pedagogika 2016, 6-son 2016/6tdpu.uz/uploadfiles/4978_203_sa 2016. 6-son.pdf · pedagogika 2016,...

133
PEDAGOGIKA 2016, 6-son 1 Bosh muharrir: SHARIPOV Shavkat Safarovich Tahrir hay’ati: ABDULLAYEVA Barno (bosh muharrir o‘rinbosari) ADILOVA Saodat ASHIRBOYEV Samixon (bosh muharrirning birinchi o‘rinbosari) DAVLETOV Davron ERGASHEV Dilshod ERGASHOV Maxamatrasul FAYZULLAYEV Saidnosir GULYAMOV Komiljon HAKIMOVA Muhabbat ISYANOV Ravil JALOLOV Jamol JO‘RAYEV Muhammadrasul KOMILOVA Nodira MAHKAMJONOV Karimjon MUMINOV Axrol MUSLIMOV Narzulla PANJIYEV Qurbonniyoz QO‘YSINOV Odil (bosh muharrir o‘rinbosari) RUZIYEV Erkin SAFAYEV Nuriddin TO‘RAYEV Samad TOLIPOVA Jamila TULENOVA Karima TUXLIYEV Bokijon VALIYEVA Sirojiya XODJAYEV Begzod YUNUSOVA Nilufar ZUFAROV Sherzod SHODMONOVA Shoira Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. “Pedagogika” jurnali “Pedagogik ta’lim” jurnalining vorisidir. Jurnalda pedagogika, psixologiya, o‘qitishning metod va texnologiya-lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop etiladi. Jurnalga Toshkent shahar Matbuot va axborot boshqarmasining 2014-yil 26-maydagi 02-004-sonli “Ommaviy axborot vositasi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risida guvohnoma” olingan va unga O‘zbekiston Respub- likasi Milliy kitob palatasining 2008-yil 30-iyundagi 511/S shartnomasi asosida Davriy nashrlarning Xalqaro standart- lar (ISSN) – 2010-5320 raqami taqdim etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi rayosatining 2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli qarori bilan ro‘yxatga olingan. Jurnal oliy ta’lim muassasalarining professor-o‘qituvchilari, ilmiy xodimlar, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari va umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchilari, malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimi tinglovchilari, magistrantlar, talabalarga mo‘ljal- langan. 2016/6

Upload: others

Post on 07-Mar-2020

35 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

1

Bosh muharrir:

SHARIPOV Shavkat Safarovich

Tahrir hay’ati: ABDULLAYEVA Barno (bosh muharrir o‘rinbosari) ADILOVA Saodat

ASHIRBOYEV Samixon (bosh muharrirning birinchi o‘rinbosari) DAVLETOV Davron ERGASHEV Dilshod ERGASHOV Maxamatrasul

FAYZULLAYEV Saidnosir GULYAMOV Komiljon HAKIMOVA Muhabbat ISYANOV Ravil JALOLOV Jamol

JO‘RAYEV Muhammadrasul KOMILOVA Nodira MAHKAMJONOV Karimjon MUMINOV Axrol MUSLIMOV Narzulla PANJIYEV Qurbonniyoz QO‘YSINOV Odil (bosh muharrir o‘rinbosari) RUZIYEV Erkin

SAFAYEV Nuriddin TO‘RAYEV Samad TOLIPOVA Jamila TULENOVA Karima TUXLIYEV Bokijon

VALIYEVA Sirojiya XODJAYEV Begzod

YUNUSOVA Nilufar ZUFAROV Sherzod

SHODMONOVA Shoira

Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

davlat pedagogika universiteti.

“Pedagogika” jurnali “Pedagogik

ta’lim” jurnalining vorisidir.

Jurnalda pedagogika, psixologiya,

o‘qitishning metod va texnologiya-lariga

oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik

maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop

etiladi.

Jurnalga Toshkent shahar Matbuot

va axborot boshqarmasining 2014-yil

26-maydagi 02-004-sonli “Ommaviy

axborot vositasi davlat ro‘yxatidan

o‘tkazilganligi to‘g‘risida guvohnoma”

olingan va unga O‘zbekiston Respub-

likasi Milliy kitob palatasining 2008-yil

30-iyundagi 511/S shartnomasi asosida

Davriy nashrlarning Xalqaro standart-

lar (ISSN) – 2010-5320 raqami taqdim

etilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy

attestatsiya komissiyasi rayosatining

2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli

qarori bilan ro‘yxatga olingan.

Jurnal oliy ta’lim muassasalarining

professor-o‘qituvchilari, ilmiy xodimlar,

akademik litsey, kasb-hunar kollejlari va

umumiy o‘rta ta’lim maktabi

o‘qituvchilari, malaka oshirish va qayta

tayyorlash tizimi tinglovchilari,

magistrantlar, talabalarga mo‘ljal-

langan.

2016/1

2016/6

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

2

KASB TA’LIMI О‘QITUVCHILARINI TAYYORLASH JARAYONIGA INTEGRATIV YONDASHUV

Rezume: Maqolada kasb ta’limi о‘qituvchilarini

tayyorlash jarayoniga integrativ yondashuvning tarkibiy

qismlari mazmuni yoritilgan.

Tayanch tushunchalar: kasb ta’limi о‘qituvchisi,

pedagogik faoliyat, ishlab chiqarish faoliyati, integrativ

yondashuv, pedagogik o‘ziga xoslik.

Abstract: This article discusses the content of the

structural components of the integrative approach of

training of vocational education teachers.

Key concepts: vocational education teacher,

teaching activities, production activities, integrative

approach, pedagogical features.

Резюме. В данной статье рассматривается

содержание структурных составляющих

интегративного подхода в подготовке учителей

профессионального образования.

Основные понятия: учитель

профессионального образования, педагогическая деятельность,

производственная деятельность, интегративный подход,

педагогические особенности.

Kasb ta’limi о‘qituvchilarini tayyorlash jarayoniga integrativ yondashuv

talabalarning ta’lim muassasasida о‘qish davrida kasbiy shakllanish jarayoni

kechadi. Mazkur jarayon, birinchidan, kasb ta’limi о‘qituvchisining shaxs sifatida

shakllanishi va jamiyatga integratsiyalashuvini, ikkinchidan, kasb ta’limi

о‘qituvchisining professional sifatida shakllanishi va bо‘lajak kasbiy faoliyatni

о‘zlashtirishini nazarda tutadi.

Kasb ta’limi о‘qituvchisini tayyorlash jarayoniga integrativ yondashuv

quyidagilarni о‘z ichiga oladi:

- jamiyatda shakllangan tajribalarni о‘zlashtirish, bu tajribani ta’lim oluvchi

tо‘ldirib borishi hamda tajribaga о‘z munosabatini shakllantirishi;

*Isyanov Ravil Gennadyevich, Nizomiy nomidagi TDPU mehnat na dizayn kafedrasi professori, pedagogika fanlari nomzodi. *Abduraimov Sherali Saydikarimovich, Nizomiy nomidagi TDPU katta ilmiy xodim-izlanuvchisi. E-mail: [email protected]

R. Isyanov*

Sh. Abduraimov*

PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, PEDAGOGIK INNOVATIKA

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

3

- ta’lim oluvchining kelajak kasbiy faoliyatida о‘zini tutish normalari va

funksiyalarini faol о‘zlashtirishi, “Men” konsepsiyasining ishlanishi;

- dunyoqarashning rivojlanishi, ta’lim oluvchining ma’naviy-axloqiy

qadriyatlarni hurmat qilishi1.

Integrativ yondashuvdan ta’lim-tarbiya ishining majmuaviy hal etilishi,

ya’ni, uzviylik, politexnik va kasbiy yо‘nalganlik, nazariya bilan amaliyotning

birligi, ta’lim-tarbiya jarayonida talabalarning o‘sib borishi, ta’lim-tarbiya jarayoni

natijalarini tahlil etish va shu kabilar ta’minlanadi. Shunday qilib, ta’lim jarayoni

nafaqat bilim, kо‘nikma va malakalarni о‘zlashtirish, balki jamiyatda kattalar

hayoti malakalarini, kelgusida muvaffaqiyatli kasbiy faoliyat va о‘z-о‘zini

rivojlantirishni ta’minlay oladigan ijtimoiy-psixologik va kasbiy ahamiyatli

yо‘nalganlikni egallashni ham о‘z ichiga oladi. Kasb ta’limi о‘qituvchilarini

tayyorlash jarayonida iqtisodiy, siyosiy, axloqiy va madaniy omillardan tashqari

individual-shaxsiy omillarning ham ta’siri seziladi.

Fikrimizcha, kasbiy tayyorgarlikda zaruriy bilish faolligiga erishish bilan bir

qatorda shaxslararo munosabatlarni о‘rnatish, umummadaniy kompeten-

siyalarini ham egallash muhim о‘rin tutadi.

Kasbiy kompetentlik ta’lim jarayonida talabalarning ijtimoiylashishiga

kо‘maklashadi. Akademik guruhlarda guruh murabbiyi о‘quv jarayonlarini va

darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkillashtiradi, talabalarga ta’lim jarayonida

yuzaga keladigan qiyinchiliklarni yengishda kо‘maklashadi, ommaviy madaniy va

ma’rifiy tadbirlarni tashkil qiladi, bunda har bir talaba о‘zini namoyon qilish

imkoniga ega bо‘ladi.

Hozirgi davrda ta’lim muassasalarida talaba-yoshlarning umummadaniy

kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirishda ularning ta’limdan tashqari

faoliyatini integrativ yondashuvlar asosida yanada kuchaytirishga talablar ortib

bormoqda.

Ta’lim-tarbiya jarayonida integrativ yondashuvni amalga oshirish tizim yoki

mavjud shakldagi yaxlit obyektning ichki va tashqi aloqalari, uni tashkil etish va

boshqarish qonuniyatlarini bilgan holda olib borilishi mumkin.

Talabalarning ta’limdan tashqari faoliyatida ta’limiy natijalarning uch

darajasini ajratish mumkin:

Birinchi darajadagi natijalar talabalarning ijtimoiy (talabalar hayotini

tartibga soluvchi huquqiy-me’yoriy qoidalar, oliy ta’lim muassasalarida talabalar

1Абдураимов Ш. С. Касб таълими ўқитувчиларини тайёрлаш сифатини таъминлашда тармоқлараро амалий интеграция. – Тошкент: Наврўз, 2014. – Б. 41.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

4

hayotiga oid ijtimoiy ma’qullanadigan va ma’qullanmaydigan xulq-atvor shakllari

haqida) bilimlarni egallashi, ijtimoiy reallik va kundalik hayotni tushunishi bo‘lib,

mazkur darajaga oid natijalarga erishish uchun talabalarning о‘zi uchun

ahamiyatli ijtimoiy bilimlar va о‘qituvchilar, guruh murabbiylarining о‘zaro ta’siri

alohida ahamiyat kasb etadi.

Ikkinchi darajadagi natijalar talabalarda jamiyatning bazaviy qadriyatlariga

(inson, oila, tabiat, dunyo, bilim, mehnat, madaniyat kabilarga) ijobiy munosabat,

umuman, ijtimoiy reallikka qadriyatli munosabatni shakllantirish bo‘lib mazkur

darajadagi natijalarga erishish uchun talabalarning bir-biri bilan teng huquqli

о‘zaro hamkorligi, har yili о‘tkaziladigan turli darajadagi tanlovlar, festivallar,

forumlar, musobaqalarda boshqa oliy ta’lim muassasalari talabalari bilan unga

dо‘stona muhitdagi о‘zaro hamkorligi alohida ahamiyatga ega.

Uchinchi darajadagi natija talabaning mustaqil ijtimoiy harakat tajribasini

egallashidir. Bu darajadagi natijaga erishishda talabalarning oliy ta’lim

muassasasidan tashqaridagi ijtimoiy subyektlar bilan, ochiq ijtimoiy muhitdagi

о‘zaro hamkorligi muhim hisoblanadi.

Talabalarning ta’limdan tashqari faoliyatining uch darajadagi natijalarini

quyidagicha bayon etish mumkin:

1-daraja. Ta’lim oluvchi talabalik hayotini biladi va tushunadi;

2-daraja. Ta’lim oluvchi talabalik hayotini qadrlaydi;

3-daraja. Talaba ijtimoiy muhitda mustaqil harakat qiladi.

Ta’limdan tashqari faoliyatning uch darajadagi natijalariga erishish mazkur

faoliyatning ta’limiy samarasi, jumladan, quyidagilarning:

- talabalarning kommunikativ, etik (axloqiy), ijtimoiy, fuqarolik

kompetentligi;

- talabalarning ijtimoiy-madaniy: mamlakatga oid etnik, ma’naviy, madaniy

va boshqalarning namoyon bо‘lish ehtimolini oshiradi.

Integrativ yondashuv jihatlaridan biri professionallashtirish sanaladi, u

talabaning ta’lim jarayonida kasb qoidalari va me’yorlarini egallashi, о‘zini shaxs

sifatida shakllantirishi va anglashi, kasb vositasida shaxsini rivojlantirishi kabilarni

о‘z ichiga oladi.

Kasb ta’limi о‘qituvchilarini tayyorlashda integrativ yondashuv ixtisoslikka

oid bilim, ish-harakat usullari va shaxsiy sifat hamda fazilatlarning yaxlitligini

ta’minlash uchun qо‘llaniladi.

Integrativ yondashuv bо‘lajak mutaxassis professionallashuvi mazmunini

kо‘p jihatdan belgilaydi, talaba shaxsining rivojlanishini aks ettiradi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

5

Professionallashish talabaning bо‘lg‘usi kasbiga optimallashishidan iborat bо‘lib,

uning kasbiy shakllanishi va tiklanishiga kо‘maklashadi, umummadaniy

kompetensiyalar esa bо‘lg‘usi mutaxassis shaxsi va faoliyatining birligini aks

ettiradi.

Ta’lim oluvchilarning umummadaniy kompetensiyalari pedagogik va

psixologik jihatlarni о‘z ichiga oladi.

Pedagogik jihat bо‘lajak mutaxassisning:

- kasbiy faoliyat tajribasi;

- kasbiy faoliyat me’yorlari;

- kasbiy funksiyalarni о‘zlashtirishini, shuningdek, ta’lim oluvchining

bо‘lg‘usi kasbiy faoliyatiga nisbatan konstruktiv munosabatini, ma’lum ijtimoiy

rollarni о‘zlashtirishini nazarda tutadi.

Psixologik jihat ta’lim oluvchining shaxsiy qarashlari, e’tiqodi,

dunyoqarashi, munosabatlari va qadriyatlar tizimi nuqtayi nazaridan faol

ishlanishining psixologik mexanizmlarini anglatadi.

Kasb ta’limi о‘qituvchilarinining faoliyat turlari quyidagilar sanaladi:

1. Kasbiy ta’lim.

2. Ishlab chiqarish-texnologik faoliyat.

3. Metodik ish.

4. Tashkiliy-boshqaruvchilik faoliyati.

5. Ilmiy tadqiqot ishi.

6. Madaniy-ma’rifiy faoliyat1.

Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, kasb ta’limi о‘qituvchisi kasbiy faoliyatida

inson va u bilan о‘zaro munosabatlardagi shaxslar (ta’lim oluvchilar, ularning ota-

onalari, ishlab chiqaruvchilar va boshqalar) bilan muloqot hamda faoliyat

predmeti (sohaga oid) ishlab chiqarish (loyihalash, ishlab chiqarish-texnologik)

turi sanaladi.

Shuning uchun kasbiy ta’lim pedagogining tajribasida, faoliyat turlariga

muvofiq tarzda:

- pedagogik faoliyat tajribasi;

- ishlab chiqarish (sohaga oid) tajribasi mavjud bо‘ladi.

Kasb ta’limi о‘qituvchisining pedagogik faoliyat tajribasini kо‘rib chiqamiz.

1Муслимов Н. Бўлажак касб таълими ўқитувчиларини касбий шакллантириш. – Тошкент: Фан, 2004. – Б. 80.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

6

Pedagogik faoliyat strukturasi beshta о‘zaro bog‘langan: gnostik,

loyihalashtirish, konstruktiv, tashkilotchilik, kommunikativ kabi tarkibiy qismlarni

о‘z ichiga oladi1.

Pedagogik faoliyat tajribasi har bir ta’lim oluvchi shaxsini ilmiy asoslangan,

maxsus tanlangan va ma’lum tarzda tizimlashtirilgan bilim, kо‘nikma va

malakalarni о‘zlashtirish orqali о‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish orqali

singdiriladi. Mazkur tajriba о‘qituvchilar tomonidan uzatiladi va ta’lim

oluvchilarda strukturasi о‘qitishning о‘zaro bog‘langan va о‘zaro bir-birini

belgilaydigan maqsadi, mazmuni, metodlari, tashkiliy shakllari va vositalarini о‘z

ichiga oladigan о‘quv-tarbiya jarayonida shakllantiriladi. Ta’lim muassasasida

о‘quv-tarbiya jarayoni metodologik asoslangan va jarayonning har bir

komponenti pedagogik prinsiplar bilan boyitilgan. О‘quv-tarbiya jarayonining har

bir komponenti: maqsadlar, mazmun, tashkiliy shakllar va metodlar, о‘qitish

vositalari, metodologik asoslar, pedagogik prinsiplarni loyihalashtirish ortida kо‘p

sonli pedagogik va psixologik paradigma, konsepsiya, yondashuv, va nazariyalar

turadi. U yoki bu paradigma, konsepsiya, nazariya, yondashuvning tanlanishi

ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy shart-sharoitlar hamda mamlakatning о‘ziga

xosliklari bilan belgilanadi. Aytilganlardan kо‘rinadiki, pedagogning pedagogik

faoliyat tajribasi murakkab struktura va undan kam bо‘lmagan darajadagi

murakkab mazmunga ega bо‘lib, asosan ijodiy xarakter kasb etadi. Hamma

о‘qituvchi ham ta’lim oluvchiga mazkur tajribani singdira olmaydi, har bir ta’lim

oluvchi ham uni egallay bilmaydi. Shu sababli ta’lim muassasasida о‘qituvchi va

ta’lim oluvchining kasbiy va shaxsiy sifatlariga, о‘qitish va о‘qish faoliyatiga

maxsus talablar qо‘yiladiki, ular professor-о‘qituvchilar tarkibining lavozim

majburiyatlari hamda ta’lim oluvchilarning majburiyatlarida о‘z aksini topadi.

Masalan, о‘qituvchi о‘z kasbiy va pedagogik faoliyatida kompetent bо‘lishi,

fanga oid bilim, kо‘nikma va malakalar, yuqori darajadagi burch va mas’uliyat

hissi, ijodiy salohiyat, kreativlik, muloqotga kirishuvchanlik qobiliyatlariga ega

bо‘lishi lozim.

Kasb ta’limi о‘qituvchisining ishlab chiqarish faoliyati tajribasini kо‘rib

chiqamiz.

1Исянов Р. Г. Профессор-ўқитувчининг интеллектуал салоҳиятини баҳолаш дастури. – Тошкент: ТДПУ, 2012. – Б. 32.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

7

Ishlab chiqarish faoliyati tajribasi strukturasida tо‘rtta: loyihalash-

konstruktorlik, tashkilotchilik-boshqaruvchilik, ishlab chiqarish-texnologik,

eksperimental-tadqiqotchilik komponentini ajratib kо‘rsatish mumkin1.

Ishlab chiqarish faoliyati tajribasi ham pedagogik faoliyat tajribasi

singdirilgani kabi ta’lim, tarbiya va rivojlantirish orqali singdiriladi, biroq u о‘ziga

xosliklarga ega. Bu о‘ziga xosliklar pedagogik va ishlab chiqarish faoliyati

obyektlarining turlicha ekani bilan belgilanadi. Pedagogik faoliyat obyekti inson

bо‘lsa, ishlab chiqarish faoliyat obyektlari sanoat, fuqarolik bino va inshootlari,

gidrotexnik va tabiatni qо‘riqlash inshootlari, qurilish materiallari, mahsulot va

konstruksiyalar, bino va inshootlarning issiqlik-gaz, ventilyatsiya, suv ta’minoti va

oqova suv ta’minoti tizimlari, mashinalar, jihozlar, texnologik komplekslar va

qurilish materiallari, mahsulot va konstruksiyalar ishlab chiqarishda qо‘llanadigan

avtomatlashtirish tizimlari, yer uchastkalari, shahar hududlari, transport

infrastrukturasi sanaladi.

Faoliyat obyektlarining sanab о‘tilgan xususiyatlari asosiy va boshqalari,

ulardan hosil qilinganlari belgilovchi sanaladi. Kasb ta’limi о‘qituvchisining

faoliyati о‘ziga xosliklari quyidagilardan iborat:

- о‘quv-tarbiya jarayonining strukturaviy komponentlari ularning ilmiy-

metodik ta’minotini va ta’lim amaliyoti hamda qurilish ishlab chiqarishi

sharoitlarini mazmunan tо‘ldiradi;

- pedagogik faoliyat va ishlab chiqarish faoliyati asosida pedagogik faoliyat

jihatidan ta’lim amaliyotidagi qadriyatli-ratsional, subyekt-subyekt

munosabatlarni belgilovchi gumanitar paradigma, ishlab chiqarish faoliyati

jihatidan esa ta’lim amaliyotidagi maqsadli-ratsional, subyekt-obyekt

munosabatlarni belgilovchi texnokratik paradigma yotadi;

- bitiruvchilar egallaydigan va ularning ijtimoiy rollarini belgilaydigan

ehtimoliy rollar quyidagilar: qurilish sohasida – qurilish va loyihalash tashkilotlari

rahbarlari, uy-joy-kommunal xо‘jalik korxonalarida bosh mutaxassislar, ustalar,

rahbarlar, munitsipal tuzilmalar, qurilish va arxitektura boshqarmalari xodimlari

va boshqalar;

­ ta’lim sohasida – о‘qituvchilar, metodistlar, bо‘lim rahbarlari, ta’lim muassasalari rahbarlari, ishlab chiqarish ta’limi ustalari, instruktorlar va boshqalar;

Pedagogik faoliyat me’yorlari Davlat ta’lim standarti, ishlab chiqarish faoliyati normalari esa kasbiy standart bilan belgilanadi.

1Шарипов Ш. Касб-ҳунар таълими тизимида ўқувчилар ижодкорлик қобилиятларини ривожлантиришнинг узлуксизлиги. – Тошкент: Фан, 2005. – Б. 92.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

8

Kasbiy-pedagogik va ishlab chiqarish-texnologik faoliyat funksiyalarida ham о‘ziga xosliklar mavjud.

Masalan, umumiy о‘rta ta’lim va kasb-hunar ta’limi muassasalari pedagoglarining pedagogik faoliyatini о‘rganishda U. I. Inoyatov funksiyalarning ikkita – maqsadli va operatsion guruhini ajratadi. Maqsadli funksiyalar sirasiga muallif asosiy kasbiy maqsadga erishish, ya’ni kasbni о‘rganish va mutaxassis shaxsining tiklanishiga erishishga qaratilgan funksiyalarni kiritadi. An’anaviy tarzda bunday funksiyalarga ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi, motivatsiyalovchi vazifalar kiritiladi1.

Operatsion funksiyalarga konstruktorlik, tashkilotchilik, kommunikativ,

diagnostik va ishlab chiqarish-texnologik vazifalar kiradi. Dastlabki tо‘rtta

funksiya istalgan ta’lim muassasasi pedagogi faoliyatiga oxirgi, ishlab chiqarish-

texnologik funksiya esa faqat kasb ta’lim о‘qituvchisi faoliyati uchun xosdir.

Ishlab chiqarish-texnologik funksiya kasb ta’limi о‘qituvchisi ishida ishlab

chiqarish-texnik vositalarini murakkab bо‘lmagan ta’mirlash, sozlash va ishga

tayyorlash, texnik va texnologik hujjatlarni ishlab chiqish, ta’lim oluvchilarning

texnik ijodkorligiga rahbarlik qilish, ishlab chiqarish ishlarini bajarish, о‘quv-

namoyish jihozlarini sozlash, hisoblash-tahliliy ishlar, ish usullarini va

operatsiyalarini ta’lim jarayonida namoyish qilish kabilarni о‘z ichiga oladi.

Kasb ta’limi о‘qituvchisi о‘quv-ishlab chiqarish ustaxonalarida о‘qitishni

amalga oshirishi, shuningdek, ishlab chiqarish sharoitlarida yoki unga

yaqinlashtirilgan sharoitda о‘qitishni tashkil qilgani bois shu funksiya ajratib

kо‘rsatildi. Ta’lim oluvchilar real texnologik jihozlarda turli ishlarni bajaradi, shu

sababli ta’lim oluvchilarni ma’lum darajada tashkil qilish (uyushtirish) va

boshqaruv metodlarini egallash talab qilinadi. Ayni paytda kasbiy ta’lim pedagogi

о‘quv-ishlab chiqarish ustaxonalarida foydalaniladigan jihozlarni bilishi va ularda

ishlay olishi, unga texnik xizmat kо‘rsata va ta’mirlay olishi zarur.

Shunday qilib, kasb ta’limi о‘qituvchisi kasbiy kompetensiyalari integrativ

xarakterga ega va, bir tomondan, gumanitar, boshqa tomondan esa, texnokratik

tarkibiy qism bilan belgilanadi. Bunda mazkur tarkibiy qismlarning har biri

boshqasiga ta’sir kо‘rsatib, kasb ta’limi о‘qituvchisining kasbiy shakllanish

jarayonini о‘zgartiradi.

1Иноятов У. И. Теоретические и организационно-методические основы управления контроля качества образования в профессиональном колледже: дисс. ... докт. пед. наук. – Ташкент, 2003. – С. 183.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

9

KО‘ZI OJIZ BOLALAR OG‘ZAKI NUTQINING О‘ZIGA XOS RIVOJLANISHI

Rezume. Mazkur maqolada tiflopedagogika fani va amaliyotining dolzarb muammosi – kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan bolalar og‘zaki nutqining о‘ziga xosligi yoritilgan.

Tayanch tushunchalar: nutq, kо‘zi ojiz, kо‘rishida

nuqsoni bо‘lgan bolalar, tovush talaffuzi, gaplarni о‘zaro bog‘lash, grammatika, lug‘at, korreksiya.

Abstract. The article is devoted to the important issue of typhlopedagogical science and practice - especially speech development of children with visual impairments.

Key concepts: speech, visually impaired, children with visual impairments, the pronunciation of sounds, the connection between sentences, grammar, vocabulary, correction.

Резюме. В статье речь идет об актуальной проблеме теории и практики тифлопедагогики, как особенности устной речи детей с нарушением зрения.

Основные понятия: речь, незрячий, дети с дефектом зрения, произношение звука, связь предложений, грамматика, словарь, коррекция.

Har bir mamlakatda amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya tizimi negizida muayyan maqsadlar yotadi. Istiqlol vazifalari esa bugungi kunda ta’lim-tarbiya tizimi mazmunini yangilashni talab etadi. Mamlakatimizda rivojlanishida muammosi bо‘lgan bolalarning sog‘lom tengqurlari qatori milliy ruhda tarbiyalanishlari, aqliy, ma’naviy-axloqiy, jismoniy jihatdan kamol topishlari, jamiyatdagi ijtimoiy hayotga mustaqil, yetuk fuqarolik darajasida tayyor bо‘lib yetishishlari masalalariga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. О‘zbekistonning birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan 2016-yilning mamlakatimizda “Sog‘lom ona va bola yili” deb e’lon qilinishi jamoatchiligimiz tomonidan qо‘llab-quvvatlandi. Islom Karimov ta’kidlaganidek, biz tayanchimiz va suyanchimiz, g‘ururimiz va iftixorimiz bо‘lmish bolalarimizga, farzandlarimizga ishonch bilan,

*Hakimova Muhabbat Fayziyevna, TDIU professori, pedagogika fanlari doktori. E-mail: [email protected] *Abidova Nilufar Zakirovna, Nizomiy nomidagi TDPU katta ilmiy xodim-izlanuvchisi. E-mail: [email protected]

M. Hakimova*

N. Abidova*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

10

hurmat-e’tibor bilan qarashni kelajagimizga bо‘lgan ishonch, millatimizga, xalqimizga bо‘lgan hurmat-ehtirom ifodasi, deb bilamiz. “Sog‘lom ona va bola yili” davlat dasturi buning yana bir yorqin tasdig‘idir. Mazkur dasturning bajarilishi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan inson huquq va manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan keng kо‘lamli islohotlar yо‘lida navbatdagi muhim qadam bо‘ldi. I. A. Karimov aytganlaridek: “Farzandlari sog‘lom yurt qudratli bо‘ladi, qudratli yurtning farzandlari sog‘lom bо‘ladi”1. Sog‘lom avlodni tarbiyalab о‘stirish g‘oyatda mas’uliyatli vazifa, shu bilan birga insonparvar siyosat natijasidir.

