piotr jakubowski, 2 x 6 - 6 = 6. na tropie zbrodni istnienia

PIOTR JAKUBOWSKI

UNIWERSYTET KARDYNAA STEFANA WYSZYSKIEGO

2 x 6 6 = 6. Na tropie zbrodni istnienia

Zmieniay chaos w porzdek, choby nawet za cen czego,

co powszechnie okrela si mianem poczytalnoci1.

1.

ak pisa Umberto Eco w Notatkach na marginesie Imienia

ry: podstawowe pytanie filozofii (i psychoanalizy) brzmi tak

samo jak [podstawowe pytanie P.J.] powieci kryminalnej: kto

zawini?2. W Szeciu przechadzkach po lesie fikcji Eco, przywoujc

swe wczeniejsze sowa, dooy do filozofii i psychoanalizy jeszcze

religi3, zwikszajc dodatkowo by tak rzec ciar gatunkowy

powieci kryminalnej. Metafor ledztwa opart na logice domy-

sw bazujcej na, z jednej strony, rozumowaniu indukcyjnym,

z drugiej, na abdukcji, czyli wnioskowaniu a posteriori ze skutkw

o moliwych przyczynach przeoy mona ponadto chociaby

na diagnostyk lekarsk (co zdya ju wykorzysta popkultura),

histori odkry naukowych, porzdek docieka filozoficznych4, _________________

1 R. Bolao, 2666, prze. K. Okrasko, J.W. Rajter, Warszawa 2012, s. 218.

Dalej w tekcie jako 2666 z numerem strony. 2 U. Eco, Notatki na marginesie Imienia ry, prze. A. Szymanowski, w: idem,

Imi ry, Warszawa 2007, s. 732. 3 U. Eco, Sze przechadzek po lesie fikcji, prze. J. Jarniewicz, Krakw 1995,

s. 130. 4 Przywoa tu mona znany postulat Gillesa Deleuzea, by ksika filozo-

ficzna bya po czci bardzo szczeglnym gatunkiem powieci kryminalnej.

J

86 PIOTR JAKUBOWSKI

poznanie historyczne5, jak i mechanizmy pamici kulturowej6.

Zgodnie z tak optyk to jakby sama natura rzeczywistoci czy-

nia z nas, ludzi, mimowolnych detektyww (by skorzysta z nie-

zwykle trafnego okrelenia Jerzego Jarniewicza7).

Odnoszenie do nomenklatury detektywistycznej przede

wszystkim poprzez kategori ladu, ale te, wkraczajc ju na

rewiry poetyki, synonimicznie czasem traktowanego tropu cha-

rakterystyczne dla myli poststrukturalistycznej spod znaku

Derridiaskiej dekonstrukcji nie zakada ju jednak duej do-

tarcia, po ladach, do adnego celu, rozwizania, ktre mona by

byo doprowadzajc analogi do koca odnie do ostatecz-

nego triumfu detektywa; triumfu by zacytowa Eco koco-

wego adu (intelektualnego, spoecznego, prawnego, moralnego)

nad nieadem przestpstwa8. Zamiast hierarchicznej opozycji

adu i nieadu na scen wkracza bezwad. Paradygmatem i osta-

tecznoci ladu stwierdzi Derrida jest popi9. U Roberta

Bolao za, mona powiedzie, bd to piasek i kamienie pu-

styni Sonora, fantasmagorycznej przestrzeni, ku ktrej, po-

czwszy od Dzikich detektyww, grawitowa bd powieci chi-_________________

5 Podejmujc wysiki w celu nadania sensu rdom historycznym, ktre

okazuj si fragmentaryczne i zawsze niekompletne, historycy zmuszeni s ucie-

ka si do tego, co [Collingwood P.J.] nazywa wyobrani konstruktywn,

podpowiadajc im p o d o b n i e j a k w y t r a w n y m d e t e k t y w o m

co przypuszczalnie miao miejsce, zwaywszy na osigalny m a t e r i a

d o w o d o w y (H. White, Tekst historiograficzny jako artefakt literacki, prze.

M. Wilczyski, w: idem, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domaska,

M. Wilczyski, Krakw 2000, s. 82; wyrnienie P.J.). 6 Jak pisa Pierre Nora we wstpie do Les lieux de mmoire: wraz z przyspie-

szeniem cywilizacyjnym przeszoci ju nie zamieszkujemy, przemawia ona do

nas tylko za porednictwem p o z o s t a w i o n y c h l a d w, ktre zreszt

stay si tajemnicze i k t r y m m u s i m y z a d a w a p y t a n i a, po-

niewa przechowuj one wanie tajemnic tego, czym jestemy (P. Nora,

Czas pamici, prze. W. Duski, Res Publica Nowa 2001, nr 7, s. 40; wyr-

nienie P.J.). 7 J. Jarniewicz, wiat mimowolnych detektyww, w: idem, Znaki firmowe.

Szkice o wspczesnej prozie amerykaskiej i kanadyjskiej, Krakw 2007. 8 U. Eco, Notatki, s. 732. 9 J. Derrida, Feu la cendre, Paris 1987, s. 57.

2 x 6 6 = 6. Na tropie zbrodni istnienia 87

lijskiego pisarza. W tym ostatecznym kroku nawet efemeryczne

lady na piasku rozwiej si, zatr; zostanie ju tylko piasek

j a k o lad.

2.

Kolejn jednoczenie detektywistyczn i filozoficzn figur,

do ktrej mona si odwoa, jest wiadek. Analogia ta szybko

si jednak wyczerpuje: produktem jednego jest zeznanie,

drugiego wiadectwo. Figura wiadka u chociaby Emmanuela

Levinasa, Paula Ricoeura, Prima Leviego czy Giorgia Agambena

pojawia si tak jak zacytowana powyej uwaga Derridy o popiele

przy okazji rozwaa nad Zagad i zem. Problem za, meto-

dycznego, przypadkowego, bezcelowego, tak jak i problem maso-

wej mierci, mimo i niezwykle istotne w twrczoci Bolao, nie

bd mnie tu interesowa. Tym samym jeli uznamy, e to

tematyka za jest w pisarstwie chilijskiego prozaika kluczowa,

a podstawowym kontekstem interpretacyjnym winna by tu

myl Hannah Arendt czy Paula Ricoeura wiadomie nadaj

swoim rozwaaniom charakter marginaliw.

