piÄlob tyi xÄmbal kÄÑ ty’aÑ...

1

PIÄLOB TYI XÄMBAL KÄÑ TY’AÑ

2

K’ABA’:

Näch’tyañ

Ts’ijbuñPätyä Pejkañ

Chaleñ ty’añ

Tyejchi’bal

Ili juñ lak piäl mi’ kajel tyi pejtyelel muk’ bä ikajel lak käñ. Yai mi’ ke lak kiñ bajche’ mi’ p’ojlel tyi pejtyelelob tye’, pimel yik’oty tyi pejtyelel päk’äbäl bajche jiñ ixim, weñ añ ik’äñibal chaan tyi lak pejtyelel.

Ñaxañ jach mi’ ak’e tyi uts’aty chaañ mi’ a ñatyañ mi’ lajal yik’oty taixbäj añatya tyi a lumal, yik’oty taixbä ipäsbety a tyaty, aña’ yik’oty a yum.

Jiñ ix päs juñ mi’ ke k’atyibeñety, yañtyak mi’ kaj pejkañ juñ, ts’ibuñ o mi’ ka päty. Chaañ jiñ, mi’ ka k’äñ yambä juñ cha’ mi’ ats’ibuñ tya’ bä aña’tyibal, yom weñ p’ipety chaañ jiñ muk’bäl. Bäl kajel iyälob.

Chaañ mi’ akäñe’ yik’oty mi’ añop tyi pejtyelel. ili tsijib käñtyesayaj.

2

JIÑ MULAWIL A TSIJIB ÑATYÄBAL

E1

3

E2Pejtyel akäñäbä, jak’äl:

¿Chukoch añ ixim xätyu’bilbä?

4

5

Jak’ä mu’bäj ik’atyiñ¿Bajche’ yilaj ityeel jiñi ixim?

Pätyä ityeel ixim yik’oty jujump’ej ichap muk’ bä ikolisañ ixim. Ts’ibubeñ ik’aba’.

E3

E4

K’ÄÑK’ÄÑ BIJ

E5Pätyä ch’iloñi’ tyabäl atyajal. Ts’ibubeñ ik’aba’ tyi pejtyelel ixuty’ityak tyabä awilal.

Pejkañ iliyi ty’añ:

1. Käñälaj ñich tye’ (Tumbalá)

K’elel bajche yilal yik’oty chuki añ ichaañ jin ch’iloñib

Ñatyañ bajche’ i yälal jiñi ñich tye, ambä a k’ele, bajche yälal i chañlel, yetyal jiñi ñich tye’ ichuki mi’ch’äñtyälel.

Pejtyelel jiñi ñich tye’juñ lajaba, che’ ma k’ele’ ikäñalaj bajche i yalala isumlel.

Tyi pejtyelel jiñi ñich tye’ mu’bä lajk’ele’ mi’ su’beñety laj isumlel.

E6

6

Ya’ tyi ju’bel bakij tyi’tyejchi i lok’el jiñi ñich tye’ ya’añ iyopol yäjyäxbä ik’abaj ch’och’okbä iyopol, jiñach mu’bä ikäñtyañ jiñi iñich tye’ cha’añ ma’añ chuki mi’ cha’leñ. Milajk’ele’ bäjche mi’ chaañ che’ mu’tyo ikolel. ¿Amba baki a k’elej jump’ej ñich tye’wolibä ikolel?

Che’ mi’ kolel jiñi ñich tye’mi’ lokel yambä iyopol jiñach muk’ bä ikañityañ ambä ya’tyi mal jiñi nich tye’.

Jiñi ñich tye’ mi’päytyälel kabäl jiñi aläk’ä muk’obä tyi wejlel, cha’añ mi’ lok’ob iyalel jiñi ñich tye’.

Wälej mi’ kajlajkäñ chuki añ tyi mal jiñi nich tye’.

Chema’ weñ kabäl k’ele’ tyi yolil jiñi ñich tye’ mi’ a k’ele’ k’eche’ bajche’ tyambä bux, jiñi yolil ñich tye’ weñ ch’och’ok, yom weñ ma k’ele’ cha’ añ mijlal käñ, jiñi ik’aba xpistilo, yatyi chañbä itye’el weñ tyak’ax jiñich k’aba’ xestigmaj yatyi

7

xestigmaj ya’ mij yajlel its’ubil iñich tye’.

Ya’ tyi jubelal jiñi ñich tye’ ya’ baki mi’ la tyaje’ iyajñib aläl mu’bä ilotye’ xp’ol aläl.

