1

PIÄLOB TYI XÄMBAL KÄÑ TY’AÑ

1

K’ABA’:

Näch’tyañ

Ts’ijbuñPätyä Pejkañ

Chaleñ ty’añ

2

Tyejchi’bal

Ili juñ lak piäl mi’ kajel tyi pejtyelel muk’ bä ikajel lak käñ. Yai mi’ ke lak kiñ bajche’ mi’ p’ojlel tyi pejtyelelob tye’, pimel yik’oty tyi pejtyelel päk’äbäl bajche jiñ ixim, weñ añ ik’äñibal chaan tyi lak pejtyelel.

Ñaxañ jach mi’ ak’e tyi uts’aty chaañ mi’ a ñatyañ mi’ lajal yik’oty taixbäj añatya tyi a lumal, yik’oty taixbä ipäsbety a tyaty, aña’ yik’oty a yum.

Jiñ ix päs juñ mi’ ke k’atyibeñety, yañtyak mi’ kaj pejkañ juñ, ts’ibuñ o mi’ ka päty. Chaañ jiñ, mi’ ka k’äñ yambä juñ cha’ mi’ ats’ibuñ tya’ bä aña’tyibal, yom weñ p’ipety chaañ jiñ muk’bäl. Bäl kajel iyälob.

Chaañ mi’ akäñe’ yik’oty mi’ añop tyi pejtyelel. ili tsijib käñtyesayaj.

JIÑ MULAWIL A TSIJIB ÑATYÄBAL

E1

3

E2Pejtyel akäñäbä, jak’äl:

¿Chukoch añ ixim xätyu’bilbä?

4

5

K’ÄÑK’ÄÑ BIJ

Pejkañ ili ty’añ:

Ch’äloñib ip’ajtyak

K’eleyoñ joñon ch’äloñib utsatybä.Kbäktyal añ ka’bäl ip’ajtyak:

juñchajp che’ yilal bajche’ p’ejty,Yañtya kbä ch’e bajche’ xulu’ xiñich’.

Mik kamkbä tyi k’iñil, mik ñup’kbä tyi a’klel,weñ xojo’ñayon, iweñ uts’atyoñ

joñon yäk’oty paty awutyotyweñ utsatyax mi ka k’el yulul.

Jak’ä mu’bäj ik’atyiñ¿Bajche’ yilaj ityeel jiñi ixim?

Pätyä itye’el ixim yik’oty jujump’ej ichap muk’ bä ikolesañ ixim. Ts’ibubeñ ik’aba’.

E3

E4

E5Melejej ch’äloñi’ tyabäl ta’bä atyaja. Ts’ibubeñ ik’aba’ tyi pejtyelel ixuty’ityak tabä k’elej.

E6

6

Pejkañ ili ty’añ:

Ch’äloñib ip’ajtyak

ρ Jiñi nich tye’ kabäl k’äñikbal tyi tye’.

ρ Jiñi nich tye’ ya’ äch baki mi tyajob iyalobil jini tyetyak.

ρ Añ cha’ chajp pä’k’äbäl: päk’äbä jump’ej otyoty pä’k’äbä cha’p’ej otyoty.

ρ Tyi’ pejtyelel tye’ mi lajtyaje’ iñich ambä i tyaty iña’ yatyi jump’ej nich tye’.

ρ Ambä ityaty iña’, jiñäch jump’ejachbä iyaty.

E7

ρ Jiñi nich tye’ ña’albä che’ yälal bajche p’ejty tyam jälañ ibi’, ya’ tyi ñä’, ya’añ iyalä bä’k. Jiñi tyatyäl che’ bajche ch’och’okbä tyajañ yälal, jujump’ej añ yalä jol.

Ñich tye wiñikbä Nich tye’ ixikbä

ρ K’ele bajche yilaj ch’ujm,i ña’ ch’äloñi’b ch’ujm y tyaty ch’äloñi’b jump’ejach mi’ yä’k’e ch’äloñi’b mach bä mij laj k’ux.

ρ Jiñ ixim juñtyejtye’ cha’añ otyoty, yi’k’otyiña’ ch’äloñi’b yi’k’oty ityaty ch’äloñi’b wäjälob.

ρ Yi’k’oty añ ts’itya’ pä’k’äbä cha’p’ej otyoty bajche’ papaya.

