Vlerësimi i shpejt dhe përgjigja me tërinj, përdorues të drogaVe injektuese, dhe të Burgosur

Pristina Office

NË

PËRDORIMI I SUBSTANCAVE PSIkOAkTIVE kOSOVË

1

Pristina Offi ce

PËRDORIMI I SUBSTANCAVE PSIKOAKTIVE NË KOSOVË

VLERËSIMI I SHPEJT DHE PËRGJIGJA ME TË RINJ, PËRDORUES

TË DROGAVE INJEKTUESE, DHE TË BURGOSUR

2

Prishtinë, KosovëMaj, 2009

Dizajni: Xhad Studio

Qëndrimet e paraqitura në këtë publikim janë të autorëve dhe nuk paraqesin domosdoshmërisht politikat dhe pikëpamjet e OBSH-së, UNICEF-it dhe UNFPA-së.

3

Përdorimi i substancave psikoaktive paraqet një kërcënim serioz për shëndetin dhe zhvillimin shoqëror e ekonomik të kombeve, komuniteteve, familjeve dhe të rinjëve. Numri i përdoruesve të substancave psikoaktive në nivel botëror arrin në 2 miliard konsumues të alkoholit, 1,3 miliard duhanpirës dhe 185 milion përdorues të drogave.

Rezultatet nga raporti i VSHP-së fl asin qartë për nevojën e adresimit urgjent dhe sistematik të përdorimit të substancave psikoaktive në Kosovë. Rëndësia e këtij raporti është e dyfi shtë; në njërën anë në dokumentimin e situates së përdorimit të substancave psikoaktive në Kosovë dhe në anën tjetër në ofrimin e gjetjeve të cilat duhet të mirren parasysh gjatë hartimit të intervenimeve dhe programeve të bazuara në evidence në nivele të ndryshme.

Raporti paraqet të dhënat mbi përdorimin e substancave psikoaktive në mesin e të rinjëve, të burgosurve (para burgosjes) dhe përdoruesve të drogave injektuese. Ne shpresojmë se raporti do të kontribuoj për një përgjigje sistematike e cila do të mund të ballafaqohet me këtë sfi dë të shëndetit publik. Vetëm atëherë do të ketë një përmirësim në kualitetin e jetës të atyre njerëzve të cilët janë të afektuar në mënyrë direkte ose indirekte nga përdorimi i substancave psikoaktive dhe varshmëria.

Agjencionet e Kombeve të Bashkuara në Kosovë, më konkretisht OBSH-ja, UNICEF-i dhe UNFPA-ja kanë kënaqësinë që të paraqesin raportin i cili ofron disa rekomandime fi llestare për hapat e ardhshëm dhe thërret për një përgjigje të koordinuar dhe të qëndrueshme në lidhje me përdorimin e substancave psikoaktive në Kosovë.

WHO UNICEF UNFPA Skender Syla Tania Goldner Doina Bologa

PARATHËNIEPARATHËNIE

4

PËRMBAJTJAPËRMBAJTJAPËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

I. HYRJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

II. METODOLOGJIA E VSHP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

III. VLERËSIMI KONTEKSTUAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

IV. VLERËSIMI I POLITIKAVE DHE I INTERVENIMIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

V. VLERËSIMI I PËRDORIMIT TË SUBSTANCAVE PSIKOAKTIVE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

VI. VLERËSIMI I SJELLJEVE TË RREZIKSHME DHE I PASOJAVE SHËNDETËSORE DHE SOCIALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

VII. KONKLUZIONET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

VIII.REKOMANDIMET DHE PLANI I VEPRIMIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

REFERENCAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

5

Raporti i Vlerësimit të Shpejtë dhe i Përgjigjes mbi Përdorimin e Substancave Psikoaktive me të rinj, përdorues të drogave injektuese, dhe me të burgosur është shkruar nga Anne Brisson, Aliriza Arenliu, Ingrida Platais. U jemi mirënjohës për punën e PRISM Hulumtuese, për ekspertizën e tyre, për mbledhjen, përpunimin si dhe për raportimin e të dhënave për pjesën e përdorimit të substancave psikoaktive në mesin e të rinjve.

Po ashtu, i jemi mirënjohës për përkrahje Ekipit Konsultues të Hulumtimit në përbërje:

Naser Ramadani, Drejtor i Institutit Kombëtar të Shëndetit Publik,Pashk Buzhala, Zyrtar për Shëndetin Publik në Ministrinë e Shëndetësisë,Gani Shabani, Zyrtar për Shëndetin Mendor në Ministrinë e Shëndetësisë,Edona Deva, Zyrtare për AIDS në Ministrinë e Shëndetësisë,Mirushe Emini, Zyrtare për Promovimin Shëndetësor në Ministrinë e Kulturës, Rinisë dhe Sportit,Shaban Mecinaj, Klinika Psikiatrike në Qendrën e Klinikës Universitare në Prishtinë,Milazim Gjocaj, Shërbimi Korrektues i Kosovës,Afrim Cana, Qendra e Shëndetit Mendor në Komunitet, në Gjilan,Dukagjin Zabërxha, Agjencia e Produkteve Medicinale të Kosovës,Ilir Begolli, Institutit Kombëtar i Shëndetit Publik,Safet Blakaj, OJQ Labyrinth,Eroll Shporta, OJQ ABC 123,Besnik Stuja, OBSH.

MIRËNJOHJEMIRËNJOHJE

6

AER AGJENCIA EVROPIANE PËR RINDËRTIMHIV/AIDS VIRUSI I IMUNODEFICIENCËS HUMANE/SINDROMI I IMUNODEFICIENCËS HUMANE PDI PËRDORUES TË DROGAVE INJEKTUESEOJQ ORGANIZATA JOQEVERITAREOBSH ORGANIZATA BOTËRORE E SHËNDETËSISËUNFPA FONDI PËR POPULLSI I KOMBEVE TË BASHKUARAUNGASS SESIONI SPECIAL I ASAMBLESË SË KOMBEVE TË BASHKUARAUNICEF FONDI I KOMBEVE TË BASHKUARA PËR FËMIJËUNMIK MISIONI I KOMBEVE TË BASHKUARA NË KOSOVËVSHP VLERËSIMI I SHPEJTË DHE PËRGJIGJJA

LISTA E SHKURTESAVE:LISTA E SHKURTESAVE:

7

Tabela 1: Demografi të e Respondentëve të anketuarTabela 2: Shpeshtësia, lloji, dhe metodat e përdorimit të drogës Tabela 3: Përdorimi gjatë tërë jetës i substancave psikoaktive nga të burgosurit e Dubravës Tabela 4: Tabela Përmbledhëse e grupeve të synuara që përdorin medikamente pa recetë Tabela 5: Njohuritë e PDI-ve (përdoruesit e drogave injektuese) për HIV/AIDS

Graf. 1. A keni pirë ndonjëherë duhan?Graf. 2: Mesatarisht, sa cigare i pini brenda një dite?Graf. 3: A keni konsumuar alkool ndonjëherë në jetën tuaj (verë/birrë, etj)? Graf. 4. Sa vjeç keni qenë kur keni konsumuar pije alkoolike për herë të parë?Graf. 5. Ku zakonisht e bleni/konsumoni alkoolin?Graf. 6. Sa ditë gjatë muajit të kaluar (30 ditët e fundit) keni konsumuar pije alkoolike? Graf. 7. A keni provuar ndonjëherë kanabis (marihuanë, hashash, bar të keq)?Graf. 8: A keni provuar apo përdorur heroinë ndonjëherë?Graf. 9. A keni provuar MDMA (ekstazi) ndonjëherë?Graf. 10. A keni provuar amphetamine apo stimulans (doping) ndonjëherë?Graf. 11: A keni provuar apo përdorur kokainë ndonjëherë?Graf. 12. A keni provuar apo përdorur ndonjëherë medikamente pa reçetën e mjekut të cilat ju kanë bërë të ndjeheni ndryshe? Graf. 13 A keni përdorur ndonjë lloj tjetër të drogës, substancave, të cilat ju kanë bërë të ndjeheni ndryshe, p.sh. ngjitës, aerosol, gaz, etj.?Graf. 14. A keni pasur probleme serioze shëndetësore gjatë tre muajve të fundit si rezultat i përdorimit të ndonjë substance?Graf. 15. A keni qenë të diskriminuar ( jobarabartë i trajtuar) nga dikush i rrethit tuaj? Graf. 16. Nga kush konsideroni të jeni diskriminuar?Graf. 17. A keni menduar ndonjëherë të bëni vetëvrasje? (përgjigjja “Po”)Graf. 18: Kur keni menduar për herë të parë të bëni vetëvrasje, në cilën moshë?/Kur keni tentuar të bëni vetëvrasje për herë të parë?Graf. 19: A keni pasur ndonjëherë marrëdhënie seksuale?Graf. 20: Në çfarë moshe ishit kur për herë të parë keni pasur marrëdhënie seksuale? Graf. 21. Sa vjeçar ishit ju kur për herë të parë keni pasur marrëdhënien seksuale (% sipas kategorisë së moshës)? Graf. 22. A keni përdorur ju apo partneri juaj mjete kontracepcioni kur kryet marrëdhënien e fundit seksuale?Graf. 23. A pajtoheni apo nuk pajtoheni me çdonjërën nga këto përgjigje?Graf. 24. Do të doja të lexoja disa nga këto përgjigje dhe ju vetë më thoni a jeni ballafaquar ndonjëherë me të këtilla situata.Graf. 25. Shqetësimi dhe depresioni në rininë kosovare.

TABELATTABELAT

GRAFIKUGRAFIKU

8

Synimet e VSHP-së 20081, lidhur me përdorimin e substancave psikoaktive nga të rinjtë, përdoruesit e drogave injektuese dhe nga të burgosurit në Kosovë, janë realizuar në masë të madhe. Duke zbatuar qasjen me metoda induktive dhe në shumë nivele dhe duke shikuar dimensione të ndryshme të përdorimit të substancave psikoaktive, VSHP ka kontribuar në të kuptuarit më të mirë të masës dhe natyrës së përdorimit të substancave psikoaktive në Kosovë.

Të dhënat e paraqitura në VSHP 2008, mund të përdoren për të gjurmuar përdorimin e drogave psikoaktive

tek të rinjtë gjatë kohës dhe të krahasohen me shkallën e përdorimit tek të rinjtë në tërë botën. Të dhënat e raportuara në këtë hulumtim tregojnë që droga është në dispozicion në Kosovë dhe se të gjitha llojet e drogave përdoren nga rinia kosovare. Përdorimi po ndodh në një mjedis me mundësi shumë të kufi zuara të parandalimit dhe të trajtimit.

Është konstatuar se të gjitha llojet e substancave psikoaktive përdoren nga të gjitha etnitetet në Kosovë. Raporti përfundon me një varg rekomandimesh të bazuara në gjetjet nga hulumtimi i përdorimit të substancave psikoaktive me të rinj, përdorues të drogave injektuese, dhe nga të burgosurit në Kosovë.

Pjesa në vazhdim paraqet disa nga rezultatet kyçe nga secila komponentë e studimit:

1. Hulumtimi me të rinj është bërë nga PRISM Research, Inc. PRISM ka bërë trajnimin e punëtorëve të terrenit dhe ka zhvilluar metodën e përcaktimit të mostrës. Udhëzimet dhe objektivat janë dhënë nga ekipi për implementimin e VSHP-së. Anketimi është një anketim i ekonomive familjare që është bërë përmes intervistave sy më sy. Si kriter i hulumtimit ishte një marrëveshje për pjesëmarrje në hulumtim nga mosha 15 deri në moshën 24 vjeçare. Janë mbledhur gjithsej 1,302 anketa të plotësuara. Për të bërë një mostër, të këtij studimi, është dizajnuar një model i ndarë me tri faza. Secilit rajon të Kosovës i është dhënë nga një numër i pyetësorëve në bazë të vlerësimeve për popullatën që jeton në atë rajon. Në secilin rajon intervistat janë bërë për secilën komunë. Numri i intervistave të bëra ishte proporcional me madhësinë e komunës (sa i përket numrit të popullatës) brenda rajonit. Në vijim mund t’i gjeni disa nga të gjeturat:

• Një përqindje e madhe e të rinjve në Kosovë kanë pirë duhan (43.5%).• Të rinjtë që kanë pirë duhan kanë një moshë mesatare të fi llimit të tymosjes dhe atë në moshën 16 vjeç

(M = 15.8; SD = 2.5; kufi ri = 8-23).• Gjithsej 37.8% e rinisë kanë raportuar që e konsumojnë alkoolin (47.8% e grupmoshës 20-24 kanë

pasur përdorim të vazhdueshëm në krahasim me 30.6% të atyre 15-9).• Mesatarisht, të anketuarit për herë të parë kishin përdorur alkoolin në moshën 16 vjeçare (M = 16.01;

SD = 2.5; kufi iri = 8–24).• 3.8% e të anketuarëve kanë raportuar që kanë provuar kanabisin (marihuanë, hashash, bari).• Meshkujt e rinj (5.5%) kishin më shumë gjasa sesa femrat e reja (2.2%) dhe të rinjtë e moshës 20-24

(6.7%) kishin më shumë gjasa sesa adoleshentët (1.7%) ta kenë provuar kanabisin. • Shumica e të rinjve që kishin përdorur kanabisin kanë thënë që në kohën e përdorimit të parë ata ishin

17 vjeç (M = 16.8; SD = 2.2; kufi ri = 13 -22), pa ndonjë dallim të dukshëm midis të anketuarëve meshkuj

1 Vlerësimi i Shpejtë dhe Përgjigjja mbi Përdorimin e Substancave Psikoaktive me të rinj, përdorues të drogave injektuese dhe me të burgosurit në Kosovë.

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

9

dhe femra apo ndërmjet të anketuarëve me përkatësi të ndryshme etnike.• Më pak se gjysmë përqind (0.4%) e të rinjve në Kosovë kanë raportuar që e kanë provuar heroinën. • Më pak se një përqind e të anketuarëve (0.6%) kanë raportuar se kanë provuar MDMA (Ekstazi).• Përqindja e të rinjve që kanë raportuar se kanë provuar amfetaminën apo stimuluesit (dopingun) ishte 0.4%.• Më pak se gjysmë përqind e të anketuarëve (0.2%) ka rapotuar se kanë provuar ndonjëherë kokainën. • Nga të rinjtë, 2.6% kanë raportuar që kanë provuar barëra pa përshkrim të mjekut (Trodon/Tramal,

Bensedin/Apaurin, Fortral, Valeron, Methadon/Heptanon).• Mosha e përdorimit të parë të barërave pa përshkrim të mjekut ndryshonte nga 13 deri 20 vjeç,

përderisa mosha mesatare e përdorimit të parë ishte 17.

2. VSHP 2008 ka bërë intervista me 165 të burgosur të zgjedhur rastësisht, që përbënin 21% të popullatës së përgjithshme të burgut.

Lloji i Drogës Përdorimi gjatë tërë jetës

Duhan 75%Alkool 72%Kanabis 9.1%Heroinë 4.1%MDMA (ekstazi) 1.2%Stimulues 0.6%Kokainë/Crack 5.5%Barërat pa përshkrim të mjekut 9.7%

3. Gjithsej 100 përdorues të drogave injektuese të moshës 19-49 vjeçare janë intervistuar në këtë studim, 85 nga ta, meshkuj dhe 15, femra. Mosha mesatare e të anketuarëve ishte 24. Intervistat janë bërë në katër rajone: në Prishtinë, në Prizren, në Gjilan dhe në Mitrovicë. Në vijim sjellim disa konstatime:

• Anketa bënte pyetje lidhur me përdorimin e duhanit dhe alkoolit, ku 99% e të anketuarëve kanë raportuar se pinë duhan rregullisht dhe 70% kanë raportuar përdorim të alkoolit në tre muajt e fundit.

• Në këtë mostër, 98% e të anketuarëve kanë raportuar përdorim të drogës në tre muajt e kaluar dhe 85% kanë raportuar se kanë injektuar ndonjë lloj të drogës në tre muajt e fundit. Nga ata që kanë raportuar injektim mosha e raportuar e injektimit të parë ka qenë 14 dhe 21 ishte mosha mesatare, kur përdoruesit e drogave injektuese kanë fi lluar injektimin së paku një herë në javë (mosha dallonte nga 15 deri 35 vjeç).

• Më pak se gjysma (47%) e përdoruesve të drogave injektuese kanë qenë ndonjëherë në trajtim të drogës apo në program të detoksifi kimit.

• Nga ky grup 94 % kanë pranuar trajtim në Prishtinë. • Nga trajtimi i pranuar, trajtimet më të shpeshta të pranuara kanë përfshirë detoksifi kimin nga metadoni

(18%), nga drogat tjera (21%), dhe rehabilitim me mbajtje (34%).

4. Gjetjet tjera lidhur me çështjet shëndetësore dhe sociale:

• Një e treta e të rinjve kosovarë (32.9%) kanë pasur marrëdhënie seksuale.• Gati gjashtëdhjetë përqind e të anketuarëve (59.4%) kanë qenë seksualisht aktivë dhe kanë përdorur

mbrojtje herën e fundit kur kanë pasur marrëdhënie seksuale.• Gati një e katërta e të anketuarëve të rinj kosovar kanë pasur nganjëherë marrëdhënie seksuale kur

kanë qenë të dehur (22.8%), përderisa një përqindje, dukshëm me e vogël, nga ta, ka pasur marrëdhënie seksuale kur kanë qenë nën ndikimin e drogës (4.1%).

• Më saktësisht, të rinjtë nga familjet më pak koherente (ku niveli i koherencës matet me nivelin e pajtueshmërisë për deklarata: “Ku gjërat shkojnë mirë si familje,” “Ku ne mund t’i shprehim ndjenjat tona në familje” dhe “Anëtarët e familjes ndjehen të afërt njeri me tjetrin”) kanë më shumë gjasa që të provojnë substancat psikoaktive.

• Ekziston gjithashtu edhe një ndërlidhje ndërmjet të rinjve që mendojnë për të bërë vetëvrasje dhe nivelit të pajtimit të tyre me këto deklarata.

10

• Rezultatet e shkallës së ankthit dhe depresionit spitalor tregojnë që 21% e të rinjve në Kosovë shfaqin shenja të ankthit, përderisa 11.2% mund të klasifi kohen si persona me depresion.

• Rezultatet, gjithashtu, tregojnë se femrat e reja kanë më shumë gjasa sesa meshkujt e e moshës 20 deri 24 vjeçare të jenë në ankth, sesa ata të moshës 15 deri 19 vjeç.

• Analizat e mëtutjeshme kanë treguar që të rinjtë që vuajnë nga ankthi kishin më shumë gjasa se ata që tregojnë pak ose fare simptome të ankthit që të përdorin heroinë, barëra pa përshkrim dhe droga tjera që e bëjnë personin të ndjehet ndryshe.

• Të rinjtë me akth kishin më shumë gjasa që të kenë marrëdhënie seksuale kur ata janë nën ndikimin e drogave.

• Të rinjtë me depresion kishin më shumë gjasa sesa ata që tregojnë pak ose nuk tregojnë fare simptome të depresionit që të konsumojnë alkool apo të provojnë kanabis.

• Të rinjtë me depresion, gjithashtu, kishin më shumë gjasa që të kenë marrëdhënie seksuale kur ata ishin nën ndikimin e drogave.