Yatyi paty xpistilo ya añ ichijil weñ alabä ik’aba’ puyil jiñi ñich tye’ ya’tyi ichañilel jiñi ñich tye’ añ jump’ej ichimol ik’aba xanteraj, jiñach baki mi’ lotye’ its’ubil jiñi ñich tye’.

¿Añ ba baki mi’ a ñatyañ si mi’ jiñi nich tye’ añ wiñiklel ich’oklel che’ bajche wiñikob?

Mi’ subeñety que añäch iwiñiklel ich’oklel jiñi nich tye.

Wäle tax a käñä bajche añ jiñi nich tye’ mi’ la k’ele’ que che äch bajche wiñicob ja’el:

a) Nich tye ik’aba hermafloditas jiñäch mu’bä ichatyilel jiñi ityaty iñak.

b) Nich tye’ jump’ebä muk’ach ichñtyilel ityaty iñak.

Pejtyelel jiñi ñich tye mu’bä a k’elel jiñach ermafrodita, jiñach mukba y chätyelel ityaty iñak.

Jiñi jump’e nich tye muk’ach ichañtyilel ipapa o imama y mañik mi melel ibajñel p’ojlel.

Ch’iloñib chachap bä ik’ajñibal

Ñich tye wiñikbä Nich tye’ ixikbä

Che bajche añ kabäl ñich tye’ añ kabäl tye tyak ja’el mi’ la k’ele’:

a) Jiñi jump’e jach bä tye’ mi la k’ele’ bajche jiñi ch’um jiñäch jumpe’ jachbä mujach ikolel tyi ñich, jiñi chujm mi la k’ele’ ke chap’e milok’el jiñi ñich. b) Tye’ jumpe’ jach bä, ilitye’ bajñe jump’ejach i nicñ mi yäk’e

8

9

cha’añ bajñelach ma’añik iwiñiklel mi käk’eñ tye laj a käñe’ jiñacha ik’aba’ xpapaya yik’oty xpakaya.

Che bajche’ ili mi’ p’ojlel tyi pejtyelel jiñ tye’ añbäj iyopol, jiñ chaañ weñ añ ik’iñibal iñich icha’añob.

Wali mi’ ke lak k’e tyaix bä akäñi’, pejkañ ili k’atyiba ijak’ä:

• Tyi jump’ej juñ ts’ijbuñ ik’aba’ tyi chajb tyi chajb jiñ ch’iloñib, aläl bajche yilaj yik’oty pätyä tyi chajb jiñi ch’iloñi tya bä awiläj.

Chajb ch’iloñib K’iñibal Pätyä

• Melej jump’ej ñich tye’ a käñäbä ik’aba’ chachap bä ik’iñibal.

• Pätyä tyi juñ muk’ bä ipäk’ob tyi achol, k’elel chuki bä ch’iloñib añ ichaañ jujuñ Chab päk’äbäl.

Päk’äbäl Chajp ch’iloñib

• ¿Bajche mi’ akiñeb jiñ ch’iloñib mi’ wiñik o x-ixik?

10


2. Bajche mi p’ojlel jiñi tye’ (Tumbalá)

Jiñi tye’ tyak yujil bajche’ mi’ p’ojlel tyi’ bajñelil, i lajaläch yik’otyonlaj bajche wiñik, bajche x’ixik, ya’ tyi’ matye’el mi lak tyaj jiñi ñich tyak tye’. jiñi i ñich tyak tye’ mi’ lak tyaje’ i k’äj ñibal bajche’ mi’ kolel matye’el tyak, bajche mik tyajk’el añ i tyay i ña’ jiñi i nich tye’.

Che’ bajche’ i tyaty ñich tye’ mi’ loksañ tsajbä i ya’lel, jiñi i yixiklel i k’äj ñibal mi’ tyojmel i yal tyi’ ñich, cha’añ mi’ kolel i b’äk’.

¿A’ wujiläch baki mi’ tyälel iwuty yi’k’oty i bäk’ jiñi wuty tye’?

