-ców — w ramach komitetu „Wspólnota dla Cieszyna”, który obsaǳił zarówno stanowisko Burmistrza, jaki prawie połowę mandatów radnych, tylko organizacje zadeklarowały, że jej przedstawiciele obsaǳili miejscew komitetach. partyjnych (SLD-UP oraz prawicowe i centrowe), a organizacje nie określiły komitetu wybor-czego, z którego startowali ich członkowie. Podobnie jak w Bieruniu, także w Cieszynie istnieją stowarzyszeniauaktywniające się jedynie na potrzeby wyborów samorządowych, np. „Nasze Miasto”.

²⁴⁷Nie dysponujemy wystarczającymi danymi empirycznymi pozwalającymi udowodnić tezę, że aktywnośćobywatelska stanowi odskocznię do kariery samorządowej w Cieszynie, choć wydaje się to wysoce prawdopo-dobne. Lakoniczność uǳielonych odpowieǳi utrudnia wnioskowanie w tym zakresie, a nie zawsze związkipersonalne dotyczą Cieszyna.

²⁴⁸Niektóre organizacje wprost wyrażają żal z powodu braku takich powiązań. Cennym komentarzem dozaobserwowanej sytuacji jest konstatacja Grażyny Woronieckiej, iż „(…) samoorganizacja grupy interesu w zin-stytucjonalizowaną grupę nacisku okazała się o wiele mniej efektywnym środkiem realizacji interesów niż prag-matyczne zorientowanie na zarządców wywoǳących się ze wspólnot komunalnych. G. Woroniecka, iałaniepolityczne. r ba soc olo ii interpretatywne , Oficyna Naukowa, Warszawa , s. .

²⁴⁹Spośród organizacji deklarujących związki personalne z cieszyńskim samorządem organizacje w latach– otrzymały dotacje w łącznej wysokości zł i zł, organizacje kwoty od do zł, organizacje kwoty w wysokości poniżej zł, a organizacji nie otrzymało ani złotówki w ramach„Programu współpracy”. Pomĳamy tu fakt, że niektóre organizacje otrzymują środki publiczne, np. w ramachdotacji oświatowej na prowaǳone przez siebie szkoły. Jednakże procedury przekazywania tych środków rząǳąsię innymi prawami.


łań branżowych. Ważnym celem wspólnych ǳiałań mogą być także inicjatywy integru-jące i wzmacniające lokalny sektor oraz zorientowane na budowanie jego i reprezentacji.Czynnikiem ograniczającym skłonność do kooperacji może być konkurowanie o dostęp-ne lokalnie środki finansowe.

Z jednej strony skłonność cieszyńskich organizacji do wewnątrzsektorowej koope-racji możemy ocenić jako wysoką. Realizację wspólnych ǳiałań z innymi podmiotamizadeklarowało prawie / z ruch, podając informacje o konkretnych przedsięwzięciach.Znajdujemy tu zarówno współpracę przy organizacji i prowaǳeniu wyspecjalizowanejinstytucji regularnie świadczącej usługi socjalne, współorganizację cyklicznych imprez,jak i podejmowane ad oc akcje. Szeroki krąg partnerów wspólnych inicjatyw, który nieogranicza się wyłącznie do uczestników lokalnego trzeciego sektora, poza krajowym i za-granicznymi organizacjami pozarządowymi stanowią instytucje publiczne (np. MOPS),służby państwowe (np. policja): parafie, a także lokalne przedsiębiorstwa. Natomiastz drugiej strony okazuje się, że zakres tej współpracy jest barǳo ograniczony. Z innychmożliwości korzysta niewiele cieszyńskich organizacji²⁵⁰, co wydaje się wskazywać raczejna ich strukturalną słabość oraz dysponowanie niskimi zasobami niż brak gotowości dowspółǳiałania.

Pomimo wysiłków Stowarzyszenia Cieszyńskiej Młoǳieży Twórczej, które jest go-spodarzem „Centrum Wspierania Organizacji Pozarządowych”, zaangażowanie cieszyń-skiego trzeciego sektora w ǳiałania inastrukturalne należy uznać za stosunkowo ni-skie²⁵¹, podobnie jak poziom finansowego wsparcia tego typu inicjatyw ze strony gmi-ny. Wydaje się, że w większym stopniu rolę partnera przy realizacji tego typu inicjatywpełni cieszyńskie Starostwo Powiatowe, zaś Urząd Miasta kieruje środki na wybrane roz-wiązania branżowe, jak np. Cieszyńskie Forum Osób Niepełnosprawnych czy CentrumInformacji dla Osób Niepełnosprawnych²⁵².

Z innego typu partnerstwem mamy do czynienia w przypadku kontaktów pomięǳyorganizacjami pozarządowymi a przedsiębiorstwami. Celem takich ǳiałań jest przedewszystkim pozyskanie środków finansowych koniecznych do realizacji zaplanowanychǳiałań.

ǲiałalność większości cieszyńskich organizacji jest wspierana w różnorodnej formieprzez sektor przedsiębiorstw²⁵³. Zdecydowanie najczęściej w postaci pieniężnej poprzezprzekazanie darowizny dotacji, sponsoring, zakup reklamy czy usług. Tylko sporadycznieorganizacje otrzymują²⁵⁴ pomoc rzeczową w postaci materiałów budowlanych, żywno-ściowych czy świadczenia usług, takich jak wykonanie masztu oświetleniowego, użycza-nie środków transportu, a nawet dostarczanie kwiatów kobietom po mastektomii.

²⁵⁰W szkoleniach organizowanych przez inne organizacje uczestniczyli przedstawiciele % cieszyńskichNGO-sów. Dotacje uǳielane przez inne organizacje otrzymało tylko % cieszyńskich organizacji. Dla polo-wy z nich uǳiał tych środków był znaczący i przekraczał % przychodów, przeciętnie jednak stanowił około/ budżetu. jedynie % cieszyńskich NGO — sów uǳieliło finansowego wsparcia innej organizacji, a %ǳieliło wspólny lokal. Niewielka próba nie pozwala na daleko posunięte wnioskowanie. Zatem gwoli uzupeł-nienia dodajmy jedynie, że dotacje uǳielane przez inne organizacje otrzymywały te cieszyńskie organizacje,które posiadają budżety o wielkości od kilkunastu do kilkuset tysięcy złotych, a środki pochoǳą z kilku —czterech lub więcej źródeł.

²⁵¹W r. cieszyński trzeci sektor może być adresatem nowego projektu o charakterze inastrukturalnym,którego inicjatorem jest Cieszyńskie Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej „Barka”. Tak wynika z wypowieǳiprzedstawiciela Stowarzyszenia w trakcie debaty „Współpraca właǳ Cieszyna i organizacji pozarządowych”zorganizowanej przez Cieszyńskie Stowarzyszenie Młoǳieży Twórczej w ramach projektu „Akademia Współ-pracy” finansowanego przez Polsko — Amerykańską Fundację Wolności za pośrednictwem FRDL, Cieszyn, paźǳiernika r.

²⁵²Jest to doskonały przykład „choroby”, na jaką cierpi spora grupa polskich gmin. Za główną przyczynęuniemożliwiającą uǳielanie dotacji na realizację przedsięwzięć oraz funkcjonowanie instytucji wspierającychrozwój lokalnego sektora organizacji pozarządowych należy uznać fakt, że w katalogu zadań własnych gminy,w przeciwieństwie np. do powiatu, nie została ujęta współpraca z organizacjami pozarządowymi. Taki zapiswprowaǳiła dopiero nowelizacja ustawy o samorząǳie gminnym z r. Jednym z praktykowanych wcześniej,choć niezbyt chętnie, rozwiązań pozwalających obejść ustawę było zapisywanie tego typu zadań w ǳiale budżetu„Promocja”.

²⁵³Tylko około % badanych zadeklarowało, że nie otrzymuje takiego wsparcie. Natomiast w budżetach badanych organizacji. które stwierǳiły, że otrzymały darowizny (nie będące opłatami za usługi) cd osób,instytucji i firm, ich uǳiał szacujemy średnio tylko na około %.

²⁵⁴Być może taki jest rozkład preferencji organizacji ubiegających się o wsparcie ze strony biznesu.


Niezwykle ważnym czynnikiem odǳiałującym na kształt lokalnej sceny aktywnościobywatelskiej są środki publiczne wyasygnowane z budżetu miasta. W okresie funkcjo-nowania „Programu współpracy” w latach – łącznie wydatkowano w tej formieponad mln złotych²⁵⁵, które trafiły do podmiotów, przy czym:

organizacji otrzymało w tym okresie łącznie co najmniej zł,w sumie zł, co stanowi więcej niż / puli środków;

organizacji otrzymało w tym okresie dotacje w łącznej wysokości od do zł, w sumie ponad zł (średnio po zł), costanowi nieco ponad % puli środków;

organizacje otrzymały w tym okresie dotacje nieprzekraczające kwoty zł, w sumie zł (średnio po zł), co stanowi ,% łącznejpuli środków.

Od chwili uruchomienia „Programu współpracy” wielkość dotacji uǳielanych z bu-dżetu gminy Cieszyn rokrocznie wzrasta osiągając w latach wartość od tys. do mln zł, co stanowi około , % wydatków budżetowych gminy. Zauważalnymzjawiskiem jest nierównomierne rozłożenie strumieni tych środków pomięǳy poszcze-gólnymi branżami. Gros dotacji, bo prawie /, jest kierowanych na realizację przedsię-wzięć z zakresu ochrony zdrowia²⁵⁶, sportu i kultury fizycznej. Dużo niższą pulę środkówprzeznacza się na ǳiałania w zakresie kultury i ochrony ǳieǳictwa narodowego²⁵⁷ orazpomocy społecznej. Śladowe ilości środków (około , %) trafiają do podmiotów podej-mujących inicjatywy z zakresu turystyki, edukacji ekologicznej, promocji oraz rolnictwa.Zaś analiza strumieni środków finansowych kierowanych w postaci dotacji na wspieranierealizacji zadań własnych gminy wykazuje dużą koncentrację na kilku wybranych typachprzedsięwzięć lub odbiorców.

Największy strumień środków jest kierowany na wsparcie funkcjonowania prowa-ǳonych przez organizacje pozarządowe instytucji zajmujących się świadczeniem usługsocjalnych — w zakresie przeciwǳiałania bezdomności, uzależnieniom, przemocy w ro-ǳinie²⁵⁸. Spory, choć znacznie mniejszy, strumień dotacji²⁵⁹ kierowany jest na realiza-cję różnorodnych ǳiałań z ǳiećmi i młoǳieżą — od prowaǳenia szkolenia sporto-wego i organizację zawodów sportowych przez organizację wydarzeń artystycznych po-prowaǳenie zajęć edukacyjnych, wychowawczych i szkoleniowych. Część przeznaczanajest wyłącznie na zajęcia dla ǳieci zagrożonych patologiami. Osobną, choć równie wiel-ką pulę środków pochłaniają dotacje związane z utrzymywaniem sztucznego lodowiska.Dużo mniejsze strumienie środków trafiają w postaci dotacji na realizację wydarzeń ar-tystycznych, głównie znanych cieszyńskich festiwali²⁶⁰. W dalszej kolejności poważneśrodki trafiają na organizację rozgrywek i zawodów sportowych oraz rehabilitację osóbniepełnosprawnych. Wielkość środków przeznaczonych na realizację inicjatyw turystycz-nych, charytatywnych, edukacyjnych, szkoleniowych, pielęgnujących tradycję i ǳieǳic-two kulturowe, a także polegających na wydawaniu publikacji jest niewielka²⁶¹.

W okresie lat – największej liczby dotacji uǳielono na realizację ǳiałańw zakresie sportu i kultury fizycznej oraz kultury i ochrony ǳieǳictwa narodowego.

²⁵⁵Z uwagi na brak informacji o dotacjach na zadania z zakresu sportu i kultury fizycznej w okresie –nie jesteśmy w stanie określić faktycznej kwoty, którą można oszacować w przeǳiale – mln zł. Pełnymi danymidysponujemy za okres – i w tym okresie łączna kwota uǳielonych dotacji sięgnęła , mln zł. Ponadtodo dyspozycji organizacji są środki np. z subwencji oświatowej oraz innych dotacji celowych otrzymywanychprzez gminy z budżetu państwa na realizację zadań zleconych, m. in. w zakresie opieki społecznej.

²⁵⁶Głównie w zakresie przeciwǳiałania patologiom z dochodów Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwią-zywania Problemów Alkoholowych.

²⁵⁷W tym obszarze ǳiała kilka gminnych instytucji, które w r. łącznie otrzymały z budżetu gminyśrodki w wysokości prawie mln zł. O aktywności gminy piszemy w innym miejscu.

²⁵⁸Na te ǳiałania przeznacza się około % łącznej puli środków w ramach „Programu Współpracy”. Kilkainstytucji otrzymuje kwoty rzędu kilkuǳiesięciu lub stukilkuǳiesięciu tysięcy złotych rocznie.

²⁵⁹Wydatki na ten cel nie sięgają nawet polowy puli przeznaczonej na funkcjonowanie pozarządowych insty-tucji usług socjalnych, a prawie / puli to wydatki na prowaǳenie ǳiałalności szkoleniowej oraz treningówǳieci i młoǳieży w różnych dyscyplinach sportu.

²⁶⁰Które mogą służyć zarówno promocji miasta, jak i wzbogacaniu jego mieszkańców, a zatem realizowaćdobro wspólne i jednostkowe.

²⁶¹Tego typu inicjatywy są ǳiałaniami aktywizującymi lokalną społeczność.


Znacznie mniej na ǳiałania w zakresie turystyki, pomocy społecznej oraz ochrony zdro-wia. A tylko w jednostkowych przypadkach na ǳiałania w zakresie ekologii, edukacji czypromocji gminy.

Właǳe gminne aktorem na lokalnej scenie publicznejAktywność gminy Cieszyn przejawia się na trzy sposoby: inicjowanie ǳiałań stra-

tegicznych, podejmowanie własnych ǳiałań operacyjnych oraz wspieranie oddolnej ak-tywności obywateli.

W tym pierwszym zakresie sztandarowym ǳiałaniem jest uchwalona przed trzemalaty „Strategia rozwoju Miasta Cieszyna do roku ”²⁶², która identyfikuje najważniej-sze problemy gminy, lokalizując je w trzech kluczowych obszarach: społecznym, eko-logii i inastruktury. Dokument nie tylko projektuje sposoby ich rozwiązania, ale coważniejsze, ustala ścieżki rozwoju miasta. Sprostanie nakreślonym w „Strategii” wyzwa-niom poprzez skuteczne rozwiązywanie zdiagnozowanych problemów społecznych wy-maga pod-jęcia szeregu ǳiałań planistycznych i operacyjnych, co znajduje oǳwiercie-dlenie w ustanawianych w postaci lokalnego prawa gminnych programach, takich jak m.in.:

„Bezpieczne Miasto”,„Gminny program ochrony środowiska”,„Gminny program pomocy osobom niepełnosprawnym”,„Gminny program profilaktyki i promocji zdrowia oraz pomocy niepeł-

nosprawnych”„Gminny program wychoǳenia z bezdomności i przeciwǳiałania wy-

kluczeniu społecznemu”,„Niepełnosprawni cieszyniacy w globalnej wiosce internetu”,„Program budowy i pozyskiwania mieszkań socjalnych”,„Powstrzymać przemoc wobec ǳieci”,„Program gospodarczy zwiększający atrakcyjność turystyczną Cieszyna

Pomimo mocnego zaangażowania się gminy we wspieranie aktywności lokalnych or-ganizacji pozarządowych — o czym w dalszej części — właǳe gminy nie zaniechaływłasnych ǳiałań o podobnym charakterze. Naszą uwagę skoncentrujemy na tych inicja-tywach, które możemy zaklasyfikować jako aktywizujące²⁶³.

W latach – instytucje gminy rokrocznie realizowały szereg przedsięwzięć.Poniżej prezentujemy ich krótki przegląd:

) w zakresie ochrony środowiska rokrocznie uǳiela się wsparcia akcji „Sprzątanieświata” poprzez zakup worków na śmieci i innych materiałów, organizuje konkurs „Cie-szyn miastem kwiatów i zieleni”, wydaje książki i foldery, wykonuje inwentaryzacje i wa-loryzacje cennych przyrodniczo terenów²⁶⁴.

) w zakresie oświaty organizuje się: Przegląd Twórczości Artystycznej Szkół Podsta-wowych i Gimnazjów „Szkolna Ława”, Cieszyński Przegląd Jasełek oraz imprezę roczni-cową z okazji -lecia Polskiego Szkolnictwa Powszechnego w Cieszynie () i ob-chody rocznicowe szkól;

) w zakresie kultury aktywizujące ǳiałania podejmują: biblioteki, które organizu-ją zajęcia kulturalno-oświatowe²⁶⁵ bądź jak Książnica Cieszyńska organizują wystawy,Cieszyński Ośrodek Kultury „Dom Narodowy”, który współuczestniczy przy organi-zacji prawie każdej większej cieszyńskiej imprezy kulturalnej, czy nawet Teatr im. A.Mickiewicza, który rokrocznie realizuje cykl spotkań „Bliżej teatru” dla przedszkolaków,uczniów i studentów. Zaliczymy tu także ǳiałalność Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Cie-szyńskiej;

) w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych do inicjatywmiasta zaliczymy organizację Wiosennej Szkoły Wczesnej Profilaktyki, szkolenia dla współ-

²⁶²Przyjętej uchwała Rady Miejskiej nr XXXVI// z stycznia roku.²⁶³Poza naszym zainteresowaniem pozostają zatem ǳiałania inwestycyjne, także w zakresie renowacji zabyt-

ków.²⁶⁴W latach — wydatkowano na wykonanie tych zadań ponad zł z budżetu gminy.²⁶⁵Jako uzupełnienie podstawowej formy ǳiałania czy gromaǳenia i udostępniania księgozbioru. W okresie

– nastąpił prawie trzykrotny wzrost wydatków na ten cel.


pracowników Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholo-wych, wsparcie zajęć dydaktyczno-terapeutycznych dla więźniów uzależnionych od alko-holu w Zakłaǳie Karnym, programy profilaktyczne „NOE”, „II Elementarz czyli siedemkroków”, „Niebieski Pasjans”, szkolenie dla nauczycieli „Przemoc wobec ǳieci” oraz za-jęcia socjoterapeutyczne „Spójrz Inaczej”²⁶⁶;

) w zakresie bezpieczeństwa publicznego miasto realizuje program „Bezpieczne mia-sto”, w ramach którego organizuje imprezy, opracowuje materiały poglądowe, rozpro-waǳa publikacje²⁶⁷, uǳiela także wsparcia OSP²⁶⁸;

) w zakresie promocji miasta interesujące nas ǳiałania to wydawanie własnych pu-blikacji, a od roku uǳielanie dotacji organizacjom pozarządowym;

) w zakresie turystyki wydaje się foldery promujące miasto oraz organizuje rajdyi wycieczki dla młoǳieży szkolnej w trakcie wakacji²⁶⁹;

) w roku uruchomiono program stypendialny dla uczniów gimnazjów: ze sty-pendiów socjalnych skorzystało uczniów (łącznie zł), a ze stypendiów za wynikiw nauce — uczniów ( zł);

) w zakresie Lokalnych Inicjatyw Inwestycyjnych w roku wsparto inicjatorówbudowy kanalizacji, którzy „zlecili opracowanie dokumentacji projektowo — kosztory-sowej oraz zebrali wkłady mieszkańców na uǳiał w budowie w wysokości % wartości”.

Gmina Cieszyn będąc członkiem różnorodnych związków i stowarzyszeń (zob. tab. „Dotacje dla organizacji pozarządowych”) ponosi koszty uczestnictwa i korzystania z ichdorobku, które w latach – osiągnęły wartość około tys.

Na realizację powyższych przedsięwzięć w latach – wydatkowano około, raza więcej środków, niż uǳielono dotacji organizacjom pozarządowym w ramach„Programu współpracy”. I właśnie funkcjonujący od roku „Program” stanowi ostat-ni z elementów aktywności instytucji gminy na „mapie”.

Historia „Programu współpracy pomięǳy właǳami miasta Cieszyna a lokalnymiorganizacjami pozarządowymi” sięga roku, kiedy to z inicjatywy Urzędu MiastaCieszyna, a w zasaǳie ówczesnego Burmistrza Jana Olbrychta, rozpoczęto prace nadmechanizmem zaspokajającym oczekiwania cieszyńskiego sektora organizacji pozarządo-wych realizujących ważne dla lokalnej społeczności przedsięwzięcia. Przyjęty i wdrożo-ny przez Zarząd Miasta Cieszyna dokument skoncentrował się na najważniejszej dla obustron kwestii, za jaką uznano dostęp do środków finansowych z budżetu gminy oraz innejpomocy materialnej²⁷⁰. Po upływie roku, gdy „w Cieszynie nikt nie zadaje sobie pytania,czy należy współpracować, lecz jak można współpracować lepiej z korzyścią dla lokalnejspołeczności”²⁷¹ ” wysiłki na rzecz podniesienia jakości współpracy uzyskały wsparcie zestrony Małopolskiego Instytutu Samorządu Terytorialnego i Administracji z Krakowarealizujące — pomięǳy lipcem roku a majem roku następnego — projekt „Orga-nizacje obywatelskie — partner samorządu terytorialnego. Tworzenie modeli współpra-cy”²⁷². Największym wyzwaniem, przed jakim stanęły w tym czasie obie uczestniczącew „Programie” strony, okazało się „Uspołecznienie programu współpracy — czyli zbu-dowanie rzeczywistego partnerstwa, systemu wymiany informacji pomięǳy samorządemi organizacjami, pomięǳy samymi organizacjami oraz systemu wspierania i wzmacnianiacieszyńskich organizacji pozarządowych²⁷³. Wychoǳąc temu naprzeciw organizacje za-

²⁶⁶Jednakże zarówno zakres, jak i wielkość środków wydatkowanych na ich realizację stanowią jedynie nie-wielką część tego, co zleca się cieszyńskim organizacjom pozarządowym. W latach – wydatkowanołącznie około tys., gdy w ramach dotacji w r. przekazano prawie tys. zł.

²⁶⁷Łączne wydatki w latach – wyniosły około tys. zł, jednak zauważalny jest trend spadkowy —średnio % rocznie.

²⁶⁸W latach – łącznie nieco ponad tys.²⁶⁹Koszt realizacji tych przedsięwzięć stanowi około / puli środków przeznaczonych na dotacje dla organizacji

pozarządowych.²⁷⁰R. Skrzypiec, ieszyński pomysł na społeczne problemy i iany oczyma samorz d , w: „ edno- ”

nr z r.²⁷¹A. Jurkowski, r anizac e obywatelskie — partner samorz d terytorialne o. worzenie modeli wsp łpracy

w ieszynie, w: Sprawozdanie z realizacji projektu „ r anizac e obywatelskie — partner samorz d terytorialne o.worzenie modeli wsp łpracy”, MISTIA, Kraków , s. .²⁷²Projekt, sfinansowany przez Academy for Educational Development ze środków United States Agency

for International Development (USAID), realizowany był również w sąsiednich gminach: Chybie i Skoczów,a także w Nowym Sączu l Bielsku Białej.

²⁷³A. Jurkowski, r anizac e , op. cit., .


warły w styczniu roku porozumienie o nazwie „Cieszyńskie Inicjatywy OrganizacjiPozarządowych”, którego celem było utworzenie ośrodka wspierającego rozwój sektoraorganizacji, intensyfikację współpracy z lokalnym samorządem oraz budowę społeczeń-stwa obywatelskiego²⁷⁴.

Wydaje się, że cieszyńska społeczność w miarę sprawnie przeszła przez kryzys po-czątku roku wywołany zawirowaniami wokół przekazywania środków publicznychm. in. organizacjom pozarządowym w związku z wejściem w życie ustawy o finansachpublicznych. W sierpniu tego roku Rada Miasta przyjęła uchwałę w sprawie trybu po-stępowania o uǳielenie dotacji na cele publiczne, sposobu jej rozliczania oraz sposobukontroli zleconego zadania podmiotom niezaliczonym do sektora finansów publicznychi nieǳiałającym w celu osiągnięcia zysku²⁷⁵. Obecnie trwają prace i dyskusja nad no-wą uchwałą uwzględniającą przepisy wchoǳącej w życie ustawy o ǳiałalności pożytkupublicznego i wolontariacie²⁷⁶. Współpraca cieszyńskiego samorządu z sektorem organi-zacji uchoǳi za rozwiązanie modelowe²⁷⁷ znalazła uznanie w skali ogólnopolskiej, o czymświadczą nagrody i wyróżnienia przyznane jej współtwórcom i realizatorom. Stowarzy-szenie Cieszyńskiej Młoǳieży Twórczej zostało laureatem nagi-ody głównej w konkursie„Nasza Gmina ” za „Program Aktywizacji Młoǳieży” i współuǳiał w realizacji pro-gramu współpracy mięǳy właǳami miasta Cieszyna a organizacjami pozarządowymi²⁷⁸,zaś w roku za realizację „Programu współpracy” Cieszyn został ogłoszony „NasząGminą ”²⁷⁹.

Realizacja „Programu”, w którym uczestniczy spora grupa cieszyńskich organizacji,zaowocowała szeregiem ǳiałań odwzorowanych na naszej „mapie”. W tym miejscu spró-bujemy zrekapitulować jego efekty z perspektywy zaspokajania potrzeb lokalnej społecz-ności oraz korzyści odnoszonych przez organizacje. Zdecydowana większość badanychprzez nas organizacji bądź korzysta z „Programu”, bądź potrafi sformułować jego oce-nę²⁸⁰. Formułowane przez organizacje — zarówno pozytywne²⁸¹, jak i negatywne —oceny funkcjonowania „Programu” koncentrują się głównie na kwestii finansowej. In-ne zagadnienia pojawiają się jednostkowo i to w zasaǳie także w związku z problememfinansów. Pozytywną ocenę wraz z postulatem wprowaǳenia usprawnień zgłosiła jednaorganizacja, jedna wskazała na niesprawiedliwy poǳiał środków, również jedna podkre-śliła „dobry przepływ informacji”. Znaczenie finansowego aspektu „współpracy” pojawiasię zarówno po stronie organizacji afirmujących, które najczęściej stwierǳają, że bez środ-ków z budżetu gminy nie byłyby w stanie prowaǳić tak szeroko zakrojonej ǳiałalności,jak i dezaprobujących „Program”. Jednakże po obu stronach pojawiają się wypowieǳio niewystarczającej puli środków asygnowanych w ramach „Programu”. Przy czym or-ganizacje krytycznie oceniające „Program” wskazują, że środki, jakie otrzymują z puli„Programu”, są bez znaczenia dla realizacji ich zadań statutowych. W jednym przypadkupodnosi się kwestię zmiany zasad uǳielania dotacji z przedmiotowej na podmiotową jakobarǳiej elastyczną, a tym samym przystępniejszą dla takich podmiotów, jak organizacjepozarządowe. Pozostałe krytyczne oceny i uwagi dotyczą stosunku administracji samo-rządowej do lokalnych inicjatyw obywatelskich. A tu wskazuje się na fakt, że organizacjepozarządowe odbierane są przez miejskich urzędników „jako coś, co sprawia problem”.Podnosi się niską orientację w zakresie ǳiałania ogółu organizacji na danym terenie,co powoduje „że zyskują nie ci, którzy naprawdę ǳiałają”. A nawet jedna z organiza-cji oskarża Urząd Miasta ojej dyskryminowanie, stwierǳając „[o]pinia dość negatywna.Może inne organizacje go sobie chwalą, ale nasze stowarzyszenie nie wiǳi praktycznie

²⁷⁴Tamże, s. .²⁷⁵Uchwała Rady Miasta Cieszyna nr XIB// z sierpnia r.²⁷⁶ǲ. U. z r. nr , poz. .²⁷⁷Zob. P. Frączak, R. Skrzypiec (red.), rze rzysta mina. r anizac e pozarz dowe. or pc a, Ośrodek

badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Asocjacje”, Warszawa .²⁷⁸Zob. „ soc ac e” nr z r.²⁷⁹ artnerstwo lokalne , w: „ soc ac e” nr z r.²⁸⁰Co wynika z wyjściowego założenia badania, że głównym obiektem badania są organizacje dotowane z bu-

dżetu gminy.²⁸¹Prawie / ankietowanych organizacji pozytywnie ocenia „Program”, w szczególności jego znaczenie dla

możliwości prowaǳenia własnej ǳiałalności statutowej.


żadnych możliwości współpracy z Urzędem Miasta ze względu na barǳo negatywne po-dejście właǳ miasta, które nie chcą nawet o nas słyszeć.

Opinia organizacji o stopniu zaspokajania potrzeb mieszkańców miasta za sprawarealizacji przedsięwzięć, które uzyskują dofinansowanie ze środków budżetu gmin}; oka-zuje się barǳo zróżnicowana, barǳiej niż ocena przydatności „Programu” dla ǳiała-nia samych organizacji. Na podstawie odpowieǳi respondentów²⁸² możemy stwierǳić,że także i w tym obszarze przeważają opinie pozytywne²⁸³, choć obarczone są wielomazastrzeżeniami. Stosunkowo często wskazuje się na fakt tylko częściowej efektywności„Programu” — zaspokajania różnorodnych jednostkowych potrzeb, np. podopiecznychdanej instytucji, ale także członków i pracowników²⁸⁴, a niskiej skuteczności rozwią-zywania globalnych problemów cieszyńskiej społeczności. Przyczyny tego stanu rzeczywg badanych organizacji, leżą tak po stronie „Programu” i właǳ samorządowych, gǳiewskazuje się głównie, choć nie tylko²⁸⁵, na niewystarczające środki finansowe, jak i sąpochodną niekorzystnych zjawisk zachoǳących na poziomie makrospołecznym²⁸⁶.

Dotychczasowa analiza wskazuje, iż współpraca partnerów społecznych w Cieszy-nie stanowi kluczowy czynnik animowania lokalnej aktywności. Podstawową formą tejwspółpracy jest dofinansowanie z budżetu miasta przedsięwzięć realizowanych przez or-ganizacje pozarządowe. I choć poziom tego zaangażowania okazuje się dosyć znaczny tojednak ograniczenie się wyłącznie do tego aspektu musimy uznać za zubożenie idei lo-kalnego partnerstwa publiczno-prywatnego. Oczywiście zakres realizowanej faktyczniewspółpracy zależy zarówno od przyjętych rozwiązań, jak i od artykułowanych przez part-nerów potrzeb oraz podejmowanych prób ich realizacji²⁸⁷. Również w zakresie kształto-wania mechanizmów. Zwróciliśmy się zatem do badanych organizacji o sformułowanieoczekiwań w zakresie nowych mechanizmów współpracy²⁸⁸

Zakres proponowanych zmian, jakim powinien zostać poddany obecnie funkcjonu-jący „Program współpracy”, jest ogromny i odnosi się zarówno do potrzeb poszczegól-nych organizacji, jak i całych branż, ale przede wszystkim zmiany te mają na uwaǳecele ogólnospołeczne. Jedynie kilka organizacji wyraziło przekonanie, że dotychczasowerozwiązania są dobre, a „Program” jako całość nie wymaga korekt.

Proponowane zmiany o charakterze ogólnospołecznym dotyczą wielu aspektów. Jed-nym z najważniejszych jest kwestia poszerzenia zakresu współpracy m. in. o konsultacjei współdecydowanie o priorytetach, spotkania samych organizacji oraz właǳ z organi-zacjami²⁸⁹. Innym z istotnych zagadnień, jakie zostały poruszone, jest kwestia jakościprocedur, tak w zakresie. uǳielania dotacji poprzez ich uproszczenie, uelastycznienie²⁹⁰,

²⁸²Brak twardych danych nie pozwala wnioskować o stopniu zaspokajania potrzeb ǳięki realizacji wspiera-nych przedsięwzięć. Podjęliśmy jednak próbę zweryfikowania przydatności „Programu” w tym zakresie poprzezzwrócenie się do badanych organizacji, aby spojrzały na efekty „Programu” oczami beneficjentów świadczonychusług, uczestników organizowanych przedsięwzięć czy członków lokalnej wspólnoty. Możemy uznać, że jest totakże swoista samoocena własnej efektywności.

²⁸³O dokonanie oceny „Programu” pod tym kątem pokusiło się jedynie / badanych organizacji. Ocenypozytywne stanowiły / uǳielonych odpowieǳi, co standów i tylko połowę badanych organizacji. Większośćocen to niestety lakoniczne stwierǳenia „tak” lub „nie”.

²⁸⁴Zacytujmy dwie dosyć charakterystyczne wypowieǳi ilustrujące ten problem: ) „Środki finansowe uzy-skiwane ǳięki programowi współpracy pomagają przynajmniej w zaspokojeniu potrzeb kobiet zrzeszonychw „Amazonkach”; ) „W pewnym sensie tak. Z punktu wiǳenia naszego Stowarzyszenia można jednak mó-wić o dość wąskim zakresie tego wpływu. ǲięki funkcjonowaniu Stowarzyszenia osób ma pracę i otrzymujewynagroǳenie.

²⁸⁵„ǲiałania miasta nie są wystarczające, sprawa załatwiana jest po linii najmniejszego oporu”.²⁸⁶„(…) Sytuacja gospodarcza powoduje, że poszerza się sfera osób wykluczonych społecznie — potencjalnych

klientów”.²⁸⁷Czego potwierǳeniem są następujące przykłady: przywołana już konsultacja projektów wspierających roz-

wój turystyki w mieście czy stwierǳenie jednej z ankietowanych organizacji, że „pomimo braku pełnomocnikads. NGO w trudnych przypadkach można uzyskać w Urzęǳie Miasta pomoc oraz wsparcie merytoryczne”.

²⁸⁸Z takiej możliwości skorzystało / badanych.²⁸⁹Jak stwierǳa jeden z ankietowanych, „[o]dczuwalny jest brak bezpośredniego dialogu pomięǳy właǳami

gminy a organizacjami. Nie ma spotkań tematycznych, debat, rzadko zasięga się opinii organizacji. Członkowieorganizacji rzadko są zapraszani na posieǳenia komisji [Rady Miejskiej — przyp. R. S.] nie biorą uǳiału —w ich pracach, nawet jako wolontariusze”.