ρ Ña’ papaya mi’ kole tyi juñtyek tye’ i tyaty papaya mi’ kole tyi yambä tye’.

7

8

Wäle pejkañ ili ty’añ y ja’k’ä:

• ¿Jay chajp pä’k’äbä añ?

• ¿Bajche yilal iña’ ch’äloñi`b bajche’ yälal ityaty ch’äloñi’b?

• ¿Chuki ch’äloñib mi lak k’uxbeñ chujm? ¿i ña’ o ityaty?

E8 Pejkañ ili ty’añ:

Ñichañel

Chächäch ch’äloñi’b, ch’aloñi’b yäxwilañ,Uts’atyax cha’añ mi’ päyo’b ipiälo’b:

bi’tyi añimal mu’bä tyi wejlel mu’bä i jap cha’b,mu’bä ch’ämalel i ts’u’bi k’añkañ tyi chäloñib tyi

chäbni’b

Pejkañ ili ty’añ:

Ñichañel

ρ Tyi ch’äloni’b mi lok’e i wuty, bajche’ alaxax, lurasno yi’k’oty wajtyañ.

ρ I wuty añ tyi malil yalo’bil tye’: i bä’k.

E9

9

ρ Cha’añ tye’ añ iwuty mi much’kiñob ibä k’äñk’äbä its’ubil nich tye’ ityaty yi’k’oty ityuñ nich tye’ iña’. Its’ubil k’äñk’ä yom kotyäñtyel cha’añ mi’ maj tyi xäbal.

ρ Jin ch’äloni’b ilekax’ mi’ loty jump’ej majtyañäl, jump’el weñ, tsajbä cha’b cha’añ mi’ päye’ bi’tyi motso’ yi’k’oty matye’muty mu’bä imulañ ik’ux.

ρ Jiñ ch’aloni’b mi mulañ che’ mij chämbeñtyel icha’b chukoch che’ mi’ mejlel muchikiñob mi k’elo’ yañtyak ch’äloni’b mi’ päyomalel ts’ubil käñkäbä ityaty ch’aloni’b tyi p’ejty yi’k’oty bä’tyumuty tyi na’chäloni’b.

ρ Yambä i kotyäñtyel k’äñ k’änbä i ts’u’bi jiñi ik’ mi’ mel tyi ñajty bä xäbal cha’añ mi tyaje na’ch’äloni’b imi pätye’ yambä tsijib pak’.

ρ Che’ mi’ k’otyel inich tyi ña’ch’älonib mi’ lä’ptyäl, mi’ yochel malel, mi’ tyaj ibä yik’oty tyumuty, mi’ läbtyaño’ ibä tyi’ yujtyi’bal mi’ pä tyo’ yambä tsijibä iwuty yik’oty jiñ pa’k’.

Pejkañ ili ty’añ ijak’ä:

• ¿Chukiyom cha’añ päk’äbäl mi yäk’o iyalobi?

• ¿Maxki mi’ k’otyañ ich’ämalel its’ubil kän k’äñbä tyi xambä chäloni’b?

• ¿Chuki mi’ majtyañ ak’eñ ch’äloñib jiñ ibäl matye’el?

10

11

Kosayaj ixim

Joñoñ iximoñ.Knich mi kol its’u’bil,

imi wejlel tyi najty yi’k’oty ik’.Mi’ k’otye’ tyi’ jach tyi yambä tye’.

Jujump’ej its’u’bi mi’ noch tyij tyi jol jach i mi’ pasel iwuty

mu’ bä isujtyel tyi wajtyañ

Pejkañ iliyi ty’añ:

Kosayaj ixim

ρ Ityaty ixim jiñ ijañ ityi’malil ka’bäl i ts’u’bil.

ρ Che’ mi’ k’otyel ik’i ts’u’bil mi’ wejlel imi’ yajlel tyik lum o tyi yantyaklum.

ρ Añ tyak its’u’bil mu’bäj iyajlel tyi jach jiñ bä i ña’ ch’äloni’b i mi tyech kolem xäbaj tyi’ ñich k’äläbäj tyi’ tyechej kolel iwuty ixim.

ρ Jujump’ej i jol jach mi’ ch’ujbiñ jumpity i wuty i ñich jintyo’ mi much’ kin ibäj tyi ik’tyi ña’ ch’ä loni’b, mi’ kajel pätyo ibäj tyi wajtyañ.