Cha’añ mi’ kolel jiñi i wuty yi’k’oty ibäk’ jiñi tye’, yomäch mi’ tyajob i bäj yik’oty i ña’ cha’añ mi’ lok’sañ tsajbä i ya’lel i yajñib i bäk’ jiñi tye’. ¿bajche’ mi’ lak tyaj jiñi? Jiñi ñich tye’ yujilobäch bajche mi’ säklañ, cha’añäch mi’ p’ojlesañob i bä, ya’ baki mi’ kolel jiñi ñich tye’ weñ ty’ojol its’ijbal añäch chächäktyakbä, k’äñk’äñtyakbä, säsäktyabä i mach kojach jiñi, añ kabäl yañtyakbä. Mi’ lok’sañ tsajbä i ya’lel cha’añ mi’ päy xuxtyak yi’k’oty yuj bä wejlelob. Jiñi xux mi lok’beñ i yajlel jiñi ñich tye’ che’ bajche’ mi’ laj tya lajk’el jiñi xux pärpä ñajo bä. Che’ woli its’ubeñ lok’el iyajlel jiñi mi tyijkañ jubel i ts’ubil jiñi ñich tye’ yixiklel ñich tye’, che’ bajche’ mi laj k’el jiñi xux tyi kukujtyak mi’ läp’tyäl its’ubil ya’tyi xpiotil jiñi ñich tye’, che’ mi’ yujtyel i ts’uji yajlel che’ ta ix utyi mi’cha’añ pärmalel i säk’lañ yamba i yajlel jiñi ñich tye’.

E7

11

Jiñächi ts’ubil mi läp’tyäl cha’añ mi’ p’ojlel i bäk’ che’iñi mi’ säklañ i bijlel, cha’añ mi k’otyel i tyaj i yajñi i ñich ixikbäj tye’ cha’añ mij ñoxhabä jiñi i bilel wen ch’och’ok cha’añ mi’ k’otyel tyi chujyib’ tye’ cha’añ mi’ xäk’obä i ya’lel muk’bä i ch’äm k’otyel jiñi xux cha’añ mi’ p’ojlel i wuty i bäk’ jiñi tye’.

K’uñ k’uñ tye’ mi’ kajel i k’extyi yel i ñich jiñi tye’ mi kajel tyi kolel jiñi wuty tye’ añ i bäk’. Che’ tsaix koli jiñi i wuty muk’ix i k’äñañ i wuty jiñi tye’ cha’añ mi’ laj mäk’ej. Ya baj mi k’el añ kabäl jiñi wuty tyak tye’ jiñich bajche alaxax, ñiuk’, wajtyañ, xmantarina, bits’, manko, yik’oty yantyakbä jiñi wuty.

Cha’añ uts’aty mi’añatyañ, k’elel jiñ boñolbä labä mik päs eñetyloñ.

Wali jak’äx ili k’atyiñtyel chaañ mi’ ak’el mi’ tyä äch añatyä tyabil apejkäl.

• ¿Chuki yom cha’añ mi’ yäk’e’ iwuty jiñi’ tye’?

• ¿Baki mi’ lok’el iwuty? Ts’ijbuñ bajche yilal.

• ¿Bajche mi’ puke’ ibäj iñich ch’iloñib wiñikbäj chaañ mi’ k’otyel tyi’ ch’iloñib x-ixikbäj? Pätyä juñtyek.

13


3. I pojli jiñi ixim (Tumbalá)

We’ el che tsa’ix käñalaj i pojli jiñi matye’el.

Jiñi vikel isubeñoñlaj ke jiñi ixim che’ yakeltyo ityech colemaj jiñtyo ix ño kolij jiñbäj k’iñ mi kaj tyi yäñel mi lok’el iñich ya baki mi’ tyo’ laj wiñikbätyi tye’el che’ mi’ ñijkanlaj käläx mi’ k’ux yalel ibityal nich che mi’ tyech icolel jimbä k’iñ mi’ tyech ikolel ijachil, che’ach bajche mi’ kolel laj watyañ, mi’ subeñoñla bajche laj jajch jiñbij x-ixikbä.

Jiñi laj jajch mi’ lok’el ijol jujuñ bijch ijol mu’bij itsuyob ibä yak’oty xp’ol alal jujuñbijch ijoli jujump’e iwuty ixim ya’ya’i baki mi käñlaj che jujump’e iwuty tyilem tyi jujump’e iñich bajche tsa’ mi’ ñumel iñich tyi jachil.

Jiñche’ yäkeltyo iñich lok’el ijachil mi’ lok’el ijol ja’el mi tyech ipu’k iñich, mi’ ipu’kbeñ iñich jiñi i’k tsa’kij ñochlej jump’ej iñich tyi jol jiñi jach mi’ jam ibä cha’añ mi ch’ämalel k’äläl tyix p’ol alal.