Ma’lumki, kо‘rish yetishmovchiliklari bolalar tomonidan sensor etalonlarni mustaqil egallash jarayonini qiyinlashtiradi. Bu holat kо‘ruv va eshituv idroki rivojlanishining asosini tashkil etuvchi perseptiv harakatlar va jarayonlarning shakllanishini kechiktiradi. Kо‘zi ojiz bolalarda kо‘ruv – eshituv – vaziyatli, predmetli – harakatli aloqalarning kamligi sо‘z ma’nosini tushunishni qiyinlashtiradi, shuningdek, bolalar nutqining shakllanishiga salbiy ta’sir kо‘rsatadi. Shuning uchun maxsus tashkil etilgan korreksion ta’sir nutqiy va nutqiy bо‘lmagan funksiyalarni (kо‘ruv va eshituv idroki) rivojlantirishga qaratilsa,

kо‘zi ojiz bolalarda nutqning barcha tomonlarini tо‘laqonli shakllantirish imkonini beradi. Kо‘zi ojiz bolalar ta’lim-tarbiyasi muammolari yuzasidan bir qator xorijlik va mustaqil davlatlar hamdо‘stligi mamlakatlari olimlaridan I. A. Sokolyanskiy, A. Krogius, K. Byurklen, M. Pevzner, K. Myuller, L. S. Vigotskiy, I. P. Kulev ilmiy tadqiqot ishlarini olib borganlar. Kо‘rish idroki funksiyalarining buzilishi atrof-voqelikni bilishda katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, bu predmetlar olami haqidagi hissiy ma’lumot va uning nutqiy talqini о‘rtasidagi uzilishda namoyon bо‘ladi. L. S. Volkova, S. L. Korobko, A. G. Litvak, L. I. Lukoshevichene, L. I.

Plaksina, L. I. Solnseva, T. P. Sviridyuk, S. A. Pokutneva, V. A. Feoktistova, I. P. Chigrinova, I. V. Novichkova, Sh. Xalilova va boshqalarning tadqiqotlarida kо‘zi ojiz bolalarda turli murakkab nutqiy buzilishlarning mavjudligi, bunda normal eshitish va intellekt sharoitida nutqning tovush va mazmun tomonining barcha komponentlari shakllanishi buzilishi о‘z tasdig‘ini topgan2.

Kо‘rish patologiyasi bо‘lgan bolalarda nutqning shakllanishi kо‘radigan bolalardagidan kо‘ra murakkab sharoitlarda kechadi. Bolalarda nutqning buzilishi va kо‘rishidagi buzilishlar murakkab nuqson bо‘lib, bunda nutqiy va kо‘rishidagi kamchiliklar о‘rtasida ma’lum aloqadorlik va о‘zaro ta’sir kuzatiladi.

1Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 72. 2Мўминова Л. Р., Абидова Н. З. Махсус психология. – Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2013. – Б. 241.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

11

L. S. Vigotskiy, T. P. Golovina, M. I. Zemsova, A. G. Litvak, L. I. Solnseva va I. V. Novichkova tadqiqotlarida aniqlanishicha, kо‘rish nuqsoni tufayli bolalarning 30% dan ortig‘ida nutqiy yetishmovchilik kuzatiladi1.

Kо‘zi ojiz bolalar nutqi, L. S. Vigotskiy, L. S. Volkova ta’kidlaganidek, yoshga oid rivojlanishning umumiy qoidalariga bо‘ysunadi va yetakchi faoliyat (о‘yin, о‘qish) bilan belgilanadi, biroq uning shakllanishi normal kо‘radigan bolalarnikidan murakkabroq sharoitda kechadi. Kо‘rish qobiliyati og‘ir nuqsonli sharoitda atrof-muhit hamda predmetlarni distant va bir paytda kо‘rib chiqish, ularni yaxlit idrok etish va kо‘rgazmali qiyoslash imkoniyati keskin cheklangan bо‘ladi2.

T. P. Sviridyukning ta’kidlashicha, maktabgacha tarbiya yoshi oxirida bolada muhim sensor qobiliyatlar: kо‘z bilan aniq chamalab bilish, proporsiyalarga kо‘rib turib baho berish, fonema va musiqa tovushlarini tо‘g‘ri idrok etish, ayta olish qobiliyatlari paydo bо‘lib boradi. Bola kuyning harakati, tovushlarning pasayishi va yuqorilanishi, balandligi va uzunligi har xil bо‘lgan tovushlarni, ashula aytish va she’r о‘qish tempining о‘zgarib turishini farqlashi va buni о‘zi amalda ifodalab berishi mumkin3.

Kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan 7 yoshli bolalarning bilish mustaqilligini о‘rganib, T. P. Sviridyuk ularning predmetli axborotdan foydalana olmasligi, kuzatish qobiliyati yetarlicha rivojlanmaganligini aniqlagan. Bular idrok va og‘zaki nutq jarayonlari rivojlanishiga bevosita bog‘liq4.

N. G. Morozovaning tadqiqotlari hissiy bilish sohasining torayishi kо‘zi ojiz va kо‘zi ojiz bolalarning predmetlar, ularning belgilari va harakatlar bilan mustaqil tanishishiga tо‘sqinlik qiladi, bu esa, о‘z navbatida, zarur tasavvurlarning tо‘planishi sekinlashishiga olib keladi5.

Qator tadqiqotlarda aytilishicha, kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning nutqi yetarlicha rivojlanmaganligi hissiy va predmetli-amaliy tajribaning cheklanganligi, ularni о‘qitish va tarbiyalash metod hamda usullari takomillashmaganligi sabablidir. Kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning nutqiy

1Литвак А. Г. Психология слепых, слабовидящих. – Москва, 2006. – С. 336. 2Волкова Л. С. Выявление и коррекция нарушений устной речи у слепых и слабовидящих детей. – Москва, 1991. – С. 71. 3Qarang: Свиридюк Т. П. Формирование интереса к учению у слабовидящих школьников. – Киев, 1985. – С. 137. 4Свиридюк Т. П. Формирование интереса к учению у слабовидящих школьников. – Киев, 1985. – С. 137. 5Морозова Н. Г. Развитие понимания смысловой стороны речи у аномальных детей // Вопросы формирования речи аномльных детей дошкольного возраста. – Москва, 1982. – С. 19.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

12

rivojlanishiga bag‘ishlangan ishlarning soni kо‘pligiga qaramay, nutqning hamma tomonlari yetarlicha yoritilmagan. Maxsus adabiyotlar tahlili kо‘rsatdiki, kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan bolalarda nutqning rivojlanishi masalalari yetarlicha о‘rganilmagan va juda umumiy tarzdagina aks ettirilgan.

Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, eksperimental tadqiqot ishlarimizni 2016-2017-о‘quv yilida Yashnabod tumanidagi kо‘zi ojiz bolalar maktab-internatining maktabgacha ta’lim bо‘limi tarbiyalanuvchilari bilan olib bordik. Kо‘zi ojiz bolalar og‘zaki nutq nuqsonini tо‘g‘ri aniqlash uchun bolalarning psixik va nutqiy rivojlanishi bilan batafsil tanishish ishlari olib borildi. Shuningdek, har bir bola bilan individual tanishish jarayonida ularning rivojlanish tarixi, tarbiyachi tavsifnomasi о‘rganildi. Bolalarning og‘zaki nutqining rivojlanganlik holati kuzatuv va eksperimental metodlar yordamida о‘rganildi. Kuzatuv metodi asosida bolalar jamoasi va har bir bola bilan individual tanishildi. Kuzatuv ishlari bolalarning о‘yin jarayonida hamda tarbiyachi va logoped bilan muloqot qilish jarayonida olib borildi. Kuzatuv natijasida bu guruh tarkibi, bolalarning psixologik xususiyatlari, umumiy va nutqiy imkoniyatlari haqida ma’lumot olindi.

Eksperimental metoddan maktabgacha yoshdagi kо‘rishida nuqsoni

bо‘lgan bolalar nutqining rivojlanganlik holati haqida aniq ma’lumot olish maqsadida foydalanildi. Eksperimental tekshiruv bir necha shaklda olib borildi: bolalar bilan suhbat, maxsus tanlangan materiallar asosida tekshirish kabilar. Suhbat bolalarning yosh va individual xususiyatlari inobatga olingan holda kundalik yumush mavzulari, sujetli va bо‘rtma rasmlar, tabiiy predmet va narsalar, mulyajlar asosida uyushtirildi. Kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan bolalarda tovush talaffuzi, gaplarni о‘zaro bog‘lash, lug‘at boyligi va nutqning grammatik tuzilishining rivojlanmaganlik darajalari о‘rganildi va tahlil qilindi. Bolalarda uchraydigan tovush

talaffuzi nuqsonlari logopediyada umumiy qabul qilingan mezonlar asosida tahlil qilindi (sonor, sirg‘aluvchi, shovqinli, affrikat, til orqa, chuqur til orqa tovushlari).

Kо‘zi ojiz bolalarning gaplarni о‘zaro bog‘lash malakalarini о‘rganish maqsadida ularga rasmlar tо‘plami berilib, kichik hikoya tuzish talab etildi. Buning uchun tekshiruvga jalb etilgan bolalarga tarbiyachi avval rasm mazmunini о‘zi hikoya qilib berdi, keyin og‘zaki savol-javob о‘tkazildi.

Kо‘zi ojiz bolalar nutqining grammatik qurilishini о‘rganish maqsadida mazmunli rasmlar asosida gaplar tuzish talab etildi. Bolalarga rasm mazmunini aniqroq tushuntirish maqsadida mazmunga mos savollar beriladi, ba’zi joylarda mavhum ma’nolarni anglatgan sо‘zlarni tushuntirishda misollardan foydalanildi, gap tuzishda u yoki bu tuzilmani qо‘llash talab qilindi.

Tadqiqot eksperimenti jarayonida maxsus tanlangan metodikalar asosida bolalarning faol va passiv lug‘at hajmi holati о‘rganildi. Tadqiqot eksperimentiga jalb

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

13

etilgan bolalar tomonidan topshiriqlarning bajarilish holati 5 ballik tizim asosida baholandi va olingan miqdoriy natijalar foiz kо‘rsatkichlarda berildi.

1-jadvalga kо‘ra, tekshiriluvchi bolalar jami 10ta (100%) bо‘lib, topshiriqni bajarish holatini baholashda qо‘llaniladigan minimal ball – 1, maksimal ball – 5, deb belgilangan. Tovushlar talaffuzini о‘rganish natijalariga kо‘ra bolalarning jami tо‘plagan bali 32, о‘rtacha kо‘rsatkich esa 3.2 ballni tashkil etdi. Bolalarning tovush talaffuzi kamchiliklari turli xil darajalarda namoyon bо‘ldi. Ayrim bolalar nutqida birgina tovush talaffuzi nuqsoni kuzatilsa, ayrimlarida bir necha tovush talaffuzida nuqsonlar kuzatildi.

1-jadval

№ Topshiriqlar

Bo

lala

rnin

g u

mu

miy

so

ni

Min

imal

b

all

Mak

sim

al

bal

l

Jam

i

О‘r

tach

a

kо‘r

satk

ich

1 Tovushlar talaffuzi 10 1 5 32 3.2

2 Gaplarni о‘zaro bog‘lash malakasini о‘rganish natijalari

10 1 5 26 2.6

3 Nutqning grammatik tuzilishi rivojlanganlik darajasi

10 1 5 28 2.8

4 Lug‘at boyligi 10 1 5 30 3

Gaplarni о‘zaro bog‘lash malakalarini о‘rganish jarayonida bolalarga tanish mavzu bо‘yicha hikoya tuzish taklif etildi. Topshiriqni bajarish jarayonida bolalardan hech biri topshiriqni tо‘g‘ri bajarmadi. Bolalarning jami tо‘plagan bali 26, о‘rtacha kо‘rsatkich esa 2.6 balni tashkil etdi.

Nutqning grammatik tuzilishi rivojlanganlik darajasini о‘rganish natijalariga kо‘ra, bolalarning jami tо‘plagan bali 28, о‘rtacha kо‘rsatkich esa 2.8 balni tashkil etdi. Tadqiqotimiz davomida kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning о‘zlariga topshirilgan vazifalarni bajarishda qator qiyinchiliklarga duch kelishi aniqlandi. Grammatik tasavvurlardan oldin shakllanadigan til tasavvurlarining yetarli zahirasiga ega bо‘lmagan, til hodisalarini sinchiklab kuzatish, о‘zaro qiyoslash, tovush-bо‘g‘in tahlilini amalga oshirishga odatlanmagan kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning orfografik kо‘nikmalarni о‘zlashtirishga tayyor emasliklari ayon bо‘ldi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

14

Kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning faol va passiv lug‘at hajmini о‘rganish jarayonida bolalarning jami tо‘plagan bali 30, о‘rtacha kо‘rsatkich esa 3 ballni tashkil etdi. Kо‘zi ojiz bolalarning topshiriqlarni bajarish vaqtidagi individual о‘ziga xos xususiyatlari shuni kо‘rsatdiki, ular kо‘ruv tasavvurlarining shakllanishiga bog‘liq bо‘lgan rang, hajm, kattalik kabilarni nutqiy ifodalash uchun maxsus sharoitlarni talab etuvchi lug‘at zahirasini qiyinchilik bilan egallaydilar, xotiraning sustligi, mustaqil nutqidagi sо‘zlarning chegaralanganligi, sо‘zlab berayotgan materialning ketma-ketligini tо‘g‘ri ifodalay olmasligi, lug‘at boyligining kamligi, nutqning grammatik tuzilishining soddaligi, tushunchalarni umumlashtirishida qator qiyinchiliklar kuzatildi. О‘tkazilgan eksperiment natijalariga kо‘ra, kо‘rishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning nutqi va bilish jarayonini rivojlantirishning ijobiy imkoniyatlari mavjud, biroq ularni rivojlantirish uchun ma’lum bir sharoit hamda maxsus ishlab chiqilgan uzoq muddatli psixologik-pedagogik korreksion ish modeli asosida ta’sir etish zarur. Logoped va tarbiyachilar kо‘zi ojiz bolalarning og‘zaki nutqini rivojlantirishda, kamchiliklarning oldini olish va bartaraf etish bо‘yicha korreksion-pedagogik ish jarayonida ularning yoshi va individual xususiyatlariga qarab turli usul va yо‘llardan о‘z о‘rnida ustalik bilan foydalanganlaridagina natija kutilganidek bо‘lishi mumkin.

Kо‘zi ojiz bolalarning og‘zaki nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etishning samaradorligini ta’minlovchi omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:

a) ta’lim-tarbiya va korreksiyalash ishlarini differensiallashgan tarzda va yuqorida aytib о‘tilgan xususiyatlarni hisobga olgan holda amalga oshirish, jamoada maqbul psixologik mikroiqlim yaratishga erishish, bolalarning о‘zaro kundalik va о‘yin jarayonidagi munosabatlarida, kо‘zi ojiz bolalarning yetakchi faoliyat turini (rolli о‘yin, о‘qish) muvaffaqiyatli о‘zlashtirishlarida, ularning xulq-atvorlari va rivojlanishlaridagi orqada qolishlar va kamchiliklarni bartaraf etishda malakali pedagogik rahbarlikka asoslanishi;

b) bolalarni tarbiyalash va korreksiyalash jarayonida oilaviy tarbiya, shart-sharoitlarni tо‘g‘rilash (maqbul nutqiy muhit yaratilsa), ota-onalar kо‘zi ojiz bolalarining og‘zaki nutqidagi kamchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan pedagogik-korreksion ishga faol qatnashishlari;

v) pedagogik-korreksion ishlarni ota-onalar, maxsus ta’lim muassasalari pedagoglarining va defektolog mutaxassislarning yaqin hamkorligi asosida amalga oshirish, ushbu toifaga kiruvchi bolalar nogironligining sabablari, belgilari, namoyon bо‘lish yо‘llari haqidagi bilimga va tarbiyalovchi kuchlarning ta’sir kо‘rsatishda ilmiy asoslangan metodikaga tayanishlari talab etiladi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

15

ПРАКТИКО-ТЕХНОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ ИСТОРИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ У УЧАЩИХСЯ

ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЫ Rezume. Mazkur maqolada umumta’lim maktabi

о‘quvchilarida modernizatsiyalashgan didaktik ta’minot

vositasida tarixiy tafakkurni rivojlantirishning amaliy va

texnologik jihatlari bayon etilgan.

Tayanch tushunchalar: tarix, fikrlash, tarixiy fikrlash,

texnologiya, о‘quvchi, umumta’lim maktabi.

Abstract. This article outlines the practical and technological aspects of the development of historical thinking of students of secondary school through

modernized didactic support. Key concepts: history, thinking, historical thinking, technology, pupil,

secondary school.

Резюме. В этой статье изложены практико-технологические аспекты развития исторического мышления у учащихся общеобразовательной

школы посредством модернизированного дидактического обеспечения.

Основные понятия: история, мышление, историческое мышление, технология, ученик, общеобразовательная школа.

Историческое мышление, являясь важным фактором развития гражданского общества, путем осмысления прошлого и правильного его

понимания, позволяет становлению существенных изменений в сознании и

психике учащихся, этим достигается духовное преображение мира, образа жизни.

В ходе исследования выявлена потребность в педагогических научно-

исследовательских работах по изучению подходов к проблеме развития исторического мышления представителей различных сфер, установлению у

учащихся аксиологического отношения к национально-историческому

наследию в процессе глобализации, их защите от информационной угрозы по отношению к национальному самосознанию и историческим личностям,

формированию личности с устойчивым историческим мировоззрением. В процессе исследования был научно обоснован термин

исторического мышления и его педагогическое содержание, составные

части, факторы развития исторического мышления у учащихся.

*Ходжаев Бегзод Худойбердиевич, директор отраслевого центра ППКПК ТГУУЯЛ имени Алишера Навои. Доктор педагогических наук, доцент. E-mail: [email protected].

Б. Ходжаев*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

16

По результатам анализа можно сказать, что историческое мышление составляет основу «узбекской модели» национальной независимости и

развития, такое мышление подразумевает способность учащегося освоить целостную историческую действительность посредством обобщения,

осознать коренную сущность исторических процессов, прийти к разумным

выводам из уроков истории. Также в процессе исследования на основе анализа научно-исследовательских работ по модернизированному

дидактическому обеспечению и освещению его сущности обосновано, что

оно составляет основу государственной политики в области образования, универсальность модели во внесении изменений и новшеств во все

составные части целостного процесса образования как социальной и общенародной задачи.

Модернизированное дидактическое обеспечение характеризуется

наличием полного и достаточного объема информации для усвоения опыта практической деятельности учащимися, вариативностью содержания и

способов интеллектуально-эмоциональных совместных взаимодействий

учащегося и учителя, конкурентоспособностью и приведением в порядок

дидактических средств, созданных на основе принципов интерактивности,

диалогичности, проблематичности и практической направленности. Это

используется в целях организации процесса усвоения информации учащимися, их контроля и корректировки, также служит средством

формирования и саморазвития личности обучающегося. Изучение научно-теоретической литературы и состояния практики

развития исторического мышления учащихся требуют обращения внимания

на следующие вопросы в поиске решения проблемы:

­ обеспечение непрерывности и преемственности между

общеобразовательными этапами в развитии исторического мышления у

учащихся; ­ внедрение компетентностного подхода к процессу развития

исторического мышления у учащихся, определение этапов проектирования общеобразовательных компетенций;

­ совершенствование педагогических механизмов установления

культуры потребления информации в качестве приоритетного направления развития исторического мышления у учащихся.

Компетентносный подход является новым педагогическим явлением с

точки зрения модернизации общего среднего образования. Рассмотрение опыта практической деятельности, компетенции и компетентности в

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

17

качестве дидактических единиц в рамках данного подхода потребовало анализ традиционных трех элементов образования – знаний, умений,

навыков в виде шести единиц: знания, умения, навыки, опыт, практическая деятельность, компетенция, компетентность. На основе результатов

анализа пришли к выводу о том, что общеобразовательная компетенция

требует отношения к четко установленным объектам реальной действительности, необходимой для реализации эффективной

деятельности ученика, приобретающей личностную и социальную

значимость, о ее семантической направленности, и о том, что является комплексом требований, предъявляемых к образовательной

подготовленнности, отражаемой в комплексе знаний, умений и навыков, также опыте деятельности.

В процессе исследования были установлены опорные,

межпредметные, частные компетенции, связанные с развитием исторического мышления, их функции и компоненты, а также были

внедрены в практику в процессе модернизации содержания образования.

В процессе исследования в качестве важной была поставлена задача

совершенствования педагогических механизмов формирования культуры

потребления информации как приоритетное направление развития

исторического мышления у учащихся. На основе анализа национального и зарубежного опыта были уточнены виды информационной угрозы,

оказывающей отрицательное действие на развитие исторического мышления у учащихся, ее сущность и содержание. На основе анализа

пришли к выводу о том, что культура потребления информации, являясь

составной частью общечеловеческой культуры, означает систему знаний,

способностей и опыта практической деятельности ученика, служащей

восприятию, отбору, пониманию и правильной интерпретации

информации, информации об исторической действительности. В процессе экспериментальных работ приобрело важное значение

обучение учащихся делать правильные выводы на основе критического анализа необоснованных и неправильно интерпретированных

высказываний против наших великих предков, исторических личностей,

нашего национального самоосознания, общества, духовных ценностей и государственной политики.

Исходя из такой актуальности в рамках исследования была

разработана технология развития культуры потребления информации у учащихся. Данная технология полностью отражает постепенное описание и

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

18

иммунолого-дидактическое обеспечение мотивационных, когнитивных и деятельностных компонентов (таблица № 1).

Таблица № 1 Дидактическое обеспечение технологии развития культуры

потребления информации у учащихся Этапы Содержание Методы и способы

Мотиваци-онный

Развитие интереса и потребности ученика к анализу информации, связанной с исторической реальностью

Мозговой штурм, дебаты, кластер, прения, безсловесная передача информации, стратегия «Нельзя...»

Когнитивный Формирование у учащихся комплекса аналитических, прогностических и технологических умений

Пять ударов против одной угрозы, единый круг, умный находчивый, последнее слово оставляйте за мной, инсерт, выбор альтернативных возможностей, ледокол, дерево решений

Деятель-ностный

Проектирование системы знаний учащейся-молодежи, необходимых для информати-зированного общества и профессионально-информа-ционного пространства

Найди свое место, скелет рыбы, диаграмма Венна, концептуальная таблица, свободное письмо, контакт, шаг за шагом, диаграмма «Как?», противоположное отношение, агитгруппа

Воспитание и образование подходом с нейропедагогической точки зрения к личности ученика обладают рядом преимуществ, чем другие педагогические действительности, развитие исторического мышления требует не только развития интеллектуального уровня ученика, но и раскрытия его индивидуальных возможностей. А это, в свою очередь, позволило полностью использовать имеющийся потенциал для развития ученика, а также устранило искусственные препятствия на пути его социализации.

При определении нейропедагогических особенностей развития исторического мышления у учащихся основывались на следующие принципы: одновременное естественное обладание ученика способностью запоминать исторические понятия, отвечать на вопросы учителя, анализировать информацию; при изучении и анализировании исторической действительности опираться на личное мнение ученика; развивать умения учащихся анализировать факторы и принципы возникновения исторической действительности; придавать большое значение эмоциям при освоении исторической действительности; обучать учащихся целостному представлению информации об исторической действительности; создание необходимых условий для полного осознания учащегося исторической

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

19

действительности; развитие пространственно-визуальной памяти учащихся; создание условий для свободного творчества ученика в целях развития исторического мышления; поддержка самостоятельного осознания учащимися исторической действительности и уважение свободы выбора.

В результате экспериментальных работ на основе совершенствования системы нейропедагогической диагностики развития исторического мышления учащихся было достигнуто усиление мотивации при организации всех этапов урока, внедрение дифференцированного подхода в освоении учебного материала, обеспечение разнообразности видов контроля (таблица № 2).

Таблица № 2. Система нейропедагогической диагностики развития исторического

мышления у учащихся

Этапы Формы и методы диагностического контроля

Интеллект правого полушария

Интеллект левого полушария

Мотивационный Творческо-поисковые задания, эксперимент

Многоразовое повторение учебного материала, интеллектуальные игры

Осознание Наглядно-образные, визуальные

Абстрактно-логические, аудиальные

Рефлексия Устное изложение мнения, открытые тесты

Письменное изложение мнения, закрытые тесты

Эффективность педагогических экспериментальных работ определены их проведением на основе специальной методики, организацией посредством модернизированного дидактического обеспечения развития исторического мышления у учащихся, приемлемостью педагогических условий, учетом возрастной и психолого-педагогической специфики этапов общего образования, географическим расположением экспериментальных школ, разработкой критериев и показателей определения уровня развитости исторического мышления, а также зависимость оценки результатов от взаимосвязи обеспечения соответствия содержания модернизированного образования и учебных заданий.

Экспериментальные работы обусловливают совершенствование подготовки учителей учебных дисциплин, входящих в цикл предметов истории, национальной независимости и основ духовности общеобразовательных школ по освоению и внедрению в практику модернизированного дидактического обеспечения. Привлечение учителей к освоению и внедрению в практику модернизированного дидактического

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

20

обеспечения осуществлялось поэтапно: общая подготовка, подготовка к инновационной деятельности и практика супервайзера.

Экспериментальные работы по формированию представлений и сознания как первичная степень проявления исторического мышления у учащихся младшего школьного возраста, осушествлялись в два этапа. На обосновывающем этапе с целью изучения состояния проявления исторических представлений и исторического сознания у учащихся, оканчивающих начальные классы, на основе критериев, определенных в рамках исследования, привлечены учащиеся школ № 266, 277, 300 Сергелийского района города Ташкента, школа № 34 Юкоричирчикского района Ташкентской области, школа № 14 Кумкурганского района Сурхандарьинской области, школа № 13 города Термеза, школы № 3, 100 Шахрисабзского района Кашкадарьинской области в количестве 811 человек. Проведено анкетирование с учителями предметов “Чтение”, “Азбука этики” начальных классов в количестве 85 человек с целью изучения трудностей по осуществлению данного процесса. Также изучен передовой опыт учителей начальных классов по формированию исторического сознания и исторических представлений учащихся о начальных классах на уроках и во внеурочное время. Формирующая экспериментальная работа организовывалась на основе уроков чтения, азбуки этики и преподаванию дополнительных курсов «Азбука истории» и «Путешествие в историю», экспериментальные классы формировались из учащихся 1–4-х классов с высоким интересом к изучению истории. При диагностике развитости исторического мышления у учащихся контрольных и экспериментальных классов были использованы учебные задания по стратегии фасилитационного образования, перед проведением контроля учащиеся проконсультированы по выполнению заданий.

Оценка заданий, выполненных на основе стратегии фасилитационного образования осуществлялась по следующим критериям: по описанию исторического периода - время исторического события, единица измерения времени (век, год, месяц); наличие представления о последовательности и длительности исторического события; временное сравнение событий, произошедших в нашей стране и в мире; оценка событий с исторической точки зрения; по описанию местности исторического события - название места исторического события, его современнное название; осознание причин наблюдения данного исторического события именно в этой местности; оценка взаимосвязи события с нашей Родиной, по обоснованию фактов, связанных с историческим событием - объяснение причин

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

21

возникновения события, владение данными о личностях, участвовавших в событии, критерии оценки значимости события.

Проанализированы результаты заданий, выполненных учащимися начальных классов по стратегии фасилитационного обучения на основе критериев и степеней (таблица № 3).

Таблица № 3. Показатели усвоения материала по заданиям, выполнненым учащимися

начальных классов по стратегии фасилитационного обучения

Классы Количество учащихся

Степени усвоения

Высшая Средняя Низкая

Экспериментальные 304 133 115 56

Контрольные 310 91 116 103

Результаты экспериментальных работ полностью подтвердили гипотезу исследования о необходимости достижения установления исторического представления и исторического сознания, как важных элементов развития исторического мышления учащихся начальных классов; гарантирования ожидаемой эффективности интеграцией педагогических возможностей предметов «Чтение», «Азбука этики» и дополнительных курсов «Азбука истории» и «Путешествие в историю» в развитии исторического мышления учащихся; использования тройки «время – место – факты» в развитии исторического мышления у учащихся начальных классов, что служит обеспечению системности и преемственности; необходимости уделения отдельного внимания внедрению уроков введения, повторения и обобщения, а также усиления сотрудничества «учитель – ученик», «ученик – ученик», «ученик – исторический объект» в анализе исторических событий.