E10

E11

12

ρ Pejkañ ili ty’añ:

Ijol jajch

ρ Tyi’ jol jiñi jajch mi’ lok’el wajtyañ.

ρ Mi ma’ tyu’k i jol jiñi jajch, jiñ bäk’äl ma’an ke iyäk’ i wuts ima’añ weñ lekaxbä wajtyañ.

ρ I juñ bajñ yi’k’oty i jol jajch jiñ ñoj naxanbä tyi pä’ k’äb ixim, wokoxtyi yälä iliyob mejoñ laj ty pä’k.

ρ Kñunsanlakbä tyi jump’ej jumukbä wajtyañ ul, yi’k’oty waj.

E12

Nich’tyañ, ts’ijbuñ mukbä k’ajtyibeñety aj päs juñ yal ja’k’äl.

E13

ρ Jujump’ej iwuty ixim k’exel i tyaty ta’ bä tyäliyob tyi ñajty.

Wa’li pejkañ ili ty’añ:

• Ixim ¿baki bäj ityaty ch’aloñib? ¿baki bäj iña’chäloñi’b?

• ¿Chuki yom jiñ k’äñk’äñbäj, ts’u’bil tyaty cha añ mi’ k’otyel tyiña’ ch’äloñi’b?

13

Näch’tyañ, ts’ijbuñ mukbä k’ajtyibeñety aj päs juñ yaj ja’k’äl.

E15

E14Ja’käl: ¿Chejki mi ke yujtyel yi’k’oty ja’bäl yuloñel?

Pekañ tyalbä ty’añ:

Lak wuty

Kwuty i’k’ty’oñañob.Mi yilaño’b mulawil,

mi yilañ yulujtya’bä yik’oty bajchek yilal,mi yilañ xojob.

Weñ mi’ k’elob che’añ k’iñ,mi k’el a’bälel, mi’ yilañ i’k’ty’añañ.

Pekañ tyalbä ty’añ:

Lak wutyo’

ρ Jiñi k’iñ mi’ ts’äyej ilak wuty mi’ laj ilañ chukiañtjak tyi pejtyelel ik’äk’a jiñ k’in mi’ luchok lok’e lu’antyatibä yai mu’meku ilu’oche tyi lak wuty yacheini k’ajk wuty.

ρ Muxmeku ilaj kajel añtyañ bä tyi mulawil mi’ mejlel lak k’el yik’oty lak wuty mi’ ik’äk’a kiñ tyi tyi’lak wuty

E16

E17

14

Its’ijbal pejtyelel añtyakbä tyi mulawil

Its’ijbal mi’ lu’ilañ lak wuty.Maañ mi’ yilañ ñi’ yik’oty chikiñ.Its’ijbal ma’an mi’ kilañ che’ ik’ix

Maañ mi’kilañ mi’ ma’añ k’iñ iche’ ma’an uj. Jiñ mubäl ñaxañ ilañ che mik jame’wuty

tyi säk’añ.

tyi mali mi’päty bajchek. Yilaj jiñ tye’, bätyeel yik’oty kixtyañojob.

Pekañ muk’bäl ik’atybeñety yik’oty jak’äl:

• ¿Max ki mi’kotyañety chaan mi’lak ñatyañ lu’añbäj tyi lak lumal?

• ¿Chuki mi’amulañ ak’el?

E18

15

E19Pejkañ iliyi ty’añ:

Its’ijbal tyi pejtyelel añtyakbä tyi mulawil

ρ I k’äk’a jiñi k’iñ mi’ lemisañ tyi pejtyelel mulawil.

ρ I k’äk’a jiñi k’iñ mi’ k’otye tyi tye’, jiñ tye’ mi’ sutyisañ jiñ k’ajk cheiñi mi’yochel tyi lak wuty.

ρ Cheiñi mi’lak ñatyan bajche yila’jiñi tye’, yik’oty its’ijbal iyopol yik’oty its’ijbal ityeel.

ρ I k’äk’al jiñi k´iñ mi’ lak kilañ tyi pejtyelel k’iñ yik’oty che säsäk its’ijibal ño’käläx ik’äk’al, che mi’ lak xujch’ibeñ che ts’iñtyä ik’äk’al. ¿Añatya choki mi’chaleñ? Mi’ kajel iweñ lok’el kabäl its’ijbal, che bajche chächäk, yäyäx, k’äñk’äñ.