Iwuty tyo jiñi ixim

Jiñbä ijol jiñi ixim mi’ ch’ämajlel jiñi iñich k’älal tyi ñajñib aläl iya’mi’ ts’ubo’ ibä, che’ kabäl ijol, che’ yoñel iwuty ja’el.

Bajche mi’ pujkel majlel iñich.

Jiñi iximij mach mej icha’ch’äm iñich jiñ cha’añ jiñ cha’añ mi päk’ob tyi jojop’ej cha’añ mi yä’beño’ ibäl jik’oty cha’añ mi

E8

14

p’ojlelo’majlel tyi kotyäñtyel i’k mi ñusañ iñich ttyi yambä ixim.

¿Bajche ki mi’ puk ibäj iñich jiñ ixim?

Juntyek ixim mach mej ich’ämcha iñich, mi’ ch’äme tyi iñich tye’ jiñ chaañ añ kabäl lumaltyak mi päk’ob, jojop’ej ixim, chaan mi’ k’extyañob iñich wokox tyi yäläl ik’, jiñ iñich mej tyi ñatybäl ximbal chaan jiñ ixim mi’ mejlel tyi kolel.

Pejkañ y melej chuki mi subeñety:

• Wälej tsijbuñ ichajp i tye’el ixim ichuki ik’ajñibal jujuñchajp.

• Mele a juñ baki mi’ a pas bajeche mi p’olejma ixim.

• Chukoch mi lok’el ixim mach bä añ mi’ lok’el iwuty.

• Maxki mi kotyañ jiñi ixim cha’añ mi’ ñusañmaj i nich tyi yambä itye’el ixim.

15


4. Tyabä ñuñsä k’ik’oty jiñi tsutsel ijol jajch (Tila)

Cheñak chutyoñtol mik weñ ajñel tyi cholel kik’oty ñiña’ cheñak jiñi mik weñ mulañ käsiñ tsutsel ijol jajch. Che mi’ kilañ jiñik ñiña’ che weñ ñajayeñ ipusik’al ichañkol tyi weñ troñel yatyi cholel, mik wakajel lok’eñ itsutsel ijol jiñi jach, che jiñi mumeku k’äñe’ weñ melbeñ itsutsel ijol jiñik muñekajil, jump’ej k’iñ tyi yilayoñ jiñik ñiña’ weñ ajsiñ itsutsel ijol jiñ jajch itya meku yäleyoñ. Ma’añ tyik ch’ubibel ityiañ tya bekajil lok’beñ itsutselijol jiñ jajch che mik kajñel tyi cholel.

Jump’ej k’iñ tyik k’ajtyibel jiñ ñiña’ chukoch mach mejlik ty’ukbeñ tsutsel ijol jiñi jach, jiñik ñiña’ tyi subeyoñ mi’ tyabiki kajil be lok’beñ itsutsel jiñi jajch, maa’ñ bi mi’ yäk’e iwuty jiñi bäkäl, ma’añ tyak ñatyi chukoch ichajach tya käyle kik’oty jiñ ma’añ bä tyak ñatyä. Jiñach bäk’iñ tyi su’boñ jiñik ñiña’ che jiñ iñich yik’oty itsutsel ijol jajch jiñ ñoj añbäl ik’äñibal tyi ityeel ixim.

E9

Näch’tyibeñ ity’añ jiñ mubäl ipäsbeñety juñ ijakäl.


E10

E12

E11Jakä: ¿Chuki ke cha’leñ jiñi ja’luyembäl muk’ bäl lak k’iñ cha’añ mi’ lak boñ?

16

Pejkañ iliyi ty’añ::

5. Bajche añ i k’äj ñibal jiñi lak wuty (Tumbalá)

¿Añ baj jump’ej k’iñ ña’tyibil a cha’añ bajche añ i k’äjñibal jiñi lak wuty?¿Bajche mi’ mejlel laj k’el pejtyel chuki añ?

Añ abi ka’bälob lak piälob mi’ ñatyañob jiñ abi lak wuty añ abi chuki añ tyi mal. Che’ mi lak weñ ñatyañ añ yambä bajche mi’ k’äjñibäyel jiñi lak wuty.

Joñoñla mi’ mejlel laj k’el pejtyel chuki añ tyi pañämil. Wokolix i yälä jiñi k’iñ kome che’ mi’ lejmel i k’äk’al mi’ mejlel laj k’ele’ chuki añ tyi pañämil. I che’ mi k’otyel i k’äk’al tyi xajlel jiñi k’iñ, jiñäch baki ora mi i mejlel laj k’äñ jiñi lak wuty.