²⁹⁰Wprowaǳenie śródrocznego terminu ubiegania się o dotacje, ponieważ roczny horyzont czasowy jest nie-wygodny dla podejmowania ǳiałań ad hoc. Wskazuje się na konieczność „wprowaǳenia systemu przekazui rozliczeń środków finansowych w ramach grantów zadaniowo, a nie podmiotowo”. Podnoszą się także glo-sy kwestionujące obecne zasady, gǳie stwierǳa się, że „[d]otacje winny być na ǳiałalność statutową, a nie


uspołecznienie i podniesienie efektywności²⁹¹, jak i udrożnienie kanałów dystrybucji in-formacji²⁹². Kolejny zestaw propozycji odnosi się do kwestii finansowych, gǳie opróczpodstawowego postulatu wzrostu wolumenu środków formułuje się także inne: zmianygminnej polityki wobec organizacji w zakresie pobierania czynszów i opłat za udostęp-nianie gminnych lokali oraz uregulowania kwestii przekazywania budynków i lokali nawłasność organizacjom²⁹³. Nie mniej ważne są propozycje ustanowienia mechanizmówwspierających rozwój organizacji polegające na dostarczaniu wieǳy w zakresie księgo-wości, administrowania i zarząǳania organizacją, ale także ubiegania się i korzystaniaze środków zewnętrznych, np. Unii Europejskiej²⁹⁴, oraz poprzez promowanie cieszyń-skiego trzeciego sektora²⁹⁵. Ostatnia grupa uwagi propozycji dotyczy koniecznej zmianypodejścia lokalnej właǳy i administracji do cieszyńskich organizacji poprzez lepsze roz-poznanie ich możliwości i potrzeb, wyeliminowanie osób nieprzychylnych o aroganckimbądź wrogim nastawieniu²⁹⁶.

Wymiana ekwiwalentnaZaprezentowana „Cieszyńska mapa aktywności obywatelskiej” odwzorowuje stan za-

angażowania się cieszynian w życie własnej społeczności poprzez uczestnictwo w różno-rodnych inicjatywach i ǳiałaniach o charakterze wykraczającym ponad realizację party-kularnych interesów ǳiałających²⁹⁷. Na tej podstawie możemy aktywność społecznościlokalnej ocenić wyżej niż stan lokalnego trzeciego sektora. Co prawda, o czym była jużmowa powyżej, mamy tu zarówno duże nasycenie instytucjami trzeciego sektora²⁹⁸, aletakże sporą liczbę podejmowanych inicjatyw lokalnych. Cieszyńskie organizacja wykazu-ją zdolność do pozyskiwania środków „ze źródeł innych niż budżet miasta”²⁹⁹. Jednakżeanaliza wykorzystywanych przez cieszyński trzeci sektor zasobów wskazuje, że jego rozwój

dotacje celowe. Bo z błahych powodów trzeba pieniąǳe zwracać. Na cele statutowe pieniąǳe zawsze są po-trzebne (rehabilitacja niepełno sprawnych). Wnioski o dotacje są zbyt rozbudowane, trzeba wypełniać kilkastron maszynopisu. Głusi nie mogą sami sięgnąć po taką pomoc, bo sam„wniosek to duża bariera, nie mówiąco rozliczeniu dotacji”: „(…) procedury przyznawania rozliczania dotacji są zbyt czasochłonne i skomplikowa-ne. W przypadku organizacji sportowych w „obsługę formalną l organizacyjną tej kwestii powinien zgodnie zeswoim przeznaczeniem włączyć się barǳiej aktywnie MOSIR Cieszyn. To on powinien reprezentować ł poma-gać organizacjom sportowym przed Urzędem Miasta. To przykłady zagubienia organizacji zbiurokratyzowanejrzeczywistości społecznej.

²⁹¹„Barǳiej efektywnie przyznawać środki na ǳiałalność organizacji, które ǳiałają systematycznie i są zdolnedo pełnej realizacji zaplanowanych ǳiałań”: „efektywne, przygotowane szczegółowo z wykonawcami projek-tów”, „należy rozważyć uǳiał przedstawiciela NGO przy uǳielaniu dotacji”, „kwartalne spotkania konsulta-cyjne, roczne spotkania podsumowujące”; „uǳiał organizacji w poǳiale środków, współdecydowanie o prio-rytetach, oddanie organizacjom części placówek — oświatowych, kulturalnych — identyfikacja faktycznieǳiałających organizacji”.

²⁹²„Poszerzenie zakresu informacji o programie”; „bieżące informacje o możliwości ubiegania się o środkifinansowe z różnych źródeł”.

²⁹³„Czytelny system zwolnień z czynszów, jasne zasady odpłatności za korzystanie z mienia komunalnego”;„organizacje powinny być zwolnione z opłat czynszu”; „zwolnienie z opłaty ǳierżawę rynku podczas imprezplenerowych”; „baza lokalowa dużym problemem dla organizacji”.

²⁹⁴„Brak jest organizacji szkoleń dla NGO z zakresu pozyskiwania środków gminnych i innych, ale takżerozwoju współpracy gminy i organizacji oraz integracji tych środowisk”.

²⁹⁵„Większa promocja organizacji pozarządowych na terenie kraju i za granicą”; „istnieje potrzeba większejpromocji stowarzyszeń w Cieszynie”.

²⁹⁶„Bez względu na formy współpracy, jakie mógłby ustanowić, musi zmienić się obojętne i zimne podejściewłaǳ miasta do organizacji pozarządowych”; „Dla funkcjonowania programu musi zmienić się bierne i nie-chętne, a niekiedy aroganckie zachowanie właǳ miasta. Muszą zniknąć niektóre osoby, które szkoǳą”; „mniejbiurokracji, więcej urzędników, którzy sami coś „doświadczyli i zǳiałaniu w organizacjach”. Zdecydowanielepsze rozpoznanie potrzeb różnych organizacji. Wyjście niejako Urzędu Miasta do luǳi”: „Zwiększenie zain-teresowania właǳ miasta ǳiałalnością i problemami tych organizacji”.

²⁹⁷Mamy tu na uwaǳe wszelkie przejawy samoorganizacji w sferze niepolitycznej.²⁹⁸Porównując nasycenie instytucjami trzeciego sektora stwierǳamy, że ilość zarejestrowanych organizacji

umożliwiających jednostkom w sposób ciągły uczestniczenie w realizacji wspólnych celów jest porównywalnaz ilością takich samych podmiotów w czterokrotnie większych Tychach. Ponadto wydaje się, że cieszyński trzecisektor nie został zdominowany przez organizacje o PRL-owskim rodowoǳie i główną rolę odgrywają w nimpodmioty powstałe już w III Rzeczypospolitej.

²⁹⁹W latach i osiem cieszyńskich organizacji otrzymało dotację z Urzędu Marszałkowskiego w łącz-nej wysokości zł, w roku siedem organizacji pozyskało ponad zł dotacji powiatowych, zaśw roku na realizację zadań „w obszarze pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów al-koholowych oraz pomocy osobom niepełnosprawnym” cieszyńskie organizacje pozyskały kwotę przewyższającąwysokość dotacji uǳielonych z budżetu miasta na te cele. Łączna kwota dotacji wyniosła około zł, zaśkilkanaście organizacji pozyskało zł z innych źródeł. Por. „ prawozdanie z wykonania b d et iastaieszyna za rok . z ś opisowa”, s. .


w dużej mierze nosi cechy rozwoju endogennego³⁰⁰, opierającego się zwłaszcza o środkigminne i celowe środki publiczne. Zauważalna — w okresie funkcjonowania „Progra-mu” — jest tendencja do instytucjonalizowania się pierwotnie oddolnych i niezależnychinicjatyw, które tylko w ten sposób mogą sprostać wymogom jego procedury.

Samoorganizacja cieszyńskiej społeczności koncentruje się na kilku wybranych ob-szarach, głównie uzupełniając ǳiałania administracji samorządowej³⁰¹ poprzez świadcze-nie usług społecznych w formie zinstytucjonalizowanej, zagospodarowując czas wolny,organizując różnorodne formy aktywności sportowej oraz rekreacyjne dla ǳieci, mło-ǳieży i osób dorosłych, zapewniając możliwości uczestnictwa w kulturze oraz ochronęǳieǳictwa narodowego i tradycji. Celem zdecydowanej większości tych ǳiałań jest do-bro jednostki, do czego motywuje bądź ochrona pewnych wartości, bądź nastawienie nawspieranie jej rozwoju. Tu mieści się większość podejmowanych inicjatyw oraz rozbudo-wanych instytucji. Jest to także obszar o najwyższym poziomie interwencji cieszyńskiegosamorządu polegającej na kierowaniu najzasobniejszych strumieni środków finansowychz budżetu oraz podejmowaniu prób otwierania się na różne formy partnerstwa publiczno— prywatnego, które powinny przyczynić się do większego zagęszczenia tego agmentu„Mapy”³⁰². Jednakże faktycznie przejawiana aktywność cieszyńskich organizacji rozmĳasię z deklaracjami podejmowania inicjatyw zorientowanych na współpracę mięǳy orga-nizacjami, wymianę mięǳynarodową, integrację europejską. Na skonstruowanej „Ma-pie” przeważają przedsięwzięcia polegające na bezpośrednim dostarczaniu usług człon-kom, podopiecznym i klientom oraz edukacji społecznej, kształtowaniu opinii w spra-wach ważnych dla organizacji³⁰³.

Jak należy oczekiwać, „Cieszyńską mapę aktywności obywatelskiej” oprócz obsza-rów w pełni zagospodarowanych przez różnorodne inicjatywy znaczą także „białe pla-my”. W oparciu o zebrane dane zidentyfikowaliśmy kilka obszarów niewielkiej aktyw-ności (lub wręcz jej braku), a co charakterystyczne, wszystkie leżą po stronie „ǳiałańzorientowanych na realizację (ochronę) dobra wspólnego”. Słabością samoorganizacji cie-szyńskiej społeczności jest wielkie nasycenie inicjatywami, które możemy traktować ja-ko element państwa demokratycznego, co polega na artykułowaniu i reprezentowaniuinteresów grupowych, wyrażaniu potrzeb społecznych, redystrybucji uǳiału we właǳyoraz kontrolowaniu funkcjonowania właǳy i administracji publicznej³⁰⁴. Analiza takichprzejawów aktywności, jak konsultowanie decyzji podejmowanych przez lokalne właǳe,podejmowanie interwencji w sprawach istotnych dla własnych członków i beneficjentóworaz lokalnej społeczności, pozostawanie w konfliktach z innymi podmiotami obecnymina scenie publicznej oraz uǳiał w wyborach samorządowych i bezpośrednie uczestnic-two w sprawowaniu właǳy bądź administrowaniu prowaǳi do wniosku, że gęsta sieć

³⁰⁰Korzystanie z zasobów zewnętrznych, przede wszystkim innych niż publiczne krajowe źródła finansowania,kształtuje się na barǳo niskim poziomie, a ich uǳiał w budżetach cieszyńskich organizacji pozarządowych jeststosunkowo niewielki. Nieco wyższy uǳiał w budżetach cieszyńskich NGO-sów niż środków pomocowych,środków pochoǳących od innych organizacji, w tym zagranicznych, stanowią środki pochoǳące od bizne-su. Generalnie „Mapa” wskazuje na koncentrację na problemach lokalnych. Stosunkowo niewiele realizuje się„modnych” inicjatyw proeuropejskich, korzystających ze środków UE.

³⁰¹Dla przykładu, / cieszyńskich szkół i przedszkoli to jednostki prywatne, z których część jest prowaǳonaprzez organizacje non-profit.

³⁰²Głównie za sprawą uchwalania gminnych programów, które zakładają m. in. „Wspieranie finansowe orga-nizacji i stowarzyszeń pozarządowych realizujących zadania z zakresu profilaktyk, promocji i ochrony zdrowia”(uchwała V// Rady Miejskiej Cieszyna z stycznia roku w sprawie „Gminnego Programu Profilak-tyki i Promocji Zdrowia na lata –”) czy dokonanie „zakupu i adaptacji budynku (…) z przeznaczeniemna ośrodek edukacji socjalnej z ok. pokojami mieszkalnymi i pomieszczeniami edukacyjnymi. Budynek prze-kazać do adaptacji CSPW „BARKAII z odpowiednimi środkami finansowymi na rok i ” (UchwalaNr VI// Rady Miejskiej Cieszyna z lutego roku w sprawie określenia i programu budowy i pozy-skiwania mieszkań socjalnych w latach –).

³⁰³Tam, gǳie oczekiwalibyśmy ǳiałań o charakterze inastrukturalnym, zorientowanym na rozwój cie-szyńskiego sektora, znajdujemy co najwyżej wspólnie organizowane przedsięwzięcia, także o charakterze mię-ǳynarodowym, jak zawody, turnieje, festiwale, przeglądy i podobne. Cieszyńskie organizacje, jak wcześniejwspominaliśmy, wykazują dużą skłonność do ǳiałań partnerskich, choć wydaje się, że partnerstwo wynikaz konieczności zwiększania zasobów i nie służy innym celom niż przeprowaǳenie inicjatywy polegającej nabezpośrednim dostarczeniu usługi członkom, podopiecznym, uczestnikom czy klientom.

³⁰⁴Nie zidentyfikowaliśmy na terenie Cieszyna żadnej organizacji zajmującej się monitorowaniem funkcjo-nowania właǳ miasta. Co również może być podyktowane założeniami badania.


powiązań personalnych³⁰⁵ pomięǳy cieszyńskim samorządem a trzecim sektorem wy-daje się rekompensować niski poziom partycypacji obywatelskiej umożliwiając realizacjęinteresów, Bowiem niewspółmiernie mała, w stosunku do ogółu zrealizowanych przed-sięwzięć, liczba inicjatyw o charakterze konsultacji, interwencji, a także praktycznie brakkonfliktów wskazują, że pozostałe kanały artykulacji wydają się niedrożne³⁰⁶.

Na „Cieszyńskiej mapie” zauważalny jest brak oddolnych ǳiałań w takich obszarach,jak demokracja, ekologia³⁰⁷, rozwój lokalny³⁰⁸ i samorządność. Poza jednym przypad-kiem nie zidentyfikowaliśmy inicjatyw zorientowanych na ochronę praw człowieka³⁰⁹.Niewielka aktywność koreluje z niskim poziomem interwencji gminy.

Do niepokojących symptomów cechujących zinstytucjonalizowaną aktywność mo-żemy zaliczyć niewspółmiernie duże zaangażowanie gminnych funduszy w stosunku dośrodków pochoǳących z innych źródeł w przypadku niektórych przedsięwzięć oraz gę-stość powiązań personalnych pomięǳy sektorami. Oba zaobserwowane zjawiska mogąprzyczyniać się do powstawania takich patologii, jak paternalizm czy klientelizm. Po-leganie jedynie na dotacjach z „Programu współpracy” skutecznie ogranicza skłonnośćcieszyńskich organizacji pozarządowych do angażowania się w ǳiałania o charakterzerzecznictwa interesów, lobbingu, interwencji, konsultacji społecznych oraz sprawowaniakontroli nad funkcjonowaniem instytucji gminnego samorządu³¹⁰. Powiązania personal-ne, o czym była już wcześniej mowa, to jeden ze sposobów udrażniania kanałów artyku-lacji i realizacji interesów, w tym przypadku łatwiejszego dostępu do środków z „Progra-mu współpracy”. Jednak na podstawie zebranych danych ani nie potrafimy jednoznaczniestwierǳić, czy w Cieszynie mamy do czynienia z przypadkami łączenia stanowisk³¹¹ w or-ganach właǳy i administracji gminnej z zasiadaniem w organach kierowniczych organi-zacji pozarządowych, ani wykazać, na ile powiązania personalne wpływają na dostępnośćgminnych funduszy³¹².

³⁰⁵O co nietrudno w niedużej, w miarę homogenicznej społeczności.³⁰⁶Por. np. wnioski z badań zespołu pod kierownictwem prof. Jacka Kurczewskiego „Analiza konkretnych

społeczności obywatelskich szczebla lokalnego prowaǳi jednak do wątpliwości, czy w warunkach ograniczo-nego kapitału społecznego nie mamy do czynienia z kształtowaniem się na szczeblu samorządowym lokalnychsplotów interesów zagrażających interesowi ogólnemu. jeśli bowiem, jak to wiǳimy, organizacje — stowarzy-szenia i fundacje lokalne — są tworzone przez luǳi lokalnych elit właǳy, a następnie przekazywane są środkipubliczne, to istnieje podejrzenie, że rozwĳają się zamknięte kręgi”. J. Kurczewski „ wa ieścia lat p nie— społeczeństwo obywatelskie wedł olidarności”, w: olidarnoś dwa ieścia lat p nie , ARCANA, Kraków.

³⁰⁷Mamy tu na myśli ǳiałania zaliczane do kategorii „edukacja ekologiczna”. Por. R. Skrzypiec, apy aktyw-ności obywatelskie w oc ronie środowiska (raport na temat stanu uczestnictwa, w: P. Frączak, D. Matejczyk, R cekolo iczny w olsce. apa czestnictwa obywatelskie o w oc ronie środowiska, Stowarzyszenie „Asocjacje”, War-szawa . Tak niski stan aktywności jest wynikiem niedorozwoju cieszyńskich organizacji ekologicznych,z których ǳiałalność, głównie w formie warsztatów i konkursów ekologicznych, prowaǳi jedynie OdǳiałRejonowy Ligi Ochrony Przyrody. Ogółem dotacje uǳielone w ramach „Programu współpracy” w latach– wyniosły zł. Gmina Cieszyn inwestuje pokaźne środki w inwestycje ograniczające tzw. zja-wisko niskiej emisji oraz budowę kanalizacji, realizowane także przez oddolne inicjatywy sąsieǳkie.

³⁰⁸ e acto rozwojem lokalnym i współpracą transgraniczną zajmuje się jedno stowarzyszenie — związek gmin które prowaǳi zakrojoną na szeroką skalę ǳiałalność.

³⁰⁹Obejmujących np. prawo do życia w czystym środowisku. Mamy tu na myśli inicjatywy służące dobruwspólnemu, których podjęcie motywowane jest chęcią realizacji pewnych wartości przez ǳiałającego. Na na-szej schematycznej mapie mieszczą się w miejscu przecięcia się linii „wartości” i dobro wspólne”. Jedynymprzedsięwzięciem, które daje się tu zaliczyć, były marsze przeciwko wojnie w Iraku zorganizowane wiosną r. Także i w tym przypadku obserwujemy poważne rozbieżności pomięǳy poziomem deklaracji — kilkana-ście procent organizacji zadeklarowało prowaǳenie ǳiałań w takich obszarach, jak prawa człowieka, ochronamniejszości: równość szans, rozwój lokalny i regionalny; ekologia, ochrona środowiska — a liczbą faktyczniezrealizowanych przedsięwzięć.

³¹⁰Co prawda, nie potrafimy ustanowić wyraźnej zależności pomięǳy wysokością otrzymywanych dotacjiz „Programu” a jego ocena, jednakże należy podkreślić, ze mamy tu do czynienia z pewną formą wypowieǳianonimowych, zaś w-zebranych materiałach trudno doszukać się wielu przykładów inicjatyw o takim właśniecharakterze, jak wymienione powyżej.

³¹¹Na potrzeby naszych rozważań posiłkujemy się rozstrzygnięciami przyjętymi w tzw. ustawie „antykorup-cyjnej”, która zakazuje łączenia stanowisk kierowniczych w administracji oraz sektorze przedsiębiorstw.

³¹²Zbiór organizacji deklarujących, iż ich członkowie są radnymi lub urzędnikami pracownikami samorządo-wymi, wykazuje ogromne zróżnicowanie z punktu wiǳenia korzystania z możliwości „Programu”. Znalazło siętu równie wiele organizacji otrzymujących dotacje przekraczające kwotę zł, jak i takich, które nie otrzy-mują ani złotówki. Są tu zarówno organizacje znaczące, które prowaǳą instytucje świadczące usługi społecznebądź realizują przedsięwzięcia uznawane za priorytetowe, jak i organizacje, których inicjatywy adresowane sądo niewielkiego grona własnych członków.


Cechą charakterystyczną lokalnego uczestnictwa obywatelskiego jest niski poziomkonfliktów pomięǳy organizacjami i właǳa samorządową czy samymi organizacjami,Organizacje sporadycznie wikłają się w konflikty z lokalnymi właǳami czy z innymipodmiotami. Zresztą niewiele większą skłonność do tego typu zachowań obserwujemyw całej społeczności.

Aktywność obywatelska w Cieszynie, tak samorzutna, jak i będąca wynikiem poli-tyki „Programu współpracy”, to w głównej mierze ǳiałania polegające na „uzupełnianiubraków, wypełnianiu nisz w obszarze potrzeb, których nie są w stanie (bądź nie chcą)wypełnić pozostałe dwa sektory” przybierając raczej postać pomocy niż samopomocy³¹³.Natomiast w dużo mniejszym stopniu mamy do czynienia z kreowaniem „zmian (inno-wacji) w rzeczywistości społecznej” i prawie w ogóle me podejmuje się ǳiałań zoriento-wanych na „kontrolowanie i korygowanie ǳiałalności pozostałych dwóch sektorów”³¹⁴.

Możemy zatem mówić o próbach zaspokajania potrzeb społecznych, ale trudno do-szukiwać się zainteresowania budową społeczeństwa obywatelskiego jako „elementu pań-stwa demokratycznego”³¹⁵. Co więcej, ǳiałalność cieszyńskiego trzeciego sektora przy-czynia się jedynie do realizacji społecznego wymiaru „Strategii rozwoju miasta Cieszyna”i to w ograniczonym stopniu.

Instytucje gminy okazują się aktywnym i znaczącym aktorem na lokalnej sceniepublicznej. Z jednej strony same inicjują i realizują szereg przedsięwzięć o charakterzeaktywizującym. Natomiast z drugiej — wyznaczają ścieżki do szerokiego zaangażowa-nia się lokalnej społeczności. Na to wskazuje uznanie za samoǳielnych wykonawcówbądź partnerów realizacji zadań określonych w ramach gminnych programów społecz-nych ǳiałających w Cieszynie organizacji pozarządowych³¹⁶, a także przekazywanie zadańi środków przy wykorzystaniu mechanizmu „Programu współpracy”. Do pełnienia po-dobnej roli aspiruje także Starostwo Powiatowe w Cieszynie, które w miarę posiadanychmożliwości podejmuje ǳiałania wspierające. Możemy także pokusić się o twierǳenie,iż ǳięki funkcjonowaniu „Programu” organizacje pozarządowe mają, choćby po części,możliwość zaspokajania potrzeb lokalnej społeczności. Ograniczone zdolności organiza-cji w tym zakresie są efektem odǳiaływania wielu czynników — właściwych samymorganizacjom (jak np. niski poziom kultury organizacji, niedostateczne zasoby finanso-we, niskie kwalifikacje personelu i inne), lokalnemu układowi (jak np. niepełna diagnozaproblemów społecznych, niedostateczna pula środków przeznaczanych na realizację za-dań, niskie standardy procedur decyzyjnych), czy wreszcie o charakterze makrospołecz-nym (kryzys gospodarczy i wywołane nim niekorzystne zjawiska społeczne, niska jakośćnorm prawa). Co prawda niewiele możemy powieǳieć o faktycznej efektywności ǳia-łań, których realizację dofinansowuje się z budżetu gminy Cieszyn, a co za tym iǳie —zweryfikować jeden z podstawowych wymiarów funkcjonowania lokalnego samorządu³¹⁷.

³¹³T. Schimanek, bywatelskie nieposł szeństwo w świetle kontrolnyc i innowacy nyc zadań trzecie o sektora,w: i y lobbin iem a akc bezpośredni metody iałania obywateli (red.) P. Frączak, soc ac e, wydawnictwo„Zielone Brygady”, Warszawa — Kraków , s. . Potwierǳeniem tej tezy jest polityka wspierania przezgminę Cieszyn rozwoju pozarządowych instytucji świadczących usługi socjalne w tych obszarach, w którychnie tylko instytucje gminy nie prowaǳą ǳiałalności, ale także prawdopodobieństwo konkurencji ze stronyNGO-sów wobec instytucji gminnych jest stosunkowo najniższe.

³¹⁴T. Schimanek, bywatelskie , op. cit., s. .³¹⁵P. Frączak, ideologia trzeciego sektora (mięǳy trzecią silą a trzecią droga), w: P. Frączak, rzeci sektor w

Rzeczypospolite , Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO, Warszawa , s. .³¹⁶Przed delegowaniem większości zadań publicznych do organizacji pozarządowych może powstrzymywać

właǳe miasta przekonanie, że organizacje pozarządowe to nie jedyny aktor operujący na tym polu, co od-zwierciedla naciski służb gminnych, a także fakt, że organizacja nie zawsze dysponują wystarczającymi zasobamiluǳkimi, finansowymi i organizacyjnymi pozwalającymi na regularne świadczenie odpowiedniej jakości usług,co stawia je w gorszej pozycji wobec służb miejskich czy prywatnych firm.

³¹⁷Przepisy ustawy z listopada r. o finansach publicznych (art. pkt ) stanowią, iż „Wydatki publicz-ne powinny być dokonywane: ) w sposób celowy i oszczędny, z zachowaniem zasady uzyskiwania najlepszychefektów z danych nakładów. (ǲ. U. z grudnia r. z późn. zm.). Z tego zapisu trudno oczywiście wnio-skować, iż ǳiałalność Gminy musi przynosić zyski. A co za tym iǳie, o efektywności danego przedsięwzięcia,np. w sferze opieki społecznej, nie przesąǳa niski poziom kosztów jego realizacji. Pewne światło rzuca tu po-równanie kosztów realizacji podobnych zadań przez podmioty publiczne i NGO-sy w Katowicach, z któregoco prawda wynika, iż „ǲienny koszt utrzymania świetlicy pozarządowej Domu Aniołów Stróżów wynosi zł i jest o zł wyższy niż świetlicy miejskiej, ale ponad połowę wydatków u Aniołów pokrywa się ze środkówniepublicznych. Zdobywają je pracownicy. Świetlica miejska w całości jest opłacana z budżetu miasta. Ponadtona koszty u Aniołów, oprócz pensji, wyżywienia, opłat za media, składają się również kolonie. MOPS finan-


Oczywiście nie we wszystkich przypadkach mierżenie efektywności może mieć ekono-miczne uzasadnienie³¹⁸, jednak konieczne wydają się w przypadku tych, które nierzadkoen bloc składają się na pokaźne sumy. Warto stawiać sobie pytania, na ile wspierane ǳiała-nia odpowiadają na zgłaszane potrzeby społeczne, do jakich grup odbiorców są adresowa-ne³¹⁹, czy nadmierne rozdrobnienie nie pociąga za sobą zbyt dużego obciążenia kosztamiadministracyjnymi, czy nie powoduje „uzależnienia” grantobiorcy od jednego, „pewnego”źródła. Jest to problem związany z dotowaniem szeregu ǳiałań „tradycyjnie”, corocznie³²⁰Znajdujemy także przykłady wysokiej efektywności ǳiałań realizowanych przez cieszyń-skie organizacje pozarządowe przy wsparciu finansowym gminy Cieszyn. Jednym z nichsą przedsięwzięcia Cieszyńskiego Stowarzyszenia Pomocy Wzajemnej „Barka” w zakresiebezdomności³²¹. Ogólnie może jednak stwierǳić, iż wysokie nakłady na ǳiałania or-ganizacji pozarządowych: realizowane w sferze społecznej w Cieszynie korespondują zeznaczną populacją osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej.

Aktywność obywatelska cieszyńskiej społeczności bliska jest realizacji modelu wy-miany ekwiwalentnej, przyczyniając się do zaspokajania potrzeb społecznych ǳięki zdol-ności do łączenia lokalnych zasobów oraz pozyskiwaniu zasobów zewnętrznych. Ten pro-ces nie jest wolny od zagrożeń. Do najgroźniejszych należą m. in. ujawniające się od czasudo czasu przejawy skłonności samorządu do sprawowania kurateli nad samoorganizacjąlokalnego trzeciego sektora, co automatycznie niweczy podejmowane oddolnie wysiłki,a także niedostatki uspołecznienia procedur decyzyjnych i niewielka skłonność aktyw-ność obywateli oraz ich grup do włączania się w ǳiałania innowacyjne³²².

W stronię demokracji pozornej — Kobiórska mapa aktywnościUczestnictwo w powszechnych głosowaniach

Analiza ekwencji wyborczej w Kobiórze na przestrzeni ostatniej dekady prowaǳido wniosku, że choć, jak wynika z wykresu nr , ta forma uczestnictwa publicznegokształtuje się zdecydowanie powyżej średniej krajowej i wojewóǳkiej, a także zalicza donajwyższych na tle gmin powiatu czy gmin wiejskich w regionie, to jednak zauważalnyjest spadek zainteresowania obywateli wyborami. Najmniejsze zainteresowanie towarzy-szy wyborom parlamentarnym, a największe — ponad punktów procentowych —wyborom Prezydenta RR Co ciekawe, uǳiał w ogólnopolskich referendach kształtujesię na podobnym poziomie co w wyborach samorządowych, nieco powyżej średniegouczestnictwa w wyborach parlamentarnych³²³.

Największą siłą dysponuje „partia nieobecnych”. Jedynie poparcie dla Lecha Wałęsyw II turze wyborów prezydenckich w roku, dla integracji europejskiej w referendumw roku oraz dla wójta gminy w wyborach bezpośrednich w roku okazało sięwyższe niż liczba osób uprawnionych do głosowania, które pozostały w domach. Takżew wyborach samorządowych w roku przeważali popierający kandydatów na radnych.W pozostałych przypadkach zdecydowanie więcej było tych, którzy nie wzięli uǳiałuw wyborach, niż tych, którzy poparli konkretną opcję.

suje kolonie z innej puli. W miejskich świetlicach dużo większą część wydatków niż u Aniołów pochłaniająpensje pracowników. Zob. M. Goślińska, Rosn na licy, w: „ azeta w atowicac . odatek do azety wybor-cze ”, nr z paźǳiernika br. Jednakże mierzenie jakości świadczonych usług wymaga wprowaǳaniastandardu i to już na etapie formułowania zamówienia.

³¹⁸Np. ǳiałania, które uzyskały niewielkie dotacje, rzędu kilkuset lub paru tysięcy złotych.³¹⁹Czy nie zachoǳi przypadek, że podobnych ǳiałaniach prowaǳonych przez różne organizacje uczestniczą

ci sami odbiorcy, te same osoby.³²⁰Wydaje — się, że konsekwencja powszechnego stosowania takiej praktyki jest powstawanie dwóch —

niezwykle niekorzystnych dla lokalnego sektora — zjawisk: ograniczenia aktywności do ǳiałań wspieranychprzez gminę oraz zablokowania zmian w samych organizacjach.

³²¹Prowaǳony przez CSW „Barka” Ośrodek Mieszkań Chronionych w / pokrywa potrzeba społecznew tym zakresie w skali powiatu. Zob. „ łos iemi ieszyńskie ” , nr .

³²²Tego pierwszego dotyczy podnoszony zarzut niedopuszczenia przedstawicieli organizacji do uczestnictwaw procedurach uǳielania dotacji. Przejawem tego drugiego jest niewielka aktywność organizacji w trakcieorganizowanych przez Urząd Miasta konsultacji nowych zapisów „Programu współpracy” uwzględniającychzapisy ustawy o ǳiałalności pożytku publicznego czy niewielki uǳiał w projekcie „Akademia Współpracy”.

³²³Średnia dla wyborów prezydenckich (, ) wynosi , %, dla samorządowych (, ) ,%,dla referendów (, ) ,%, a dla parlamentarnych (, , , ) ,%.


Członkostwo w lokalnych organizacjach społecznychǲiałające w Kobiórze inicjatywy skupiają w swych szeregach około osób, z cze-

go wynika, że aktywny jest co szósty mieszkaniec. Największa liczba uczestników (około%) jest związana ze stowarzyszeniami, kolejna z inicjatywami parafialnymi (przedewszystkim grupa modlitewną), zdecydowanie mniej osób angażuje się w inicjatywy ǳia-łające przy Gminnym Ośrodku Kultury zaś najmniej liczne jest środowisko „alternatyw-ne” (tylko co dwuǳiesty uczestnik).

Trudno mówić o uczestnictwie masowym czy o organizacjach masowych. Zdecydo-wana większość podmiotów liczy kilkaǳiesiąt osób. I choć jedynie w dwóch inicjatywachmamy więcej niż członków, to łącznie skupiają one / tej zbiorowości³²⁴. Za cechęcharakterystyczną uczestnictwa kobiórzan w ǳiałalności zinstytucjonalizowanej należyuznać fakt powszechnego³²⁵ — jak możemy wnioskować na podstawie złożonych dekla-racji — zaangażowania się członków w ǳiałania własnych organizacji.

Inne formy aktywnościNiezinstytucjonalizowana aktywność mieszkańców Kobióra przejawia się przede wszyst-

kim poprzez liczne uczestnictwo w imprezach masowych: festynach w ramach Dni Ko-bióra, dożynkach czy innych imprezach plenerowych³²⁶. Poza takimi zdarzeniami, jakzbiórka darów na rzecz pogorzelców zima roku czy zorganizowany przez uczniów--miejscowych szkół podstawowej i gimnazjum koncert charytatywny „Mój szkolny kole-ga z Ayki”³²⁷, nie zidentyfikowaliśmy innych oddolnych inicjatyw dobroczynnych. Nieodbywają się akcje WOŚP na ulicach gminy nie pojawiają się kwestujący na rzecz pod-opiecznych różnych organizacji (np. PCK czy PKPS), natomiast regularnie od wielu latGórnośląskie Towarzystwo Charytatywne organizuje zbiórki oǳieży, cieszące się sporymoǳewem.

Pewną formę uczestnictwa obywatelskiego stanowią składane przez mieszkańców wnio-ski do planu zagospodarowania przestrzennego gminy czy wnioski w sprawie realizacjiprzedsięwzięć odwodnieniowych³²⁸. I tak w okresie, jaki upłynął od uchwalenia poprzed-niego planu, czyli od roku mieszkańcy Kobióra złożyli „około wniosków o zmia-nę zapisów planu”³²⁹, zaś w okresie od września roku do marca roku miesz-kańcy wnieśli wniosków w sprawie robót odwodnieniowych³³⁰. Realizacja jednegoz takich wniosków przyjęła postać oddolnej inicjatywy mieszkańców ǳielnicy „Plich-towice”, którzy mając dość stałego zalewania piwnic swoich domów — wykorzystujączaoferowaną przez Gminę pomoc (dostarczenie rur) — w ciągu kilku miesięcy wykonalikilkaset metrów systemu odwodnienia terenu. Początkowo w pracach uczestniczyła licz-na grupa mieszkańców, jednak po droǳe wykruszali się ci właściciele posesji, którzy jużuzyskali możliwość podłączenia się do systemu.

Na teren gminy dociera kilka tytułów prasy lokalnej: Górnośląski Tygodnik Regio-nalny „Echo”, lokalna mutacja „ǲiennika Zachodniego”, dwutygodnik powiatowy „Ga-zeta Pszczyńska”. W samym Kobiórze ukazują się trzy tytuły: gazetka parafialna „ nie-bowzi ta” (co tygodnie), „ łos obi ra”³³¹ i „ i letyn amorz dowy miny obi r”nieregularnie wydawany przez Urząd Gminy.