11

Vlerësimi i Shpejtë dhe Përgjigjja (VSHP) mbi përdorimin e Substancave Psikoaktive në Kosovë është projekt bashkarisht i fi nancuar nga OBSH-ja, UNICEF-i dhe UNFPA-ja. Para se të implementohej, ky projekt i është prezentuar dhe ka marrë përkrahje nga Ministria e Shëndetësisë në Kosovë, Ministria e Arsimit, Instituti Kombëtar për Shëndetin Publik, OJQ Labyrinth, Klinika Psikiatrike në kuadër të QKUK-së dhe Departamenti i Psikologjisë në kuadër të Universitetit të Prishtinës. Ky është VSHP i dytë mbi përdorimin e substancave psikoaktive në mesin e rinisë kosovare, i pari ishte implementuar më 2001 nga OBSH-ja dhe UNICEF-i.

Metoda e VSHP-së është mënyrë adekuate për të informuar dhe gjetur përgjigjen me kohë në ambientet me resurse (mjete) të kufi zuara. Metodologjia fl eksibile mundëson një vlerësim shumë-nivelesh, përfshirë vlerësimin individual, atë të komunitetit dhe faktorët struktural. Burimet e shumta e të dhënave janë përdorur për të sajuar këtë raport, duke përfshirë të dhënat primare, të mbledhura për të nga VSHP-ja në vitin 2008 dhe raportet ekzistuese bashkë me të dhënat lidhur me përdorimin e substancave psikoaktive në Kosovë. Të dhënat primare, të mbledhura si pjesë e këtij raporti të VSHP-së në vitin 2008, përfshijnë anketimet kuantitative me rininë, me të burgosurit dhe me përdoruesit e drogave injektuese. Të dhënat kualitative janë mbledhur përmes grupeve të fokusit me përdoruesit e drogave injektuese dhe përmes observimeve në terren si dhe në barnatoret e përzgjedhura. Informatorët kryesorë dhe vendimmarrësit kontribuan me informacione shtesë.

Informacioni i gjeneruar në këtë VSHP të vitit 2008, vazhdon me shembullin e VSHP-së së parë e që ishte përpjekja e parë në Kosovën e pasluftës për të ngritur vetëdijen dhe kujdesin lidhur me përdorimin e substancave psikoaktive. Edhe pse VSHP-ja e vitit 2001 prezentoi rekomandimet dhe planin e veprimit, shumica e tyre nuk ishin implementuar. Shpresojmë se të dhënat e prezentuara në VSHP-në e vitit 2008 do të plotësojnë edhe më tej informacionet, politikat dhe intervenimet që kanë si qëllim parandalimin e përdorimit të substancave dhe trajtimin e tyre në Kosovë. Brengosjet fi llestare dhe faktorët e rrezikut ende ekzistojnë në Kosovë, përfshirë që pas luftës dhe viteve të mospërgatitjes së infrastrukturës çdo parandalim ekzistues i përdorimit të substancave dhe qasja tek shërbimet e trajtimit ishin shkatërruar. Përveç kësaj, shtimi i trafi kimit me droga dhe ndryshimet e shpejta sociale, krijuan një ambient ku mund të rriten problemet me abuzimin e substancave.

Ky raport është organizuar si vijon : Kapitulli II, prezenton metodologjinë aplikimit të VSHP-së në Kosovë, Kapitulli III, është vlerësim i përgjithshëm kontekstual i çështjeve dhe temave relevante të përdorimit të substancave psikoaktive në Kosovë, dhe, Kapitulli IV,është vlerësim i politikave dhe i intervenimeve. Të dhënat e mbledhura në VSHP-në e vitit 2008 janë prezentuar në Kapitullin V, vlerësimi i përdorimit të substancave psikoaktive, dhe në Kapitullin VI, i cili fokusohet në vlerësimin e sjelljeve të rrezikshme, shëndetit dhe aspektit social. Dy kapitujt e fundit përmbajnë konkluzionet, rekomandimet dhe planin e veprimit.

I. HYRJEI. HYRJE

12

Metodologjia e VSHP-së është një mjet adekuat për të sajuar politikat dhe programet kur hulumtimi konvencional mungon, për shkak të kohës apo të kufi zimeve të resurseve. Të dhënat primare janë mbledhur dhe resurset dytësore shtesë janë përdorur për të bërë analizën më gjithëpërfshirëse të gjendjes. Në fokus të këtij VSHP është përdorimi i substancave psikoaktive në mesin e të rinjve në Kosovë (substancat psikoaktive përfshijnë alkoolin, duhanin dhe substancat tjera).

Të dhëna shtesë kanë të bëjnë me përdoruesit e drogave injektuese dhe të burgosurve. Çdo grup është identifi kuar varësisht nga rreziku dhe nevoja e intervenimeve që ishin cak i hulumtimit. Çdo grup ka rreziqe specifi ke dhe faktorët mbrojtës. Të dhënat për secilin grup janë prezentuar ndaras.

Qëllimet e VSHP-së së vitit 2008 përfshijnë të dhënat e reja për çështjet e mëposhtme:përdorimin e substancave/abuzime për të tri grupet e popullsisë që janë si cak; të dhënat për sjelljen

seksuale e të rinjëve; informacionet shtesë për marrëdhëniet familjare, mekanizmave që do të përballen me çështjen, çështjet mentale shëndetësore për të rinjtë dhe të burgosurit; si dhe të dhënat për HIV/AIDS-in për përdoruesit e drogave injektuese.

Përveç kësaj, informacionet kishin të bënin edhe me mundësitë e blerjes pa reçetë të drogave psikoaktive nëpër barnatoret e Kosovës; dhe fokus-grupi me përdoruesit e drogave injektuese është mbledhur për të mësuar më shumë për historinë e përdorimit të drogave dhe tranzicionin në droga injektuese nga ana e përdoruesve të drogave injektuese.

Për të arritur këto qëllime janë përdorur burimet e mëposhtme e të dhënave: anketa kuantitative me të rinjët (15-25); anketa kuantitative me përdoruesit e drogave injektuese; anketa kuantitative me të burgosurit meshkuj; fokus-grup me përdoruesit e drogave injektuese; mbledhja kualitative e të dhënave nëpër barnatoret; intervistat me informatorët e rëndësishëm; dhe shqyrtimi i resurseve ekzistuese që kanë të bëjnë me përdorimin e substancave psikoaktive. Burime të ndryshme të të dhënave mundësojnë një analizë shumë-nivelesh, përfshirë edhe atë të nivelit individual, nivelit të komunitetit dhe të nivelit struktural. Faktorët e nivelit individual përfshijnë ekzaminimin e njohurive, qëndrimeve, sjelljeve, marrëdhënieve dhe modeleve të socializimit. Këta faktorë janë të rëndësishëm për të kuptuar dhe ndihmuar zhvillimin e intervenimeve për individët që ndryshojnë sjelljet e tyre. Faktorët e nivelit të komunitetit përfshijnë vlerësim-ekzaminimin e normave të komunitetit, qëndrimet dhe kontekstet në mënyrë që të identifi kohen mjediset përkrahëse lokale. Faktorët e nivelit struktural përfshijnë kontekstet sociale, politike, fetare, ekonomike, ligjore, dhe resurset në dispozicion. Faktorët e nivelit struktural si dhe intervenimet e synuara në këtë nivel ndihmojnë në ndryshimin e makro-mjediseve në kuadër të të cilave individët jetojnë dhe ballafaqohen me probleme shëndetësore.

Mostra dhe mbledhja e të dhënave me të rinjtë Anketimi i rinisë është bërë nga “PRISM Research, Inc.” PRISM mbajti trajnimin e punonjësve në terren

dhe ka përdorur metodën e përcaktimit të mostrës. Udhëzimet dhe objektivat e studimit ishin dhënë nga ekipi implementues i VSHP-së. Anketimi u bë në ekonomitë familajre, shtëpi për shtëpi, dhe u krye përmes intervistave të drejtpërdrejta. Kualifi kimi përfshinte pajtimin për të participuar në studim edhe mosha prej 15-24 vjeç.

Totali prej 1,302 anketave të kompletuara ishte mbledhur. Për të krijuar një mostër, për qëllimin e këtij studimi ishte dizajnuar një model prej tri fazash. Çdo rajoni të Kosovës i ishte alokuar një numër proporcional i pyetësorëve bazuar në vlerësimin mbi numrin e popullsisë që jeton në secilin rajon. Intervistat ishin bërë në të gjitha komunat e secilit rajon. Numri i intervistave të bëra ishte proporcional me madhësinë e komunës (në aspektin e numrit të popullsisë), në kuadër të rajonit.

II. METODOLOGJIA E VSHPII. METODOLOGJIA E VSHP

13

Për të lehtësuar krahasimin e rezultateve në mes të respondentëve të rinjë të përkatësive të ndryshme etnike, u implementua një mostër disproporcionale me përfaqësim më të ulët të popullsisë shqiptare dhe përfaqësim më të lartë të popullsisë serbe dhe grupeve të tjera minoritare (krahasuar me shpërndarjen aktuale të komuniteteve të ndryshme etnike në Kosovë). Totali prej 1,047 anketave ishte kryer me të rinjtë që jetonin në zonat e dominuara nga shqiptarët dhe totali prej 255 anketave ishte kryer me të rinjtë që jetonin në zonat e dominuara nga serbët. Ekipi i këtij hulumtimi kishte në terren: 6 koordinatorë rajonalë, 38 intervistues, 6 kontrollorë të terrenit dhe 1 kontrollor telefonik. Ata ishin përzgjedhur në bazë të aftësisë, përvojës së mëparshme, moshës, gjinisë dhe përkatësisë rajonale. Koordinatori dhe intervistuesit participuan në sesion-trajnimin disaorësh, i cili udhëhoqi procedurat e detajuara të mostrës, intervistimin, analizat e secilës pyetje dhe ushtrimin e rolit të luajtur. Kontrolli i kualitetit ishte bërë gjatë procesit të anketimit. Intervistuesit nuk identifi kuan probleme madhore gjatë implementimit dhe përqindja e pjesëmarrjes ishte 80.24%.

Tabela 1: Demografi a erespondentëve të rinjë të anketuar (nga “PRISM Inc”)

Dendësia Përqindja

ZONA Zonat e dominuara nga shqiptarët 1047 80.4%

Zonat e dominuara nga serbët 255 19.6%

LLOJI I VENDBANIMIT

Urbane 785 60.3%

Rurale 517 39.7%

GjINIA Meshkujt 652 50.1%

Femrat 650 49.9%

MOSHA 15-19 746 57.3%

20-24 556 42.7%

ARSIMIMI I KOMPLETUAR

I paarsimuar 18 1.4%

Arsimi i ulët fi llor 131 10.1%

Shkolla e mesme e ulët 420 32.3%

Shkolla e mesme e lartë 655 50.3%

Kolegji 35 2.7%

Universiteti 42 3.2%

Nuk e di/Nuk dëshiroj të përgjigjem (ND/NDP) 1 .1%

ETNITETI Shqiptarë 900 69.1%

Serbë 205 15.79%

Turq 28 2.2%

Romë 65 5.0%

Ashkali 61 4.7%

Boshnjakë/Myslimanë 32 2.5%

Të tjerë 10 .8%

ND/NDP 1 .1%

RELIGJIONI Myslimanë 1083 83,2%

Katolikë 31 2,4%

Ortodoksë 186 14,3%

Pa përkatësi fetare 1 0,1%

ND/NDP 1 0,1%

14

STATUSI I PUNËSIMIT I punësuar 216 16,6%

I papunësuar 1086 83,4%

STATUSI MARTESOR I pamartuar 1166 89,6%

Jetoj në bashkëjetesë 13 1,0%

I martuar 92 7,1%

I shkurorëzuar/ndarë 4 0,3%

E /I Vë 26 2,0%

ND/NDP 1 0,1%

Mostra dhe mbledhja e të dhënave me të burgosurMinistria e Drejtësisë e Kosovës ia dha lejen VSHP-së 2008 për të bërë anketën anonime dhe vullnetare

në burgun e Dubravës. Ky është burgu më i madh në Kosovë, me kapacitet prej 1,500 të burgosurve meshkuj, të moshës madhore. Gjatë kohës së anketimit ishin të regjistruar 780 të burgosur. VSHP- 2008, intervistoi 165 të burgosur rastësisht të përzgjedhur, që përbënte 21% të të gjithë të burgosurve në këtë burg. Ekipi i mbledhjes së të dhënave kishte psikologun, nënpunësin social dhe dy infermiere. Trajnimi i katër intervistuesve ishte mbajtur nga psikologu me ekspertizë në narkologji dhe përfshiu shpjegimin për pyetësorin dhe selektimin e mostrës. Burgu kishte 8 seksione dhe të burgosurit ishin përzgjedhur rastësisht. Pjesëmarrja në anketim ishte e lire, në bazë të vullnetit të tyre dhe konfi denciale. Pas përzgjedhjes, u vendos kontakti me të burgosurit dhe iu sqarua qëllimi i hulumtimit duke i siguruar ata për fshehtësinë e përgjigjeve të dhëna nga ta.

Mostra dhe mbledhja e të dhënave me përdoruesit e drogave injektueseTotali prej 100 përdoruesve të drogave injektuese të moshës 19-49 vjeç ishin intervistuar në këtë studim,

85 meshkuj dhe 15 femra. Mosha mesatare e respondentëve ishte 24. Intervistat u mbajtën në katër rajone: në Prishtinë, në Prizren, në Gjilan dhe në Mitrovicë. Kjo nuk ishte mostër e selektuar rastësisht, por një mostër e shfrytëzuar dhe identifi kuar nga ekipi intervistues. Ekipi intervistues, përfshirë dy punonjës nga OJQ Labyrinth, punëtorin në kumunitet, ish PDI (Përdorues i Drogave Injektuese), dhe dy psikiatër, që të gjithë me kontakte të mëhershme me komunitetin e PDI-së, nga projektet e mëparshme, si dhe dy intervistues nga qendra trajtuese Labyrinth, i informuan klientët që vinin për vizita të rregullta për këtë anketë. Kontakte shtesë dhe klientë të tjerë ishin thirrur me telefon dhe ishin informuar për anketën dhe ishin pyetur a dëshirojnë të marrin pjesë në anketë. Për të mbrojtur identitetin e përdoruesve të drogave injektuese, ekipi i VSHP-së ndërmori masa paraprake për të shmangur identifi kimin e saktë të lokacioneve dhe individëve të involvuar në përdorimin e drogave dhe/apo çështjeve që lidhen me drogë e për të cilat fl itet në këtë raport. Meshkujt dominonin në këtë mostër, e cila përfaqëson zbërthimin gjinor të përdoruesve të drogave injektuese në Kosovë. Numri i vogël i femrave përdoruese të drogave injektuese, megjithatë, e bën më të vështirë zhvillimin më të thellë të analizës statistikore.

Anketa mbi barnatoret dhe substancat psikoaktiveTotali prej 49 barnatoreve, nga pesë rajonet e Kosovës, ishte selektuar rastësisht për t’u përfshirë në këtë

hulumtim. Rajonet përfshinin Prishtinën, Prizrenin, Pejën, Mitrovicën, dhe Gjilanin. Një listë prej substancave psikoaktive që do të hulumtohen u krijua prej ekipit të hulumtimit të VSHP-së 2008, dhe përfshinte (emrat gjenerikë): Methadone, Trodon, Bensedin, Artan, Aniketon, Xanax, Fluexetin. Të gjitha këto droga janë substanca të kontrolluara të cilat sipas ligjit duhet të jipen vetëm me reçetën mjekësore. Metoda e mbledhjes së të dhënave përfshiu vizitën e dy punonjësve të terrenit nëpër barnatore dhe marrjen e informacioneve, nëse ato barnatore disponojnë me dy prej drogave paraprakisht të selektuara nga lista e mësipërme. Nëse barnatorja në stoqet e veta disponononte me këto droga, punonjësit e terrenit pyesnin nëse ata mund t’i blenin ato pa reçetën e mjekut dhe pastaj edhe i blinin nëse ajo iu mundësohej. Punonjësit e terrenit, gjithashtu, pyesnin për mundësinë e blerjes së shiringave. Sipas ligjit, shiringat mund të shiten në barnatore dhe jipen pa recetë.

15

III.VLERËSIMI KONTEKSTUAL

III.VLERËSIMI KONTEKSTUAL

Vlerësimi kontekstual mëton të përshkruajë ndikimin direkt dhe indirekt të faktorëve strukturalë, socialë, dhe kulturorë në përdorimin e substancave psikoaktive, parandalimin, dhe trajtimin e tyre.

Gjeografi a dhe Demografi a2

Kosova ndodhet në Evropën juglindore dhe ka një sipërfaqe prej 10,887 km. katrorë. Kosova ka një popullsi shumë të re. Shumica e popullsisë jeton në vendet rurale jashtë kryeqytetit Prishtinë. Prej 2,126,708 banorëve, supozohet se 50% janë nën moshën 20 vjeç dhe 60% nën moshën 25 vjeç. Shumica e popullsisë janë shqiptarë (88%) shumica e të cilëve janë mysliman dhe fl asin gjuhën shqipe. Grupin e dytë më të madh etnik e përbëjnë serbët e Kosovës (7%), shumica e të cilëve janë të krishterë ortodoks dhe fl asin gjuhën serbe. Pjesa tjetër e popullsisë prej 5% përfshin komunitetin rom, turk, boshnjak dhe të tjerë. Komunitetet shqiptare dhe serbe në të shumtën jetojnë të ndarë, ku komuniteti serb është më shumë i koncentruar në zonën e Mitrovicës. Ndarësitë etnike refl ektohen edhe në mostrën e anketës me të rinjët.

Ekonomia dhe fuqia punëtore3

Çështje kyçe në Kosovë dhe për rininë e saj është papunësia. Përqindja e papunësisë në mbarë vendin supozohet të jetë 40%. Gjersa ekonomia po shënon përparim, mesatarja vjetore e të ardhurave për kokë banori, për familje (€1.611) është më e ulëta në tërë Evropën. Vlerësimi i Bankës Botërore mbi varfërinë është se në vitin 2007, afërsisht gjysma e popullsisë jetonte në nivelin e varfërisë, ndërsa tani, supozimet janë që 45% e popullsisë jetojnë nën nivelin e varfërisë (€1.42 në ditë) dhe 15% jetojnë në varfëri të skajshme (ekstreme), (€0.93 në ditë). Migrimi jashtë vendit vazhdon edhe pse në nivel më të ngadalshëm se në dekadën e fundit, ndërsa dërgimi i parave nga diaspora i kontribuon shumë bruto produktit shoqëror. Përkrahja fi nanciare nga bashkësia ndërkombëtare është duke u zvogëluar dhe mbetet e paqartë edhe sa kohë bashkësia ndërkombëtare do të vazhdojë të ofrojë përkrahjen teknike dhe fi nanciare. Programet, tashmë, fi lluan të afektohen , p.sh. azhurimi i vitit 2008 i të dhënave të Komitetit Kosovar për AIDS-in, dërguar UNGASS-it tregoi se për shkak të shkurtimit të asistencës fi nanciare, programet përfshirë komponentet e zvogëlimit të dëmit, nuk mund të implementoheshin.

Qeveria, institucionet dhe migrimiKur u bë VSHP i parë më 2001, konfl ikti sapo kishte përfunduar dhe Misioni i Kombeve të Bashkuara në

Kosovë (UNMIK) administronte me Kosovën. Infrastruktura e sistemit ekonomik, social, arsimor, shëndetësor dhe e shëndetit publik ishte shkatërruar në masën më të madhe dhe ishte në proces të rindërtimit. Përqindjet e larta të migrimit vazhdonin ndërsa e ardhmja politike dhe ekonomike ishte e pasigurt. Më 17 shkurt 2008, Parlamenti i Kosovës bëri shpalljen e pavarësisë nga Serbia.