3.

Dla porzdku przywoajmy rozrnienie na, z jednej strony,

klasyczn, popularn wersj kryminau, ktr S.S. van Dine

prbowa ograniczy dwudziestoma zasadami, a ktrej realizacje,

gdyby znalazy si w czasopimie, nie wyldowayby raczej

w dziale literackim (mowa tu o czasach, kiedy, jeli wierzy

Xosmu Lendoiro, nawet Kolegium Adwokackie prowadzio taki

dzia, i to na wysokim poziomie), lecz szpalta w szpalt

z wszelakiego rodzaju amigwkami i rdami rozrywki, czyli

w obrbie tzw. varits. Oraz, z drugiej strony tej, ktra bdzie

mnie tu interesowa kryminay rebours (okrelenie Rafaa

Koschanego), a wic te samowiadome, podejmujce gr z kon-

88 PIOTR JAKUBOWSKI

wencj, przeamujce schematy fabularne czy przede wszyst-

kim pretendujce do stania si analogonem jakiej koncepcji

poznawczej10 (najczciej pojawiajcymi si, w rnych teks-

tach, w rnych konstelacjach, przykadami s tu: Kosmos Wi-

tolda Gombrowicza, Katar Stanisawa Lema, Trylogia nowojor-

ska, a przede wszystkim pierwsza jej cz Szklane miasto,

Paula Austera czy Imi ry Umberta Eco). S to powieci jak

to okreli Stefan Morawski, poddajc lekturze inne znane dzieo

Eco o substrukturze filozoficznej11, a konkretnie, w tym wy-

padku epistemologicznej.

Jednake nie tylko albo nawet nie przede wszystkim, gdy

ponadto i tu pojawia si naczelna myl przywiecajca mojej

prbie wczenia twrczoci Bolao w ten nurt literatury od-

nie je mona i do innej tradycji filozoficznej, operujcej, jako

podstawowymi, kategoriami absurdu i buntu, ktre chilijski pi-

sarz streszcza w okreleniu dziko (salvajismo). Mwic wprost,

chciabym odczyta Bolaowskie ledztwo, ledztwo jednocze-

nie pene pasji i rozpaczliwe, namitne i nonszalanckie, nie tylko

jako metafor egzystencji, ale i strategiczn, egzystencjaln od-

powied na ni.

Dodam, e w dalszy cig przeniesienie refleksji epistemo-

logicznej na obszar egzystencjalny w pewien sposb antycypo-

wany jest w tekcie Koschanego, ktry pisze, i przypadek jako

kategoria artystyczna jest budulcem powieci kryminalnej re-

bours, jako kategoria egzystencjalna natomiast charakteryzuje

rzeczywisto czowieka12. Jednake to nie kontyngentna natu-

ra wiata i egzystencji ani te nie literatura jako narzdzie jej

ujawniania bdzie mnie tu interesowa. T metafizyczn obser-

wacj przyjmijmy jako constans, punkt wyjcia. Jak mwi Ama-

deo Salvatierra, jeden z bohaterw drugiej czci Dzikich detek-_________________

10 R. Koschany, Przypadek. Kategoria egzystencjalna i artystyczna w literatu-

rze i filmie, Wrocaw 2006, s. 184. 11 Cf. S. Morawski, O filozoficznej substrukturze Wahada Foucaulta, Kon-

teksty 1994, nr 1/2. 12 R. Koschany, Przypadek, s. 203.


tyww: Zrozumiaem [], z pokor, ze zdumieniem, w przypywie

absolutnej meksykaskoci, e rzdzi nami przypadek i e w tym

sztormie wszyscy si potopimy, i zrozumiaem, e tylko ci najspryt-

niejsi, z pewnoci nie ja, zdoaj utrzyma si chwil duej na

powierzchni13. Mowa wic bdzie o tych najsprytniejszych.

4.

Wczeniej naleaoby jednak dookreli i w punkt przejciowy,

wyznaczajcy usankcjonowanie wadania przypadku.

Panie Belano mwi Abel Romero, jeden z rozmwcw bohatera

Dzikich detektyww, ktry pojawi si te w Gwiedzie dalekiej (ale

o tym za chwil) sk w tym, by wiedzie, czy zo (albo przestp-

stwo, albo zbrodnia, albo jak tam pan chce to nazwa) jest przypad-

kowe, czy celowe. Jeli celowe, to moemy z nim walczy, ciko je

pokona, ale istnieje taka moliwo []. Jeli jest przypadkowe, to

wrcz przeciwnie, mamy przekichane [DD, s. 405].

Detektywi-krytycy z ostatniej powieci Bolao prbuj poko-

na przypadek przypadkiem. Gdy wszystkie sposoby, ktre mo-

gyby naprowadzi ich na lad Benna von Archimboldiego, tajem-

niczego pisarza, ktrego nikt nie widzia, zawodz, krytycy ob-

jechali samochodem cae miasto [Santa Teresa P.J.], pozwalajc,

by o ich trasie decydowa przypadek, bez najmniejszego popie-

chu, jakby naprawd mieli nadziej, e zobacz na ktrej z ulic

starego Niemca olbrzymiej postury [2666, s. 153]. Nie zobacz.

Mamy przekichane tak wanie, zdaje si, brzmi diagnoza;

wypowiedziana, jako przeraajca moliwo, jako artykulacja

lku, przez detektywa. Wyoona w stwierdzeniu, w ktrym na

zasadzie dysjunkcji dwch implikacji wizja wiata przekada

si na kondycj mieszkaca tego wiata.

_________________

13 R. Bolao, Dzicy detektywi, prze. T. Pindel, N. Pluta, Warszawa 2010,

s. 390. Dalej w tekcie jako DD z numerem strony.