ρ Jiñ mi’chaleñ chemi k’otye tyi pañtyak añtyakbä tyi mulawil mi’ ty’ox lotye’ tyi tye’ yik’oty mi’ k’otyel tyi lak wuty. Che bajche iliyi mi’lak kilañ its’ijbal jiñ ityeel che cajpe’ yik’oty che yäyäx iyopol .

Wa’liyi’ pejkañ muk’bäl ak’atyibeñtyej yik’oty jak’äl:

• ¿Baki bä its’ibal jiñ ik’älk’al k’iñ?

• ¿Ja’ laj ki mi’ mejlel lak k’el jiñ its’ibal k’iñ?

16

E20 Yulu’ xojob yik’oty ts’ibubeñ ik’aba’.

E22

E21

Yuluj jiñ ty’añ tyabä ayajkäl ts’ijbuñ añatyäbal.

Jak’äl: ¿Chuki mi’ yutyel che’ muk’ tyi sujtyel selebäj?

YÄYÄX BIJJak’ä k’atyiñtyel:¿Chukoch mi’ lak päk’ ixim?

¿Chuki mi’ yäl ili ty’añ?Päk’ä bäj:

E23

E24

E25 Pätyä tya bä aweñ mulä tyi ty’añ ¿Chuki ipäsoñel ili ty’añ?

17

Pejkañ iliyi ty’añ:

Tyabä ñuñsä che tyi chajuli jiñ pak’ ixim

ρ Jomp’ej k’iñ tya’ isätyä ibäj jiñ pak’ ixim.

ρ Jiñ kixtyaño maañix mi’ tyajo bajche mi’ päk’o icholel tya yubiyob wäñal, che iñi’ tyi majliyo tyi wits ik’atyibeño ich’utyatyo ja’al che’iñi tamelku kaji ja’al.

ρ Añich ja’al bä pema’añ ipak’ob iyai tyi majliyo tyi soñ tyi mujl xiñich’, tya lok’il kolem xinich’ yik’oty pak’ che iñi ik’atyibeyo jiñ pak’ chaañ mi’ päk’ob, tyi päk’äyob tya ch’atyajayob ipak’ ixim.

E26

18

E27 K’ele jiñ yululbä ija’k’ä ¿Bajche’ ki jiñi teocintle ta’ k’otyi tyi kolel bajche jiñi kolem ixim?

19

Pejkañ iliyi ty’añ:

Ilojtyi ixim

Wokoxla wäli tyityaj che tyi awik’ boñlaj majtyañ:tyi akäyboñloñ ixim,

kabäl its’ijbal yik’oty bajche yilajtyak,tyi akäñtyälaj jiñ pak’tyak.

Jatyetylaj maix wäañetylaj, iximbäj wäixtyoj.

Pejkañ iliyi ty’añ:

Ilojtyi ixim

ρ Ityätyaj jiñ ixim jump’ej bä jam ik’aba’ teocintle.

ρ Che iñi tyi sujtyil tyi ixim bajche muk’ bäj lak kilañ tyi cholel.

ρ Jiñ teocintle tyi lojtyi’ tyi ñoxob, cheiñi’ tyi yajkäyob bakilbä weñ, xuk’ul tya’ kolil jiñ jam che iñi’ tyi sujtyil tyi ixim muk’ bäl yäk’eñoñlaj sumuk wajtyañ.

ρ Lak tyijtyajob tyi kiñtyäyob jiñ ixim chaañ mi’ lak k’uxe’, jiñ chaañ mi’ lak käk’eñob wokilix iyälil.

E28

E29

20

E30 Pätyä chats’ity ixim tya bä käy li awik’oty¿Chukoch ño’ añ ik’äñäbal mi’ lak yajkañ ilak käñityañ ixim?

E31 ¿Bajch mi’ a pensaliñ jin mulawil cheñak maxtyoj ma’añ ixim? ¿Chuki mi’ k’ux kixtyañujob?

Wa’liyi’ pejkañ muk’bäl ik’atyibeñety yik’oty jak’äl:

• ¿Chuki tyi tye’ tyi tyälij jiñ ixim?

• ¿Chuki tyi k’eleyo’ jiñ lak tyijtyajob chaañ mi’ yajkañob teocintle?

Uxp’ej päk’älbäj

Jiñ ixim tyoj mi’ kolel.Bu’ul mi’ sojke ibäj bajche jump’ej mek’.