Эмпирическое исследование в экспериментальных школах по развитию исторического мышления с учащимися 5-9-х классов общеобразовательных школ проводилось на обосновывающем, формирующем и аналитическом этапах, при этом за основу были взяты критерии оценки степени эффективности на основе обобщения когнитивных, операционных и аксиологических аспектов модернизированного дидактического обеспечения.

На этапе обоснования проведены индивидуальные и групповые беседы с 987 учащимися 5-9-х классов экспериментальных школ, затем в лабораторных условиях проведены с ними контрольные работы по учебным заданиям по определению уровня развитости исторического мышления. Несмотря на то, что показатели успеваемости, касающиеся когнитивной

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

22

структуры развития исторического мышления у учащихся в процессе педагогических экспериментальных работ, отражают относительно удовлетворительный уровень, по критериям, соответствующей деятельности и аксиологической структуре, выявлены низкие показатели эффективности.

Данная ситуация показала, что в 5-9-х классах экспериментальных школ основное внимание уделяется усвоению исторических знаний. Однако это свидетельствует о том, что не уделяется достаточного внимания осознанию учащимися личных и социальных значений усвоенных знаний. Поэтому в процессе формирующих экспериментальных работ учащиеся привлекаются в творческо-исследовательскую деятельность согласно аксиологическим критериям и по деятельности развития исторического мышления.

При анализе результатов педагогического эксперимента на основе оценки проектов, разработанных учащимися и созданного учебного портфолио с помощью математико-статистического метода проанализированы результаты экспериментальных и контрольных классов. Основой для оптимального расчета репрезентативным образом получены результаты 175 учащихся экспериментальных классов и 165 учащихся контрольных классов (таблица № 4).

Таблица № 4. Эффективность оценки учебных проектов и учебных портфолио,

разработанных учащимися в конце экспериментальных работ

Классы Число

учащихся

Уровень успеваемости

отлично хорошо удовлетво-рительно

неудовлетво-рительно

По учебному проекту

Экспериментальные 175 61 68 34 12

Контрольные 165 26 41 42 56

По учебному портфолио

Экспериментальные 175 81 70 24 -

Контрольные 165 29 46 39 51

Посредством дидактического обеспечения, модернизированного в результате экспериментальных работ, полностью подтвердилась гипотеза исследования по развитию исторического мышления у учащихся. Это достигнуто путем математико-статистической обработки результатов экспериментальных работ, обеспечением репрезентативности, соблюдением закона превращения количественных изменений в качественные изменения.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

23

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ РАСКРЫТИЯ И РАЗВИТИЯ КОММУНИКАТИВНОЙ ТОЛЕРАНТНОСТИ

Rezume. Ushbu maqolada kommunikativ tolerantlilikni namoyon qiluvchi va rivojlantiruvchi pedagogik texnologiyalar o‘rganilgan, klinik ordinatura tinglovchilarida tolerantlikni rivojlantirish jarayonida didaktik texnologiyalarning ahamiyatini ko‘rsatuvchi tadqiqot natijalari keltirilgan.

Tayanch tushunchalar: kommunikativ tolerantlik, didaktik texnikalar, induktiv, deduktiv texnologiyalar, namoyon qilish, rivojlantirish, shakllantirish.

Abstract. In given article pedagogical technologies of disclosing and development of communicative tolerance are considered, resulted the researches, showing a role of didactic technologies in development of tolerance in listeners of clinical internship.

Key concepts: communicative tolerance, didactic technology, inductive, deductive technology, disclosure, development, formation of.

Резюме. В данной статье рассматриваются педагогические технологии раскрытия и развития коммуникативной толерантности, приведены результаты исследований, показывающие роль дидактических технологий в развитии толерантности у слушателей клинической ординатуры.

Основные понятия: коммуникативная толерантность, дидактические техники, индуктивные, дедуктивные технологии, раскрытие, развитие, формирование.

В настоящее время проблема толерантности стала одной из наиболее актуальных проблем в современном мире. Для успешного развития общества и всего человечества главными и необходимыми факторами являются понимание, принятие индивидуальности каждого человека, и особенности разных форм развития микросоциума и макросоциума. Процесс понятия и принятия иного зависит от уровня толерантности каждого. Толерантность – это гармония в многообразии. Это не только моральные и культурные ценности, но и политическая, правовая потребность человека и общества.

Необходимость толерантности для благоприятного развития общества отражены в трудах Ибн Сины, Аль Хорезми, Абу Райхан Беруни, Аль Фараби, Аль Фергани, Алишера Навои, Амира Темура, Мирзо Улугбека, Бахауддин Накшбанди, Имам Бухари, Абдухолик Гиждувани и других всемирно

*Абидова Зиёда Аскаровна, старший научный сотрудник-соискатель кафедры психологии факультета социальных наук НУУз им. Мирзо Улугбека. E-mail: [email protected]

З. Абидова*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

24

известных соотечественников, которые своей деятельностью способствовали развитию толерантности в обществе.

Толерантность – это человеческая добродетель: искусство жить в мире разных людей и идей, способность иметь права и свободы, при этом, не нарушая прав и свобод других людей. В то же время, толерантность – это не уступка, снисхождение или потворство, а активная жизненная позиция на основе признания иного1.

Толерантность является одним из главных компетенций молодых европейцев. Среди принятых определений компетенции Совета Европы особое значение занимают компетенции, связанные с жизнью в многокультурном обществе2. Для специалистов, работающих в системе «человек-человек» толерантность является важном качеством, которая определяет уровень их профессиональной компетенции. К таким специалистам относятся педагоги, психологи, социальные работники, медицинские работники и др. В процессе профессиональной деятельности контактируя с людьми различных возрастных, социальных, национальных, региональных, профессиональных, конфессиональных групп, данные специалисты должны проявлять высокий уровень коммуникативной толерантности.

В Узбекистане государственная политика направлена на повышение эффективности подготовки высококвалифицированных кадров, совершенствование технологического потенциала страны. Динамичное продвижение Республики Узбекистан по пути построения демократического правового государства и открытого гражданского общества предъявляет к современному образовательному процессу особые требования3.

Подготовка специалистов, соответствующих современным требованиям возможна при толерантной атмосфере образовательного процесса. Высокий уровень толерантности в образовательном процессе дает возможность принятия, понимания и осознания научных знаний и разнообразности, индивидуальности, уникальности каждого обучаемого, оказывая влияние на выбор эффективных дидактических технологий.

Проблема развития толерантности остается одной из ключевых проблем педагогической теории и практики. Существующие научные исследования больше направлены на изучение феномена «толерантность»

1Декларация принципов толерантности (Париж, 16.11.1995) http://www.un.org/ru/documents/declconv/declarations/toleranc.shtml 2Hutmacher Walo. Key competencies for Europe // Report of the Symposium Berne. – Switzerland: Secondary Education for Europe Strasburg, 1997. – P. 11. 3Каримов И. А. По пути модернизации страны и устойчивого развития экономика // Наша главная цель – неуклонно следовать курсом построения свободного общества и благополучной жизни. – Ташкент: Узбекистан, 2008. – Т. 16. – С. 149.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

25

и недостаточно освещены, акцентированы, систематизированы педагогические технологии и дидактические техники. Поэтому мы решили изучить значение дидактических техник применения современных педагогических технологий в развитии толерантности у медицинских работников, которое имеет непосредственное значение в повышение качества медицинских услуг. Для определения эффективности педагогических технологий раскрытия и развития толерантности нами проведено рандомизированное экспериментально-контролируемое слепое исследование среди слушателей клинической ординаторы Ташкентского института усовершенствования врачей.

Участники исследования после подписания бланка информированного добровольного согласия на участие в данном научном исследовании методом случайных цифр рандомизированно были разделены на две группы: группа № 1 – 45 человек и группа № 2 – 43 человек. Среди участников группы № 1 занятия велись с мотивационно-конструктивным подходом, где преподнесен информационный материал дедуктивной технологией, а среди участников группы № 2 с поведенчески (деятельностно)-ориентированным подходом, где информационный материал преподнесен индуктивной технологией.

Дедуктивная технология образования содействует инициации у слушателей эмоциональных и когнитивных процессов, приводящих их к смысло-образующей деятельности с формированием соответствующего поведения. Индуктивная технология образования оказывает модуляционные воздействия на слушателей, ведется эмоцио-создающая и смысло-формирующая форма занятий, с созданием определенных установок, понятий и выработки навыков, определенными поведенческими ограничениями у слушателей1. Для определения эффективности дидактических технологий преподавания осуществлялась первичная диагностика до эксперимента и по истечению трех месяцев после эксперимента с помощью психологических методик по определению уровня толерантности и личностных качеств, повышающих вероятность толерантного отношения личности.

В данной статье мы описываем результаты диагностики по методике “Коммуникатвная толерантность”, которая разработана В. В. Бойко2. Данная методика дает возможность определить поведенческие признаки, свидетельствующие об уровне общей коммуникативной толерантности.

1Абидова З. А. Методы развития толерантности в научной литературе // Педагогика. – Ташкент, 2016. – № 3. – С. 63-69. 2См.: Фетискин Н. П., Козлов В. В., Мануйлов Г. М. Социально-психологическая диагностика развития личности и малых групп. – Москва, 2002. – С. 149-153.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

26

Подсчет баллов осуществлялся по девяти предложенным поведенческим признакам по отдельности и суммарный балл, показывающий уровень общей коммуникативной толерантности. Чем больше баллов набирает респондент по конкретному признаку, тем менее терпим к людям в данном аспекте отношений с ними. Напротив, чем меньше баллов по тому или иному поведенческому признаку, тем выше уровень общей коммуникативной толерантности по данному аспекту отношений с партнерами.

Сравнение результатов до (первичная диагностика) и после (пост диагностика) эксперимента осуществлялось с помощью критерий знаковых рангов Вилкоксона1, которое показало наличие существенных изменений среди участников обеих групп. Результат анализа предоставлен в нижеследующей таблице 1. Как видно по таблице 1, после эксперимента среди участников группы № 1 наблюдаются существенные изменения во всех измеряемых шкалах, а среди испытуемых группы № 2 наблюдаются незначительные изменения. Способность принимать индивидуальность встречающихся людей значимо изменилась в обеих группах: от 8,82±3,4 до 8,0±2,96; полученное значение z=-3,44; p=0,001 среди участников группы № 1 и от 8,4±3,2 до 9,47±2,6; z=-3,45; p<0,001 среди участников группы № 2. Как видно по результатам данный показатель среди участников группы № 1 улучшилось, так как чем меньше баллов, тем выше уровень коммуникативной толерантности. А среди участников группы № 2 наблюдается увеличение баллов, что говорит о значимом спаде в измеряемом аспекте. Тенденция оценивать людей, исходя из собственного «Я» среди участников группы № 1 значимо изменилась в положительную сторону от 6,56±3,6 до 5,71±3,3; z=-2,45; p<0,01; а среди участников группы № 2 наблюдается ухудшение данного показателя, только она не значима: от 5,81±3,2 до 6,40±3,1; z=-1,78; p>0,05.

Категоричность или неизменность оценки в адрес окружающих в обеих группах значимо улучшилась: среди участников группы № 1 – от 7,78±3,5 до 7,07±3,03; z=-2,78; p<0,01; а среди участников группы № 2 – от 7,72±3,4 до 7,05±3,4; z=-3,08; p<0,05. Степень умения скрывать неприятные впечатления среди участников группы № 1 значимо улучшилась от 7,49±3,5 до 6,40±2,96; z=-3,18; p=0,01; тогда как среди участников группы № 2 изменилась незначимо – от 7,35±2,9 до 7,30±2,8; z=-0,45; p>0,05. Склонность переделывать и перевоспитывать партнера среди участников группы № 1 значимо улучшилась – от 7,51±3,5 до 6,78±3,1; z=2,98; p<0,01; а среди участников группы № 2 наблюдается значимое ухудшение – от 7,74±3,1 до 8,33±2,6; z=-2,29; p<0,05. Склонность подгонять партнеров под себя, делать

1См.: Немов Р. С. Психология. – Москва: ВЛАДОС, 2002. – Кн. 3. – С. 566-586.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

27

их удобными значимо улучшилась в обеих группах: среди участников группы № 1 от 7,33±3,7 до 6,42±3,1; z=-2,81; p<0,01; а среди участников группы № 2 – от 7,00±3,2 до 6,60±3,0; z=-1,97; p<0,05. Тенденция интолерантного поведения среди участников группы № 1 значимо изменилась в положительную сторону – от 7,49±3,5 до 6,67±3,1; z=-2,98; p<0,01; тогда как среди участников группы № 2 эти изменения незначимы – от 6,63±3,4 до 6,12±2,5; z=1,83; p>0,05.

Таблица 1. Динамика уровня коммуникативной толерантности у участников

исследования

Тесты №

Группа № 1 Группа № 2

Сред. знач.

Станд. откл.

z Р Сред. знач.

Станд. откл.

z Р

Способность принимать ин-дивидуальность встречающихся людей

1 8,82 3,44

-3,3

8

0,0

01

8,40 3,22

-3,4

5

0,0

01

2 8,00 2,96 9,47 2,61

Тенденция оценивать людей, исходя из собственного "Я"

1 6,56 3,62

-2,4

5

0,0

14

5,81 3,24

-1,7

8

0,0

75

2 5,71 3,27 6,40 3,14

Категоричность или неизменность оценки в адрес окружающих

1 7,78 3,49 -2

,78

0,0

05

7,72 3,38

-3,0

8

0,0

02

2 7,07 3,03 7,05 3,41

Степень умения скрывать не-приятные впечатления при столкновении с некоммуникабель-ными качествами людей

1 7,49 3,49

-3,1

8

0,0

01

7,35 2,87

-0,4

5

0,6

51

2 6,40 2,96 7,30 2,76

Склонность переделывать и перевоспитывать партнера

1 7,51 3,47

-2,9

8

0,0

03

7,74 3,06

-2,2

9

0,0

22

2 6,78 3,12 8,33 2,64

Склонность подгонять партнеров под себя, делать их удобными

1 7,33 3,66

-2,8

1

0,0

05

7,00 3,17 -1

,97

0,0

49

2 6,42 3,14 6,60 3,00

Тенденция интолерантного по-ведения

1 7,49 3,55

-2,9

8

0,0

03

6,63 3,35

-1,8

3

0,0

67

2 6,67 3,09 6,12 2,54

Степень терпимости к дис-комфортным состояниям окру-жающих

1 6,78 3,54

-2,6

1

0,0

09

7,74 3,09

-2,4

9

0,0

13

2 5,91 3,12 6,79 2,75

Адаптационные способности во взаимодействии с людьми

1 7,24 3,60

-2,3

8

0,0

17

7,51 2,65

-2,2

3

0,0

26

2 6,44 3,12 7,05 2,44

Всего коммуникативная толерант-ность

1 67,00 25,05

-3,6

2

0,0

00

65,91 17,72

-1,3

0

0,1

94

2 59,40 21,59 65,09 15,35

*1 – Первичная диагностика; 2 – Пост диагностика Степень терпимости к дискомфортным состояниям окружающих среди

участников обеих групп значимо улучшилась, среди участников группы № 1 от 6,78±3,5 до 5,91±3,12; z=-2,61; p<0,01; а среди участников группы № 2 от

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

28

7,74±3,1 до 6,79±2,8; z=-2,49; p<0,01. Адаптационные способности во взаимодействии с людьми также значимо улучшилась в обеих группах: среди участников группы № 1 от 7,24±3,6 до 6,44±3,1; z=-2,38; p<0,05; а среди участников группы № 2 от 7,51±2,7 до 7,05±2,4; z=-2,23; p<0,05. Всего уровень коммуникативной толерантности среди участников группы № 1 значимо улучшилась от 67,00±25,1 до 59,40±21,6; z=-3,62; p<0,001; а среди участников группы № 2 не наблюдаются существенные изменения – от 65,91±17,7 до 65,09±15,4; z=1,30; p>0,05.

Таким образом, уровень коммуникативной толерантности среди участников группы № 1 значимо улучшилась во всех параметрах, тогда как среди участников группы № 2 наблюдаются в некоторых параметрах ухудшение, а в некоторых незначимое улучшение. Как показывает анализ результатов исследования коммуникативная толерантность при применении дедуктивной технологии имеет выраженную значимую положительную динамику, а при индуктивной технологии имеет значимые отрицательные и незначимые слабые положительные эффекты. Применение дедуктивной технологии повышает вероятность развития коммуникативной толерантности, а применение индуктивной технологии даёт сомнительный результат.

В заключении можно сделать следующие выводы: 1. Попытки формирования коммуникативной толерантности не даёт

гарантии повышения её уровня. 2. Для повышения уровня коммуникативной толерантности

необходимо создание определенных условий её самостоятельного развития, одним из которых является построение учебных программ подготовки и переподготовки специалистов с преимущественным применением дедуктивных форм дидактики.

Исходя из вышеизложенных выводов, можно рекомендовать пересмотр и перестройку существующих программ подготовки и переподготовки медицинских работников, изменяя дидактические подходы при ведении педагогического процесса без ущерба их цели, задачи, структуры и других компонентов, тем самым значительно оказывая влияние на развитие уровня коммуникативной толерантности и качество усвоения учебного материала, а так же на дальнейшее саморазвитие слушателей.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

29

BО‘LAJAK KASB TA’LIMI PEDAGOGLARINI TADQIQOTCHILIK FAOLIYATIGA TAYYORLASHNING

TASHKILIY-METODIK MODELI Rezume. Ushbu maqolada bо‘lajak kasb ta’limi

pedagoglarini ilmiy-tadqiqotchilik faoliyatga tayyorlash

masalalari o‘rganilgan.

Tayanch tushunchalar: tayyorlash, ilmiy-

tadqiqotchilik faoliyati, jarayon, kasb ta’limi pedagogi,

tashkiliy-metodik model.

Abstract. This article deals with the preparation

for the research activity of the future teachers of vocational education.

Key concepts: training, research activities, the process, the teacher of

vocational training, organizational and methodological model.

Резюме. В данной статье рассматриваются вопросы подготовки к

исследовательской деятельности будущих педагогов профессионального

образования.

Основные понятия: подготовка, научно-исследовательская

деятельность, процесс, педагог профессионального образования,

организационно-методическая модель.

Jamiyat rivojlanishining hozirgi zamon bosqichida о‘zgarayotgan ijtimoiy-

iqtisodiy sharoitlar kasbiy-pedagogik ta’limda progressiv innovatsiyalarga olib

keldi. Ta’limni axborotlashtirish, texnologiyalashtirish, globallashtirish, fan, ta’lim

va ishlab chiqarish integratsiyasi sharoitida kasb ta’limi pedagogiga kasbiy

talablar ortmoqda. Bugungi kunda mutaxassislardan nafaqat yuqori malakaga

ega bо‘lish, balki о‘zgaruvchi axborotlar oqimida tо‘g‘ri yо‘nalish ola bilish,

taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish, yechimlarning eng yaxshi variantini

tanlash, ya’ni bilimning aniq sohalarida tadqiqot о‘tkazish kо‘nikmalarini egallash

talab etilmoqda. Zamon talablariga javob beradigan kasb ta’limi pedagoglarini

tayyorlash jarayonida ilmiy-tadqiqot faoliyati alohida о‘rin tutadi. U ilmiy-

tadqiqot va kasbiy faoliyatni samarali tashkil eta oladigan yuqori malakali

mutaxassisni tayyorlashda katta ahamiyat kasb etadi.

Binobarin, mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi kadrlar

salohiyatiga, soha mutaxassislarining kasbiy tayyorgarligi, tashabbuskorligi, azm-

u shijoati, bilimi, qobiliyati, ijodkorligi, tadqiqotchilik faoliyatiga bog‘liq. Shunday

*Asqarov Ixtiyor Baxtiyorovich, О‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi kadrlarining malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash instituti katta ilmiy xodim-izlanuvchisi. E-mail: [email protected]

I. Asqarov*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

30

ekan, bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini ilmiy-tadqiqotchilik faoliyatga

tayyorlash, ularda yuksak kasbiy mahorat, maqsadga intiluvchanlik va

tadqiqotchilik sifatlarini shakllantirish zaruriyatdir. Bu esa shakllangan qadriyatli

yо‘nalishlar tizimini, о‘qitish, tarbiyalash va kasbiy tayyorlashning amaliy

asoslarini zamonaviy nuqtayi nazardan qayta qurishni, bо‘lajak mutaxassislarda

ixtirochilik, ratsionalizatorlik va tadqiqotchilik kо‘nikmalarini rivojlantirishni

taqozo etadi, chunki ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik, ixtirochilik, ratsionalizatorlik

faoliyati bо‘lajak mutaxassislarda nafaqat kasbiy bilimlarni, balki yuksak axloqiy

sifatlarni ham shakllantirish maktabidir.

Ilmiy-texnik taraqqiyotning hozirgi zamon dinamikasi nafaqat bilimli va о‘z

kasbining ustasi bо‘lgan shaxslarni tarbiyalab voyaga yetkazish darajasini

kо‘rsatadi, balki bо‘lajak mutaxassislarni kasbiy tayyorlashda oliy о‘quv yurtlari,

shuningdek, о‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining maqsad va

vazifalariga, ta’lim texnologiyalariga yangicha mazmun bag‘ishlaydi1.

Kasb ta’limi pedagogi uchun doimiy ravishda mustaqil ta’lim olish,

bag‘rikenglik, qobiliyat, izlanish, yangi bilimlarni egallash, ishlab chiqarish, ta’lim

va fanning rivojlanish istiqbollarini kо‘ra bilish va rejalashtirish kabi shaxsiy

sifatlar tobora katta ahamiyat kasb etmoqda. Bundan kо‘rinadiki, kasb ta’limi

tizimida samarali ilmiy-tadqiqot ishlari va kasbiy faoliyatni amalga oshirishga

qodir bо‘lgan yuqori malakali ijodkor shaxsni, eng gо‘zal axloqiy sifatlar sohibi

bо‘lgan mutaxassislarni tarbiyalab voyaga yetkazish hozirgi zamon

pedagogikasining dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Shu bois bо‘lajak kasb

ta’limi pedagoglarining ilmiy-tadqiqot faoliyatini shakllantirish, ularni ilmiy-

tadqiqotchilik faoliyatiga tayyorlash texnologiyasi, mexanizmi va vositalarini

ishlab chiqishni tadqiqot qilish zarur. Bu esa bо‘lajak mutaxassislarning kasbiy-

pedagogik tayyorgarligi mohiyatini qayta anglash zaruratini kо‘rsatadi.

“Tadqiqotchilik faoliyati” tushunchasi falsafa, fanshunoslik, psixologiya va

pedagogikada kо‘p qirrali ma’nogo ega. Gnoseologiyadan ma’lumki,

tadqiqotchilik faoliyati insonning bilish faoliyati turlaridan biridir. Tadqiqot

faoliyatini amalga oshirish jarayonida nafaqat bevosita amaliyotda

foydalaniladigan obyektlar, balki fanning rivojlanishi natijasida aniqlangan yangi

obyektlar hali amaliy qо‘llanilgunga qadar ham о‘rganiladi. Natijada olingan yangi

bilimlar ishonchliligi, asoslanganligi, isbotlanganligi va aniqligi bilan

xarakterlanadi. Tadqiqotchilik faoliyati haqida gapirganda shuni qayd etish

1Турматов Ж. Р. Ўқувчилар тадқиқотчилик фаолиятини ташкил этишга бўлажак касб таълими ўқитувчиси тайёргарлигини шакллантириш жараёнини моделлаштириш // Педагогик маҳорат. – Бухоро: БухДУ, 2012. – № 2. – Б. 19-23.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

31

lozimki, ilmiy asoslangan bilimlarni olish usuli sifatida u mantiqiy tizimlashtirilgan

mulohazalarning alohida turi asosida quriladi va bunda mantiqiy izchillik,

ziddiyatsizlik va tizimlilik talablariga amal qilinadi1.

Ayni qarashlarning mavjudligi kompetent yondashuv doirasida talabalar –

bо‘lajak kasb ta’limi о‘qituvchilarining tadqiqotchilik faoliyatini loyihashtirish va

joriy etishning tashkiliy-metodik shart-sharoitlarini oydinlashtirish, о‘ziga

xosligini aniqlash hamda tegishli metodik ta’minotini ishlab chiqish muammosini

dolzarblashtiradi. Ana shunga bog‘liq holda, ayni yо‘nalishda olib borilgan nazariy

tadqiqotlar va tajriba jarayonida oydinlashtirgan xulosalar va ma’lumotlarni

keltirib о‘tamiz2:

- bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarining tadqiqotchilik faoliyati maqsadini

ularning umummadaniy va kasbiy kompetensiyalarining diagnostik modeli

kо‘rinishida aniqlash;

- kasbiy-ixtisoslik tayyorgarlik jarayonida talabalarning о‘quv-bilish faoliyati

mazmunining tadqiqotchilik aspektini kuchaytirish;

- quyi kurslardan boshlab talabalarni ta’lim muassasasining turli bо‘limlari

ilmiy ishlari rejasi doirasida ilmiy-tadqiqot faoliyatining har xil turlarida ishtirok

etishga jalb etish;

- bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglari ilmiy-tadqiqot faoliyatining ba’zi turlari

va usullari(masalan, pedagogik tajribalarni rejalashtirish va о‘tkazish) ularning

amaliy faoliyatida joriy etilishi mumkin.

Pedagogika yо‘nalishi bakalavrlarining pedagogik faoliyati xarakteristikasi,

shuningdek, Davlat ta’lim standartlari tahlilidan kelib chiqqan holda, bо‘lajak kasb

ta’limi pedagoglari ilmiy-tadqiqot faoliyatining asosiy maqsadlari sifatida

quyidagilarni ajratib kо‘rsatish mumkin:

­ kasb ta’limi sohasiga hamda kasb ta’limi didaktikasiga oid bilim va

kо‘nikmalarini chuqurlashtirish va rivojlantirish, ulardan kasbiy faoliyatida

foydalanish tajribasini egallash;

­ kasb ta’limi sohasida mustaqil ravishda va jamoa bо‘lib ilmiy tadqiqotlar

о‘tkazish kо‘nikmasini shakllantirish va tajribasini egallash;

1Колдина М. И. Научно-исследовательская деятельность педагогов профессионального обучения. Вестник Костромского государственного университета им. Н.А.Некрасова. 2009. – № 4. – С. 22-25. 2Асқаров И. Б. Бўлажак мутахасисда тадқиқотчилик кўникмаларига йўналтирилган муаммоларни ечиш технологияси // ЎзМУ хабарлари. – Тошкент, 2016. – № 4. – Б. 131-133.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

32

- kollej о‘quvchilarida tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish va

rivojlantirish bо‘yicha pedagogik yangiliklarni loyihalash usullari va joriy etish

yо‘llarini izlash malakalarini shaklantirish va unga yо‘naltirish;

- tadqiqotchilik faoliyatiga qadriyatli munosabatni rivojlantirish, uning bо‘lajak kasb ta’limi pedagogining kasbiy va shaxsiy shakllanishda muhimligini anglash.

Ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik – ijodiy faoliyat turi. Ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik mutlaq yangi va ijtimoiy ahamiyatga ega ma’naviy mahsulot, ya’ni kelgusida ham moddiy, ham ma’naviy ishlab chiqarish sohalarida qо‘llaniladigan bilimlarni yaratishga olib keladi.

Tadqiqotchilik asosida ilmiy-pedagogik “mahsulot” – о‘qitish vositalari, metod va shakllari yaratiladi. Bu ijodiy faoliyat turi yangi pedagogik g‘oyalarni ilgari surish, loyihalashtirish, ularni pedagogik jarayonga amaliy joriy etish tizimini о‘z ichiga qamrab oladi. Pedagogika fani bevosita pedagogik faoliyatning qudratli kuchi, imkoniyatiga aylanishi uchun ilmiy tadqiqotlar va pedagogik loyihalarning uzviyligini ta’minlash, pedagogik g‘oyalar va ishlanmalarni amaliyotga tezroq joriy etish zarur.

Yuqorida keltirib о‘tilgan ta’riflarni umumlashtirib quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: tadqiqotchilik – inson uchun sifat jihatdan mutlaqo yangi hamda о‘zining takrorlanmasligi, о‘ziga xosligi bilan alohida ajralib turadigan faoliyat turi.

Ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik – innovatsion faoliyat asosi. Shuning uchun ham, u ta’lim jarayonining muhim ajralmas qismi hisoblanadi. Bu ularni amaliy ishlarga qiziqtiradi, kasbiy faoliyatga ijodiy munosabatni mustahkamlaydi. Kasbiy faoliyatga ijodiy munosabat faol tadqiqotchilik, ratsionalizatorlik, keyinchalik esa ixtirochilik faoliyatida namoyon bо‘ladi.

Ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirishning muhim omillaridan biri – oliy ta’lim muassasalarida bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik faoliyatiga tayyorlash ishlarini tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yish va tashkil etishdir, chunki har qanday tadqiqotchilik (xoh nazariy, xoh amaliy bо‘lsin), hatto u о‘zida buyuk natijalarni mujassamlashtirmagan bо‘lsa-da, shaxsning ijodiy kamol topishiga katta ta’sir kо‘rsatadi1.

Ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik (IPT) — ilmiy pedagogik bilim olish shakli. Bu jarayonda ta’lim oluvchilarda aqliy va amaliy mehnat madaniyati shakllanadi, bunda bilimning turli manbalari, ya’ni ma’ruzalar, kitoblar, axborotlar, tajriba natijalari tahlil qilinadi, fan va texnika yutuqlari bilan tanishiladi. Natijada bо‘lajak

1Ходжабоев А., Ҳусанов И. Касбий таълим методологияси. – Тошкент: Фан ва технология, 2007. – Б. 68.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

33

kasb ta’limi pedagoglarida tadqiqot ishi rejasini tuzish va bajarish, referat, hisobot, ma’ruza, kurs ishi, bitiruv malakaviy ishlarini tayyorlash, shuningdek, tadqiqotchilik kо‘nikma va malakalari rivojlanadi.

“Kasb ta’limi” mutaxassisligi bitiruvchilarining ilmiy-nazariy va kasbiy tayyorgarligiga talablarning о‘zgarishi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar dinamikasi, bozor munosabatlarining shakllanishi shart-sharoitlari bilan uzviy bog‘liq bо‘lib, ta’lim va о‘qitish texnologiyalarining yangi tashkiliy-metodik shakllarini izlashni taqozo etadi.

Shuning uchun oliy ta’lim muassasalarida talabalarni IPT faoliyatiga tayyorlash ishlarini turli shakllarda tashkil etish mumkin. Ilmiy pedagogik izlanish natijalariga asoslanib, oliy ta’lim muassasalarida bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini IPT faoliyatiga tayyorlashni tashkil etish modeli va uning tarkibiy komponentlari keltirilgan (1-jadval).

1-jadval

1-jadvaldan kо‘rinadiki, IPT faoliyatiga tayyorlash о‘zining predmeti

natijalariga ega. Bо‘lajak mutaxassis, u yoki bu texnik yechimni ijodiy hal etib, ishlab chiqarish yoki о‘quv-laboratoriya jarayonidagi biror sohani takomillashtirishi mumkin. Bu esa, shubhasiz, boshqarish tizimini yaratishni taqozo etadi.

Ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik (IPT)

Darsdan tashqari vaqtda IPT

Dars vaqtida IPT

О‘quv ilmiy-pedagogik tadqiqot ishlari

Fan tо‘garaklari

Mutaxassislik bо‘yicha tо‘garaklar

Pedagogik tadqiqochilik

Tadqiqotchilar uyushmalari

Konstruktorlik va loyihalash ishlari

Ma’

ruza

mas

hg‘

ulo

tid

a

IPT

Sem

inar

mas

hg‘

ulo

tlar

ida

IPT

Lab

ora

tori

ya

mas

hg‘

ulo

tlar

ida

IPT

Loyi

sha,

ku

rs v

a

bit

iru

v m

alak

aviy

ish

i

ish

lari

da

ITI

Ilmiy

‘gar

akla

r K

on

stru

kto

rlik

byu

rosi

(KB

)

Umumlashgan mavzular

bо‘yicha IPT

Individual rejalar

bо‘yicha IPT

Amaliyot davrida IPT

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

34

Ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik faoliyatiga tayyorlash bir necha bosqichda amalga oshiriladi1:

1. Tashkiliy-pedagogik tayyorgarlik. Bunda kasb ta’limiga oid adabiyotlar, ilmiy ishlar, maqolalar bilan tanishish, kasb ta’limining rivojlanishi tendensiyalarini о‘rganish va bashorat qilish; hal etilishi lozim bо‘lgan ilmiy-pedagogik yechimning qо‘llanish sohasini aniqlash, tajriba-sinov ishlari rejasini tuzish, pedagogik topshiriqlar, muammoli vaziyatlar va loyihalar bilan tanishish amalga oshiriladi.

2. Konstruktorlik ishlari bо‘yicha tayyorgarlik. Bunda texnik chizmalarni chizish, konstruksiyalarni ishlab chiqish, hujjatlarni tayyorlash, namuna asosida о‘qitish vositalari sxemasini chizish, pedagogik hujjatlarni qayta kо‘rib chiqish; konstruksiya nuqsonlarini bartaraf etish, ishlab chiqarishga tatbiq etish, о‘quv jarayonida foydalanish ishlari bajariladi.

3. Texnologik tayyorgarlik. Bunda pedagogik texnologiyalarni о‘rganish va tahlil qilish; pedagogik texnologiyalardagi kamchiliklarni tuzatish, texnologik vosita va jihozlarni ishlab chiqish hamda loyihalash, texnologik jihozlarni tayyorlash; texnologik jarayonda ularni qо‘llashga hozirlash, amaliy pedagogik jarayonga tatbiq etish, о‘quv jarayonida foydalanish zarur bo‘ladi.

4. Tashkiliy-pedagogik tadqiqot ishlari. Bunda pedagogik faoliyatning moddiy-texnik bazasini ta’minlash, olingan natijalarni pedagogik jarayonga tatbiq qilish bо‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish, iqtisodiy, nazariy va amaliy kо‘rsatkichlarni asoslash, pedagogik g‘oyalarni va maqolalarni rasmiylashtirish ishlari bajariladi.

Bundan kо‘rinadiki, ta’lim-tarbiya jarayonida bо‘lajak mutaxassislarda ilmiy-tadqiqotchilikni rivojlantirish murakkab va mashaqqatlidir.

Ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik bosqichlarida amalga oshiriladigan faoliyat turlari:

I bosqich: oddiy topshiriqlarni bajarish, referatlar yozish. II bosqich: о‘rtacha qiyinlikdagi topshiriqlarni bajarish, о‘rtacha qiyinlikdagi

ilmiy-tadqiqotchilik faoliyati (kurs va laboratoriya ishlarini bajarish). III bosqich: murakkabroq amaliy topshiriqlarni bajarish, amaliy

mazmundagi model va maketlar yasash. IV bosqich: ancha murakkab amaliy va nazariy topshiriqlarni bajarish, ilmiy

tadqiqot xarakteridagi bitiruv malakaviy ishlarni tayyorlash va himoya qilish, natijalarni pedagogik amaliyotga joriy etish.

IPT ish rejasining mazmuni ancha murakkab. U bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarining ilmiy-pedagogik tadqiqotchilikka qiziqishi, qaysi bosqichda ta’lim olayotganligi, tayanch bilim va kо‘nikmalari, tashabbuskorligi, individual

1Асқаров И. Б. Бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш босқичлари // Касб-ҳунар таълими. – Тошкент, 2016. – № 1. – Б. 30.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

35

qobiliyati va boshqalarga bog‘liq ravishda о‘zgarishi mumkin. IPT ishlarini tashkil etishda bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarining о‘ziga xos xususiyati, qiziqishi, xohish-istagi, qobiliyatini hisobga olish, faolligini ta’minlash, ularni tadqiqotchi subyektga aylantirish zarur. IPTda rahbarning о‘rni juda muhim hisoblanadi. Rahbar о‘quv reja asosida ish olib boradi. U ishni qanchalik aniq va tо‘g‘ri rejalashtirsa, natija shunchalik samarali bо‘ladi.

Oliy ta’lim muassasalarida bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik faoliyatiga tayyorlash yо‘llaridan biri ularning ilmiy-pedagogik seminar, kengash, konfrensiya, loyihalar va kо‘rgazmalarda ishtirok etishini ta’minlashdir. Bu bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarining tadqiqotchilik imkoniyatlarini namoyon etishlari, dadillik bilan ilgari surilgan pedagogik g‘oyalarni fan, kasbiy faoliyat va texnologiya sohalarida qо‘llash, istiqbolli pedagogik ishlanmalar hamda о‘qitishning yangi texnologiyalari va pedagogik loyihalarni ishlab chiqish uchun “yо‘llanma” beradi.

Ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik faoliyati о‘quv-tarbiya jarayonini optimallashtiradi. Shuning uchun IPT sohasida yagona axborot muhtini yaratish zarur, ammo ilmiy-pedagogik tadqiqotchilikni tashkil etishda muammolar bо‘lishi tabiiy. Ulardan biri – bu ta’lim muassasalarida moddiy-texnik bazaning yetarli emasligidir. Ilmiy-pedagogik tadqiqotchilik ishlari uchun qо‘shimcha mablag‘ ajratilmaydi. Holbuki, IPT uchun motivatsiya zarur. Bundan tashqari, ayni mavzu ommaviy axborot vositalari orqali juda kam yoritiladi.

IPT ni faollashtirish uchun biz quyidagilarni tavsiya etamiz: ­ ayni mavzu bо‘yicha doimiy ravishda tajriba almashish, suhbatlar,

munozaralar о‘tkazish; ­ ta’lim muassasalarining pedagogik ilmiy tadqiqot markazlari bilan

aloqasini ta’minlash va faollashtirish; ­ ayni muammoni yoritishga ommaviy axborot vositalarini jalb etish; ­ davlatimizning yoshlarga oid davlat siyosatini kengroq joriy etish va

murabbiylarni qо‘llab-quvvatlash dasturini ishlab chiqish; ­ IPT bо‘yicha doimiy ravishda seminarlar tashkil etish: ­ talabalarning IPT ishlari va faoliyatini muntazam rag‘batlantirish tizimini

ishlab chiqish; ­ IPT bо‘yicha multimedialarni yaratish va boshqalar. Yuqorida ta’kidlab о‘tilgan muammolarni chuqur о‘rganish va bu boradagi

ishlarni izchil yо‘lga qо‘yish talabalarni IPT faoliyatiga tayyorlashni faollashtiradi. Shunday xulosa qilish mumkinki, yuqorida ta’kidlab о‘tilgan g‘oyalarni joriy etish bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarining ixtisoslik bо‘yicha tayyorgarligining tadqiqotchilik komponentini yangilash asosini tashkil etadi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

36

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ГОТОВНОСТИ СТУДЕНТОВ К

МАТЕМАТИЧЕСКОМУ РАЗВИТИЮ ДОШКОЛЬНИКОВ

Rezume. Maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarga matematikani o‘rgatish jarayonini ilmiy boshqarishga imkon beruvchi elementar matematik tasavvurni shakllantirish metodikasining o‘ziga xos xususiyatlari yoritilgan.

Tayanch tushunchalar: matematik tasavvur, maktabgacha yoshdagi bolalar, didaktik sharoitlar, kompleks metodik tizim, elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish.

Abstract. This paper deals with a technique of formation of elementary mathematical concepts in preschool children, allowing to carry out scientific management of the process of learning math by preschool children.

Key concepts: mathematical representation, children of preschool age, didactic conditions, complex methodological system, the formation of elementary mathematical concepts.

Резюме. В статье освещаются особенности методики формирования элементарных математических представлений у дошкольников, позволяющей осуществлять научное руководство процессом обучения математике детей дошкольного возраста.

Основные понятия: математические представления, дети дошкольного возраста, дидактические условия, комплексная методическая система, формирование элементарных математических представлений.

Современный период в развитии системы дошкольного образования в Республики Узбекистан характеризуется огромным разнообразием типов государственных и негосударственных дошкольных образовательных учреждений и всевозможных альтернатив образовательным организациям (школа-сад, воскресные школы, курсы подготовки детей к школе). Все они характеризуются стремлением к максимальному использованию принципов личностно-ориентированного и индивидуально-творческого подходов в вопросах воспитания и обучения детей дошкольного возраста.

Исходя из этого, в настоящее время актуализируется необходимость в специалистах с высшим педагогическим образованием, владеющих

*Джанпеисова Гаухар Эркиновна, кандидат педагогических наук, и.о. доцента кафедры методики дошкольного образования ТГПУ им. Низами. [email protected]

Г. Джанпеисова*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

37

технологиями математического образования и развития детей, обладающих креативным мышлением, нестандартным стилем преподавания1.

Эти качества учитываются в процессе профессиональной подготовки будущих педагогов дошкольных образовательных учреждений (ДОУ). Важно готовить воспитателей ДОУ, любящих детей, понимающих специфику дошкольного образования, развивающих свои способности к обучению элементарным математическим знаниям и представлениям, учитывающих возможности каждого ребёнка, умеющих прогнозировать последующее развитие дошкольников2.

Как свидетельствуют исследования Т. Ерофеевой, Е. Щербаковой, Н. Бикбаевой, М. Зайнитдиновой, Э. Янгибаевой и др., некомпетентность воспитателей ДОУ в вопросах развития интеллектуальных способностей, познавательного интереса, игнорирование возрастных индивидуальных особенностей детей дошкольного возраста в процессе формирования математических знаний и развития логического мышления ведут к потере интереса к учению3.

Основные идеи курса «Методики формирования элементарных математических представлений у дошкольников» можно определить следующим образом:

1) неукоснительное соблюдение государственных требований по подготовке детей к обучению в школе, обеспечивающих оптимальный уровень развития дошкольников;

2) осознание процесса специальной подготовки детей как деятельности, связанной с математическим, личностным и интеллектуальным развитием и становлением дошкольников;

3) важность смены вектора внимания с репродуктивного стиля обучения к продуктивному, обозначающий перераспределение интересов на возрастной и познавательный потенциал детей;

4) необходимость использования альтернативных возможностей программного и методического обоснования математического образования дошкольников, учитывающих принципы индивидуализации и дифференциации процесса обучения элементарным математическим знаниям.

Основная цель обучения в рамках курса «Методика формирования элементарных математических представлений у дошкольников» заключается в обучении таким знаниям, которые имеют непосредственное практическое применение в жизни. Исходя из этого, педагоги ДОУ

1Азизходжаева Н. Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. – Тошкент, 2003. – Б. 23. 2Азизходжаева Н. Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. – Тошкент, 2003. – Б. 18. 3Хасанбоева О. У. Мактабгача таълим педагогикаси. – Тошкент: Илм-Зиё, 2006. – Б. 67.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

38

раскрывают математические способы познания окружающей действительности, навыков математической деятельности, способствуют формированию элементов математической культуры становления личности дошкольников1.

Можно выделить следующие составные элементы педагогической деятельности воспитателя ДОУ: целевой (определение цели математической деятельности дошкольников); содержательный (повышение успешности обучения элементам математики в группе детей); диагностический (определение данного состояния воспитуемых и процесса математического образования детей); организационный (достижение определённой образовательной цели, организация процесса формирования математических представлений); коммуникативный (установление положительных взаимоотношений воспитателя с детьми; создание благоприятных условий для обучения детей элементам математики); регулирующий (контроль, регуляция и корректировка деятельности обучаемых; объединение и согласование педагогических воздействий на ребенка); контрольный (оценка результатов учебной деятельности дошкольников)2.

Последовательность этапов деятельности при реализации педагогического цикла представляет собой целостную структуру и может реализовываться следующим образом:

Первый этап: организация подготовительных мероприятий в решении конкретной образовательной задачи.

Второй этап: повышение мотивации и психологического настроя к овладению детьми математической задачей.

Третий этап: сотрудническая деятельность педагога ДОУ и дошкольников в процессе решения учебной математической задачи.

Четвёртый этап: анализ, контрольный срез, оценивание и корректирующая деятельность.

Пятый этап: совершенствование совместной математической деятельности взрослого и детей в перспективе.

Среди существующих моделей обучения наиболее перспективная на современном этапе – интегрированная деятельность, в которой приоритет придаётся креативной составляющей личности педагога ДОУ, подразумевающей сильный творческий потенциал и определённые способности к педагогической рефлексии.

1Бикбаева Н. У. Алиева У. С. Математика: методическое пособие для старших групп детских садов. – Ташкент: Офсет-Принт, 1999. – С. 18. 2Еник О. А. Проблемы профессионального математического образования студентов факультетов дошкольного воспитания // Дошкольное воспитание. – Минск, 2012. – № 6. – С. 32-36.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

39

Опираясь на положения, выдвинутые психологами и педагогами (А. Абдукадыровым, Н. Азизходжаевой, Р. Ишмухамедовыми, П. Пидкасистым, Т. Шамовой и др), можно выделить следующие условия, обеспечивающие подготовку педагога ДОУ как творчески индивидуальной личности:

- стимулирование познавательной активности дошкольников на каждом уровне: воспроизводящем, интерпретирующем, творческом;

- использование некоторых видов самостоятельной деятельности, действий как воспроизводящего, так и творческого характера;

- ведущая роль упражнений при переносе знаний о способах деятельности в новые, нестандартные ситуации;

- использование педагогической импровизации, способствующей развитию воображения1.

Чтобы решать задачи эффективного математического образования детей дошкольного возраста на современном этапе, педагогам ДОУ необходимо обладать:

1. Определенным уровнем знаний: нормативных документов в сфере дошкольного образования Республики Узбекистан; государственных программ “Bolajon” и “Bilimdon”; основ психологии дошкольника; индивидуально-психологических особенностей детей; психологических основ развития и формирования детского коллектива; содержания методик обучения и воспитания дошкольников; педагогических технологий в сфере математического образования детей.

2. Гностическими умениями: систематически расширять свои знания путем самообразования, изучения опыта коллег; изучать личность дошкольника и особенности детского коллектива в целях выявления уровня развития математических знаний и условий, влияющих на результаты математического образования ребенка; правильно оценивать достоинства и недостатки собственной личности и своей профессиональной деятельности, перестраивать её в соответствии с условиями ее протекания.

3. Проектировочными умениями: планировать специальную деятельность в соответствии с целями математического развития дошкольников, характером учебного и дидактического материала, возрастными особенностями детей, с учетом связи с различными видами детской деятельности; прогнозировать и корректировать результаты своей деятельности.

4. Конструктивными умениями: выбирать оптимальные формы, методы и приемы работы с дошкольниками; соблюдать принципы обучения

1Государственные требования воспитанию детей дошкольного возраста // Мактабгача таълим. – Тошкент, 2000. – № 1. – С. 9.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

40

дошкольников; выбирать эффективные диагностические методики, способствующие выявлению уровня сформированности у детей навыков математической деятельности; рационально распределять время работы с отдельными детьми и с целым коллективом.

5. Организаторскими умениями: организовывать детский коллектив и целенаправленно управлять его деятельностью с учетом динамики его развития в ходе специальных занятий по математике и математических кружков с учетом интересов детей.

6. Коммуникативными умениями: устанавливать педагогически целесообразные контакты, а именно контакты типа воспитатель–дети (требовательность и справедливость во взаимоотношениях с детьми, умение найти в ребенке наиболее сильные положительные стороны его личности, предотвращение и разрешение конфликтов); воспитатель–родители; воспитатель–воспитатель (уравновешенность, требовательность, справедливость, чуткость, отзывчивость, доброжелательность, искренность и др.)1.

Таким образом, при подготовке будущих педагогов ДОУ в рамках учебного курса «Методика формирования элементарных математических представлений у дошкольников» необходимо усиление принципов индивидуализации (осознания профессионально значимых качеств педагога ДОУ), фундаментализации (расширения наименований специальных курсов и предметов по выбору для студентов), гуманитаризации (усиления роли и значения человека в процессе математического образования детей); дифференциации (оптимального подбора образовательных технологий к разным категориям обучаемых дошкольников).

Наряду с многочисленными специальными предметами, в профессиональной подготовке будущих педагогов ДОУ важное место отводится «Методике формирования элементарных математических представлений у дошкольников». При подготовке студентов в рамках данного учебного курса необходимо учитывать усиление гуманистических тенденций в образовании, активизацию обучающих и развивающих технологий, позволяющих выстраивать стратегию и тактику профессиональной готовности студентов к успешному осуществлению математического развития дошкольников.

1Янгибаева Э. Я. и др. Формирование элементарных математических представлений у дошкольников в разных видах деятельности. – Нукус, 2001. – С. 24.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

41

PEDAGOG KADRLARNING UMUMIY (BAZAVIY) KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISH METODIKASIGA

DOIR

Rezume. Maqolada pedagog kadrlarning,

jumladan, matematika o‘qituvchilarining hamda

xodimlar, texnik mutaxassislarning umumiy (bazaviy)

kompetensiyasini shakllantirish metodikasi, uning

asosiy tuzilmasi haqida fikr yuritilgan.

Tayanch tushunchalar: kompetensiya, umumiy

kompetensiya, o‘quv-uslubiy majmua, loyihalashtirish.

Abstract. The article discusses the methodology

and structure of the method of forming the common

(basic) competence of the teaching staff, especially

teachers of mathematics, as well as employees,

technicians.

Key concepts: competence, common

competence, educational and methodical complex,

projecting.

Резюме. В статье рассматривается вопрос

методики и структуры методики формирования общей (базовой)

компетенции педагогических кадров, в частности, учителей математики, а

также сотрудников, технических специалистов.

Основные понятия: компетенция, общая компетенция, учебно-

методический комплекс, проектирование.

Davlatimizda ta’lim tizimini, jumladan, oliy ta’limni modernizatsiyalash va

isloh qilishning zamonaviy bosqichida mutaxassislarning yuqori kompetentliligini

ta’minlovchi о‘qitishning yangi metod va shakllariga о‘tish jarayoni amalga

oshirilmoqda. Oliy ta’lim uchun malakali kadrlarni tayyorlashdan maqsad

dinamik о‘zgarib turuvchi ijtimoiy-iqtisodiy va axboriy-texnologik shart-

sharoitlarda kasbiy faoliyat kо‘rsata oladigan ijodkor shaxsni shakllantirishdan

iborat. Davlat ta’lim standartlarini tuzishda asos bо‘ladigan mutaxassis

modellarida kompetensiyalarni о‘zlashtirish bо‘yicha bilim va malakalarning

aniqlashtirilgan tizimini shakllantirish zaruriyati bilan kasbiy sohani kompetensiya

darajasiga kо‘tarish zaruriyati о‘rtasida kesishuvlar yuzaga kelmoqda. Bunda

*Primkulova Alima Asetovna, Nizomiy nomidagi TDPU informatika va uni о‘qitish metodikasi kafedrasi katta о‘qituvchisi. E-mail: [email protected] *Barakayeva Mavjuda Yo‘ldoshovna, Toshkent harbiy telekommunikatsiya yo‘nalishidagi akademik litseyining matematika fani o‘qituvchisi. E-mail: [email protected]

A. Primkulova*

M. Barakayeva*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

42

о‘qitiladigan fanlar bilan kelajakdagi kasbiy faoliyat о‘rtasidagi bog‘liq

tasavvurlarni shakllantirishga qaratilgan, uzviylik va tizimlilik tamoyiliga

asoslangan о‘qitishning yangi metodlarining tutgan о‘rni kattadir.

U yoki bu soha mutaxassislarini kasbiy faoliyatga tayyorlashda kompetentli

yondashishni amalga oshirishning boshlang‘ich pozitsiyasi bо‘lajak amaliy faoliyat

sohasining mutaxassislik kompetensiyasini aniqlash bо‘lib qolmoqda.

Kompetensiyaning mazmuni hamda tarkibi ijtimoiy va kasbiy buyurtmalarga

asosan aniqlanadi. Zamonaviy pedagogik tadqiqotlar natijalariga asosan

kompetensiyalarni quyidagi uch guruhga: umumiy (bazаviy, kalitli), umumkasbiy

va maxsus (aniq mutaxassislik) guruhlarga ajratiladi1.

Umumiy (bazаviy, kalitli) pedagogik kompetensiyani har bir pedagogik

mutaxassislik uchun, jumladan, matematika о‘qituvchisi uchun ham

aniqlashtirish lozim. Matematika о‘qituvchisining axboriy-texnologik

kompetentligining tuzilishiga e’tibor qaratsak, matematika о‘qituvchisi, tabiiyki,

informatika sohasida professional bо‘lishi shart emas, ammo о‘quvchilarga

axborot texnologiyalarining imkoniyatlari, u orqali masalalarni yechish usullari,

uning qо‘llanilish sohalari va davr davlat ravnaqidagi tutgan о‘rni haqida aniq

tasavvur hosil qiluvchi bilimlarni taqdim etishlari lozim. Boshqacha aytganda,

kompetentli yondashish talabalarda axboriy-texnologik kompetentlikni

shakllantirishi lozim. О‘qituvchining kasbiy axboriy-texnologik kompetentligi

deganda uning axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish

borasidagi real holatda yuzaga keladigan kasbiy muammolarni va tipik kasbiy

masalalarni yechish (hal qilish) qobiliyatini aniqlovchi tavsifnomasini tushunish

mumkin.

Ta’lim jarayonidagi axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining tatbiqi

о‘qituvchidan malaka talab qiladi, ya’ni keng doiradagi masalalarni hal qilishda

kompyuterdan foydalana bilishini, masalan, dars mashg‘ulotlari uchun didaktik

materiallarni tayyorlash, matnlarni savodli kiritish va bezash, me’yoriy hujjatlar,

multimediali kо‘rgazmalarni tayyorlash, tarmoqdan ma’lumotlarni qidirib topish,

internet tarmoqlaridan foydalanuvchilarga ma’lumotlarni qabul qilish va taqdim

etish va kompyuterdan foydalana olishlari lozim. Mazkur masalalarni hal qila olish

uchun ta’lim sohasi xodimi nafaqat alohida dasturiy mahsulotlar bilan ishlash

tajribasiga ega bо‘lishi, balki butunlay kompyuter savodxonligiga to‘laqonli ega

bо‘lishi hamda kompyuter qurilmasi, uning fayllari va dasturlar tiplari, axborotga

1Крючкова Н. В. Методические подходы к формированию готовности педагогов – психологов в области комплексного применения средств ИКТ в профессиональной деятельности // Учение записки. – Москва: ИИО РАО, 2008. – Вип. 27.– C. 23.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

43

qо‘yiladigan talablar kabilarni yaxshi tushunishi talab qilinadi. Ta’lim sohasi

xodimi uchun katta hajmdagi axborot va kommunikatsiya texnologiyalari ichidan

minimal zaruriy qismi bo‘lgan “bazaviy axboriy-kommunikatsiya

kompetensiyasi”ni aniqlab olish maqsadga muvofiqdir.

Loyihalashtirish borasidagi xorijiy tajribalarga asoslanib, axborot-

kommunikatsiya texnologiyalari sohasida pedagog kadrlar, yuqori malakali

kadrlar va texnik mutaxassislarni tayyorlash dasturini ishlab chiqish va joriy etish

hamda umumiy (bazaviy) kompetensiyani shakllantirish metodikasini tavsiya

etish mumkin. Bu metodika о‘quv-uslubiy majmualarni samarali loyihalashtirish,

yaratish va takomillashtirib borish uchun zarur bо‘lgan ixtisoslashtirilgan bilim va

kо‘nikmalar sifatida aniqlanadi.

Tavsiya etilayotgan metodikaning asosiy tuzilmasi:

1. Ta’lim tizimida AKT dan foydalanuvchi pedagog kadrlar, yuqori malakali

kadrlar va texnik mutaxassislar faoliyat mazmunlariga kо‘ra uch funksional

guruhga bо‘linadi:

a) professor – о‘qituvchilar jamoasi:

­ fan о‘qituvchisi (о‘qitish mazmunini qurish muallifi);

­ о‘qituvchi – maslahatchi (о‘quv jarayonini kuzatuvchi);

­ maslahatchi (pedagogik tartibotlar, о‘quv materiallari tuzilishi bо‘yicha

maslahatchi);

­ pedagogik dizayner.

b) ma’muriy personal:

­ murabbiy (о‘quv jarayonining koordinator – administratori);

­ menedjer (tuzilma boshqaruvchisi).

v) texnik personal:

­ dasturchi (veb dasturlash, elektron о‘qitishni taqsimlash tizimi bо‘yicha

dasturlash);

­ dizayner;

­ tizim administratori.

2. Personalning о‘z funksional majburiyatlarini bajarishlari uchun zaruriy

kо‘nikmalar quyidagi asosiy guruhlarga bо‘linadi:

­ texnik (texnologik);

­ pedagogik;

­ boshqaruvchilik;

­ metodik.