90 PIOTR JAKUBOWSKI

Brian McHale zobrazowa rnic midzy powieci moderni-

styczn a postmodernistyczn, a zarazem przejcie midzy nimi

jako zmian dominanty z epistemologicznej na ontologiczn

(zmian t naley przy tym rozumie jako przesunicie akcen-

tw, nie za wyparcie jednej przez drug). Pytania epistemolo-

giczne, wyznaczajce gwny obszar zainteresowania powieci

modernistycznych, to pytania o natur i warunki moliwoci

poznania, takie jak: co pozostaje do poznania? Kto poznaje? Jak

oni to poznaj i z jak doz pewnoci? Jak przekazywana jest

wiedza od jednego poznajcego do drugiego i do jakiego stopnia

jest ona wiarygodna? Na ile zmienia si przedmiot poznania

w trakcie przejcia od jednego poznajcego do drugiego? Jakie

s granice poznania?. Wraz ze zmian dominanty prym wie

zaczynaj pytania ontologiczne: czym jest wiat? Z jakimi wia-

tami mamy do czynienia? Jak s one zbudowane i czym si mi-

dzy sob rni? [] W jaki sposb istnieje tekst i w jaki sposb

istnieje wiat (lub wiaty) przeze projektowany?14. Innymi so-

wy logika dowodw (kolejne detektywistyczne okrelenie) ust-

puje miejsca logikom modalnym i logice wiatw moliwych15.

Przejcie midzy nimi jest skdind absolutnie logiczne: nie-

moliwa do uchwycenia epistemologiczna niepewno pisze

McHale staje si w pewnym punkcie ontologiczn wieloci:

doprowad pytania epistemologiczne wystarczajco daleko, a za-

_________________

14 B. McHale, Od powieci modernistycznej do postmodernistycznej: zmia-

na dominanty, prze. M.P. Markowski, w: Postmodernizm. Antologia przekadw,

red. R. Nycz, Krakw 1998, s. 347-350. 15 Oto przykad tego typu ledztwa opartego na konstrukcji wiatw mo-

liwych przy braku materiau dowodowego w wykonaniu krytykw z pierwszej

czci 2666: Pytanie brzmi, po co Archimboldi przyjecha do tego miasta []. Po

chwili dyskusji krytycy doszli do wniosku [], e pisarz mg przyjecha do

Santa Teresa tylko po to, by odwiedzi przyjaciela albo eby zebra materia

potrzebny do planowanej powieci, albo i jedno, i drugie. Pelletier skania si ku

wersji z przyjacielem. Jaki stary przyjaciel snu domysy to znaczy stary

Niemiec, tak jak on. [] Z przyjacielem albo przyjacik rzucia Norton. Ja

przychylam si raczej do hipotezy z przyjacielem ni przyjacik powiedzia

Pelletier. Chyba e nie chodzi ani o przyjaciela, ani o przyjacik i wszyscy

bdzimy po omacku powiedzia Espinoza [2666, s. 143-144].


czn si one przechyla na stron ontologii16. I mimo i McHale

zakada w tym wypadku dwukierunkowo czy cykliczno tej

reakcji, moliwo sprzenia zwrotnego, optowabym raczej za

schematem linearnym i wprowadzeniem kolejnej dominanty:

d o p r o w a d p y t a n i a o n t o l o g i c z n e w y s t a r c z a -

j c o d a l e k o , a z a c z n s i o n e p r z e c h y l a

n a s t r o n e g z y s t e n c j i . Inaczej mwic, jeli niepew-

no poznawcza prowadzi do ontologicznej labilnoci, ta ostatnia

ewokuje pytania o egzystencjalne strategie nie tylko moliwoci

przetrwania, ale i sensu.

5.

W mikropowieci Gwiazda daleka, bdcej rozszerzeniem

ostatniego rozdziau Literatury faszystowskiej w obu Amerykach,

Bolao przedstawia, a dwie strony pniej rozwizuje, klasyczn

histori kryminaln:

Ofiar odnaleziono z kul w czole, drzwi od pokoju byy zamknite od rodka

na haczyk i zablokowane krzesem. Okna zamknite od rodka; kady zresz-

t, kto wyszedby przez okno, zostaby natychmiast zauwaony z ulicy. Na-

rzdzie zbrodni odnaleziono przy zabitym, wskutek czego stwierdzono po-

cztkowo, e bez wtpienia byo to samobjstwo17.

Ogldziny miejsca zbrodni wykluczyy jednak t hipotez,

wskazujc na udzia osoby trzeciej mordercy18. Tu pojawiaj

si klasyczne problemy wszystko za jako ywo, gdyby nie li-

czy trupa, przypomina Zabjstwo przy Rue Morgue Edgara Ala-

_________________

16 B. McHale, Od powieci modernistycznej, s. 350. 17 R. Bolao, Gwiazda daleka, prze. C.M. Casas, Warszawa 2010, s. 120.

Dalej w tekcie jako GD z numerem strony. 18 W tym miejscu z pewnoci kady szanujcy si autor powieci detekty-

wistycznych zaserwowaby czytelnikowi kilka poszlak-przesanek, ktre niechyb-

nie wykluczayby hipotez samobjstwa. Bolao za zadowala si stwierdzeniem,

e po pierwszych ogldzinach wydzia ledczy stwierdzi, e ofiara w ogle nie

strzelaa [GD, s. 120].

92 PIOTR JAKUBOWSKI

na Poego. Zamknicie pokoju od zewntrz, na zasuwk [] byo

prawie niemoliwe, a:

Zablokowanie drzwi poprzez zaczepienie krzesa na klamce cakiem

niemoliwe. Dokadnie przebadano okna: co dziesity raz, ale i tak

pod warunkiem, e zamykano je z zewntrz zdecydowanie i precy-

zyjnie, zatrzaskiway si skutecznie. Ale z kolei eby tamtdy uciec,

trzeba byo by ekwilibryst, na dodatek za liczy na to, e nikt

z przechodniw [] nie spojrzy akurat w gr i ci nie nakryje.

W rezultacie, wobec braku innych moliwych hipotez, policja dosza

do wniosku, e morderca istotnie uciek przez okno, prasa krajowa

za ochrzcia go jako ekwilibryst [GD, s. 121].

Tak te by skorzysta z tytuu synnego eseju Rogera Caillois

spoeczestwo wprowadzio z powrotem swe problemy w igrasz-

ki umysu.