Scena aktywności zinstytucjonalizowanejTradycje aktywności obywatelskiej w Kobiórze sięgają początku ubiegłego stulecia,

choć obecnie przeważają organizacje powstałe w ostatnich kilku latach. Najstarszą z obec-nie ǳiałających organizacji jest utworzone w roku OSR W okresie mięǳy wojnamiświatowymi powstał — ǳiałający do ǳiś, choć z dużymi kłopotami w okresie PRL-u

³²⁴Najliczniejsza grupa modlitewna skupia około członków, a koło Polskiego Związku Wędkarskiego .³²⁵Rzędu –%.³²⁶Organizatorami tych imprez są Urząd Gminy oraz właściciel restauracji.³²⁷W ramach akcji zebrano , zł. (ms), ole om z ryki, w: „ iennik ac odni szczyna” , nr

() z maja.³²⁸Tego typu ǳiałania realizują partykularny interes składającego taki wniosek, jednakże z uwagi na ogólno-

społeczne znaczenie wprowaǳanych zmian czy podejmowanych inicjatyw uwzględniamy je w naszej typologii.³²⁹(plus), ez plan ani r sz, w: „ iennik ac odni szczyna” , nr () z marca.³³⁰Roboty odwodnieniowe, w: „ i letyn amorz dowy miny obi r” , nr (), marzec.³³¹Pierwszy numer miesięcznika dodatku do pisma „ łos szczyński” ukazał się grudnia r. instytucją

odpowieǳialną za jego kształt jest Stowarzyszenie „Nasz Kobiór”.


— Chór „Harmonia”³³². Jak czytamy w ulotce wydanej z okazji -lecia reaktywowaniaKoła Pszczelarzy „[pierwszą próbę zorganizowania pszczelarzy podjął w okresie mięǳy-wojennym miejscowy kierownik szkoły W. Dyndałowicz”. Tuż po II wojnie światowejpowstał miejscowy LKS, w roku reaktywowano Kolo Pszczelarzy,a w roku po-wstało koło Związku Wędkarskiego. W roku na lokalnej scenie publicznej pojawiłysię dwie niezwykle ważne dla dalszego rozwoju gminy inicjatywy obywatelskie: Spo-łeczny Komitet Gazyfikacji oraz Stowarzyszenie Miłośników Kobióra. O roli tej drugiejw procesie usamoǳielniania się gminy w dalszej części rozważań. Natomiast powstające„pod naciskiem PZPR” organizacje społeczne nazywane „papierowymi”, jak PCK, To-warzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej, TPD, Liga Przyjaciół Żołnierza, TowarzystwoSzkoły Świeckiej czy TPPR „nie cieszyły się popularnością” i po roku rozpadły się— podobnie jak lokalne koła PZPR i ZSL³³³.

Na kobiórskiej scenie zinstytucjonalizowanej aktywności obywatelskiej możemy wy-różnić trzy typy podmiotów: sformalizowane w postaci stowarzyszenia wpisanego doKRS, niesformalizowane inicjatywy parafialne i ǳiałające przy DK oraz grupy i ruchy„kontrkulturowe”, alternatywne wobec dwu pozostałych.

Na terenie Kobióra ma swoją sieǳibę stowarzyszeń (lub jednostek terenowych bezosobowości prawnej)³³⁴. Nieco mniej liczebną grupę stanowią inicjatywy nieformalnezlokalizowane przy miejscowym domu kultur³³⁵:dwa chóry, Koło Gospodyń Wiejskichoraz Związek Nauczycieli Emerytów.Przy tutejszej parafii Wniebowzięcia NajświętszejMarii Panny ǳiałają odǳiały Akcji Katolickiej i Franciszkańskiego Zakonu Świeckichoraz grupa modlitewna „Nieustanny różaniec”. Poza tymi strukturami mieści się Ko-biórska Grupa Obywatelska oraz kilka inicjatyw „kontrkulturowych”, np. zespół „ǲioło”i „Kobiórski Teatr Kulturalny”.

ǲiałalność kobiórskich stowarzyszeń, pomimo dużego zróżnicowania, w zasaǳiekoncentruje się na sprawach bezpośrednio dotyczących członków lokalnej społeczności.Zauważamy aktywność w zakresie oświaty i edukacji,sportu i rekreacji, hobby i rozwojuzainteresowań, a także ukierunkowaną na rozwój lokalny; sprawy wsi, kulturę i ochro-nę zabytków oraz tradycji. Podobnie jest w przypadku inicjatyw nieformalnych, choć tupojawiają się także ǳiałania w zakresie pomocy społecznej i samopomocy czy zaintereso-wanie funkcjonowaniem lokalnego samorządu, a także ochrona mniejszości narodowych.

Podejmowane przez lokalne inicjatywy przedsięwzięcia najczęściej realizowane są po-przez edukowanie i kształtowanie opinii publicznej oraz dostarczanie usług własnym człon-kom.

Kobiórskie tradycje kontrkulturoweKobiór jest także znany z szeregu inicjatyw „alternatywnych”, czy wręcz kontrkultu-

rowych. Prawie każda z powojennych generacji kobiórzan wydała. grupę aktywną na tympolu. W latach . było to środowisko klubu „Sęk” z takimi sztandarowymi przedsięwzię-ciami, jak „błyskoteki”, zespół muzyki młoǳieżowej (big beatowej) czy masowe imprezyo charakterze happeningu i prowokacji artystycznej w formie meczu piłkarskiego po-mięǳy „Cracovią”³³⁶ „Resztą Świata” odbywanego na leśnej polanie zwanej „Wembley”,które cieszyły się nie mniejszą popularnością niż oficjalne mecze miejscowego LKS-u czyodpusty parafialne. W latach . Kobiór był znanym ośrodkiem bluesowym, do które-go zjeżdżali się miłośnicy tej muzyki³³⁷, aby nie tylko obcować z tą formą artystycznegowyrazu, ale także realizować pewien styl życia, głównie „poprzez kontakt z naturą w ko-biórskich lasach”. Najbarǳiej znanym lokalnym „produktem” była grupa „The Old RiverBlues Band” z powoǳeniem występująca na festiwalu „Rawa Blues Band” w katowickim„Spodku”. W latach . ǳiałała w Kobiórze niezależna galeria „Dekadent”, zaś w no-we milenium wkraczają grupa psycho-reggae-acid-czad „ǲioło”³³⁸ oraz Kobiórski Teatr

³³²Z. J. Orlik, ad , op. cit., s. .³³³Z. J. Orlik, ad , op. cit., s. –.³³⁴Nam udało się zbadać stowarzyszeń.³³⁵Nie są to jednak kółka zainteresowań czy innego typu ǳiałania statutowe GOK-u.³³⁶„Cracovia” od nazwy jednej z kobiórskich ulic — ulicy Krakowskiej, obecnie Wróblewskiego.³³⁷Czy wręcz stylu bycia.³³⁸Zob. http: //inicjatywaǳiolo.republika.pl/historia.htm


Kulturalny „KaTeKa”³³⁹. Za największy dotychczasowy (sukces grupy „ǲioło” należyuznać koncert na organizowanym przez Jerzego Owsiaka i Fundację Wielkiej OrkiestryŚwiątecznej Pomocy festiwalu „Przystanek Woodstok” w Żarach w roku³⁴⁰ Wy-daje się, że szczytem aktywności założonego przed dwoma laty „KaTeKa” wystawionyw trakcie „Dni Kobióra” w maju roku spektakl „Kobiórska Kartoteka” oraz zreali-zowany jesienią tego roku film „Bugimen”. Obecnie inicjatywa przezywa kryzys wzrostu,a liczne przeszkody, przede wszystkim brak zrozumienia w lokalnym środowisku, blokująotrzymanie instytucjonalnego i finansowego wsparcia ze strony lokalnej administracji³⁴¹,utrudniając realizację przedsięwzięć angażujących -osobową grupę, która ulega powol-nemu rozproszeniu.

Kobiórska mapa inicjatywNa kobiórską mapę aktywności obywatelskiej złożyło się około przedsięwzięć zre-

alizowanych w okresie ostatniego roku. Najwięcej akcji (co trzecia) ma charakter jed-norazowy. Jednak niewiele rzaǳiej prowaǳi się ǳiałalność o charakterze regularnym.Tylko dwie inicjatywy przybrały formę instytucji.

Zdecydowanie dominują inicjatywy zorientowane na dobro jednostki: spotkania, im-prezy okolicznościowe, wyjazdy dla członków i uczestników oraz organizacja i uczestnic-two w różnego roǳaju zawodach i konkursach³⁴². Kolejną grupę stanowi ǳiałalnośćpolegająca na podnoszeniu wieǳy i umiejętności. Z jednej strony, są to takie inicjatywyjak np. spotkania z interesującymi postaciami Górnego Sląska czy spot anie dyskusyj-ne na temat członkostwa Polski w UB, a z drugiej — prowaǳone regularnie szkole-nia młoǳieży w drużynach piłkarskich, szkółka wędkarska czy szkolenia i manewry od-bywane przez członków organizacji „Strzelec”. Mieszczą się tu także niektóre ǳiałaniaz zakresu kultury, jak organizowany cyklicznie „Konkurs na polne strachy”, realizacjaspektaklu „Kartoteka Kobiórska”, filmu „Bugimen”, ǳiałalność Grupy „ǲioło”. Do tejkategorii zaliczymy prowaǳony przez parafialny Odǳiał. Akcji Katolickiej Klub PomocyKoleżeńskiej „Praca”, do którego zadań należy uǳielanie wsparcia duchowego, pomocyw poszukiwaniu pracy, wspieranie przedsiębiorczości oraz zwiększanie zdolności do sa-moǳielnej pracy i współǳiałania³⁴³. W czasie pierwszego roku ǳiałania Klub pomógł osobom znaleźć zatrudnienie³⁴⁴. Tego typu inicjatywą jest również akcja charytatywna„Mój szkolny kolega z Ayki”. Natomiast rzaǳiej podejmuje się przedsięwzięcia zorien-towane na dobro wspólne. Przykładami takich ǳiałań są m. in. akcja na rzecz deklarowa-nia narodowości śląskiej w spisie powszechnym prowaǳona przez koło terenowe RAŚ,ǳiałania w zakresie ochrony przeciwpożarowej podejmowanych przez OSP, monitoro-wanie funkcjonowania gminnej właǳy i administracji, czego podejmuje się KobiórkskaGrupa Obywatelska, a także utworzenie przez Koło Związku Górnośląskiego MuzeumRegionalnego „Smolarnia”.

Niewiele możemy powieǳieć na temat finansowegowymi³⁴⁵ tej aktywności. Wy-daje się jednak, ze spora część inicjatyw jest realizowana ǳięki środkom publicznym,przede wszystkim samorządowym. Ich uǳiał w budżecie OSP sięga %, a LKS %³⁴⁶.Także inicjatywy zlokalizowane przy GOK-u, np. chóry, klub skatowy czy KGW, ko-rzystają z tych środków. Wydatki, jakie pokrywa się ze środków publicznych, obejmujązarówno koszty operacyjne, np. zatrudnianie trenerów dla czterech drużyn piłki nożnejczy dyrygentów chórów, finansowanie badań lekarskich i uprawnień zawodników, ichubezpieczenie, wynajem autokarów na mecze oraz opłacenie delegacji sęǳiowskich, aletakże techniczne — utrzymanie obiektu, jego remont³⁴⁷. Pozostałe przedsięwzięcia re-alizowane są przy wykorzystaniu środków własnych lub sporadycznie przy wykorzystaniu

³³⁹M. Goślińska, czym śni Roman . w: „ azeta w atowicac ” dodatek do „ azety yborcze ” , nr z maja.

³⁴⁰M. Babko, ie za ł sza , w: „ azeta w atowicac ” dodatek do „ azety yborcze ” , nr z lipca.

³⁴¹M. Goślińska, , op. cit‥³⁴²Przede wszystkim sportowych, ale także np. w „Powiatowym konkursie potraw regionalnych”.³⁴³„ niebowzi ta. azetka para alna” – lipca .³⁴⁴ ie prac , w: „ łos obi ra” — bezpłatny dodatek do „ łos szczyńskie o” , nr z grudnia.³⁴⁵³⁴⁶Pozostałe środki pochoǳą z darowizn przekazanych przez firmy.³⁴⁷Pisma Wójta Gminy S. // z września r. i . –/ z czerwca r.


środków pochoǳących ze źródeł zewnętrznych. Tylko jedna organizacja — KobiórskaGrupa Obywatelska — może poszczycić się pozyskaniem dotacji od zewnętrznej organi-zacji finansującej, w dodatku jedynie w części na realizację ǳiałań w gminie.

Niewielki rozmiar kobiórskiej sceny publicznej nie sprzyja — wbrew oczekiwaniom— tworzeniu się gęstej i zróżnicowanej sieci interakcji pomięǳy jej aktorami. Domi-nuje więc raczej nastawienie na dostęp do koncesjonowanych dóbr będących w gestiisamorządu. Nawet w tych przypadkach, gdy deklarowana jest współpraca (np. w spra-wie utworzenia muzeum regionalnego), jej przedmiotem jest wsparcie uǳielane przezwłaǳe. Na realizację tego przedsięwzięcia Rada Gminy Kobiór przekazała w rokukwotę zł, co pokryło około / wszystkich kosztów³⁴⁸. Uczestnictwo w konsul-towaniu decyzji przez samorząd gminny zadeklarowały trzy zbadane przez nas stowarzy-szenia, uczestnictwo w szkoleniach organizowanych przez instytucje samorządowe —dwa, a tylko jedno — miejscowy LKS — otrzymywanie wsparcia finansowego w postacidotacji oraz pozafinansowego w postaci lokalu. Natomiast w zasaǳie nie funkcjonujepozioma wymiana pomięǳy lokalnymi instytucjami społeczeństwa obywatelskiego czyto w formie realizacji wspólnych przedsięwzięć, czy też poprzez uǳielanie wzajemnegowsparcia merytorycznego i organizacyjnego. Jedynie dwa stowarzyszenia zadeklarowałyże pozyskują środki od biznesu: LKS na prowaǳenie bieżącej ǳiałalności oraz ZwiązekGórnośląski na remont pomieszczeń projektowanego muzeum regionalnego³⁴⁹.

Obserwujemy niewielką skłonność stowarzyszeń i inicjatyw do interweniowania u właǳpublicznych w sprawach ważnych dla własnych członków lokalnej wspólnoty oraz do an-gażowania się w konflikty z innymi aktorami lokalnej sceny publicznej. Tylko dwa pod-mioty poinformowały o tego typu ǳiałaniach: Koło PZW i Kobiórska Grupa Obywa-telska. Konflikt kobiórskich wędkarzy z Urzędem Gminy wokół kwestii zagospodarowa-nia nowo wybudowanych zbiorników wodnych jest próbą realizacji partykularnego celuprzez lokalną grupę interesu³⁵⁰. O wiele ważniejsze dla funkcjonowania lokalnej wspól-noty oraz ciekawsze z punktu wiǳenia tych rozważań wydaje się natomiast monitoro-wanie przez KGO funkcjonowania lokalnych właǳ samorządowych. oraz konflikt grupymieszkańców z właǳami wokół problemu finansowania budowy sieci kanalizacyjnej. Zanajważniejsze aspekty tej aktywności możemy uznać sam fakt występowania takiego ak-tora na kobiórskiej scenie publicznej, orientację na dosyć abstrakcyjne w wymiarze lokal-nym problemy (standardy — funkcjonowania administracji, praworządność) oraz efektypodjętych ǳiałań i interwencji. ǲiałania podejmowane przez KGO koncentrowały sięw szczególności na kwestii dostępu do informacji publicznej oraz na zasadach gospo-darowania środkami publicznymi w postaci dotacji dla podmiotów niepublicznych lubinnego roǳaju wspieraniu aktywności mieszkańców. I należy przyznać, że — szczególniew roku — próby zasięgnięcia rzetelnej informacji o polityce wspierania z budżetugminy różnych form aktywności obywatelskiej odbywały się w atmosferze permanent-nego konfliktu³⁵¹.

Zaangażowanie w lokalną politykęCzęść społeczności angażuje się w lokalną politykę poprzez czynne uczestnictwo

w cyklicznym rytuale wyborów samorządowych‥O ile dwie pierwsze kadencje samo-

³⁴⁸Por. aro iny m ze m odmło iły star smolarni , w: „ asza azeta” Biuletyn informacyjny ZwiązkuGórnośląskiego, , nr (styczeń), s. – i (bj). ielenie pieni y, w: „ iennik ac odni szczyna” ,nr () z czerwca.

³⁴⁹wysokość przychodów od sponsorów oszacowano na zł. Por. aro iny , op. cit., s. .³⁵⁰Z uwagi na szeroki zasięg powiązań personalnych oraz fakt, iż sytuacja miała miejsce w roku wyborów

samorządowych, a zawarte w roku porozumienie koło PZW uznaje za sukces, mamy podstawy doszukiwaćsię także ukrytej motywacji do podjęła interwencji prowaǳącej do konfliktu. O tych inklinacjach piszemyw innym miejscu.

³⁵¹Istnieje bogata dokumentacja oraz piśmiennictwo obrazujące zrealizowane przedsięwzięcia i ich efekty.M. in. rze rzysta mina. r anizac e pozarz dowe. or pc a, pod redakcją P. Frączaka i R. Skrzypca, OśrodekBadań Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Asocjacje”, Warszawa , R. Skrzypiec, o a prze rzy-sta mina , Tyska Grupa Obywatelska, Stowarzyszenie „Federacji Zielonych”, Tychy , R. Skrzypiec,o e prawa — entra interwenc i bywatelskic , Stowarzyszenie „Asocjacje” — Stowarzyszenie „Federacji Zie-

lonych”, , Ryszard Skrzypiec, apa obywatelskie aktywności w zakresie oc rony i doc o enia praw oby-watela, Stowarzyszenie „Federacji Zielonych”, Tychy, luty , R. Skrzypiec, rze rzysta mina , w: „ aze-ta szczyńska” , nr z maja, R. Skrzypiec, śmiorniczki http://www.batory.org.pl/program/przeciw--korupcji/grupy_lokalne/osmiorniczki.html, R. Skrzypiec, o si ie e w minie obi r istoria edne akc i,http://www.batory.org.pl/program/przeciw-korupcji/grupy_lokalne/co_sie_ǳieje_w_gminie_kobior.html


rządu³⁵² cieszyły się umiarkowanym zainteresowaniem go tyle trzecia zmobilizowała jużdo ubiegania się o mandaty radnych szerokie grono kandydatów.

Zanim jednak bliżej zajmiemy się tą formą aktywności. obywatelskiej, konieczne jestodwołanie się do historii oǳyskiwania podmiotowości przez lokalną wspólnotę. Akto-rem, ǳięki którego aktywności możliwe stało się odłączenie gminy Kobiór ze strukturyadministracyjnej miasta Tychy, było powstałe w roku Stowarzyszenie MiłośnikówKobióra³⁵³. Jednak nie tylko upór jego członków-inicjatorów usamoǳielnienia się gminyale także dobre kontakty „w tyskim środowisku politycznym, w szczególności w takichorganizacjach jak Komitet Obywatelski, Związek Górnośląski”, umożliwiły osiągnięciesukcesu, i to pomimo braku wsparcia „ze strony liczących się w Kobiórze autorytetów”,za to przy znaczącym poparciu mieszkańców³⁵⁴. Radnymi pierwszej kadencji Rady Gminyzostało członków SMK³⁵⁵, którzy obsaǳili dwa najważniejsze stanowiska w lokalnymsamorząǳie: przewodniczącego rady gminy oraz wójta³⁵⁶. Jednakże z upływem czasu orazw takt zachoǳących przemian na lokalnej scenie publicznej rola SMK w lokalnej politycemalała, a przegrane wybory samorządowe w roku przyczyniły się do jego formalnejlikwidacji w wyborczym roku .

Jak już wspomniano powyżej, zainteresowanie zasiadaniem w Raǳie Gminy pierw-szej i drugiej kadencji było na tyle małe, że nierzadko mieliśmy do czynienia z sytuacją,gdy o mandat radnego ubiegał się jeden kandydat. Sytuacja uległa radykalnej zmianiew wyborach samorządowych w roku. Okazały się one de facto pierwszymi, w któ-rych doszło do starcia konkurujących ze sobą komitetów wyborczych. Z podobną sy-tuacją, którą wzmocniła rywalizacja dwóch kandydatów na wójta gminy mieliśmy doczynienia także w wyborach w roku .

W roku o mandatów radnych ubiegało się kandydatów zgłoszonych przez komitetów wyborczych o pozapartyjnej proweniencji. Do wyborów stanęły trzy ka-tegorie komitetów: aspirujące do przejęcia właǳy grupy zainteresowane realizacją in-teresów własnego środowiska sąsieǳkiego oraz komitety jednoosobowe. Trzy komitetyzaliczone przez nas do pierwszej grupy wystawiły łącznie kandydatów, czyli ponad/. Jednak jedyną liczącą się siłą okazało się „stronnictwo właǳy”³⁵⁷, które obsaǳiło mandatów. Pozostałe mandaty przypadły w uǳiale pozostałym dwu komitetom z tejgrupy³⁵⁸. Natomiast w roku mieliśmy do czynienia z niewielkim wzrostem konku-rencji o mandat radnego, bowiem do walki o miejsc w zmniejszonej Raǳie wystarto-wało kandydatów z komitetów, w tym dwóch jednoosobowych. Tym razem walkao zdobycie właǳy rozegrała się na dwóch poziomach: wykonawczej (stanowisku wój-ta) oraz stanowiącej (większość w raǳie). W szranki stanęły dwa komitety: stronnictwowłaǳy „Społeczny Komitet Wyborczy Wyborców do Rady Gminy Kobiór”, kierowanyprzez urzędującego wójta, oraz KWW „Ruch Autonomii Śląska”³⁵⁹. Ponadto aspiracjedo objęcia większości w Raǳie zgłosił KWW „Na rzecz Mieszkańców Gminy Kobiór”.Formalnie w wyborach sukces odniosło stronnictwo właǳy³⁶⁰, jednak z uwagi na fakt,że pozostali wybrani radni zwarli się w nieformalną opozycyjną koalicję, nie zdołało po-nownie przejąć kontroli nad Radą Gminy.

Porównując przebieg obu kampanii wyborczych³⁶¹ musimy stwierǳić, iż o wiele bar-ǳiej konontacyjny charakter miała kampania z roku, kiedy to wprost zaatakowa-no sprawujących właǳę. Czynił to „SMK”, ale także lokalni przedsiębiorcy z Komitetu

³⁵²w latach – i –.³⁵³Z. J. Orlik, ad , op. cit., s. –.³⁵⁴W przeprowaǳonym przez SMK w roku referendum gminnym, w którym wzięło uǳiał % upraw-

nionych mieszkańców, ta idea uzyskała poparcie % głosujących. Z. J. Orlik, ad , op. cit., s. .³⁵⁵Kobiórska Rada przez pierwsze trzy kadencje liczyła radnych.³⁵⁶w kolejnych kadencjach układ sił nie ulegał zmianie, co więcej — urzędujący od początku samoǳielności

gminy wójt został wybrany w bezpośrednim głosowaniu na czwartą kadencję.³⁵⁷Powstały z inicjatywy ówczesnego Przewodniczącego Rady Gminy „Społeczny Komitet wyborczy do Rady

Gminy”, z którego list startował wójt i wielu radnych.³⁵⁸„SMK” oraz skupiający lokalnych biznesmenów Komitet wyborców „Realni”.³⁵⁹I co ciekawe, było to jedyne kobiórskie stowarzyszenie, które zadeklarowało desygnowanie kandydatów

w wyborach, choć także członkowie innych organizacji przede wszystkim koło Związku Górnośląskiego l OSP— ubiegali się o objęcie funkcji publicznych.

³⁶⁰Obsaǳiło stanowisko wójta i zdobyło największą ilość mandatów — .³⁶¹Choć w zasaǳie powinniśmy mówić o kampaniach informacyjnych lub ulotkowych.


„Realni”, którzy poruszyli niezwykle drażliwy temat korupcji, w tym konieczność pięt-nowania jej ujawnionych i udokumentowanych przypadków. Na uwagę zasługuje takżewłączenie się w kampanię przedwyborczą kobiórskiej parafii. W opublikowanym na ła-mach periodyku „ niebowzi ta oła”. materiale „ ybory” czytamy: „Liczba kandyda-tów na radnych w naszej gminie świadczy o coraz większej świadomości, iż w naszychrękach jest nasz los. Do wyborców zaś należy uǳiał w wyborach i głosowanie za takimiosobami, których znamy jako luǳi prawych, pragnących służyć całej społeczności, a niechcących tylko załatwić własne interesy. Jako katolicy powinniśmy głosować na luǳiwierzących i praktykujących, dla których wiara jest ważnym elementem życia. Głosowaćmożemy tylko na osoby o wysokim morale, czyli żyjących według Przykazań Bożych.Zwracać musimy uwagę nie tylko na słowa, ale przede wszystkim na czyny”³⁶². Znajdu-jemy tu obok mobilizacji do spełnienia obywatelskiego obowiązku także wskazówki codo preferencji wyborczych ocierające się o nietolerancję.

Nowa formuła wyborów wójta gminy nie zaostrzyła walki przed wyborczej. Wręczprzeciwnie — nie byliśmy świadkami żadnego otwarcie wyartykułowanego ataku ani zestrony opozycji, ani przez stronnictwo właǳy³⁶³. W kolportowanych na terenie gminyulotkach formułowano konstruktywne propozycje rozwiązywania konkretnych proble-mów luǳi. Znajdujemy tu m. in. walkę z bezrobociem, wspieranie przedsiębiorczości,aktywizowanie społeczności do ǳiałania na rzecz ochrony środowiska, zdrowia, spor-tu, bezpieczeństwa, edukacji. Jedynie w programie jednego z komitetów znajduje” myelement rozliczenia „dotychczasowych zarządców”.

Stronnictwo właǳy w obu kampaniach przyjęło taktykę ǳiałania „z zaskoczenia”i publicznego ogłaszania programu tuż przed ciszą wyborczą. W roku poprzez do-starczenie do każdego gospodarstwa domowego kompletu materiałów — programu wrazz charakterystyka kandydatów z okręgu. „W roku ograniczono się do wywieszeniaprogramu ze zbiorczą listę kandydatów w wybranych miejscach. Interesującym z punktuwiǳenia funkcjonowania instytucji lokalnego samorządu dokumentem jest ulotka pro-gramowa z roku, gǳie poza deklaracjami kontynuacji polityki realizowanej w po-przednich kadencjach znajdujemy nowe elementy — powołanie „otwartego forum dys-kusyjnego na rzecz rozwoju gminy, dla szerokiego uǳiału mieszkańców w społecznejǳiałalności na rzecz naszego środowiska”³⁶⁴ oraz „stworzenie regularnego pisma infor-macyjnego-dyskusyjnego; mamy świadomość, iż mieszkańcy Kobióra są w wielu spra-wach niedoinformowani, a to powoduje zalewanie opinii publicznej plotkami i pomó-wieniami”³⁶⁵. Jednak — P że przebieg kadencji – i następnej wskazują, iż pozapowołaniem do życia nowego stowarzyszenia — koła Związku Górnośląskiego, któreuzyskało solidne wsparcie ze strony instytucji samorządu — nie podjęto prób realizacji— pozostałych zamierzeń, w szczególności tych, które posiadały kolosalne znaczenie dlaaktywności mieszkańców: aktywizacji społeczności oraz systemu dystrybucji informacjipublicznej³⁶⁶.

Po wyborach w roku grupa osób związanych z jednym z komitetów oraz uprzed-nio zaangażowanych w lokalną samorządność powołuje. stowarzyszenie społeczno-poli-tyczne, które jak do tej pory zaznaczyło swoją obecności w sferze publicznej poprzezwydanie pierwszego numeru pisma „ łos obi ra”³⁶⁷.

³⁶²„ niebowzi ta oła”, , nr z paźǳiernika. Choć warto wskazać, iż jednym ze zwycięzców okazałasię osoba pełniąca swego czasu funkcję sekretarza POP, ale także silnie zaangażowana w sprawy własnej spo-łeczności — w latach – pełniła funkcję ostatniego przewodniczącego Komitetu Osiedlowego, w latach– kierowała pracami Społecznego Komitetu Gazyfikacyjnego, w r. została wybrana PrezesemSMK. Z. J. Orlik, ad , op. cit., s. . wchoǳi także w skład Rady Parafialnej, a po wyborach rokuwszedł w skład zarządu gminy.

³⁶³Z czego nie należy wnosić, że poza kulisami nie miały miejsce takie ǳiałania.³⁶⁴W programie wiele uwagi poświęca się problemowi integracji „wszystkich mieszkańców Gminy (zarówno

rǳennych, jak i tych, których przywiodły tu życiowe drogi) w pracy na rzecz podniesienia jakości życia lokalnejspołeczności”. Jednakże zapis, iż to zadanie bęǳie realizowane „poprzez stworzenie otwartego dla wszystkichchętnych stowarzyszenia na rzecz rozwoju gminy” pachnie uniformizacja i tendencjami ograniczającymi zakresoddolnej aktywności mieszkańców.

³⁶⁵Co wydaje się odpowieǳią na kiełkujący — choć w efekcie niezrealizowany — w kołach zbliżonych doSMK pomysł na takie pismo.

³⁶⁶R. Skrzypiec, śmiorniczki, op. cit.³⁶⁷Stowarzyszenie „Nasz Kobiór” wydaje się związane z pszczyńskim posłem Platformy Obywatelskiej Toma-

szem Tomczykiewiczem i na razie nie wykazuje skłonności do otwarcia na inne środowiska czy osoby.


Cechą kobiórskiej sceny publicznej jest gęsta sieć związków personalnych tak pozio-mych, pomięǳy organizacjami, ja i pionowych, na linii organizacje — instytucje sa-morządu. Tylko jedna zbadana przez nas organizacja nie deklaruje takich związków³⁶⁸.Występowanie licznych powiązań pomięǳy różnymi podmiotami może wskazywać naograniczone grono lokalnych liderów bądź na przejęcie kontroli nad sceną publicznąprzez jeden ośrodek, którego sukces wspiera się na liczebności i sile rodu.

Właǳe gminne aktorem na lokalnej scenie publicznejKonstruując mapę lokalnej aktywności nie możemy pominąć przedsięwzięć zreali-

zowanych przez właǳe gminy; które wpływają na stopień mobilizacji mieszkańców doǳiałania. Musimy jednak przyznać, że w Kobiórze główną troską instytucji gminy jestbieżące administrowanie, a nie kwestia planowania strategicznego³⁶⁹. Takiej orientacjizawǳięczamy co najwyżej interwencje podejmowane dla rozwiązywania najpilniejszychproblemów społecznych³⁷⁰, zaś faktycznym ǳiałaniem modernizacyjnym okazuje się re-alizowana prawie od samego początku samoǳielności gminy budowa sieci kanalizacyj-nej³⁷¹. Do grupy inwestycji prorozwojowych zaliczymy także budowę wielofunkcyjnychzbiorników wodnych na rzece Korzeniec, gǳie obok roli przeciwpożarowej i hodowlanejprzewiǳiano funkcję rekreacyjną.

Wśród ǳiałań, które w jakiś sposób wpływają na aktywność pro publico bono lokal-nej społeczności, znajdują się inicjatywy w zakresie ochrony środowiska, jak np. urucho-mienie rejonowej zbiornicy odpadów selektywnie gromaǳonych³⁷² czy konkurs „Posesjai zakład pracy przyjazne luǳiom i środowisku³⁷³. Kolejnym obszarem, w którym jednost-ki gminy starają się aktywizować mieszkańców, jest obszar kultury. Taką możliwość dajeǳiałająca przy Gminnym Domu Kultury „(…) galeria, która wystawia ǳieła lokalnychartystów”. Pracownicy COK szacują, że w Kobiórze ǳiała artystów-amatorów, którzyzajmują się „malarstwem, rzeźbą, tkactwem, haem”³⁷⁴. Do stałego repertuaru ǳiałańg — miny należy organizacja festynów, przede wszystkim majowych „Dni Kobióra”.

W ǳiałalności instytucji Gminy dostrzegamy wiele białych plam, przede wszystkimw zakresie planowania strategicznego. Obszarem niewykorzystanych szans jest kwestiarelacji z lokalnymi inicjatywami obywatelskimi. Realizowany przez właǳe gminy modelwydaje się bliższy „łasce pańskiej” niż partnerskiej współpracy³⁷⁵ Nie potrafiono wykorzy-stać dorobku Ośrodka Informacji Europejskiej, zlikwidowanego po zakończeniu finan-sowania z zewnątrz, do budowy instytucji dyskontującej akcesję Polski do struktur Unii

³⁶⁸Ze związkiem poziomym mamy do czynienia w przypadku uczestnictwa jednej osoby w innym lokal-nym stowarzyszeniu i inicjatywie, zaś związkiem pionowym w przypadku łączenia członkostwa w organizacjiz pełnieniem funkcji wójta bądź radnego lub zatrudnieniem w jednostkach organizacyjnych Gminy. Natomiastorganizacją bez związków personalnych z lokalnym środowiskiem okazuje się stowarzyszenie, które tylko for-malnie tworzy lokalny trzeci sektor. „Akademia Wina” z sieǳibą w Zameczku Myśliwskim w Promnicachnie adresuje swoich ǳiałań do lokalnej społeczności. W tym przypadku możemy zatem mówić o organizacji„zewnętrznej” wobec lokalnego układu.

³⁶⁹Na razie nie opracowano strategii rozwoju gminy. Co więcej, nie toczą się żadne prace czy dyskusje pro-waǳące do realizacji takiego zadania.

³⁷⁰Wskazuje się jedynie na zjawisko bezrobocia oraz wynikające z tego ubóstwo, a także potrzebę ochronyśrodowiska i stwarzanie warunków dla rozwoju lokalnej przedsiębiorczości. Zob. (jol), ko w oko, w: „ iennikac odni. ydanie Lokalne yc y ier ń ikoł w szczyna” , nr () z lutego. Upadek „Tarta-

ku” spowodował, że na liście problemów społecznych pojawiło się zjawisko bezdomności. Rozwiązaniem, pojakie sięgnęła Gmina, jest uruchomienie własnego schroniska, co jest tańsze „niż rozsyłanie bezdomnych ponoclegowniach w dużych miastach”. (GSC), ic y problem, w: „ iennik ac odni szczyna” , nr ()z września.

³⁷¹Z. J. Orlik, ad , op. cit., s. –.³⁷²Uruchomione we współpracy z Mięǳygminnym Przedsiębiorstwem Gospodarki Odpadami w Tychach,

którego uǳiałowcami są gminy korzystające z tyskiego wysypiska śmieci, m. in. Tychy, Kobiór i Bieruń. ǲię-ki zaangażowaniu mieszkańców, którzy gremialnie korzystają z jej usług, przedsięwzięcie — pomimo brakukampanii promocyjno-edukacyjnej — zalicza się do grona najlepiej funkcjonujących w okolicy.