Che baki ora mi i lejmel i k’äk’al jiñi k’iñ, i che’ mi k’otyel tyi xajlel, jiñäch baki ora mi i cha’leñ e’tyel o mi laj k’äañ jiñi lak wuty kome tyoj jach mi’ kotyel i k’äk’al ya’ tyi’ b’äk’ lak wuty o mi’ mejelel lak subeñ i mal lak wuty. jiñi i mal lak wuty o i b’äk’ lak wuty mi’ mejlel laj k’el tyi kolem yik’oty tyi ch’och’ok jiñäch baki ora mi i k’äjñibäyel.

Ibäk’ lak wuty pätyäl chaañ mi’ k’ele’ säkjamañ bä pañimil mejbäl tyi ochel tyi malil lak wuty, mej lak k’el petyel añbä tyi pamil, tyi malil lak woty mi’ päty chuty tyuñyik’oty matyeel iyai’ lak sikok mi’ natyañ ya’ bä añ jiñ chuty tyuñ o matyeel yoj kolembäj.

E13

17


6. Boñolbuj ty pejtyelel (Tumbalá)

Muk’ä lajk’äñe lajk ñatyax bajche my k’äñela la wuty jiñ cha’añ chuk’ul laj k’ajtyiñ ¿bakil mi’ lok’el ixi boñolbuj tyi pejtyelel muk’ä laj k’äñ? Chukoch ixi tye yäyäx, chukoch ixi tuñ ik’majañ? ¿chukoch ixi lum ik’majañ? ¿chukoch ixi ixim k’äñ k’äñ?

Lajk ñatyax ku ichi k’iñ mi’ choke ty’ulel ty’ikual che uch ku bajche säktyojañlel pejtyel añ ba tyi pañmil. Chebajche säktyojanlel ixi k’iñ ty jump’ej chukityak añ. Chukityak añ tyi lokel che’jiñ isäktyojañlel mi’ lokel cha’añ mi yochel tyi lokj wuty , cha’añ mi’ tya ik’ele chukityak añ tyabäj i chukul kiñ. Muk’ ikotyel kiñ tyi jump’ej tye tyi tye muk’bä chuke säktyojañlel my wa’a chik’ibä tyi lokel che jiñ my cha o chel tyi lakj wuty che bajche jiñ my käñelaj bajche yilal jump’ej tye jump’ej tuñ jump’ej yopotye säsäkbä che bajche tsibujty’akä bajche chukol a pejkañ weli.

E14

Walij che’k tsa’ utye’ty apekañ, mike jak mukbu ikaktyiñ:

• ¿Majki mi’ i koltyañoñla cha’añ mi’ mejelel laj k’el chu’bä añ tyak tyi pañämil?

• ¿Baki jaxäl tyi lak wuty mi’ i k’otyel i k’äk’al k’iñ?

• ¿Chiki mi’ a mele’ cha’añ mi’ i mejlel a k’el che’ baki ora mi’ i laj majlel säkjamtyil tyi a chumlib?

18

Che bajche säktyojañlel k’iñ my k’otyel tyi jump’ej tuñ my tyikwañ cha’añku ts’iñsajachbä my k’otyel y säktyojanlel ixi k’iñ ixku yambä tyuñ. Ixi tyuñ che bajche joñoñla che my wa’li tyi k’iñ mi’ tyik wañ laj cha’añ ts’insajach patyälel ixi ku yenergialel my yocheltyak tyi la wuty. Isäktyojañlel k’iñ käläxix yenergialel imy k’elelaj säsäkix muk laj tsiñsajboñbeñ yenergialel my k’elelaj isäsäkle my kaj k’elelaj yajyach chächäk’ k’äñk’äñ che bajche boñolbäj jiñ ku tyuñ tyemelo’bä bajche xojob

Che jiñ tye’ mi’ lok’beñ ik’äk’al k’iñ yäjyäx mi’ lak kilañ mi’ tyuñ ki mi’ lak k’el jax i’ik’ mi’ lak k’el kabäl añ bä tyi mulawil kabäl boñoltyakbä much juñ lajalik pätyäl.