Tu jednak na scen wkroczy detektyw, wspomniany ju Abel

Romero; detektyw z prawdziwego zdarzenia nie za jeden ze

zblazowanych ledczych przedstawionych przez Bolao w opo-

wiadaniu Detektywi bdcy, jak w klasycznej opowieci krymi-

nalnej, strukturaln antytez sztampowo, proceduralnie dziaa-

jcej policji. Jego podstawow cech, a zarazem warunkiem

koniecznym mylenia wbrew konwencjom, jest niepokojca skd-

ind umiejtno wcielenia si w umys mordercy na tym

wszak polegaa przewaga Dupina, Holmesa, Poirota czy Miss

Marple nad funkcjonariuszami policji; z kolei ich przewaga nad

zdemistyfikowanymi sprawcami zbrodni nie bya bynajmniej

przewag intelektualn (tu moemy mwi o partnerstwie graczy),

ale wynikaa ze spoecznego prymatu prawoci nad nieprawoci,

w ktrym mieszkacy civitas humana pragnliby odzwierciedli

boski prymat dobra nad zem.

Romero rozwizuje zagadk w dwadziecia cztery godziny.

Morderc okazuje si syn wacicielki pensjonatu, niejaki Henry-

czek, ktry wskutek pewnych finansowych malwersacji prbowa

zastraszy przysz ofiar, mierzc do niej z pistoletu, a pistolet

wierny czytelnik Czechowa, ktry nie wzgardzi wszak te Pulp


Fiction wzi by i wypali. Zmiarkowawszy sw sytuacj, Hen-

ryczek w przebysku geniuszu zamyka okna, rygluje drzwi od

wewntrz, sam za chowa si w szafie, czekajc, a jego matka

i gocie pensjonatu, zwabieni wystrzaem, sforsuj drzwi do po-

koju, by nastpnie mowa ju o mordercy niepostrzeenie

wyj i przyczy si do nich.

Sprawa bya banalnie prosta [GD, s. 122] stwierdza Ro-

mero. Nie spodziewaem si, e to wszystko tak atwo pjdzie

[GD, s. 143] powie Arturo B., gdy razem z Romerem namierz

Carlosa Wiedera, poet-morderc. Wszystko okazao si znacz-

nie prostsze, ni mogem sobie wyobraa [DD, s. 607] notuje

w dzienniku Garca Madero, gdy wraz z Arturem Belano i Ulisse-

sem Lim odnajduj legendarn zaoycielk ruchu bebechore-

alistw Cesre Tinajero. By moe nieodlega od powyszych

byaby te reakcja Pelletiera i Espinozy z pierwszej czci 2666,

gdyby odnaleli Archimboldiego byli wszak, o czym czytelnik

dowiaduje si z ostatniej czci ksiki, blisko. Ich ledztwo ko-

czy si jednak w miejscu, w ktrym czuj, czuj tak mocno, e

a wiedz, i Archimboldi tu jest [] i my tu jestemy, i nigdy

bliej niego nie bylimy i nie bdziemy [2666, s. 186].

6.

Mona wic zaryzykowa stwierdzenie, i Bolao z rwn de-

zynwoltur podchodzi do klasycznej zagadki detektywistycznej

(histori morderstwa w pensjonacie wszak spokojnie mona by

byo przeku na solidny krymina), jak i do ledztw prowadzo-

nych przez swoich bohaterw a utrzymanych raczej we waci-

wej kryminaom rebours poetyce tajemnicy stanowicych

osnow Dzikich detektyww i pierwszej czci 2666, tzw. czci

krytykw. Wraenie takie jest efektem, po pierwsze, cakowitej

rezygnacji z waciwego klasycznym kryminaom atmosfery ko-

cowego triumfu (zamiast tego nastpuje cig rozczarowa, kwi-

towanych przez dzikich detektyww coraz duszymi okresami

94 PIOTR JAKUBOWSKI

milczenia). Po drugie za, wynika ono z faktu, e czytelnik

w najmniejszym praktycznie stopniu nie zostaje w ledztwo za-

angaowany. W przeciwiestwie do klasycznych kryminaw,

ktre przeobraay czytelnika w detektywa, dajc mu szans, by

rwnolegle z nim rozwiza zagadk, a zarazem sprawiajc na

tym polegaa caa finezja by tego nie uczyni, we wspomnianych

powieciach Bolao mamy do czynienia raczej z raportem, spra-

wozdaniem. Skonny bybym nawet twierdzi, e same te ledz-

twa poszukiwanie zaginionej poetki i rozpracowywanie tosa-

moci tajemniczego pisarza peni raczej strukturaln funkcj

markerw czasu ni elementw fabularnej akcji. Nie chodzi tu

o to, e s one tylko jednym z wtkw, raczej wcale lub nie-

szczeglnie uprzywilejowanym, ale o to, e ich funkcja polega na

organizowaniu (powieciowego) czasu, co o d z w i e r c i e d l a

i c h f u n k c j o r g a n i z o w a n i a ( e g z y s t e n c j a l n e -

g o ) c z a s u b o h a t e r w - d e t e k t y w w . W odniesieniu

do tego pierwszego rozpoznania powiedzie mona, e ledztwa

te przynale raczej do formy ni treci dziea, a waciwie

zgodnie z przekonujc krytyk tej sztucznej opozycji19 rzec by

naleao, e jako elementy treciwej formy k o n s t y t u u j

o n e m o d u s d o w i a d c z a n i a p o w i e c i B o l a o .

Inne kluczowe elementy tej Bolaowskiej poetyki tajemnicy

oprcz idiosynkratycznych motyww okna, szyby (i najczciej

deszczu za nimi) czy lustra, obrazujcego rnic/zmian20 to:

_________________

19 Cf. S. Sontag, O stylu, prze. A. Skuciska, w: eadem, Przeciw interpretacji

i inne eseje, Krakw 2012; R. Barthes, Stopie zero pisania, prze. K. Kot, War-

szawa 2009. 20 Espinoza: kiedy szed do azienki i patrzy w lustro, myla, e rysy twarzy

mu si zmieniaj. [] Wygldam, jakbym cakiem si zmieni [2666, s. 176].

Norton: nagle [] zdaa sobie spraw, e kobieta w lustrze to nie jej odbicie.