2 Të dhënat në këtë seksion janë marrë nga vebfaqja zyrtare e Entit Statistikor të Kosovës3 Banka Botërore (2007) - Vlerësimi i Varfërisë në Kosovë Volumi II: Vlerësimi i Trendeve nga të dhënat e pakrahasueshme.

16

Shëndeti, mirëqenja dhe programet për të rinjtë Disa hulumtime dhe programe të fokusuara në të rinjtë janë kryer dhe implementuar në Kosovë. Raporti i

UNICEF-it më 2004, intervistoi 600 të rinjë të moshës 9-25 vjeçare në mbarë Kosovën. Mostra përfshiu shqiptarët dhe serbët e rinjë kosovarë. Në përgjithësi, të rinjtë e përshkruanin gjendjen e tyre shëndetësore si shumë të mirë dhe 25% e tyre theksonin se rregullisht shkojnë tek mjeku. Një përqindje shtesë, prej 25%, theksuan pamundësinë të kishin qasje të rregullt tek mjeku. Anëtarët e familjes janë burimi kryesor i këshillave shëndetësore, e më pastaj vijnë këshillat nga shokët dhe mjekët. Burime shtesë të informatave shëndetësore përfshinin shkollën dhe televizionin. Të rinjtë e intervistuar në këtë anketë përkrahnin reformat arsimore, por shprehnin zhgënjimin e tyre me ritmin e ngadalshëm të përparimit të punëve në ndërtimin e shkollave dhe me implementimin e planprogrameve të reja.

Programet shkollore të mirëqenjes gjithashtu janë duke u zbatuar tashmë, përfshirë planprogramin e ri të quajtur Aftësitë Jetësore, i miratuar nga Ministria e Arsimit të Kosovës dhe me përkrahjen fi nanciare dhe teknike të UNICEF-it. Gjatë vitit shkollor 2006/2007, ky program ishte implementuar me nxënësit e klasëve të 8-ta në 36% të shkollave. Ekziston brengosja se programet dhe hulumtimet ndoshta nuk mund të arrijnë tek grupmosha e të rinjve në rrezik, të cilët mund të mos vijojnë shkollimin apo mund të mos jenë të përfshirë në raportim, prandaj rekomandohen shërbimet miqësore dhe programet për të rinjtë.

17

Një numër raportesh janë fokusuar në problemet e abuzimit me substanca në Kosovë dhe ato kanë ofruar rekomandimet për programet dhe planifi kimet në të ardhmen. Ky kapitull prezenton informcione nga këto raporte dhe informacione të rëndësishme shtesë.

Strategjia dhe politikatNuk ekziston një strategji gjithëpërfshirëse e abuzimit me substanca në Kosovë dhe mungesa e një

strategjie të tillë është duke penguar progresin. Një përmbledhje e situatës me droga në Kosovë, e hartuar rishtazi nga “HMO Solutions” (2008), potencon se mungon vullneti politik për t’i dhënë prioritet kësaj çështjeje dhe se dy përpjekje për të dizajnuar një strategji të tillë kanë dështuar. Për më tepër, raporti thekson se “do të mbetet sfi dë për shoqërinë kosovare të pranojë realitetin e përdorimit të drogave dhe të reagojë ndaj këtij fenomeni në mënyrë të balancuar, mënyrë e cila as nuk do të mohojë dhe as ekzagjerojë rreziqet si dhe do të vendosë qëllime reale në lidhje me hapat që duhet ndërmarrë.” Në përgjithësi abuzimi me substanca është dënuar nga shoqëria dhe raporti i KADAH (2004), ofron indikacione se familjet, shpeshherë, mundohen t’i fshehin problemet e anëtarit të familjes. Strategjia që do të krijohej do të ketë më shumë sukses nëse gjithashtu i adreson normat kulturore dhe stigmën që lidhen me përdorimin e substancave dhe varshmërinë nga to.

Kosova ka strategji për HIV/AIDS-in dhe shëndetin mental, dhe, në kuadër të këtyre planeve, janë prezentuar aspektet e përdorimit të substancave. Strategjia për shërbimet e shëndetit mental në Kosovë për periudhën 2008-2013, për shembull, specifi kon që shërbimet e shëndetit mental do të zhvillojnë, deri më 2013 institucione/objekte trajtimi për varshmëri nga droga. Implementimi i kësaj strategjie, megjithatë, mbështetet në investimet që qeveria do t’i bëjë gjatë viteve të ardhshme, por kufi zimet aktuale në punësimin e personelit kompetent, do t’i kufi zojë mundësitë për zbatimin e saj. Ndër barrierat e implementimit bëjnë pjesë edhe zvogëlimi i mbështetjeve fi nanciare si dhe ndërrimi i burimeve të fi nancimit. Komiteti Kosovar për AIDS-in, për shembull, i raportoi UNGASS-it në janar të vitit 2008, për implementimin e strategjisë nacionale të HIV/AIDS për 2004-2008. Raporti theksoi se, për shkak të pakësimit të fondeve, programet e planifi kuara të zvogëlimit të dëmit për PDI-të, nuk ishin implementuar. Që nga hartimi i këtij raporti, janë dhënë fonde shtesë nga Fondi Global për HIV/AIDS dhe në kuadër të këtij propozimi gjenden planet për zvogëlimin e dëmit për PDI-të ashtu sikurse edhe programet me metadon. Gjatë dhjetë viteve të kaluara, fondet lidhur me parandalimin e HIV-it janë vënë në dispozicion për përdoruesit e drogave injektuese dhe grupeve tjera të rrezikuara, por fi nancimi i limituar dhe i drejtuar enkas në parandalimin e përdorimit të substancave psikoaktive dhe trajtimit nuk është bërë.

Mbikëqyrja, monitorimi dhe vlerësimi Aktualisht në Kosovë nuk ekziston një mbikëqyrje, monitorim, apo vlerësim mbi përdorimin e substancave

psikoaktive, abuzimit, apo trajtimit të tyre. Të dhënat janë të nevojshme për të informuar politikat dhe programet, si dhe për të identifi kuar trendet me to. Të dhënat, gjithashtu, mund të përdoren për të monitoruar se a arrijnë ndihmat deri tek grupet më të rrezikuara të popullatës. Infeksionet si HIV-i, për shembull, mund të adresohen

IV. VLERËSIMI I POLITIKAVE DHE I INTERVENIMIT IV. VLERËSIMI I POLITIKAVE

DHE I INTERVENIMIT

18

më efektivisht nësë bëhen cak më herët, pasi që kur përqindjet e infeksionit brenda popullatës të rriten, kostoja njerëzore dhe fi nanciare do të rritet në mënyrë të shpejtë Rezultat i të dhënave të pamjaftueshme janë programmet ad-hoc, të cilat mund të arrijnë, por edhe të mos arrijnë, tek grupet më të rrezikuara me probleme të abuzimit me substanca, kur ato nuk do të jenë në gjendje të identifi kojnë trende të reja apo të monitorojnë programe efektive. Të dhënat kualitative, gjithashtu, do të mund të përdoreshin për të drejtuar resurset e pakëta dhe kjo mund të bëhet duke implementuar intervenimet e bazuara në fakte. Me resurse të kufi zuara fi nanciare dhe njerëzore nuk mund të ofrohet luksi i humbjes kot të parave dhe të kohës.

Ligjet lidhur me abuzimin me substancaRekomandimet dhe plani i veprimit që dolën nga VSHP 2001, përfshinin fi nalizimin e kodit penal, i cili njohu

politikën e drogave si qëllim të shëndetit publik dhe si përpjekje për të ndihmuar angazhimin shoqëror për rehabilitimin e përdoruesve të drogave të paligjshme.

VSHP 2001, përfshin rekomandimin për të hartuar një kod të ri penal për droga. Kodi i ri penal, megjithatë, mbetet pak a shumë i njejtë me atë të mëparshmin, me të cilin përdoruesit e drogave nuk janë penalizuar, nëse janë kapë në posedim të drogave për përdorim personal.

Dekada e kaluar ka qenë dëshmitare e ndryshimeve dhe ligjeve të reja që lidhen me substancat ilegale. Ishte hequr dorë nga ligjet e vjetra jugosllave dhe nën autoritetin e UNMIK-ut dhe të Institucioneve të Përkohshme Vetëqeverisëse u hartuan dhe implementuan ligje të reja. Miratimi aktual i ligjeve dhe reformave është në vazhdim e sipër. Gjatë procesit të hartimit të ligjeve të reja ka pasur debate fi lozofi ke se a duhet ligjet e reja për droga në Kosovë të fokusohen më shumë në aspektin kriminal apo në atë trajtues. Debati vazhdon ende dhe raporti i “HMO Solutions” thekson që “problemi i drogave mund të shikohet nga aspekte të ndryshme, prej atyre politike, shëndetësore, hulumtuese, praktikën e përditshme në terren, e deri te bashkëpunimi operacional kundër trafi kimit me droga. Legjislacioni dhe politikat përmes të cilave do të formësohet qasja duhet marrë parasysh të gjitha këto aspekte dhe t’i bashkojë ato në propozime koherente dhe konsistente.” Temat tjera që aktualisht debatohen janë legaliteti dhe përdorimi i terapisë zëvendësuese me droga siç është Methadone. Methadone është legalisht i përshkruar për detoksifi kim nga mjekët privat, por përdorimi i Methadone nuk është i aprovuar në spitale publike apo për terapi zëvendësuese.

Ligjet ekzistuese lidhur me substancat ilegale përfshijnë Ligjin për Shëndetësi të Kosovës, Kodin Penal; Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2000/52 (mbi produktet farmaceutike, përfshirë drogat narkotike); Ligjin Nr. 2003/26 mbi Produktet Mjekësore dhe Paisjet Mjekësore; Ligjin Nr. 02/L – 17, mbi Shërbimet Sociale dhe Familjare. Raporti i “HMO Solutions” (2008) shqyrtoi ligjet ekzistuese dhe potencoi me sa vijon: « Neni 23, i Ligjit për Shëndetësi të Kosovës (Ligji Nr.2004/ 4): Kujdesi shëndetësor dhe trajtimi duhet të ofrohen përmes parandalimit dhe trajtimit të varshmërisë nga droga dhe HIV infeksionit në mesin e mënyrave tjera. Fëmijëve dhe adoleshentëve (deri në moshën 15 vj.), nxënësve dhe studentëve universitarë, ashtu si edhe disa personave të tjerë, do të duhej t’u ofrohej trajtimi pa pagesë. Ligji mbi Shërbimet Sociale dhe Familjare më tutje thekson që njerëzit të cilët kanë varshmëri ndaj alkoholit dhe/apo drogave, duhet të defi nohen si njerëz në nevojë të cilët pa marrë parasysh statusin e tyre dhe vendin e origjinës, do të duhej të pranonin shërbime adekuate sociale (këshillime nga specialisti pranë Qendrave për Punë Sociale) ».

Parandalimi primar Programet parandaluese të abuzimit me substanca mbeten të pakoordinuara dhe me përqindje të ndryshme

sa i përket përfshirjes së grupeve të popullsisë në rrezik. OJQ-të lokale dhe ndërkombëtare, kanë implementuar programe parandaluese afatshkurtëra, e poashtu edhe programet qeveritare dhe ato të Kombeve të Bashkuara vazhdojnë të përkrahin programet afatshkurtëra. Me zvogëlimin e asistencës fi nanciare ndërkombëtare, përveç nëse identifi kohen burime fi nancuese qeveritare apo të tjera, numri i programeve të fi nancuara parandaluese dhe puna në terren do të vazhdoj të zvogëlohet. Aktualisht mungojnë programet shkollore të planprogrameve sistematike mbi parandalimin e abuzimit me substancë në sistemin shkollor. Gjithashtu mungojnë programet

19

parandaluese të dedikuara për të paralajmëruar rrezikun e përdorimit të drogave të përshkruara, pa përkujdesjen dhe mbikqyrjen e mjekut.

Parandalimi për të rinjtë në Prishtinë, kryesisht ofrohet përmes OJQ-së “Vita Kosova”. Kjo OJQ është përkrahur nga “Medecins du Monde” dhe nga Departamenti i Rinisë pranë Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit. Përveç programeve për përkrahje psikologjike dhe të atyre për parandalimin e IST/HIV, kjo OJQ, ofronte edhe informata mbi parandalimin e përdorimit të drogave. Të rinjtë e identifi kuar me probleme të abuzimit me substanca drejtohen tek OJQ “Labyrinth” për trajtim. Gjithashtu, ekziston programi për të rinjtë i OJQ –së “Ojazas”, e cila të rinjëve serb u ofron informata mbi abuzimin me substanca, parandalimin e HIV-it, edukim të bashkëmoshatarëve dhe këshillim dhe testim vullnetar.

Sistemi i trajtimitPara konfl iktit të fundit gjatë fundviteve të nëntëdhjeta, qytetarët që jetonin në Kosovë dhe të cilët kishin

probleme me abuzim të substancave mund të udhëtonin në Beograd, Serbi dhe vende tjera për trajtim. Në Kosovë nuk kishte shërbime trajtimi. Pas konfl iktit, popullata serbe e Kosovës ende kishte opsionin e udhëtimit në Serbi (brenda mundësive fi nanciare), ndërsa për popullatën shqiptare të Kosovës një udhëtim i tillë në Serbi për të kërkuar trajtim u vështirësua, respektivisht u bë i pamundur. Identifi kimi i shërbimeve të drogave në Kosovë, i kryer më 2006, i përgatitur nga Agjencioni Evropian për Rindërtim (AER), raporton se serbët e Kosovës, të cilët kanë probleme me droga dhe jetojnë në Mitrovicën veriore, ende shkojnë në Serbi për trajtim, por pasi të kthehen në shtëpi ata nuk kanë qasje në trajtimet përcjellëse apo kujdesin shtesë. Trajtimi për popullsinë shqiptare tani më së shpeshti kërkohet në Prishtinë.

Në Kosovë, shërbimet e trajtimit për varshmëri nga droga janë shumë të kufi zuara si në aspektin e mbulimit ashtu edhe të shtrirjes së shërbimeve. Trajtimi i drogave dhe ofruesit e këtyre shërbimeve në Kosovë janë pjesë e shërbimeve psikiatrike në terren, ndërsa shërbimet e trajtimit në sektorin publik dhe privat, janë më së shpeshti të limituara në detoksifi kim. Trajtimi në sektorin e shërbimeve publike shëndetësore lidhur me problemet me droga ofrohet vetëm në repartet psikiatrike të spitaleve të përgjithshme dhe nuk ka trajtim zëvendësues apo rehabilitues. Konsultime private ofrohen nga psikologët dhe psikiatrët lidhur me terapinë për ndryshimin e sjelljes/qëndrimit. Methadone nganjëherë përshkruhet nga mjekët e klinikave private, por vetëm për detoksifi kim (klinikave publike nuk iu lejohet legalisht të përshkruajnë Methadone për varshmëri, detoksifi kim, apo trajtim).

Programet më të mëdha të trajtimit në Kosovë janë të vendosura në kryeqytetin Prishtinë dhe përfshijnë dy klinika private dhe Qendrën Klinike Universitare të Kosovës (QKUK). OJQ “Labyrinth” implementon programin më voluminoz të trajtimit me substanca në Kosovë, i cili ka fi lluar më 2002. Kjo OJQ ofron program nëntë-mujor të trajtimit, i cili përfshin detoksifi kimin jashtë-spitalor të pacientëve dhe mirëmbajtjen. Pas kompletimit të programit nuk ofrohen shërbime të përcjelljes apo trajtime përkujdesjeje. Nga viti 2002-2006, më shumë se 600 klientë i janë paraqitur OJQ-së Labyrinth për trajtim. Programi i trajtimit është inicuar nga motivimi individual i përdoruesit të drogave dhe është implementuar me një involvim të madh të familjes së përdoruesit të drogave, respektivisht pëlqimin me shkrim të anëtarit të familjes lidhur me trajtimin, këshillimin familjar, shpërndarjen e medikamenteve përmes anëtarit të familjes. Programi supozohet të kushtojë në mes të €1,000 – 1,200 Euro. Personeli i OJQ Labyrinth përfshin psikiatrët, psikologët dhe infermieret. Klinika e dytë private e trajtimit është më e vogël dhe ofron shërbime përmes psikiatërve.

Studimi 2006 i AER-it mbi Identifi kimin e Shërbimeve të Trajtimit nga Drogat në Prishtinë, identifi koi repartin psikiatrik brenda QKUK-së, si të vetmin institucion qeveritar i cili ofron trajtime mjekësore përdoruesve të drogave. Trajtimi është limituar në detoksifi kimin spitalor dhe jashtë-spitalor dhe zakonisht ka kohëzgjatje prej dy javësh. Studimi i 2006 raportoi koston për pacient prej €40 plus koston prej €4 për natë, si dhe shpenzime tjera shtesë për medikamente. Numri i njerëzve që vullnetarisht kërkojnë shërbime është raportuar të jetë i ulët dhe shumica e pacientëve udhëzohen të shkojnë atje pas marrjes së mbidozës apo ballafaqimit me simptome akute të tërheqjes. Një ankesë nga ata që kërkuan shërbime ishte fakti që pacientët e detoksifi kimit jashtë-spitalor ishin vendosur në të njejtin repart me pacientët psikiatrik; kjo ndryshoi, dhe që nga viti 2006 janë caktuar dhoma të ndara. Më 2006 ishte implementuar pilot-programi me akupunkturë aurikulare si pjesë e programit të detoksifi kimit, por

20

ky program mori fund me përfundimin e fi nancimit. Programet tjera të inicuara në klinikën spitalore përfshijnë programin Anonim të Narkotikëve (studimi i vitit 2006 raportoi që programi hapej për tri orë gjatë një mbrëmjeje të javës). Informacionet për shërbime trajtimi në rajonet tjera të Kosovës nuk janë mirë të dokumentuara.

Në sistemin e burgjeve nuk ofrohen programe psiko-aktive mbi parandalimin e drogave apo programe trajtuese, por megjithatë, me rastin e hyrjes në një qendër paraburgimi apo burgu bëhet ekzaminimi mjekësor. Shërbimet shëndetësore në kuadër të sistemit të burgjeve janë në kompetencën e Ministrisë së Drejtësisë. Shërbimet e përkujdesjes shëndetësore janë në dispozicion për të burgosurit, edhe pse nuk ofrohen këshillime rutinore dhe testime vullnetare për IST-të, TB, HIV, HBV, dhe HCV.

21

Ky seksion prezenton të dhëna të reja të mbledhura në VSHP 2008, përveç atyre të dhënave tjera në dispozicion mbi përqindjet e përdorimit dhe sjelljen e grupeve të popullsisë që ishin cak.

Të rinjtë4

DUHANI

Një përqindje e madhe e të rinjëve në Kosovë e pi duhanin (43.5%). Të rinjtë meshkuj kishin më shumë prirje për këtë se femrat e reja dhe respondentët e moshës 20 - 24 vjeçare ishin më të prirur për pirjen e duhanit sesa adoleshentët. Dallimet në mes të respondentëve të grupeve të ndryshme etnike nuk ishin statistikisht domethënëse.5 (Grafi ku1)

Grafi ku 1. A keni pirë ndonjëherë duhan?