³⁷³Laureatów spełniających szereg kryteriów honoruje się złotymi i srebrnymi certyfikatami. W rokutakie wyróżnienia otrzymali właściciele posesji. Zob. (GSC), zysta perełka, „ iennik ac odni szczyna”, nr () z paźǳiernika. Także a ładnie sza poses a, w: „ łos obi ra” bezpłatny dodatek do „ łosszczyńskie o” , nr z grudnia.³⁷⁴M. Goślińska, , op. cit.³⁷⁵W roku nie uǳielono żadnych dotacji organizacjom pozarządowym, choć odpowiednią kwotę zapi-

sano w uchwale budżetowej. Być może z powodu braku zainteresowania, który wynikał m. in. z braku szerokiejinformacji o takiej możliwości. Por. R. Skrzypiec, o a prze rzysta mina . Inicjatywy alternatywne niemogą liczyć na przychylność czynników oficjalnych. Zob. M. Goślińska, , op. cit.


Europejskiej z korzyścią dla lokalnej społeczności, a także aktywizującej mieszkańców doǳiałań pro p blico bono.

Zapoczątkowana pięć lat temu współpraca partnerska z węgierskim miastem Sajo-szentpeter — pomimo zapewnień wójta, że „[n]asze kontakty dawno wyszły poza mu-ry urzędów” — nie wydaje się przynosić wymiernych efektów kobiórskiej społeczności.Spotkania szkół, klubów sportowych, kościołów — czy wreszcie samych mieszkańców— powinny uzupełniać ǳiałania prorozwojowe, a nie zastępować je lub imitować³⁷⁶.

W stronę demokracji pozornejKilkunastoletni okres funkcjonowania kobiórskiego samorządu po wyjściu z „tyskiej

niewoli” to czas głębokich przemian właǳy i lokalnego społeczeństwa obywatelskiego.Standardy ǳiałania pozbawionych kontroli instytucji gminnej właǳy i administra-

cji — w zasaǳie w żadnej kadencji Rady nie funkcjonowała silna i zdecydowana nawszystko opozycja, a samo społeczeństwo nie wykazuje większego zainteresowania tym,jak ǳiała samorząd³⁷⁷ — podlegają niczym niezakłóconemu procesowi erozji, umożli-wiając realizację partykularnych interesów przez wybrane jednostki lub grupy. Mamy tuna myśli takie zjawiska, jak łączenie zatrudnienia w urzęǳie z prowaǳeniem prywatnejǳiałalności w tym zakresie przez naczelników referatów do spraw geodezji, architektu-ry i budownictwa, a także tolerowanie tego stanu rzeczy przez wójta, który stwierǳa,że „zatrudnienie osób na stanowiskach kierowniczych nie koliduje z prowaǳoną przeznich ǳiałalnością gospodarczą”³⁷⁸ ; wykorzystywanie przez radnych majątku komunal-nego oraz dostępu do informacji publicznej dla własnych celów, co w Kobiórze przybrałopostać zlecenia remontu gminnej szkoły radnemu³⁷⁹; przywiązanie do stanowisk, kiedyto radny trzeciej kadencji łączył pełnienie funkcji nieetatowego członka Zarządu Gminyz pro. waǳeniem sklepu³⁸⁰.

Obszarem, w którym obniżenie się standardów ǳiałania lokalnego samorządu najła-twiej dostrzec i który jednocześnie najbarǳiej niekorzystnie odǳiałuje na funkcjonowa-nie demokracji na szczeblu gminy, jest polityka informacyjna właǳ gminy oraz kwestiadostępu obywateli do informacji publicznej.

Kobiórski Urząd Gminy realizując politykę informacyjną wykorzystuje kilka instru-mentów. Listę najważniejszych wydaje się otwierać „dobra współpraca” z docierającą tumutacją regionalnego tytułu „ iennik ac odni”³⁸¹. Drugi pod względem istotności in-strument to ukazujący się nieregularnie „Biuletyn Samorządowy Gminy Kobiór”. Nato-miast niezwykle rzadko posługuje się — popularnymi w gminach wiejskich — publicz-nymi spotkaniami z mieszkańcami. Jeżeli już do nich dochoǳi, to służą one załatwieniuspraw praktycznych, np. kwestii budowy kanalizacji sanitarnej, bądź próbom manipu-lowania społecznością. Dowoǳi tego nie tylko przywołany powyżej przykład, ale takżeinterpretowanie wszelkich reakcji uczestników takich spotkań wyłącznie zgodnie z inte-resem urzędu³⁸².

³⁷⁶J. Pierończyk, Razem do nii rope ske , w: „ iennik ac odni szczyna” , nr z grudnia.³⁷⁷W sesjach Rady Gminy w charakterze obserwatorów uczestniczą pojedyncze osoby, często motywowane

partykularnym interesem. Niski jest także poziom zainteresowania sprawami publicznymi, bowiem niewieleosób zasięga informacji, podejmuje interwencje.

³⁷⁸Pismo wójta gminy Kobiór nr S. –/ z stycznia r.³⁷⁹Oczywiście reprezentującemu drużynę wójta. Przed paru laty zdarzyło się nawet, iż przetarg na remont

budynku Urzędu Gminy wygrał brat wójta, o czym nie omieszkano szeroko poinformować opinii publicznej nałamach lokalnej prasy Zob. Notka prasowa w „ owe c o” z sierpnia.

³⁸⁰Rada długo obwąchiwała orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego uznające ten stan rzeczy za niezgodnyz obowiązującym prawem, a do usunięcia naruszenie prawa zdopingowała ją dopiero interwencja ǳiennikarskaI publikacja informacji na ten temat na łamach lokalnej prasy. Zob. R. Skrzypiec, śmiorniczki, op. cit. TakżeA. Nawrot, ie dla biznesmen w, w: „ owe c o” , nr z paźǳiernika.

³⁸¹O waǳe tego instrumentu dla kształtu polityki informacyjnej może świadczyć relacja ze spotkania wójtaKobióra z mieszkańcami i radnymi. Spotkanie zostało zorganizowane w momencie, gdy napięcie pomięǳymieszkańcami kwestionującymi zasadność wnoszenia opłat na rzecz budowy kanalizacji, urzędującym kolejnąkadencję wójtem forsującym niekorzystne dla mieszkańców rozwiązania oraz formującą się nową radą, która„ostrzyła” sobie zęby. aby nieco tu poharcować, sięgnęło szczytu. Autorka materiału pozwala sobie opuścić tylkojedno wypowieǳiane przez wójta słowo — „dobrowolne”, zmieniając tym samym znaczenie jego wypowieǳii sankcjonując wymuszanie na mieszkańcach nienależnych opłat na rzecz gminy. Wójt nie zareagował, wodyw usta nabrali też obecni na spotkaniu radni. Redakcja zaś lekce sobie waży wszelkie próby wyegzekwowaniapublikacji sprostowania. A mieszkańcy dalej nie wieǳą. co robić. Por. (jol), ko , op. cit.

³⁸²Kierownik Referatu Gospodarki Przestrzennej relacjonując ustalenia zebrania mieszkańców ǲielnicyPlichtowice w sprawie finansowania budowy kanalizacji sanitarnej stwierǳa, iż „wspólnie [przedstawiciele UG


Wydaje się, że istnieje silny związek pomięǳy niewydolnością gminnej polityki in-formacyjnej a przypadkami ograniczania dostępu obywateli do informacji publicznej, coświadczy nie tylko o złych standardach funkcjonowania instytucji gminy; ale także ni-skim poziomie kultury prawnej lokalnej kadry urzędniczej.

Ciekawy przykład takiego związku stanowi zapis w „Regulaminie Rady Gminy Ko-biór” stanowiący że informacja o sesji Rady Gminy bęǳie publikowana wyłącznie natablicy ogłoszeń w Urzęǳie Gminy. Ta norma — jako i naruszająca Konstytucję RP— stała się przedmiotem skutecznej interwencji podjętej przez Kobiórską Grupę Oby-watelską. Podjęta wiosną roku akcja KGO prowaǳona była dwutorowo. Złożonopisemny wniosek do Rady Gminy o zmianę tego punktu regulaminu oraz „wyręczono”organy poprzez rozplakatowanie na terenie Kobióra ogłoszenia o najbliższej sesji rady.Trzeba przyznać, że skuteczna okazała się ta druga forma, ponieważ „Rada Gminy nieznalazła podstaw do zmiany Regulaminu Rady Gminy w tym zakresie. Przyjęła jednakdo wiadomości zasadę informowania mieszkańców o obradach na gminnych tablicachogłoszeń”. Natomiast plakaty prawie natychmiast zastąpiono urzędowymi ogłoszeniami.Co więcej, wbrew zawartym w piśmie ówczesnego Przewodniczącego Rady wyjaśnieniompowodów ograniczenia publikacji informacji o sesjach, żaden „tajemniczy ktoś” nie zrywatych ogłoszeń³⁸³.

Niedostatki procedur udostępniania informacji tłumaczy się brakiem zainteresowa-nia ze strony jakichkolwiek „osób postronnych”³⁸⁴, zaś odmowę — zwykłą niechęcią douǳielenia informacji osobom, które mogłyby ją wykorzystać do prywatnych celów³⁸⁵.

Trudno mówić o partnerstwie pomięǳy lokalną właǳą a organizacjami czy miesz-kańcami. Po stronie właǳy nie ma takiego myślenia, czego dowoǳi deklarowany brakzainteresowania „uczestniczeniem w realizacji przez Wasze stowarzyszenie, a właściwieprzez bliżej nieokreśloną „Tyską Grupę Obywatelską” programu Przejrzysta Gmina”³⁸⁶,sprawa finansowania kanalizacji”³⁸⁷, kwestia zmian w systemie powiadamiania o sesjach,czy wreszcie niechęć do wspierania inicjatyw alternatywnych³⁸⁸. Po stronie społecznejnie ma po prostu takiej siły. Kobiórskie stowarzyszenia i inicjatywy pełnią funkcję afi-liacyjną i ekspresyjną, zaś zupełnie są nieobecne w sferze świadczenia usług społecznych.Koncentrują się raczej na kultywowaniu tradycji i ochronie ǳieǳictwa narodowego,a nie są nośnikiem informacji. Wykazując — w większości przypadków — orientacjęna korzystanie z zasobów Gminy, nie mogą się angażować w pełnienie roli „lokalnegowatc do a”³⁸⁹.

i uczestnicy spotkania — przyp. R. S.] doszliśmy do wniosku”. Pomniejsza znaczenie ǳiałań grupy mieszkań-ców. którzy zakwestionowali legalność forsowanych przez właǳe obciążeń doprowaǳając do uchylenia przezRadę Gminy pod naǳorem Wojewody Sląskiego zapisów „Regulaminu prowaǳenia ǳiałalności w zakresiezbiorowego odprowaǳania ścieków”, złożyli skargę na bezprawne i aroganckie ǳiałania Wójta oraz w sytuacjiniedostatku wiarygodnych informacji podjęli akcję ulotkową w tym zakresie. Kwituje te ǳiałania jako „Godneubolewania (…) ǳiałania pewnej osoby (osób?), które wbrew ustaleniom na zebraniu mieszkańców Plichtowici Centrum kwestionują przyjęty przez ogół system partycypacji w kosztach budowy kanalizacji”, zaś rozwieszo-ne plakaty określa jako „wprowaǳające w błąd mieszkańców i nakłaniające do wycofania deklaracji [narzuconejprzez UG darowizny w wysokości zł od posesji] i nakłaniające do wycofania deklaracji i wpłaconych do-tychczas środków”. E. Lubański, o słyc a w kanalizac i , w: „ i letyn amorz dowy miny obi r” , nr(), kwiecień, s. .

³⁸³Zob. R. Skrzypiec, o si ie e w minie obi r istoria edne akc i, op. cit. A także pismo RG//z maja r. oraz pismo RG// z czerwca r.

³⁸⁴Pismo GP. // z marca r.³⁸⁵Jak czytamy w piśmie wójta: „jesteśmy zmuszeni stwierǳić, że dalsza korespondencja z Waszej strony [tzn.

Tyskiej Grupy Obywatelskiej realizującej projekt „Przejrzysta Gmina” — przyp. R. S.] o podobnym charakterzebęǳie pomĳana, ponieważ wskazuje na próbę załatwiania własnych interesów, tj. realizacji opracowań w zamianza honorarium”. Pismo SO. –/ z marca r.

³⁸⁶Tamże.³⁸⁷Na marginesie tej sprawy warto zaznaczyć, że przynaglana przez wojewodę śląskiego przez ponad pół roku

Rada Gminy w końcu uznała ją za bezzasadną. Wydaje się bowiem, że siła podpisów okazała się zbyt słaba, abymożna było liczyć na przyznanie racji. Barǳiej skuteczna okazała się groźba, jaką wyartykułował uczestniczącyw sesji Rady Gminy mieszkaniec, że radni głosujący za ustanowieniem kolejnej daniny publicznej w formieopłaty adiacenckiej zostaną ujawnieni opinii publicznej. lak na razie problem został odłożony ad calendas raecas.

³⁸⁸M. Goślińska, czym , op. cit.³⁸⁹Jednakże ǳiałania tylko jednej lokalnej grupy obywateli przyczyniły się do szeregu zmian w funkcjono-

waniu instytucji samorządu (obserwujemy np. udrożnienie kanałów informacyjnych), pojawienie się ogłoszeńo przetargach na gminnych tablicach informacyjnych) oraz zmiany w świadomości społecznej (mieszkańcy


Model patronacki — tyska mapa aktywności lokalnej³⁹⁰Uczestnictwo w powszechnych głosowaniach

Analiza jednego z najpopularniejszych mierników uczestnictwa obywateli w życiupublicznym, za jaki uchoǳi ekwencja wyborcza³⁹¹, wskazuje, iż po roku tyszaniew miarę chętnie — jak na polskie warunki — biorą uǳiał w powszechnych głosowaniach(średnio około % uprawnionych). Jest to wartość nieco wyższa od średniej krajoweji wojewóǳkiej. Tychy korzystnie prezentują się na tle innych miast z GOP-u czy ROW--u, bowiem z reguły ekwencja w mieście okazuje się najwyższa. Jednak zdecydowaniemniej tyszan udaje się do urn niż mieszkańców byłych ǳielnic miasta czy gmin regionu.Największym zainteresowaniem cieszą się wybory prezydenckie, w których bierze uǳiałprawie / wyborców. Najniższą ekwencję odnotowano w wyborach samorządowychw roku, w których wziął uǳiał jedynie co trzeci tyszanin³⁹². Natomiast wyboryparlamentarne skłaniają do udania się do urn połowę wyborców.

Także i tu największą siłą dysponuje „partia nieobecnych”, bowiem jedynie w przy-padku dwóch wyborów prezydenckich (w II turze z roku i w roku) oraz refe-rendum akcesyjnego poparcie dla jednej z opcji przewyższyło poziom absencji wyborczej.

Członkostwo w stowarzyszeniachCzłonkostwo w tyskich stowarzyszeniach kształtuje się na stosunkowo niskim pozio-

mie. W szeregach zbadanych tyskich stowarzyszeń³⁹³ skupia się około , tys. członków,z których aktywny jest średnio co czwarty, zaś ( współpracuje z nimi kilkuset wolonta-riuszy niebędących członkami, co stanowi około % mieszkańców miasta.

Średnio na jedno tyskie stowarzyszenie przypada około członków, p jednak grosz nich (/ ) to niewielkie organizacje liczące do osób. Natomiast tylko cztery organi-zacje skupiające ponad osób możemy traktować jako masowe. Za charakterystycznącechę tyskich stowarzyszeń może my uznać dramatyczny spadek uczestnictwa w organi-zacjach ǳiałających w poprzednim systemie³⁹⁴.

Inne formy uczestnictwaU progu XXI wieku, co piąty tyszanin deklarował, że osiągnął coś dla dobra ogółu

ǳiałając wspólnie z sąsiadem (np. remont klatki schodowej, budowa chodników i dróg),co czwarty — że w ostatnich kilku latach włączał się w ǳiałania na rzecz swojego środo-wiska (bloku, osiedla, parafii, miasta), a co ǳiesiąty — że jest członkiem jakiejś organi-zacji, stowarzyszenia, partii, ruchu, komitetu itd. (najczęściej komitetu roǳicielskiego,związku zawodowego bądź zrzeszenia zawodowego)³⁹⁵. Warto wskazać, iż w rokupod protestem przeciwko likwidacji tyskich linii trolejbusowych złożyło podpis ponad tys. osób, co stanowiło około % populacji³⁹⁶.

Aktywność mieszkańców przejawia się także w szeregu inicjatyw nieformalnych, klu-bów osiedlowych, szkolnych i ǳiałających przy ośrodkach kul tury. I jak się okazuje, peł-nią one niebagatelną rolę w lokalnym uczestnictwie obywatelskim. Wystarczy nadmie-nić, że tylko w roku liczbę osób uczestniczących w ǳiałalności kilkunastu instytucjifunkcjonujących przy jednej z tyskich parafii szacowano na kilkaset osób³⁹⁷.

świadomi swoich praw odmawiają ponoszenia nienależnych opłat lub zwracają się o ich zwrot, odważniej skła-dają wnioski i skargi).

³⁹⁰Opieram się na zapisie wystąpienia „Mapa aktywności obywatelskiej: studium przypadku Tychy”, któreprzygotowałem wraz z Piotrem Frączakiem na konwersatorium „Samoorganizacja społeczeństwa polskiego —trzeci sektor w jednoczącej się I Europie” organizowanego przez Zakład Społeczeństwa Obywatelskiego IFISPAN, styczeń .

³⁹¹Zob. wykres nr .³⁹²Jeden z najgorszych wyników w wojewóǳtwie, stanowiący niecałe , średniej wojewóǳkiej i , średniej

krajowej, od , do , ekwencji w gminach byłych ǳielnicach.³⁹³Dane dla organizacji.³⁹⁴Na przestrzeni dekady – Polski Związek Emerytów, Rencistów i inwalidów stracił / członków.

TPD — /, PTK — /, ZHP — /.³⁹⁵Z. Źagała, tr kt ralny kapitał społeczny tyskie zbiorowości lokalne czyli czy yszanie s społecznie aktywni,

w: noty i instyt c e obywatelskie w społeczności lokalne , (red.) M. S. Szczepański, P. Rojek, Wyższa SzkołaZarząǳania i Nauk Społecznych, Tychy , s. –.

³⁹⁶PURZ, roni trole b s w, w: „ azeta w atowicac . odatek do azety yborcze ” , z września.³⁹⁷Organizacje kościelne (parafialne) — parafialne rady duszpasterskie, zespoły charytatywne, bractwa trzeź-

wości, żywy różaniec, katecheza dorosłych, poradnie roǳinne, Świecki Zakon Franciszkański, ruch „ŚwiatłoŻycie”, oaza roǳin, ǳieci Maryi, Legio Mariae, schole, zespoły śpiewacze, muzyczne i teatralne, grupy mini-


Dobroczynność publicznaZa specyficzny miernik aktywności obywatelskiej może posłużyć np. wolumen środ-

ków zbieranych w trakcie tradycyjnych kwest takich, jak ogólnopolskie finały WielkiejOrkiestry Świątecznej Pomocy, organizowana corocznie przez Społeczne Stowarzysze-nie Hospicjum im. Św. Kaliksta I listopada kwesta na tyskim cmentarzu komunalnymczy wreszcie zbiórka środków na rzecz ofiar katastro w Tatrach w styczniu roku.Na przestrzeni lat – zauważamy rosnący trend wielkości zbieranych kwot³⁹⁸.Zresztą należy wskazać, że zbiórki, koncerty i imprezy charytatywne oraz inne tego ty-pu przedsięwzięcia podejmowane bądź dla niesienia pomocy potrzebującym, bądź dlawsparcia ǳiałalności konkretnych organizacji, bądź wreszcie na potrzeby realizacji wła-snych celów statutowych, to popularne formy ǳiałań. Jednak duże nagromaǳenie tegotypu inicjatyw w przeciągu krótkiego czasu sprawia, że niektóre z nich kończą się nie-powoǳeniami³⁹⁹.

Scena aktywności zinstytucjonalizowanejHistoria tyskich organizacji społecznych sięga okresu dwuǳiestolecia mięǳywojen-

nego. Z tego okresu wywoǳą się cztery z ǳiałających obecnie stowarzyszeń⁴⁰⁰. W czasachPRL-u powstawały jedynie organizacje wyższej użyteczności⁴⁰¹, hobbistyczne⁴⁰² i sporto-we. Okres przełomu (lata –)to czas powstawania organizacji skupiających osobysilnie związane z pewnym miejscem geograficznym, miejscem pochoǳenia⁴⁰³. W tymczasie obserwowano także wzrost znaczenia organizacji charytatywnych oraz zajmującychsię osobami chorymi i niepełnosprawnymi, które to osoby stanowią zresztą gros ich bazyczłonkowskiej. Zdecydowana większość ǳiałających stowarzyszeń powstała w ostatnichkilku latach i podejmuje ǳiałania głównie w zakresie sportu, rekreacji, turystyki i wy-poczynku, oświaty edukacji i wychowania, hobby i rozwoju zainteresowań oraz pomocyspołecznej, samopomocy i ǳiałalności charytatywnej⁴⁰⁴.

Lokalną scenę aktywności zinstytucjonalizowanej w Tychach na początku nowe-go wieku zapełnia około podmiotów takich⁴⁰⁵, jak: stowarzyszenia,stowarzyszeniakultury fizycznej i sportu, stowarzyszenia zwykłe, fundacje,uczniowskie kluby sportowe,organizacje harcerskie, inicjatywy artystyczne (teatry amatorskie, zespoły muzyczne, ta-neczne i folklorystyczne), koła gospodyń wiejskich, rady szkól, Młoǳieżowa Rada Mia-sta, inicjatywy i organizacje parafialne oraz należące „do porządku właǳy” rady osiedli.

W okresie – ta scena uległa głębokim przeobrażeniom. W początkach lat. szacowano, że w mieście Tychy ǳiała około organizacji⁴⁰⁶,które skupiają około członków⁴⁰⁷. Jednakże już wtedy Ł. Staniczek wskazywała na brak organizacjio charakterze masowym oraz oznaki recesji w organizacjach o długim (kilkuǳiesięcio-letnim) rodowoǳie, dobrze sytuowanych w czasach PRL-u i w organizacjach młoǳieżo-wych. Natomiast wciągu następnego ǳiesięciolecia, pomimo tego, że przybyło organiza-

stranckie przy Parafii Św. Ducha w roku liczyły łącznie członków. Por. Ł. Staniczek, r anizac e ,op. cit. Na znaczenie inicjatyw kościelnych wskazywał także J. Kurczewski podczas prezentacji wyników badańrealizowanych przez zespół Ośrodka Badań Społecznych Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwer-sytetu Warszawskiego pt. Lokalne społeczności obywatelskie na organizowanym przez Zakład SpołeczeństwaObywatelskiego IFiS PAN konwersatorium Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: Trzeci sektor w jedno-czącej się Europie (Warszawa, luty roku).

³⁹⁸WOŚP zebrała po około zł w latach i oraz po około zł w latach i (jestto łączna kwota dla miast Tychy i Bieruń oraz kilku innych gmin), a Hospicjum po około zł w latach i oraz zł w r. i , zł w roku .

³⁹⁹Inna sprawa, że niedostatki upublicznianych informacji o wynikach kwest i imprez charytatywnych utrud-niają rzetelną ocenę tych przedsięwzięć.

⁴⁰⁰PCK, Stowarzyszenie Bibliotekarzy, TPD i Związek Inwalidów Wojennych.⁴⁰¹Polski Komitet Pomocy Społecznej, Polski Związek Niewidomych.⁴⁰²Akwarystów, filatelistów, wędkarzy, hodowców kanarków.⁴⁰³Tzw. organizacje tożsamowościowe, które odgrywały dużą rolę w początkach lat , . Zob. Ł. Staniczek,r anizac e społeczne w mieście. r ba opis soc olo iczne o, w: yc y. roblemy miasta i perspektywy ic rozwi -

zywania, M. S. Szczepański (red.), Urząd Miasta, Tychy , s. –.⁴⁰⁴Zob. tab. „Obszary ǳiałań organizacji pozarządowych w badanych gminach”.⁴⁰⁵Faktyczną ǳiałalność zdaje się prowaǳić około % z nich.⁴⁰⁶T. Nawrocki, r anizac e społeczne i polityczne, w: yc y . ono ra a miasta, (red.) M. S. Szcze-

pański, s. –.⁴⁰⁷Ł. Staniczek, r anizac e , op. cit.


cji,zmniejszyła się (i to prawie o połowę) ogólna liczba członków⁴⁰⁸ Ponadto poważnymproblemem okazuje się niewielki uǳiał liczby członków aktywnych, wynoszący około/ ogólnej ich liczby⁴⁰⁹. Interesującym zjawiskiem jest powstawanie organizacji bądź in-spirowanych przez właǳe (np. „Trzeźwość Życia”), bądź też nastawionych na kontaktyz nią (np. „Tyskie Bractwo Kurkowe”), a także umocnienie się — po zmianie właǳyw roku — pozycji organizacji sportowych, w tym klubów sportowych uczestniczą-cych w rozgrywkach na szczeblu centralnym i okręgowym.

Podsumowując możemy stwierǳić, że tyskie stowarzyszenia to instytucje ǳiałające„społecznie” (z uwagi na niskie budżety i praktycznie brak płatnego personelu), kadro-we (biorąc pod uwagę liczbę osób angażujących się w ich ǳiałanie), ubogo wyposażonew sprzęt, słabo pozyskujące środki z zewnątrz, niewykazujące samoświadomości sekto-rowej, orientujące się na kontakty wewnątrz sektora organizacji oraz z administracją pu-bliczną o charakterze branżowym, prawie niekontaktujące się z lokalnymi przedsiębior-cami⁴¹⁰.W oczach jednego z tyskich urzędników municypalnych organizacje pozarządo-we ǳiałające w mieście i na rzecz jego mieszkańców „dosyć skutecznie zagospodarowująpewne nisze, ale generalnie nie są zdolne do rozwiązywania globalnych problemów spo-łeczności, a zatem nie mogą być parmerem samorządu”. Stąd — w większości przypadkównie gwarantują regularnego świadczenia usług na odpowiednim poziomie⁴¹¹.

Mapa aktywnościAnalizę aktywności przeprowaǳimy z uwzględnieniem następujących opozycji: cen-

trum-peryferie, wartości-rozwój, dobro wspólne-dobro jednostki oraz kontinua akcyj-ność-regulaność i wsparcie (pomoc)-współpraca (partnerstwo)-wymiana informacji-ǳia-łania niezależne i równoległe-lobbing-konflikt-korupcja. Przywołane tu wymiary oddajązasadnicze cechy aktywności obywatelskiej na szczeblu lokalnym⁴¹².

Opozycja centrum-peryferie, czyli geografia aktywnościPrzyglądając się przestrzennemu rozmieszczeniu podmiotów, generalnie możemy stwier-

ǳić, że w Tychach trudno mówić o występowaniu opozycji centrum-peryferie, co jestpodyktowane charakterem miasta, składającego się w zdecydowanej większości z nowopowstałych osiedli zasiedlonych przez ludność napływową — i to głównie spoza regionu.Organizacje zorientowane w dużej mierze na ǳiałania wyłącznie na poziomie „mikro —lokalnym” występują zatem jedynie w tych ǳielnicach miasta, które jeszcze do niedawnabyły — samoǳielnymi osadami (wsiami) i gǳie stwierǳa się niski stopień dezinte-gracji społecznej”⁴¹³. Przykładami takich instytucji są Stowarzyszenie „Znaków”⁴¹⁴, KołoGospodyń Wiejskich w ǳielnicy Urbanowice, Świetlica Socjoterapeutyczna w ǳielnicyWilkowyje, lokalne kluby sportowe — a ściśle drużyny piłkarskie, choć te w pogoni zawynikami sięgają po młoǳież spoza własnego środowiska — rady szkól, niektóre radyǳielnic oraz lokalne inicjatywy inwestycyjne.

Stwierǳamy także niski poziom interwencji zewnętrznej, ponieważ zdecydowanąwiększość inicjatyw zrealizowały organizacje mające swoją sieǳibę w Tychach, o lokal-nym lub „rejonowym” zasięgu ǳiałania.

⁴⁰⁸Poza wspomnianymi powyżej stratami w bazie członkowskiej odnotować trzeba także upadek takich orga-nizacji masowych, jak LOP, Liga Kobiet Polskich, Federacja Konsumentów (funkcjonują organizacje szczeblawojewóǳkiego), LOK (prowaǳi wyłącznie ǳiałalność gospodarczą), Osób chorych na cukrzycę (w roku liczyło członków). W mieście Tychy w roku nie ǳiałają żadne OSP.

⁴⁰⁹Por. R. Skrzypiec, yskie , op. cit., s. –‥⁴¹⁰R. Skrzypiec, yskie , op. cit.⁴¹¹To przekonanie może zostać także odebrane jako wyraz pewnej paternalistycznej postawy ze strony urzędu

wobec organizacji i aktywnych obywateli. Por. R. Skrzypiec, zy aktywni obywatele to akaś zaraza w: „ y ieńw yc ac ” z stycznia r.

⁴¹²Bazujemy na wynikach badania „ pis powszec ny tyskic inic atyw obywatelskic ” opublikowanych w R.Skrzypiec, yskie , op. cit. i uzupełnionych w roku . Na potrzeby konstrukcji „Mapy” wykorzystaliśmyponad inicjatyw zrealizowanych w Tychach w latach –. Ich opis i graficzną prezentację zawierarysunek nr .

⁴¹³K. Czekaj, A. Niesporek, M. Zawartka, tlas problem w społecznyc miasta, maszynopis, Urząd MiastaTychy, Tychy .

⁴¹⁴Jest to typowa środowiskowa grupa lobbingowa. Jednakże fakt, że jej członkowie wchoǳą w skład RadyMiasta, może w efekcie doprowaǳić do poszerzenia obszaru ich zainteresowań o sprawy ogólnomiejskie.


Orientacja wartości-rozwój i dobro wspólne-dobro jednostkiJak wynika z mapy aktywności, w Tychach wyraźnie zaznacza się przewaga ǳiałań

w obszarze „dobra jednostki”, realizowanych przez największą liczbę organizacji. ǲiała-nia te są zorientowane na zaspokojenie zlokalizowanych potrzeb, rozwiązanie ujawnio-nych problemów, przede wszystkim w obszarach pomocy społecznej i opieki socjalnej,poprzez podejmowanie ǳiałań charytatywnych oraz ochrony zdrowia. Noszą charakterinterwencji w sferę potrzeb społecznych, które to interwencje wynikają raczej z reakcji nanapawające dramatyczne sygnały niż są efektem rozpoznania problemów, Ta sfera aktyw-ności jest w dużym stopniu wspierana finansowo z budżetu gminy w postaci kontraktówi dotacji.

Za obszar o dużym nasyceniu aktywnością możemy także uznać pole opisane ja-ko „rozwój indywidualny jednostki”. Tu znajdujemy zarówno wszelkiego roǳaju formyǳiałalności artystycznej”⁴¹⁵, jak i krzewienia kultury fizycznej i rywalizacji sportowej. Ichrealizację gmina wspiera finansowo. Ponadto zaliczamy tu ǳiałania w zakresie rzecznic-twa interesów indywidualnych osób, dostarczanie usług internetowych, czy też szkoleniapodnoszące kwalifikacje.

ǲiałania w obszarze „dobra wspólnego”, i to zarówno zorientowane na rozwój, jaki na wartości, znajdują się w zdecydowanej mniejszości, Po stronie wartości mamy tuǳiałania na rzecz praw zwierząt i ochrony przyrody, a także rzecznictwo i obronę intere-sów zbiorowych. Po stronie rozwoju znajdujemy ǳiałania „modernizacyjne”, polegającena opracowywaniu i wdrażaniu nowych rozwiązań i instytucji o znaczeniu strategicznym(Agenda , Fundusz Poręczeń Kredytowych), budowie nowych bądź modernizacji ist-niejących urząǳeń inastruktury edukacyjnej, leczniczej, rekreacyjnej, a także te, którepodnoszą zasób wieǳy w lokalnej społeczności (np. szkolenia z zakresu edukacji eko-logicznej na temat programu selektywnej zbiórki odpadów czy dostępu do informacji).Innym typem ǳiałań mieszczących się w tej kategorii są wszelkiego roǳaju protestyoraz inne ǳiałania związane z procedurą lokalizacji nowych inwestycji (głównie stacjibenzynowych dużych obiektów handlowych).

Częstotliwość podejmowanych ǳiałańTyskie organizacje pozarządowe podejmują ǳiałania z różną częstotliwością. Na „ty-

skiej mapie aktywności” wyróżniamy:

ǳiałalność stałą”⁴¹⁶ — realizowaną przez nieliczne podmioty i to wy-łącznie w zakresie usług socjalnych i opiekuńczych, poradnictwa, profilakty-ki uzależnień„ochrony zdrowia — np. Domy Pomocy Społecznej, Ośrodek„Christoforos”, Świetlice Środowiskowe, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Śro-dowiskowy Dom Samopomocy — prowaǳone przez Caritas ArchidiecezjiKatowickiej”⁴¹⁷, hospicjum — prowaǳone przez Społeczne StowarzyszenieHospicjum im. Św. Kaliksta I;

ǳiałalność regularną — znajdujemy wiele przejawów inicjatyw o takimcharakterze — ǳiałalność teatrów, zespołów muzycznych, klubów sporto-wych, instytucji zajmujących się poradnictwem, rzecznictwem interesów,profilaktyką uzależnień;

kampanie — np. Agenda , realizacja konkretnych projektów (np.„Starszy Brat, Starsza Siostra”), dostarczanie internetu, tworzenie funduszuporęczeń kredytowych;

akcje — charytatywne (zbiórki darów), protesty; „ciepła zupa dla ubo-gich”;

okazjonalne — wydarzenia artystyczne, Sprzątanie Świata, obchody rocz-nicowe, Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy;

sporadyczne (incydentalne) — imprezy, festyny, szkolenia. W Tychach przeważaǳiałalność prowaǳona niesystematycznie, co w dużej mierze podyktowane jest stanem

⁴¹⁵ǲiałalność artystyczna może równocześnie być ǳiałaniem nastawionym na realizację „wartości” i znajdo-wać się na przeciwległym biegunie naszej mapy.

⁴¹⁶Prowaǳoną coǳiennie w określonych goǳinach i według określonego standardu.⁴¹⁷To najpoważniejszy partner tyskiego magistratu, któremu zleca się świadczenie szeregu usług społecznych.


lokalnych organizacji, które dysponują skromnymi zasobami luǳkimi, finansowymi i or-ganizacyjnymi.

Od wsparcia do patologiiNiezwykle istotna z punktu wiǳenia rozwoju lokalnej wspólnoty wydaje się pró-

ba rozmieszczenia przejawów lokalnej aktywności, także kontaktów z pozostałymi sek-torami, w tym z lokalnym samorządem, na kontinuum wsparcie (pomoc)-współpraca(partnerstwo)-wymiana informacji-ǳiałania niezależne i równoległe — lobbing-kon-flikt-korupcja.

Jak wynika z naszych badań⁴¹⁸, gmina Tychy chętnie uǳiela finansowego i poza fi-nansowego wsparcia organizacjom pozarządowym realizującym zadania własne gminykierując główny strumień środków w postaci kontraktów, dotacji i grantów do spraw-ǳonych podmiotów⁴¹⁹.