Poczua, e ogarnia j strach i ciekawo zarazem, i nie ruszajc si, sprbowaa

w miar moliwoci baczniej przyjrze si postaci w lustrze [2666, s. 139]. Be-

lano: powiedzia, e to przebiego tak spokojnie, aden tam szok, wiesz. Szed

w szeregu w stron azienki i mijajc lusterko, spojrza sobie nagle w twarz

i zobaczy inn osob. Ale nie przestraszy si ani nie zacz dygota, ani nie

dosta ataku histerii. [] W azience spokojnie zaatwi swoje potrzeby, myla


po pierwsze, chwyt literacki, ktry Sianne Ngai okrelia jako

emocjonalna nieczytelno (emotional illigebility)21 (bohaterowie

u Bolao czsto pacz lub zbiera si im na pacz, ekscytuj si

lub przeraaj, podczas gdy pisarz jedynie konstatuje ten fakt,

nie dajc czytelnikowi dostpu do rde tych emocji); po drugie,

topos labiryntu: do labiryntu porwnane zostaj cmentarz

w Agua Prieta, Santa Teresa, Londyn, Pary (waciwie Monsieur

Paina mona odczyta jako wprawk w budowaniu emocjonalno-

topograficznej aury towarzyszcej ledztwom z Dzikich detekty-

ww i 2666); wreszcie labiryntem, by moe najstraszniejszym

z moliwych, bo pozbawionym korytarzy i lepych uliczek, nada-

jcych mimo wszystko jak struktur bdzeniu, jest sama pu-

stynia Sonora.

7.

Amadeo Salvatierra, chilijski pisarz redniego pokolenia, po

wizycie u ktrego Belano i Lima podejmuj swoje ledztwo

w poszukiwaniu legendarnej zaoycielki ruchu bebechoreali-

stw, stwierdza, e Cesrea jest nieobecnoci [DD, s. 361]22. _________________

sobie o tym czowieku, ktrego zobaczy, cay czas myla, ale nie jako tam

strasznie powanie. I jak wracali na sal, znw na siebie spojrza w lustrze

i rzeczywicie [] to nie by on, to bya inna osoba (R. Bolao, Detektywi,

w: idem, Rozmowy telefoniczne, prze. T. Pindel, Warszawa 2013, s. 131 n.).

Bolao: Tak, wierz, e zo istnieje. Nie wiem, jak wyglda. Pewnie nosi wiele

masek. [] Kiedy mwi o zu, nie mam na myli zwyczajnego za konsekwencji

okrelonego wychowania, okrelonej maostkowoci albo zawici, lecz absolutne

zo, ktre nieodwoalnie niszczy wszystkie nasze moralne wartoci. To znaczy:

zo, ktre najpierw pojawia si w lustrze (cyt. za: A. ychliski, Gwiazda daleka.

Planeta Roberto Bolao, Przegld Polityczny 2010, nr 99, s. 50). 21 Cf. S. Ngai, Ugly Feelings, Cambridge 2005. Zabieg ten dodatkowo utrud-

nia (uniemoliwia?) czytelnikowi empatyczne zaangaowanie w ledztwo, o kt-

rym wczeniej wspomniaem. 22 Cf. uwagi o Wiederze z Gwiazdy dalekiej: Czytaj go [Wiedera P.J.] nie-

ktrzy modzi, id w jego lady, ale jak tu i w lady kogo, kto si nie rusza,

kogo, kto usiuje, i to z powodzeniem, jak si zdaje, sta si niewidzialnym.

W kocu Wieder opuszcza Chile [], by wreszcie cakiem znikn, cho jego

fizyczna nieobecno (bo w rzeczy samej z a w s z e by postaci nieobecn) nie

96 PIOTR JAKUBOWSKI

Scena, w ktrej modzi poeci decyduj si wyruszy na pustyni

Sonora, niejako antycypuje jednoczenie niepokojcy i leniwy,

opieszay, na poy oniryczny charakter samego ledztwa. Rela-

cjonuje Salvatierra:

Ten, ktry spa [mowa o Belano P.J.], wyda jaki odgos z garda,

ktry mona byo wzi za miech, gulgotanie albo pomruk, albo

moe si troch zadawi i powiedzia: nie robimy tego dla ciebie,

Amadeo, robimy to dla Meksyku, dla Ameryki aciskiej, dla Trze-

ciego wiata, dla naszych dziewczyn, bo mamy ochot to zrobi.

I cho w trakcie samego ledztwa czstokro pada informa-

cja, e Lima czy Belano spdzaj dugie godziny w archiwum czy

bibliotece, wierzc, e to sowa Garcii Madero poetka zawsze

zostawia po sobie lady na pimie [DD, s. 589]23, to, jak ju

wspomniaem, ton relacji pozostaje beznamitny, rwnowanie

traktujc poszukiwania (element kryminalny), uczucie rodzce

si midzy Madero a eksprostytutk Lupe (element romansu),

pogo gangstera za t ostatni (element sensacyjny z domieszk

horroru) oraz leniwe godziny spdzane po kawiarniach, hotelach,

na play czy podczas podry (wypeniane poetyckimi i rysun-

kowymi zgadywankami Garcii Madero). Dodam, e dzikim de-

tektywom obca jest take forsowana przez narracj wizja

ledztwa jako li tylko sposobu, by tak rzec, czasowania egzy-

stencji. Ich motywy, gdy podejmuj poszukiwania, s konkretne _________________

kadzie kresu spekulacjom, lekturom odnajdywanym i wzbudzajcym emocje, jak

cae jego dzieo [GD, s. 111-112]. 23 Detektywi z powieci Bolao traktuj ksiki jak miejsca zbrodni: miej-

sca wydania, pojawiajce si nazwy geograficzne, nazwiska (odsyajce by moe

do realnych osb), exlibrisy biblioteczne, piecztki ksigarni wszystko to w jaki

sposb moe poprowadzi ich ledztwa dalej. Podobnie zreszt postpuje Amalfi-

tano profesor filozofii z uniwersytetu w Santa Teresa, gwny bohater drugiej

czci 2666 z Testamentem geometrycznym Diestego: jak to si stao, e wsze-

dem w posiadanie tej ksiki?, jak to si stao, e nie pamitam, e pakowaem

j wraz z innymi podczas przeprowadzki z Barcelony do Santa Teresa? odpo-

wied na te pytania mog przynie jedynie lady na ksice. Podobnemu ledz-

twu opisanemu w icie borgesowski sposb Amalfitano poddaje nastpnie

ksik OHiggins jest Araukaczykiem Leonko Kiplana.