43.5 49.1 38.0 34.9 55.2 40.7 53.2 53.6 41.5 42.6 65.6 30.0

0%

Te g

jithë

re

spon

dent

ët

Mes

hkuj

Gjinia Mosha Etniteti

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

kë

Të tj

erë

20%

40%

60%

80%

100%

56.4 50.9 61.8 65.1 44.6 59.2 46.8 46.4 58.5 57.4 34.4 70.0

0.4 0.2 0.0 0.2 0.1

Po Jo ND/NDP

Të rinjtë që kanë pirë duhan mesatarisht ia kanë fi lluar në moshën 16 vjeç. (M = 15.8; SD = 2.5; kufi ri = 8-23). Të rinjtë meshkuj raportuan të kenë fi lluar me pirjen e duhanit në moshë më të hershme se të rejat femra – mosha

4 Tabela dhe grafi kët në këtë kapitull janë dhënë nga PRISM, Inc.5 Vetëm informacioni mbi dallimet domethënëse statistikore ndërmjet krahasimeve të madhësisë ndryshuese është

përfshirë në raport. Ndryshimet me 5% apo më pak, me gjasë janë siguruar rastësisht, vlerat p. 0.05 apo më pak, u konsideruan statistikisht domethënëse. Shënimet e posaçme janë përfshirë në raport për variablat me gjasë më të madhe që janë siguruar rastësisht.

V. VLERËSIMI MBI PËRDORIMIN E SUBSTANCAVE PSIKOAKTIVEV. VLERËSIMI MBI PËRDORIMIN E SUBSTANCAVE PSIKOAKTIVE

22

mesatare e fi llimit të pirjes së duhanit tek të rinjtë meshkuj ishte 15 (M = 15.2; SD = 2.6; kufi ri = 8–22) dhe në mesin e të rejave femra 16.5 vite (M = 16.5; SD = 2.1; kufi ri = 10-23). Gjithashtu, respondentët, të cilët tani janë në moshën nga 15 në 19 vjeçare kanë fi lluar të pinin duhan më herët sesa që këtë e bënë respondentët, të cilët tani janë në moshën prej 20 në 24 vjeç (15 – 19 vjeç: M = 14.9; SD = 1.9; kufi ri = 8-19, 20–24 vjeç: M = 16.5; SD = 2.66; kufi ri = 8-23). Nuk kishte dallime domethënëse në mes të rinjëve të etniteteve të ndryshme sa i përket moshës së fi llimit të pirjes së duhanit.

Një e treta e të rinjëve nga Kosova, të cilët në një moshë e pinë/provuan pirjen e duhanit raportuan të kenë ndërprerë pirjen e duhanit. Të tjerët thanë se mesatarisht i pinë 13 cigare në ditë (M = 13.28; SD = 9.3; kufi ri = 1-50). Të rinjtë meshkuj pinë më shumë cigare në ditë sesa këtë e bëjnë të rejat, femra. Gjithashtu, të rinjtë e moshës prej 20 – 24 vj. pinë më shumë cigare në ditë sesa këtë e bëjnë adoleshentët. Sa i përket mesatares së pirjes së cigareve në ditë, serbët dhe boshnjakët/myslimanët pinë më shumë cigare sesa shqiptarët, por nuk ka dallime në mesataren e numrit të cigareve të pira brenda ditës në mes të respondentëve të etniteteve tjera (shiko Grafi kun 2)

Grafi ku 2. Mesatarisht, sa cigare në ditë i pini?

0

TOTA

L

Mes

hkuj

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

kë

Të tj

erë

10

20

30

40

50

13.3 15.6 9.8 10.8 15.0 11.7 16.6 12.8 12.1 14.2 17.5 12.5

Një e treta e të rinjëve të Kosovës (31.4%) jetojnë në familjet që nuk përdorin duhanin. Shumica e tyre (60.8%), megjithatë, raportuan të kenë disa përdorues të duhanit në mesin e anëtarëve të ngushtë të familjes, ndërsa pjesa tjetër prej 7.2% thanë se shumica apo të gjithë anëtarët e familjes e pinin duhanin. Të rinjtë nga familjet me shumicën e anëtarëve që pinë duhanin ishin më të prirur të kenë pirë nganjëherë duhanin sesa bashkëmoshatarët e tyre nga familjet që nuk e përdorin duhanin (78.7% krahasuar me 34.2%). Mesatarisht, dy prej pesë shokëve të ngushtë të të rinjëve nga Kosova e pinë duhanin (M = 1.85; SD = 1.58; kufi ri = 0 – 5). Të rinjtë dhe respondentët e moshës 20-24 vjeç kanë më shumë shokë që pinë duhanin sesa respondentët tjerë, dhe të rinjtë e etnitetit rom dhe serb kanë më shumë shokë që pinë duhanin sesa të rinjtë shqiptarë dhe ashkali. Të rinjtë me më shumë shokë që pinë duhanin kishin gjasa më të mëdha që ndonjëherë edhe ata të kenë pirë duhanin.

ALKOOLI

Totali prej 37.8% i të rinjëve raportuan të kenë konsumuar ndonjëherë alkoolin (47.8% e grupmoshës 20 -24 kanë përdorur alkoolin gjatë jetës së tyre krahasuar me 30.6% të rinjtë e grupmoshës 15-19). Të rinjtë meshkuj kishin gjasa më të mëdha të kenë konsumuar ndonjëherë alkoolin sesa të rejat femra (45.2% krahasuar me 30.5%). Dallimet ishin gjetur në mes të respondentëve të etniteteve të ndryshme – më shumë respondentë serbë (73.7%) dhe boshnjakë (71.9%) sesa shiptarë (29.1%) dhe ashkali (29.5%) raportuan të kenë konsumuar alkool. (shiko Grafi kun 3).

23

Grafi ku 3. A keni konsumuar alkool ndonjëherë në jetën tuaj (verë/birrë, etj)?

37.9 45.2 30.5 30.6 47.7 29.1 73.7 42.5 36.9 29.5 71.9 30.0

0%

10%

Te g

jithë

re

spon

dent

ët

Mes

hkuj

Gjinia Mosha Etniteti

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

kë

Tëje

rë

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

62.0 54.6 69.4 69.4 52.0 70.3 25.9 57.1 63.1 70.5 23.1 70.0

0.2 0.2 0.2 0.0 0.4 0.1 9.5

Po Jo ND/NDP

Mesatarisht, respondentët për herë të parë kanë konsumuar alkool në moshën 16 vjeçare (M = 16.01; SD = 2.5; kufi ri = 8–24). Të rinjtë meshkuj ishin më shumë të prirur të kenë përdorur alkoolin në moshë më të hershme sesa të rejat, femra. Përveç kësaj, respondentët e moshës 15-19 vjeçare kanë konsumuar alkoolin për herë të parë në moshë më të hershme sesa respondentët e moshës 20-24 vj. Analizat tjera treguan se respondentët e rinjë të etnitetit rom, serb, dhe boshnjak/mysliman kanë fi lluar të konsumojnë alkoolin në fazë më të hershme sesa respondentët e etnitetit shqiptar. (shiko Grafi kun 4).

Grafi ku 4. Sa vjeçar ishit ju kur për herë të parë përdorët pije alkoolike?

8

TOTA

LI

Mes

hkuj

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

kë

Të tj

erë

12

14

10

16M

20

18

22

24

16.0 15.7 16.4 15.1 16.8 16.5 15.6 16.3 14.1 15.5 15.2 15.7

24

Shumica e të rinjëve nga Kosova zakonisht blejnë/konsumojnë alkoolin nëpër kafeteri apo diskoteka (58.2%). Një e pesta e respondentëve zakonisht konsumojnë alkoolin nëpër ahengje (19.5), ndërsa një e dhjeta e respondentëve raportuan të kenë blerë alkoolin në minimarkete (10.8%), shifër identike me të rinjtë, që zakonisht e konsumuan alkoolin në shtëpitë e tyre (10.8%).

Të rinjtë meshkuj kishin gjasa më të mëdha sesa të rejat-femra të kenë konsumuar alkoolin nëpër kafeteri e diskoteka (62.7%), krahasuar me të rinjtë nëpër tregje/minimarkete (13.2%), ndërsa shumica e të rinjëve femra konsumojnë alkoolin nëpër ahengje (24.2%) dhe shtëpi.

Respondentët e të gjitha etniteteve më shpesh konsumojnë alkoolin nëpër kafeteri apo diskoteka, përveç të rinjëve të etnitetit rom, të cilët zakonisht blejnë/konsumojnë alkoolin nëpër minimarkete (66,6%). Përveç kësaj, shqiptarët (24,8%) dhe turqit (25%) më shpesh se të tjerët konsumojnë alkoolin nëpër ahengje (shiko Grafi kun 5).

Grafi ku 5. Ku zakonisht bleni/konsumoni alkoolin?

58.262.7

51.5 57.558.9

50.474.2

7.9

58.3

25

55.6

87

0%

Te g

jithë

re

spon

dent

ët

Mes

hkuj

Gjinia Mosha Etniteti

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

kë

Të tj

erë

20%

40%

60%

80%

100%

19.5

10.8

10.8

6.8

16.3

13.2

24.2

16.7

7.1

10.5

20.2

10.5

18.9

10.9

10.9

24.8

13.4

10.3

1.3

16.625

16.766.7

8.3

16.7

5.6

16.7

5.6 4.38.7

100

Në bar/ kafeteri/disco Në minimarket/supermarket Në shtëpi Në ahengje Të tjera

Gjatë 30 ditëve të kaluara, të rinjtë konsumuan alkool në mes të 3 dhe 4 herë (M = 3.46; SD = 5.7; kufi ri =

0 – 30). Respondentët meshkuj konsumuan alkool bindshëm më shumë sesa respondentët femra. Gjithashtu, respondentët e moshës 20 - 24 vjeçare konsumuan alkool më shpesh gjatë 30 ditëve të fundit sesa respondentët e rinjë, ndërsa respondentët serbë konsumuan alkool më shpesh sesa respondentët shqiptarë (shiko Grafi kun 6).

Shumica e të rinjëve që kishin konsumuar alkool nuk ishin dehur gjatë 30 ditëve të fundit (70.4%). Të tjerët raportuan të jenë dehur 3 herë gjatë periudhë së njejtë kohore. (M = 2.95; SD = 3.3; kufi ri = 1 – 22). Të rinjtë meshkuj kishin më shumë gjasa sesa të rejat femra, respondentët e moshës 20 - 24 vjeçare kishin më shumë gjasa sesa respondentët e rinjë, dhe respondentët boshnjakë/mysliman kishin më shumë gjasa se sa respondentët shqiptarë të kenë qenë të dehur gjatë 30 ditëve të fundit. Në lidhje me këtë, nuk kishte dallime domethënëse ndërmjet respondentëve të etniteteve tjera.

25

Grafi ku 6. Sa ditë gjatë muajit të fundit (30 ditët e fundit) keni konsumuar pije alkoolike?

0

Te g

jithë

re

spon

dent

ët

Mes

hkuj

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

kë

Të tj

erë

5

10

15

20

25

30

3.5 4.3 2.3 1.9 4.8 2.2 5.7 3.1 2.0 2.4 5.0 1.7

Gjinia Mosha

M

Etniteti

KANABIS

3.8% të respondentëve raportuan të kenë provuar kanabis (marihuana, hashash, bar i keq), ndërsa pjesa e mbetur prej 95.9% thanë se asnjëherë nuk e kanë bërë këte (shiko Grafi kun 7). Të rinjtë meshkuj (5.5%) kishin më shumë gjasa sesa të rejat femra (2.2%) dhe të rinjtë e moshës 20 - 24 (6.7%) kishin më shumë gjasa se adoleshentët (1.7%) ta kenë provuar kanabis-in. Respondentët serbë (15.1%) dhe boshnjakë/myslimanë (18.8%) kishin gjasat më të mëdha të kenë përdorur kanabis, ndërsa asnjë respondent turk apo ashkali nuk ka raportuar të ketë bërë një gjë të tillë.

Shumica e të rinjëve që kishin përdorur kanabis thanë që për herë të parë e kishin bërë këtë gjë kur ishin në moshën 17 vjeçare. (M = 16.8; SD = 2.2; kufi ri = 13 -22), pa dallime domethënëse në mes të respondentëve meshkuj dhe femra apo respondentëve të etniteteve të ndryshme. Megjithatë, kishte dallim në mes të respondentëve të moshave të ndryshme: respondentët e moshës 15 - 19 vjeçare fi lluan të përdorin kanabis për herë të pare në moshën 15 vjeçare ndërsa respondentët e moshës 20 - 24 për të parën herë e bënë këtë në moshën 17 vjeçare.

Nga ata që raportuan të kenë përdorur kanabis ndonjëherë, më shumë se gjysma (56%), nuk e kanë bërë këtë gjatë 30 diteve të fundit. Të tjerët e kanë përdorur mesatarisht 6 herë. (M = 5.72; SD = 7.8, kufi ri = 1 – 25). Gjatë 30 ditëve të fundit, të rinjët meshkuj dhe respondentët e moshës 20 - 24 vjeç e kanë përdorur kanabis-in më shpesh se sa vajzat dhe adoleshentët.

HEROIN

Më pak se gjysmë përqind (0.4%) e të rinjëve nga Kosova raportuan të kenë provuar heroinë. Për shkak të numrit të vogël të të rinjëve që kanë përdorur heroinë nuk janë justifi kuar analizat statistikore në mes të respondentëve të grupeve të ndryshme. Të dhënat përshkruese, megjithatë, janë prezentuar për të dokumentuar trendet potenciale. Nga grupi i atyre që raportuan të kenë përdorur ndonjëherë heroinë gjysma ishin femra, të cilat për herë të parë e përdorën këtë drogë në moshën 14 – 20 vjeçare. Mënyra më e

ND/NDP0.2%

Po3.8%

Jo

Grafi ku 7. A keni provuar ndonjëherë kanabis (marihuana, hashash, bar të keq)?

Po0.4%

Jo99.5%

Grafi ku 8. A keni provuar apo përdorur ndonjëherë heroin?

26

zakonshme e përdorimit ishte gëlltitja, pasuar nga pirja/tymimi, injektimet intravenoze dhe përdorimin e varakut të aluminit, dhe të gjithë përdoruesit ishin të etnitetit serb apo boshnjak/mysliman.

MDMA (EKSTAZI)

Më pak se një përqind të respondentëve (0.6%) raportuan të kenë provuar MDMA (Ekstazi) (Grafi ku 9). Një numër aq i vogël i pamundësoi analizat e ardhshme statistikore, megjithatë, të dhënat përshkruese raportojnë përfshirjen si të meshkujve ashtu edhe të femrave, shumica në moshë që sillej prej 20 – 24 vjeç., si të etnitetit shqiptar ashtu edhe serb.

Shumica e të rinjëve që raportuan të kenë provuar Ekstazi e bënë këtë në moshën 16 - 20 vjeçare duke përdorur gëlltitjen. Shumica e tyre raportuan të mos kenë përdorur Ekstazi gjatë 30 ditëve të fundit, ndërsa ata që përdorën atë brenda kësaj periudhe thanë ta kenë bërë këtë përmes gëlltitjes.

AMPHETAMINE APO STIMULUESIT (DOPINGU)

Numri i të rinjëve, të cilët raportuan të kenë provuar amphetamine apo stimuluesit (dopingu) ishte 0.4% ( Grafi ku 10). Ky grup përfshiu vetëm meshkujt nga të dy grup-moshat si dhe të etnitetit shqiptar dhe serb.

Të rinjtë që konsumuan amphetamine dhe/apo stimuluesit e

bënë këtë për herë të parë kur ishin në moshën 14 - 21 vjeçare dhe ate përmes gëlltitjes. Disa nga ta raportojnë të mos kenë përdorur ndonjëherë amphetamine dhe/apo stimulues gjatë 30 ditëve të fundit, ndërsa të tjerët raportuan ta kenë bërë këtë një apo dy here, gjatë asaj periudhe dhe ate përmes gëlltitjes.

KOKAINË

Më pak se gjysmë përqind të respondentëve (0.2%) raportuan të kenë provuar ndonjëherë kokainë. Grupi, i cili raportoi përdorimin gjatë jetës përfshinë meshkuj dhe femra, ishin të të dy grupmoshave dhe përfshinin si shqiptarët ashtu edhe serbët. Shumica e tyre kishte provuar kokainë për herë të parë në moshën 18 vjeç dhe ate përmes gëlltitjes/thithjes me hundë. Vetëm një respondent raportoi të ketë konsumuar kokainë gjatë 30 ditëve të fundit dhe ate vetëm një herë, përmes gëlltitjes.

MEDIKAMENTET/DROGAT

Nga të rinjtë, 2.6% raportuan të kenë provuar, pa recetë mjeku, medikamentet/drogat (Trodon/Tramal, Bensedin/Apaurin, Fortral, Valeron, Methadon/Heptanon) (shiko Grafi kun 12). Ky grup përfshin numër identik të meshkujve dhe të femrave ashtu sikurse të rinjtë nga të dy grupmoshat. Shumica e të rinjëve që raportuan përdorimin gjatë jetës ishin të etnitetit shqiptar apo serb, ndërsa një numër i vogël ishin boshnjakë/myslimanë.

Mosha e përdorimit të parë sillej prej 13 në 20, ndërsa mosha mesatare e përdorimit të parë ishte 17 vjeçare. Shumica e këtyre të rinjëve përdorën këto medikamente/droga përmes gëlltitjes (88.2%), ndërsa një përqindje e vogël e tyre e bënin përmes thithjes me hundë (5.9%) apo injektimit (11.8%). Afërsisht gjysma e këtyre respondentëve (47.1%) raportuan të mos kenë përdorur medikamente/droga të tilla gjatë 30 ditëve të fundit, ndërsa të tjerët raportuan t’i kenë përdorur ato një deri në dy herë (M = 1.38; SD = 2.2; kufi ri = 0 – 10), në të shumtën e rasteve përmes gëlltitjes (77.6%) dhe më së paku përmes injektimeve intravenoze (5.6%).

PO0.6%

JO99.4%

Grafi ku 9. A keni provuar ndonjëherë MDMA (ecstasy)?

Jo99.6%

Po0.4%

Grafi ku 10. A keni provuar ndonjëherë amphetamin apo stimulantët (dopingu)?

Po0.2%

Jo99.8%

Grafi ku 11. A keni provuar apo përdorur ndonjëherë kokainë ?

Po2.6%

Jo97.4%

Grafi ku 12. A keni provuar apo përdorur ndonjëherë pa recetën e mjekut medikamentet/drogat të cilat ju bënë të ndiheni ndryshe?

27

LLOJET E TJERA TË DROGAVE

Vetëm 0.2% e të rinjëve raportuan të kenë përdorur disa lloje të tjera të drogave, të cilat i bënë ata të ndihen ndryshe, drogat sikurse tutkall, aerosol, apo gaz. Respondentët ishin meshkujt dhe femrat, të gjithë ishin të moshës 20 - 24 vjeçare. Mosha e përdorimit të parë, megjithatë, ishte në mes të 15 dhe 18 vjetëve. Mënyra e përdorimit përfshinte gëlltitjen, thithjen me hundë apo inhalimin, dhe përdoruesit ishin të etnitetit serb dhe boshnjak/mysliman.

Përdoruesit e drogave injektuese (PDI) VSHP 2008 intervistoi 100 PDI (85 meshkuj dhe 15 femra), për të mësuar më shumë për sjelljet e tyre të

riskut me droga dhe seks. Pyetje shtesë ishin pyetur lidhur me HIV/AIDS, pasi që PDI janë një ndër grupet më të rrezikuara nga HIV në Kosovë. Numri i saktë i PDI në Kosovë nuk është i njohur, por informuesit kyç supozojnë të janë 1,500 PDI në kryeqytetin Prishtinë. Supozimi prej 3,000-5,000 PDI në tërë Kosovën ka qarkulluar nëpër raporte, por është e paqartë koha dhe metodat që ishin përdorur për të bërë këtë supozim. Studimet sikurse ky VSHP 2008, ashtu edhe studimet tjera ishin në gjendje të mësonin më shumë në lidhje me sjelljen ndaj rrezikut dhe mbrojtjes, dhe ate përmes mostrës së përshtatshme.