3. Kompetensiyaning о‘zlashtirilishi uch xil darajada bо‘ladi (kо‘nikmalarni

egallashlariga mos ravishda):

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

44

­ bazaviy (soha bо‘yicha yetarli darajadagi bilim va kо‘nikmalarga ega

ekanligi, yuzaga kelgan muammoni tushunishi, mazkur sohaga tegishli metodik

va о‘quv resurslaridan foydalanish kо‘nikma va malakalari hamda zaruriyat

tug‘ilganda mazkur sohada kasbiy о‘sish va rivojlanish imkoniyatini namoyish

etish);

­ yuksalgan (mazkur soha hamda о‘zaro bog‘liq bо‘lgan sohalarda yuzaga

keluvchi muammolarni boshqalar ishtirokisiz chuqur tushunishi, elektron о‘quv

nashrlarni loiyhalash uchun uskunalarni tanlay olishini namoyish etish);

­ kasbiy (yuqori darajadagi, shu jumladan, о‘quv jarayoniga mо‘ljallangan

dasturiy vositalarni loiyhalash borasidagi kо‘nikma va malakalari, mazkur sohada

samarali va mustaqil ish yuritish imkoniyati, asosiy muammolar bо‘yicha о‘qitish

va ustozlik qilish imkoniyatini namoyish etish).

Matematika o‘qituvchisining funksiya grafigini yasashga doir umumiy

(bazaviy) kompetensiyasini shakllantirishda uning axboriy-texnologik

kompetentligiga e’tibor qaratish darkor. Bunda qo‘yilgan masalani matematik

usulda va biror amaliy dasturlar paketi, masalan, Maple dasturi orqali hal qilib,

hosil bo‘lgan natijalarni taqqoslash orqali tahlil qilgan holda tushuntirish tavsiya

etiladi. Talaba mustaqil ravishda dasturiy ta`minot imkoniyatlarini hamda u orqali

funksiya grafiklarini chizish va ularning xossalarini tahlil qilish imkoniga ega

bo‘ladi.

Quyida funksiya grafiklarini yasashni amaliy dastur Maple paketida

bajarishga misollar keltiramiz. Maple da ikki o’lchovli grafiklar bilan ishlashda plot

buyrug’idan foydalaniladi. Dasturda yozilishi: plot (f, x=quyi..yuqori,

y=quyi..yuqori );1

Misol: y=cosx funksiya grafigi (-10; 10) oraliqda hosil qilinsin.

> plot (cos(x),x=-10..10);

1Qarang: Соватченко С. Е., Кузьмичева Е. Г. Методы решения математических задач в Maple. Белгород. 2001. – C. 59.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

45

Funksiya grafigini hosil qilishda chiziq stilini ham boshqarish mumkin. Uchta stil, ya’ni ko’rinish turi bor:

1) Point – nuqtali; 2) Line – chiziqli; 3) Patch – ko’pburchak hosil qiluvchi.

Misol: 1) y= 2

3x +1 ,(-4,4) funksiya grafigini nuqtali ko’rinishda yasaylik:

>plot(x^3/ 2, x= -4..4, style = point);

Qutb koordinatalar sistemasida grafikni tasvirlashda coords=polar

parametrlaridan foydalaniladi: >plot([1-cos(t),t,t=0..2*Pi],coords=polar);1

ya’ni ta’lim jarayonini samarali tashkil etish uchun, matematik misol va

masalalarni, umuman, matematik muammolarni hal qilish uchun pedagog kadrlarning umumiy (bazaviy) kompetensiyasini shakllantirish maqsadga muvofiqdir.

1Qarang: Примкулова А., Тургунбаев Р., Эшончаева Г., Исмаилов Ш. Maple да матемсатика масалаларни ечиш методлари. Ангрен: Ангрен ДИ, - 2009. – Б. 28-41.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

46

УЗБЕКСКИЕ НАРОДНЫЕ ПОДВИЖНЫЕ ИГРЫ КАК СРЕДСТВО ВОСПИТАНИЯ ЛОВКОСТИ У ДЕТЕЙ

ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА Rezume. Ushbu maqolada maktabgacha

yoshdagi bolalarda harakatli о‘yinlar yordamida

epchillik fazilatlarini tarbiyalash masalasi o‘rganilgan,

mazkur psixofizik xususiyatning tarkibiy qismlari va

ko‘rsatkichlari aniqlangan.

Tayanch tushunchalar: harakatli о‘yinlar,

harakat faolligi, epchillik, harakatlarning

anglanganligi, harakatlarning koordinatsiyasi,

reaksiya tezligi, maktabgacha yoshdagi bolalar.

Abstract. This article discusses the question of

formation of the dexterity in preschool children while

playing outdoor games, the components and

indicators of this psychophysical quality are

highlighted.

Key concepts: outdoor games, physical activity,

dexterity, awareness of movement, coordination,

quick reaction capability, preschool children.

Резюме. В данной статье рассмотрен вопрос воспитания ловкости у

детей дошкольников в подвижных играх, выделены составляющие и

показатели данного психофизического качества.

Основные понятия: подвижные игры, двигательная активность,

ловкость, осознанность движений, координация движений, быстрота

реакции, дети дошкольного возраста.

В Республике Узбекистан большое значение придается повышению

духовности в обществе, воспитанию детей на основе национальных и

общечеловеческих ценностей. Важной задачей является совершенство-

вание деятельности дошкольных образовательных учреждений,

повышение качества обучения и образования детей дошкольного возраста

и условия их подготовки к обучению в школе1.

*Семёнова Татьяна Анатольевна, кандидат педагогических наук, доцент кафедры психолого-педагогического образования МГГУ им. М. Шолохова (г. Москва). E-mail: [email protected] *Абдуллаева Орзу Ибадуллаевна, магистрант 2 курса факультета дошкольной педагогики и психологии МПГУ (г. Москва). E-mail: [email protected] 1Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 17.

Т. Семёнова*

О. Абдуллаева*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

47

В 2016 году вся эта работа поднята на еще более высокий уровень в

ходе реализации в Республике Узбекистан Государственной Программы

«Год здоровой матери и ребёнка». Программа предусматривает, прежде

всего, осуществление широких мер по дальнейшему формированию

физически здорового, духовно зрелого и гармонично развитого

подрастающего поколения, с сильным интеллектуальным потенциалом,

глубокими знаниями и современным мировоззрением, способного взять на

себя ответственность за судьбу и будущее страны, мобилизации для этого

всех сил и возможностей государства и общества.

В формировании всесторонне развитой личности ребенка

дошкольного возраста подвижным играм отводится особое место. Они

являются средством физического воспитания детей и совершенствования их

движений, имеют огромное оздоровительное воздействие на организм.

Подвижные игры благотворно влияют на активизацию системы дыхания,

кровообращения и обменные процессы в организме. Подвижная игра

является активным видом деятельности, который готовит детей к жизни,

отличается относительной самостоятельностью, это средство расширения

знаний и представлений об окружающем мире, направленное на развитие

духовных и физических качеств дошкольника1.

Подвижные игры, в значительной степени игрового и

соревновательного характера, соответствуют воспитанию двигательных

способностей у детей дошкольного возраста. Игровые виды и действия

требуют всего комплекса скоростных способностей в связи с тем, что для

стимулирования развития быстроты необходимо многократно повторять

движения с максимальной скоростью, а также учитывать функциональные

возможности ребенка. От последних в свою очередь зависит скорость

движений. Необходимо также учитывать и сочетать методы относительно

стандартного повторения движений с максимальной скоростью и методы

достаточно широкого варьирования скоростных упражнений.2

Узбекские народные подвижные игры служат не только средством

развлечения для детей, но и важным фактором их физического развития и

укрепления здоровья. Через народные игры и виды спорта лежит пут к

современным классическим, широко культивируемым в Узбекистане

спортивным играм и отдельным видам спорта.

1Бернштейн Н. Биомеханика и физиология движений. – Москва: Воронеж, 1997. – С. 83. 2Коротков И., Былеева Л., Бриль М. и др. Подвижные игры. – Москва: СпортАкадемПресс, 2002. – С. 112.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

48

Узбекские подвижные игры для детей ценны в педагогическом

отношении, оказывают большое влияние на воспитание ума, характера,

воли, развивают нравственные чувства, физически укрепляют ребенка,

создают определенный духовный настрой, интерес к народному творчеству.

Узбекские народные подвижные игры используются как средство общего

физического воспитания детей, молодежи, а также как средство подготовки

к спортивным играм и другим видам спорта, подготовки к сдаче норм

комплекса «Барчиной» для девочек и «Алпомыш» для мальчиков с учётом

половых и возрастных различий.

В работах таких учёных как В. Гориневского Е. Аркина, Е. Покровского,

Х. Гофурова и др. подчёркивается, что подвижные игры различной

направленности являются очень эффективным средством комплексного

совершенствования двигательных качеств. Они же в наибольшей степени

позволяют совершенствовать такие качества как ловкость, быстрота, сила,

координация и др. При рациональном использовании игра становится

эффективным методом физического воспитания. Использование

подвижных игр предусматривает не только применение каких-либо

конкретных средств, но может осуществляться путем включения

методических особенностей игры в любые физические упражнения1.

Ребёнок дошкольного возраста, обладающий богатым двигательным

опытом, легко и быстро выстраивает необходимую линию своих движений

и действий. В подвижных играх, где стоит цель убегать, ловить,

увёртываться, представляется много ситуаций, которые помогают

проверить и оценить свои силы, определить своё место среди окружающего

мира2.

Рассмотрим компоненты ловкости:

1. Осознанность выполнения движений. Она формируется

посредством обучения детей старшего дошкольного возраста

общеразвивающим упражнениям и основным движениям.

2. Быстрота усвоения нового. Она зависит от обеспечения

возможности переноса ребёнком двигательных навыков в игровую и

повседневную деятельность.

3. Координация движений. Рассматривается нами как способность к

точному воспроизведению, дифференцированию, отмериванию и оценке

1Бернштейн Н. Биомеханика и физиология движений. – Москва: Воронеж, 1997. – С. 68. 2Коротков И., Былеева Л., Бриль М. и др. Подвижные игры. – Москва: СпортАкадемПресс, 2002. – С. 79.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

49

пространственных, временных и силовых параметров движений; к

равновесию, ритму, быстрой перестройке двигательной деятельности, а

также к произвольному расслаблению мышц.

4. Быстрота реакции на сигнал, которая обеспечивает

приспособление к изменениям окружающей обстановки, она может быть

воспитана только в подвижных играх.

Говоря об осознанности выполнения движений, нельзя оставить без

внимания подвижные игры, в которых требуется мгновенно прекратить

действия по игровому сигналу, сохраняя при этом выражение лица и

напряжение мускулов. Подобные игры дают возможность чувствовать своё

тело в таких положениях, которые непривычны и неестественны для него, и

за счёт этого расширить индивидуальный набор «штампа движений и поз».

Одухотворённость и выразительность движений в этих играх особенно

важны, так как дети, передавая характер и образы персонажей игры, их

настроения, совершенствуют процессы управления мускулатурой1.

Активная двигательная деятельность дошкольников тренирует

нервную систему, совершенствуя и уравновешивая процессы

наблюдательности, сообразительности, способности ориентироваться в

изменяющейся окружающей обстановке, находить выход из создавшегося

положения, быстро принимать решение и приводить его в исполнение,

проявлять смелость, инициативу, выбирать самостоятельно способ

достижения цели2.

Учитывая, что каждая подвижная игра характеризуется наличием

сигнала и быстрой ответной реакции на него, мы предположили, что все

подвижные игры в той или иной степени способствуют воспитанию

ловкости. Среди большого разнообразия подвижных игр существуют игры,

оптимально способствующие воспитанию ловкости у детей3. Их можно

объединить в следующие группы:

1. Подвижные игры, в которых в большей степени проявляется

осознанность выполнения физических упражнений и перенос

двигательного опыта в игровую деятельность. Их содержание требует от

игроков мгновенного прекратить действия по игровому сигналу, замереть,

сохранив при этом выражение лица и напряжение мышц тела.

1Бернштейн Н. Биомеханика и физиология движений. – Москва: Воронеж, 1997. – С. 91. 2Хасанбоева О. ва бош. Мактабгача таълим педагогикаси. – Тошкент: Илм зиё. 2006. – С. 38. 3Громова О. Спортивные игры для детей. – Москва: Сфера, 2002. – С. 28.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

50

2. Подвижные игры с бегом, требующие в большей степени

проявления быстроты реакции. В играх данной группы создана ситуация

противоборства членов группы с главным ролевым лицом – водящим.

Таким играм присущ творческий характер, основанный на азарте,

двигательном опыте. Догоняя, убегая, увёртываясь, играющие максимально

мобилизуют свои силы, самостоятельно выбирают способ, обеспечивающий

результативность своих действий.

3. Подвижные игры, требующие проявления координации движений.

Их сущность составляют неожиданные перестроения; выполнение

подражательных, ритмических движений; упражнения на внимание. В

социально-педагогическом плане эти игры служат целям самовыражения,

самовоспитания и самоорганизации.

4. Подвижные игры, в которых предъявляются самые высокие

требования к проявлению ловкости: к быстроте реакции и антеципации –

способности предугадывать намерения партнёра. Содержание таких игр

предполагает оказание членами данной группы взаимной поддержки в

противоборстве с водящим. Задача осложняется необходимостью

согласовать свои действия с действиями другого игрока, мгновенно

реагируя на изменения обстановки. Подвижные игры целесообразно

варьировать, поддерживая элемент новизны и нестандартность игровой

ситуации, чтобы дети умели применят приобретённые ими навыки в

изменяющихся условиях.

Наиболее популярные узбекские подвижные игры: «Bizning do‘ppimiz»

(«Наша тюбитейка»), “Qo‘zichoq va Echkilar” («Ягнёнок и козлята»), “Kurash”

(«Борьба»), “Oq terakmi, ko‘k terak?” («Белый тополь, зелёный тополь?»),

“Laylak” («Аист»), “Oshiq” («Ашички») и др. Данные игры распространены во

многих регионах Узбекистана, но некоторые из них носят разные названия,

хотя смысл одинаковый1.

Узбекские народные подвижные игры могут быть индивидуальными

(одиночными), которые чаще всего организуются самими детьми (игра в

мяч, со скакалкой, в «классики», катание обруча и др.). Они используются

педагогами-воспитателями в целях организации досуга, активного отдыха

(при смене видов деятельности, на прогулках).

Всем коллективным подвижным играм присущи соревновательный

элемент (каждый за себя или каждый за свой коллектив), а также

взаимопомощь, взаимовыручка в интересах достижения установленной

1Юсупова П. Мактабгача тарбия педагогикаси. – Тошкент: Ўқитувчи – 1995, -Б. 43.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

51

цели. Характерным для коллективных игр является все время меняющаяся

ситуация в игре, требующая от играющих быстроты реакции. Поэтому в

процессе игры все время меняются и взаимоотношения: каждый стремится

создать для себя или для своего коллектива наиболее выгодное по

сравнению с «противником» положение1.

По содержанию узбекских народных подвижных игр проводятся

соревнования. Их можно проводить по отдельным играм, задания в которых

должны соответствовать физическим возможностям детей дошкольного

возраста примерно одного возраста. Но педагогически ценнее проводить

соревнования по комплексу народных подвижных игр, в которые

включаются различные игры, способствующие воспитанию различных

физических качеств и навыков.

Узбекские подвижные игры классифицируются по видам движений:

игры с бегом, прыжками, метанием; некоторые из них можно проводить

как в теплое время, так и в холодное время года, а также игры малой

подвижности, пригодные для проведения в ненастную погоду на

ограниченной площадке.

Каждая народная подвижная игра имеет свои содержание, форму

(построение) и методические особенности. Содержание подвижной игры

составляют: сюжет (образный или условный замысел, план игры), правила и

двигательные действия, входящие в игру для достижения цели2. Форма

подвижной игры – организация действий участников, предоставляющая

возможность широкого выбора способов достижения поставленной цели. В

одних играх участники действуют индивидуально или группами, добиваясь

своего личного интереса, в других – коллективно, отстаивая интересы своего

коллектива, своей команды. Также различны построения играющих для

каждой игры (врассыпную, в круг, в шеренгу)3. Форма игры связана с

содержанием и обусловливается им.

Методическим особенностям национальных подвижных игр

свойственны: 1) образность; 2) самостоятельность действий в целях

достижения цели, ограничиваемая правилами; 3) творческая

инициативность в действиях в соответствии с правилами; 4) исполнение

1Пензулаева Л. Подвижные игры и игровые упражнения для детей 5-7 лет. – Москва: Просвещение, 2001. – С. 92. 2Пензулаева Л. Подвижные игры и игровые упражнения для детей 5-7 лет. – Москва: Просвещение, 2001. – С. 36. 3Круцевич Т. Теория и методика физического воспитания. – Киев: Олимпийская литература, 2003. – Т. 1. – С. 86.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

52

отдельных ролей в игре, согласно её сюжету, что устанавливает

определенные взаимоотношения в коллективе участников игры; 5)

внезапность, изменчивость ситуации в игре требующая от играющих

быстроты реакции, инициативы; 6) элементы соревнований в игре,

требующие полной мобилизации сил и повышающие эмоциональность

игры; 7) сталкивание противоположных интересов в разрешении игровых

«конфликтов», что создает высокий эмоциональный тонус1.

Узбекские народные подвижные игры являются не только средством,

но и методом физического воспитания. Понятие игрового метода в

воспитании отражает методические особенности игры, то ест то, что

отличает её в методическом отношении от других методов воспитания

(элемент соревнований, сюжетность, образность, разнообразные способы

достижения цели, относительная самостоятельная действий). Игровой

метод используется главным образом для комплексного

совершенствования движений в усложненных вариативных условиях. В

подвижных играх совершенствуются и закрепляются естественные

движения и отдельные навыки и умения, приобретенные на занятиях

гимнастикой, легкой атлетикой и другими видами спорта.

Узбекские народные игры достаточно многообразны по своему

содержанию, тематике и организации. Одни игры имеют сюжет, правила их

тесно связаны с сюжетом. Ест игры, в которых сюжет и действия играющих

обусловлены текстом. Привлекательны для детей в узбекских играх

различные попевки, что способствует обогащению речи, развитию словаря.

Таким образом, воспитание ловкости ребёнка-дошкольника наиболее

успешно осуществляется в подвижных играх. Новизна, необычность и

сложность внезапно изменяющейся ситуации; необходимость быстрого и

точного реагирования и принятия оптимального решения; побуждают

дошкольников к быстрым ответным реакциям, проявлению находчивости,

использованию своих врождённых способностей, осознанному

применению наработанных двигательных навыков.

1Громова О. Спортивные игры для детей. – Москва: ТЦ Сфера, 2002. – С. 128.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

53

NIZOLARNI BARTARAF ETISHNING IJTIMOIY-MA’NAVIY VA AXLOQIY-PEDAGOGIK ASOSLARI

Rezume. Mazkur maqolada sharq va g‘arb

xalqlarining nizolarni bartaraf etish bо‘yicha ijtimoiy-

ma’naviy va axloqiy-pedagogik qarashlari bayon etilgan. Tayanch tushunchalar: nizo, ijtimoiy va ma’naviy-

axloqiy qarashlar, ma’naviy qadriyatlar, buyuk

allomalar, muomala madaniyati.

Abstract. This article describes the social-spiritual

and moral-pedagogical views of the peoples of East and West on the prevention of pedagogical conflicts.

Key concepts: conflict, social, spiritual and moral views, moral values, great

ancestors, the culture of communication. Резюме. В данной статье изложены социально-духовные и

нравственно-педагогические взгляды народов Востока и Запада по поводу

предотвращения педагогических противоречий. Основные понятия: конфликт, социальные и духовно-нравственные

взгляды, духовные ценности, великие предки, культура общения. Kishilik jamiyatining ilk davrlaridayoq inson hayoti va faoliyatini muayyan

tartibda yо‘lga qо‘yish, uning hayot tarziga ta’sir etuvchi turli salbiy omillarni

о‘rganish, ulardan о‘zini saqlash ma’naviy qadriyat va axloq normasi sifatida rivojlantirilgan. Barcha xalqlarning milliy ma’naviy va axloqiy talablari tarkibida

tinch va osuda, xursandchilik va shukronalik bilan umr kechirish, jamiyat hayoti,

shaxsiy va oilaviy hayotdagi ziddiyatlarni chuqurlashtirmaslik, nizolardan о‘zini olib qochish, hayotini qadrlash, urush, janjal, behurmatlikni qoralash, ularning

kelib chiqish sabablarini tadqiq etish, yurt obodligi va oila ravnaqi, shuningdek, inson barkamolligini muhofaza qilish, nizo va ziddiyatlarsiz yashashga intilish

milliy ma’naviyatimizning ajralmas tarkibiy qismi bо‘lgan.

Har bir tarixiy jarayonda tinchlik, osudalik, ravnaqni asrab-avaylashga qaratilgan sa’y-harakatlar bо‘lgan. Mutafakkirlarning kо‘pchiligi, ayniqsa, buyuk

olimlar tinchlik va uning qadri, ahamiyati borasidagi о‘z fikrlarini bildirib

о‘tishgan. Ular faqat tinchlik sharoitidagina odam komillikka erisha oladi, deb hisoblashgan. Tinchlik sharoitida yashagan insongina yaratuvchanlik qudratiga

ega bо‘ladi deb ta’kidlangan. Yaratuvchanlik esa jamiyatni olg‘a rivojlantiradi. Shu

bois tinchlik inson baxt-saodatining muhim shartlaridan biri ekanligini ajdodlar

*Narzikulova Dilnoza Xoshimjonovna, Navoiy davlat pedagogika instituti, umumiy pedagogika psixologiya kafedrasi o‘qituvchisi. e-mail: [email protected]

D. Narzikulova*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

54

yaxshi anglaganlar va nizolar, urushlar, qarama-qarshiliklarsiz yashash tamoyillarini hayot mezoniga aylantirishga chaqirgan.

Insoniyat ma’naviy qadriyatlariga aylangan “Guliston” va “Bо‘ston”, “Bahoriston”, “Shohnoma”, “Donishnoma”, “Kalila va Dimna”, “Sindbodnoma”,

“Ming bir kecha”, “Qobusnoma”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”,

“Saodatnoma”, “Siyosatnoma”, “Qutadg‘u bilig”, “Devonu lug‘otit turk”, “Hibat ul-haqoyiq”, “Axloqi Jamoliy”, “Xamsa” kabi asarlarda, mutafakkir shoirlarning

asarlari va she’rlari, aforizmlari va ibratli sо‘zlarida, insoniyat etik-estetik

qadriyatlari tizimida yashash tarzi, konfliktlarsiz yashay olish tamoyillari va mezonlari alohida о‘rin olgan.

Sharq mutafakkirlaridan Muhammad Muso al-Xorazmiy (782-847), Abu Nasr Forobiy (870-910), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu Ali ibn Sino (980-

1037), Yusuf Xos Hojib (XI asr), Ahmad Yugnakiy (XII-XIII asrlar), Pahlavon

Mahmud (1247-1325), Mahmud Qoshg‘ariy (XI asr ), Alisher Navoiy (1441-1501), shuningdek, islom madaniyati va islomiy ilmlarning buyuk namoyandalari Imom

al-Buxoriy (810-870), Hakim at-Termiziy (750/760-869), az-Zamahshariy (1075-

1144), Imom al-Moturudiy (870-975) va boshqalarning ilmiy-nazariy qarashlari

sirasida inson tinch hayot tarziga loyiq ekanligi uqtiriladi va odil podshoh о‘z

fuqarolariga tinch hayotni ta’minlab berishi lozimligi targ‘ib qilinadi.

Aflotun fikriga kо‘ra, har bir odam qalbida ikki о‘zaro bir-biriga qarama-qarshi bо‘lgan quvvat: g‘amginlik va quvonch, lazzat va iztirob mavjud bо‘ladi.

Mazkur quvvatlardan biri tahsinga sazovor, ikkinchisi hayvoniy quvvatdir. Shu bois qonun hayvoniy quvvatni emas, balki tahsinga sazovor quvvatni muhofaza

qilishi hamda rivojlantirishi darkor. Aflotun shuni ta’kidlaydiki, hayvoniy quvvat

tomonida bо‘lgan ziddiyat kuchli va og‘ir, tahsinga sazovor bо‘lgan quvvat

tarafdagi ziddiyat esa muloyim va xushkо‘ngil bо‘ladi. Har bir odam mana shu

ikki quvvat о‘rtasida ekanligini aniq anglashi hamda har vaqt tahsinga sazovor

quvvat tomonida bо‘lishga harakat qilishi lozim. Agar ularning о‘zlarining kuchlari mana shu vazifani amalga oshirishga yetmasa, bunday odamlar avliyolar oldiga

borib, ularning adolatli hukmlariga bо‘ysunishlari darkor1. Abu Nasr Forobiyning ta’kidlashicha, о‘qituvchining faoliyati yoshlarda

san’atni egallash uchun axloqiy me’yor va amaliy kо‘nikma hosil qilishga

yо‘naltirilgan bо‘lishi kerak. “Bunday inson barkamollikning oliy darajasiga

1Qarang: Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда ислом маданияти. – Тошкент: Шарқ. – Б. 384; Анвар Ҳожиаҳмад. Жаннат калити. – Тошкент: Мовароуннаҳр, 1998. – Б. 208; М. Н. Нуритдинов. Из истории общественно-философской мысли в XVI-XVII веках. – Тошкент: Ибн Сино, 1996. – Б. 216; Каримов Э.Э. Яссавийа и ходжагон Накшбандийа: история действительная и вымышленная. – Тошкент: Узбекистон. 2000. – Б. 72;

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

55

yetib, baxt chо‘qqisiga erishadi: bu inson baxtga erishish yо‘llarini biladigan insondir”. Uning fikricha, barcha axloqiy normalar va qoidalar, yaxshi yoki

yaramas, ijobiy yoki salbiy axloqiy xatti-harakatlar, xullas, insonning barcha harakatlari uning о‘z baxtiga erishishiga qanday munosabatda bо‘lishi bilan

baholanadi. “Munosib inson” bо‘lish uchun odamda ikki imkoniyat: ta’lim va

tarbiya olish imkoniyati bor. Ta’lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa – bu kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy

faoliyatni yaratishga olib boradigan yo‘ldir... Ustoz shogirdiga juda qattiq zug‘um,

haddan tashqari kо‘p yon berishga ham intilmasligi lozim, chunki ortiqcha zug‘um shogirdda ustozga nisbatan nafrat uyg‘otadi, shogird ustozning juda ham

yumshoqligini payqab qolsa, unda ustozni mensimaslik va u beradigan bilimdan sovishga moyillik kelib chiqadi.

Abu Rayhon Beruniyning asarlarida ulug‘ olimlarga xos ikki xususiyat bor:

1. Hur va betaraf muomalada bo‘lish. 2. Musbat bilimga nomuvofiq va aqlga uyg‘un bо‘lmagan bо‘sh va asossiz fikrlarga bog‘lanib qolmaslik. Mavzuni tanqidiy

izohi bilan tadqiq etmoq, yetarli dalillar topilgandan keyin haqiqatni tasdiqlamoq

lozim, degan edi. U insonning qadr-qimmatini ulug‘lagan, insonlarning ishonch va

ma’murliklari bir-birinikidan farq qilishiga diqqatni tortgan, ammo dunyo

madaniyati takomil va shu rang-baranglik natijasida bunyod bo‘lganini

tasdiqlagan. Uning fikricha, insonlar uch sabab bilan baxtsizlikka duchor bо‘ladi: 1. Inson yer yuzida yaratilganlar orasida eng mumtozidir, ammo insonlar

qizg‘anchiqlik sababi bilan bir-birlarining qо‘llarida bо‘lgan narsalarga kо‘z tikadi. Bu ham ijtimoiy huzursizlikka sabab bо‘ladi.

2. О‘z ishonchini, mazhabini va qabilasini boshqalardan ustun ko‘rmoq

insonlar orasida nifoqlarga yo‘l ochadi.

3. Xurofotlar va bо‘sh (asossiz) ishonchsizlik insonlikning takomilini orqaga

surmoqda va tushunmovchiliklarni yuzaga keltirmoqda.

“О‘qituvchiga kelganda maqsad gapni cho‘zish emas, balki о‘quvchini zeriktirmaslik, chunki doimo bir xil narsaga qaray berish sabrsizlikka olib keladi.

О‘quvchi fandan fanga о‘tib tursa, turli bog‘larda yurganga о‘xshaydi. Birini ko‘rib ulgurmay, boshqasi boshlanadi va u kishi “har bir narsada о‘ziga yarasha lazzat

bor” deyilganidek, ularni kо‘rishga qiziqadi va kо‘zdan kechirishni istaydi. Bir xil

narsa charchatadi, xotiraga malol keltiradi...(Beruniy “Hindiston”) ... Bilimsizlikka minib olib, jо‘rttaga о‘z sо‘zida turib olgan kishi bilan

“bahslashish maqsadga biron foyda yetkazmaydi”. Beruniyning “Mineralogiya”,

“Hindiston” asarlarida keltirilishicha, “axloqiy mukammal kishi lazzat me’yorini biladi, ammo shunday kishilar borki, ularning talab-ehtiyojlari cheksiz bо‘lib,

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

56

ularga “dunyoning kо‘rki behuzur, uning gо‘zalliklari esa xunuk”. ... Inson о‘z ehtiroslariga hukmron, ularni о‘zgartirishga qodir, о‘z jon va tanini tarbiyalar

ekan, salbiy jihatlarini maqtagulik narsalarga aylantirishga, uni ma’naviy shifokorlik bilan davolashga hamda asta-sekin axloq haqidagi kitoblarda

kо‘rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga qodirdir.