Prawie połowa tyskich stowarzyszeń deklaruje⁴²⁰, że współpracuje merytorycznie (part-nerstwo) z instytucjami gminy jednakże głównie są to kontakty w celu operacyjnym,czyli dla realizacji konkretnego zadania, a prawie wcale w celu strategicznym, czyli dlawypracowania nowych rozwiązań⁴²¹.

Chociaż politykę informacyjną gminy trzeba ocenić wysoko, to jednak trudno mówićo wymianie informacji tak z organizacjami, jak i generalnie z mieszkańcami miasta. Coprawda funkcjonuje mechanizm dystrybucji informacji „do” oraz ewentualnie żądanie in-formacji „od”, ale brak mechanizmów wymiany informacji o realizowanych ǳiałaniach,zbierania opinii o potrzeb bach i problemach, sposobach ich zaspokajania oraz rozwiązy-wania, konsultacji strategicznych ǳiałań, które „torują drogę bezpośrednim i pośrednimformom uczestnictwa mieszkańców w publicznym podejmowaniu decyzji”⁴²². Za swo-iste spełnienie tego wymogu można by uznać uczestnictwo w pracach merytorycznychkomisji Rady Miasta poprzedniej kadencji członków spoza, gdyby nie fakt, że członkówpowoływano w oparciu o parytety partyjne.

Zdecydowana większość inicjatyw obywatelskich, co należy uznać za zjawisko natural-ne, to ǳiałania niezależne, tzn. takie, które nie są adresowane do administracji publicznej,w tym samorządowej, nie zakładają uzyskania od niej wsparcia, współpracy z jej strony.Natomiast do ǳiałań równoległych zaliczymy m. in. tworzenie i administrowanie przezgminę Osiedlowymi Centrami Sportowymi i równoczesne uǳielanie szerokiego wspar-cia lokalnym klubom oraz organizacjom sportowym, w tym utrzymywanie obiektówsportowych, prowaǳenie własnych DPS-ów i kontraktowanie usług w niepublicznychDPS-ach.

Podobnie jak w przypadku ǳiałań o charakterze współpracy merytorycznej — znaj-dujemy równie niewiele przykładów ǳiałań o charakterze lobbingowym, co więcej, gro-no aktywnych aktorów nie jest zbyt liczne i obejmuje głównie przedstawicieli różnych

⁴¹⁸Zob. P. Frączak, R. Skrzypiec, rze rzysta mina. r anizac e pozarz dowe. or pc a, Ośrodek badaniaAktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Asocjacje”, Warszawa .

⁴¹⁹Dane za rok : Caritas Archidiecezji Katowickiej — około , mln zł na prowaǳenie placówek opie-kuńczo-wychowawczych i domu pomocy społecznej oraz świadczenie usług opiekuńczych; ośrodki wsparcia— , mln: z Miejskiego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wyasygnowanow formie dotacji około tys. w formie dotacji, a na „różne ǳiałania w zakresie profilaktyki i przeciwǳiała-nia alkoholizmowi” tys., dotacja na świadczenie opieki osobom terminalnie chorym wyniosła , tys.,podobną kwotę wydatkowano w ramach „Konkursu pomocowego”, zaś na realizację „Programu ProfilaktykiZdrowotnej” — , mln: na organizację obozów i kolonii — tys., edukację ekologiczną — tys., współ-organizację imprez kulturalnych — tys., współorganizację imprez sportowych — tys. Ponadto uǳielasię ulg w opłatach za wynajem lokali gminnych.

⁴²⁰Por. R. Skrzypiec, yskie , op. cit.⁴²¹Znajdujemy tu ǳiałania zmierzające do tworzenia użytków ekologicznych i obszarów chronionych (współ-

praca z merytorycznymi komisjami rady oraz wyǳiałami UM), tworzenie Centrum Wolontariatu (z wyǳiałemUM), tworzenie funduszu poręczeń kredytowych (z Zarządem i Radą Miasta), ǳiałania termomodernizacyjneoraz na rzecz zrównoważonego rozwoju (komisje Rady i wyǳiały), czy wreszcie ǳiałania z zakresu pomocyspołecznej, ochrony zdrowia, profilaktyki uzależnień, edukacji ekologicznej — program selektywnej zbiórkiodpadów i kulturalne (głównie z wyǳiałami UM i jednostkami organizacyjnymi).

⁴²²M. Warowicki, d kom nikac i do wsp łpracy, w: ktywnoś , op. cit., s. . Pogłębioną analizę procesówkomunikacji pomięǳy jednostkami właǳy i administracji publicznej a obywatelami próbującymi bronić wła-snych interesów prezentuje Grażyna Woroniecka w ǳiele ǲiałanie polityczne. r ba soc olo ii interpretatywne ,Oficyna Naukowa, Warszawa .


grup zawodowych⁴²³ i przedsiębiorców⁴²⁴. Pewną aktywnością o takim charakterze mogąsię pochwalić jedynie nieliczne organizacje pozarządowe, przede wszystkim te, które zaj-mują się sprawami mieszkaniowymi oraz problemami bezrobotnych. Mieści się tu takżeǳiałalność Stowarzyszenia „Znaków” na rzecz rozwoju i modernizacji ǳielnicy. Nato-miast do osobnej kategorii ǳiałań lobbingowych trzeba zaliczyć monitorowanie proceduruǳielania dotacji ze środków budżetu gminy⁴²⁵.

Zaobserwowaliśmy mniejszą skłonność tyskich stowarzyszeń do wzajemnych kontak-tów pomięǳy organizacjami niż do kontaktów z instytucjami gminy. Partnerem, z któ-rym kontakty zdarzają się niezwykle rzadko, jest biznes. Jedynym celem tych interakcjijest w zasaǳie pozyskanie finansowego wsparcia, a co zaskakujące, jedynie sporadyczniedochoǳi do konfliktów, np. w obronie wartości. Natomiast do kontaktów pomięǳy or-ganizacji dochoǳi przede wszystkim wewnątrz własnej „branży”, w celu podjęcia współ-pracy merytorycznej, realizacji konkretnego zadania. Tyskie organizacje tylko w niewiel-kim stopniu pozyskują środki od innych organizacji pozarządowych, co także dowoǳiich słabości. Wyczuwalny jest również brak wśród aktywistów tyskich stowarzyszeń świa-domości uczestniczenia w szerokim ruchu społecznym, czego przejawem jest m. in. nie-umiejętność i brak skłonności do podejmowania współpracy z innymi organizacjami, np.zmierzającej do wypracowania zasad partnerstwa z właǳami miasta i niewiara w powo-ǳenie tego typu inicjatyw. W tym kontekście koniecznie trzeba wskazać na mizernyefekt zorganizowanego wiosną „Forum Organizacji Pozarządowych”. Z jednej stro-ny, dojście do skutku zorganizowanej własnymi siłami przez grupę roboczą ds. FOP⁴²⁶imprezy, której celem była integracja sektora, próba zdefiniowania jego oczekiwań orazrozpoczęcie pracy nad kompleksowym programem współpracy z samorządem, a w któ-rej uczestniczyło kilkaǳiesiąt osób, jest niewątpliwym sukcesem. Z drugiej strony zanikaktywności inicjatorów oraz brak zainteresowania uczestników FOP i tyskiego trzeciegosektora jako takiego wydają się jedną z barier rozwoju tej formy samoorganizacji w Ty-chach⁴²⁷.

Tyskie stowarzyszenia deklarują brak konfliktów we własnym gronie i na naszej mapierównież nie występują takie interakcje, chyba że mamy tu do czynienia z ukrytymi kon-fliktami, np. o dostęp do środków finansowych z budżetu miasta. Najczęściej występującąformą konfliktu są protesty skierowane przeciwko lokalizacji kolejnych inwestycji orazwynikające z uciążliwości związanych z coǳiennym funkcjonowaniem organizmu miej-skiego. Wymienione roǳaje konfliktów możemy zakwalifikować jako autentyczny wyraztroski o dobro wspólne⁴²⁸, konflikty o charakterze ideowym⁴²⁹, zachowania obronne⁴³⁰.

⁴²³Za przykład mogą posłużyć pracownicy spółki „Tyskie Linie Trolejbusowe”, zrzeszeni w Społecznym Ko-mitecie Obrony Tyskich Trolejbusów (SKOTT), którzy od, kilku lat skutecznie przeciwǳiałają pomysłomlikwidacji tyskich trolejbusów, broniąc tym samym własnych miejsc pracy. W apogeum akcji jesienią roku SKOTT zebrał ponad tys. głosów sprzeciwu, które złożył w Raǳie Miasta. Kampania uzyskała wspar-cie także tyskich grup ekologicznych — Miejskiego Koła Polskiego Klubu Ekologicznego i Stowarzyszenia„Federacji Zielonych”, które wystosowały wspólne oświadczenie do lokalnych mediów. Zob. tanowisko to-warzyszenia ederac i ielonyc w yc ac w sprawie rozwi zań kom nikacy nyc w mieście yc y, w: „ c o” z września i R. Skrzypiec. yskie tra tki ratowane na razie , — w: „ soc ac e” nr . s. .

⁴²⁴Kampania na rzecz utworzenia funduszu poręczeń kredytowych, kwestia podatków w specjalnej strefieekonomicznej.

⁴²⁵Projekty o tym charakterze już od paru lat prowaǳi Stowarzyszenie „Federacji Zielonych” w Tychach,ǳięki czemu dokonuje się podnoszenie standardów w tym zakresie. Warto jednak zaznaczyć, że kilkakrotnepróby uregulowania zasad współpracy pomięǳy właǳami miasta a lokalnym sektorem organizacji stawały sięprzedmiotem politycznego przetargu bądź próbowano wykorzystywać je do partykularnych celów inicjatorów.

⁴²⁶W jej skład weszli przedstawiciele tyskich stowarzyszeń.⁴²⁷Zob. Część II „ ształtowanie standard w nkc onowania lokalne o samorz d — or m r anizac i o-

zarz dowyc w yc ac ” w: R. Skrzypiec, o a rze rzysta mina , Tyska Grupa Obywatelska, Stowarzy-szenie „Federacji Zielonych”, Tychy .

⁴²⁸Konflikt wokół pomysłu likwidacji linii trolejbusowych może zostać równocześnie odebrany jako walkao dobro własne protestujących.

⁴²⁹Manifestacja przeciwko wycofaniu na wniosek gminnej administracji książki o wymowie antysemickiejz jednej z tyskich księgarń, konflikt pomięǳy organizacja ekologiczną a sklepem zoologicznym, w którymw uciążliwych warunkach przetrzymywano zwierzęta.

⁴³⁰Będące zarówno przejawem syndromów NIMBY i LULU (protesty lokalnych grup społecznych przeciwkolokalizacji uciążliwych ze społecznego i ekologicznego punktu wiǳenia inwestycji czy instytucji), bądź wprostobrona zajmowanej przez siebie pozycji na rynku. Za przejaw tego pierwszego uznamy protest mieszkańcówprzeciwko lokalizacji wytwórni asfaltu. Za przejaw tego drugiego — oprotestowanie przez kupców projektuprzeniesienia targowiska miejskiego, czy wreszcie liczne protesty przeciwko lokalizacji dużych obiektów han-


Część konfliktów ujawnia się pośrednio za pomocą listów do lokalnych mediów, urzędówadministracji publicznej bądź też bezpośrednio do naruszycieli. Organizacje społecznetraktowane są tu raczej jako ostatnia instancja.

W kontekście relacji mięǳysektorowych na uwagę zasługują następujące konflik-ty: pomięǳy Urzędem Miasta a stowarzyszeniem „Komitet Pomocy dla Zwierząt” pro-waǳącym schronisko dla bezpańskich zwierząt; pomięǳy Stowarzyszeniem „FederacjiZielonych” i redakcją tygodnika „ c o” wokół zmiany zapisów planu zagospodarowaniaprzestrzennego miasta. Stowarzyszenie korzystając z przysługującego mu z mocy pra-wa uprawnienia sformułowało uwagi do projektu w związku z zamierzoną lokalizacjąw miejskim parku obiektu sakralnego. To ǳiałanie spowodowało, iż na stowarzyszeniei jego przedstawiciela spadło odium „antykościelnego manipulatora”⁴³¹ co można potrak-tować jako próby nieuprawnionego (podmiotowo i przedmiotowo) „wyznaczania granickorzystania przez obywateli z wolności słowa oraz prawa do uczestnictwa w obrocie praw-nym”⁴³².

Choć tyski magistrat wydaje się „nie odczuwać nacisku ze strony przedstawicieli or-ganizacji”, tak ǳiałających we własnym interesie, jak i w interesie grup, które repre-zentują⁴³³, to jednak możemy znaleźć przykłady skutecznych interwencji. Za najbarǳiejznaczącą uznamy fakt, iż „to właśnie [negatywne] stanowisko dwóch organizacji (…)przechyliło szalę” na korzyść odstąpienia od likwidacji trolejbusów⁴³⁴. Innym ǳiałaniem,które przyniosło zamierzony skutek, jest interwencja w sprawie przywrócenia możliwościwynajmowania przez związki wyznaniowe gminnych lokali⁴³⁵. Efektywniejsze okazują sięjednak interwencje partykularne — nawet artykułowane publicznie — niż ǳiałania w in-teresie zbiorowym. Urząd Miasta zlekceważył głos organizacji w sprawie ustanowieniazasad współpracy z trzecim sektorem, natomiast „elastycznie” zareagował na publiczniewyrażoną krytykę odmowy uǳielenia dotacji konkretnej organizacji⁴³⁶.

Tyska społeczność była również świadkiem organizowanych okresowo manifestacjii protestów bezrobotnych i związkowców. Jednak przedmiotem zorganizowanej wiosną roku manifestacji bezrobotnych i zimą roku blokady głównej trasy przelotowejbyła polityka państwa, a nie poczynania lokalnej właǳy czy stan lokalnej społeczności.Akcje stanowiły element kampanii protestu o szerokim zasięgu⁴³⁷.

Do kategorii zachowań patologicznych zaliczymy wszelkie przypadki konfliktu inte-resów, polegające głównie na łączeniu stanowisk we właǳach miasta, na kierowniczychstanowiskach w jednostkach organizacyjnych gminy i we właǳach stowarzyszeń czy klu-bów sportowych. Tyski trzeci sektor nie jest wolny od zjawiska „eko-haraczy” polegające-go na przekazywaniu przez potencjalnego inwestora dotacji organizacjom ekologicznymw zamian za odstąpienie od protestu. W Tychach zidentyfikowaliśmy co najmniej jedentaki przypadek⁴³⁸.

dlowych. W tym ostatnim zakresie dużo większą aktywność wydają się wykazywać organizacja ekologiczne,a także osoby prywatne, choć nie zawsze odwołania i skargi podyktowane są troską o dobro wspólne.

⁴³¹Z. Barszewicz, ntykościelna manip lac a, w: „ c o” nr z paźǳiernika.⁴³²R. Skrzypiec, apa aktywności obywatelskie w ie inie oc rony i poszanowania praw obywatela, w: R.

Skrzypiec, Lokalne , op. cit., s. .⁴³³Taką refleksją poǳieliła się pani Daria Szczepańska, wiceprezydent miasta — Tychy, w trakcie seminarium

Tyskie stowarzyszenia a rozwój miasta zorganizowanego przez Stowarzyszenie „Biuro inicjatyw Społecznych”w Tychach listopada r. Potwierǳenie tego znajdujemy w realnych ǳiałaniach, m. in. w zakresiekonsultacji „Rocznego programu współpracy właǳ miasta z organizacjami pozarządowymi na rok”.

⁴³⁴R. Skrzypiec, yskie , op. cit.⁴³⁵Sprawa wydaje się mieć kontekst „polityczny” i „medialny”. Zmiana stanowiska nastąpiła po przejęciu —

w trakcie kadencji — właǳy przez Unię Wolności i SLD z rąk AWS. Zob. (wu), owy zarz d zroz miał, w:„ y ień w yc ac ”, z sierpnia i R. Skrzypiec, R. Skrzypiec, apa , op. cit., s. .

⁴³⁶Zob. (ano), Rada bez kons ltacy na, w: „ owe c o” z września i B. Szymczyk list otwarty ierow-nicza rola zarz d miasta , w: , y ień w yc ac ” z kwietnia. O zagadnieniu programu współpracyszerzej w dalszej części.

⁴³⁷ łodowy marsz, w: „ c o” nr z maja, (rym). amy te o doś , w: „ iennik ac odni yc y” z lutego.

⁴³⁸Szerzej na temat zjawiska „eko-haraczy” piszę w swojej rozprawie doktorskiej „ bywatelskie instyt c e in-terwency ne elementem proced r demokratyczne o państwa prawa”. Co charakterystyczne, organizacje i klubysportowe korzystające z takich powiązań, podobnie jak organizacje oskarżane o ǳiałania nieetyczne, trudnolub wcale nie poddają się badaniom. Por. R. Skrzypiec, yskie , op. cit. i P. Frączak, R. Skrzypiec, rze rzy-sta ”, op. cit.


Zaangażowanie w politykęW zasaǳie możemy stwierǳić, że tyski trzeci sektor nie jest uczestnikiem lokal-

nej polityki. Z jednej strony, obowiązująca w gminie większościowa ordynacja utrudnia— choć nie uniemożliwia — organizacjom pozarządowym bezpośredni uǳiał w wybo-rach samorządowych. W kadencji – w sprawowaniu właǳy w mieście uczest-niczył przedstawiciel Stowarzyszenia „Żwaków”. Natomiast w roku wystartowałydwa komitety o obywatelskiej proweniencji: „Tychy — Naszą Małą Ojczyzną”, z któregolist kandydowało wielu liderów tyskich stowarzyszeń, oraz Konfederacja Ruch ObronyBezrobotnych RP. „Nasza Mała Ojczyzna” osiągnęła sukces, zaś start ROB zakończył sięporażką⁴³⁹. Z drugiej strony, faktycznie ograniczone związki instytucjonalne są zastępo-wane związkami personalnymi. Do typowych należy łączenie członkostwa w organizacjiz mandatem radnego⁴⁴⁰, łączenie członkostwa w organizacji z inną funkcją w raǳie⁴⁴¹,łączenie członkostwa w organizacji z zatrudnieniem w jednostkach gminy Natomiast naszczególną uwagę zasługują związki nietypowe. Stowarzyszenie „Żwaków” to w zasaǳierada tej ǳielnicy. Utworzonym ǳięki wsparciu oddolnej inicjatywy przez przedstawicielijednego z wyǳiałów tutejszego Magistratu Stowarzyszeniem „Trzeźwość Życia” jeszczedo niedawna kierowała radna ubiegłej kadencji. Wspominaliśmy o wzmocnieniu pozycjiklubów sportowych i stowarzyszeń sportowych po zmianie na szczytach właǳy. Wartowskazać na dobre kontakty części organizacji — ǳiałających w obszarze pomocy społecz-nej i ochrony zdrowia — z jednym z wyǳiałów Urzędu Miasta. Możemy stwierǳić, iżw tym obszarze polityka miasta najpełniej realizuje zasadę pomocniczości, choć główniepoprzez delegowanie realizacji zadań i przekazywanie koniecznych — do tego środków.Na uwagę zasługuje także pozycja „Tyskiego Bractwa Kurkowego”.

Nie mniej interesujące zagadnienie stanowi wpływ, jaki na oddolną aktywność oby-watelską wywierają partie polityczne. Podstawową funkcją partii politycznych, które Gliń-ski wyróżnił jako jedną z form przejawiania się samoorganizacji obywatelskiej, jest spra-wowanie właǳy. Tychy to jedyna z badanych gmin, w której kontrolę nad układemlokalnym sprawują partie, odroǳone po kryzysie z początku lat . ubiegłego wieku.Naszą uwagę zwracają także te ǳiałania, które wykraczają poza ten utarty stereotyp. Cociekawe, podejmowane inicjatywy wydają się koncentrować na wybranych obszarach,głównie pomocy osobom zmarginalizowanym, w formie zbiórek czy programów sty-pendialnych⁴⁴² oraz w zakresie sportu”⁴⁴³. Podejmowane są tematy szczególnie na czasie,jak np. próbne referendum unĳne, które w maju roku we wszystkich średnichszkołach w mieście zorganizowało Koło Młodych SLD”⁴⁴⁴. Co prawda nie dysponujemyżadnymi wynikami badań odnoszących się do tego aspektu, jednak na podstawie obser-wacji lokalnego układu możemy wnioskować, iż trzeci sektor nie jest ani obiektem, anipartnerem dla miejscowych partii politycznych. Stąd jedynie w wyjątkowych sytuacjach— najczęściej jest to czas wyborów — lokalni politycy kontaktują się, i to wybiórczo,z sektorem organizacji. Dla ilustracji przywołamy dwa przykłady. W trakcie kampaniiprzed wyborami parlamentarnymi w roku Tyska Grupa Obywatelska przeprowa-ǳiła ankietę dla kandydatów na posłów i senatorów pt. „obietnice wyborcze. Kampania”⁴⁴⁵. Na ankietę odpowieǳiał tylko jeden miejscowy kandydat”⁴⁴⁶. Drugim przykła-dem jest zorganizowane przez Przewodniczącego Rady Miasta spotkanie z wybranymiorganizacjami u progu kampanii przed wyborami samorządowymi w roku. Ta ini-

⁴³⁹Jak już wspominaliśmy, „Nasza Mała jczyzna” uzyskała ponad % głosów, obsaǳiła prawie / manda-tów, w tym fotel przewodniczącego rady. Natomiast na kandydatów ROB oddano tylko % głosów.

⁴⁴⁰W kadencji – jednym z wiceprzewodniczących rady był prezes miejscowego PCK.⁴⁴¹Do końca kadencji – członkami merytorycznych komisji rady mogły być osoby spoza rady. Stąd

w skład komisji ds. ochrony środowiska wchoǳili przedstawiciele lokalnych organizacji ekologicznych.⁴⁴²Zob. o sz poma a i i k e, w: „ y ień w yc ac ” nr z stycznia.⁴⁴³Prezesem występującego w hokejowej ekstraklasie klubu „GKS Tychy” został szef lokalnego kola Unii

Wolności. z której szeregów wywoǳi się Prezydent Miasta. W. Todur, Rada mo e pomo e, w: „ azeta w a-towicac . odatek do azety yborcze ” z sierpnia.

⁴⁴⁴ to za ni kto przeciw, w: „ c o” nr z maja.⁴⁴⁵Stanowiącej element podobnej akcji prowaǳonej na poziomie komitetów ogólnopolskich przez porozu-

mienie Programu Przeciw Korupcji Fundacji im. S. Batorego, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, FundacjiKomunikacji Społecznej i Transparency International Polska.

⁴⁴⁶Szef tyskiej Unii Wolności. Zob. R. Skrzypiec, arto czy nie warto, w: „ y ień w yc ac ” , nr() z września.


cjatywa, której korzenie sięgają „X Tyskich Seminariów Majowych”⁴⁴⁷, choć oficjalniepodyktowana została odpowieǳią na wyartykułowane potrzeby lokalnym organizacjompozarządowymi to faktycznie, jak wynika z rozmów z Przewodniczącym Rady stanowiłajeden z elementów jego własnej kampanii.

Generalnie możemy jednak stwierǳić, że taki sposób angażowania się w politykę nieprzyczynia się do poprawy warunków funkcjonowania sektora organizacji pozarządowychw Tychach.

Gmina jako aktorNajważniejszym z katalogu ǳiałań aktywizujących obywateli do ǳiałania na rzecz lo-

kalnej społeczności, jakie mogą podjąć instytucje samorządu gminnego, jest wyznaczaniekierunków oraz stwarzanie warunków do angażowania się obywateli w sprawy publicznepoprzez opracowanie i wdrożenie strategii rozwoju lokalnego wraz z wynikającymi z niejprogramami operacyjnymi. Dopiero w dalszej kolejności idą samoǳielnie realizowaneprzedsięwzięcia oraz transfer środków finansowych wspierających realizację przekazywa-nych jednostkom niepublicznym zadań własnych gminy w formie kontraktów czy dotacjilub na zasaǳie współorganizacji.

Gmina Tychy jest aktywna — choć w różnym stopniu — na każdym z tych pól.W zakresie planowania rozwoju kluczowy dokument stanowi „Strategia rozwoju miastaTychy”. Co ciekawe, na przestrzeni ostatnich kilku lat byliśmy świadkami dwukrotnegoopracowania i uchwalenia tego dokumentu. W pierwszym, obejmującym okres do roku misją miasta ustanowiono „Budowanie systemu inicjatyw społeczności lokalnej”,efektem miało być miasto rozwĳające się harmonĳnie w sferach gospodarki, przestrzenii społecznej. Natomiast nowa strategi⁴⁴⁸ obejmująca okres tylko do roku określaTychy jako miasto nowoczesne, które „bęǳie w stanie sprostać globalnym wyzwaniomcywilizacyjnym, o silnej pozycji w skali regionu i kraju, zdolne do partnerskiej współpra-cy z miastami europejskimi”, zaś jego misję odnosi do wewnętrznie zintegrowanej orazmobilnej społecznie i zawodowo społeczności jego mieszkańców, którzy „tworzą warun-ki dla rozwoju tyskiego środowiska przedsiębiorczości, wzrostu uczestnictwa w korzy-ściach funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego oraz powszechnego dostępu dolokalnego systemu udogodnień miejskich w sposób zapewniający Tychom trwały i zrów-noważony rozwój”. Głównymi priorytetami rozwoju miasta zostały ustanowione „roz-wój przedsiębiorczości i konkurencyjności miasta, rozwój społeczeństwa informacyjnegoi przeciwǳiałanie wykluczeniu społecznemu, rozwój inastruktury ochrony środowiskamiejskiego”.

Pochodną zapisów dokumentów strategicznych są wdrażane programy operacyjne.Efektem aktywności właǳ miasta na przestrzeni ostatnich kilku lat są przyjęte uchwa-łami Rady Miasta m. in. następujące programy: w zakresie ograniczania poziomu bezro-bocia „Program Aktywizacji Lokalnego Rynku Pracy”; w zakresie poprawy bezpieczeń-stwa program „Dość milczenia bezpieczne Tychy”; program „Lokalnych Inicjatyw Inwe-stycyjnych”⁴⁴⁹ w zakresie problemów społecznych „Strategia rozwiązywania problemówspołecznych w Tychach na lata –”; uchwała intencyjna w sprawie współpracyz organizacjami pozarządowymi i społeczeństwem na rzecz implementacji zasad zrówno-ważonego rozwoju oraz program ograniczenia niskiej emisji z domów jednoroǳinnych,polegający na wymianie niskowydajnych i nieekologicznych kotłów węglowych na eko-logiczne źródła ciepła. Warto jednak wskazać, że w sporej części tych obszarów aktywnośćtyskich organizacji pozarządowych jest niewielka.

⁴⁴⁷Doroczne spotkanie środowiska naukowców, ǳiałaczy społecznych i samorządowych poświęcone dyskusjinad podstawowymi problemami nowoczesnego miasta organizowane przez Urząd Miasta Tychy we współpracyz Wyższą Szkołą Zarząǳania i nauk Społecznych w Tychach.

⁴⁴⁸Uchwała Rady Miasta Tychy nr /XIV// z Listopada r. „Strategia rozwoju miasta Tychy— Tychy ”.

⁴⁴⁹W latach – z budżetu miasta dofinansowano realizację inwestycji kwota w łącznej wysokości , mln zł, przy wkłaǳie własnym inicjatorów , mln zł. Inicjatorami prawie / tych przedsięwzięć były grupyosób fizycznych (budowa kanalizacji ściekowej — inicjatyw za około tys. zł z budżetu przy wkłaǳiewłasnym rzędu tys. zł) oraz zdecydowanie rzaǳiej rady roǳiców (inwestycje przyszkolne — inicjatywyza około tys. zł z budżetu przy wkłaǳie własnym około tys. zł).


Nie mniej istotny element obecności gminy na lokalnej scenie stanowią przedsię-wzięcia realizowane przez gminne instytucja. Ich lista w roku⁴⁵⁰ jest dosyć długai obejmuje organizowanie i prowaǳenie instytucji, realizację kampanii, imprez, szkoleńoraz wspieranie świadczenia usług społecznych.

W ostatnim czasie właǳe miasta uruchomiły kilka ważnych instytucji aktywizują-cych, np. Gminne Centrum Informacji, które powstało na bazie ǳiałającego od marcado czerwca roku Ośrodka Informacji Europejskiej⁴⁵¹, czy mieszkanie usamoǳiel-niające młoǳież niepełnoletnią przy Ośrodku Usług piekuńczo-Wychowawczych⁴⁵².

Do drugiej kategorii zaliczymy uǳiał w programie nieodpłatnego przekazania żyw-ności z zapasów Agencji Rynku Rolnego w roku na potrzeby jednostek organiza-cyjnych pomocy społecznej i organizacji pozarządowych wykonujących zadania z zakresupomocy społecznej⁴⁵³; realizację — wespół z partnerami — programu „Czyste gminywizytówką powiatu”⁴⁵⁴ akcję „Lato w mieście ” organizowaną przez tyskie placówkioświatowe⁴⁵⁵, wzorowany na realizowanym przez MOPS Katowice program „ǲieci uli-cy”, którego celem jest przede wszystkim pomoc ǳieciom pochoǳącym z patologicz-nych roǳin”⁴⁵⁶; zainicjowaną po zimowej katastrofie w Tatrach, w której śmierć poniosłagrupa uczniów z tyskiego liceum, ogólnopolską akcję „Bezpieczne Tatry” uświadamia-jącą zagrożenia czekające w górach, czy wreszcie szereg kampanii przeciwko sprzedażyalkoholu nieletnim „Jestem w porządku. Nie sprzedaję alkoholu małolatom” i „Alkoholnieletnim — dostęp wzbroniony” oraz uświadamiających młodym luǳiom zagrożenia,jakie niesie alkohol, „Zachowaj trzeźwy umysł”⁴⁵⁷.

Jeszcze dłuższa jest lista imprez zrealizowanych przez takie instytucje, jak: MiejskieCentrum Kultury Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Miejska Biblioteka Publiczna,MOPS czy Urząd Miasta⁴⁵⁸.

Specjalnym obszarem aktywności instytucji miejskich są ǳiałania w zakresie pod-noszenia wieǳy i umiejętności realizowane samoǳielnie bądź we współpracy — przedewszystkim z miejscową szkołą wyższą. W niektórych przypadkach partnerami są organi-zacja pozarządowe. W roku lista takich ǳiałań obejmuje m. in. kursy samoobrony

⁴⁵⁰Opracowano na podstawie informacji zawartych na www.umtychy.pl⁴⁵¹GCI jest współfinansowane ze środków Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w ramach

programu Aktywizacji Zawodowej Absolwentów „Pierwsza Praca”. Na utworzenie Centrum miasto pozyskałośrodki w wysokości tys. zł.

⁴⁵²Remont i wyposażenie mieszkania kosztowało zł, na co złożyły się środki gminne w wysokości zł, środki Towarzystwa „Nasz Dom” w wysokiości zł, środki anonimowych darczyńców w wysokości zł oraz środki specjalne Ośrodka.

⁴⁵³Żywność w postaci konserw mięsnych przekazano organizacjom pozarządowym zajmującym się pomocąosobom najbarǳiej potrzebującym — PKPS, Caritas i PCK oraz MOPS, głównie na potrzeby całodobowychplacówek pomocy społecznej.

⁴⁵⁴Celem programu jest zaktywizowanie grupy bezrobotnych osób (głównie mężczyzn) zarejestrowanychw PUP Tychy poprzez zorganizowanie robót publicznych i „prac interwencyjnych przy pracach budowlanychi robotach porządkowych przez pracodawców z terenu miasta Tychy i powiatu bieruńsko-lęǳińskiego. RolaPUP polegała na pozyskaniu dofinansowania z Funduszu Pracy w wysokości zł.

⁴⁵⁵Łącznie w akcji wzięło uǳiał uczniów. W ramach Miejskiego Programu Profilaktyki i Rozwiązy-wania Problemów Alkoholowych w Tychach dofinansowano j wyjazdy kolonĳne realizowane z programemprofilaktycznym dla ǳieci i młoǳieży z roǳin ubogich i zagrożonych alkoholizmem, organizowane przezorganizacje pozarządowe, tyskie parafie oraz Ośrodek Usług Opiekuńczo-Wychowawczych. Całkowity kosztdofinansowania do tegorocznych kolonii wyniósł zł.

⁴⁵⁶W tracie realizacji programu pedagogów wraz z wolontariuszami monitorują coǳiennie ulice miasta,szczególnie te miejsca, gǳie można spotkać ǳieci żebrzące, znajdujące się bez opieki dorosłego. Miasto narealizację programu przeznaczyło ponad zł. Zob. także B. Skrzypiec, ie sce ieci nie est na licy, w:„ soc ac e” , nr .

⁴⁵⁷Za którą gmina w roku została uhonorowana przez Stowarzyszenie Producentów i ǲiennikarzyRadiowych Certyfikatem „Samorządu Przyjaznego Organizacjom Pozarządowym”. Za: „ yska strona” , nr.

⁴⁵⁸Obraz nieco zaciemnia polityka polegającą na współorganizacji imprez sportowych i kulturalnych inicjo-wanych przez podmioty niezależne od instytucji gminy. W zakresie kultury ich finansowanie opiera się naorganizowanych kwartalnie konkursach „Tyskich inicjatyw Kulturalnych”. Jednakże choć na stronie interne-towej Urzędu Miasta możemy przeczytać, że „Tychy szczycą się wieloma imprezami kulturalnymi. W Tychachaktywnie ǳiałają środowiska twórcze. Odbywa się tutaj wiele ważnych, cyklicznych imprez o znaczeniu ogól-nopolskim, to jak stwierǳa jeden z radnych, „[m]ało co się roǳi w ratuszu. (…) jest inicjatywa oddolna,człowiek iǳie z tym do ratusza. Tam dostaje wszelką pomoc i robi się z tego impreza miejska”. Za: P. Frączak,iasto , op. cit., s. .


dla kobiet i mężczyzn⁴⁵⁹, projekt „Rozwój Zasobów Luǳkich — Szkolenia Pracowni-ków Małych i Średnich Przedsiębiorstw na Śląsku”⁴⁶⁰, XII Seminarium Majowe „Tychyi tyszanie . Miejski kapitał społeczno-kulturowy i procesy integracji europej-skiej”, spotkanie „Szanse młoǳieży po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”⁴⁶¹, IVRegionalna Konferencja „Tychy — Energia — Oszczędność”⁴⁶².

Za szczególną formę aktywności instytucji samorządu lokalnego możemy uznać radyǳielnic. Na funkcjonowanie jednostek pomocniczych zarezerwowano w budżecie mia-sta prawie tys. zł, jednakże w roku ǳiałały jedynie zarządy osiedlowe, bowiempo ostatnich wyborach samorządowych tyskiej Raǳie Miasta nie udało się powołać radosiedli⁴⁶³. Z obserwacji istniejących w kadencji – jednostek wyłania się obrazsporego zróżnicowania ich aktywności. Uwagę zwraca pewna prawidłowość: aktywnerady usytuowane są w starych osiedlach bądź ǳielnicach peryferyjnych — O niegdy-siejszych wsiach, jak np. Żwaków, Stare Tychy czy Czułów, a w zasaǳie niewidocznew blokowiskach i nowych osiedlach.