Yombäl ipisbeñoñlaj tyi pejtyelel ili, añ bä ibojñibäl tyi pejtyelel la tyi mulawil, ya’ tu’añ pisi’, itsutsel ijol a pi’älob, tyilem tyi k’iñ jäjäkbäj. Mi’ k’extyiye’ che’ mi’ k’otyel tyi lum yik’oty che’ mi’ majlel tyi pejtyelel añ bä tyi mulawil.Mi’ lak k’el tyi pejtyelel bojñibäl añ bä ichaañ säsäk k’iñ tyi xojob.

Ja’ k’äl mu’bil a’k’atyibeñtye’:

• Che ik’ix maañ mi’ lak kilañ boñolbä.

• ¿Chukoch che’ bajche ili?

• ¿Baki bä its’ibal jiñ ik’ä k’al k’iñ?

• ¿Ja’ laj ki mi’ mejlel lak k’el jiñ its’ibal k’iñ?

19

YÄYÄX BIJJak’ä k’atyiñtyel:¿Chukoch mi’ lak päk’ ixim?

¿Chuki mi’ yäl ili ty’añ?Päk’ä bäj:

E19

E20

E16

E18

E15

E17


Ts’ijbuñ jiñ ty’añ tyabä ayäjkäl ts’ijbuñ añatyäbal.

Yulu’ xojob yik’oty ts’ibubeñ ik’aba.

Jak’äl: ¿Chuki mi’ yutyel che’mi’ sujtyel?

20


7. I yalo che’ bajche’ ta’ cha sujtyi jiñi ixim (Tila)

K’älä ikajle tyi chuntyäl jiñi kixtyañujo’ tyi mulawil añ ka’bä mi’ yäloño’ wokol che’ bajche’ wolok i yälo’ jiñi lak ñox yumo’ che’ bajche’ jiñi ixim tyi jump’e bä k’iñ tyi’ kaj k’iñtyuñil ta’ lajmi tyi p’ojlel cha’añ jiñi k’iñ ta’ i weñ tyäkisaj ta’ i päyätälel wokol tyix chuntyälo’ o kixtyañujo’ ta’ i weñ yu’biyo’ wi’ñal, jujump’ej k’iñ ta’ jijli y bäñäk’o’ ñoj käläxix ta’ i yilayo’ wokol añ taxbä bo’yiyo’tyak i añtyobä ts’insaj icha’añob ta’ ikäybeyob jiñi alälo’ cha’añ ma’añ mi’ chämelo tyi wi’ñal.

Ta’ k’otyi jump’ej k’iñ ta’ lu’ jili chä’bä año’ icha’añ, tax meku kajli i chajpaño’ bajche’ yom ima’añix mi’ tyajo’ bajche’ yom che’jiñ ta’ tyem majliyo’ tyi wits cha’añ mi’ k’ajtyiño’ ja’al cha’añ mi’ bej kuxtyäyelo’ ita’äch ja’k’beñtyilo’ ity’añ ta’äch kajli ja’al iche’ jiñ ma’ñoix iyixim tax meku kajli i yälo’ bajche’ yom imelo’ cha’añ mi’ cha’ tyajo’ jiñi ixim, che’jiñ ta’ tyem majiliyo tyi soñ ya’ tyi’ mujl xijñich’, che’bä choño’ tyi soñ ta’ lo’k’i junkojty kolem xijñich’ kuchul icha’añ iwuty ixim ya’i jiñi kixtyañujo’ ta’ lo’k’i ta’ ik’ajtyibeyo’ jiñi ixim, che’meku ta’ cha susjtyityälel jiñi ixim, jiñ cha’añ wäle bä ora che’ mi lak wa’tyäl tyi’ mujl jiñi xijñich’ mi’ laj lo’k’el wokox tyi yälä jiñi xiñich’ añ la kixim wa’li.

Wokox tyi yäläj xiñich’ añ lak chaañ tsijib ixim, bänäk’äl chaañ lak kuxtyäyel.

E22

E21 Pätyä tya bä aweñ mulä tyi ty’añ ¿Chuki ipäsoñel ili ty’añ?

21

E23K’ele jiñ yululbä ija’k’ä ¿Bajche’ ki jiñi teocintle ta’ k’otyi tyi kolel bajche jiñi kolem ixim?

22


8. Kosaya ixim (Tila)

¿A ñatyabaj che’ ixim añ juñtyikil i yum ñoj ñojxixbä? ¿mach a ña’tyaj? Yom, mi keje ksubeñety bajche’ tyi pajsij.

I yum ikaba’ teocintle, jiñ ik’aba’ ta’bä yäk’eyob xientifikojob, ili teocintle jiñ juñchajp jam ma’añ mi’a ñob jiñ jam jiñ I yum ixim ¿machkil tyi’ ña’tyä che’ ch’ubil k’uxol jiñ jam.