Ibn Sino tasavvurida о‘qituvchi mard, adolatparvar va dilkash, bola tarbiyasi usullari hamda axloq qoidalarini yaxshi biladigan insondir1.

О‘qituvchi о‘quvchi tabiatini о‘rganib, aql tuzilishiga kirishi kerak. Ibn

Sinoning fikricha, о‘quvchiga qarata aytilgan har bir sо‘zida о‘qituvchi imo-ishoradan foydalanishi kerak. Bu faqat shu sharoitda о‘qituvchi о‘quvchining

mayli va qobiliyatini aniqlab, kasb tanlashda unga yordam bera oladi. Agar yomon xulq odatga kirib qolsa, u mijoz buzilishini keltirib chiqaradi. G‘azab kuchli

qizdiradi, qayg‘u kuchli ozdiradi, xafsalasizlik nafsoniy quvvatni bо‘shashtirib,

mijozni beg‘amlikka moyil qiladi. Xulqning mо‘tadilligi natijasida ham nafs, ham badan sog‘lom bо‘ladi... Agar sendagi yomon xususiyatni dо‘sting о‘z vaqtida

kо‘rsatib, uni tuzatishga yordam bermasa, sendagi bu yomon xususiyat hozircha

kichik bо‘lsa-da, u keyinchalik odat tusiga kirib qolishi mumkinki, uni tuzatish

qiyin bо‘lib qoladi. U (davlat boshlig‘i) o‘zidagi butun kamchiliklarni tuzatishi

kerak, toki birorta dog‘ qolmasin. Shundagina u boshqalarda yaxshi sifatlarni

tarbiyalay olishi mumkin. Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan tо‘g‘ri foydalanilsa, oila baxtli bо‘ladi. Buning uchun “Tadbiri manzil”dan foydalanish

kerakki, unda tarbiyaning tо‘g‘ri usullari kо‘rsatilgan. Tusiyning ta’kidlashicha, о‘qituvchining vazifasi mohir davlat rahbariniki

kabidir. О‘qituvchi ham rahbar kabi kо‘rgan va eshitganlarini yaxshi esda saqlab

qolishi, idrokli va farosatli bо‘lishi, ma’noli nutqqa ega bо‘lishi va о‘quvchilarga

о‘z fikrini aniq bayon eta olishi, ilmni faqatgina sevmay, balki о‘z bilimini

о‘quvchilariga ham berishi, adolatparvar, yolg‘ondan hazar qiladigan, mag‘rur va

nomusli, о‘quvchilariga nisbatan adolatli, belgilangan maqsadiga erishish uchun qat’iyatli bо‘lishi kerak.

Demokrit “Hasad kishilar orasida janjalni boshlab beradi” – deb ta’kidlaydi. Uning fikriga kо‘ra odamlar о‘z salbiy xislatlarining quli bо‘lib qolganlarida, mana

shu xislatlar ularga yо‘lboshchilik qila boshlaydi va oxir-oqibatda tomonlar

qarama-qarshiligi uchun yо‘l ochiladi. Shuning uchun buyuk pedagog olim V. A. Suxomlinskiy: “G‘arazgо‘y odam haqgо‘y ham, qat’iy ham, mard ham, burchiga

1Ҳомидий Ҳ. Тасаввуф алломалари. – Тошкент: Шарқ. – Б. 208; Комилов Н. Тасаввуф. Биринчи китоб. – Тошкент: Ёзувчи, 1996. – Б. 280; Комилов Н. Тасаввуф. Иккинчи китоб. – Тошкент: Ғафур Ғулом, 1999. – Б. 204; Суфизм в констекте мусульманской культуры. – Москва: Наука. 1989. – Б. 339.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

57

sodiq ham bо‘lolmaydi” deb hisoblaydi. Binobarin, konfliktologiya asoslarida mana shunday ibratli sо‘zlar, aforizmlar, maqol va matal, xalq og‘zaki ijodi

namunalaridan unumli foydalanish ta’lim tizimi orqali о‘quvchilar tafakkurida konflikt, tomonlar qarama-qarshiligiga nisbatan tо‘g‘ri munosabatni

shakllantirish ta’kidlanadi.

Buyuk faylasuf I. Kantning fikriga kо‘ra esa, “Shuhratparastlikka berilish qadimdan donolarni beaql qilib kelgan”. Binobarin, shuhratparastlik aqlli

odamlarni idrokli xulosalardan mahrum qiladi, insonni aqlsiz ishlar qilishga

undaydi, oqibatda esa odamlar orasi buziladi, inson о‘z dо‘st-yorlari, yaqinlari, qarindoshlaridan mahrum bо‘ladi.

Sh. Dyukloning fikriga kо‘ra, “G‘azab – bir muddatlik oshkora nafrat; nafrat esa – yashirin, doimiy g‘azabdir”. G‘azabga kirgan odam о‘z g‘azabidan о‘zga

narsani kо‘rish imkoniyatidan mahrum bо‘ladi. Oqibatda о‘ziga yaqin bо‘lgan

odamlarning kо‘nglini og‘ritib qо‘yadi. Konflikt vaziyatlarda g‘azabni qо‘llab bо‘lmaydi. G‘azab munosabatlarda keskinlikka olib keladi, ular о‘rtasida yechib

bо‘lmaydigan muammolarni, oshib bо‘lmaydigan devorlarni keltirib chiqaradi.

Buning oqibatida esa tomonlar о‘zga tomonni kechirishga о‘zida kuch topa

olmaydi.

F. Volterning fikricha: “Barcha janjallarning о‘ziga xos xususiyati – ikkala

tomonning zaifligidir”. M. Gorkiy esa, “Biz bir-birimizga e’tibor bilan munosabat bildirishni

о‘rganishimiz lozim, dunyoda eng ajib, eng oliy haqiqat inson ekanligimizni tushunmog‘imiz kerak” deb ta’kidlagan1.

Insonga bо‘lgan tо‘g‘ri munosabat uni anglash, uning qadriyatlari va

fikrlarini to‘g‘ri qabul qilishni anglatadi. Shu bois, J. Labayer shunday deydi: “Bir

qarashdayoq kishi haqida hukm chiqarish yaramaydi. Fazilatlar odatda kamtarlik

qobig‘i bilan о‘ralgan, kamchiliklar riyokorlik niqobiga yashiringan bо‘ladi”.

Binobarin, barcha xalqlar milliy madaniyatida, tamaddunlar rivojida, turli xalqlar ilmiy va ma’naviy qarashlar sirasida ziddiyat va nizolarga obyektiv baho

berishga harakat qilingan bо‘lib, nizo va ziddiyatlar haqidagi ijtimoiy va ma’naviy qarashlar tizimi ularning tarbiyaviy ahamiyati, inson shaxsiyatini bunyod

qilishdagi roli nuqtayi nazaridan shakllantirilgan.

1Qarang: Гришина Н. В. Психология конфликта. – Санкт-Петербург, 2009. – C. 112.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

58

KASB-HUNAR TA’LIMI: BО‘LAJAK TADBIRKORLARNI AMALIY FAOLIYATGA YО‘NALTIRIB TAYYORLASH

Rezume. Ushbu maqolada bо‘lajak kichik mutaxassislarni tadbirkorlik faoliyatiga tayyorlash uchun

mamlakatimizda yaratilayotgan shart-sharoitlar,

bo‘lajak tadbirkorlarning amaliy faoliyatga tayyorligini belgilovchi kompetentlik turlari, mutaxassis

kompetentligining asosiy muhim kompetentlari,

bо‘lajak tadbirkorlar modeli hamda kichik

tadbirkorlarning kasbiy kompetensiyasi tuzilmasi

keltirilgan. Tayanch tushunchalar: kompetensiya, kasbiy tayyorgarlik, amaliy kasbiy

tayyorgarlik, kasbiy kompetentlik.

Abstract. This article describes the conditions of preparation of the future small specialists created in our country for entrepreneurship, types of

competencies that define the professional preparedness of businessmen, the

basic core competencies of specialists, a model for future entrepreneurs, as well

as the structure of the professional competence of small businessmen.

Key concepts: competence, professional training, practical training, professional competence.

Резюме. В данной статье описаны создаваемые в нашей стране

условия подготовки будущих младших специалистов к предприни-мательской деятельности, виды компетенций, определяющих готовность

специалиста к предпринимательской деятельности, основные ключевые

компетенции специалистов, модель будущих предпринимателей, а также

структура профессиональной компетенции младших предпринимателей.

Основные понятия: компетенция, профессиональная подготовка, практическая профессиональная подготовка, профессиональная

компетентность.

Mamlakatimizda iqtisodiyotning barqaror о‘sishini ta’minlash va tadbirkorlik uchun barcha qulay shart-sharoitlarni yaratish hamisha ustuvor

maqsad va vazifa bо‘lib kelgan. Ushbu vazifalarni amalga oshirishda olib

borilayotgan iqtisodiy islohotlarning samaradorligi, iqtisodiy о‘sishning yuqori va barqaror sur’atlari ta’minlanishi, aholi bandligi va farovonligi darajasining izchil

*Raxmatullayeva Durdona Ravshanovna, О‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi kadrlarining malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash instituti, katta ilmiy xodim-izlanuvchisi. E-mail: [email protected]

D. Raxmatullayeva*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

59

ravishda о‘sib borishi kо‘p jihatdan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasining taraqqiyotiga bog‘liqdir.

Tadbirkorlik muhitini yaxshilash borasida olib borilayotgan ishlar xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning reytinglarida о‘zining ijobiy ifodasini topmoqda. 2015-

yilning oktabr oyida Jahon bankining “Biznes yuritish” reytingi e’lon qilinib, ushbu

reytingda О‘zbekiston 87-о‘rinni egalladi. Shuningdek, “Kichik biznes subyektlariga kredit berish” deb nomlangan kо‘rsatkich bо‘yicha 42-о‘rinni

hamda jahon bankining ma’ruzasida О‘zbekiston keyingi yillarda tadbirkorlik

faoliyati uchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash sohasida eng yaxshi natijalarga erishgan dunyodagi 10ta davlat qatoridan joy olgani qayd etildi. Ushbu

yо‘nalishdagi islohotlar natijasida bugungi kunda yalpi ichki mahsulotining kichik biznes va xususiy tadbirkorlikdagi ulushi 56,7 foizga yetdi1.

Shuningdek, respublikamiz iqtisodiyotida xususiy mulkning о‘rni va rolini

oshirish, xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish yо‘lidagi tо‘siq va cheklovlarni bartaraf etish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, yalpi ichki

mahsulotda kichik tadbirkorlik ulushini oshirish maqsadida 2015-yilda “Xususiy

mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash,

ularni jadal rivojlantirish yо‘lidagi tо‘siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari

tо‘g‘risida”gi 4725-sonli Farmon qabul qilindi2.

Kichik biznesda muvaffaqiyatli tadbirkorning о‘ziga xos xususiyati, о‘z ishini ochishga va yuritishga jazm qilgan, о‘z faoliyati natijalari uchun javob berishga

tayyor tadbirkorning kо‘p qirrali faoliyatidan iborat. Tadbirkor (u ham mulkdor) bir vaqtning о‘zida ham tadbirkor, ham iqtisodchi, ham marketolog, ham

moliyachi, ham ishlab chiqaruvchi, ham yurist hisoblanib, u sanab о‘tilgan har bir

kasbni hisobga olgan holda mustaqil ravishda qarorlar qabul qila olishi kerak.

Kasb-hunar ta’limi muassasalari о‘quvchilarining kasb faoliyatiga

tayyorgarligi kasb faoliyati asosi, iqtisodiy tafakkuri va tahliliy kо‘nikmalarning

shakllangan bilim, malaka va kо‘nikmalarning kasbiy kompetensiyalar, amaliy faoliyatga yо‘naltirib tayyorlashning psixologik va ijtimoiy tashkil etuvchisi

mavjudligi kabi mezonlar bilan tavsiflanadi. Shuning uchun kichik biznes tadbirkorlarining amaliy faoliyatga kasbiy tayyorgarligiga biz integrativ

1Каримов И. А. 2016 йил 16 январдаги 2015 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилда иқтисодий ислоҳoтларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маъруза. «Халқ сўзи» газетаси, 2016 йил 16 январь. 2Каримов И. А. 2015 йил 15 майда “Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 4725-сонли Президент Фармони.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

60

tayyorgarlik sifatida qaraymiz, chunki uning faoliyati kо‘p vazifali bо‘lib, о‘z ichiga tashkiliy-boshqaruv, moliyaviy-iqtisodiy, axborot-tahliliy, ijtimoiy-shaxsiy

jihatlarni qamrab oladi. Tadbirkorlik faoliyatiga kasbiy tayyorgarlikning maqbul darajasini

shakllantirish uchun о‘quvchilarning kasbiy faoliyatga tayyorgarlik asosini

rivojlantirish zarur. Kichik biznes tadbirkorlarini yо‘naltirib tayyorlash shaxsiy ta’lim talablariga va shaxsiy kasbiy martabaga mos kelishi, ma’lum darajada

bо‘lajak kasb faoliyatiga yо‘naltirilgan bо‘lishi, ya’ni amaliyotga va shaxsga

yо‘naltirilganlik xususiyatiga ega bо‘lishi lozim. Bu esa ta’lim oluvchining subyektiv faolligini nazarda tutadi. Eng muhimi shaxsga yо‘naltirilgan ta’lim har

bir ta’lim oluvchining tо‘laqonli rivojlanishi uchun sharoitlar yaratadi. Ta’lim oluvchining faoliyati shunday xususiyatlarga ega bо‘lishi kerakki, ularda bilim va

bо‘lajak kasb faoliyatining xususiyatlari namoyon bо‘ladi. Faoliyatning bilimdan

kasb faoliyati tomon dinamik harakatlanishi uchun birinchisini ikkinchisiga ehtiyoj va sabab, maqsad, harakat, vosita, predmet va natijalarni tegishlicha almashtirib,

о‘zgartirish uchun pedagogik sharoitlar yaratish zarur.

О‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi xususiy tadbirkorlikni

har tomonlama yuzaga keltirishga va rag‘batlantirishga, о‘z qо‘l ostidagilarni

madaniyatli faoliyat yuritishi, oqilona iqtisod olib borishi, odamlarga qanday qilib

tejamkor bо‘lishni kо‘rsatishga qodir bо‘lgan mutaxassisni shakllantirish zarurligini taqozo etadi.

Ta’lim mazmunini rivojlantirishning zamonaviy yо‘nalishlaridan biri kasbiy tayyorgarlikning shakllanganlik darajasini о‘lchash zaruriyatiga bog‘liq bо‘lib,

bо‘lajak kichik biznes tadbirkorlarining amaliy faoliyatga tayyorligi о‘z kasb

faoliyatini kognitiv, motivatsion, operatsion, kommunikativ, tanlash darajada

amalga oshirish qobiliyati bilan belgilanadi.

Tayyorgarlikning kognitiv kompetenti о‘z ichiga tadbirkorlik faoliyatining

mohiyati tо‘g‘risidagi bilimlar tо‘plami, kichik biznes muammolarini hal etishda muhimligining roli va ahamiyatini tushunishni qamrab oladi.

Kasbiy tayyorgarlikning motivatsion (sababli) kompetenti mutaxassisning kichik biznes tadbirkorlari bilimlari va kо‘nikmalarini takomillashtirishga

yо‘naltirilganligi bilan tavsiflanadi.

Tayyorgarlikning tanlash kompetenti tadbirkorlik sohasini tanlash hamda uni mustaqil rejalashtirish kо‘nikmasi bilan belgilanadi. Avvalo, buning uchun

biznes g‘oya kerak. “Yangi g‘oya – eng katta resursdir”1. Tadbirkorlik g‘oyasining

1Черняк В. З. История предпринимательства: учебное пособие для студентов, обучающихся по экономическим специальностям. – Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. – С. 607.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

61

mavjudligi tadbirkorlik faoliyatining asosiy omili hisoblanadi. Ishni endi boshlagan tadbirkor uchun biznesning individual va umumiy maqsadlariga erishishda sof

foyda, xarajatlarni qoplash uchun vaqt bо‘lishi zarur. Tadbirkorlik faoliyatiga tayyorgarlikning texnologik yoki operatsion

kompetenti bо‘lajak kichik mutaxassislarda shakllantirilishi lozim bо‘lgan

kо‘nikma va malakalar yig‘indisi bilan ifodalanadi, ya’ni marketing, menejment, buxgalteriya hisobi, biznes-rejalashtirish, kichik biznes va tadbirkorlik asoslari,

iqtisodiy tahlil qilish va boshqa bilimlarni amalda qо‘llash kо‘nikmalari bilan

belgilanadi. Tadbirkorlikning kommunikativ kompetenti shaxslararo muloqotda

refleksiyaning yuqori darajasini egallashga asoslangan bо‘lib, bо‘lajak kichik mutaxassisning kompetentligi qaror topishining eng muhim sharti hisoblanadi.

Bu kompetentlar har qanday mehnat faoliyati kompetensiyasining

elementlari sifatida qaraladi. N. A. Muslimovning ta’kidlashicha, “kompetentlik inglizcha “competence”

tushunchasining lug‘aviy ma’nosi “qobiliyat” demakdir, biroq kompetensiya

atamasi bilim, kо‘nikma, mahorat va qobiliyatni ifodalaydi”.

“Kompetentlik – bu talabaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy

faoliyati amalga oshirilishi uchun zarur bо‘lgan bilim, kо‘nikma va malakalarning

egallanishi hamda ularni kasbiy faoliyatda qо‘llay olish bilan ifodalanadi1. Psixologik nuqtayi nazardan A. K. Markova bunday ta’kidlaydi:

“kompetentlik bu aniq odamning tavsifi, aynan – kasb talablariga moslash darajasining shaxsiy tavsifidir”. U kompetentlikni mustaqil va mas’uliyat bilan

(ta’sirchan kompetentlik) harakat qilishga imkon beruvchi ruhiy holat sifatida

odamning ma’lum bir mehnat vazifalarini bajarish qobiliyati va kо‘nikmasiga ega

bо‘lishi sifatida belgilaydi.

K. Markova kasbiy kompententlikni yanada aniqroq ifodalab, uning

quyidagi turlarini ajratadi: ­ maxsus kompententlik – о‘z kasbiy faoliyatini yetarlicha yuqori darajada

egallaganlik, о‘zining bundan keyingi kasbiy rivojini loyihalash qobiliyati; ­ ijtimoiy kompententlik – birgalikdagi (guruhiy, kooperativ) kasbiy

faoliyat, hamkorlikni egallash, shuningdek, mazkur kasbda qabul qilingan kasbiy

munosabat usullarini egallash, о‘zining kasbiga oid mehnatining natijalari uchun ijtimoiy javobgarlik;

1Муслимов Н. А. Касб таълими ўқитувчисини касбий шакллантиришнинг назарий-методик: пед.фан.док. … дис. – Тошкент, 2007. – Б. 349.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

62

­ shaxsiy kompententlik – shaxsiy о‘zini ifodalash va о‘zini rivojlantirish usullarini, shaxsning kasbiy deformatsiyalariga qarshi turish vositalariga ega

bо‘lish; ­ yakka tartibdagi (individual) kompetentlik – kasb doirasida о‘zini

namoyon qilish va individuallikni rivojlantirish usullarini egallash, kasbiy о‘sishga

tayyor turish, individual о‘zini saqlash qobiliyati, kasbiy qarishga, о‘z mehnatini oqilona tashkil etish kо‘nikmasi1.

E. F. Zeyerning fikriga kо‘ra:

1) maxsus kompetentlik – aniq belgilangan faoliyat turlarini mustaqil bajarishga tayyorlanganlik, umumiy tor ixtisoslikdagi masalalarni yechish va о‘z

mehnati natijalarini baholash kо‘nikmasi, ixtisosligi bо‘yicha yangi bilimlar va kо‘nikmalarni mustaqil egallash kо‘nikmasi;

2) shaxsiy kompetentlik – kasbiy mehnatda о‘z malakasini doimiy oshirishga

va о‘zini namoyon qilishga tayyor turish, kasbiy refleksiya qobiliyati, kasbiy inqirozlar va deformatsiyalarni yengib о‘tish qobiliyati2.

G. V. Bezyuleva “kompetentlik biror narsani sifatli va samarali bajarish

qobiliyati, ma’lum bir ishchi funksiyalarni bajarishga qо‘yilgan talablarni

qanoatlantirish qobiliyatidir” degan ta’rifni beradi3.

Y. O. Ivanova esa “kasbiy kompetentlik” deganda bilim, kо‘nikma, malakalar

tizimini emas, balki aniq vaziyatlarda hayotiy muhim muammolarni hal qilish qobiliyatini va uning qaror topgan shaxsiy sifatlari ekanligini ta’kidlaydi4.

Pedagogik adabiyotlarda “kasbiy kompetentlik” tushunchasi kasbiy bilimlar, kо‘nikmalar yig‘indisi, shuningdek, kasbiy faoliyatni bajarish usullari”ni

anglatadi.

Biz bо‘lajak tadbirkorlarning kasbiy kompetentlik ta’rifini tadbirkorlik

faoliyatini mavaffaqiyatli amalga oshira olish qobiliyati tarzidagi ta’rifini taklif

etamiz, bu ta’rif murakkab dinamik yaxlitlikni ifodalaydi, ya’ni daromad olishga va

shaxsning, jamiyatning ehtiyojlarini qanoatlantirishga yо‘naltirilgan kichik biznesni tashkil etishda namoyon bо‘ladi.

Shunday qilib, bо‘lajak tadbirkorlarning kompetentligi iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega natijaga mо‘ljallangan kо‘nikmalar va malakalarga asoslangan

1Маркова А. К. Психология профессионализма. – Москва: Знание, 1996. – С. 312. 2Зеер Э. Ф. Модернизация профессионального образования: компетентностный подход. – Москва, 2005. – С. 216. 3Безюлева Г. В. Профессиональная компетентность специалиста: точка зрения психолога // Профессиональное образование. 2005. – № 12. – С. 72-79. 4Иванова Е. О., Осмоловская И. М. Дидактика в информационном обществе // Педагогика. – Москва, 2009. – № 10. – С. 8-15.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

63

kasb faoliyatining sifatli kо‘rsatkichi hisoblanadi. Kompetentlik kichik korxonaning unumli faoliyatiga erishishning aniq usuli bilan amalga oshiriladi.

Tadbirkorning kasbiy kompetentligi tadbirkorlik faoliyati jarayonining mohiyati va uni tashkil etish usullarini bilish bilan tavsiflanadi.

Bо‘lajak tadbirkorlarning kompetentligini quyidagicha ifodalash mumkin:

­ bilimlar: nazariy, texnologik; ­ kasb mahorati: bilimlar va amaliy tajriba yig‘indisi;

­ faoliyat: amaliy faoliyat kо‘nikmalari, malakalari (amallarni

tizimlashtirish); ­ kasb madaniyati: tafakkurning о‘tkirligi, g‘oyalarni ishlatish qobiliyati va

ularni amalga oshirish, natijani oldindan kо‘ra bilish qobiliyati; Bо‘lajak kichik mutaxassisning amaliy faoliyatidagi ma’naviy javobgarlik,

kasbiy tafakkurning ma’lum tuzilmasini shakllantirishda amaliy faoliyatni

muvaffaqiyatli amalga oshirish zarurdir. Tadbirkorning tafakkuri tadbirkorlik faoliyatining xususiyatini innovatsion shaxs sifatida oldindan belgilab berib, uni

jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanish sharoitlariga moslab shakllantiradi. Bu

sharoitlar muvaffaqiyatga intilishning yuqori darajasi, maqsadga erishishda

qat’iyatlilik, kuchli mehnatga intilishni zarurat qilib qо‘yadi.

Kichik biznes mutaxassisi faoliyati modeli uning mehnat faoliyatida bajarishi

lozim bо‘lgan vazifalarni tahlil qilish bilan ifodalanadi. Kichik biznes mutaxassisi faoliyatining modeli Davlat standarti talablariga javob beruvchi о‘quvchining

modeliga asoslanadi. Kichik biznesni samarali tashkil etish uchun о‘quvchiga quyidagi bilimlar

zarur:

­ boshqaruv usullari va ularni qо‘llash sharoitlari;

­ rahbar faoliyatining ijtimoiy-psixologik asoslari;

­ jamoani boshqarishda nizoli vaziyatlarni hal etish;

­ korxonada mehnat resurslarini boshqarish tizimi; ­ korxonaning tо‘lov qobiliyati va moliyaviy barqarorlik kо‘rsatkichlari;

­ soliqqa tortishning mohiyati va funksiyalari, soliq turlari va ularni hisoblash metodikasi;

­ tashkilotning moliyaviy-xо‘jalik faoliyatini tahlil qilish usullari va

uslublari. Yuqorida kо‘rsatib о‘tilgan bilimlar asosida о‘quvchida quyidagi kо‘nikmalar

shakllanadi: jamoa oldida turgan tashkiliy masalalarni hal qilish; jamoada qulay

psixologik muhitni yaratish, mehnat resurslarini samarali boshqarish, kadrlar faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish, korxona strategiyasini ishlab chiqish,

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

64

prognozlar tuzish uchun tashkilotning tо‘lov qobiliyati va moliyaviy barqarorligi tо‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalanish, yuzaga kelishi mumkin bо‘ladigan xavf-

xatar darajasini baholash, tashkilot faoliyatining moliyaviy-xо‘jalik kо‘rsatkichlarini hisob-kitob qilish, soliq deklaratsiyalari bilan ishlash, о‘z ishida

iqtisodiy, me’yoriy-boshqaruv hujjatlaridan va ma’lumotnoma materiallaridan

foydalanish, iqtisodiy va boshqaruv masalalarini hal qilish uchun dasturiy ta’minot, kompyuter va telekommunikatsiya vositalaridan foydalanish.

Demak, bо‘lajak tadbirkorlarning amaliy faoliyatga yо‘naltirilgan

tayyorgarligi kasbiy kompetentlik, iqtisodiy tafakkur va tahliliy kо‘nikmalarning mavjudligi bilan tadbirkorlik faoliyatining barcha turlari integratsiyasi, qarorlar

(boshqaruv, ishlab chiqarish, moliyaviy) qabul qilish bilan tavsiflanib, ularni amalga oshirish kichik biznes tadbirkorlariga ma’lum daromad keltiribgina

qolmay, balki bajarilgan ishdan qoniqishni ham bildiradi.

“Malakali va haqiqiy hayotga moslashgan mutaxassisning shakllanishi uchun insonning bо‘lajak kasbiy hayotini modellashtirish, nazarda tutilayotgan

kasb vazifalarinigina hisobga olish yetarli emas. Jamiyatda doimiy ijtimoiy-

iqtisodiy о‘zgarishlarni, ishlab chiqarish va texnologik modernizatsiyalash bilan

bog‘liq mehnat bozori dinamikasini hisobga olish va shu asosda kasb-hunar ta’limi

muassasasi о‘quvchisining modelini ishlab chiqish zarur”1.

Kichik biznes tadbirkori modeliga kasbiy va ijtimoiy-shaxsiy sifatlar kiritildik. U ikki tomonning: tashqi (tashqi muhit bilan о‘zaro munosabatlar) va ichki (о‘zini

va о‘z imkoniyatlarini о‘zi baholash) tomonning birligini ifodalaydi. Kichik biznesni tashkil qilish va rivojlantirish uchun kichik mutaxassisni

tayyorlashning konseptual modeli, bir tomondan, uning faoliyatini asosiy kasbiy

tavsiflarini о‘z ichiga oladi, ikkinchi tomondan, mutaxassisning ijtimoiy-shaxsiy

sifatlari majmuini ochib beradi (1-jadval).

Kо‘rsatib о‘tilgan kasbiy va ijtimoiy-shaxsiy sifatlar tadbirkorlik faoliyati

maqsadlari amalga oshirilgan sharoitda shakllanadi va rivojlanadi. Bо‘lajak tadbirkor modeli kasbiy ta’limning pirovard natijasi va pedagogik

jarayonning barcha ishtirokchilarining maqsadga yо‘naltirilgan tarbiyaviy ta’siri tо‘g‘risidagi yig‘ilgan tasavvurdir.