DUHANI DHE ALKOOLI

Anketa pyeti për përdorimin e duhanit dhe alkoolit ku 99% e respondentëve raportuan të kishin pirë duhan rregullisht dhe 70% raportuan të kishin përdorur alkoolin në tre muajt e fundit. Prej respondentëve, 30% raportuan të mos kishin përdorur alkool, 34% më pak se një herë në javë, 15% 1-2 ditë në javë, 9% 3-4 herë në javë, dhe 5% raportuan të kishin pirë alkool çdo ditë. Nga ata që raportuan konsumimin e alkoolit në tre muajt e fundit, 17% raportuan për brengosjen apo ankesën e të afërmve apo miqve për konsumimin e alkoolit dhe 16% raportuan të mos jenë në gjendje që pa përpjekje të ndërprejnë konsumimin pas një apo dy pijeve. 22% e atyre që përdornin alkoolin kanë provuar të ndërprejnë apo zvogëlojnë konsumimin e alkoolit, por pa sukses, 18% kanë humbur miqtë për shkak të pirjes së alkoolit, dhe 14% ishin arrestuar apo mbajtur në paraburgim për shkak të sjelljes-prirjes për tu dehur.

PËRDORIMI I DROGAVE

Në këtë mostër, 98% e respondentëve raportuan të kenë përdorur drogat në tre muajt e fundit dhe 85% raportuan të kenë injektuar ndonjë lloj droge në tre muajt e fundit. Nga këta që raportuan injektimin, mosha e injektimit të parë ishte 14 vjeç, dhe mosha 21 vjeç ishte mesatarja kur PDI fi lluan me injektim, së paku një herë në javë, (mosha shtrihej prej 15-38). Shpeshmëria e përdorimit për lloje të ndryshme të drogave dhe mënyrat e përdorimit janë prezentuar në Tabelën 2 .

Tabela 2: Shpeshtësia, Lloji, dhe Metoda e Përdorimit të Drogës

Droga/Metoda AsnjëherëMë pak se 1 herë në javë

1-6 ditë/javë

Çdo ditë

Më shumë se një herë në ditë

Kanabis 33% 20% 40% 4% 3%Injektim i Heroinë 16% 8% 54% 15% 7%

Thithja e Heroinës me hundë 12% 18% 51% 15% 4

Injektim i Methadone 80% 12% 5% 1% 2%

Injektim i Stimulues 89% 10% 1% 0 0

Thithje/Nuhatje e Stimuluesit 65% 29% 6% 0 0

Injektim i përzierjes Opiate/Stimulues (speedball) 81% 15% 4% 0 0

Thithje/Nuhatjet Përzierje Opiate/Stimulues 85% 10% 5% 0 0

Po0.2%

Jo98.8%

Grafi ku 13. A keni përdorur ndonjë lloj tjetër të drogës/substancave që ju bënë të ndiheni ndryshe, psh, tutkall, aerosol, gaz, etj?

28

TRAJTIMI

Më pak se gjysma (47%) e PDI kanë qenë ndonjëherë në trajtim për droga apo program detoksifi kimi. Nga ky grup, 94% u trajtuan në Prishtinë. Numri maksimal i rasteve të vijimit të detoks-programit ishte 30 dhe maksimumi i numrit të trajtimeve që një respondent iu nënshtrua ishte 8. Numër shtesë prej 24% raportuan të kenë participuar në të ashtuquajturat “grupe të vetëndihmës” në 12 muajt e fundit. Informata e mësuar në VSHP 2008, radhitet krahas të dhënave nga “BBS 2006”, anketa, e cila raportoi që shumica e PDI asnjëherë nuk janë trajtuar, dhe vetëm 13% aktualisht vijojnë një program trajtimi. Nga trajtimi i pranuar, trajtimet më të shpeshta përfshinin detoks me methadone (18%), detoksifi kim me droga tjera (21%), dhe rehabilitim rezidencial (34%).

PËRDORIMI DHE SHPENZIMET

Respondentët ishin pyetur të vlerësonin vlerën e tregut të drogës, të cilën ata e kishin konsumuar një ditë më parë (a ishte blerë nga ata apo iu ishte dhënë). Nga PDI, 16% raportuan shpenzimin prej €10 një ditë më parë; 20% shpenzuan €20; dhe 10% shpenzuan €30.

Të burgosuritAnketa e VSHP 2008, ishte zhvilluar me 165 të burgosur meshkuj të moshës 18-79 vjeçare në burgun e

Dubravës, ndërsa përzgjedhja e tyre ishte bërë rastësisht. Të burgosurit e anketuar u pyetnin në lidhje me përdorimin e drogës para se të kenë hyrë në burg.

Tabela e mëposhtme tregon përdorimin e substancave psiko-aktive gjatë jetës

Tabela 3: Përdorimi i substancave psiko-aktive nga të burgosurit e Dubravës gjatë jetës

Lloji i Drogës Përdorimi gjatë jetës

Duhan 75%

Alkool 72%

Kanabis 9.1%

Heroinë 4.1%

MDMA (ekstazi) 1.2%

Stimulues 0.6%

Kokainë 5.5%

Medikamentet pa recetë 9.7%

Në këtë anketë, 4.1% e të burgosurve të intervistuar raportuan të kenë përdorur heroinë gjatë jetës së tyre, dhe nga ky grup gati gjysma (42.8%) raportuan injektimin. Nga ata që raportuan përdorimin gjatë jetës, mosha kur për të parën herë u përdor MDMA (ekstazi) ishte prej 14 -18, mosha e përdorimit të parë të kokainës ishte 14 - 27, dhe mosha e përdorimit të parë të medikamenteve pa recetë ishte 14 -31. Një e treta e respondentëve raportuan përdorimin e kokainës gjatë jetës së tyre vetëm një muaj para se të burgoseshin (66.7% përmes tymosjes dhe 33.3% përmes injektimit), dhe një e treta e të burgosurve që raportuan përdorimin e medikamenteve pa recetë e bënë këtë një muaj para se të burgoseshin.

Studimet e mëparshme treguan numrin e supozuar prej 5% të të burgosurve brenda burgut me probleme droge (informacion nga shikimi i shënimeve mjekësore në Shërbimin Korrektues). Sipas autoriteteve të burgut dhe informacioneve anekdotike, nuk ka përdorim të drogave injektuese në burgje, dhe në përgjithësi njerëzit e varur nga drogat nuk i përdorin ato në burgje.

29

Çmimi dhe disponueshmëria Kosova ndodhet përgjatë rrugës kryesore të trafi kimit me droga, të cilat me një çmim relativisht jo të

shtrenjtë, dhe varësisht nga lloji i drogës, janë në dispozicion. Kufi njtë malor dhe poroz vazhdojnë të shkaktojnë vështërësi në ndaljen e hyrjes dhe qarkullimit të drogave në vend.

Çmimi i drogave është më i ulët dhe ato janë më të disponueshme tani sesa para konfl iktit të vitit 1999 dhe çmimet vazhdojnë të mbeten të ulëta. Çmimi për një gram Heroin para 1999-ës ngritej deri në 50 Euro, ndërsa dokumentet e 2004-ës tregojnë që një gram shitet në mes të 10-30 Euro dhe informatorët kryesorë raportojnë se çmimet në 2008 sillen prej 20-25 Euro për gram. Çmimet aktuale të kanabisit janë të larta për shkak të kërkesës më të madhe dhe raportohet të jetë 10 Euro për 2-3 gram, dhe një gram i kokainës (në Prishtinë) sillet prej 60 dhe 70 Euro.

Disponueshmëria dhe abuzimi me droga farmaceutikeVSHP 2001 raportoi përqindje të larta të respondentëve të cilët gjatë jetës së tyre dhe në 30 ditët e fundit

përdorën drogat farmaceutike që nuk ishin nën përkujdesjen mjekësore (Tabela 4). Në VSHP 2008, të rinjët dhe të burgosurit ishin pyetur, nëse gjatë jetës së tyre kishin përdorur droga farmaceutike që nuk ishin nën përkujdesjen mjekësore.

Tabela 4: Tabela përmbledhëse e grupeve të synuara që përdornin barna pa recetë

Grupi i Synuar Përdorimi gjatë jetës

Të Rinjtë 2.6%

PDI Nuk ishin pyetur

Të burgosurit 9.7%

Edhe pse ekzistojnë ligjet që rregullojnë shpërndarjen e drogave nëpër barnatore, individët shpeshherë janë në gjendje të sigurojnë drogat ilegale përmes kësaj zgjidhjeje. Zbulimet dërrmuese nga ky vlerësim janë se barnatoret do të shesin drogat psikotrope pa recetë. Ky konkluzion nuk ishte i vërtetë për Methadone, pasi që dy barnatoret të cilat kishin Methadone, në stoqet e tyre nuk pranonin ta shitnin këtë drogë pa recetë mjekësore. Kjo lë të kuptosh se monitorimi dhe shpërndarja e Methadone është më e kontrolluar se ajo e drogave të tjera. Në këtë studim, drogat që më së shumti shiteshin pa recetën e mjekut ishin Bensedin, Aniketon, dhe Xanax.

30

Vlerësimi i shëndetit dhe pasojave sociale mëton të mbledhë informacione në shtrirjen dhe natyrën e shëndetit jo të mirë, pasojat sociale dhe të tjera të sjelljes së përdoruesve të substancave, si dhe t’i analizojë ato. Vlerësimi jep një indikacion rreth ndikimit të përdorimit të substancave psikoaktive në komunitetin vendor.

Të rinjtë6 PROBLEMET SHËNDETËSORE

Shumica e të rinjëve, të cilët nganjëherë kanë përdorur substancat, si: duhanin, alkoolin, kanabisin, heroinën, Ekstazin, drogën, kokainën, medikamente apo droga të tjera që i bënin ata të ndihen ndryshe, besojnë që ata nuk përjetuan ndonjë problem serioz shëndetësor gjatë tre muajve të fundit si pasojë e përdorimit të këtyre substancave (93.2%) (shiko Grafi kun 14). Të rinjët të cilët raportuan të kishin pasur probleme serioze shëndetësore si pasojë e përdorimit të substancave (6.8%) përfshinin meshkuj dhe femra, respondent nga të dy grupmoshat dhe etnicitetetet e ndryshme.

DISKRIMINIMI

Numër më i vogël i njerëzve (8.1%), të cilët ndonjëherë kanë përdorur disa nga substancat e lartëpërmendura beson që kjo u kushtoi atyre të diskriminohet nga dikush prej rrethit të tyre (shiko Grafi kun 15). Këta njerëz përfshinin të rinjtë meshkuj dhe femra nga të dy grup-moshat dhe etnitetet e ndryshme.

Shumica e tyre raportuan të jenë diskriminuar nga shokët (64.4%) apo anëtarët e familjeve të tyre (33.8%). Një numër i vogël i këtyre respondentëve raportoi të jenë diskriminuar nga kolegët e punës në institucionet qeveritare (1.6%) apo nga punonjësit shëndetësorë(0.5%) (shiko Grafi kun 16). Nuk janë vërejtur dallime domethënëse në mes të respondentëve të gjinive, moshave dhe etniteteve të ndryshme.

6

VI. VLERËSIMI I SJELLJEVE TË RREZIKSHME DHE I PASOJAVE SHËNDETËSORE DHE SOCIALE

VI. VLERËSIMI I SJELLJEVE TË RREZIKSHME DHE I PASOJAVE SHËNDETËSORE DHE SOCIALE

Po6.8%

Jo93.2

Grafi ku 14. A keni përjetuar probleme serioze shëndetësore gjatë tre muajve të fundit si rezultat i përdorimit të ndonjë substance?

Po8.1%

ND/NDP0.8%

Jo91.1%

Grafi ku 15. A jeni diskriminuar(trajtuar jo barabartë) nga dikush prej rrethit tuaj për shkak të përdorimit të substancave?

31

Grafi ku 16. Nga kush konsideroni të jeni diskriminuar?

Punetorët në institucionet qeveritare (niveli qëndror apo lokal)

Punetorët shëndetëorë (farmacistët, mjekët etj)

Shokët

Familja

0 10 20 30 40 50 60 70

1.6

0.5

64.4

33.8

SJELLJA VETËVRASËSE

Në këtë anketë, 3.5% e të rinjëve kanë menduar në një çast të jetës së tyre të bëjnë vetëvrasje. Kjo ishte më e shprehur në mesin e të rinjëve të moshës 20 - 24 vjeç. Lidhur me të menduarit për vetëvrasje, nuk kishte dallime domethënëse statistikore ndërmjet të meshkujve dhe të femrave apo në mes të rinjëve të etniteteve të ndryshme. (shiko Grafi kun 17).

Grafi ku 17. A keni menduar ndonjëherë të bëni vetëvrasje? (Përgjegjja “Po“)

%

0

Te g

jithë

re

spon

dent

ët

Mes

hkuj

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

kë

Të tj

erë

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

3.5 3.83.2

2.1

4.8

3.0

7.3

3.2

6.2

Gjinia Mosha Etniteti

Të rinjtë nga Kosova, të cilët kishin menduar të bënin vetëvrasje, zakonisht, për të parën herë kishin menduar të bënin një gjë të tillë në moshën 15 - 19 vjeçare. Nuk ishin identifi kuar dallime domethënëse në mes të grupeve të

32

ndryshme të respondentëve. Më pak se gjysma e të rinjëve nga Kosova të cilët kishin mendime të bënin vetëvrasje (43.3%) gjithashtu kishin plane për mënyrën si të bënin vetëvrasje. Shumica e këtyre të rinjëve refuzuan të fl asin për mënyrën se si planifi konin të kryenin vetëvrasjen, ndërsa të tjerët treguan se mendonin të “kërcenin nga diku lartë” apo të “prejnë kyçet e dorës.” Pak më shumë se çereku i tyre (21.7% apo 0.8% e popullsisë së përgjithshme të të rinjëve në Kosovë) në fakt tentuan të bënin vetëvrasje. Për shkak të numrit të vogël të respondentëve të tillë në këtë mostër (N=10) nuk ishin të justifi kueshme analiza të mëtejshme në mes të respondentëve të grupeve të ndryshme, por ne mund të themi që mosha në të cilën ata tentuan të bënin vetëvrasje sillej prej 12 në 23 vjeç (shiko Grafi kun 18).

Grafi ku 18. Kur keni menduar për herë të parë të bëni vetëvrasje, në cilën moshë?/Kur keni tentuar të bëni vetëvrasje për të parën herë?

%

0

20

40

60

80

100

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 22 23

4.3 4.3 4.3 4.34.3 2.110 10 10

15.2 17.310 10 1013

20 20

4.3 8.6

Mosha Keni menduar ndonjeherë të beni vetëvrasje Keni tentuar ndonjëherë të bëni vetëvrasje

Më pak se një përqind e të rinjëve (0.9%) raportuan se ndonjë anëtarë i ngushtë i familjes ka pasur tentim-vetëvrasje të dështuar – në shumicën e rasteve nëna apo babai ose gjyshi apo gjyshja e respondentëve, dhe në disa raste vetëvrasjet ishin tentuar nga vëllau apo motra e respondentëve. Afërsisht, përqindje e njejtë e të rinjëve (1.1%) raportuan të kenë pasur anëtar të familjes që kanë kryer vetëvrasjen – zakonisht gjyshja/gjyshi apo axha/halla.

Të rinjtë, të cilët menduan të bëjnë vetëvrasje, më shpesh se ata të cilët nuk kishin mendime të tilla, kishin anëtarë të familjes që tentuan të bënin vetëvrasje ashtu si edhe anëtarë të familjes që bënë vetëvrasje. Marrëdhëniet në mes të tentimit të të rinjëve të bëjnë vetëvrasje dhe tentimit nga anëtarët e familjes së tyre të bëjnë vetëvrasje apo të bëjnë vetëvrasje nuk është signifi kante.

33

MARRËDHËNJA SEKSUALE

Një e treta e të rinjëve nga Kosova, (32.9%), kanë pasur marrëdhënie seksuale. Të rinjtë meshkuj ishin më të prirur për të bërë këtë sesa të rejat femra, respondentët e moshës nga 20 në 24 vjeç ishin më të prirur të bënin këtë sesa adoleshentët, ndërkaq serbët dhe myslimanët ishin më të prirur të kryenin marrëdhënie seksuale sesa respondentët e etniteteve tjera. (shiko Grafi kun 19).

Grafi ku 19. A keni pasur ndonjëherë marrëdhënie seksuale?

65.2 53.3 77.2 81.6 43.3 72.8 32.1 67.8 70.7 73.7 34.3

56.226.229.226.2 61.9 32.154.31720.944.932.9

100

0%

Te g

jithë

re

spon

dent

ët

Mes

hkuj

Gjinia Mosha Etniteti

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

k ë

Të tj

erë

20%

40%

60%

80%

100%9.35.82.31.31.81.61.7

Po Jo Nuk e di / Nuk dua të përgjigjem

Mosha mesatare e kryerjes së aktit të parë seksual në mesin e të rinjëve në Kosovë ishte 18 vjeç (M = 17.7; SD = 2.2, kufi ri = 10–24) (shiko Grafi kun 20).

Të rinjtë meshkuj kryen aktin e tyre të parë seksual në moshë më të re sesa të rejat femra– mosha mesatare e tyre kur kryen aktin e parë seksual ishte 17 vjeç (M = 17.3; SD = 2.2; kufi ri = 10–24) krahasuar me 18 vjeç për femrat e reja (M = 18.4; SD = 2.1; kufi riri= 12–23) (shiko Grafi kun 20).

Respondentët nën moshën 20 vjeçare kryen aktin e parë seksual në moshë më të re sesa respondentët e moshës 20 - 24 vjeçare – mosha mesatare e kryerjes së aktit të tyre të parë seksual ishte 16 vjeç (M = 16.3; SD = 1.4; kufi ri= 13 – 19), krahasuar me 18 vjeç për respondentët e moshës 20 - 24 vjeçare (M = 18.2; SD = 2.2; kufi ri = 10 – 24) (shiko Grafi kun 20).

Respondentët e rinjë të etnitetit rom, ashkali dhe boshnjak/mysliman kryen aktin e tyre të parë seksual në moshë më të re (mosha mesatare ishte 16 vjeç) sesa respondentët e etnitetit shqiptar dhe serb (mosha mesatare ishte 18 vjeç) (shiko Grafi kun 20).

34

Grafi ku 20. Sa vjeç ishit ju kur për herë të parë kryet marrëdhënien seksuale?

%

0

Te g

jithë

re

spon

dent

ët

Mes

hkuj

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

k ë

Të tj

erë

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

17.6 17.3 18.4 16.3 18.2 17.9 17.7 17.8 15.5 18.316.4 16.2

Gjinia Mosha Etniteti

5.8% e të rinjëve nga Kosova kryen marrëdhënie seksuale para moshës 15 vjeçare dhe kjo më tepër vlente për respondentët e grupmoshës më të re se 20 vjeç sesa respondentët e grupmoshës prej 20-24 vjeç. Gjersa rezultatet ofrojnë indikacione se të rinjtë e etnitetit rom dhe ashkali, e edhe ata boshnjak/mysliman janë të prirur të kenë marrëdhënie seksuale në moshë më të hershme krahasuar me respondentët e etniteteve tjera, dallimet e identifi kuara nuk ishin statistikisht domethënëse. (shiko Grafi kun 21).

Grafi ku 21. Sa vjeç ishit ju kur për herë të parë kryet marrëdhënie seksuale (% sipas kategorisë së moshës)?