Katalog zadań własnych jednostki samorządu terytorialnego zapisanych w ustawachsamorządowych obejmuje także przekazywanie realizacji przedsięwzięć publicznych wrazz transferem niezbędnych środków finansowych organizacjom pozarządowym. GminaTychy już od szeregu lat wykazuje sporą aktywność na tym polu, choć realizowana po-lityka buǳi szereg uwag i oczekiwań⁴⁶⁴. Poważny mankament stanowi brak komplekso-wego programu współpracy umocowanego w lokalnym prawie oraz stanowiącego ważnyelement rozwoju miasta nakreślony w dokumentach strategicznych⁴⁶⁵. Natomiast roz-członkowanie współpracy na programy sektorowe realizowane przez właściwe wyǳiały⁴⁶⁶jest rozwiązaniem, którego wpływ na rozwój tyskiego sektora organizacji pozarządowychtrudno jednoznacznie ocenić. Z jednej strony zyskuje się większą sprawność operacyjnąi drożność kanałów komunikacji, z drugiej — traci zdolność do budowy silnego sektora,zanika także poczucie pewnej wspólnoty. Taki mechanizm ułatwia powstawanie mini-lobby i grup interesów wokół dostępu do miejskich zasobów, a także przyczynia się dozachoǳenia zjawiska „wspierania tradycyjnie tych samych przedsięwzięć”, utrudnia zaśkontrolę i monitorowanie procedur ich poǳiału.

Najważniejszym wymiarem wspierania przez gminę realizacji zadań przez organizacjepozarządowe są transferowane środki finansowe. Z analizy danych z budżetu miasta Tychywynika, iż w zasaǳie marny tu do czynienia z koncentracja na obszarze zdrowia i pomocyspołecznej. Szacujemy⁴⁶⁷ zaplanowane na rok wydatki na realizację takich zadańprzez organizacje na kwotę , mln zł, a pozostałych — na co najwyżej od do tys. zł.

Podejmowane przez gminne instytucje ǳiałania aktywizujące mieszkańców do zaan-gażowania się w sprawy publiczne są dostrzegane na arenie krajowej, czego wyrazem sąliczne wyróżnienia i nagrody, m. in. w IV Edycji Konkursu Ekologicznego „PrzyjaźniŚrodowisku”, w kategorii „Gmina Przyjazna Środowisku” nagroǳono „Kompleksowyprogram zmierzający do obniżenia niskiej emisji w ǳielnicach peryferyjnych miasta Ty-chy z budynków mieszkalnych jednoroǳinnych z indywidualnych kotłowni węglowych”.

⁴⁵⁹Organizowane praktycznie od momentu uruchomienia programu „Bezpieczne Miasto” przez Straż Miejską.⁴⁶⁰Przeprowaǳony przez Agencję Promocji i Rozwoju Gospodarczego Miasta Tychy SA, a sfinansowany ze

środków programu Unii Europejskiej Phare oraz ze środków budżetu państwa.⁴⁶¹Organizatorzy: Agencja Promocji i Rozwoju Gospodarczego Miasta Tychy SA, Urząd Miasta Tychy oraz

Polski Klub Ekologiczny.⁴⁶²Organizatorzy: Ośrodek Informacji Europejskiej oraz Wyższa Szkoła Zarząǳania i Nauk Społecznych.⁴⁶³Zob. Z. Barszewicz, lawa samorz dnoś , w: „ c o” , nr z sierpnia.⁴⁶⁴Zob. P. Frączak, R. Skrzypiec, rze rzysta , op. cit. i R. Skrzypiec, yskie , op. cit., s. –.⁴⁶⁵Prawie / badanych organizacji wiǳi korzyść w jego ustanowieniu. Zob. R. Skrzypiec, yskie , op. cit.,

s. . A także „ ok ment końcowy w yc ac ”, w: R. Skrzypiec, o a , op. cit. Jednakże w Tychach dokońca roku funkcjonowała tzw. techniczna uchwała zapewniająca legalność transferu środków z budżetu— miasta do jednostek niezaliczanych do sektora finansów publicznych.

⁴⁶⁶Wyǳiał Spraw Społecznych i Zdrowia w zakresie ochrony zdrowia i pomocy społecznej, Miejskie Cen-trum Kultury w zakresie kultury i ochrony ǳieǳictwa narodowego oraz Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacjiw zakresie kultury fizycznej sportu.

⁴⁶⁷Brak w budżecie miasta załącznika wykazującego dotacje dla organizacji pozarządowych lub podmiotówniepublicznych, funkcjonowanie śródrocznych programów grantowych oraz mechanizmu współorganizacji im-prez kulturalnych i sportowych znacznie utrudnia jednoznaczne ustalenie wysokości środków wydatkowanychw tym trybie.


Pod parasolemTyszanie w najmniejszym stopniu spośród badanych gmin angażują się w ǳiałalność

pro p blico bono, na co wskazują najniższe wartości takich mierników, jak ekwencjawyborcza, nasycenie per capita organizacjami pozarządowymi czy poziom członkostwaw oddolnych inicjatywach. Warto jednak wskazać, iż najchętniej spośród mieszkańcówdużych miast GOP-u i ROW-u udają się do urn wyborczych⁴⁶⁸. Niewielka skłonnośćdo samoorganizowania się sprawia, że wśród występujących na lokalnej scenie instytu-cji trzeciego sektora trudno doszukać się organizacji masowych, ponieważ dominującymtypem jest organizacja kadrowa składają się z grupy ǳiałaczy lub aktywistów, czasemzwiązanych stosunkiem pracy lub umowami cywilnoprawnymi.

Generalnie słabe organizacje koncentrują się na realizacji tych zadań, które znajdująsię wśród priorytetów instytucji samorządu. Zwraca uwagę dramatycznie niska zdolnośćdo pozyskiwania środków finansowych, w tym ze źródeł zewnętrznych⁴⁶⁹. Nie stanowiąwartościowego partnera dla partii, które zdają się nie zauważać organizacji pozarządo-wych nawet w gorącym okresie walki wyborczej. Niezorganizowany sektor nie jest wy-magającym partnerem dla właǳ miasta, które w zasaǳie od kilku lat nie wiǳą potrze-by kompleksowego uregulowania zasad współpracy czy szerokiego włączania partnerówspołecznych do ǳiałań planistycznych i modernizacyjnych. W roku rada konsulta-cyjna przy przewodniczącym Rady Miasta podchwyciła oddolny pomysł, aby rozpocząćprace nad programem współpracy. W odpowieǳi na tę inicjatywę zarząd miasta przy-gotował dokument o charakterze technicznym, konieczny dla dalszego dotowania zadańwykonywanych przez organizacje pozarządowe. „Spotkanie wiceprezydenta miasta z cia-łem doradczym poświęcone współpracy organów samorządowych z organizacjami poza-rządowymi zamieniło się w jednostronne przedstawienie projektu [uchwały — przyp.R. S.]”⁴⁷⁰. Kolejna inicjatywa tyskiego trzeciego sektora też nie wzbuǳiła szczególne-go zainteresowania właǳ miasta, które nie wsparły finansowo organizacji FOR Samenatomiast podjęły prace nad opracowaniem wymaganego przez ustawę o ǳiałalności po-żytku publicznego i wolontariacie „Programu współpracy miasta Tychy z organizacjamipozarządowymi i innymi podmiotami prowaǳącymi ǳiałalność pożytku publicznego narok ”. Przygotowany w Wyǳiale Spraw Społecznych i Zdrowia projekt dokumentujest wyrazem kontynuacji dotychczasowej polityki polegającej na zlecaniu zadań przedewszystkim w zakresie spraw społecznych i zdrowia oraz w minimalnym stopniu w kilkuinnych ǳieǳinach: „upowszechniania kultury fizycznej i sportu, kultury sztuki, ochronydóbr kultury i tradycji oraz ekologii i ochrony zwierząt w zakresie edukacji ekologicznej”.Dowoǳi tego także procedura jego konsultacji, którą przeprowaǳono w wąskim groniekilku organizacji socjalnych — uznanych partnerów.

Powyższy przykład, a także sprawa wymuszonych przez wojewodę konsultacji spo-łecznych projektu poǳiału miasta na ǳielnice, mogą świadczyć⁴⁷¹ iż dialog obywatelskinie należy do arsenału mechanizmów, którymi tyskie właǳe posługują się umiejętnie.W tym kontekście na uwagę zasługuje „Porozumienie o współpracy w zakresie realizacjiprogramu informacyjno-edukacyjnego „Razem przeciwko odpadom” zawarte w wynikukilkumiesięcznych prac pomięǳy partnerami wywoǳącymi się z samorządu — wyǳia-łów Urzędu Miasta, organizacjami pozarządowymi — PKE i Biurem Inicjatyw Spo-łecznych oraz jednostką komunalną — Mięǳygminnym Przedsiębiorstwem GospodarkiOdpadami „Master” w Tychach.

Tyska scena publiczna wydaje się zdominowana przez instytucje samorządowe, partiepolityczne oraz różnorakie lobby zaś lokalny trzeci sektor lokuje się bądź pod ochron-

⁴⁶⁸Zob. Wykres Uǳiał tyszan w powszechnych głosowaniach w latach – na tle innych zbiorowości.⁴⁶⁹Struktura źródeł przychodów tyskich organizacji przedstawia się następująco: % pobiera składki człon-

kowskie, , % otrzymuje darowizny od firm, , % otrzymuje dotacje z budżetów jednostek samorząduterytorialnego, , % uzyskuje odsetki bankowe, po , % korzysta ze środków rządowych, pobiera opłatyza usługi, , % przeprowaǳa zbiórki i kwesty publiczne, , % otrzymuje dotacje od innych organizacji, po% korzysta z zagranicznych środków pomocowych, uzyskuje dochody z ǳiałalności gospodarczej.

⁴⁷⁰(ona), Rada , op. cit. Na marginesie warto dodać, że było to chyba ostatnie spotkanie tego gremium.⁴⁷¹Także i tu pierwotnie przeprowaǳono ograniczone konsultacje społeczne, z przewodniczącymi zarządów

osiedli. Z. Barszewicz, lawa , op. cit. Dopiero jesienią roku zorganizowano cykl spotkań z miesz-kańcami, umożliwiono nadsyłanie opinii i wniosków za pośrednictwem poczty i poczty elektronicznej, prze-prowaǳono ankietę na stronie internetowej miasta. Zob. „Sprawozdanie /KD/ z paźǳiernika roku”.


nym parasolem magistratu i jego agend, bądź w pozostawionych własnemu losowi przezgłównych aktorów niszach. Taki układ relacji pomięǳy głównymi formami samoorga-nizacji sprawia, że lokalna mapa j aktywności obywatelskiej wypełniona jest ǳiałaniamizorientowanymi na dobro jednostki, zaś obszar realizacji dobra wspólnego pozostaje nie-zagospodarowany, gdy myślimy o ǳiałaniach zorientowanych na jego ochronę, bądź teżw zakresie inicjatyw modernizacyjnych rolę gospodarza pełnią tam instytucje sektorapublicznego, które partnerów poszukują raczej w sektorze przedsiębiorstw.

Lokalne społecznosci obywatelskie w ǳiałaniuZaprezentowane powyżej mapy aktywności obywatelskiej w czterech różnych pod wie-loma względami gminach stanowią próbę odtworzenia stanu jednej z form samoorgani-zacji obywatelskiej, jaką są organizacje pozarządowe, oraz ich relacji z innymi aktoramilokalnej sceny publicznej, przede wszystkim samoorganizacyjnej proweniencji, czyli in-stytucjami samorządu gminnego po ponad dekaǳie rozwoju, co i rusz znaczonej głębo-kimi przeobrażeniami. Równie istotne jak dokonanie odwzorowania na mapie lokalnychspołeczności obywatelskich w ǳiałaniu była próba wskazania efektów ich aktywności,„wyprodukowanych” przez nie zmian społecznych. Nasze badania stanowiły dobrą okazjędo przetestowania niektórych hipotez odnoszących się do różnych aspektów aktywnościobywatelskiej, które przyjmowaliśmy na wstępie naszych rozważań.

Do ciekawych obserwacji prowaǳi analiza ekwencji w powszechnych głosowaniachna przestrzeni lat –. W badanych gminach średni uǳiał obywateli w wyborachutrzymywał się na stałym poziomie — poza wyjątkowymi wahnięciami, jak w przypadkuI tury wyborów samorządowych, gdy w Tychach do urn udał się tylko co trzeci upraw-niony do głosowania oscylując w okolicach %, przy czym najwyższą wartość osiągaw gminie wiejskiej, a najniższą w miasteczku⁴⁷². Taki poziom ekwencji sprawia, że tyl-ko w nielicznych przypadkach jedna z konkurujących opcji politycznych uzyskuje bez-względne poparcie. Prawidłowość, iż to społeczności małomiasteczkowe okazują się naj-mniej skłonne do uczestnictwa w wyborach, potwierǳa porównanie wyników w gmi-nach wiejskich, małych i średnich miastach z badanego terenu oraz dużych miastachGOP i ROW⁴⁷³. Najwyższą średnią ekwencję — rzędu % — liczono dla gmin wiej-skich, w dużych miastach wskaźnik wyniósł ,% a w małych i średnich miastach tylko,%. Interesująco przedstawia się ranking popularności. Najchętniej społeczności ba-danych gmin wybierały prezydenta kraju⁴⁷⁴ oraz brały uǳiał w referendum akcesyjnym⁴⁷⁵Natomiast, co szczególnie ważne w kontekście naszych rozważań, zdecydowanie mniejchętnie uczestniczyły w wyborach samorządowych⁴⁷⁶. Na marginesie warto zaznaczyć, iżlokalny kandydat nie tylko zwiększa poparcie w wyborach parlamentarnych czy do samo-rządu wojewóǳtwa dla opcji, którą reprezentuje — O ile oczywiście nie jest drastycznieniezgodna z „podstawowym profilem”⁴⁷⁷ — ale także wpływa na wzrost ekwencji. Ge-neralnie możemy zaryzykować stwierǳenie, że choǳimy lub nie choǳimy na wybory,by dać wyraz naszym preferencjom ideologicznym (prezydenckie, referenda uwłaszcze-niowe i konstytucyjne i akcesyjne), a nie by wybrać przedstawicieli do instytucji zdolnychdo załatwiania naszych spraw (parlament, samorząd).

Uǳiał w powszechnych głosowaniach czyni zadość wymogom demokracji procedu-ralnej. Natomiast o stanie demokracji partycypacyjnej informuje poziom zaangażowania

⁴⁷²W liczącym tysiące mieszkańców Kobiórze średnia wyniosła prawie %. w tysięcznym Biełuniu —nieco mniej niż %, zaś w -tysięcznych Tychach — nieco ponad %.

⁴⁷³Wykaz uwzględnionych na potrzeby tych analiz gmin dołączono do wykresów –.⁴⁷⁴W wyborach uczestniczyło około / uprawnionych w badanych gminach. Najniższą ekwencję — nieco

ponad % — odnotowano w Il turze wyborów prezydenckich w r.⁴⁷⁵Prawie / uprawnionych, a w żadnej gminie regionu nie mniej niż %. Natomiast w pozostałych referen-

dach (uwłaszczeniowym w roku i konstytucyjnym w roku) ekwencja wyniosła odpowiednio %i % i tylko sporadycznie przekraczała % (Bojszowy, Goczałkowice, Kobiór i Wyry w obu głosowaniach).

⁴⁷⁶Średnia ekwencja wyborcza dla gmin do tysięcy mieszkańców w wyborach prezydenckich w r. wyniosła , %, samorządowych w r. — %, w r. — , %, a parlamentarnych w r. ,%.

⁴⁷⁷Jednak w głęboko prawicowym Kobiórze, gǳie zwyczajowo w dniu głosowania, a więc w okresie tzw. „ciszywyborczej”, po każdej mszy przy kościele parafialnym można otrzymać wytyczne, jak głosować, nawet lokalnykandydat SLD do rady powiatu nie osiągnął sukcesu.


się obywateli w sprawy publiczne poprzez uczestnictwo w zebraniach publicznych, umie-jętność zrzeszania się w celu zaspokojenia potrzeb jednostkowych i zbiorowych, skłon-ność do zachowań altruistycznych.

Jednym z przejawów zainteresowania mieszkańców sprawami publicznymi, i to nie-rzadko bezpośrednio ich dotyczącymi, jest — oprócz uǳiału w wyborach samorzą-dowych — skłonność do uczestnictwa w spotkaniach z właǳami oraz zaangażowaniew konsultacje społeczne. Wg autorów raportu ia noza społeczna , w zebraniachuczestniczy większy odsetek mieszkańców wsi niż miast. W społecznościach wiejskich ze-branie publiczne stanowi element „środowiskowego systemu społecznego”⁴⁷⁸. Nie dyspo-nujemy danymi empirycznymi ilustrującymi ten wymiar aktywności obywatelskiej w ba-danych gminach, chcemy jednak zasygnalizować kilka istotnych faktów. Ogromną, jakwynika z relacji prasowych, ale także obserwacji uczestniczącej, popularnością cieszą sięspotkania poświęcone problemom egzystencjalnym, np. kwestia wykupu mieszkań zakła-dowych w Bieruniu czy budowy kanalizacji sanitarnej w Kobiórze. Frekwencja w takichspotkaniach jest barǳo wysoka, a czasem notuje się „nadkomplety”⁴⁷⁹. Nieco mniejszym,ogólne spotkania organizowane przez lokalne właǳe⁴⁸⁰, choć obecność tylko kilku osóbna specjalnym spotkaniu burmistrza z bieruńską młoǳieżą można odebrać jako wyrazbraku zainteresowania lub bojkotu. Natomiast najmniej osób uczestniczy w spotkaniachdyskusyjnych poświęconych zagadnieniom odległym od problemów dnia co ǳiennego,np. różnym aspektom funkcjonowania lokalnej właǳy”⁴⁸¹.

Odnotowaliśmy raczej niewielkie zainteresowanie możliwością wypowieǳi w waż-nych sprawach publicznych. W Tychach tylko około % mieszkańców wziął uǳiał w kon-sultacjach projektu poǳiału miasta na ǳielnice⁴⁸². W Bieruniu podobny był oǳew naankietę dołączoną do jednego z lokalnych tytułów prasowych⁴⁸³.

Badane przez nas gminy wyraźnie różnią się tak pod względem ilości organizacji, jaki ich liczebności⁴⁸⁴. W najaktywniejszym Cieszynie ǳiała czterokrotnie więcej organiza-cji na tys. mieszkańców (skupia się w nich czterokrotnie większa część mieszkańcówmiasta) niż w najbarǳiej obojętnych Tychach. W małych miejscowościach aktywnośćdosyć często przejawia się w niesformalizowanych inicjatywach parafialnych czy lokowa-nych przy domach i ośrodkach kultury. Z taką sytuacja marny do czynienia w Kobiórze.Sporą aktywność odnotowujemy w szkołach wszystkich szczebli, gǳie powstają „barǳiejlub mniej sformalizowane organizacje, np. uczniowskie kluby sportowe i szkolne klubyeuropejskie, bądź realizuje się przedsięwzięcia mi hoc, bez tworzenia struktury⁴⁸⁵.

Wyraźnie wyższą wartość niż w Tychach przyjmują te wskaźniki także w obu gmi-nach — byłych ǳielnicach miasta”⁴⁸⁶. Jednak to właśnie na przykłaǳie małych gminnajłatwiej dostrzec, jak szczupłe jest grono osób aktywnych społecznie. Stanem normal-nym jest członkostwo i pełnienie kierowniczych funkcji równocześnie w instytucjach

⁴⁷⁸A. Sulek, tan społeczeństwa obywatelskie o w olsce, w: ia noza , op. cit. s. .⁴⁷⁹Z. Zając, pi , op. cit.⁴⁸⁰(jol), ko , op. cit.⁴⁸¹Zz, rok ratora nie było, w: „ owa Rodnia” , nr () i L. Sobieraj, iezbyt prze rzyści, w: „ iennikac odni yc y” , nr z grudnia.⁴⁸²W spotkaniach konsultacyjnych tego projektu w paźǳierniku r. wzięło uǳiał osób, z tego

/ stanowili radni miejscy — w kilku przypadkach zdarzyło się, że stanowili najliczniejszą grupę uczestni-ków. W żadnym ze spotkań nie uczestniczyło więcej niż osób. najczęściej kilkanaście, a w prawie / tylkokilka. Ponadto przedłożono listy z podpisami, osoby wysłały e-maile, a osób wypowieǳiało sięza pośrednictwem ankiety zamieszczonej na stronie internetowej miasta. Projekt poǳiału miasta na ǳielnicezmobilizował do wypowieǳi osoby, co stanowi około % całej populacji lub , % uprawnionych doglosowania w ostatnich wyborach samorządowych.

⁴⁸³Ustna informacja otrzymana od autora opracowania braz wła miasta, w: „ owa Rodnia” , nr .⁴⁸⁴Musimy jednak stwierǳić, że rzetelność tego miernika okazuje się stosunkowa niska. Często w organiza-

cjach skupiają się osoby spoza danej miejscowości — w Cieszynie i Tychach organizacja o zasięgu regionalnym,w Bieruniu w stowarzyszeniu skupiającym pracowników kopalni. Natomiast część mieszkańców należy do orga-nizacji poza swoim miejscem zamieszkania. jednak taki typ przynależności nie mieści się w pojęciu aktywnościlokalnej.

⁴⁸⁵Warto wskazać, iż „eksplozja” aktywności szkół jest po części stymulowana wymogami kolejnych szczebliawansu zawodowego nauczycieli. Zastanawiające, na ile trwałe okażą się postawy społecznikowskie po wyga-śnięciu bodźca.

⁴⁸⁶Cieszyńska społeczność w wyborach parlamentarnych i prezydenckich uǳiela wsparcia ugrupowaniom le-wicowym i centrowym, kobiórska jednoznacznie popiera prawicę, zaś preferencje bieruńskiej i tyskiej pomięǳy a rokiem przesunęły się nieco na lewo.


gminnego samorządu, inicjatywach parafialnych, np. raǳie parafialnej⁴⁸⁷, miejscowychklubach sportowych, czy wreszcie lokalnych stowarzyszeniach. W ujęciu Roberta D. Put-nama „[s]ieci obywatelskiego zaangażowania są zasadniczą formą społecznego kapitału:im gęstsze w społeczeństwie są takie sieci, tym barǳiej jest prawdopodobne, że obywate-le będą w stanie współpracować dla wspólnych korzyści⁴⁸⁸. Jednakże niewielkie, herme-tyczne grupy aktywistów wymieniających się stanowiskami mogą przekształcać się w tzw.„brudny” kapitał społeczny‥ Zaś ich długie trwanie przyczyniać się do dysfunkcji i pa-tologii funkcjonowania instytucji publicznych, zarówno jednostek samorządowych, jaki organizacji pozarządowych⁴⁸⁹. W każdej z badanych gmin zaobserwowaliśmy zachoǳe-nie procesów oligarchizacji trzeciego sektora.

Trzeci sektor w badanych gminach tworzą organizacje o charakterze lokalnym, któ-re zasięgiem ǳiałań obejmują przede wszystkim swoją miejscowość lub — najczęściejw przypadku zarządów rejonowych lub powiatowych — obszar kilku sąsiednich gminz tego samego powiatu. Liczą niewielu, mało aktywnych członków⁴⁹⁰, słabo angażująwolontariuszy dysponują z reguły ograniczonymi zasobami finansowymi⁴⁹¹, stąd wydająsię nie odgrywać większej roli w lokalnej ekonomii⁴⁹².

Największe zagęszczenie aktywności obywatelskiej odnotowaliśmy w dwóch obsza-rach: ochrony dobra jednostki oraz wspierania jej rozwoju. Na poszczególnych mapachaktywności słabo zaznacza się innowacyjność organizacji, podobnie jak orientacja naochronę dobra wspólnego. ǲiałalność organizacji pozarządowych w badanych gminachpolega głównie na świadczeniu usług w zakresie pomocy społecznej i ochrony zdrowia,prowaǳeniu ǳiałalności charytatywnej, organizowaniu zajęć i imprez rekreacyjno-spor-towych oraz przedsięwzięć kulturalnych. Na mapach wyraźnie zaznaczają się „białe plamy”braku aktywności.

Na taki kształt lokalnych map aktywności obywatelskiej niewątpliwie wpływa ak-tywność gminnego samorządu, który dysponuje szeregiem instrumentów stymulującychprowaǳenie określonych typów ǳiałalności i kanalizowania już istniejących. Jak stwier-ǳa Drążkiewicz, „[w]spółpraca samorządu i partnerów lokalnych wydaje się łatwiejszaw ǳieǳinach i formach, które są powszechnie akceptowane (…). Trudniej o taką współ-pracę w ǳieǳinach, gǳie mogą występować sprzeczne interesy (…)”⁴⁹³.

Ubocznym efektem stosowania mechanizmu przekazywania zadań i transferu środ-ków finansowych jest powstanie elitarnej grupy organizacji (Cieszyn, Tychy), dysponu-jących poważnymi zasobami, o wysokim stopniu profesjonalizacji prowaǳonych ǳia-łań, które zbliżają się do modelu przedsiębiorstwa non-profit⁴⁹⁴. Innym z praktykowa-nych rozwiązań jest kreowanie środowisk opiniotwórczych poprzez personalne związaniewybranych organizacji z lokalną właǳą. Warto podkreślić, iż szczególnie w mniejszychmiejscowościach, stanowiska publiczne w dużym stopniu zajmują osoby wywoǳące sięz ruchu stowarzyszeniowego.

Socjologowie wskazują, iż Polska demokracja przybiera postać proceduralnej, więk-szościowej czy negocjacyjnej, nie funkcjonuje zaś „nowoczesna demokracja partycypacyj-na”, którą charakteryzuje szerokie uczestnictwo obywateli „w procesach przygotowania,podejmowania i kontroli decyzji politycznych”, uwzględniająca prawa i interesy mniej-szości, której prawidłowe funkcjonowanie wymaga „zarówno odpowiednich instytucji

⁴⁸⁷Tego typu związki są przejawem odgrywania, jak pisze Joanna Kurczewska, „przez instytucje kościołów(głównie katolickiego, protestanckiego, w mniejszym stopniu prawosławnego) (…) roli nie tylko jawnych, alei uprzywilejowanych (…) arbitrów i współorganizatorów lokalnej przestrzeni publicznej”. J. Kurczewska, Lo-kalne , op. cit., s. .

⁴⁸⁸R. D. Putnam i inni, emokrac a , op. cit., s. .⁴⁸⁹Na co wskazują m. in. wyniki monitoringów „Przejrzysta gmina”.⁴⁹⁰Najczęściej zrzeszają po kilkaǳiesiąt osób, z których aktywnie w ǳiałania organizacji włącza się co czwarty,

piąty członek. Tylko kilka organizacji w badanych miastach możemy uznać za organizacja masowe.⁴⁹¹Przeciętny budżet to kilkanaście lub kilkaǳiesiąt tysięcy złotych, w dużej mierze pochoǳących ze składek

członkowskich, dotacji od jednostek samorządu oraz darowizn od przedsiębiorstw.⁴⁹²Zatrudniają od , % ludności w wieku produkcyjnym w Bieruniu do . % w Cieszynie. W Kobiórze nie

zatrudniają żadnej osoby. Szacowana łączna wielkość budżetów tych organizacji stanowi kilka procent wydatkówz budżetów badanych gmin. Jedynie w Cieszynie przekracza poziom %.

⁴⁹³J. Drążkiewicz, Lokalne , op. cit., s. .⁴⁹⁴L. Davis, Przedsiębiorstwa sektora pozarządowego. Czy to alternatywa dla filantropii, Centrum informacji

dla Organizacji Pozarządowych BORDO, Fundusz Współpracy, Program PHARE Dialog Społeczny, Warszawa.


politycznych, jak i dojrzałego społeczeństwa obywatelskiego”⁴⁹⁵. W badanych gminachnie-śmiało podejmuje się próby stosowania elementów dialogu obywatelskiego⁴⁹⁶. Jed-nak jak pokazują np. doświadczenia z „Programami współpracy samorządów z sektoremorganizacji”, daleko jeszcze do partnerstwa uwzględniającego współuǳiał, współdecy-dowanie i współodpowieǳialność⁴⁹⁷⁴⁹⁸. Częściej bywamy świadkami „samorządności bezpartycypacji”, która objawia się niechęcią samorządów do organizacji pozarządowych orazrezygnacją z „negocjowania decyzji władczych” na rzecz egzekwowania własnych rozwią-zań.⁴⁹⁹.

Poważną barierę dla rozwoju samoorganizacji stanowią sami ǳiałacze, którzy woląorientować się na indywidualne przetargi z właǳa i wikłać się w układy klientelistyczne,niż budować silne lobby sektora zdolne do wchoǳenia w partnerskie relacje z innymiaktorami sceny publicznej⁵⁰⁰. Jak bowiem stwierǳa jeden z tyskich urzędników mu-nicypalnych, tyskie organizacje pozarządowe „dosyć skutecznie zagospodarowują pewnenisze, ale generalnie nie są zdolne do rozwiązywania globalnych problemów społeczności,a zatem nie mogą być partnerem samorządu”.

Anna Wyka i Artur Kościański wskazują na brak związku pomięǳy uczestnictwemw organizacjach i aktywnością a poczuciem bycia obywatelem, zauważają, „że wzór oby-watela nie jest wynikiem potrzeby istnienia i funkcjonalności ładu demokratycznego wrazz aktywnym jego kształtowaniem, a raczej wynikiem niespełnionych naǳiei, ustracjii tęsknot za lepszym życiem w spokojnej, obywatelsko spacyfikowanej republice socja-listycznych wygód”⁵⁰¹. Powyższa konstatacja wpisuje się w obraz lokalnej aktywnościobywatelskiej odwzorowany na opracowanych przez nas czterech mapach. Radykalne za-łamanie się uczestnictwa w bezpośrednich wyborach „gospodarza gminy” w wielu miej-scowościach”⁵⁰² dobitnie ją potwierǳa. Pogłębiający się — szczególnie w małych, ho-mogenicznych społecznościach — brak zainteresowania ze strony mieszkańców sprawamiwłasnego podwórka wzmacnia proces zamykania się i alienowanie lokalnych elit. Okazu-jemy się zdolni do wykrzyczenia własnych pretensji pod adresem właǳy, do wdawania sięw sąsieǳkie utarczki, czasem do angażowania się w ǳiałalność dobroczynną czy uczest-nictwo w organizacjach afiliacyjnych, jednak zdecydowanie mniej chętnie uczestniczymyw lokalnym życiu publicznym, gǳie trzeba ponosić współodpowieǳialność i wykazać sięchoćby minimalnym poziomem kreatywności przezwyciężającym krytykanctwo. Zbliża-jąca się akcesja Polski do struktur Unii Europejskiej oraz wejście w życie ustawy o ǳiałal-ności pożytku publicznego mogą okazać się czynnikami wpływającymi na zmianę profilulokalnej aktywności obywatelskiej. Możemy się spoǳiewać, że w wielu gminach nie doj-ǳie do żadnej rewolucji, podobnie „jak nie dotarła tam „rewolucja uczestnictwa obywa-telskiego”. Jednakże weryfikacja skutków tych zdarzeń możliwa bęǳie w perspektywiekilku lat.

⁴⁹⁵P. Gliński, ariery , op. cit., s. .⁴⁹⁶Dialog obywatelski jest odróżniany „Od tradycyjnie pojmowanego dialogu społecznego” i „obejmuje róż-

norodne formy komunikowania się właǳ publicznych z prawnie określonymi formami organizowania się spo-łeczeństwa wyodrębnionymi na różnej płaszczyźnie społecznej, ekonomicznej, światopoglądowej, zawodowej,terytorialnej i innych grup społecznych. Nie dotyczy zatem wyłącznie miejsca pracy (…), ale całokształtu miej-sca grup obywateli w państwie i społeczeństwie”. „ asady dialo społeczne o”. Dokument programowy Rządu,Warszawa , Załącznik, s. .

⁴⁹⁷Stosowane powszechnie mechanizmy „dawania mówić” lub nawet szerokiego konsultowania gotowych jużrozwiązań Tadeusz Borys kwalifikuje wraz z brakiem uǳiału jako manipulowanie społeczeństwem. Zob. T.Borys, artnerstwo ako zasada zr wnowa one o rozwo , w: arz anie zr wnowa onym rozwo em. endaw olsce — lat po Rio, pod redakcja Tadeusza Borysa, Wydawnictwo Ekonomia i środowisko, Białystok ,s. .

⁴⁹⁸P. Gliński, ariery , op. cit., s. .⁴⁹⁹Z. Drąg, J. Indraszkiewicz, Re ionalna , op. cit., s. .⁵⁰⁰Fiaskiem, jak do tej pory, zakończyły się inicjatywy samoorganizacji sektora. I to zarówno wspierana

w pewnym stopniu przez samorząd w Cieszynie. jak i pozbawiona takiej pomocy w Tychach.⁵⁰¹A. Wyka, A. Kościański, „ lementy ”, op. cit., s. .⁵⁰²Spośród badanych przez nas gmin taka tendencja wystąpiła w Tychach i Bieruniu. Jednym z celów wpro-

waǳenia bezpośrednich wyborów prezydentów i burmistrzów miast oraz wójtów gmin była chęć przyciągnięciado urn większych rzesz wyborców.


LOKALNE SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIE BOJSZO-WY, WYRY I GOSTYŃ. PIERWSZA DEKADA SAMOǱIEL-NOŚCI; ZBIGNIEW ZAGAŁAWprowaǳenieNaukowe i potoczne zainteresowania polskich socjologów funkcjonowaniem demokracji,w tym demokracji lokalnej i społeczeństwa obywatelskiego, wpisują się w co najmniejdwa ważne, ogólnoświatowe niemalże, nurty dyskusyjne. Pierwszy z nich poświęconyjest demokracji, różnorodnym jej modelom, szansom i zagrożeniom wynikającym z go-spodarki kapitalistycznej, globalizacji i inwazji mediów. Drugi wyrasta z koncentracjiuwagi na lokalności, na świecie małych ojczyzn, które jako problem badawczy stanowiąprzeciwwagę dla szerokiego nurtu zainteresowań problematyką globalizacji i problemówmakrospołecznych.

W ramach pierwszego z tych nurtów w Polsce wiele uwagi poświęca się ocenom kon-dycji demokracji. Wyniki wielu badań potwierǳają tezy o jej w dużej mierze fasadowym,proceduralnym charakterze, o wysokim poziomie rozczarowania obywateli jakością i spo-sobem funkcjonowania demokratycznych procedur, o niskim poziomie wieǳy obywa-telskiej. Znaczną dynamikę zainteresowaniom wpisującym się w drugi z nurtów wpisałatransformacja ustrojowa państwa, a także towarzyszące jej procesy rewitalizacji społecz-ności lokalnych, regionalnych i odbudowa tożsamości kulturowej ich mieszkańców.