Demak, kichik biznesda tadbirkorlik tuzilmasi tadbirkorlik faoliyatini

iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy-psixologik boshqarishning birligini ifoda etadi. Yuqoridagi kо‘rsatkichlarni baholash maqsadida Shayhontohur transport

kasb-hunar kolleji, Toshkent avtomobil va yо‘llar kasb-hunar kolleji hamda

1Смирнов И. П. Человек - образование - профессия — личность: монография. – Москва: Граф-Пресс, 2002. – С. 420.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

65

Samarqand avtomobil va yо‘llar kasb-hunar kollejlarining “Avtomobillarni ta’mirlash va texnik xizmat kо‘rsatish” ixtisosliklari о‘quvchilari о‘rtasida sо‘rov

о‘tkazildi.

1-jadval Bо‘lajak tadbirkorlarni tayyorlashning konseptual modeli

Kichik mutaxassisning sifatlari

Kasbiy kо‘nikmalari Ijtimoiy-shaxsiy sifatlari

Kichik biznes muammolarini mustaqil hal qilish kо‘nikmalari

Javobgarlik

Korxonaning moliyaviy-iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish, tо‘lov qobiliyatini baholash kо‘nikmalari

Mehnatsevarlik

Tadbirkorlik Intizomlilik

Ishbilarmonlik О‘zini tuta olishi va о‘z-о‘zini nazorat qila olish

Ish yuzasidan aloqalar о‘rnatish Olinayotgan bilimlar, kо‘nikmalar va malakalarning qiymatini tushunish

Shartnoma majburiyatlari bajarilishini hisobga olish va nazorat qilish

Ta’lim olish qobiliyati; о‘z-о‘zini takomillashtirishga tayyor turish

Bozor holatini о‘rganish О‘z kasbiga muhabbat

Muzokaralar olib borish Mustaqillik

Kompetentlik Tashabbuskorlik

Kasbiy mobillik Hissiy barqarorlik

Iqtisodiy tafakkur va analitik (tahliliy) kо‘nikma

Kommunikativlik

Sо‘rovnomaga kо‘ra 24%i iqtisodiyot asoslari, 11%i marketing va

menejment asoslari 19%i informatika va axborot texnologiyalari faniga, 27%

tadbirkorlik asoslari faniga, 11% soliq tizimi, 7% boshqa (tarix, geografiya, ona tili

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

66

va adabiyot faniga, avtomobil tuzilishiga, matematika, fizika va boshqalar.) fanlar o‘quvchilarning amaliy faoliyatga tayyorgarligini oshiradi deb ta’kidladilar.

О‘quvchilarning 24%i tadbirkorlik asoslari faniga, 10%i informatika va axborot texnologiyalari faniga, 53%i avtomobil tuzilishiga, 13%i matematika,

fizika faniga qiziqishini bildirdi.

О‘quvchilarning 29%i tadbirkor kasbiy bilimini baholashda fanlarning nazariy asoslarini bilish, 69%i nazariy bilimlarni tadbirkorning amaliy faoliyati

davomida hayotga tatbiq eta olish, 1%i esa boshqa qobiliyatlar lozimligini

ta’kidladi. Kichik biznes va tadbirkorning amaliy faoliyatida kerak bо‘ladigan aniq

sifatlarga о‘quvchilarning 75%i iqtisodiy bilimlar, 22%i tug‘ma qobiliyatlar, 3% о‘quvchi ham iqtisodiy bilimlar, ham tug‘ma qobiliyatlar kerakligini ta’kidladi.

О‘quvchilar nazariy tayyorgarlik bо‘lajak kasbini egallashini ta’minlay

oladimi deganda, 84% o‘quvchi ta’minlay oladi, 16% o‘quvchi ba’zi hollarda ta’minlay oladi degan fikr bildirdi.

Shunday qilib, kichik biznesda amaliy faoliyatga yо‘naltirib tayyorlashning

shakllanishi о‘z ichiga faoliyatning tadbirkorlik turlariga asosli yondashuv,

maqsadlar, natijalarga erishish uchun zarur bо‘lgan bilimlar majmui, amaliy

kо‘nikmalarni о‘z ichiga olib, ularni amalga oshirishda kichik biznesning asosiy

yо‘nalishlarini о‘rgatish lozim. Shuningdek, biznesni muvaffaqiyatli yuritishga qodir bо‘lgan (firmaning samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi) tadbirkorlarni

talab darajasida tayyorlash uchun iqtisodiyot asoslari, statistika, va menejment va marketing, biznesni rejalashtirish, informatika va axborot texnologiyalari,

tadbirkorlik va biznes asoslari, kreditlarni tashkil etish va uning tartibi,

buxgalteriya hisobi va moliyaviy-xо‘jalik faoliyatini tahlil qilish, davlatning soliq va

investitsiya siyosatining asosiy yо‘nalishlari sohasidagi bilimlar zarur.

Bu maqsadga erishish uchun о‘qitishning yangi texnologiyalaridan

foydalanish, о‘qitishning fanlararo aloqadorligi, aniq tadbirkorlik vaziyatlarini о‘xshatish kabi vositalar zarur bo‘lib, ularni hal qilish an’anaviy (ma’ruzalar,

seminarlar, amaliy ishlar) va noan’anaviy shakllar (о‘yinlar, treninglar, taqdimotlar, krasvordlar va boshqalar) yordamida amalga oshiriladi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

67

KURSANTLARNING HARBIY BILIMLARINI SHAKLLANTIRISHDA TABIIY-ILMIY FANLARNING

AHAMIYATI Rezume. Mazkur maqolada harbiy bilim yurtida

tabiiy-ilmiy fanlarni о‘qitish jarayoni bо‘lg‘usi ofitserlarda komandirlik hamda harbiy-texnik qobiliyatlarni shakllantirish va rivojlantirishdagi muhim omillardan biri sifatida o‘rganilgan.

Tayanch tushunchalar: harbiy ta’lim, tabiiy-ilmiy fanlar, harbiy-texnik qobiliyatlar, komandirlik ko‘nikmalari.

Abstract. In this article the process of teaching of Applied and Pure Sciences in military schools is considered as one of the most important factors of formation and development of commanding and military-technical skills of future officers.

Key concepts: military education, Applied and Pure Sciences, military and technical abilities, commanding skills.

Резюме. В данной статье процесс преподавания естественно-научных дисциплин в военных учебных заведениях рассмотрен как один из важнейших факторов формирования и развития командирских и военно-технических навыков у будущих офицеров.

Основные понятия: военное образование, естественнонаучные дисциплины, военно-технические способности, командирские навыки.

О‘zbekiston Qurolli Kuchlari uchun malakali mutaxassislarni tayyorlash, ularni Ona Vatanga sadoqat, muhabbat ruhida tarbiyalash, ularga qat’iylik, jasurlik va xizmat burchini bajarishga mas’uliyat bilan yondashish hislarini singdirish davlatimiz siyosatining asosiy talablaridan biridir. О‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti: “Qurolli kuchlarning jangovar shayligi harbiy xizmatchining zamonaviy texnika va qurol-yarog‘lar sir-asrorlarini puxta egallashiga, jangchining professional tayyorgarligi, jangovar mahoratiga bevosita bog‘liqdir...”1, – degan sо‘zlari bevosita О‘zbekiston Qurolli Kuchlarini isloh qilish masalalariga alohida e’tibor berilganidan dalolat beradi.

*Vorisova Ra’no Sobirovna, Chirchiq OTQMBYU tabiiy-ilmiy fanlar kafedrasi mudiri, kimyo fanlari nomzodi, QK xizmatchisi. *Yusupova Ra’no Maxamadjanovna, Chirchiq OTQMBYU tabiiy-ilmiy fanlar kafedrasi katta o‘qituvchisi, QK xizmatchisi. 1Каримов И. К. Ўзбекистон Қуролли Кучларининг 19 йиллигига бағишланган байрам табриги. 2011.

R. Vorisova*

R. Yusupova*

MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY FANLAR TA’LIMI

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

68

Mamlakatimizda joriy etilgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablaridan biri ham shundan iboratki, ta’lim muassasalarida о‘qiyotgan о‘g‘il-qizlarimiz, jumladan, kursantlarda ijodiy tafakkurni muntazam ravishda shakllantirish lozim.

Hal etilishi lozim bо‘lgan harbiy topshiriqning muvaffaqiyatli bajarilishini о‘z vaqtida qabul qilingan optimal qaror belgilaydi, chunki qabul qilingan qaror qо‘shinni boshqarishning asosi hisoblanadi. Buning mohiyati shundaki, Qurolli Kuchlar jangovar qobiliyati va shayligi, birinchi navbatda, harbiy xizmatchilarning yuksak ma’naviy, ruhiy fazilatlariga, intellektual imkoniyatlariga bog‘liq bо‘lib, yetarli darajada asosli bо‘lmagan qarorlarning qabul qilinishi jangda mag‘lubiyatni keltirib chiqarishi va ortiqcha qurbonlarga olib kelishi mumkin.

Bunday holatlar sodir bо‘lmasligi uchun harbiy xizmatchi optimal yechimni tо‘g‘ri tanlay olishi, ya’ni jangda jangovar operatsiya muvaffaqiyatni ta’minlovchi omillar va ma’lumotlarga ega bо‘lmog‘I, о‘zining mantiqiy-tahliliy, intellektual imkoniyatlari, ya’ni ijodiy tafakkuridan kelib chiqqan holda jangning borishini oldindan kо‘ra bilishi hamda harbiy qismga tegishli harbiy texnikalar soni va sifati, qurol-yarog‘, о‘q-dori, yoqilg‘i, moddiy ta’minot zahiralari, shu bilan birga, dushman tomon haqidagi ma’lum ma’lumotlar asosida jangda kutilayotgan о‘rtacha yо‘qotishlar kabi harbiy sohaning turli masalalarini hal eta olishi lozim.

Bu kabi harbiy harakatlar jarayonini yanada chuqurroq va yetarli darajada aniqroq hal etish uchun fizikaviy, kimyoviy va matematik qonunlarga asoslangan turli metodlar mavjud. Shuning uchun bо‘lajak ofitser harbiy fanlar bilan birgalikda tabiiy-ilmiy fanlarni va ularning tatbiqini yuqori darajada egallagan bо‘lishi lozim.

Oliy matematika fani talabalarni analiz qilish, taqqoslash, mantiqiy fikrlash, amaliy masalalarni matematik usulda yechish va, turli jarayonlarning matematik modellarini tuzishga о‘rgatadi. Shuningdek, oliy matematika fani fizika, mexanika, iqtisodiyot va boshqa umumtexnik fanlarning asosi bо‘lib, bu fanlarga tegishli turli masalalar matematik usullardan foydalanib yechiladi.

Oliy harbiy ta’lim muassasalarida oliy matematika о‘quv fanining tatbiq jarayoni muhim ahamiyat kasb etadi, chunki matematikani о‘zlashtirmasdan turib biron-bir tabiiy fanni, umumtexnik, harbiy va harbiy texnikaviy yoki maxsus fanlarni о‘rganish mumkin emas. Harbiy bilim yurtlarida ma’ruza, amaliy, laboratoriya, mustaqil mashg‘ulotlarda matematikaning harbiy sohada tatbiqini kо‘rsatish, shubhasiz, bо‘lajak ofitserlarning harbiy mahoratlarini oshirishga, analitik va strategik fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga, ilmiy dunyoqarashlarini kengaytirishga, tez va tо‘g‘ri xulosalar chiqarishga о‘rgatadi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

69

Oliy matematikaning analitik geometriya, differensial va integral hisob, differensial tenglamalar, ehtimollar nazariyasi, matematik statistika, о‘yinlar nazariyasi kabi bо‘limlariga doir kо‘plab harbiy-amaliy matematik masalalar mavjud bо‘lib, bu masalalarni yechish kursantlarning taktika, otish tayyorgarligi, harbiy topografiya, nazariy mexanika, fizika fanlarini ham о‘zlashtirishlariga yordam beradi.

Misol tariqasida quyidagi harbiy-amaliy matematik masalaning yechilishini kо‘rib chiqamiz.

Masala. Kuchli aviabomba portlashi natijasida hosil bо‘lgan о‘ra taxminan aylanma paraboloidga о‘xshaydi. Agar bu о‘raning chuqurligi 5 m, yuzasining

diametri 10 m va tuproqning solishtirma og‘irligi 3/3,1 смг bо‘lsa, portlash

natijasida hosil bо‘lgan tuproq uyumining hajmi va og‘irligini toping1. Yechish: Masala shartiga kо‘ra hosil bо‘lgan о‘ra quyidagi kо‘rinishda Portlash natijasida hosil bо‘lgan tuproq uyumining hajmi va og‘irligini

topish uchun bu о‘raning hajmini topishimiz kerak. Chuqurlik aylanma paraboloid shaklida bо‘lgani uchun paraboloidning

umumiy tenglamasi

q

y

p

xz

22

22

dan foydalanamiz. Bu jismning hajmini ikki karrali integraldan foydalanib ikki usulda hisoblash mumkin.

1-usul. OXYZ koordinata sistemasini kiritamiz va unda paraboloidni quyidagicha joylashtiramiz:

1Рахматова Б. Б. Ҳарбий-амалий математик масалалар тўплами. – Чирчик: ЧОТҚМБЮ, 2011. – Б. 94.

10

5

5

5

Х

У

Z

5

О

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

70

Rasmdan kо‘rinib turibdiki, hajmi qidirilayotgan shakl yuqoridan

555

22

yx

z sirt va pastdan 0z tekislik bilan chegaralangan,

yо‘naltiruvchisi 2522 yx aylanadan iborat jism. U holda uning hajmini

D

dxdyyxfV ),(

ikki karrali integral yordamida topish mumkin. Integrallash sohasi

22 2525

55:

xyx

xD ekanligidan foydalanib, ikki karrali integral

takroriy integralga keltirib hisoblaymiz:

2

2

25

25

225

5

22

)55

5()55

5(

x

xD

dyyx

dxdxdyyx

V

25 25 2 2

5 0

2 (5 )5 5

xx y

dx dy

0

25

155)25(2

2

32

5

5

xyy

xdx

0

25

)3

)25((5

4

2

22

5

0

xy

xy

dx5

2 2

0

4 225 (25 )

5 3x x dx

2/5,cos5

00,sin525

15

85

0

32

täàxtdtdx

täàxtxdxx

2

0

42

0

32

2

0

32 cos

3

1258coscos25

3

8cos5)sin1(25

15

8

tdttdtttdtt

2

0

2

2

2cos1

3

1258

dtt

2

0

2 )2cos2cos21(3

1252

dttt

0

2/)2sin(

3

1252 tt

2

02

4cos1

3

1252

dtt

2

375

6

125

6

500

0

2/)

4

4sin(

6

1252

23

1252 tt

)(25,1962

14,3125

2

125 3м

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

71

333 /3,1)100

1/(000001,03,1/3,1 мтмтсмг

)(125,2553,125,196 тm

2-usul. Jism hajmi qutb koordinata sistemasida

S

ddfV )sin,cos( formuladan foydalanib topiladi. S soha

koordinatalar boshi O nuqtani о‘z ichiga olgan aylana bо‘lgani uchun, yuqoridagi ikki karrali integralni quyidagi takroriy integralga keltirib hisoblaymiz:

5

0

22222

0

)5

sin

5

cos5( rdr

rrdV

5

0

32

05

25dr

rrd

0

5

42

25

5

1 422

0

rrd

d)25252550(20

12

0

2

020

625d

)(25,1962

1252

4

125

0

2

4

125 3м

333 /3,1)100

1/(000001,03,1/3,1 мтмтсмг

)(125,2553,125,196 тm

Javob: portlash natijasida hosil bо‘lgan tuproq uyumining hajmi 196,25 metr kub va og‘irligi 255,125 tonna.

Bu masalani yechish orqali quyidagi natijalarga erishishimiz mumkin.

Birinchidan, kursantlarning sirtlar haqida tushunchalarini kengaytirish, ikkinchidan, kursantlarning tо‘g‘ri burchakli Dekart koordinatalar sistemasi va

qutb koordinatalar sistemasida ikki karrali integralni hisoblash amaliy

kо‘nikmalarini shakllantirish, uchinchidan, bu ikki usulda masalaning yechish

yо‘llarini taqqoslash orqali qutb koordinatalar sistemasida ikki karrali integralning

hisoblash ancha qulay bajarilishi haqida xulosa chiqarish, tо‘rtinchidan, qutb koordinatalar sistemasi qо‘llaniladigan harbiy topografiya fani bо‘yicha

kursantlarning bilimlarini kengaytirish va mustahkamlash, beshinchidan, berilgan

shakl yuzalari, jismlarni hajmlarini topish uchun, bu shakllarni koordinatalar sistemasida hisoblash uchun qulay joylashtirish yо‘llarini о‘rgatish. Shuningdek,

kо‘rsatilgan masala misolida matematika faqatgina masalalarni yechishga emas,

balki analiz qilishga, taqqoslashga, ijodiy, analitik, mantiqiy fikrlashga,

kuzatuvchanlik qobiliyatlarini rivojlantirishga, turli jarayonlarning matematik

modellarini qurishga va tо‘g‘ri xulosa chiqarishga о‘rgatishini kо‘rishimiz mumkin.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

72

BIOLOGIYANI О‘QITISHDA KEYS STADI IMKONIYATLARIDAN FOYDALANISH

Rezume. Maqolada biologiyani о‘qitishda keys

stadidan foydalanish yо‘llari, uning tasnifi, keys

topshiriqlarini bajarish jarayonida talabalar tomonidan

foydalaniladigan metodlarning turlari yoritilgan.

Tayanch tushunchalar: biologiyani o‘qitish, bilish

faoliyati, keys stadi, keys topshiriqlari.

Abstract. The article describes ways to use and

classification of case study while teaching biology, types

of methods used by students in solving tasks of case.

Key concepts: teaching of biology, cognitive activity, case study, tasks of

case.

Резюме. В статье рассмотрены пути использования и классификация

кейс стади при обучении биологии, виды методов, которые применяются со

стороны студентов при решении заданий кейса.

Основные понятия: преподавание биологии, познавательная

деятельность, кейс стади, задания кейса.

Oliy ta’lim muassasalari zimmasidagi vazifalardan biri ijodiy faoliyat

tajribalarini egallagan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash sanaladi.

Mazkur vazifa oliy ta’lim muassasasi о‘quv rejasidan о‘rin olgan barcha

kurslar kabi biologiyani о‘qitishda talabalarning bilish faoliyatini faollashtirish

zaruratini keltirib chiqaradi.

Talabalarning bilish faoliyatidagi faollik о‘qitish shakllari bо‘lgan ma’ruza,

unga mazmunan bog‘liq holda tashkil etiladigan seminar, amaliy va laboratoriya

mashg‘ulotlarida о‘qituvchi tomonidan mavzu mazmuniga bog‘liq holda vujudga

keltiriladigan о‘quv muammolariga bog‘liq bо‘ladi.

Talabalar mavzuni о‘rganish jarayonida о‘quv muammolarini hal etish

maqsadida avval о‘zlashtirilgan bilim, kо‘nikma va malakalarni yangi va

kutilmagan vaziyatlarda qо‘llash, ya’ni aqliy operatsiyalar bо‘lgan tahlil, sintez,

qiyoslash, umumlashtirish orqali xulosa yasashni amalga oshiradi.

Bu jarayon talabalarning ijodiy va mustaqil fikr yuritishiga zamin tayyorlab,

ular tomonidan ijodiy faoliyatni egallashlariga imkon yaratadi.

О‘qituvchi о‘rganilayotgan mavzuning mazmuniga muvofiq о‘quv

muammolarini vujudga keltirish uchun mazkur muammolarni shakllantirishning

*Raximov Atanazar Karimovich, Nizomiy nomidagi TDPU katta ilmiy xodim-izlanuvchisi. E-mail: [email protected]

A. Raximov*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

73

didaktik asoslarini yaxshi о‘zlashtirgan bо‘lishi lozim. Ta’lim-tarbiya jarayonida

talabalarning bilish faoliyatini faollashtirishda keys stadi (case study)dan

foydalanish muhim о‘rin tutadi.

N. S. Skuratovskaya keys topshiriqlarining tipologiyasini muammoli о‘quv

vaziyatlariga asoslanib, muayyan tashkilotlarda vujudga keladigan vaziyatlar va

turli о‘quv muammoli vaziyatlarga asoslangan keyslar deb tasniflagan1.

A. M. Gurevich keys topshiriqlari talabalarning vaqtni konstruksiyalash, о‘z

fikrini himoya qilish va о‘ziga ishonish, о‘rtoqlarining fikrlarini eshitish, fikrini jonli

va tushunarli bayon etish, taqdimot о‘tkazish kо‘nikmalarini rivojlantirish,

shuningdek, ijodiy va kreativlikni rivojlantirish maqsadida foydalaniladigan

guruhlarga ajratgan2.

O. G. Smolyaninova keys topshiriqlari asosida talabalarning bilish faoliyatini

faollashtirish yо‘llarini yoritgan3.

Adabiyotlar tahlilidan kelib chiqqan holda biologiyani о‘qitishda

foydalaniladigan keys topshiriqlarining о‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash va

tasniflash muammosi bо‘yicha izlanish olib borildi.

Keys stadi biologik jarayonlarni о‘rganishda aniq yoki muayyan о‘quv

muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish metodi bо‘lib, talabalarda muammoli

vaziyatlarni hal etish yо‘llarini egallash, muammoli vaziyatlarning kelib chiqish

sabablarini aniqlash, axborot manbalari bilan ishlash orqali muammoli vaziyatda

keltirilgan holatning har bir bosqichini anglash, axborotni tahlil qilish va

sintezlash, faraz va xulosalarni tahlil qilish, muqobil variantlarni ishlab chiqish,

kichik guruh a’zolarining fikrlarini tinglash va tahlil qilish orqali qaror qabul qilish

kо‘nikmalarini rivojlantirish asnosida ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish, ijodiy

faoliyatga yо‘llashga zamin tayyorlaydi.

Keys stadining didaktik maqsadi kichik guruhlarda muammoli о‘quv

vaziyatlarining talabalar hamkorligida tahlil qilish, mazkur muammolarni hal etish

uchun nazariy va amaliy yechimlarni ishlab chiqish sanaladi.

Biologiyani о‘qitishda foydalaniladigan keys topshiriqlarini talabalar

tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat turlariga kо‘ra quyidagi guruhlarga

ajratish mumkin:

­ axborotlarni tо‘plash va umumlashtirish talab etiladigan topshiriqlar;

1Скуратовская Н. С. Кейс – метод в оценке персонала // Справочник кадровика. 2007. – № 5. – С. 98–104. 2Михайлова, Е. И. Кейс и кейс-метод: общие понятия / Маркетинг. 1999. – № 1. – С. 107-111. 3Смолянинова О. Г. Инновационные технологии обучения студентов на основе метода Case Study // Инновации в российском образовании: Санкт-Петербург. – Москва: ВПО, 2000. – С. 23.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

74

­ matndagi xato va kamchiliklarni tо‘g‘rilash talab etiladigan topshiriqlar;

­ biologik obyektlarni qiyoslash va xulosa chiqarish talab etiladigan

topshiriqlar;

­ biologik obyektlar о‘rtasidagi aloqadorlikni aniqlash talab etiladigan

topshiriqlar;

­ biologik obyektlarning tashqi muhitga moslashganlik belgilarini aniqlash

talab etiladigan topshiriqlar;

­ biologik obyektlarda boradigan jarayon va moslanishlar о‘rtasidagi

qarama-qarshiliklarni aniqlash talab etiladigan topshiriqlar;

­ biologik obyektlarda boradigan jarayonlarni kuzatish talab etiladigan

topshiriqlar;

­ biologik obyektlardagi jarayon va hodisalar yuzasidan gipoteza va

xulosalar chiqarish talab etiladigan topshiriqlar;

­ biologik obyekt yoki ularda boradigan jarayonlar yuzasidan olib borilgan

kuzatish va tajriba natijalarini tushuntirish talab etiladigan topshiriqlar;

­ biologik gipotezalarni tahlil qilish va xulosa chiqarish talab etiladigan

topshiriqlar.

Mazkur topshiriqlar biologiyani о‘qitishning mazmunini boyitadi va

talabalarning bilish faoliyatini faollashtiradi.

Biologiyani о‘qitishda foydalaniladigan keys topshiriqlarini hal etishda

talabalar tomonidan foydalaniladigan tushunchalarni mazmun va mohiyatiga

kо‘ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

1. Anatomik mazmundagi keys topshiriqlari. Bunda talabalardan tirik

organizmlar va ularning organlari tuzilishidagi о‘zgarishlar haqidagi muammoni

hal etish talab etiladi. Bu mazmundagi keys topshiriqlari tirik organizmlarning

tuzilishi va funksional birligi tamoyilini mustahkam egallashga imkon yaratadi.

Organizmlarning moslashganligi va uning nisbiyligini о‘rganishda quyidagi

topshiriqdan foydalanish tavsiya etiladi.

2. Morfologik mazmundagi keys topshiriqlari. Bunda talabalardan tirik

organizmlar va ularning organlari tuzilishidagi о‘zgarishlarni ekologik muhit bilan

bog‘liqligi haqidagi muammoni hal etish talab etiladi. Bu mazmundagi

topshiriqlar tirik organizmlar va atrof-muhit, ularning uzviyligi va о‘zaro

aloqadorligi tamoyilini mustahkam egallashga imkon yaratadi. Ushbu topshiriqqa

quyidagi misolni keltirish mumkin.

Sizga bir nechta zebraning rasmlari berildi. Siz ularning ichidan tanasi bir xil

chiziqqa ega bо‘lgan zebralarni guruhlashingiz lozim. Ushbu vazifani

muvaffaqiyatli bajarish mumkinmi? Sababini tushuntiring.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

75

3. Fiziologik mazmundagi keys topshiriqlari. Bunda talabalardan tirik

organizmlar va ularning organlarida boradigan hayotiy jarayonlar, ulardagi о‘ziga

xos xususiyatlar haqidagi muammoni hal etish talab etiladi. Bu mazmundagi keys

topshiriqlari tirik organizmlarning tuzilishi va funksional birligi tamoyilini

mustahkam egallashga imkon yaratadi. Organizmlarda boradigan jarayonlarning

mohiyatini tushunishda quyidagi keys topshirig‘idan foydalanish tavsiya etiladi.

Turnalarning uyasida beshta polaponi bor edi, ota-ona turnalar bitta nimjon

paloponni uyadan ataylab tushirib yuborishdi. Ota-ona turnalar polaponlari

uchun ovqatni uyaning chetiga qо‘ya boshlashdi, ular uchirma bо‘lishdan avval

oziqlantirishni tо‘xtatishdi. Ushbu holatlarga izoh bering.

4. Sistematik mazmundagi keys topshiriqlari. Bunda talabalar tirik

organizmlar va ularning xususiyatlarini e’tiborga olgan holda tasniflash haqidagi

muammoni hal etish talab etiladi.

5. Ekologik mazmundagi keys topshiriqlari. Bunda talabalar tirik

organizmlarning yashash muhitiga moslashishi, ularning organlari tuzilishidagi

о‘zgarishlarning ekologik muhit bilan bog‘liqligi, ekologik omillar haqidagi

muammoni hal etish kabilarni bilish talab etiladi. Bu mazmundagi keys

topshiriqlari tirik organizmlar va atrof muhit, ularning uzviyligi va о‘zaro

aloqadorligi tamoyilini mustahkam egallashga imkon yaratadi. Ushbu topshiriqqa

quyidagi misolni keltirish mumkin.

Kuzda baliq 3200ta tuxum qо‘ydi, keyingi yilning bahorida kо‘lga 640ta baliq

tuxumdan chiqdi va 64ta baliq dengizga kо‘chdi. Oradan ikki yarim yil о‘tgach

faqat 2ta baliq kо‘payish uchun kо‘lga keldi. Baliq hayotida nobud bо‘lishiga olib

keladigan omillar va ularning nobud bо‘lish ehtimolligini foizlarda larda

hisoblang.

Biologiya о‘qituvchisi tomonidan keys topshiriqlarining mazmuni va

mohiyatini anglagan holda talabalarning bilish faoliyatidagi faollashtirish

maqsadida foydalaniladigan metodlarni aniqlashi lozim.

Ta’lim-tarbiya jarayonida keys stadidan foydalangan holda kо‘zlangan

asosiy didaktik maqsad talabalar tomonidan murakkab о‘quv muammolarini

avval о‘zlashtirilgan bilim, kо‘nikma va malakalarni amaliyotga qо‘llash orqali

ularning tahliliy va mantiqiy fikr yuritish kо‘nikmalarini rivojlantirish sanaladi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

76

O‘QUVCHILARDA ORGANIK KIMYONING ASOSIY TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISH

Rezume. Maqolada o‘quvchilarda organik kimyoning asosiy tushunchalarini shakllantirish usullari, innovatsion pedagogik texnologiyalar, tajriba-sinov ishlari va ularning tahlili bayon etilgan.