i ambitne (i znacznie bardziej przekonujce ni motywy krytykw

z 266624). Zatem cho ledztwo wiedzie ladami przeszoci

w poszukiwaniu, tak jak w cytowanym w pocztkowym przypisie

fragmencie z Pierrea Nory, wasnej tosamoci jego celem jest

przyszo25: nowoczesno (taki zreszt by te cel modego Salva-

tierry26), rewolucja poezji meksykaskiej, latynoamerykaskiej,

poezji w ogle. Poruszaj si wic rakiem lub ruchem Kleeowskie-

go nowego anioa w interpretacji Waltera Benjamina. Tyle tylko, e

zamiast stosu ruin pitrz si przed nimi monotonne pejzae

identycznych pustynnych miast i suchy przestwr niczego.

Sceneri, w ktrej picy-niepicy, wydajcy nieidentyfiko-

walne lub dajce si sprzecznie interpretowa odgosy modzie-

niec wygasza ni to grnolotne, ni to bazeskie zobowizania

_________________

24 Amalfitano zada krytykom elementarne, zdawaoby si, pytanie, dlaczego

pragn odnale niemieckiego pisarza, skoro jasne jest, e Archimboldi nie chce,

by ktokolwiek go odnajdywa. Bo jestemy badaczami jego dziea, odrzekli kryty-

cy. Bo umiera, i to niesprawiedliwe, by najlepszy pisarz niemiecki dwudziestego

wieku umar, nie porozmawiawszy wczeniej z najlepszymi czytelnikami swoich

powieci. Bo chcemy go przekona, by wrci do Europy, powiedzieli [2666,

s. 142]. Pytanie Amalfitana mona zada krytykom w ogle: dlaczego chc zro-

zumie ksiki, ktre najwyraniej nie chc, by ktokolwiek je rozumia? Jak to

sformuowa J.M. Coetzee w inauguracyjnym wykadzie jako profesor kapsztadz-

kiego uniwersytetu: By moe krytyka literacka nie moe pozwoli sobie na to,

by zapyta, dlaczego chce, by tekst literacki istnia, w caej swej niewiedzy, rami

w rami z dostarczan przez krytyk promieniujc prawd o nim, tak, by ta

ostatnia nie zajmowaa jego miejsca (J.M. Coetzee, Truth in Autobiography, Cape

Town 1984, s. 6). 25 Teoria narracji operuje pojciami foreshadowing i backshadowing. Kon-

kretny przedmiot, miejsce, zdarzenie, moe niejako zawiera w sobie przeszo

lub przyszo (np. widok ruin, w ktrych odbija si dawny blask imperium

[backshadowing], czy powabna dziewczyna z wiersza Baudelairea, w ktrej ciele

tkwi ju zalki przyszego trucha [foreshadowing]). Te chwyty literackie

znacznie bardziej wyrafinowane ni flashback i flashforward s jednak w przy-

padku dzikich detektyww tym, czego oczekuj oni od samej rzeczywistoci,

czego w niej wypatruj. Tym samym stare toposy wiata jako ksiki i ksiki

jako wiata odnajduj tu swj maksymalistyczny, zwrotny i zawrotny wymiar:

wiat ktrego czci s ksiki jako wiaty jako ksika. 26 Pisarz wspomina rozmow z Cesre: A dokd chcemy dotrze?, zapytaa.

Do nowoczesnoci, Cesreo, odpowiedziaem, do tej cholernej nowoczesnoci

[DD, s. 468].

98 PIOTR JAKUBOWSKI

ten dysonans midzy co a jak wypowiedzi jest jednym z na-

czelnych elementw aury powieci dopenia jeszcze charakte-

rystyczny dla chilijskiego pisarza motyw szyby.

Amadeo notuje: [Lima] popatrzy na mnie, jakbym by za ja-

kim oknem albo jakby on sta po drugiej stronie okna [DD,

s. 557]; nastpnie za: a potem popatrzyem na nich i ujrzaem

ich, jakby stali po drugiej stronie okna, jeden z zamknitymi

oczami, drugi z otwartymi, ale obaj patrzyli, patrzyli do rodka?;

i dalej: wtedy powiedziaem: chopaki, warto to?, warto?, na-

prawd warto? mowa o wyruszeniu na poszukiwanie Cesrei

a ten, ktry spa, powiedzia: jasne. Wtedy wstaem [] i pod-

szedem do okna mieszczcego si przy stole w jadalni, otworzy-

em je, potem podszedem do okna we waciwym salonie i otwo-

rzyem je, a potem doczogaem si do wycznika i zgasiem

wiato [DD, s. 558]. Co jest za oknem?

I jeszcze Szwab z 2666 z wyobraenia-hipotezy Pelletiera i Espi-

nozy: masujcy plecy wdowy po byym kapitanie, podczas gdy

za szybami okien deszcz zacina, deszcz fryzyjski, deszcz smut-

ny, od ktrego chciao si paka pacz w deszczu, twarz mo-

kra od paczu lub deszczu to kolejne toposy poetyki Bolao

i cho Szwaba akurat nie doprowadza do paczu, to przyprawia

o blado i popycha do najbliszego okna, gdzie stawa, gapic si

na to, co znajdowao si za kurtyn oszalaego deszczu, dopki nie

usysza ponaglajcego nawoywania pani, i Szwab odwraca si ple-

cami do okna, nie wiedzc, po co waciwie do niego podchodzi, nie

wiedzc, czego waciwie tam szuka, a co w tej wanie chwili, kie-

dy ju nikogo w oknie nie byo [], si pojawiao [2666, s. 54].

Co jest za oknem?

Cokolwiek tam jest, posiada swoistego rodzaju anty-Berkeley-

owsk natur pojawia si tylko wtedy, gdy nie patrzysz. Chyba

e, w akcie absurdalnego buntu, w mskiej prbie dania odporu

grozie, przejdziesz na drug stron, na stron hieroglifu jak

powiedzia Witold z Kosmosu Gombrowicza. Co jest za oknem?