Jiñ ta’ bä iyaxañ ña’ tyäyab jiñob lak ñojtye’elob, xñaxañ kixtyañujob mach bä jump’ej i yajñi, tyi pamil, jiño’ ta’ bä ikäñayob che’ teocintle mi’ p’ otisañ iwuty mejbä laj k’ux; che’ tyi kaj i säklañob teocintle weñ koleñtyakbä i wuty cha’ añ mi’ mejlel iyo’ k’añ i bäñäk’o.

Tyi k’otyi i yorale’ tyi yiläyob che’ mi’ yajlel i wuty tyi lum mi’ cha’ pasel jutyek tsijib teocintle jiñ cha’an laj ño’tye’elob tyi tyeche’i lotyob jiñtyak i wuty cha’anob i pak’ cha’añ mi’j i kolel i mi’ tyajob yantyakbä i pak’, i kolo’bal mux i k’uxob.

Pe mach jiñax tyi yakäyob weñ kolem tyakbä i wuty, tyi k’eleyo’ je’e’ chaañ tyi yajkäyob jiñ wen orajbä mi’kolel, mu’bä i kuche’kiñtunil mu’ bä i p’olisañ weñ sumukbä iwuty, mu’bä i kuche’ k’am añ cha’añ mi’ tyajob p’ätyälbä pä’kä’bä mi’mejlel i po’lisañop weñ ilekaxbä i wuty.

Laj ñojtye’elob ka’bä jach tyi ñusäyob iyajkañob jiñ teocintle, cha’añ mi’tyajop weñbä tyak iwuty cha’añob ipak’ imej ityajob weñ bä pak’ che’ bache’ weñtyakbä iwuty cha’añ mi lak tyaj ixim bajche’ laj käñäj wa’lij. Tyi ñumi kabäl ja’b cha’añ

E24

23

E25Pätyä chats’ity ixim tya bä käy li awik’oty¿Chukoch ño’ añ ik’äñäbal mi’ lak yajkañ ilak käñityañ ixim?

E26¿Bajch mi’ a pensaliñ jin mulawil cheñak maxtyo ma’añ ixim? ¿Chuk mi’ k’ux kixtyañoj?

jiñ teocintle mi’ k’extyañ ibä tyi kolem tye’ ixim weñlekax bä iwuty.

Wokoxtyiyälä wiñik yi’ko’tyo’ x-ixikob laj nojtye’elo’ añ tyi la k’ä’ ixim jin ta’bä iweñ yajkäyob, tyi känätyäyob ipäkäb, jiñ cha’añ mej laj käl jiñ ixim tyimelel y ma’añ tyi bajñel pasil.

Machik ba’añ tyi känätyiyob jiñ teocintle, wali ma’añ laj kixim, ma’ añ bajche’ laj kmele’ lak sa’, lak waj i pejtyelel mejbä lak mel yik’oty ixim.

Ja’k’ä ili ña’tyibal:

• ¿Baki tyi lokíl ili ixim laj käñäbä wa’li?

• ¿Bajche yälal jiñ teocintle mu’bä iyajka’ñob?

24

Pejkañ jiñi ya’ bä ts’ijbubil:

9. Uxchajp mesoamericanojo’b, chucoch ka’ bäl mi lajk cha’añ päk’oñel tyi cholel (Tila)

Käñ añ juñtyikil wiñik ñoxixbä ik’ aba’ xamariano, mi’weñ mulañ troñel tyi matyi’el k’älä tyi koli.

Jump’ej k’iñ tyi jula’añtyi tyi juñtyikil kaxlañ alo’b yujilbä bajche’ mi’ päjk’el cholel, tyi’ mulä ibek’ajtyiñ cha’añ mi’ yutsi ña’tyañ.

Jiñi alo’b tyi’ k’ajtyibe jiñi xmariano, bajche’ mi’ kolel jiñi bu’ul, ixim, chu’um tyi jumpejty lum. Tyi kaji ipasbeñ bajche’ mi’ kolel jiñi ixim tyi cha’añ, jiñi bu’ul, ixim, ch’um tyi lum.

Ili alo’b tyi weñ ñatyil chuki jiñ cholel, yik’oty che tyi jumpety lum mi’ kolel.

Jump’ej päk’oñi’bäl añ bajche’ mi’ kolel mejl lajk päk’e xmäyijl, ich, jiñaxtyo chuki lajkom lajk päk.