90.4 89.1 93.4 85 92.7 91.1 96.1 100 63.2 81.3 72.2

11.118.815.86.84.010.22.97.25.8

100

0%

Te g

jithë

re

spon

dent

ët

Mes

hkuj

Gjinia Mosha Etniteti

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

k ë

Të tj

erë

20%

40%

60%

80%

100%16.721.13.12.13.34.73.73.83.7

Më i ri se 15 Mosha 15 e mbi Nuk e di / Nuk dua të përgjigjem

35

Respondentët seksualisht aktivë, mesatarisht, kishin pasur tre partnerë seksualë (M = 2.88; SD = 3.8; kufi ri = 1 – 30). Të rinjtë meshkuj kishin prirje të kenë më shumë partnerë seksualë (M = 3.44; SD = 4.3; kufi ri = 1 -30) sesa të rejat femra (M = 1.74; SD = 1.8; kufi ri = 1 – 13). Gjithashtu, respondentët e moshës prej 20 në 24 vjeç, kishin pasur më shumë partnerë seksualë (M = 3.22; SD = 4.3, kufi ri = 1 – 30) sesa respondentët më të rinj se 20 vjeç (M = 2.14; SD = 2.1; kufi ri = 1 -13). Rezultatet, gjithashtu, tregojnë se të rinjtë e etnitetit ashkali dhe serb kishin më shumë partnerë seksualë sesa të rinjtë tjerë në Kosovë, por kjo diferencë ishte statistikisht domethënëse vetëm për krahasimin me të rinjëtë e etnitetit shqiptar. (Ashkalitë: M = 4.50; SD = 5.5; kufi ri = 1 -21, Serbët: M = 3.77; SD = 5.2; kufi ri = 1 -30, Shqiptarët: M = 2.42; SD = 2.8; kufi ri = 1 – 21).

Respondentët më aktivë seksualë nga Kosova, (82.7%), kishin pasur marrëdhënie seksuale gjatë 12 muajve të kaluar, dhe atë respondentët e etnitetit turk ishin më pak të prirur sesa respondentët e tjerë në Kosovë të kishin kryer marrëdhënje seksuale gjatë 12 muajve të fundit.

Afërsisht gjashtëdhjetë përqind të respondentëve seksualisht aktiv nga Kosova, (59.4%), përdorën mjete kontraceptive gjatë marrëdhënies seksuale të fundit. Të rinjtë meshkuj kishin më shumë prirje sesa të rejat femra të raportojnë se ata apo partneri i tyre ka përdorur mjete kontraceptive gjatë marrëdhënies së fundit seksuale. Në lidhje me këtë, nuk kishte dallime domethënëse në mes të respondentëve nga grupmoshat e ndryshme. Sa i përket dallimeve domethënëse, respondentët e rinjë shqiptarë kishin më shumë prirje sesa respondentët e rinjë romë të raportojnë që ata ose partneri i tyre ka përdorur mjete kontraceptive gjatë marrëdhënies së tyre të fundit seksuale. (shiko Grafi kun 22).

Grafi ku 22. A keni përdorur ju apo partneri juaj mjete kontraceptive herën e fundit që kryet marrëdhënie seksuale?

40 34.6 51.3 34.3 42.2 31.4 42.6 66.7 93.3 53.8 57.1

42.946.26.767.55765.747.86559.4

66.7

0%

Te g

jithë

re

spon

dent

ët

Mes

hkuj

Gjinia Mosha Etniteti

Fem

ra

15 -

19

20 -

24

Shqi

ptar

ë

Serb

Turq

Rom

ë

Ash

kali

Bos

hnja

kë

Të tj

erë

20%

40%

60%

80%

100%

Po Jo Nuk e di / Nuk dua të përgjigjemAfërsisht, çereku i respondentëve të rinjë nga Kosova, nganjëherë, kryen marrëdhënie seksuale në gjendje

të dehur (22.8%), ndërsa përqindje bindshëm më e vogël e tyre kishin kryer marrëdhënie seksuale kur ishin të droguar në masë të madhe (4.1%). Respondentët e etnitetit serb dhe boshnjak/mysliman ishin më të prirur, se të tjerët , të kryenin marrëdhënie seksuale kur ishin të dehur. Respondentët boshnjakë/myslimanë, gjithashtu, ishin më të prirur se të tjerët të kishin kryer marrëdhënie seksuale kur ishin të droguar në masë të madhe.

KOHEZIONI FAMILJAR

Shumica e të rinjëve nga Kosova pajtohen me tri deklaratat rreth kohezionit familjar, që nënkupton se ata konfi rmojnë që këto deklarata mund të përdoren në përshkrimin e familjeve të tyre. Shumica e respodentëve, apo 92%, theksuan se ata fuqishëm pajtohen me deklaratën “Gjërat shkojnë mirë si familje”. Shkalla e pajtueshmërisë me deklaratën “Anëtarët e familjes ndihen shumë të afërt me njëri- tjetrin”, gjithashtu, përkrahej shumë nga respondentët e rinjë, të cilët në shkallën prej 88.1% thonin se fuqishëm pajtohen me deklaratën, por përkrahja

36

ishte diç më e vogël se me rastin e deklaratës së parë. Gjithashtu, 75.9% e respondentëve, theksuan se përkrahin fuqishëm edhe deklaratën “Ne mund t’i shprehim ndjenjat tona në familjen tonë”. (shiko Grafi kun 23).

Grafi ku 23. A pajtoheni apo jo me secilën nga këto deklarata?

%

0Marëdheniet e mira në familje

I shprehim ndjenjat brenda familjes

Marëdheniet shumë të afërta ndërfamiljare

10

20

30

40

50

60

70

80

90

10092

61 0.8

75.9

21.3

0.41.8

88.1

10.3

1.3 0.1

Plotësisht pajtohem Pjesërisht pajtohem Nuk pajtohem aq Nuk pajtohem fare

Analizat e mëtutjeshme treguan që të rinjtë, të cilët kanë pirë duhan ishin bindshëm më të prirur që mos të pajtohen plotësisht me deklaratën që familja e tyre funksionon mirë, ndërsa marrëdhënia në mes të pirjes së duhanit dhe nivelit të dakordimit me dy deklaratat e mbetura, nuk ishte statistikisht domethënëse, duke pasur parasysh shkallën prej 5% (e edhe 10%). Gjithashtu, të rinjtë që provuan amphetamine apo stimuluesit kishin më pak prirje të konfi rmojnë që anëtarët e familjeve të tyre ndiheshin të afërt me njëri - tjetrin, ndërsa nuk kishte marrëdhënie statistikisht domethënëse në mes të përdorimit të amphetamines/stimuluesve dhe nivelit të dakordimit me dy deklaratat e mbetura. Megjithatë, ekziston përputhje domethënëse në mes të konsumit të alkoolit dhe shijimit të kanabis-it, heroinës, MDMA, kokainës dhe medikamenteve dhe drogave tjera, të cilat e bëjnë një person të ndihet ndryshe nga të rinjtë dhe nivelin e tyre të dakordimit me të tri deklaratat. Më saktë, të rinjtë nga familjet më pak koherente (me nivel koherence që ishte matur përmes nivelit të dakordimit me deklaratat: “Gjërat shkojnë mirë si familje”, “Ne mund t’i shprehim ndjenjat tona në familjen tonë”, dhe “Anëtarët e familjes ndihen shumë të afërt me njëri- tjetrin”, janë më të prirur të përdorin substancat psiko-aktive.

Gjithashtu ekziston korrelacion (lidhje reciproke) domethënës në mes të të rinjëve që kishin mendime për të kryer vetëvrasje dhe nivelit të tyre të dakordimit me këto deklarata. Të rinjtë, të cilët treguan nivel më të ulët të dakordimit me secilën nga deklaratat individuale (dhe të tri deklaratat së bashku), kishin më shumë prirje për të menduar të bëjnë vetëvrasje. Megjithatë, korrelacioni në mes të përpjekjeve për vetëvrasje dhe koherrencës familjare (të matur në këtë mënyrë), nuk ishte statistikisht domethënës. Kjo është arsyeja pse ne nuk mund të themi, me (95% apo edhe 90%) saktësi, që niveli i koherencës familjare ndikon në tendencën e të rinjëve për të bërë vetëvrasje, por ajo që mund të themi është se ka ndikim në të menduarit e tyre për vetëvrasje.

Ekziston gjithashtu korrelacion i fuqishëm në mes të nivelit të dakordimit të respondentëve me deklaratat “Gjërat shkojnë mire si familje” dhe “Anëtarët e familjes ndihen shumë të afërt me njëri- tjetrin” dhe sjelljes së tyre seksuale. Të rinjtë, të cilët më pak u dakorduan me këto dy deklarata, ishin më të prirur të kishin pasur marrëdhënie seksuale. Megjithatë, niveli i dakordimit me këto dy deklarata nuk është i lidhur me moshën, në të cilën të rinjtë kryen marrëdhënien e parë seksuale – të rinjtë që kryen marrëdhënien e parë seksuale në moshë të hershme dhe ata të cilët e bënë këtë pas moshës 15 vjeçare, treguan nivel identik të dakordimit me dy deklaratat e lartëpërmendura.

Megjithatë, niveli i dakordimit me të tri deklaratat është në korrelacion me tendencën e të rinjëve që bënë seks nën ndikimin e alkoolit apo narkotikëve – të rinjtë që më pak u dakorduan me të tri deklaratat ishin më të prirur të kishin bërë seks nën ndikimin e alkoolit dhe të narkotikëve.

37

PËRVOJA PERSONALE E KOHEZIONIT FAMILJAR (KONFIRMIMI I PËRVOJËS)

Rezultatet e mësipërme janë në përputhje me zbulimet në lidhje me përvojën e të rinjëve rreth dy deklaratave të mëposhtme: “Për shkak të mungesës së unitetit familjar ju jeni ndier i vetmuar dhe i izoluar” dhe “Qëllimet tuaja personale nuk përputhen me ato të familjes suaj.” Shumica e të rinjëve theksuan, që ata asnjëherë apo gati asnjëherë, nuk janë ballafaquar me situatat e përshkruara nga dy deklaratat. Gjithashtu, të rinjtë kishin më shumë prirje të mendonin se qëllimet e tyre personale nuk përputhen me vlerat e familjeve të tyre sesa të ndihen të vetmuar dhe të izoluar si rezultat i mungesës së unitetit familjar (shiko Grafi kun 24).

Grafi ku 24. Dëshiroj t’i lexoj disa deklarata dhe ju më thuani se a jeni ballafaquar ndonjëherë me këto situata

%

0Për shkak të mungesës së unitetit familjar

ju jeni ndier i vetmuar dhe i izoluarQëllimet tuaja personale nuk për-

puthen me ato të familjes suaj

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

27.2

6.21.8 2.5

69.6

23

4.40.9 1.8

62

Kurrë Nganjëherë Shpesh Nuk e di Nuk dua të përgjigjem

Megjithatë, përvoja e mendimeve të përshkruara nga dy deklaratat e mësipërme, ishte e lidhur me tendencën e të rinjëve të shijojnë kanabis, heroinë, MDMA, dhe kokainë, ndërsa niveli i dakordimit të tyre me deklaratën e parë– “Për shkak të mungesës së unitetit familjar ju jeni ndier i vetmuar dhe i izoluar” – ishte i lidhur me përvojën e shijimit të amphetamines, medikamenteve dhe drogave tjera, të cilat e bëjnë personin të ndihet ndryshe.

Dakordimi me të dy deklaratat ishte, gjithashtu, i lidhur me të menduarit e të rinjëve për të bërë vetëvrasje, por nuk ishte në korrelacion domethënës me përpjekjet për të bërë vetëvrasje.

Dakordimi me të dy deklaratat ishte, gjithashtu, i lidhur me kryerjen e marrëdhënieve seksuale nën ndikimin e alkoolit, ndërsa dakordimi me deklaratën e parë ishte i lidhur me kryerjen e marrëdhënieve seksuale nën ndikimin e narkotikëve. Dakordimi, megjithatë, me cilëndo nga këto dy deklarata, nuk ishte i lidhur me sjelljen seksuale e të rinjëve apo me moshën, kur ata kryen marrëdhënien e parë seksuale.

DEPRESIONI DHE ANKTHI

Shkalla e rezultateve të ankthit dhe depresionit hospitalor ofron indikacione që, 21% e të rinjëve në Kosovë, tregojnë shenja të ankthit, ndërsa 11.2% mund të klasifi kohen si të depresionuar. Rezultatet, gjithashtu, tregojnë se të rejat femra, janë më të prirura sesa të rinjtë meshkuj,dhe se njerëzit e grupmoshës 20 - 24 vjeçare, janë më të prirur se njerëzit e grupmoshës 15 - 19 për të qenë në ankth. Dallimet në nivelin e depresionit në mes të të rinjëve femra dhe meshkuj nuk ishin statistikisht domethënëse (as edhe në nivelin 10%), por respondentët më të vjetër, (nga 20 - 24 vjeç), kishin më shumë prirje të jenë të depresionuar sesa adoleshentët (në nivelin 10% të domethënies) (shiko Grafi kun 25).

38

Grafi ku 25. Ankthi dhe depresioni i të rinjëve në Kosovë

Rast i sigurtë

Rast i sigurtë

Rast i dyshimtë

Dep

resi

oni

Ank

thi

Rast i dyshimtë

Nuk ka raste

Nuk ka raste

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

13.39.6

9.512.8

11.2

20.518.619.019.719.4

66.171.771.3

67.369.3

24.418.6

23.318.7

21.0

32.936.936.7

33.735.2

42.844.3

39.847.5

43.7

Të gjithë respondentët Meshkuj Femra 15 - 19 20 - 24

Analizat e mëtutjeshme treguan se të rinjtë, të cilët vuanin nga ankthi, kishin më shumë prirje të kishin përdorur heroinë, medikamente pa recetë dhe droga të tjera, të cilat e bëjnë një person të ndihet ndryshe sesa të rinjtë që tregonin pak apo aspak shenja të ankthit.

Të rinjtë me ankth, kishin treguar gjithashtu, më shumë prirje për të konsideruar të bëjnë vetëvrasje, por nuk është gjetur korrelacion statistikisht domethënës në mes të ankthit dhe përpjekjeve për vetëvrasje. Gjithashtu, të rinjtë me ankth ishin më shumë të prirur për marrëdhënie seksuale kur ishin nën ndikimin e lartë të drogave.

Të rinjtë e depresionuar ishin më të prirur të kishin konsumuar alkoolin apo shijuar kanabis-in sesa të rinjtë që treguan pak apo aspak shenja depresioni. Të rinjtë e depresionuar, gjithashtu, ishin më të prirur të kishin mendime për të bërë vetëvrasje, por nuk është gjetur korrelacioni, statistikisht domethënës, në mes të depresionit dhe përpjekjeve për të bërë vetëvrasje. Të rinjtë e depresionuar,gjithashtu, ishin më të prirur të kishin pasur marrëdhënie seksuale kur ishin nën ndikimin e lartë të drogave.

Përdoruesit e drogave injektueseNë këtë anketë janë përfshirë njëqind përdorues të drogave injektuese, ish dhe aktual, dhe atë 85 meshkuj

dhe 15 femra. Nga ky grup 19% e tyre ishin zyrtarisht të martuar, 6% jo-zyrtarisht të martuar, 69% të pamartuar, dhe 6% të tjerë. Totali prej 22% të tyre kishin fëmijë. Nga ata që u raportuan si të pamartuar, 76.3% kishin partner të rregullt. Shumica e respondentëve (77%) jetonin me prindërit e tyre.

Shumica, (70%), raportuan ta kishin të kryer shkollimin e mesëm, (nga ky grup,7%, kishin përfunduar shkollimin universitar), ndërsa 29% kishin të kryer shkollimin deri në klasën e 8të apo 9të, dhe 1% përfunduan shkollimin deri në klasën e 4të (të shkollës fi llore). Gjersa ,58% raportuan të kishin një profesion, 68% raportuan

39

të jenë të papunë aktualisht; 17% raportuan të punonin me orar të plotë dhe 12% me orar të shkurtuar të punës. Burim i të ardhurave ishin të ardhurat apo pagat (26%), aktivitetet kriminale (31%), dhe shokët/familja/partneri seksual (87%). Nëntëmbëdhjetë përqind raportuan të kishin pranuar asistencën sociale apo publike. Në tre muajt e fundit, 72% ishin të papunësuar një kohë, 5% nuk kishin shtëpi dhe 19% të kishin qenë në burg. Më shumë se gjysma,(55%), raportuan të ishin arrestuar ndonjëherë, mesatarisht 3.56 arrestime për person; shumica e arrestimeve ishin të lidhura me akuza për drogë.

U bënë pyetje rreth perceptimit të shëndetit dhe 1% raportuan të ishin në gjendje të shkëlqyeshme shëndetësore, 20% me shëndet shumë të mirë, 48% me shëndet të mirë, 25% me shëndet mesatar, dhe 5% me shëndet të lig. Çereku, (35%) i respondentëve, raportuan të ishin aktualisht të ballafaquar me probleme shëndetësore që i mundonin ata, dhe 37% merrnin medikamente, ku shumica prej tyre vuanin prej gjendjeve të ankthit apo depresionit. Nga respondentët, 13% kishin takuar mjekun (specialistët kundër varshmërisë) brenda javës së fundit; 23% brenda muajit të fundit; 30% para më shumë se një muaji; 27% para më shumë se 6 muajve; dhe 7% asnjëherë nuk ishin takuar me mjekun.

STATUSI HIV DHE PERRCEPTIMI I RREZIKUT

Në mesin e PDI-ve të anketuar, 16%, asnjëherë nuk janë testuar për HIV. Një përqindje shtesë prej 72% raportuan ta dinin se statusi i tyre ishte negativ, 6% ishin të pasigurt, dhe të tjerët nuk e dinin. Shumica, (60%), theksuan se nuk ekzistojnë gjasa që ata të ishin të infektuar me HIV, 22% pak e besueshme, 7% me gjasë, 1% me gjasa të mëdha, dhe 1% nuk dinin. Në 30 ditët e kaluara, 56% raportuan të kenë bërë diçka për të mbrojtur vetëveten prej HIV-it. Masat e mbrojtjes përfshinin: përdorimin e kondomit (57%), shmangjen nga shkëmbimi i gjilpërës (52%), shmangien nga numri i partnerëve seksualë (30%), më selektiv ndaj partnerëve me të cilët shkëmbenin gjilpërat (60%), gjilpërat e pastruara (36%), ndërprerjen e shkëmbimit të gjilpërave (35%), dhe zvogëlimin e përdorimit të drogës (21%). Lidhur me ndjenjën se a ndihen personalisht të informuar prej rrezikut të sjelljeve nga HIV, 3% raportuan të mos ndiheshin të informuar, 7% pak të informuar, 45% disi të informuar, dhe 45% shumë të informuar. Lidhur me ate se a është i informuar komuniteti i PDI-ve rreth HIV-it, 7% raportuan që PDI komuniteti nuk është i informuar, 33% pak të informuar, 55% disi të informuar, dhe 5% shumë të informuar.

SJELLJA SEKSUALE

VSHP 2008 i pyeti PDI-të rreth sjelljes seksuale, pasi që HIV dhe infeksionet tjera, mund të barten përmes rrjetit seksuale ashtu edhe perms rrjetit të drogave. Në çastin kur HIV hyn në rrjetin personal të rrezikut, infeksioni mund të shpërndahet tek PDI-të tjerë dhe partnerëve seksualë të PDI-ve, por që nuk janë PDI. Nga respondentët, 99% raportuan të kishin pasur seks ndonjëherë dhe 1% refuzuan t’i përgjigjen pyetjes. Mosha e seksit të parë sillej prej 12 deri 22. Numri i partnerëve seksualë gjatë jetës më së shpeshti sillej, si vijon: 9% me 7 partnerë, 6% me 16 partnerë, 5% me 5 partnerë, 4% raportuan 30 partnerë, 4% raportuan 20 partnerë, 4% me 10 partnerë, dhe 4% me 5 partnerë.