Jiñ ch’um mi’ kolel tyi yok,mi’ lajmos jiñ lum tyi yäyäx.

Jujump’ej añ iyajñib.Cholel mi’ yäk’oñ laj tyi uch’el

bäñä k’äl weñ sumukbäj yik’oty mach juñlajalik.

E32

Pejkan iliyi ty’añ:

Jump’ej bä k’iñ juñ tyi kil alo’b k’extyäyembäj tyi k’otyil ik’elbeñ icholel Don Mariano

tyi lumal Mitontic

ρ Jump’ej bä k’iñ juñ tyi kil alo’b k’extyäyembäj tyi k’otyil ik’elbeñ icholel Don Mariano tyi lumal Mitontic.Mi’ k’el jiñ cholel imaañik mi’ ñatyañ bajche mi’chaañob chaañ mi’ kolel ya’tyi ilumil tyi laj petjelel tya itsuyu’ Don Mariano ityi k’ajtyibel.

ρ Don Mariano tyi jak’äl: –Ma’añ wokol, jujump’ej tye’ añ ilumil yik’oty bajche mi’ kolel: Jump’ej tyi chañ mi’ kolel, yambä mi’ sok ibäj yik’oty tyi lum mi’ pajsel.

ρ Bu’ul ixim, ich’ujm lajal mi’ kolelo’b tyi ilumil, mi kotyañob ibäj che’ mi ñumel maañ mi’ yalel tyi jum uk’.

ρ Tyi yuxchajplel tye’ jiñ ñoj ñoxo’ixbäj ya’tyi cholel, yai ix ñoxob käñäyob ipik’ ob yañtyak bä päk’äbäl jump’ej cholel. ¿Bajche yilal a lum? yäxjek’añ, koya’, ajkum, yik’oty yañtyakbä tye’.

Wa’li jak’ä jiñi muk’bä ak’ajtyibeñtyel:

• ¿Baki bä päk’äbäl ma’ tyaje’ tyi cholel a tyäk’äñocholob?

• Yulu bajche’ yilal icholel a tyäk’äñocholob.

21

E33

22

E34 K’ele ya’ bä yulu iboño.

E35

E36

Ñäch’tyañ, ts’ijbuñ mukbä k’ajtyibeñety aj päs juñ ija’k’äl.

Ñäch’tyañ, ts’ijbuñ mukbä k’ajtyibeñety aj päs juñ ija’k’äl.

23

E37¿Bajche’ yilal jiñi ixim muk’ bä ipäk’o’b ya’ baki chumulety?

Pejkan iliyi ty’añ:

Tyopi’ añbä tyi cholel San Juan Cancuc

ρ Tyopi’ tyi k’otyiyo’ tyi cholel tya iluk’uxuyob tyi pejtyelel päk’äbäl.

ρ Kixtyañojob ixim jachbä tyi päk’äyob tyi weñ ilayob wokol wiñal ibajñel tya bäl ipäk’äyob ixim yik’oty bu’ul iyañtyak bäl tye’ maañ tyi yubiyob wiñal.

ρ Che iñi jiñ kixtya’ñojob tyi ñatyäyob che mi’ imejlel ik’uxtyil tyopi’ che jiñi tyi chukujob, woch’isäyob tyi semety yik’oty tyi k’uxuyob chejach tyi wetyisäyob ibäj maañ tya chimiyob tyi wiñal.

Jakä:

• ¿Maxki tya bä yubiyob wiñal imaxki maañ bäj?

E38

E39Ts’ijbuñ tya bä isubetyo’.

E40Ts’ijbuñ jiñ ty’añ tyabä ayäjkäl ts’ijbuñ añatyäbal.

24

E41

Pejtyel añatyäbal waliyi, jak’äx:

¿Chukoch añ ixim ts’ibaltyikbäj?

Ix suk tyi yaj ty’añob:Josué Adarsilio Velasco Montejo (Tumbalá)Sebastian López Sánchez (Tila)Deysi López Martínez (Tila)

Esta Guía fue hecha con fines exclusivamente didácticos para que los niños del sistema educativo CONAFE puedan tener material didáctico en su lengua materna y, de preferencia, en su variante lingüística. Fue elaborado con jóvenes hablantes de ch’ol miembros del sistema CONAFE. Constituye una primera versión y por lo tanto, está sujeto a mejoras y modificaciones que se integrarán en la siguiente versión.