Testament geometryczny Rafaela Diestego. Wisi na sznurze do

prania. Wisi tam i wisi.


8.

Do ledztwa Belano i Limy ledztwa, bdcego, jak wspo-

mniaem, cigiem rozczarowa inskrypcja poetki na grobie

kochanka-torreadora okae si konwencjonaln formu, tajem-

nicze zeszyty w czarnych okadkach wypenione bd chaotycz-

nymi uwagami o reformie edukacji, sama poetka za okae si

wpierw nauczycielk, nastpnie oty i niezbyt dbajc o higien

handlark zioami, w kocu za monstrualnie spasion praczk

(c za groteskowa gradacja) do ledztwa tego odnie mona

wczeniejsze zdarzenie z dugiego wieczoru u Salvatierry, a mia-

nowicie interpretacj jedynego znanego wiersza Cesrei Tinajero

opublikowanego w jedynym wydanym numerze czasopisma Ca-

borca (nazwa ta, dodajmy, to kolejny trop prowadzcy donikd,

puste sowo wyznaczajce cel podry, organizujce czas). Wiersz

ten, zatytuowany Syjon, tworz trzy poziome linie pierwsza pro-

sta, druga falowana, trzecia amana umieszczone jedna pod

drug. Do kadej z nich przylega, od gry, niewielki prostokt.

Rozczarowujce, co? [DD, s. 382] zagaja gospodarz, pre-

zentujc w utwr poetom. Dzicy detektywi po stosunkowo du-

giej naradzie poddaj ten wiersz, na ktry Salvatierra od czter-

dziestu lat patrzy i nigdy nic za choler nie zrozumia [DD, s. 383]

i o ktrym od pidziesiciu lat [] ni [DD, s. 405], chyba naj-

bardziej redukcyjnemu z moliwych odczyta. Sowo Syjon

sprowadzaj do hiszpaskiej kocwki -cin, a spord wielu

rzeczownikw, w ktrych ona wystpuje, wybieraj navegacin,

co po dorysowaniu do prostoktw agli czyni w wiersz-art

zupenie zrozumiaym27. I to wszystko, Amadeo, prociutkie, nie

ma adnej tajemnicy [DD, s. 407] mwi detektywi28. (Kamie _________________

27 Rwnanie matematyczne z tytuu niniejszego tekstu byo prb utrzyma-

nego w analogicznym duchu rozprawienia si z zagadkowym tytuem ostatniej

powieci Bolao. Rozczarowujce, co? 28 Przypominam tu o wczeniej wymienionych formuach puentujcych roz-

wizanie ledztw: Sprawa bya banalnie prosta; Nie spodziewaem si, e to

wszystko tak atwo pjdzie; Wszystko okazao si znacznie prostsze, ni mo-

gem sobie wyobraa.

100 PIOTR JAKUBOWSKI

spad mi z serca myli gospodarz. Nastpnie za: to wszystko,

co zostao po Cesrei [], stateczek na spokojnym morzu, state-

czek na falujcym morzu, stateczek na sztormie [DD, s. 408].

Zanim zostaniemy zapomniani mgby doda przemieni si

nas w kicz).

Nie ma adnej tajemnicy [DD, s. 384, 407]. Ta tajemnica

jest niczym i ta tajemnica musi by dobrze strzeona29. Co jest

za oknem? za oknem stoi stranik.

Co tam stoi w migdale?

Nic

Nic stoi w migdale

Stoi tam i stoi30.

I cho mona przypuszcza, e modzi poeci zaartowali sobie

z poety starego i pijanego, bowiem podczas gdy ten ostatni, by

tak rzec, odpywa przez chwil moja gowa [] bya jak rozsza-

lae morze [DD, s. 409] ci pierwsi rzucaj wiele ciekawych tro-

pw interpretacyjnych, gwnie intertekstualnych, to chciabym

odczyta ten akt troch bazeski, troch naiwny akt doryso-

wania agla symbolicznie: jako wprowadzenie w ruch, jako

nadanie kierunku yciu, jako wanie egzystencjaln nawiga-

cj31.

W ostatniej powieci Bolao, w miejsce szalonych pojawiaj

si napani detektywi [2666, s. 88] tak przynajmniej narrator

okrela stan ducha Espinozy i Pelletiera podczas jednego z na-

ukowych kongresw, kiedy umys ich zajmuje nie posta uwiel-

bianego pisarza, nie ogniste dysputy o literaturze, ale buczucz-

ny Pritchard, konkurent do wzgldw jedynej kobiety spord

tytuowych krytykw Liz Norton. Wczeniej bowiem obaj uwia-_________________

29 J. Derrida, Przed prawem, prze. J. Gutorow, w: Teorie literatury XX wieku.

Antologia, red. A. Burzyska, M.P. Markowski, Krakw 2006, s. 431. 30 P. Celan, Mandorla, prze. S. Baraczak, w: idem, Utwory wybrane, wybr

i oprac. R. Krynicki, Krakw 2003, s. 300. 31 Amalfitano: Pynce na wodzie zwierciado, ktrego aglami by bl

[2666, s. 237].


domili sobie jakby rwnoczenie, w momentalnym przebysku,

jakby umysy mieli poczone (to akurat sowa Salvatierry o Bela-

no i Limie [DD, s. 146]), e:

Poszukiwanie Archimboldiego nigdy nie wypeni im ycia. Mogli go

czyta, mogli go bada, mogli go dzieli na czynniki pierwsze, ale nie

mogli umiera z nim ze miechu ani popada w depresj, po czci

dlatego, e Archimboldi by daleko, a po czci z tego powodu, i jego

twrczo, w miar zagbiania si w ni, poeraa swoich eksplora-

torw [2666, s. 42].