Anketa, gjithashtu, pyeti për seksin transaksional. 10% e respondentëve (të gjithë meshkuj) raportuan t’i kishin paguar dikujt para apo drogë në 90 ditët e fundit për të bërë seks apo të kenë seks me ta. Një përqindje shtesë, prej 8% ,raportuan që gjatë 90 ditëve të fundit, kishin kryer marrëdhënie seksuale në këmbim të parave apo drogave (5% refuzuan t’i përgjegjen kësaj pyetjeje). Nga ata që iu përgjegjen kësaj pyetjeje, të gjithë ishin meshkuj. Numri i PDI, femra të anketuara, ishte i vogël dhe për secilën nga këto pyetje, 14-20% e femrave refuzonin, të përgjegjeshin.

NJOHURITË PËR HIV/AIDS-IN

Anketa pyeste respondentët për njohuritë e tyre mbi HIV/AIDS-in.

Tabela 5: Njohuria e PDI për HIV/AIDS-inPërgjigjet: 1=Plotësisht pajtohem; 2=Pjesërisht pajtohem 3=Pjesërisht nuk pajtohem; 4=Plotësisht nuk pajtohem

Njohuritë për HIV-n 1 2 3 4

Ndarja e ujit për shpëlarje mund të sjellë infektimin me HIV-in 13% 52% 26% 6%

AIDS-i është krijuar për të vrarë përdoruesit e drogave 7% 6% 23% 61%

Shumica e projekteve hulumtuese nuk i ndihmojnë përdoruesve të drogave injektuese 14% 51% 24% 8%

40

KOMUNIKIMI RRETH SEKSIT TË SIGURT

Anketa, gjithashtu, pyeti PDI-të rreth komunikimit dhe praktikimit të seksit të sigurt. Përgjigjet për respondentët meshkuj dhe femra janë raportuar bashkarisht, pasi që numri i PDI femra, që u intervistuan dhe u përgjigjen në secilën pyetje ishte i vogël. Kur u pyetën nëse do të pranonin të kishin seks me partnerin, por pa kondom, nëse këtë e kërkon partneri, 27% e tyre u pajtuan plotësisht, 40% u pajtuan pjesërisht, 16% pjesërisht nuk u pajtuan, 14% plotësisht nuk u pajtuan. 11% u përgjigjen se nuk do të dinin çfarë të thoshin, kur ishte nevoja të bisedonin me partnerin rreth përdorimit të kondomit; 31% pjesërisht u pajtuan; 32% pjesërisht nuk u pajtuan; 25% plotësisht nuk u pajtuan. 24% plotësisht u pajtuan që partneri i tyre seksual do të mendonte se diçka nuk është në rregull në mes tyre nëse ata do të kërkonin të përdoret kondomi; 30% pjesërisht u pajtuan; 25% pjesërisht nuk u pajtuan; 19% plotësisht nuk u pajtuan. Kur u pyetën nëse mund të bindnin partnerin e tyre të rregullt seksual të përdorte kondomin, 48% plotësisht u pajtuan; 32% pjesërisht u pajtuan; 13% pjesërisht nuk u pajtuan; 4% plotësisht nuk u pajtuan. Nga respondentët, 58% u pajtuan plotësisht që kur i besojnë partnerit të tyre seksual ata asnjëherë nuk përdorin kondomin; 29% u pajtuan pjesërisht; 8% pjesërisht nuk u pajtuan; 2% plotësisht nuk u pajtuan.

SJELLJA E RREZIKSHME E PËRDORUESVE TË DROGËS

VSHP 2008 potencon se, 8% e të intervistuarëve, raportuan të kenë ndarë gjilpërën pa e pastruar paraprakisht me zbardhues (dezinfektues) brenda javës së fundit, 3% brenda muajit të fundit, 17% më shumë se një muaj, 28% më shumë se tre muaj. Ky informacion është në përputhje me zbulimet e anketës së “BBS 2006”, e cila raportoi se 12% e PDI-ve janë injektuar me gjilpërë apo shiringë, e cila paraprakisht, ishte e përdorur nga dikush tjetër, dhe më shumë se dyfi shi i tyre, (26%), kanë ndarë gjilpërën me një person tjetër në muajin e fundit, nga të cilët 71% e kanë ndarë me një apo dy persona.

RRJETI I DROGAVE

PDI-të, shpeshherë, injektojnë me një grup të personave, shpesh rrjet i përsëritur i shokëve apo të të njohurve për një periudhë të gjatë ku normat grupore do të mund të inkurajonin praktika të sigurta apo përkrahnin sjellje të rrezikshme. VSHP 2008 shtroi disa pyetje rreth sjelljes dhe normave të rrjetit, përfshirë ndikimin e shokëve. Duke iu përgjigjur pyetjes, nëse partnerët e tyre në droga i inkurajojnë ata t’i pastrojnë gjilpërat me zbardhues, 29% raportuan që shumica e tyre e bënë një gjë të tillë, ndërsa 17% raportuan që askush nuk e bëri këtë. Në mesin e partnerëve të tyre të drogave, 34% raportuan të ishin inkurajuar të shkëmbenin gjilpërat nga shokët e tyre, 24% theksuan se disa nga partnerët e tyre të drogave i inkurajuan ata, dhe 24% thane asnjëri nuk e bëri këte. Gjersa ishin pyetur nëse PDI-të fl asin për HIV-in me partnerët e tyre të drogave, 33% theksuan se ata fl asin rreth kësaj teme me pak nga shokët e tyre, 28% raportuan të fl asin rreth kësaj teme me disa nga shokët e tyre, dhe 18% theksuan se nuk fl asin me askend për këtë temë.

PAJISJET INJEKTUESE

Nga PDI-të e anketuar, 79% raportuan se më së shpeshti i siguruan gjilpërat nga barnatorja dhe 10% raportuan ta kenë bërë këtë nga shoku apo fqinji. Porsa kishin shfrytëzuar gjilpërën, 23% raportuan që një apo dy herë ia kishin dhënë këtë gjilpërë dikujt tjetër, ndërsa 57% raportuan që asnjëherë nuk ia kishin dhënë gjilpërën dikujt tjetër dhe, në të shumtën e rasteve, (83%),e kishin hudhur atë, pas përdorimit. Kur u pyetën rreth frigës nga policia për shkak të posedimit të gjilpërës, 53% plotësisht u pajtuan me deklaratën dhe 19% u pajtuan pjesërisht.

Duke iu përgjegjur pyetjes rreth përdorimit të gjilpërës dhe pajisjeve për injektimin e drogës pasi ato ishin përdorur paraprakisht nga dikush tjetër, dhe atë pa e pastruar paraprakisht me zbardhues, 68% raportuan që asnjëherë nuk e kishin bërë këtë, 18% më rrallë se një herë në javë, 3% disa herë në javë, dhe 4% e bënë këtë për çdo ditë (7% nuk u përgjigjen). 55% e PDI-ve raportuan që asnjëherë nuk kishin injektuar nga shiringa që ishte përgatitur nga dikush tjetër (jo para tyre), 22% më rrallë se një here në javë, 9% një apo dy here në javë, 4% tri deri në katër here në javë, 3% për çdo ditë (7% nuk u përgjegjën). 57% e respondentëve raportuan që së paku një herë në javë t’i pastronin mjetet e tyre me ujë para se t’i përdornin (69% raportuan të mos i kenë pastruar ndonjëherë gjilpërat e tyre apo të kenë punuar me zbardhues).

MBIDOZA

Në këtë mostër, 73% raportuan të kishin qenë dëshmitarë kur dikush ishte mbidozuar. Në të shumtën e rasteve, (72%) mbidoza ndodhi kur u përdor heroina. Nga këta që ishin dëshmitarë të mbidozës, 43% ishin

41

shokët e të mbidozuarit, 26% ishin nga ata që e njihnin gjatë të mbidozuarin, dhe 2% ishin partnerët seksualë. Nga respondentët, 29% raportuan që ata vetë asnjëherë nuk janë mbidozuar, 22% nuk iu përgjigjen pyetjes, dhe 49% raportuan, që së paku, një herë ata personalisht të ishin mbidozuar. Nga këta që raportuan të ishin mbidozuar, shumica prej tyre, (88%) përdornin heroinë.

Të burgosuritMostra e burgjeve u parashtronte pyetje të burgosurve rreth familjes dhe shëndetit. Totali prej 89.1% u

pajtuan plotësisht me deklaratën që gjërat në familjet e tyre shkonin mirë (4.2% u pajtuan pak, 2.4% nuk u pajtuan dhe 6% nuk iu përgjigjen pyetjes). 80.6% raportuan që familjet e tyre mund t’i shprehnin ndjenjat e tyre dhe 89.1% raportuan lidhshmërinë shumë të ngushtë në mes anëtarëve të familjes. Për shkak të mungesës së unitetit familjar, 32.7% raportuan që gati asnjëherë, apo asnjëherë, nuk janë ndier të vetmuar apo izoluar, 26.7% raportuan të ndiheshin ndonjëherë të vetmuar apo të izoluar, dhe 29.7% raportuan të ndiheshin kështu shumë shpesh (10.8%, refuzuan t’i përgjigjeshin pyetjes). Kur u pyetën nëse qëllimet e tyre personale nuk ishin në përputhje me qëllimet e familjes, 68.5% raportuan që kjo nuk ka ndodhur gati asnjëherë, apo asnjëherë, 18.2% nganjëherë, dhe 6% shpesh (12,6% nuk iu përgjigjen pyetjes).

Mostra e të burgosurve, poashtu, ishte pyetur për mirëqenjen e tyre. Totali prej 12.1% raportuan të ndiheshin të stresuar apo nervoz shumicën e kohës, me një përqindje shtesë prej 7.9%, të cilët raportuan të ndiheshin kështu shumë shpesh, 44.8% nganjëherë, 29.7% asnjëherë, dhe 5.2% nuk iu përgjigjen pyetjes. Totali prej 34.5% raportuan të ndiheshin të lumtur tërë kohën, 33.9% jo shumë shpesh, 20% rrallë, dhe 7.3% kurrë. Nga mostra, 10.9% raportuan që ndiheshin të frikësuar se diçka e tmerrshme do të ndodhë, 9.7% raportuan se edhe ata ndiheshin kështu, por që kjo nuk kishte rëndësi, 19.4% ndiheshin pak në atë mënyrë, por kjo nuk i shqetësonte ata, dhe 52.7% theksuan se ata aspak nuk ndiheshin kështu (7.3% nuk iu përgjigjen pyetjes). Të burgosurit, gjithashtu, ishin pyetur nëse gjatë jetës së tyre ndonjëherë kishin menduar të bënin vetëvrasje dhe totali prej 6.7% u përgjegjën me po. Nga e tërë mostra, 1.8% të respondentëve kishin pasur anëtar të familjes që kishte tentuar të bënte vetëvrasje,por që mbijetuan; dhe 6% kishin pasur anëtar të familjes që kishte tentuar të bënte vetëvrasje dhe kishte vdekur.

42

Qëllimet e VSHP 2008 mbi përdorimin e substancave psikoaktive në mesin e të rinjëve, përdoruesve të drogave injektuese, dhe të burgosurve në Kosovë janë realizuar në masë të madhe. Duke përdorur metodën induktive me qasje shumë-nivelesh dhe duke u mbështetur në dimensionet e ndryshme të përdorimit të substancave psikoaktive, VSHP ka kontribuar që të kuptohen të dyja, si shtrirja ashtu edhe natyra e përdorimit të substancave në Kosovë. Në këtë kapitull paraqiten konkluzionet e përgjithshme rreth çështjeve psikoaktive të drogave në Kosovë, bashkë me shtjellimet specifi ke për secilin grup që është cak.

Zhvillimi i politikave dhe koordinimiPengesa dominuese për të adresuar përdorimin dhe abuzimin e substancave psikoaktive në Kosovë është

mungesa e strategjisë dhe implementimi i planit. Provat nga ky raport dhe raportet e mëparshme, demonstrojnë se abuzimi me substanca është problem për individët, familjet, dhe Kosovën. Duke pasur parasysh mjedisin dhe faktorët e rrezikshmërisë, problemi mund të përkeqësohet edhe më shumë. Një arsye e propozuar që një përgjigje e koordinuar kundrejt çështjeve të abuzimit me substance nuk është zhvilluar nga shkaku se këto çështje prekin shumë sektorë. Një përgjigje multi-sektorëshe dhe ndër-ministrore është e nevojshme. Një trup koordinues apo një lider në rrotacion do të ndihmonte integrimin e sektorëve të ndryshëm, që do të ndihmonin ndërtimin e një strategjie gjithëpërfshirëse dhe në identifi kimin e prioriteteve. Komiteti multi-sektorial do të përfshinte ministritë, ofruesit e trajtimeve (sektori publik dhe privat), organizatat ndërkombëtare dhe shoqërinë civile.

Ndikimi i faktorëve strukturalë dhe kulturorë në përdorimin e substancave psikoaktivePër të qenë e suksesshme strategjia e miratuar, ajo duhet të jetë relevante në aspektin kulturor dhe

kontekstual si dhe e pranueshme për qeverinë e Kosovës dhe popullsinë që është cak. Kjo strategji do të mund të ndërtohej mbi faktorët mbrojtës ekzistues bashkë me njësitë e fuqishme të familes. Përgjigjja është e deomosdoshme, sepse sipas raportit 2008 mbi gjendjen e drogave të “HMO Solutions” duhet t’i ketë parasysh rrethanat lokale, si: profi lin demografi k dhe kulturor, situatën socio-ekonomike apo nivelin e krimit. Ndërsa përpjekjet në nivelin nacional për të zhvilluar dhe implementuar qasjet pedagogjike të parandalimit në kuadër të kornizës më të gjerë të programeve shëndetësore shkollore po tregojnë rezultate të mira në disa shtete, një sfi dë më e madhe është të vlerësohen nevojat, identifi kohen prioritetet dhe gjenden përgjigjet fl eksibile, të cilat janë të përshtatshme për rrethanat lokale.” Sipas raportit “është gjithashtu e rëndësishme të miratohen qasjet e bazuara në respektimin e dimensioneve sociale dhe kulturore që përbëjnë modelet e përdorimit të drogës dhe bazuar në kuptimin e përdorimit të drogës si pjesë e një stili të gjerë jetësor dhe fenomenit të orientuar nga konsumuesi në të cilin disa njerëz dhe grupe janë më të prirur se të tjerët të përjetojnë probleme. Kjo është në kundërshtim me perspektivat në të cilat përdorimi i drogës është parë si i jashtëm dhe patologjik, dhe nënkupton qasjen e diferencuar pedagogjike dhe atë të shëndetit publik tek konceptet e rrezikut dhe lëndueshmërisë.”

Vlerësimi kontekstual prezenton disa rreziqe strukturale dhe të komunitetit, si dhe faktor të shumtë mbrojtës të cilët ekzistojnë në Kosovë dhe të cilët mund të kenë ndikim në përdorimin e substancave psikoaktive. Faktorët e mundshëm të rrezikut përfshijnë papunësinë e madhe, numrin e madh të të rinjëve, mundësinë e blerjes së drogës dhe çmimet e ulëta, dhe programet e limituara të parandalimit dhe të trajtimit. Faktorët mbrojtës përfshijnë njësitë e fuqishme të familjes dhe përkushtimin për gjeneratat e reja. Plani strategjik do të duhej t’i merrte në konsiderim këta faktorë me rastin e zhvillimit të politikave dhe programeve.

VII. KONKLUZIONET VII. KONKLUZIONET

43

Parandalimi primar Parandalimi për përdorimin e substancave psikoaktive në Kosovë është i kufi zuar. Programet nuk i kanë cak

grupet më të rrezikuara të popullsisë, ndërsa programet për popullsinë e përgjithshme nuk janë të koordinuara apo të monitoruara. Programet parandaluese shkollore janë implementuar në disa shkolla, por jo në të gjitha shkollat dhe fi nancimi është i kufi zuar. Raportet e shqyrtuara për VSHP 2008 rekomandojnë zhvillimin e programeve parandaluese që kanë si cak popullsinë vulnerabile, atyre që vështirë mund t’ju qaset, përfshirë të rinjët që janë jasht shkollës, të rinjët në vende rurale, dhe punëtorët e seksit. Parandalimi nuk duhet limituar në drogat ilegale, por ai gjithashtu duhet fokusuar në rreziqet e duhanit dhe përdorimin e gabuar të medikamenteve me recetë.

Sistemi i trajtimit Bazuar në informacionet që sjell ky raport dhe raportet e mëhershme mund të konkludohet që sistemi

i trajtimit me substanca psiko-aktive në Kosovë nuk është mirë i zhvilluar. Sistemi nuk ishte i zhvilluar para konfl iktit (kur trajtimi i varshmërisë nga drogat bëhej në Beograd) dhe pas konfl iktit, me të gjitha ato nevoja që e konkurronin njëra- tjetrën, sistemi i trajtimit të abuzimit me substanca nuk ishte rindërtuar. Sistemi ekzistues ishte një ad-hoc kreacion i shërbimeve publike dhe private që nuk ofron shërbime të llojllojshme dhe nuk i mbulon ata që kanë nevojë për të. Gjersa trajtimi privat është duke u ofruar dhe ia arrin të ketë një nivel të suksesit, shumë shfrytëzues nuk kanë mundësi të paguajnë trajtimin dhe një spektër i shërbimeve shtesë janë të nevojshme. Shërbimet që kanë si cak grupet specifi ke – të rinjtë, gratë, popullsinë e margjinalizuar – do të ishin poashtu të dobishme. Gjatë dekadës së fundit, por edhe gjatë dekadave paraprake, familjet e përdoruesve të drogave gjithashtu ishin ballafaquar me një barrë të rëndë, duke përfshirë vështërsitë fi nanciare bashkë me stigmën. Pasi që uniteti familjar është një pjesë aq e rëndësishme e shoqërisë kosovare, inkurajohen programet e reja dhe të vazhdueshme për të inkorporuar përkrahjen familjare, por edhe për të bërë zhvillimin e programeve ashtu që individët që kërkojnë trajtim anonim të kenë qasje. Inkurajohet poashtu edhe zhvillimi i programeve të trajtimit për drogat legale, përfshirë duhanin dhe alkoolin.

Të rinjtëTë dhënat e prezentuara në këtë VSHP 2008 mund të shfrytëzohen për të përcjellë, gjatë kohës, përdorimin

e substancave të drogave psiko-aktive nga të rinjtë dhe, gjithashtu, të krahasojnë shifrat e përdorimit të drogës në mes të të rinjëve në mbarë botën. Të dhënat e raportuara në këtë anketë ofrojnë indikacione që drogat mund të gjenden në Kosovë dhe se të gjitha llojet e tyre janë duke u shfrytëzuar nga të rinjtë e Kosovës. Përdorimi i drogave ndodh në një mjedis me mundësi të kufi zuara të parandalimit dhe të trajtimit. Të dhënat e VSHP 2008, krahasuar me përqindjet e përdorimit të drogës në mesin e të rinjëve në Shtetet e Bashkuara dhe shtetet tjera të Bashkimit Evropian, tregojnë përqindje të njëjta apo më të ulët të përdorimit në përgjithësi. Një fushë të ndryshme e përbëjnë përqindjet e përdorimit të duhanit, të cilat mbesin më të larta për të rinjtë e Kosovës. Edhe pse duhani nuk është drogë ilegale, janë të njohura pasojat negative shëndetësore dhe kjo është një fushë me rreziqe domethënëse për shëndetin e të rinjëve të Kosovës. Në përgjithësi, përqindjet e përdorimit të alkoolit në mesin e të rinjëve të Kosovës janë më të ulëta, krahasuar me të rinjtë në SHBA dhe BE. Në VSHP 2008 totali prej 37.8% e respondentëve ndonjëherë provuan alkoolin, ndërsa në raportin e SHBA-ve SAMSHA 2007, 51% e të rinjëve prej moshës 12 vjeçare dhe më lartë kanë përdorur alkoolin gjatë muajit të fundit (dhe 23% raportuan konsumimin me qejf të alkoolit gjatë muajit të fundit).