Wa’li jak’ä jiñi muk’bä ak’ajtyibeñtyel:

• ¿Baki bä pak’ mi’ tyaje’ tyi cholel atyatyo’b, awichaño’b, aja’ añob?

• ¿Cha’añ chukoch ka’bä mijk ñik’i päk’la tyi cholel?

• Yulu bajche’ yilal icholel atyaty

E27

25

E28K’ele ya’ bä yulu iboño.

26


10. Sajk’ tyi cholel tyi San Juan Cancuc (Tila)

Tyi lumal cancuc x-xikob, wiñikob mu’k’ob tyi troñel tyi cholel. Tyi’ pejtyelelob my pä’kob ixim, bu’ul, chujm, mäyil, pokob y yañtyakbä pä’kä’bäl mi’ pä’k’ob yi’k’oty ixim. Pe mach tyi’ pejtyelel älaj tyi laj lumal mi’ lü’ pä’k’ob, añtyak y bajñejach bä ixim y yañtakbä añ bu’ul yi’koty ixim.

Jum’pej k’iñ tyi ko’ty käläx sajk’ tyi’ lu’ k’uxuj pejtyelel y tye’el ixim, bu’ul y tyi pejtyelel ya’bä päk’äl tyi cholel. Pejtyelel kixtyañujob ch’äyem tyi majliyob cha’añ maañ mi’ ñatyañob cheski mi’ k’uxo’, jiñ sajk’ tyi luk k’uxu pejtyelel. Añtyak lak lumal ba’ tyi cholel iximach y bu’ultyakach tyi pä’k’iyob, pej antyak cholel ba’ kixtyañujob tyi nik’ipäk’äyo’tyiak, che’bä ixim, ch’ujm, mäyij yi’k’oty pokob; jiñtyak ili kixtyañuj ma’añ tyi sajtyiyob tyi wi’ñal, chukoch mej y kuxo’ ma’añ bä tyi

E32

E31 ¿Bajche’ yilal jiñi ixim muk’ bä ipäk’o’b ya’ baki chumulety?

E29

E30

Näch’ tyañ jiñi muk’bä ik’ ajtyibeñety xpäsjuñ ijak’ä.

Näch’ tyañ jiñi muk’bä ik’ ajtyibeñety xpäsjuñ ijak’ä.

27

k’uxuj sajk’. Y bajñe kixtyañuj añ bä y cha’añ ixim yik’oty bu’ul tyi k’amiyob y añ tyak ta’ bä sajtyiyob tyi wi’ñal.

Ya’ kixtyañuj tyi yiläyob che’ ch’ujbi k’uxol sajk, tyi tyeche y chuk’ob tyi tsimaj, che’ mi’ mejlel y chukob, mi’ yik’ob tyi jump’ej kolem p’ejty yai mi’ ch’ilo’ tyi semety. Che’ bajcheili kixtyanujob tyi y t’yajayob chuk mi k’uxob cha’añ ma’añ mi’ sajtyelob tyi wi’ñal.

Taix a pejkäj ili juñ cha’añ bä Sajk’ tyi cholel tyi San Juan Cancuc, mi’ kaj a ja’k’e’ ili ña’tyä’bal.

• Su’buj ¿Chuki melej a mel cha’añ ma’añ ma’ sajtyel tyi wi’ñal mi tyi cha’ tyiliyob sajk ik’ux petyelel cholel?

E33

E34

Ts’ijbuñ jiñi ty’añ tsa’bä isu’beyetyob.

Ts’ijbuñ jiñ ty’añ tya’bäl ayajkäl i’akeñ iñatyäntyel.

E35

Ts’ibu’beñ y sumel k’ajtyi’bal ña’äl:

¿Chukoch añ ixim xätyu’bilbä?

28

Ix suk tyi yaj ty’añob:Josué Adarsilio Velasco Montejo (Tumbalá)Sebastian López Sánchez (Tila)Deysi López Martínez (Tila)

Esta Guía fue hecha con fines exclusivamente didácticos para que los niños del sistema educativo CONAFE puedan tener material didáctico en su lengua materna y, de preferencia, en su variante lingüística. Fue elaborado con jóvenes hablantes de ch’ol miembros del sistema CONAFE. Constituye una primera versión y por lo tanto, está sujeto a mejoras y modificaciones que se integrarán en la siguiente versión.

piÄlob tyi xÄmbal kÄÑ ty’aÑ...

Documents