Niniejsze opracowanie, wyrastające z zainteresowań problematyka zmian społecz-nych, społeczności lokalnych, demokracji lokalnej i społeczeństwa obywatelskiego, jestrelacją części wyników badań socjologicznych przeprowaǳonych w roku w dwóchgminach wiejskich — Wyrach i Bojszowach, usytuowanych w wojewóǳtwie śląskim.Badania te zrealizowane zostały na losowych próbach badawczych dorosłych mieszkań-ców. Ich empiryczną podstawą były wywiady kwestionariuszowe przeprowaǳone ze mieszkańcami gminy Wyry i mieszkańcami gminy Bojszowy oraz pogłębione wywia-dy z wyrskimi, bojszowskimi i tyskimi ekspertami, osobami zaangażowanymi w ǳia-łania na rzecz oǳyskania samoǳielności przez gminy, liderami lokalnymi, członkamiwłaǳ samorządowych.

Swymi założeniami, zestawem pytań badawczych badania te wpisują się zarówno wewspomnianą debatę nad funkcjonowaniem współczesnej demokracji na poziomie lokal-nym, jak i w dyskusje poświęcone fenomenowi odraǳania się tożsamości lokalnej i re-gionalnej. Na początku lat . Marek S. Szczepański tak pisał o tym zjawisku: ymptomysanac i i rewitalizac i małyc społeczności czy zbiorowości mo na dostrzec bez tr d we wszyst-kic niemal re ionac olski. one wszak e szcze lnie widoczne w istorycznyc re ionacpo ranicza a omorz w ielkopolsce czy na l sk sc yłk lat osiem iesi -tyc pod to po raz kole ny debat nad istota nowe o re ionalizm nad skomplikowanymikładami etnicznymi tyc ziem i krain zadaniami lokalnyc i re ionalnyc r c w rewin-dykacy nyc nieo ownymi procesami restr kt ryzac i ospodarcze i społeczne . owstawałyr wnie lokalne or anizac e konsolid ce poczynania owyc r c w i nada ce im zinsty-t c onalizowana orm .⁵⁰³

Wymienić należy jeszcze co najmniej dwa istotne powody zainteresowania Wyramii Bojszowami. Pierwszy związany jest z chęcią przyjrzenia się niefunkcjonowanie demo-kracji w Polsce na poziomie lokalnym. Poziom ten, w przeciwieństwie do płaszczyznymakrospołecznej, jest wyraźnie rzadszym obiektem badan socjologicznych, stąd potrzebajego naukowej eksploracji⁵⁰⁴. Drugim powodem koncentracji uwagi na wspomnianychspołecznościach lokalnych jest fakt, iż ǳięki nim omawiane badania wpisują się w jeszczejedną ważną debatę — poświęconą systemowi terytorialnej organizacji samorządów.

⁵⁰³M. S. Szczepański, rny l sk — lokalne r c y rewindykacy ne. oc olo iczne st di m przypadk , w: ie-kt re problemy społeczne w wo ew twie katowickim, J. Wóǳ (red.), Uniwersytet Sląski, Katowice , s. .[przypis autorski]

⁵⁰⁴Na problem ten zwracają uwagę mięǳy innymi J. Kurczewska, M. Kempny i H. Bojar w artykule po-łeczności lokalne ako wsp lnoty tradyc i — w posz kiwani korzeni demokrac i, w: l sk — olska — ropa.mienia ce si społeczeństwo w perspektywie lokalne i lobalne . i a lnopolskie o z azd oc olo iczne o,

A. Sułek, M. S. Szczepański (red.), Uniwersytet Sląski, Katowice , s. . [przypis autorski]


Ten ostatni argument wynika z tego, iż Wyry i Bojszowy są nowo utworzonymigminami, które samoǳielnie funkcjonują dopiero nieco ponad lat. W gminach tych,podobnie jak w innych, zlokalizowanych w wojewóǳtwie niegdyś katowickim, a obec-nie śląskim, ǳiałania realizowane w ramach wspomnianej sanacji i rewitalizacji małychspołeczności lokalnych zwieńczone zostały w latach . spektakularnym sukcesem w po-staci oǳyskania utraconej w latach . samoǳielności samorządowej.⁵⁰⁵

Wyry i Bojszowy stanowić zatem mogą przykład znacznie szerszego procesu, któregoefektem było powstanie w wojewóǳtwie nowych gmin: miejskich i wiejskich.Wśród nich znalazły się: Bieruń, Bojszowy Kobiór, Lęǳiny, Wyry, Chełm Śląski, Imie-lin, Goczałkowice Zdrój, Krupski Młyn, Miasteczko Śląskie, Ornontowice, Raǳionkówi Wojkowice. Gminy te utworzone zostały w wyniku wielu zabiegów społeczności lokal-nych dążących do oǳyskania utraconej w latach . samoǳielności, gdyż w tym właśnieokresie wszystkie zostały przyłączone do sąsiadujących z nimi miast i gmin wiejskichstając się ich ǳielnicami.

Pięć spośród wymienionych gmin: Bieruń, Lęǳiny, Bojszowy, Kobiór i Wyry, uzy-skało samoǳielność samorządową w wyniku nowego poǳiału Tychów. Dwie pierwszesą gminami miejskimi, trzy pozostałe — wiejskimi. Zrealizowany ǳięki zaangażowaniulokalnych aktywistów oraz ǳięki sprzyjającym okolicznościom proces wyodrębnieniawymienionych gmin z Tychów obfitował w wiele dyskusji mięǳy separatystami a in-tegrystami, czyli przeciwnikami poǳiału miasta. Podczas gdy jedna ze stron zwracałauwagę na negatywne następstwa włączenia w połowie lat . wymienionych gmin doTychów, uwypuklając mięǳy innymi fakt braku akceptacji tego rozwiązania przez zain-teresowane społeczności lokalne, brak związków przestrzenno-funkcjonalnych omawia-nych gmin z Tychami, dezintegrację i rozpad ich lokalnej kultury druga strona zwracałauwagę na wysokie koszty powołania nowych jednostek administracyjnych, utratę przezTychy barǳo ważnych zakładów pracy czy też na obawy o zdolność do samoǳielnegofunkcjonowania nowych gmin w zmienionych warunkach gospodarki rynkowej. Kilku-letnie wysiłki separatystów zwieńczone zostały sukcesem kwietnia roku, kiedyzaczęło obowiązywać podpisane grudnia roku przez premiera RzeczypospolitejPolskiej rozporząǳenie o poǳiale i wyodrębnieniu z Tychów pięciu nowych jednostekadministracyjnych.

Prezentowane opracowanie, będące podsumowaniem wyników socjologicznych ba-dań przeprowaǳonych w Wyrach i Bojszowach, składa się z kilku komplementarnychczęści. W pierwszej zaprezentowane zostały profile badanych gmin, na które złożyły siępodstawowe charakterystyki historyczne, społeczne, kulturowe i gospodarcze. W czę-ściach drugiej i trzeciej omówione zostały opinie dotyczące separacji oraz oceny jej skut-ków, a w części czwartej — zaprezentowane i opatrzone komentarzami zostały wynikibadań nad demokracją lokalną i lokalnymi społeczeństwami obywatelskimi. Opracowa-nie kończy podsumowanie, w którym zaprezentowano wnioski z badań.

Portrety gmin⁵⁰⁶Wyry

Gmina Wyry składa się z dwóch wsi — Wyr i Gostyni. Pierwsza usytuowana jest napołudniowo-wschodnim stoku wzgórz mikołowskich, a druga sąsiaduje z nią od stronypołudniowej. Gmina wchoǳi w skład zlokalizowanego w południowej części Górnoślą-skiego Okręgu Przemysłowego powiatu mikołowskiego obejmującego gminy miejskie:Łaziska Górne, Mikołów i Orzesze oraz wiejskie: Ornontowice i Wyry. Zamieszkujeją nieco ponad mieszkańców.

⁵⁰⁵Genezę i ǳiałalność lokalnych ruchów rewindykacyjnych, które doprowaǳiły do powstania nowych gmin,interesująco opisał M. S. Szczepański w artykule rny l sk , cyt. wyd. [przypis autorski]

⁵⁰⁶Podstawowe informacje o badanych gminach zostały zaczerpnięte z następujących publikacji: Rocznik sta-tystyczny powiat w wo ew twa śl skie o , Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice , n ormatoro minac wo ew twa śl skie o, Górnośląska Oficyna Wydawnicza, Katowice , alendarz rniczy o-palni iemowit na rok , A. Lysko (red.), Ks. J. Kupka, -lecie ara i aro enia w. ana rzcicieli

o szowac , Gminny Ośrodek Rozwoju w Bojszowach., L. Musioł, yry mina i para a, S. Strzępa yryw okresie , w: yry —mono ra e istoryczne, Urząd Gminy w Wyrach, Wyry , a także informacjezawarte na stronach internetowych gmin: www.bojszowy.pl, www.wyry.pl. [przypis autorski]


Pierwszą wzmiankę o Wyrach zawiera wystawiony w roku przez księcia MieszkaOpolskiego dokument, w którym znalazł się zapis o obowiązku składania przez sołtysaz Wyr ǳiesięciny kościelnej.

Z kolei Gostyń zakładana była dwukrotnie. Pierwszy raz prawdopodobnie w XIII,XIV wieku. Jej właściciel — książę rybnicki Wacław z rodu Przemyślidów — nie chcącprzekazać swych posiadłości królowi Maciejowi Korwinowi zniszczył ją i od rokuprzez ponad lat miejsce wsi było puste. W roku zasiedlili ją osadnikami książętapszczyńscy z rodu Promniców.

W roku większość ziemi sołeckiej w Wyrach zakupił książę pszczyński z roduPromniców. Wkrótce potem powstał folwark, a przy nim pierwsza na tym terenie cegiel-nia, gorzelnia, młyny i kamieniołom. Początki górnictwa przypadają na rok . Węgielna tym terenie zalegał barǳo płytko. Wydobywano go w kopalni „Szczęście Henry-ka” (obecnie „Bolesław Śmiały”) zlokalizowanej w Łaziskach. Na terenie Wyr znajdowałsię szyb tej kopalni. Początki przemysłu chemicznego przypadają na rok, w któ-rym uruchomiono zakład produkujący tlen, azot i związki azotowe do wyrobu tworzywsztucznych.

W Gostyni początki budowania przemysłu przypadają na podobny okres jak w Wy-rach. W pierwszej połowie XVIII wieku powstał tu pierwszy zakład przemysłowy którymbyła huta szkła. lat później uruchomiona została huta żelaza „Adelajda” z piecamihutniczymi i młotem parowym. W roku we wsi było domów i szkoła.

Najstarszy dokument pozwalający zorientować się, jak ludną wsią były Wyry, pocho-ǳi z roku, w którym odnotowano gospodarstw siodłaczych i zagrodnicze. Liczbamieszkańców wsi nie przekraczała zatem najprawdopodobniej . Pod koniec XVI wie-ku liczba gospodarstw wzrosła tylko o kilka i było ich , a w roku — . latpóźniej w Wyrach były już gospodarstwa, a na początku XX wieku, w roku —.

Pierwsze dokładne dane dotyczące liczby mieszkańców Wyr pochoǳą z roku,w którym wieś tę zamieszkiwało osób. W roku liczba mieszkańców wzrosła do, a w przekroczyła (dokładnie ). Na początku XX wieku w Wyrachmieszkało już osób, a w roku — . W spisie dokonanym w roku od-notowano mieszkańców, a po II wojnie światowej, w roku, mniej — .

W pierwszych dniach wojny na terenie gminy doszło do ciężkich walk wojsk polskichwspieranych odǳiałami samoobrony z wojskami niemieckimi. W ich wyniku wiele za-budowań zostało zniszczonych.

Tuż po wojnie, w roku samoǳielna gmina Gostyń została zlikwidowana i przy-łączona do Wyr. Jednakże już niecałe lat później, w roku doszło do ponownegojej odǳielenia. I Gostyń, i Wyry będąc samoǳielnymi jednostkami administracyjnymiwchoǳiły w skład gromad, na jakie poǳielony został powiat tyski. Taki stan trwał do roku, w którym Wyry i Gostyń przestały być gromadami i zostały ponownie połą-czone w jedną gminę Wyry. Dwa lata później Wyry utraciły samoǳielność samorządowąi przyłączone zostały do Tychów. Samoǳielna niegdyś gmina stała się jedną z ǳielnic„nowego socjalistycznego miasta”, nazwano ją Tychy — Wyry.

W wyniku poǳiału Tychów kwietnia roku Wyry, wraz z Bieruniem, Lęǳi-nami, Kobiórem i Bojszowami, oǳyskały samoǳielność samorządową. Wraz z oǳyska-niem samoǳielności w gminie nasilone zostały procesy rozwoju. Nastąpiło wiele zmian,zwłaszcza w zakresie wyposażenia w inastrukturę. Rozbudowana została sieć wodocią-gowa, gazowa, kanalizacyjna (kanalizacja grawitacyjno-ciśnieniowa) i telefoniczna.

W gminie aktywnie ǳiała kilka organizacji i stowarzyszeń. Wymienić wśród nichmożna mięǳy innymi znany klub sportowy „Fortuna Wyry” oraz legitymujący się po-nad -letnią historią chór „Zorza”. Współczesne oblicze gminy dobrze ilustrują danezamieszczone w tabeli .

BojszowyGmina Bojszowy położona jest w zachodniej części Kotliny Oświęcimskiej.Jej granice

z trzech stron wyznaczają rzeki. Granicę północną — Gostynia,wschodnią — Wisła,a południową — Pszczynka z Korzyńcem. Zachodnią granicę gminy wyznacza staw i potokDąbrowica oraz las.


Gmina, zamieszkiwana przez ponad mieszkańców, usytuowana jest w wojewóǳ-twie śląskim i wchoǳi w skład powiatu bieruńsko-lęǳińskiego,obejmującego gminymiejskie: Bieruń, Imielin i Lęǳiny, oraz wiejskie: Bojszowy i Chełm Sląski. Gminabezpośrednio sąsiaduje z Tychami, Bieruniem, Oświęcimiem i Pszczyna oraz gminamiMiedźna i Kobiór. W skład gminy wchoǳą następujące miejscowości: Bojszowy, Boj-szowy Nowe, Jedlina, Mięǳyrzecze i Świerczyniec.

Największą terytorialnie i ludnościowo oraz najstarszą miejscowością gminy są Boj-szowy w których usytuowana jest sieǳiba właǳ lokalnych. Pierwsze wzmianki o Bojszo-wach, potwierǳające ich długą, ponad –emią historię,zawierają dokumenty z roku. Wzmianki o pozostałych miejscowościach są późniejsze: o Mięǳyrzeczu z ro-ku, Jedlinie — z roku, świerczyńcu — z roku i Nowych Bojszowach — z roku. Bojszowy wymieniane są także w kilku innych dokumentach powstałych w XVwieku. Jeden z nich, pochoǳący z roku, jako właściciela wsi wymienia Piotra Boj-szowskiego. W roku nieco miejsca poświęca Bojszowom w swych Kronikach JanDługosz.

Bojszowy są jedną z tych nielicznych miejscowości Górnego Śląska, gǳie zachowałosię archiwum, a w nim niemal kompletny zestaw kolejnych właścicieli wsi. Pierwsze daneo liczbie zamieszkujących Bojszowy mieszkańców pochoǳą z drugiej polowy i końca XVIwieku. W roku w pszczyńskiej księǳe ziemskiej odnotowano istnienie w Bojszowach gospodarstw, jednej karczmy trzech młynów i dwóch folwarków, co może oznaczać, żewe wsi mieszkało około , osób. W roku w Bojszowach Górnych mieszkało mieszkańców, w Dolnych z Jedliną — , czyli razem .

W roku, po Powstaniach śląskich gminy bojszowskie, a więc Bojszowy, Boj-szowy Nowe, Jedlina i Świerczyniec stały się częścią państwa polskiego. W latach . naterenie wymienionych gmin zamieszkiwało ponad osób.

Po II wojnie światowej gmina, w skład której wchoǳiły wspomniane miejscowości,była częścią powiatu pszczyńskiego. Na krótko, bo na lata (–), powiększonao Jankowice i Stuǳienice uległa likwidacji w została włączona do Tychów. Podobniejak Wyry kwietnia roku Bojszowy oǳyskały samoǳielność samorządową.

Wraz z rozbudową okolicznego przemysłu (na terenie gminy nie ma zakładów prze-mysłowych), a zwłaszcza kopalni, fabryki samochodów Fiat Auto Poland, Zakładów Two-rzyw Sztucznych ERG, w których bojszowianie znajdowali i znajdują zatrudnienie, w ostat-nich kilkuǳiesięciu latach wieś zmienia stopniowo swe oblicze. Chociaż nadal ma cha-rakter rolniczy jej mieszkańcy zatrudnieni są głównie w przemyśle.

Zwłaszcza w ostatniej dekaǳie w gminie wybudowało swe domy wiele osób przy-jezdnych. Napływ nowych mieszkańców nie zmienił jednak oblicza gminy zamieszkiwa-nej w zdecydowanej większości przez jej rǳennych mieszkańców. Bojszowy posiadajądobrze rozwiniętą sieć dróg lokalnych. Na jej terenie zbudowana została oczyszczalniaścieków wraz z siecią kanalizacji sanitarnej, a obecnie trwa budowa kolejnej wraz z sie-cią kanalizacji sanitarnej podciśnieniowej i grawitacyjnej. Wszystkie miejscowości gminyposiadają sieć wodociągową, a sieć gazowa została doprowaǳona do granic gminy.

Na terenie gminy zlokalizowane są trzy parafie: ponad -letnia pod wezwaniemNaroǳenia św. Jana Chrzciciela w Bojszowach, pod wezwaniem Matki Boskiej Uzdro-wienia Chorych w Bojszowach Nowych i pod wezwaniem Wniebowzięcia NajświętszejMarii Panny w Mięǳyrzeczu. W Jedlinie budowana jest kaplica pod wezwaniem Św. JanaNepomucena. Na terenie gminy organizowanych jest kilka cyklicznych imprez kultural-nych. Do najważniejszych należą: uroczyste powitanie Nowego roku w Parku Dworskim,koncerty kolędowe i wielkopostne chórów kościelnych, Majówka w Jedlinie, BojszowskiMoik, dożynki gminne z konkursem „Biała Róża. Także poza granicami gminy znane sąfunkcjonujące na jej teranie zespoły folklorystyczne „Bojszowianie” i „Domowina” oraz-letni chór „Jutrzenka”,a także wydawana w Bojszowach lokalna gazeta „Nasza Rod-nia”. W bojszowskich plenerach i z uǳiałem bojszowian realizuje swe filmy Józef Kłyk.

Najważniejsze dane obrazujące współczesne oblicze gminy zawarte zostały w tabeli .


Separacja, czyli jak doszło do odłączenia gminy od Tychów — wypowieǳi ekspertówJak już wspomniano, badania realizowane były zarówno wśród losowo dobranych miesz-kańców omawianych społeczności lokalnych (relacja z tej części badań zaprezentowanazostała w dalszej części opracowania), jak i wśród ekspertów, z którymi ogółem przepro-waǳono pogłębionych wywiadów — w Wyrach, w Bojszowach i w Tychach⁵⁰⁷.Podstawowym, chociaż nie jedynym, kryterium doboru osób do tej części badań by-ło zaangażowanie w ǳiałania na rzecz oǳyskania samoǳielności przez gminy. Drugimważnym kryterium była wieǳa o społeczności lokalnej, jej problemach, wieǳa o gminie,jej atutach i obciążeniach. Te dwa kryteria spowodowały że wśród rozmówców znaleźlisię członkowie byłych i obecnych właǳ samorządowych, pracownicy gminnej admini-stracji, duchowni, twórcy kultury; ǳiennikarze i przedsiębiorcy. Dodać należy, iż częśćekspertów, ze względu na pełnione funkcje, reprezentowała więcej niż jedno spośród wy-mienionych powyżej środowisk zawodowych. W doborze ekspertów do badan pomogłalektura lokalnej prasy. Kierowano się także opiniami badanych mieszkańców gmin orazopiniami ekspertów, z którymi rozmowy zostały przeprowaǳone.

Większość ekspertów pytanych o to, kiedy pojawiła się idea odłączenia ich gminy odTychów, wskazuje na rok . Analiza pełnych wypowieǳi respondentów pozwala jed-nak zorientować się, że wymieniając tę datę mają oni na myśli raczej rozpoczęcie procesuformalizacji idei, która powstała nieco wcześniej. Na wcześniejszą genezę opisywanegoprocesu wskazują zwłaszcza osoby bezpośrednio zaangażowane w prace przygotowawczezwieńczone separacja. Jak mówi o tym jeden z ekspertów: dea naro iła si ro-k . wi zane to było z obc odami -lecia ier nia (również włączonego w latach .do Tychów). Pozostali uczestnicy mówią o roku , najczęściej uzasadniając, dlaczegowłaśnie wówczas zaczęto myśleć o odłączeniu: o nie był proces kt ry mo na zamknw kr tkim okresie czas . yśl o odł czeni powstała — o ile pami tam— na pocz tkrok . czestniczyłem w tym procesie od pocz tk o awienie si te myśli zwi zane byłoz atmos era pan ca w kra — demokratyzac a ycia zmianami kt re nast powałyeraz si poda e e było to w rok i troc si zakłam e istori e to nowa Rada (Ra-

da Miasta w Tychach — Z. Z.) była inic atorem. o byłoby niesprawiedliwe bo eszcze byłow rok czyli pierwsza c wała o odł czeni si byłyc min to znaczy yr L inier nia o sz w i obi ra została pod ta w rok . potem to była kontyn ac a. o

wyborze nowyc wła temat wr cił.Taką sekwencję wydarzeń potwierǳa inny ekspert: a byłem radnym w Ra ie ia-

sta yc y pierwsze kadenc i. o stwier i e inic atywa odł czenia istniała przedokresem rz dowania te pierwsze kadenc i. wiadcz o tym zastane przeze mnie dok menty

rzewodnicz cym Rady iasta był wtedy pan ebastian zypionka — p nie szy posełL ie wc o cy we skład Rady pierwsze kadenc i nie byli pierwszymi kt rzy myśleli

o odł czeni .Powody rozpoczęcia starań o oǳyskanie samoǳielności samorządowej były dla bada-

nych liderów dość oczywiste. Stosunkowo najczęściej wskazywali oni na brak możliwościwpływu na zarząǳanie gminą, na inwestowanie w jej inastrukturę, na rozwiązywaniejej problemów. Jak mówi jeden z badanych: ako radny poc o cy z małe mie scowościnie miałem praktycznie adne o wpływ na b d et czy akiekolwiek sprawy nansowe. a -da nawet na drobnie sza rzecz m siała by dosłownie wybła ana prezydenta miasta. ozatym wiadomo akie est spo rzenie l i z centr w. c oni zawsze mieszcza wszystkiena orsze instyt c e na obrze ac . o i mi ty na przykład o izb wytrze wień albo akieśdomy soc alne. y byliśmy właśnie takim obrze em.

O bezsilności w próbach realizacji własnych postulatów na forum Miejskiej Rady Na-rodowej w Tychach opowiada również inny ǳiałacz: rak mo liwości przebicia si prze-łosowania. asze problemy kt re dla nas były d ymi problemami dla radne o z wielkicyc w były pery ery ne nieistotne rak w nasze ielnicy dro i niemo liwa ce do-azd do kilk dom w był mnie istotny ni i ra w dro e na osiedl .

⁵⁰⁷W tej części posługuję się zamiennie określeniami eksperci, liderzy, liderzy lokalni. Ilekroć one występująw tekście, dotyczą tej samej grupy badanych osób. Każdy lider traktowany jest jak ekspert, a ekspert jak lider.[przypis autorski]


Badani w swych wypowieǳiach często podkreślali także znaczenie problemu ekspo-nowanego przez mieszkańców badanych miejscowości, jakim była duża odległość mięǳymiejscem zamieszkania a Urzędem Miejskim. m bli e r dła tym lepie a ostyń zna -dowała si daleko za lasem. ieszkańcy ostyni ad c do prezydi m do yc w w celzałatwienia swoic spraw m sieli ec a albo przez obi r albo przez ikoł w. e odle łościnie były łatwe dla mieszkańc w.

Kolejnym przywoływanym powodem rozpoczęcia starań o odłączenie się było za-grożenie dla roǳimej, lokalnej kultury ze strony wielkiego, sztucznego molocha, jakimw świadomości badanych liderów były Tychy. Na problem ten zwracali uwagę liderzybojszowscy. Jak mówi jeden z nich: asza k lt ra nasze korzenie nasze ro inne tra-dyc e prawdopodobnie za kilkanaście lat by za in ły. rozwo miny miny nie mo nazapomnie o tradyc i i korzeniac .

W świadomości badanych ekspertów animatorami procesów separacyjnych były oso-by związane z Komitetami Osiedlowymi Mieszkańców ǳiałającymi w tych gminach, któ-re dążyły do odłączenia się oraz osoby zaangażowane w prace Komitetu Obywatelskiego„Solidarność”. Kilku badanych nie pamięta już nazwisk tych osób. Pozostali wskazywalinajczęściej na kilka osób, czasem zastrzegając się, że z pewnością nie wymienią wszyst-kich, których wymienić powinni. W przypadku gminy Wyry najczęściej wymienianymiosobami byli Sebastian Czypionka, Eugeniusz Hadasik i Feliks Szulc, natomiast w przy-padku Bojszów — Alojzy Lysko, Stanisław Lubowiecki, Franciszek Fuchs i HenrykUtrata. Badani podkreślali także barǳo duży wpływ na pomyślnie zakończony proces se-paracji osób z pozostałych gmin, które do tego dążyły, takich jak na przykład Jan Wieczo-rek i Piotr Czarnynoga z Bierunia, Władysław Trzciński z Lęǳin, oraz tyskich ǳiałaczysamorządowych, wśród których wymieniano Rytę Stożyńską i Mariana Kubica. Osobybezpośrednio zaangażowane w ǳiałalność organizacyjną związaną z usamoǳielnianiemsię gmin zapamiętały przychylne ich aspiracjom postawy tyskich radnych i głosowanieuchwały o poǳiale Tychów, której nikt nie usiłował blokować.

Nie oznacza to jednak, że w trakcie dyskusji o poǳiale Tychów nie dochoǳiło dosporów. Najostrzejsze z nich nie były jednak związane ani z Bojszowami, ani z Wyrami,lecz dotyczyły przebiegu granicy Tychów z Bieruniem, co wynikało z usytuowania zakładuFIAT Auto Poland i przyszłych wpływów podatkowych od tego znaczącego podmiotugospodarczego do budżetu miasta.

Nie bez emocji przebiegały także spotkania z mieszkańcami gmin dążących do se-paracji. Lokalni ǳiałacze przedstawiali na nich argumenty za odłączeniem od Tychów,przekonywali niezdecydowanych, zbierali podpisy, a później organizowali lokalne refe-renda, za których przeprowaǳenie byli odpowieǳialni. Nie był to łatwy okres, zwłaszczadla ǳiałaczy bojszowskich. Jeden z nich tak wspomina tamte czasy: a pocz tk wy l -dało to niezbyt optymistycznie. koło mieszkańc w byto przeciwnyc odł czeni odyc w. e lat poł czenia znat ralizowało pewne zac owania mieszańc w w kier nk

zac owań mie skic z ś l i si obawiała e b ie orsza obsł a e nie damyrady e lepie w mieście.

Stosunkowo najmniej zwolenników odłączenia w gminie Bojszowy było w Mięǳy-rzeczu i Świerczyńcu. W opinii ekspertów wynikało to przede wszystkim ze złych do-świadczeń mieszkańców tych miejscowości z okresu wcześniejszego, tzn. z czasów przedich włączeniem do Tychów, gdy miejscowości te tworzyły razem z Bojszowami jedną jed-nostkę administracyjną. Obawiano się dominacji Bojszów i niesprawiedliwego poǳiałuśrodków przeznaczonych na rozwój poszczególnych miejscowości wchoǳących w składgminy. W taki sposób mówi o tym jeden z ekspertów: wiono e znow mamy wr cido tyc o sz w znow te o szowy b d nami rz iły wi kszoś prac b ie si w o szo-wac robiło. o lepie w yc ac zostańmy. akie zw tpienie w sprawiedliwoś społecznwyst piło yły obawy e b iemy zdominowani przez o szowy dy mie scowoś tato prawie liczby mieszkańc w miny i pod wz l dem powierzc ni prawie te . o iłonie tyle o to e w yc ac było lepie tylko o obawy przed dominac . otem po spotkaniacrozmowac — obawy zmnie szyły si .

Po przegłosowaniu uchwały o poǳiale miasta częstym tematem rozmów, w którychuczestniczyli „separatyści”, były kolejne kroki, jakie trzeba wykonać na droǳe do samo-


ǳielności, oraz przyszłe losy samoǳielnych gmin. Klimat tamtego okresu dobrze oddajenastępująca wypowiedź: pr cz c wały Rady potrzebnyc oczywiście było wiele innyc do-k ment w takic ak np. r ne o ro a mapki. onieczne było zebranie wykaz w r nycinstyt c i bez kt ryc mina nie mo łaby iała samo ielnie. i y innymi tym właśniesi za mowałem. ar o wa ne były te sprawy nansowe i roma enie dok ment w z ni-mi zwi zanyc . stniała powa na obawa e te małe mie scowości b d miały kłopotyz trzymaniem si . stotnym elementem doc od była opłata eksploatacy na i to odł czenieze wz l d na mie scowienie kopalń w odł cza cyc si minac mo ło mocno zmnie szydoc d yc w. oc ody tyc małyc mie scowości nie były tak do końca dobrze policzone.

wyliczeniac obe mowały one tylko doc ody własne. ie dodano natomiast znacz ce cz -ści ak stanowiły s bwenc e. ak pokazał czas obawy o nansowy byt od iela cyc si minokazały si niesł szne.

Inny respondent tak opisuje ten okres: c wała została prze łosowana ie byłozdecydowanyc przeciwnik w te inic atywy. yły wypowie i zniec ca ce to znaczy m wiłosi o b d ecie e b ie bar o niski e si nie trzymamy akie analizy nansowe byłynam przedstawiane.

Z niepokojem o przyszłości myśleli także niektórzy tyscy samorządowcy oraz zain-teresowani tą problematyką mieszkańcy miasta. Jak mówi jeden z badanych: o co mitkwiło w pami ci na temat odł czenia to to e ak radni tyscy poznali ten po iał to znaczyco b ie odł czone od yc w — a była to znaczna powierzc nia to wyst piło zszokowaniei pytania — to obi r te odł czamy ie tereny leśne yc y bez las w pozostan bezzieleni

Inny ekspert dodaje: a pocz tk były r ne odcz cia racze tzw. cz cia mieszane.rzede wszystkim trata kopalń — d yc zakład w pracy kt re wtedy były potentatami

i o romne pieni e od nic płyn ły do b d et . tedy tyszanie m wili pozbyliście si złotyckr w .

Pomimo niepokoju o przyszłość gminy, jaki pojawił się u niektórych responden-tów, żadna z badanych osób ani wówczas, ani ǳisiaj nie ma wątpliwości, że należało sięodłączyć od Tychów. Skutki tego przedsięwzięcia oceniane są jednoznacznie pozytywnie.W pełni reprezentatywną dla opinii badanych w tej kwestii jest następująca wypowiedź:o pierwsze podstawowa korzyś to mo liwoś samorz enia si . mina ma własna ra-

d własny zarz d obecnie w ta wreszcie własny b d et. ami radni decyd o po ialepieni y. mina dodatkowo zyskała dy w tym okresie kiedy doszło do roz ielenia pań-stwo dawało s bwenc e przeznaczone właśnie dla od iela cyc si min. becnie takics bwenc i nie ma. ole na sprawa warta podkreślenia to mo liwoś łatwie sze o nakłonieniaspołeczności do pod cia szere inwestyc i oraz do do nansowania tyc inwestyc i przez sa-myc mieszkańc w. owstał połeczny omitet dowy azoci w yrac a w ostynipołeczny omitet dowy odoci . a wa alne est wi c znacz ce zwi kszenie wkład

mieszkańc w za inwestyc e realizowane w minie. ystem nansowania w olsce przedstawiasi za taki spos b e e eli po awi si zakład własny to wtedy państwo do nansow e in-westyc . rzed roz ieleniem niemo liwe było by yc y zebrały pieni e od mieszkańc wyr czy ostyni. tak — nast piło podniesienie standard miny za zakresie zaopatrzenia

w wod za az tak e e eli c o i o kanalizac za yrac i tele onizac . ył okres etele on m ł mie ka dy kto c ciał. ała in rastr kt ra tec niczna poszła w r co byłobyniemo liwe bez roz ielenia.

Wpływ gminy na procesy polityczne czy gospodarcze jest niewielki. Znaczącym ele-mentem jest opłata eksploatacyjna. Początkowo gmina mogła uzyskać coś z podmiotówgospodarczych. Elektrownia, kopalnie pomagały w drobnych przedsięwzięciach.

wa am e wpływ na procesy polityczne est mały. ar o dobrze e party nienieminy nie zeszło do małyc mie scowości. Radni s wybierani bez przynale ności party ne .ieszkańcy si zna i ma wi ksza szans dokona tra ne o wybor . ile podczas wybor w

do pierwsze kadenc i Rady nie było za wiele c tnyc do kandydowania to teraz kitka os bbie a si o eden mandat. ieszkańcy s wyra nie bli e proces w politycznyc . i kszaliczba os b c ce czestniczy w yci politycznym miny. e eli c o i o procesy k lt rowe towedł mnie nie było t istotnyc zmian.

W podobnym tonie wypowiada się o skutkach separacji jeden z ekspertów bojszow-skich: a wa nie sz korzyści wynika c z odł czenia est własny b d et. ospodarzymy


na swoim. rodki kt re wpływa do kasy miny pozwoliły stworzy tak in rastr kt rw minie o szowy kt r mo emy si isia szczyci dowa sieci wodoci owe kt razostała wykonana w skanalizowanie miny wie skie co podkreślam w — toest ewenement w skali kra . a to zbieramy na rody i wyr nienia. o est to co sł y namwszystkim czyli ekolo ia i lepsze środowisko. o by nam si na pewno nie dało dybyśmy byliw yc ac .. Zakres zmian, jakich dokonano w obu gminach objętych badaniami, śmia-ło można nazwać w sposób zaproponowany przez jednego z respondentów — rewol cw zakresie in rastr kt ry tec niczne .

Zdaniem badanych pozytywne opinie o skutkach odłączenia się gminy od Tychówpoǳielane są także przez zdecydowaną większość mieszkańców. Tylko nieliczni nie po-ǳielają entuzjazmu większości. Świadczą o tym mięǳy innymi odpowieǳi, jakie napły-nęły na pytanie dotyczące skutków separacji zadane w jednej z lokalnych gazet.