Sa i përket përdorimit të drogave të palejueshme, Raporti i SHBA-ve SAMSHA 2007 potencoi që në mesin e të rinjëve të moshës 12 vjeçare e më lartë, 5.8% e tyre kishin përdorur kanabis në muajin e fundit. Kjo krahasohet me 3.8% të përdorimit në mesin e të rinjëve të Kosovës (dhe 56% e këtij grupi nuk kanë përdorur kanabis në muajin e fundit). Sa i përket përdorimit të kokainës, në VSHP 2008, 0.2% raportuan përdorimin e kësaj droge gjatë jetës së tyre dhe në krahasim me të rinjtë në SHBA, 0.8% e të anketuarve të moshës 12 vjeçare dhe më lartë raportuan përdorimin e kokainës në muajin e fundit. Anketa SAMSHA 2007 në SHBA, gjithashtu, raportoi 2.8% e të rinjëve të moshës 12 vjeçare dhe më lartë, kishin përdorur medikamente pa recetë në muajin e fundit. Në Kosovë, 2.6% e të rinjëve të anketuar raportuan përdorimin e medikamenteve pa recetë gjatë jetës.

Çështjet dhe trendet, të cilave duhet kushtuar vëmendje të duhur, përfshijnë raportimin e trendit të identifi kuar në mesin e të rinjëve që për herë të parë përdorën drogën, si dhe informacionin anekdotik që mosha e të rinjëve përdorues fi llestarë të heroinës në vitin 1990 ishte të 20-tat e vonshme, ndërsa tani është tek të 20-tat e hershme apo edhe mosha e adoleshentëve të vonshëm. Vlerësimi i përdorimit të drogës në mesin e të rinjëve që nuk jetojnë në qytete, (vendbanime rurale dhe periferi), është, gjithashtu, një fushë që duhet të përcillet si dhe

44

të zhvillohen intervenimet. Përqindjet e larta të përdorimit të duhanit dhe mundësia e disponimit dhe përdorimit të medikamenteve pa recetë janë gjithashtu brengosëse. Vlerësimi i vashdueshëm i trendeve të përdorimit të drogave të palejueshme është gjithashtu i rëndësishëm pasi që mundësia e trajtimeve të disponueshme për ata që kanë probleme të abuzimit dhe varshmërisë është minimale.

Një kufi zim i të gjeturave ekzistuese është se të dhënat e mbledhura në lidhje me përdorimin e substancave psikoaktive në mesin e të rinjëve është bërë me intervista ballë për ballë. Ky lloj intervistimi hipotetikisht ka mundësi të ketë ndikuar në zvogëlimin e sinqeritetit të përgjigjeve për përdorimin e substancave psikoaktive, sidomos të atyre ilegale.

Programet që kanë si cak PDI-tëKonkluzionet dhe rekomandimet për PDI popullatën bien në dy kategori: 1) zvogëlimi i dëmit dhe ulja e

rrezikut nga HIV dhe HCV infektimet, dhe 2) zhvillimi i trajtimeve dhe shërbimeve parandaluese për PDI-të.

ZVOGËLIMI I DËMIT DHE I RREZIKUT NGA HIV/HCV

Kosova ka një përqindje të ulët të përhapjes së HIV-it dhe që nga 1986, totali prej 70 rasteve i është raportuar Ministrisë së Shëndetësisë. Numri i të infektuarëve me HIV besohet të jetë shumë më i lartë, por mbikëqyrja nuk është sistematike. Raportimi mbi rrugët e përhapjes, gjithashtu, nuk është mirë i dokumentuar, prandaj identifi kimi i mënyrës më të zakonshme të përhapjes nuk mund të bëhet. Ajo që dihet është rezultati i testimit të 199 PDI-ve të testuar për HIV në anketën e “BBS 2006” ku asnjëri nuk doli të ishte i infektuar me HIV. Ndërsa ky është një lajm i mirë, ka arsye për brengosje. “BBS 2006” anketa gjithashtu raportoi se 13% janë të infektuar me HCV. Kjo ofron indikacione për sjellje të rrezikshme të përdoruesve të drogave pasi që HCV më së shpeshti përhapet përmes pajisjeve injektuese. Sjelljet e përdoruesve të drogave të prezentuara në raportet “BBS 2006”, VSHP 2001 dhe VSHP 2008 fl asin për sjellje të rrezikshme dhe për një komuniteti që nuk është mirë i informuar për zvogëlimin e dëmit.

PARANDALIMI I SYNUAR, ZVOGËLIMI I DËMIT, DHE PROGRAMET E TRAJTIMIT

Çështje tjetër që duhet synuar është zhvillimi i përpjekjeve për të parandaluar e zvogëluar dëmin si dhe për të zhvilluar programet trajtuese për përdoruesit e drogave. Programe efektive të zvogëlimit të demit për PDI-të janë implementuar nëpër botë dhe ajo që do të ishte e qëndrueshme dhe e përshtatshme për Kosovën duhet të vendoset nga vendimmarrësit dhe komuniteti i PDI-ve. Lidhur me trajtimin, të dhënat tregojnë se më pak se gjysma e PDI-ve ndonjëherë i janë nënshtruar trajtimit dhe shumica e këtyre trajtimeve ishin shërbimet e detoksifi kimit. Është esenciale që zhvillimi i programeve të trajtimit, përveç të tjerave, të kryhet për të siguruar që PDI-të do të jenë në gjendje të kenë qasje në shërbime, të cilat do të ishin me çmim të ulët dhe do të ishin “miqësore” për komunitetin e PDI-ve. Informacionet anekdotike raportojnë që përdoruesit e drogave dhe familjet e tyre e ndjejnë nivelin e lartë të stigmës dhe brengosjes për arrestim, gjë e cila mund të limitojë numrin e atyre që kërkojnë trajtim edhe kur ai të jetë në dispozicion. Çështjet si këto mund të jenë pjesë e procesit të planifi kimit dhe të “pilotuara” për të siguruar që programet janë duke punuar efektivisht. Të dhënat gjithashtu demonstrojnë nevojën për parandalimin e mbidozimit. Aktualisht nuk ka programe parandalimi për mbidozë për PDI-të apo trajnime të posaqme mbi parandalimin e mbidozës dhe trajtimit për personelin mjekësor.

Të burgosuritSipas të dhënave të ofruara në këtë VSHP 2008, gjersa shumica e të burgosurve të intervistuar kishin pirë

duhan dhe konsumuar alkool, një përqindje e vogël raportoi përdorimin e drogave të palejueshme. Të burgosurit ishin përfshirë si grup i synuar pasi që VSHP 2001 dhe raportet anembanë botës ofrojnë indikacione që të burgosurit shpeshherë kanë përqindje më të lartë të përdorimit të drogës dhe varshmëri krahasuar me popullsinë e përgjithshme. Kjo është e vërtetë kur krahasohen përqindjet mesatare të përdorimit të drogës në mesin e të burgosurve, me ato të të rinjëve të anketuar në këtë VSHP 2008 (krahasimi me popullsinë e rritur mungon).

Në përgjithësi, përdorimi i drogës gjatë jetës, i raportuar nga të burgosurit kosovarë, është më i vogël se ai i raportuar në vendet tjera të botës, por prapëseprapë, rekomandohet që të zhvillohet një qasje e koordinuar dhe të ofrohen shërbime trajtimi brenda sistemit të burgjeve. Të dhënat e VSHP 2008 janë në përputhje me shënimet mjekësore dhe raportin nga Shërbimi Korrektues, sikurse u raportua në Përmbledhjen e Shërbimeve të Drogave (2006) ku supozohet se 5% e të burgosurve ka probleme të padefi nuara me droga. Shumica e të burgosurve do t’iu kthehen familjeve të tyre dhe komunitetit, prandaj koha e kaluar në burg është mundësi për trajtim të synuar.

45

Zhvillimi i politikave dhe koordinimiBazuar në të gjeturat e VSHP 2008, ne nxisim politikëbërësit - Qeverinë e Kosovës, OBSH-në, Agjencitë e

OKB-së dhe të tjerët – të bashkëpunojnë dhe përkrahin një përgjigje të koordinuar ndaj përdorimit dhe abuzimit me substance psiko-aktive në Kosovë. Një plan strategjik është i nevojshëm për të udhëhequr veprimet e ardhshme dhe është e njohur që pengesë për implementim është sigurimi e fondeve. Si fi llim, do të mund të themelohej një komitet multi-sektorial dhe ndër-ministror, përfshirë shoqërinë civile, përdoruesit, dhe bashkësinë ndërkombëtare (për përkrahje teknike dhe fi nanciare).

Mbikëqyrja, monitorimi dhe vlerësimiZhvillimi i sistemit të mbikëqyrjes është i nevojshëm për të ndërtuar politikat dhe programet si dhe për

të monitoruar trendet. Monitorimi dhe vlerësimi i ndikimit të programeve të parandalimit dhe trajtimit do të ndihmojë në identifi kimin e programeve të cilat kanë efekt si dhe eliminimin e atyre që nuk kanë. Duke pasur parasysh pengesat në lidhje me resurset njerëzore dhe fi nanciare në Kosovë, investimi në mbikëqyrje, monitorim dhe vlerësim do të mundësonte zhvillimin e programeve efektive, ashtu sikurse edhe implementimin dhe qëndrueshmërinë e tyre.

Parandalimi dhe trajtimi Rekomandohet zhvillimi i programeve parandaluese në shkolla dhe me popullsinë e gjerë mbi përdorimin

e substancave psikoaktive, si dhe zhvillimi i programeve parandaluese të cilat i dedikohen të rrezikuarëve dhe grupeve të margjinalizuara. Programet e parandalimit të përgjithshëm përmes mediave dhe nëpër shkolla nuk do të arrijnë deri tek ata që kanë më së shumti nevojë dhe mund të mos jenë mjaft të detajizuara për të ofruar informacione, të cilat do të ndihmonin.

Programet gjithëpërfshirëse të trajtimit, prej rehabilitimit e deri tek mbajtja, duhet të jenë në dispozicion për ata që kanë nevojë për to. Programet aktuale nuk kanë kapacitet të trajtojnë të gjithë ata, të cilët mund të kërkojnë trajtim dhe nuk ofrojnë një varg shërbimesh të cilat janë treguar efektive. Trajtimet më me levërdi dhe efektive i janë përshtatur nivelit të nevojës së një individi, që nënkupton se çdo person nuk ka nevojë për detoksifi kim të hospitalizuar. Zhvillimi i një varg shërbimesh do të jetë përfi tues për përdoruesit e substancave, i cili gjithashtu do të ishte me levërdi. Gjithashtu inkurajohen programet e trajtimit që janë zhvilluar për grupet që janë cak, sikurse të rinjtë dhe ata të cilëve iu paraqiten sëmundjet mendore. E lidhur me trajtimin është gjithashtu edhe çështja e burimeve njerëzore. Nuk është e qartë nëse niveli i trajnimit dhe lloji i profesionistëve të shërbimeve shëndetësore dhe sociale të cilat do të mundnin të involvoheshin në trajtim janë duke u trajnuar në mënyrë adekuate dhe nëse numri i personelit është i mjaftueshëm.

VIII. REKOMANDIMET DHE PLANI I VEPRIMIT

VIII. REKOMANDIMET DHE PLANI I VEPRIMIT

46

Përdorimi i drogave psikotrope pa recetë Qasja tek drogat psikotrope pa recetë nëpër barnatore është një problem kritik në Kosovë. Nuk është e

njohur shtrirja e përdorimit dhe abuzimit me drogat pa recetë dhe kjo çështje duhet të hulumtohet edhe më tej. Është një problem që i afekton të gjitha grupmoshat dhe shtresat shoqërore pasi që çdokush mund të hyjë në barnatore dhe t’i blejë këto medikamente. Këto droga janë shumë komplekse të trajtohen dhe krijojnë varshmëri të lartë. Kjo çështje kërkon të adresohet nga sektorët e shumtë duke fi lluar me sistemin gjyqësor, i cili do të sigurojë implementimin e ligjit dhe dënojë barnatoret të cilat nuk e respektojnë ligjin. Ministria e Shëndetësisë dhe departamentet tjera që rregullojnë drogat dhe licencojnë barnatoret gjithashtu duhet involvuar. Programet e parandalimit do të mund të edukojnë popullatën për rreziqet e përdorimit të drogave të përshkruara pa mbikëqyrjen e mjekut, por besohet se nevojitet implementimi i një zgjidhjeje strukturale në kombinim me intervenimet individuale të sjelljes. E lidhur me këtë çështje është edhe nevoja që programet e trajtimit të organizojnë programe të specializuara për të adresuar varshmërinë nga këto droga.

Plani i Veprimit për gjashtë muajt e ardhshëm Në mënyrë që të inkurajohet implementimi i rekomandimeve, janë identifi kuar disa veprime me përparësi

gjithëpërfshirëse. Këto veprime janë të realizueshme dhe urgjente dhe do të mund të inicoheshin brenda periudhës gjashtë-mujore. Ndërkaq, disa nga këto veprime kërkojnë fi nancim, të tjerat janë më shumë produkt i kohës dhe përpjekjeve të politikbërësve të cilët tashmë janë të involvuar, por jo sa duhet në çështjet e lidhura me substancat psikoaktive.

1. Të themelohet një komitet ndër-ministror dhe shumë-diciplinor që do të adresonte përdorimin e drogës në Kosovë. Komiteti do të kishte lidership ministerial dhe do të mund të kishte përkrahjen fi nanciare dhe teknike nga OBSH-ja dhe programet e OKB-së që ndihmojnë zhvillimin dhe fi nancojnë aktivitetet.

2. Të zhvillohet plani dy-vjeçar strategjik. Është shpresuar që ky plan do të fi nancohet nga agjencitë ndërkombëtare dhe nga institucionet vendore dhe do të implementohej nga qeveria e Kosovës bashkë me aktorët tjerë.

Veprimet e mundshme do të ishin:

a) Zhvillimi i sistemit fi llestar të mbikëqyrjesb) Promovimi i aktiviteteve të zvogëlimit të dëmit dhe identifi kimit të fi nancimit për implementim, si p.sh. shkëmbimi i gjilpërave, terapia zëvendësuese, dhe parandalimi i mbidozës dhe intervenimic) Zhvillimi i programeve preventive që kanë si cak përdorimin e paligjshëm të drogave farmaceutiked) Implementimi i anketës për abuzimin me droga me të rinjtë e rrezikuar e) Zhvillimi i pilot programit trajtues miqësor me të rinjtë me probleme të abuzimit me substancaf ) Vizita studimore për të vlerësuar programe eventuale të trajtimit nga droga për sistemet korrektuese (të burgosurit)g) Nxitja e bashkëpunimit me programet aktuale të cilat kanë komponentat e përdorimit të substancave, si psh. Programi i Fondit Global dhe aktivitetet e zvogëlimit të demith) Hulumtimi me personelin e kujdesit shëndetësor dhe shërbimeve sociale për të identifi kuar nevojat e resurseve njerëzore, të cilat do t’i shërbenin zgjërimit të shërbimeve të trajtimiti) Implementimi i programeve parandaluese përmes rrjetit të edukatorëve bashkmoshatarë i orientuar në parandalimin e HIV-it me PDI-të të cilat fokusohen në rrjetin e përdoruesve të drogave dhe rrjetin e punëtorëve të seksit

47

Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë dhe Institucionet e Përkohëshme Vetëqeverisëse të Kosoves,Ministria e Shëndetësisë. (2004). Shëndetësia dhe kujdesi shëndetësor në Kosovë.

PRISM Research. (2008). Study on Psychoactive Substance Use Among Youth in Kosovo, Draft Report of the 2008 Rapid Assessment and Response (RAR).

International Crisis Group. (2008). Kosovo’s First Month, Europe Briefi ng No. 47, 18 March, 2008.

Qeveria e Kosoves, Ministria e Shëndetësisë, Ligjet për Medikamentet Narkotike dhe Psikotrope (2001).

Haxhikadrija Amir; Haliti, Afrim Haliti; Blakaj, Safe; Hamza, Agon Hamza. (2008). Drug Situation Summary in Kosovo, Second Draft, HMO Solutions Report.

Rhodes, Tim; Fitch, Chris; Stimson, Gerry V. (2002). SEX-RAR Guide: Rapid Assessment and Response Guide on Psychoactive Substance Use and Sexual Behavior, World Health Organization.

Leafe, Kathryn; Melis, Martina. (2006). Mapping of Drug Treatment Provision in Pristina, SOFRECO, Mission Report.

UN Administered Province of KOSOVO Most-at-Risk Adolescents and Young People, HIV, and Substance Use, Country Mission Report.(2006). Romanian Harm Reduction Network and UNICEF.

de Jong, Wouter; Arenliu, Aliriza; Donoghue, Martin. (2001). Substance Use and Young People in Kosovo, A Report of the WHO/UNICEF Rapid Assessment and Response Programme 8 April – 12 May 2001.

Central Intelligence Agency.(2008), Kosovo Country Factsheet and Map (cover page), www.cia.gov.

United Nations Offi ce on Drugs and Crime. (2008). World Drug Report 2008. www.unodc.org

Rosenthal, John. (2008). Corruption and Organized Crime in Kosovo: An Interview with Avni Zogiani. World Politics Review, 2 Feb 2008, http://www.worldpoliticsreview.com/

UNICEF. (2004). Youth in Kosovo: Health, Education, Employment, Participation. Reported based on surveys conducted by Index Kosova.

Blakaj, Safet; Catalina, Elena; Stuikyte, Raminta. (2006). Most-at-risk Adolescents and Young People, HIV and Substance Use, Country Mission Report for the UN Administered Province of Kosovo, report funded by The Romanian Harm Reduction Networks and UNICEF

European Monitoring Center for Drugs and Drug Addiction. (2008). Opioid Use and Drug Injection Situation in Europe, www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index41527EN.html

REFERENCATREFERENCAT

48

SAMHSA. (2008). Results from the 2007 National Survey on Drug Use and Health: National Findings. United States Department of Health and Human Services, Substance Abuse and Mental Health Services Administration. www.oas.samhsa.gov.

Kosovo AIDS Committee. (2008). United Nations General Assembly Special Session (UNGASS) Country Progress Report for January 2006 – December 2007.

Komiteti Kosovar për AIDS, Strategjia Kosovare për Parandalimin e HIV/AIDS-it 2004-2008http://www.kosaids.org/home/.

Brisson, Anne; Arenliu, Aliriza; Shporta, Eroll; Blakaj, Safet; Cintron, Ralph; Agani, Ferid; Weine, Stevan. (2004). Substance Abuse in Post-War Kosovo: Rates of Use, Prevention, and Treatment.

Weine, Stevan, et al. (2004). Kosovo Attitudes about Drugs and HIV/AIDS (KADAH), Final Report presented to the Kosovo Ministry of Health.

United Nations Kosovo Team (UNKT). (2008). Knowledge, Attitudes, Practices and Behaviour Study on HIV/AIDS with Young People in Kosovo.

Family Health International (2006). Bio-behavioral Survey (BBS) with high risk populations in Kosovo.

LE GOUVERNEMENTDU GRAND-DUCHÉ DE LUXEMBOURG