W powyszym cytacie chciabym zwrci uwag na dwa ele-

menty. Po pierwsze, na sformuowanie wypenianie ycia, suge-

rujce tego ycia istotow pustot, ktrej zagospodarowanie

znajduje si w gestii yjcego. Po drugie, na kontrast midzy

nagym wtargniciem sygnaw prostego, zwyczajnego, dobrego

ycia (rwnie spolaryzowanego: umiera ze miechu, popada

w depresj), a jego antytez sformuowan w kocowym frag-

mencie mwicym o poeraniu eksploratorw. Te pierwsze po-

jawiaj si te w rozmowie napanych detektyww z Norton,

podczas ktrej Pelletier i Espinoza [ponownie razem P.J.] od-

powiedzieli []: Tak naprawd to kady z nas chce si z tob oe-

ni, y z tob, mie z tob dzieci, zestarze si z tob [2666,

s. 85-86]. Te dwa scenariusze przedstawi mona jako opozycj

miego egzystencjalnego banau (utosamionego przez Pelletiera-

-Espinoz z postaci Norton) i egzystencjalnego wchonicia, roz-

bicia czy pknicia, gdy do tego typu metaforyki najczciej od-

wouje si Bolao: By to dziwny dzie, jakby co pko mu

w rodku [2666, s. 104] tak przedstawia narrator stan ducha

Espinozy po nocy z meksykask prostytutk. Kiedy Norton

opucia Santa Teresa i zostawia detektyww samopas, rzeczy-

wisto dla Pelletiera i Espinozy podara si jak scenografia z pa-

pieru, ktra opadszy, ukazaa, co si za ni kryo: dymicy pej-

za [2666, s. 160].

Dzicy detektywi, po spokojnym morzu pustyni Sonora, falu-

jcym morzu uprawiajcych seks na tylnym siedzeniu impali


Lupe i Garcii Madero, wreszcie po sztormie cigajcych ich

gangstera-alfonsa Alberta i jego zakapiorw z policji, docieraj

do celu. Tu caa czwrka rozdziela si, tworzc dwie pary: poet

i eksprostytutk (uciekajcych w stron ycia) i wiecznych, wiecz-

nie szalonych detektyww, bdzcych co relacjonuj opowieci

zebrane w rodkowej czci ksiki dokoa rezygnacji, dokoa

wiata, dokoa aweczki w parku Hundido, dokoa niczego. Analo-

giczny rozam nastpuje w gronie krytykw z pierwszej czci

2666, cho zamiast do celu, docieraj oni co ostatecznie stwier-

dzaj najbliej jak to tylko moliwe. Norton i Morini przechodz

na stron dobrego ycia: Kochamy si i jestemy szczliwi

[2666, s. 186], Pelletier-Espinoza w stan wiecznie odwlekanego

(jeszcze nie lk, e to, co jest za oknem, pojawi si, gdy si

tylko odwrcisz) wyjazdu z Santa Teresa: w licie do Moriniego

i jeden, i drugi zapowiadali, e jeli nic si nie zmieni, bardzo

szybko, w cigu paru dni gra, wrc do Europy [2666, s. 150];

kiedy Norton decyduje si na wyjazd (jutro i spenia sw prob),

zapewniaj j, e jeli nic si nie wydarzy, wyjad std za trzy

dni [2666, s. 159]. Kiedy bd musia wyjecha [2666, s. 181]

mwi Espinoza Rebece, handlarce dywanami, swej kochance.

Pelletier za, nie wychodzc z hotelu, a potem nawet ze swego po-

koju, stopniowo przeobraa si w personifikacj tezy Pierrea Bay-

arda o zasadniczym zwizku midzy lire (czyta) a dlire (majacze-

nie, szalestwo).

9.

Koniec niech wyznaczy paralela. Najpierw sowa Quima, bo-

hatera Austerowskiego Szklanego miasta, odnoszce si do powie-

ci detektywistycznych: Wszystko ma zasadnicz wag; centrum

ksiki przesuwa si wraz z kadym zdarzeniem, ktre popycha

akcj. A zatem c e n t r u m j e s t w s z d z i e i nie sposb

zakreli koa, pki fabua nie dobiegnie koca32. Nastpnie za _________________

32 P. Auster, Szklane miasto, w: Trylogia nowojorska, prze. M. Kobukowski,

Pozna 2006, s. 13 (wyrnienie P.J.).


sowa Jacquesa Derridy, wypowiedziane siedem wiekw przed

2666 rokiem, a dotyczce pknicia (disruption), momentu,

w ktrym trzeba byo zacz myle o tym, e: centrum nie

jest centrum [], e nie ma centrum, e nie mona wyobrazi

sobie centrum w formie obecnego bytu, e centrum nie miao

naturalnego locus, e nie byo staym locus, lecz funkcj, czym

w rodzaju non-locus, w ktrym rozgrywaa si nieskoczona licz-

ba podstawie znakw33.

Centrum jako obecno zdekonstruowane/zdekonspirowane

jako miejsce nieuwiadomionych, ideologicznych podstawie

nadawao znaczenie kademu posuniciu zgodnie z dialektyk

zbliania si i oddalania (przewanie odwrotn do zwykej blisko-

ci przestrzennej). Centrum jako miejsce uwiadomionego, dzikie-

go, przypadkowo-arbitralnego34 podstawienia, wymaga dodatko-

wych nakadw woli i ironicznych strategii przetrwania. Mwic

do patetycznie: wiat od zawsze by labiryntem, a zmienio si

tylko to, e labirynty Dedala okazay si, koniec kocw, labiryn-

tami manierystycznymi. I tak jak Richard Rorty sugerowa, e

konsekwencj przyjcia niemetafizycznej wykadni jzyka winno

by nie zamilknicie, a solidarna konieczno ironicznego m-

wienia/pisania35, tak z powieci Bolao wypywa imperatyw ru-

chu, wprowadzenia swego ycia w stan ledztwa, jakby tylko

takie warte byo tego, by je przey, jakby tylko w ten sposb

rozwija si moga literatura aroczna, pustynna przestrze,

ktra poera swoich eksploratorw, nadajc ich porakom aur

wielkoci.

_________________

33 J. Derrida, Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych,

prze. M. Adamczyk, Pamitnik Literacki 1986, nr 2, s. 252-253. 34 Echem odbija si tu Nietzscheaski postulat przemiany tak byo w tak

chciaem; cf. F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra, prze. W. Berent, Krakw

2012, s. 138 n. 35 Cf. R. Rorty, Przygodno, ironia i solidarno, prze. W.J. Popowski, War-

szawa 2009.

piotr jakubowski, 2 x 6 - 6 = 6. na tropie zbrodni istnienia

Documents