W wypowieǳiach dwóch badanych pojawił się problem nierównych korzyści, ja-kie odnoszą poszczególne miejscowości wchoǳące w skład objętych badaniami gmin naskutek odǳielenia od Tychów. Przy czym nie są to przekonania ekspertów, ale opinieprzez nich zasłyszane od mieszkańców. Wyrazem owych nierównych korzyści są dyspro-porcje w zakresie poziomu inwestowania w poszczególnych miejscowościach w gminnąinastrukturę. jeden z ekspertów w taki sposób wyjaśnia ten problem: mieszkańcy szyb-ko zapomina o tym co zrobiono w ic mie scowości. i ze ieś in ie coś si robia nic nie. ymczasem s to inwestyc e kapitałoc łonne i trwa ce czasem rok dwa i l iewtedy to wi i wypomina ze tam si coś robi a nas nie

Pytani o to, czy z perspektywy kilkunastu lat, jakie upłynęły od oǳyskania samo-ǳielności samorządowej przez badane gmin; można wskazać na jakieś korzyści, które wy-nikały z faktu bycia ǳielnicą Tychór w kilku badanych wskazało na dwa takie czynniki.Pierwszym była dobrze funkcjonująca, rozwinięta komunikacja publiczna, która obecnieoceniana jest źle. Drugi czynnik miał już znacznie mniejsze znaczenie i dotyczył mniejszejliczby osób — zwłaszcza młodych. Był nim nobilitujący w świadomości niektórych osób,fakt bycia mieszkańcem miasta, dużego miasta, a nie wsi. Dla niektórych mieszkańcówzmiana statusu gminy wiązała się ze stratą w kategoriach prestiżowych.

W opinii zdecydowanej większości liderów poǳiał Tychów okazał się także korzystnydla tego miasta. Tylko trzech respondentów stwierǳiło, że Tychy straciły w wyniku po-ǳiału. Ta strata to przede wszystkim wpływy podatkowe. Wyraźna większość badanychpodkreślała jednak obopólną korzyść, jaką odniosły zarówno usamoǳielnione gminy,jak i mniej rozległe Tychy Respondenci zwracali mięǳy innymi uwagę na sztuczność„organizmu miejskiego”, jakim były „wielkie Tychy”. Jak mówi jeden z badanych: yc ys typowym miastem. a sw c arakter. rzył czenie ościennyc min było iałaniemszt cznym skazanym na pora k , a inny dodaje: ie do trzymania był ten moloc —or anizacy nie i k lt rowo. iecznie były kł tnie.

Stronami tych konfliktów byli radni reprezentujący ǳielnice śródmiejskie i radnipochoǳący z ǳielnic obrzeżnych, a przedmiotem kłótni były głównie wydatki budżetowena inastrukturę miejską. ǲięki poǳiałowi yc y pozbyły si dodatkowyc problem wbyt d ym or anizmem le si administr e.

Separacja — jej skutki i ich ocena w opiniach mieszkańców badanych gminW dwóch pierwszych pytaniach wywiadu przeprowaǳanego z mieszkańcami respon-denci proszeni byli o przypomnienie sobie wydarzeń sprzed ponad lat, gdy ich gminaoǳyskiwała samoǳielność samorządową, i opowieǳieli, jaki był ich stosunek do pomy-słu odłączenia się ich gminy od Ty, chów i czy w jakikolwiek sposób brali uǳiał w pracachzwiązanych z separacją (patrz tabela ).

Mieszkańcy gmin Wyry i Bojszowy byli barǳo zgodni w swych opiniach (zdecydo-wana większość z nich decyzję o poǳiale Tychów i odłączeniu od nich badanych miej-scowości przyjęła z zadowoleniem (odpowiednio , % i , %). Pewne różnice mięǳymieszkańcami omawianych miejscowości dotyczyły głównie natężenia owego zadowole-nia. ile wśród wyrzan i gostynian najliczniejszą grupę stanowili raczej zadowoleni (,%), to wśród bojszowian — barǳo zadowoleni (, %). Nieco ponad % badanychuǳieliło innej odpowieǳi niż zaproponowana w kafeterii. W grupie tej dominowały oso-


by, które mówiły, że nie interesowały się problematyką odłączenia ich gminy od Tychówlub nie mieszkały wówczas w gminie.

Barǳo interesującym zagadnieniem było poznanie stopnia zainteresowania miesz-kańców separacją ich gminy od Tychów oraz rozmiarów ich osobistego zaangażowaniaw to przedsięwzięcie. Problem ten jest barǳo ważny mięǳy innymi w kontekście od-powieǳi na pytanie, na ile projekt usamoǳielnienia gminy był pomysłem tylko grupyosób, a na ile wynikał z dążeń większości mieszkańców.

Analizując wyniki badań zawarte w tabeli , warto przede wszystkim zwrócić uwagęna stosunkowo liczne populacje osób niezainteresowanych ǳiałaniami na rzecz oǳyskaniasamoǳielności przez ich gminę. W gminie Wyry takich osób była niemal połowa (,%), a w Bojszowach nieco ponad % (, %). Zważywszy na fakt, iż wśród pozostałychosób dominowali ci, których zainteresowanie omawianą problematyką ograniczyło się dorozmów z roǳiną i znajomymi (takich osób było około %), można powieǳieć, żetakże wśród tych osób najczęstszymi podostawani były postawy bierne.

Zaangażowanie w oǳyskanie samoǳielności przez gminę przypisać można kilkuna-stu procentom mieszkańców każdej z gmin. Polegało ono najczęściej na uczestnictwiew spotkaniach poświęconych problematyce separacji (, % mieszkańców gminy Wyryi , % mieszkańców Bojszów) oraz uǳiale w plebiscycie, którego wynik był ważnymargumentem na rzecz odǳielenia gminy od Tychów (odpowiednio , % i , % ba-danych). Kilku mieszkańców poszukiwało informacji na temat problematyki separacji,a kilku innych stwierǳiło, że nie mieszkali wówczas w gminie, więc problem ich nie do-tyczył. Zastanawiający jest niski odsetek osób, które zadeklarowały uǳiał w. plebiscycielokalnym (zwłaszcza mieszkańców gminy Wyry). Wytłumaczenia tego faktu poszukiwaćnależy albo w tym, iż uczestnicy tego plebiscytu byli niedoreprezentowani w wylosowa-nej próbie badawczej, albo w tym, iż zapomnieli o swoim w nim uǳiale.

Badani są barǳo zgodni w opiniach na temat konsekwencji odłączenia się ich gminyod Tychów. Zdecydowana większość mieszkańców obu gmin sąǳi, że było to przedsię-wzięcie korzystne dla ich miejscowości (, % wyrzan i , % bojszowian). Nie możnajednak nie podkreślić, iż wśród bojszowian wyraźnie dominują osoby oceniające oǳy-skanie samoǳielności samorządowej przez gminę jako rozwiązanie barǳo korzystne (,%), natomiast mniejsza liczba badanych oceniła je jako raczej korzystne (, %).

Oceny mieszkańców gminy Wyry są mniej entuzjastyczne (odsetki oceniających skut-ki omawianego przedsięwzięcia jako barǳo korzystne i raczej korzystne wyniosły odpo-wiednio , % i , %).

Uszczegółowieniem problematyki zawartej w pytaniu dotyczącym oceny faktu odłą-czenia się gminy od Tychów było kolejne pytanie zawarte w kwestionariuszu wywiadu,poświęcone najważniejszym korzyściom wynikającym z odłączenia (tabela ). Co ǳie-wiąty mieszkaniec gminy Wyry (, %) i co piętnasty gminy Bojszowy (, %) nie do-strzega żadnych korzyści będących następstwem odłączenia ich gminy od Tychów. War-to przy tym podkreślić istnienie znaczących rozbieżności w ocenie omawianych korzyścimięǳy opiniami wyrzan i gostynian. O ile żadnych korzyści wynikających z odłączenianie dostrzega , % mieszkańców Wyr, to w Gostyni takich osób jest ponad trzykrotniewięcej, gdyż , %. Ma to z pewnością związek z wyrażanymi przez niektórych gosty-nian opiniami, iż w okresie ostatnich lat lokalne właǳe lepiej dbały o Wyry, więcejinwestując w inastrukturę tej części gminy. Podobny problem, aczkolwiek z mniej-szym natężeniem, występuje w Bojszowach. Jak wynika z danych, wśród mieszkańcówŚwierczyńca, Bojszów Nowych i Jedliny osób, które nie dostrzegają żadnych korzyściwynikających z odłączenia się ich gminy od Tychów jest dwukrotnie więcej niż w miej-scowości Bojszowy (odpowiednio , %, , % i , %, a w Bojszowach — , %).Z uwagi na zbyt małe reprezentacje mieszkańców wymienionych powyżej miejscowo-ści wchoǳących w skład gminy Bojszowy (, i osób) interpretacja tych danychpowinna odbywać się przy zachowaniu dużej ostrożności. Uwaga ta dotyczy także bada-nych mieszkańców Mięǳyrzecza, wśród których nikt na omawiane pytanie nie uǳieliłodpowieǳi: nie ma adnyc .

Zdecydowana większość badanych dostrzega różnorakie korzyści wynikające z faktuodłączenia się ich gminy od Tychów. W przypadku mieszkańców gminy Wyry najczę-


ściej wymienianą korzyścią było ułatwianie załatwiania spraw w urzęǳie. Odpowieǳitakiej uǳieliło , % badanych. Niektórzy z nich podkreślali, iż mieszkańcy nie mu-szą już jeźǳić do Urzędu Miejskiego w Tychach, by załatwić różne formalności, gdyżwłaǳe są na miejscu. Kolejne miejsca w hierarchii najczęściej dostrzeganych korzyścizajęły: samoǳielność gmin (, % wskazań), większy budżet w porównaniu z okresemwcześniejszym , %) i poprawa wyposażenia inastrukturalnego gmin; poprawa jejwyglądu (, %).

Warto dodać, iż wymieniana przez co piątego badanego samoǳielność czy samo-rządność często pojmowana była w kategoriach ekonomicznych. Niektórzy respondencidodawali do swych wypowieǳi komentarze, w których mówili, iż owa samoǳielnośćpozwala lokalnym właǳom w lepszy sposób gospodarować pienięǳmi, racjonalniej jewydawać itp. Inne wypowieǳi przedstawione w tabeli były uǳielane przez wyraźniemniej liczne grupy respondentów.

Przystępując do analizy wypowieǳi uǳielonych przez mieszkańców gminy Bojszowywarto zauważyć, iż wymieniali oni wyraźnie więcej pozytywnych następstw odłączenia odTychów niż mieszkańcy Wyr i Gostyni. Zdecydowanie najczęściej wskazywali na oǳy-skaną samoǳielność i samorządność gminy , %). Temu poglądowi często towarzy-szyły argumenty wskazujące na Wyraźnie większą obecnie zasobność gminnego budżetuw porównaniu z czasami, gdy Bojszowy były peryferyjną ǳielnicą dużego miasta (,%), oraz na zdecydowaną poprawę w zakresie inwestowania w lokalną inastrukturęułatwiającą życie mieszkańców oraz wpływającą na poprawę wyglądu miejscowości (,%). Argument wymieniany najczęściej przez wyrzan i gostynian — ułatwienie załatwia-nia spraw w urzęǳie — okazał się ważny dla o połowę niższego odsetka bojszowian (,%). Badani mieszkańcy gminy częściej także wskazywali na inne korzyści, a wśród nichna większą aktywność mieszkańców, mniej biurokracji i lepszych urzędników. Wyraźnierzaǳiej od mieszkańców drugiej z badanych gmin uǳielali odpowieǳi: tr dno powie-ie . W Wyrach i Gostyni takie odpowieǳi uǳielane były ponad dwukrotnie częściej

(odpowiednio , % i , %) niż w gminie Bojszowy (, %).W kolejnym pytaniu respondenci poproszeni zostali o refleksję nad negatywnymi

skutkami odłączenia ich gminy od Tychów. Wyraźna większość badanych mieszkańcówobu gmin ich nie dostrzega (, % i , %). Wśród pozostałych badanych najliczniej-si są ci, którzy odpowieǳieli: trudno powieǳieć (, % i , %). Tylko kilkanaścieprocent mieszkańców obu gmin potrafiło wskazać mankamenty będące następstwem se-paracji. Były one do siebie barǳo zbliżone. Zarówno wyrzanie, jak i bojszowianie wska-zywali na pogorszenie komunikacji z innymi gminami (, % i , %) oraz na „układy”w gminie i dominację jednej z wchoǳących w jej skład miejscowości nad drugą (lub nadpozostałymi), czyli Wyr nad Gostynią oraz Bojszów nad Bojszowami Nowy’ mi, Świer-czyńcem, Mięǳyrzeczem i Jedliną. Odpowieǳi takich uǳieliło jednak zaledwie kilkaprocent badanych. Niskie także były odsetki bojszowian, którzy skarżyli się na niekom-petencję radnych (, %), oraz wyrzan — na zubożenie gminy po odłączeniu od Tychów(, %).

Demokracja lokalna i lokalne społeczeństwo obywatelskieSzczególnie intensywne zainteresowanie zagadnieniami aktywności politycznej, obywa-telskiej i społecznej utrzymuje się w naukach społecznych w Polsce od ponad dekady.W oparciu o wyniki wielu badań poświęconych tej problematyce uczeni i publicyściformułują tezy o niskiej aktywności politycznej i społecznej obywateli, o zmęczeniu de-mokracją, o malejącym zapale społecznym. Tendencje te mają znacznie szerszy zasięgi nie są ograniczone w jakiś szczególny sposób do Polski czy byłych krajów realnegosocjalizmu. Wprawǳie przyczyn wymienionych zjawisk nie upatruje się w zmęczeniudemokracją społeczeństwa polskiego (trudno mówić o „zmęczeniowy po zaledwie kil-kunastu latach, jakie upłynęły od pierwszych demokratycznych wyborów po tak długiej,kilkuǳiesięcioletniej przerwie), ale raczej w niedojrzałości kultury obywatelskiej, w na-wykach oǳieǳiczonych po poprzednim systemie lub tłumaczy wpływem współczesnychprocesów kulturowych o zasięgu globalnym.


Wnioski wielu badań socjologicznych poświęconych problematyce aktywności poli-tycznej, obywatelskiej i społecznej ujawniają, iż jedną z jej podstawowych cech jest wie-lowymiarowa enklawowość⁵⁰⁸ Dotyczy ona przede wszystkim specyficznych problemów(szczególnie mobilizujących luǳi do ǳiałania) oraz niektórych grup obywateli (częściejod innych angażujących się w rozmaite przedsięwzięcia i z reguły — jak pokazują wy-niki badań — legitymujących się określonymi cechami społecznymi, demograficznymii zawodowymi.

Jakimi obywatelami są badani mieszkańcy gmin Wyry i Bojszowy? Odpowieǳi na topytanie pozwolił uǳielić kolejny zestaw pytań zawartych w kwestionariuszu wywiadu.

Pytani o to, czy w ostatnich latach uczestniczyli w jakimkolwiek spotkaniu z przed-stawicielem lokalnych właǳ, badani mieszkańcy obu gmin w wyraźnej większości odpo-wieǳieli: nie (,% w Wyrach i , % w Bojszowach). W takim spotkaniu, a dodaćnależy że są one poświęcone głównie problemom inastrukturalnym gmin; wzięło uǳiałokoło / osób, przy czym w przypadku połowy z nich był to uǳiał incydentalny jedno-razowy Kilkakrotne uczestnictwo w takim spotkaniu zadeklarowało , % wyrzan i ,% bojszowian.

Warto dodać, iż analiza korelacyjna ujawniła, że w spotkaniach z przedstawicielamigminnych właǳ częściej biorą uǳiał osoby lepiej wykształcone. Stosunkowo najrzaǳiejprzychoǳą na nie osoby z wykształceniem podstawowym.

Badani wyrzanie i bojszowianie nie są także znacząco licznie reprezentowani w zin-stytucjonalizowanych strukturach społeczeństwa obywatelskiego. Z danych zawartychw tabeli wynika, iż odsetek mieszkańców badanych g gmin, którzy są członkami jakie-gokolwiek stowarzyszenia czy organizacji, jest niski, gdyż nieco przekracza %. Dane tewprawǳie są porównywalne z jł wynikami badan ogólnopolskich, z których wynika, iżtylko ,% Polaków należy do jakiejkolwiek organizacji⁵⁰⁹, ale dość wyraźnie kontrastująz kilkakrotnie wyższymi danymi charakterystycznymi dla krajów Europy Zachodniej.⁵¹⁰

Potwierǳają one także wielokrotnie powtarzaną tezę o słabym jeszcze zakorzenieniuorganizacji obywatelskich w Polsce, zwłaszcza na obszarach poza wielkimi miastami. Jestbowiem specyfiką polską — oraz innych byłych krajów realnego socjalizmu — wyraźnakoncentracja organizacji i stowarzyszeń w dużych miastach (w Polsce w obecnych i byłychmiastach wojewóǳkich) i znacznie niższa ich liczba w pozostałych miastach i gminachwiejskich (patrz tab. ).

Uzasadnione wydaje się traktowanie odsetka osób potrafiących wymienić nazwę ja-kiejkolwiek organizacji czy stowarzyszenia ǳiałającego w miejscu zamieszkania jako, coprawda niezbyt doskonałego, ale prostego i wymiernego wskaźnika najbarǳiej elemen-tarnego odǳiaływania struktur III sektora na społeczeństwo. W obu gminach wskaźnikten nieco przekraczający / badanych populacji (, % w Wyrach i , % w Boj-szowach) interpretować należy jako niski.⁵¹¹ Wymienić nazwy stowarzyszeń i związkówǳiałających w gminie potrafią przede wszystkim ich członkowie, znający z reguły takżekilka innych organizacji. W obu badanych populacjach jest zatem zaledwie kilkanaścieprocent osób niezrzeszonych, które potrafią wymienić nazwy organizacji ǳiałających naterenie miejsca ich zamieszkania, głównie stowarzyszeń społeczno-kulturalnych i sporto-wych, związków zawodowych, organizacji religĳnych i stowarzyszeń osób chorych i nie-pełnosprawnych.

W badaniach aktywności społecznej często podejmowany jest wątek ǳiałań obywa-teli na rzecz bliższe go lub dalszego środowiska i jego mieszkańców. To ważny aspekt

⁵⁰⁸O problemie tym interesująco pisali P. Gliński i H. Palska w publikacji ztery wymiary aktywności obywa-telskie , w: lementy nowe o ład . omański, A. Rychard (red.), Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa .[przypis autorski]

⁵⁰⁹ adania ia noza społeczna . Tekst wstępnej wersji raportu dostępny jest na stronie:www.diagnoza.com [przypis autorski]

⁵¹⁰Zob. m. in. J. Forbring, połeczeństwo obywatelskie. olska e s sie i i ropa ac odnia — por wnanie,Centrum Stosunków Mięǳynarodowych, Raporty i Analizy , nr , www.csm.org.pl [przypis autorski]

⁵¹¹Chociaż dodać należy, że jest on dwukrotnie wyższy od analogicznego wskaźnika charakterystycznego dlaTychów, w których nazwę organizacji lub stowarzyszenia ǳiałającego w mieście potrafiło wymienić zaledwie ,% mieszkańców. Zob.: Z. Zagała, tr kt ralny kapitał społeczny tyskie zbiorowości lokalne czyli czy tyszanie sspołecznie aktywni, w: noty i instyt c e obywatelskie w społeczności lokalne , M. S. Szczepański, P. Rojek (red.)Śl. Wyd. Nauk., WSZiNS, Tychy . [przypis autorski]


społecznej aktywności. Także w tym wymiarze zdecydowana większość badanych jestbierna. Niemal % mieszkańców Wyr (, %) oraz nieco ponad % badanych boj-szowian (, %), pytanych, czy w ostatnich kilku latach próbowali coś zrobić, włączyćsię w jakieś ǳiałania na rzecz sąsiadów, parafii czy miejscowości, odpowieǳiało — nie.

Nieliczni aktywni najczęściej angażowali się w prace na rzecz swego najbliższego oto-czenia, na rzecz parafii i kościoła, na rzecz ǳieci i innych osób potrzebujących pomocy.

Sferą życia społecznego, dla której znamienna jest zwiększona aktywność badanychosób, są wybory. Przy czym warto dodać, iż aktywność polityczna badanej populacji niepolega na czynnym uczestnictwie w polityce, kampaniach wyborczych, ale ogranicza siędo zainteresowania polityką, dyskusji na jej temat oraz do korzystania z uprawnień wy-borczych.

Wbrew spotykanej czasem w prasie tezie, iż wśród Polaków rozpowszechnione jestprzekonanie, że nie warto uczestniczyć wyborach, gdyż i tak nie ma — się żadnego wpły-wu na proces wyłaniania właǳ, zdecydowana większość badanych mieszkańców Bojszówi Wyr zgaǳa się z opinią, że warto brać uǳiał w głosowaniach, choǳić na wybory.

W obu badanych miejscowościach zsumowane odsetki tych, którzy zgaǳają się („zde-cydowanie” lub „raczej”) z powyższą opinią bliskie są % (, % — w Wyrach i , %— w Bojszowach). Dodać należy że chociaż analiza korelacyjna nie wykazała zdecydowa-nego wpływu zmiennych na wyrażane przez badanych opinie, warto odnotować niewielkiwpływ wykształcenia respondentów na ich deklaracje. Pozytywnym wypowieǳiom natemat ważności uǳiału w głosowaniach sprzyjało wyższe wykształcenie badanych.

W uzasadnieniach swych opinii badani, którzy sąǳą, że warto brać uǳiał w głoso-waniach, podkreślali najczęściej, że w ten sposób realizują swoje prawo do uǳiału w wy-łanianiu rząǳących, prawo do wywierania wpływu, do dokonywania wyboru. Rzaǳiejwskazywali na obywatelski obowiązek uǳiału w wyborach. Rzaǳiej także deklarowa-li inne uzasadnienia swoich poglądów na temat uczestnictwa w wyborach. Znalazły sięwśród nich głosy, iż nieobecni nie ma a prawa łos nie ma a prawa do krytyki iałw wyborac est prze awem aktywności mysłowe i obywatelskie est wyrazem odpowie ial-ności.

Wśród stosunkowo nielicznych osób, które nie zgaǳają się z opinią, ze warto uczest-niczyć wyborach, dominowały głosy wskazujące na brak wpływu lub minimalny wpływwyborcy na wynik głosowania. Część badanych w swych wypowieǳiach ujawniała swójkrytyczny stosunek do polityków (to karierowicze obiec a potem i tak robi swo e szko-da czas na wybory), a jeszcze inni — własny dystans wobec tej sfery rzeczywistości (nieinteres e mnie polityka).

Badani mieszkańcy Wyr i Bojszów są ponadprzeciętnie aktywnymi wyborcami. Fre-kwencja wyborcza w tych gminach w ostatniej dekaǳie, niezależnie od roǳaju wyborów— parlamentarnych, prezydenckich czy samorządowych — zawsze była wyższa od e-kwencji zanotowanej w całej Polsce i należała do najwyższych w całym wojewóǳtwieśląskim. Podobnie było w przypadku ekwencji odnotowanej podczas referendum doty-czącego poparcia wstąpienia Polski do UE, podczas którego w Bojszowach odnotowanonajwyższą ekwencję w całym wojewóǳtwie (tabela ).

Zainteresowanie wyborami, które wielki znawca tej problematyki Jacek Raciborskinazywa jednym z najciekawszych i najbarǳiej spektakularnych wydarzeń politycznych⁵¹²,potwierǳone zostało w odpowieǳi na pytanie o stosunek badanych do bezpośrednichwyborów wójtów.

Ponad % mieszkańców badanych gmin (, % wyrzan oraz , % bojszowian)jest przekonanych, że zmiana w ordynacji wyborczej, która była przedmiotem pytania, todobre rozwiązanie. W szczególny sposób skorzystali z niej mieszkańcy Bojszów, którzyswego wójta wybrali już w pierwszej turze wyborów uǳielając mu barǳo wysokiegopoparcia, wynoszącego ,% głosów.

⁵¹²Zob. m. in. J. Raciborski, ac owania wyborcze olak w w: ymiary ycia społeczne o. olska na przełomiei wiek . M. Marody (red.), Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa , s. . [przypis autorski]


PodsumowaniePrzeprowaǳone badania pozwoliły na sformułowanie wielu wniosków. Poniższe ich ze-stawienie zawiera zarówno te, które zostały już w tekście omówione i skomentowane,jak i pochoǳące z innych, niebędących przedmiotem omówienia w artykule obszarówbadan. Warte są one jednak przywołania z I uwagi na możliwość lepszego zrozumieniawniosków wypływających z dwóch głównych obszarów zainteresowania artykułu: ocenyskutków usamoǳielnienia się badanych gmin w świadomości społecznej oraz kondycjilokalnych społeczeństw obywatelskich. Spośród wszystkich wniosków warto podkreślićnastępujące:

Zdecydowana większość badanych liderów oraz zdecydowana większośćmieszkańców obu gmin pozytywnie ocenia zarówno odǳielenie ich gminyod Tychów, jak i następstwa tego faktu.

Różnice w ocenach skutków separacji nie są duże. We wszystkich ka-tegoriach mieszkańców wyodrębnionych ze względu na cechy społeczne —osoby pozytywnie oceniające skutki odłączenia przeważają nad osobami oce-niającymi je negatywnie.

Główną zmienną różnicującą poglądy mieszkańców w tej sprawie jestmiejsce zamieszkania. Wpływ tej zmiennej ujawnił się w gminie Wyry w któ-rej mieszkańcy Gostyni nieco gorzej oceniają funkcjonowanie gminy w nie-których obszarach. Zdaniem badanych liderów przekonanie mieszkańcówGostyni o nierównym traktowaniu mieszkańców obu miejscowości spowo-dowało rozpoczęcie starań o poǳiał gminy na dwie odǳielne. Starania tejeszcze w pierwszej połowie lat . zakończyły się jednak niepowoǳeniem.W Bojszowach natomiast podobne problemy nie wystąpiły.

Zarówno badani liderzy jak i mieszkańcy gmin podkreślają korzyści pły-nące z samoǳielności i samorządności gminy z większe go budżetu, znacznejpoprawy wyposażenia inastrukturalnego gminy oraz bliskiego usytuowa-nia lokalnych właǳ.

Większość badanych mieszkańców jest zadowolona z faktu zamieszki-wania w swej miejscowości i dobrze lub barǳo dobrze ocenia jej wygląd,czystość, sytuację w zakresie kanalizacji, zaopatrzenia w wodę, bezpieczeń-stwa, funkcjonowanie urzędu gminy systemu oświatą służby zdrowia.

Obszarami, w których przeważają negatywne oceny mieszkańców, są:sytuacja na rynku pracy, sytuacja w zakresie pomocy najbiedniejszym, standróg i komunikacja z innymi miejscowościami.

W ostatnich czterech latach, ale i w całej dekaǳie, gmin; zarówno zda-niem liderów, jak i mieszkańców, rozwinęły się.

Większość mieszkańców obu gmin korzystnie ocenia swe lokalne właǳei oczekuje od ich przedstawicieli przede wszystkim zmniejszenia bezrobociai dalszej poprawy wyposażenia inastrukturalnego gminy.

Badania ujawniły istnienie pewnych różnic w ocenie funkcjonowania obugmin przez ich mieszkańców. Korzystniej postrzegają swą gminę mieszkańcyBojszów. Wyższy odsetek bojszowian niż wyrzan dostrzega piękno i czystośćswej gmin; ma większe zaufanie do swych lokalnych właǳ, lepiej oceniapracę wójta i radnych.

Badanym miejscowościom brakuje wyrazistych wyróżników. Badani naj-częściej upatrują ich specyfiki w spokoju, ciszy, terenach zielonych i cechachich mieszkańców.

Lokalne społeczeństwo obywatelskie w obu gminach ma charakter en-klawowy to znaczy że wysoki poziom zaangażowania społecznego charak-terystyczny jest dla niewielkiego odsetka mieszkańców. Nawet tak istotnewydarzenie w życiu gminy, jak starania o oǳyskanie samoǳielności sa-morządowej, nie wyzwoliło zwiększonej aktywności społecznej mieszkań-ców. Zarówno w pracach przygotowawczych, jak i późniejszych, związanychz oderwaniem się od Tychów, brał uǳiał niewielki odsetek mieszkańców.


Przedstawione wyniki badan potwierǳają tezę o barǳo ograniczonych rozmiarachpopulacji aktywnych społecznie mieszkańców badanych gmin. Kilkanaście do dwuǳiestukilku procent osób w każdej zbiorowości uczestniczy w spotkaniach z przedstawicielamigminnych właǳ, należy do stowarzyszeń i organizacji, zna te, które ǳiałają w gminie,inicjuje lub włącza się w przedsięwzięcia na rzecz sąsiadów, parafii, miejscowości. Pozo-stali badani to osoby bierne społecznie. Jedyną formą aktywności obywatelskiej, któraabsorbuje liczniejszą część populacji, jest uczestnictwo polityczne, ograniczając się jed-nak głównie do wyborów. Spostrzeżenie to potwierǳa jeden z po stawowych wnioskówz mięǳynarodowych badań poświęconych wzorom uczestnictwa społecznego mieszkań-ców wsi i małych miast, po zakończeniu których ich współautor. Starosta we wnioskachkońcowych napisał: czestnictwo polityczne w kra ac ropy sc odnie o ranicza siprawie wył cznie do wy czonyc w okresie poprzednie o system zac owań wyborczyc . rakest natomiast szersze o zaan a owania w inne ormy aktywności polityczne . stotna r -nica pomi y partycypac w kra ac rozwini te demokrac i a kra ami sc odnie ropypole a właśnie na wi ksze r norodności orm czestnictwa wyst p cyc w społeczeństwaczac odnic .⁵¹³

Zaprezentowane w opracowaniu zdają się także potwierǳać jedną z najistotniejszychkonkluzji wieloletnich badań Europejskiego Instytutu Rozwoju Regionalnego i Lokal-nego. Zespół pracowników Instytutu zebrał wiele danych dowoǳących nie tylko pryma-tu endogennych czynników rozwoju lokalnego nad czynnikami egzogennymi, ale takżedowiódł znacznie ważniejszej roli, jaką w rozwoju gmin odgrywają liderzy społeczno-ści wraz z lokalnymi elitami, niż przeceniana i ideologizowana — aktywność społecznamieszkańców. Jeden ze współautorów badań w kategoryczny sposób formułuje wniosekwynikający z badań: otrzeba czynne o zaan a owania obywateli ako war nek rozwolokalne o est ideolo icznym mitem niema cym wiele wsp lne o z rzeczywistości . L ieaktywiz sie edynie wtedy kiedy ic interes est bezpośrednio za ro ony l b wtedy kiedyma do załatwienia konkretn spraw ak np. zainteresowania tym co ic bezpośredniodotyczy.⁵¹⁴ Opinia ta znajduje potwierǳenie nie tylko w zaprezentowanych wynikachbadań, ale także w wypowieǳiach objętych nimi ekspertów.

Wbrew opiniom nielicznych sceptyków, którzy ponad lat temu twierǳili, że odłą-czone od Tychów samoǳielne gminy będą przeżywały duże trudności (dodać należy iż niebez obaw myśleli o przyszłej samoǳielności niektórzy uczestnicy przedsięwzięć separa-cyjnych), Wyry i Bojszowy jako samoǳielne gminy odniosły sukces. Próbą odpowieǳina pytanie, czy w obu przypadkach równie duży może być wskazanie na badania pro-waǳone przez Centrum Badań Regionalnych w Warszawie. Placówka ta od kilku latrokrocznie przygotowuje ranking najlepszych gmin w Polsce.⁵¹⁵ Jego podstawą są anali-zowane w okresie obejmującym kilka lat wydatki inwestycyjne na lokalną inastrukturęw przeliczeniu na jednego mieszkańca. W rankingu tym Bojszowy zajmują nie tylkowyższe miejsce od Wyr, ale z reguły jedno z czołowych miejsc w wojewóǳtwie śląskim.Ten wyrażony za pośrednictwem ty zobiektywizowanych wielkości i wskaźników większysukces Bojszów znalazł w badaniach swe oǳwierciedlenie w wymienianych już powy-żej, większych w porównaniu z wyrami, odsetkach jego mieszkańców mających zaufaniedo swych właǳ, wyższych odsetkach mieszkańców dobrze oceniających pracę radnychi wójta oraz przekonanych, że w ich gminie jest ktoś taki, kogo można nazwać lokalnymliderem.

Zarówno Bojszowy jak i Wyry; czekają nowe wyzwania. Najważniejsze z nich zwią-zane są z dwoma procesami. Po pierwsze, wiążą się z członkostwem Polski w Unii Eu-ropejskiej, a po drugie, uwarunkowane są procesami restrukturyzacji gospodarki woje-

⁵¹³P. Starosta, czestnictwo polityczne mieszkańc w wsi i małyc miast w ł arii olsce i Ros i, w: Rozw --Re ion- połeczeństwo. okaz i bile sz ro esora o dana ałowieckie o . orzelak M. S. Szczepański, T.Zarycki (red.), Europejski instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego UW, instytut Socjologii US, Warszawa— Katowice , s. . [przypis autorski]

⁵¹⁴B. Jałowiecki, M. S. Szczepański, Rozw lokalny i re ionalny w perspektywie soc olo iczne , ŚI. Wyd. Nauk.,WSZiNS, Tychy , s. . [przypis autorski]

⁵¹⁵Zob. m in. W. Surażska, otenc ał rozwo owy powiat w, „Rzeczpospolita” , nr z września , W.Surażska, wiazdy na ciemnym tle, „Rzeczpospolita” , nr () z września , W. Surażska, tosi nie rozw a ten si co a, „Rzeczpospolita” , nr () z maja , W. Surażska, arszawa ciekaprowinc i, „Rzeczpospolita” , nr () z paźǳiernika . [przypis autorski]


wóǳtwa śląskiego, a zwłaszcza jego centralnej części, czyli Górnośląskiego Okręgu Prze-mysłowego. Jakie następstwa będą miały te procesy w badanych gminach trudno na raziepowieǳieć.


Ten utwór jest udostepniony na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bezutworów zależnych . Polska.Tekst opracowany na podstawie: Lokalne społeczenstwa obywatelskie — mapy aktywńości. Raporty z badań,red. Piotr Frączak, Biblioteka Aktywnosci lokalnej, vol. , wyd. Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przyFundacji Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, Warszawa Reprodukcja cyowa wykonana przez fundację Nowoczesna Polska z egzemplarza pochoǳącego ze zbiorówOgólnopolskiej Federacji Organizacji PozarządowychUtwór został zdigitalizowany w ramach projektu ,,Demokracja to partycypacja" sfinansowanego z PO FIO.Opracowanie redakcyjne: Piotr Frączak, Aneta Rawska.


http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/

pod redakcjĄ: piotra frĄczaka lokalne...

Documents