Tayanch tushunchalar: kimyo, masala, element, usul, oddiy, murakkab, nazariya, reproduktiv, organic kimyo, eksperimental, ijodiy.

Abstract. The importance of organizing and identifying the conditions of establishing main concepts of organic chemistry and the results of researches in chemistry teaching process to the pupils of secondary schools, academic lyceums and vocational colleges are considered in the article.

Key concepts: chemistry, problem, item, way, simple, complex, theoretical, reproductive, organic, experimental, creative.

Резюме. В этой статье освещены эффективные методы, применения инновационных педагогических технологий при формирвонии основных понятий органической химии у учащихся, приведены экспериментальные данные.

Основные понятия: химия, задача, элемент, способ, простой, сложный, теоретический, репродуктивный, органический, эксперимен-тальный, творческий.

Ta’lim-tarbiya jarayonining sifati va samaradorligini oshirish kelgusi taraqqiyotimizning asosi ekanligi ma’lum. Bu borada O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. A. Karimovning quyidagi so‘zlari ibratlidir: “Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida, avvalo, shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi

*Karimova Dilorom Amonovna, Navoiy davlat pedagogika instituti kimyo о‘qitish metodikasi kafedrasi mudiri. E-mail: [email protected] *Jumayeva Eleonora Shuhratovna, Navoiy davlat pedagogika instituti kimyo o‘qitish metodikasi kafedrasi o‘qituvchisi. E-mail: [email protected]

D. Karimova*

E. Jumayeva*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

77

bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa, ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi”1.

Yoshlarda ilmiy dunyoqarash, bilim salohiyatini yuksaltirish, dunyoning ilmiy manzarasini to‘g‘ri va to‘liq shakllantirishda kimyo, xususan, organik kimyoning o‘rni benihoyat katta. Kimyo o‘qitish jarayonida organik kimyoning asosiy tushunchalarini o‘quvchilarda bir xilda shakllantirish qiyin. Ilmiy adabiyotlarimizda kimyo o‘qitish jarayonini tashkil etish, boshqarish va o‘qitish metodikasiga doir tavsiyalar yetarlicha yoritilgan bo‘lsa-da, aynan organik kimyoning asosiy tushunchalarini o‘quvchilarda shakllantirish shartlari to‘g‘risida ma’lumotlar birmuncha tor doirada berilgan.

O‘quvchilar yaxshi tushunishi, idrok qilishi va ilmiy dunyoqarashini rivojlantirishda nafaqat an’anaviy o‘qitish metodlaridan, balki axborot va innovatsion pedagogik texnologiyalardan oqilona foydalangan holda organik kimyoning asosiy tushunchalarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Shu jihatni inobatga olganda tadqiqot mavzusi hozirgi kunda ta’lim sohasidagi muhim va dolzarb muammolardan biridir.

O‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish va rivojlantirishda fanga doir tushunchalarni to‘g‘ri shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi o‘qitish tizimida tushunchalarni shakllantirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.

Organik kimyo tushunchalarini o‘quvchilar ongida shakllantirishda quyidagilarni inobatga olish lozim:

Organik kimyo kursi mantiqiy operatsiyalarni, ayniqsa, izchillik va umumlashtirishni bajara oladigan o‘quvchilar kursiga mo‘ljallangan;

­ organik kimyoni o‘rganish noorganik kimyoning asosiy tushunchalari haqidagi bilimlar (modda tuzilishi, davriy qonun, kimyoviy bog‘lanish, kimyoviy reaksiyalar qonuniyatlari, elektrolitik dissosilanish) asosida amalga oshadi.

Bundan shakllantiriluvchi organik kimyo tushunchalarining xususiyatlari kelib chiqadi. Noorganik kimyo kursidan farqli ravishda organik kimyo kursida aniq va abstrakt ma’lumotlar munosabatlari abstraktlik kuchayishi tomon o‘zgaradi. Organik kimyoning aksariyat tushunchalari mikrodunyo hodisalarini anglash bilan bog‘liq. Bunda kimyoviy eksperiment bajarilishining imkoni bo‘lmagan kimyoviy bog‘lanish va stereokimyoviy tushunchalarning elektron tabiati bilan ish olib boriladi.

Organik kimyo kursida o‘quv masalalari o‘z yechimiga qarab turli tavsifga ega bo‘ladi. Mashq va masalalarni yechish jarayonida quyidagilardan foydalanish mumkin:

1Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B. 61.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

78

­ modellar; ­ kimyoviy eksperiment; ­ hisoblashlar; ­ mantiqiy operatsiyalar – o‘xshashlik va analogiyalar, analiz va sintez,

sistemalashtirish va umumlashtirish1. Demak, mashq va masalalarni bajarish jarayoni asosida aqliy faoliyat yotadi.

Organik kimyo kursida taklif etilayotgan mashqlar sistemasi organik birikmalar xilma-xilligini, ularning tuzilishi va xossalarini, organik birikmalarning turli sinflari orasidagi genetik bog‘lanishni ochib berishga imkon beradi. Organik kimyo kursining nazariy darajasi takomillashuvi hamda uning mantiqiy tuzilishi muammoli o‘qitishning ahamiyatini belgilab beradi. Shuni eslatib o‘tish lozimki, kimyoviy bilimlarning ma’lum zahirasiga ega bo‘lgan akademik litsey va kasb-hunar kolleji ta’lim oluvchilari murakkablashgan muammoli savollarning yechimini maktab o‘quvchilariga nisbatan yaxshiroq aniqlay olishga layoqatlidirlar. Organik kimyo kursida tushuncha yoki nazariyalarni ongli ravishda o‘zlashtirishga, o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishga imkon beruvchi muammoli vaziyatlar sistemasini yaratish uchun katta imkoniyatlar mavjud. O‘quv materialini o‘rganish jarayonida birikmalarning tuzilishi va xossalarini oldindan aytib bera olish hamda ba’zi qonuniyatlarni aniqlab olish bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatli topshiriqlarni yaratish mumkin. Dalillar va nazariyalar o‘rtasida yuzaga kelgan ziddiyatlarni o‘quvchining o‘zi qisman yoki to‘liq hal etishi mumkin.

Organik kimyoni o‘qitishda muammoli metoddan tushunchaning muhim belgilarini ochib berish maqsadida foydalaniladi. Bu jarayon bir necha yo‘llar bilan amalga oshirilib, shulardan bir nechtasini ko‘rsatib o‘tamiz:

a) muhim belgilardan birini bilish boshqa muhim belgini aniqlab olish uchun manba hisoblanadi. Masalan, modda tuzilishi haqidagi bilim shunday tuzilishga ega bo‘lgan moddalarning xossalariga oid muammoli savolni qo’yishga imkon beradi. Shunday savollardan birini keltirib o‘tamiz. Ma’lumki, bir xil kimyoviy tuzilishga ega bo‘lgan moddalar bir xil xossaga ega bo’ladi, ammo sistrans izomerlar bir xil tuzilishga ega bo‘lsa-da, ularning xossalari turlichadir. Bu hodisani qanday tushuntirish mumkin? O’quvchilarning bilimlari bilan dalillar orasida paydo bo‘lgan ziddiyatlar fazoviy izomeriyani tushunib yetishga olib keladi.

b) ko‘p hollarda nazariyaga zid bo’luvchi omillardan biri kimyoviy eksperiment hisoblanadi. Masalan, benzolning oksidlanmasligini isbotlovchi tajriba to‘yinmagan uglevodorodlar haqidagi bilimlarga zid keladi. Berilgan misolda kimyoviy eksperiment muammoli vaziyatni yuzaga keltiruvchi sabab

1Avliyoqulov N., Musayeva N. Pedagogik texnologiya. – Toshkent: O‘qituvchi, 2004. – B. 62.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

79

hisoblanadi. Kimyoviy eksperiment nafaqat muammoli vaziyatni yuzaga keltiruvchi sabab, shu bilan birga shu muammoning yechimi hamdir.

Muammoli ta’lim jarayonida to‘rt bosqichni ajratib olish mumkin: muammoli vaziyatning yuzaga kelishi va o‘rganilishi, aniq muammoning shakllanishi, muammoning yechimini hal etish uchun gipotezaning oldinga surilishi, muammo yechimining to‘g‘riligini tekshirish.

1. Tushunchalarni shakllantirishda o‘tiladigan yangi mavzu bayoni qay yo‘sinda bo‘lishi – induktiv yoki deduktiv usuldan foydalanilishi katta ahmiyatga ega. Deduktiv yondashuv ko‘proq kasb-hunar kollejlari yoki akademik litsey ta’lim tizimida qo‘llanilib, bu yondashuv o‘quv vaqtini tejashga imkon beradi. Masalan, to‘yinmagan uglevodorodlarning xossalarini ularning tuzilishi asosida o‘rganish ikki bosqichda: dastlab, xossalar, birikish reaksiyasi mexanizmi o‘rganilib, ko‘rib chiqiladi. Gomologik qator misolida reaksiya mexanizmini, ularning xossalarini o‘rganish o‘qituvchi uchun dalillarni tahlil qila olish, shu asosda o‘quvchilardagi turli tahliliy operatsiyalarni bajara olish imkoniyatlarini oshiradi. Shuni esda tutish lozimki, faqatgina induktiv yoki deduktiv yondashuvning yakka o‘zi mavjud bo‘la olmaydi. Ular doimo turli jarayonlarda birgalikda uchraydi.

2. Tushunchalarni shakllantirishda fanlararo bog‘liqlik katta ahmiyatga ega. Boshqa fanlar orqali egallangan bilimlar organik kimyoning u yoki bu tushunchalarining o‘zlashtirilishiga yordam beradi. Masalan, biologiya fanidan uglevodlar, jumladan, glukozaning organizmdagi ahamiyati haqidagi bilimlar glukoza oksidlanishi reaksiyasining energetik tavsifini, adenozintrifosfat kislotasining (ATF) o‘rnini aniqlab olishga yordam beradi.

Organik kimyoning asosiy tushunchalarini shakllantirishning yuqorida sanab o‘tilgan shartlarning barchasiga o‘zaro bog‘liq bir butun jarayon sifatida qarash lozim va shuni esda tutish lozimki, bu shartlar ma’lum bir tushunchalar uchun turlicha ifodalanishi mumkin.

Har qanday tushunchaning shakllantirilishida uch sohani ajratib ko‘rsatish mumkin:

­ tayanch tushunchalar; ­ shakllantirilayotgan tushuncha; ­ tushuncha qo‘llanilishi. Shakllantirilayotgan tushuncha sohasi tayanch tushunchalar sohasi bilan

bog‘liq bo‘lib, tushunchaning qo‘llanilish sohasini belgilab beradi. Zamonaviy o‘quv jarayonini o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini

rivojlantirishga imkon beruvchi innovatsion texnologiyalarsiz tasavvur etish qiyin. Shaxsni rivojlantirishga va ijodiy o‘z-o‘zini shakllantirishga qaratilgan

didaktika nazariyasiga asoslanib, kimyo fanini o‘qitishda innovatsion

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

80

texnologiyalarning sistemasini taklif etamiz. Bunda muammoli o‘qitish texnologiyasi, differensial o‘qitish, o‘yin asosida o‘qitish, informatsion-kommunikativ texnologiya, loyihalash texnologiyasi, integrativ o‘qitish texnologiyalari keltirib o‘tilgan1.

Kimyo o‘qitish jarayonida eng ko‘p qo‘llaniladigan texnologiyalardan biri – muammoli ta’lim texnologiyasi. Bunda o‘qituvchi muammoni o‘rtaga tashlaydi, o‘quvchilarni shu muammo yechimini topishga undaydi2.

Masalan, “Uglevodlar” mavzusini o‘qitishda glukozaning formulasi o‘quvchilarga taqdim etiladi. O‘quvchilar glukozaning tuzilishida qanday funksional guruhlar borligini aniqlaydi. Glukoza molekulasida aldegid guruhi mavjud, shunday ekan, nega glyukoza fuksinsulfit kislotasi bilan reaksiyaga kirishmaydi, degan muammoli savolga o‘quvchilar javob izlaydilar. Glukoza eritmasida uglerod atomlarining ochiq zanjirli molekulalaridan tashqari, siklik tuzilishli molekulalar ham mavjud. Ochiq zanjirli molekulalar fuksinsulfit kislotasi bilan reaksiyaga kirishish qobiliyatini namoyon qilmaydi. Shu orqali muammo hal etiladi.

Kimyo o‘qitish jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yangi istiqbol va imkoniyatlarga imkon beradi. Oddiy tipik darsda ko‘rishning imkoni bo‘lmagan hodisa va o‘zgarishlarni animatsiyalardan foydalanilgan darsda ko‘rish imkoni mavjud bo‘ladi.

Kompyuter telekommunikatsiyalari – muloqotning va o‘qitishning maxsus vositasi bo‘lib, ular funksional, operativ va produktiv xususiyatga ega. Tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, bolalarda asosan, kimyo fanidan internet-loyihalar va masofaviy ekologik-biologik olimpiadalar qiziqish uyg‘otishi aniqlandi.

Innovatsion pedagogik texnologiyalar va yalpi o‘qitish metodlari orasida loyihalash metodi texnologiyalari alohida o‘rin tutadi. Loyihalash metodi o‘qitishning asosiy maqsadi – izlanuvchilar bilan hamkorlikda ishlash uchun sharoit yaratib, shu asosda ta’lim oluvchining iqtidorli o‘quvchi bo‘lishi uchun yordam beradi.

Tajriba-sinov davomida quyidagi loyihalardan foydalanildi: Informatsion loyihalar. Bu loyihalarni amalga oshirish jarayonida ta’lim

oluvchilar ma’lumot olish usullari (adabiyotlar, kutubxona fondlari, ma’lumotlar bazasi), ularni qayta ishlash usullari (tahlil, umumlashtirish, ma’lum dalillar bilan aloqani aniqlash) va taqdimotlarni o‘rganib chiqadilar. Masalan, “sintetik yuvish

1Nizamova S. Kimyo fanini o‘qitishda innovatsion texnologiyalarning qo‘llanilishi // Pedagogik ta’lim. – Toshkent, 2012. – № 3. – B. 69-72. 2Rahmatullayev N., Omonov H., Mirkomilov Sh. Kimyo o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2012. – B. 17.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

81

vositalari” va “vitaminlar” kabi tushunchalarni shakllantirishda ushbu loyihadan foydalanish mumkin.

Ijodiy loyihalar. Ushbu loyihalarning namoyish etish shakllari videofilm, bayram, ekspeditsiya, reportaj kabilardir. Masalan, “Murakkab efirlar” mavzusini o‘qitishda “Murakkab efirlar butun dunyoni boshqaradi” ijodiy loyihasini qo‘llash mumkin.

Loyihalash metodi o‘quvchilarning maqsadlariga erishishiga mo‘ljallangan. Bu usul ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, faoliyat tajribasining ortishiga yordam beradi.

Yuqorida sanab o‘tilgan barcha pedagogik texnologiyalarni qo‘llash integratsiya hisoblanadi.

Integratsiya quyidagi afzalliklarga ega: ­ dalil va hodisalarni tushunish hamda dunyoning umumiy manzarasini

o‘zlashtirishga yordam beradi; ­ maktab o‘quv fanlarining umumlashmaganligini bartaraf etadi; ­ ta’lim oluvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini orttiradi; ­ o‘qitishning amaliy yo‘nalishi ahamiyatini orttiradi. Integratsiyani ikki bosqichda olib borish mumkin: 1. Kimyo darslarida kimyoning matematika, biologiya, fizika, geografiya va

boshqa fanlar bilan bog‘liqligi aniqlanadi. Darslarda turli badiiy adabiyotlar namunalaridan foydalanish o‘rganiluvchi ma’lumotni boyitib, o‘quvchilarning qiziqishini orttiradi, mantiqiy fikrlashini hamda evristik faoliyatini rivojlantiradi.

Misol: “Kauchuk va uning xossalari” mavzusini tushuntirishda chet el adabiyoti namunasi L. Bussenarning “Olmos o‘g‘rilari” asaridan parcha keltirish mumkin:

­ Azizim, porox nam tortib ketib, allaqachon bo‘tqaga aylanib ketgandir. ­ Adashasiz, Alber! Fransiyaga kelishdan oldin patronlar tubi va fitilini

kauchuk va uglerodning oltingugurtli birikmasi eritmasi bilan surtgan edim. Bu moddaning bug‘lanishi natijasida nam tortuvchi moddalar ustida yupqa plyonka hosil qilib, nam tortib qolishining oldini oladi. Shuning uchun ham mening patronlarim namdan saqlanib kelindi.

2. Integrallashgan darslar – integratsiyaning ikkinchi bosqichi, bunda o‘quvchilarning fanga qiziqishining ortishi uchun sharoit yaratadi. Masalan, “Kislorodli organik birikmalar” mavzusini o‘qitish jarayonida kimyo, biologiya, ekologiya, “Nuklein kislotalar” mavzusini o‘qitishda esa kimyo, biologiya fanlarining integrallashuvi kuzatiladi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

82

Shunday qilib, innovatsion texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarning kompetentligi, ijodiy fikrlash faoliyati, layoqat rivojlantirishda hamda fanning o‘qitish samaradorligini oshirishga imkon beradi.

Tajriba-sinov ishlari Navoiy shahridagi 13-umumta’lim o‘rta maktabining 9-sinf o‘quvchilari bilan olib borildi. O‘tgan o‘quv yilidagi o‘quvchilarning kimyo fani bo‘yicha bilimlarining sifat ko‘rsatkichlarini o‘rganish asosida tajriba va nazorat sinflari tanlab olindi. Ushbu maktabda A va B sinflar mavjud. Sinflarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari aniqlab olindi (1-jadval).

1-jadval O‘quvchilarning 2015-2016-o‘quv yilidagi sifat ko‘rsatkichlari

Sinflar O‘quvchilar

soni Sifat

ko‘rsatkichlari

A’lochi o‘quvchilar

soni

“yaxshi” o‘qiydigan o‘quvchilar

“o‘rta” o‘qiydigan o‘quvchilar

9-“A” 31 71 5 17 9

9-“B” 26 62 3 13 10

Sinflarda o‘quvchilarning bilim ko‘rsatkichlari 71% va 62% ni tashkil etadi. Shunga ko‘ra 9-“B” sinf tajriba, 9-“A” sinf nazorat guruhi sifatida qabul qilindi. 9 - “B” sinfda o‘quvchilarda organik kimyoning asosiy tushunchalarini shakllantirish bo‘yicha tavsiya etilgan usullardan foydalangan holda darslar olib borildi. 9-“A” sinfda esa an’anaviy qabul qilingan tartibdagi dars mashg‘ulotlari o‘tkazildi. Organik kimyo asosan, 3-chorakdan so‘ng o‘tilishini hisobga olgan holda tajriba-sinov mashg‘ulotlari shu davr ichida olib borildi. 4-chorakda har ikki sinfda darslar bir xil tartibda o‘tkazildi. O‘quvchilar bilimi yakuniy natijalarga ko‘ra qiyoslandi (2-jadval).

O‘quvchilarning bilimini o‘rganish yuzasidan ular bilan olib borilgan test so‘rovi va yozma ish natijalari choraklardan olingan natijalarni tasdiqladi. Tasdiqlangan usullardan foydalangan holda kimyoni o‘qitishda didaktik masalalarni to‘g‘ri hal etish ijobiy holatni yuzaga keltirgan.

Nazorat guruhining sifat ko‘rsatkichi birinchi chorakda 71% va ikkinchi chorakda 74%, ya’ni bu ko‘rsatkich 3%ga, tajriba sinfining sifat ko‘rsatkichi 2-chorakda 1-chorakka nisbatan 7%ga ortgan. 3-chorak natijalariga ko‘ra har ikkala sinfning sifat ko‘rsatkichi 77%ga yetgan. 4-chorakda har ikkala sinfda bir xil tartibda dars olib borilgan va yil so‘ngida nazorat sinfining o‘zlashtirish

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

83

ko‘rsatkichi yil boshiga nisbatan 9%ga ortganligi hamda tajriba sinfining o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 18%ga ortganligi ma’lum bo‘ldi.

2-jadval O‘quvchilarning kimyodan bilimlarining choraklar bo‘yicha natijalari

(2015-2016-o‘quv yili)

Sinf O‘quvchi soni

“a’lo” “yaxshi” “o‘rta” “qoniqarsiz” Sifat ko‘rsatkichi

1-chorak

9“A” nazorat sinfi

31 5 17 9 - 71%

9“B” tajriba sinfi

26 3 13 10 - 62%

2-chorak

9“A” nazorat sinfi

31 5 18 9 - 74%

9“B” tajriba sinfi

26 3 15 8 - 69%

3-chorak

9“A” nazorat sinfi

31 5 19 7 - 77%

9“B” tajriba sinfi

26 4 16 6 - 77%

4-chorak

9“A” nazorat sinfi

31 6 19 7 - 80%

9“B” tajriba sinfi

26 4 17 6 - 80%

Demak, o‘quv jarayonida o‘quvchilarda organik kimyoning asosiy tushunchalarini shakllantirishda o‘quvchilarning kimyo faniga qiziqishlarini orttirish, adabiyotlardan, o‘qitish vositalari va yangi pedagogik texnologiyalardan to‘g‘ri foydalanish kimyoni o‘qitishda uslubiy masalalarni hal etishning zamini hisoblanadi.

O‘quvchilarda kimyo faniga bo‘lgan qiziqishni shu fanga mas’uliyatli munosabat uyg‘otish, kimyo fanining hozirgi davrdagi roli va o‘rni haqidagi tasavvurni shakllantirishni aynan o‘qituvchi bajaradi. Bunday mas’uliyatli vazifani bajarish uchun o‘qituvchining o‘zi yangi pedagogik texnologiya va uning vazifalariga bo‘lgan talablarni bilishi va bu boradagi bilimlarni egallashi kerak.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

84

LABORATORIYA MASHG‘ULOTLARIDA NAZARIY VA AMALIY BILIMLAR UZVIYLIGI

Rezume. Maqolada fizika ta’limining barcha bosqichlarida о‘tkaziladigan laboratoriya mashg‘ulot-larida о‘quvchi va talabalarning egallashi kerak bо‘lgan nazariy va amaliy bilimlari, malakalari, kо‘nikmalari hamda ularning uzviyligi masalasi o‘rganilgan.

Tayanch tushunchalar: fizika, fizikadan laboratoriya ishlari, metod, metodika, nazariy bilimlar, amaliy bilimlar, malaka, kо‘nikmalar.

Abstract. The article explored the theoretical and practical knowledge and skills that should be acquired by pupils and students in laboratory classes conducted at all stages of the teaching of physics, as well as the question of their continuity.

Key concepts: physics, laboratory work in physics, method, technique, theoretical knowledge, practical knowledge, abilities, skills.

Резюме. В статье изучен вопрос теоретических и практических знаний, умений, навыков, которые должны быть усвоены учащимися и студентами на лабораторных занятиях, проводимых на всех этапах преподавания физики, а также вопрос их преемственности.

Основные понятия: физика, лабораторные работы по физике, метод, методика, теоретические знания, практические знания, умения, навыки.

Fizika fanlarini nazariy bilimlarga asoslangan holda amaliyot asosida kengroq о‘rganish muhimdir. Barcha bо‘limlar bо‘yicha laboratoriya mashg‘ulotlarini о‘tkazishning muvaffaqiyati, uning mazmuni va tashkil etilishi kо‘p darajada о‘qituvchiga bog‘liq. Laboratoriya mashg‘ulotlarini о‘tkazishda, avvalo, о‘quvchilar va talabalar mavzular yuzasidan puxta nazariy bilimga ega bо‘lishlari kerak.

Laboratoriya mashg‘ulotlarida yangi materialni о‘rganish, kuzatish, tabiiy obyektlardan keng foydalanish usulini tatbiq etish kо‘zda tutiladi. Bunday mashg‘ulotlar real bilimlarni tо‘plash, amaliy malaka va kо‘nikmalarni shakllantirish maqsadida о‘tkaziladi. Odatda, ularda ishning maqsadi mujassamlashgan hamda tarkibiga ishni bajarish rejasi va topshiriqlar kiritilgan bo‘ladi.

*Maxsudov Valijon Gafurjonovich, О‘zMU katta ilmiy xodim-izlanuvchisi. E-mail: [email protected]

V. Maxsudov*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

85

Bilimlarni shakllantirishda о‘quvchilar va talabalarda turli asbob-uskunalar (skalpel, pinset, preparoval nina, qaychi va boshqa asboblar) va laboratoriya jihozlari bilan ishlash malaka va kо‘nikmalarining hosil bо‘lishi katta ahamiyatga egadir.

Uzluksiz fizika ta’limining barcha bosqichlarida fizikadan о‘tkaziladigan laboratoriya mashg‘ulotlarining, ya’ni fizpraktikumning ta’limdagi ahamiyati va tutgan о‘rni beqiyosdir, chunki laboratoriya mashg‘ulotlarida, xususan, fizpraktikumda о‘quvchilar va talabalarning fizikadan nazariy bilimlari kuchli sinovdan о‘tadi, tatbiqiy holda amaliy tajribada qо‘llab kо‘riladi hamda ular chuqurlashadi va mustahkamlanadi. Laboratoriyani bajarish jarayoni unga tayyorlanish, uni bajarish, tajriba natijalarini hisoblash, xatoliklarni hisoblash yoki baholash, hisobot tayyorlash va uni topshirish jarayonlarini о‘z ichiga oladi1.

Laboratoriya ishining asosiy qismlaridan biri uning nazariy qismidir, ya’ni tajribada о‘rganilayotgan jarayon yoki qonuniyatning nazariyasi hamda uni о‘rganish metodining nazariyasidir. Shuningdek, nazariya asosida keltirib chiqarilgan formulalardan chegaraviy shartlarni hisobga olib foydalanish ham nazariy bilimlarga kiradi.

Talaba yoki о‘quvchi laboratoriya ishini о‘rganar ekan, unda о‘rganilayotgan jarayon yoki qonuniyatning nazariy fizik mohiyatini tо‘la anglash, uning nazariy tenglamasi yoki formulasini keltirib chiqarishni tushunib va о‘rganib olishlari kerak bо‘ladi.

Keyingi bosqichda esa laboratoriya qurilmasining tuzilishi, uning ishlash prinsipini о‘rganishlari, ya’ni amaliy bilimlarni hamda malakalarni egallashlari kerak. Shu jumladan, laboratoriya ishining metodikasi yoki metodining nazariyasini tushunib olishlari, ya’ni uning nazariy asoslarini о‘rganib olishlari kerak. Shu asosda laboratoriya ishini bajarish metodikasini egallash – amaliy bilimlarni о‘zlashtirgandan sо‘ng laboratoriya ishini bajarishdan iboratdir.

О‘lchash jarayoni, shuningdek, eksperimentni bajarish jarayonida olingan natijalarni sistemalashtirib, ularni kerakli birliklarga о‘tkazib, uni jadval kо‘rinishiga keltirish talaba va о‘quvchidan amaliy hamda matematik bilimlarni talab qiladi.

Eksperiment natijalarini hisoblash, о‘lchanayotgan yoki aniqlanayotgan fizik kattalikning о‘rtacha qiymati, о‘rtacha absolyut xatoligi, nisbiy xatoligi hamda shu fizik kattalikni aniqlash intervalini topish о‘quvchi yoki talabadan matematik hamda amaliy bilimlarni talab qiladi2.

1Шутов В. И., Сухов В. Г., Подлеский Д. В. Экспериментальная физика. Физический практикум. – Москва: Физматлит, 2005. – C. 7-11. 2Буров В. А., Дик Ю. И. Ўрта мактабда физикадан практикум. – Тошкент: Ўқитувчи, 1991. – Б. 36-48; Назиров Э. Н., Бегматова Д. А. Физикадан экспериментал практикум ишларининг

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

86

Laboratoriya mashg‘ulotining algoritmi 2 bosqichda о‘rganiladi. Birinchi bosqich laboratoriya ishining nazariyasi quyidagicha:

1. О‘rganilayotgan mavzuning nazariy asosi. 2. Eksperiment natijalarini sistemalashtirish. 3. Eksperiment natijalarini hisoblash – ishlash. 4. Nazariy qism. Ikkinchi bosqichda laboratoriya ishi qurilmasi quyidagicha: 1. Qurilmaning tuzilishi nazariyasi. 2. Laboratoriya ishining metodikasi. 3. Laboratoriya ishini bajarish. 4. Eksperiment xatoliklarni hisoblash. 5. Eksperiment natijalarini jadval yoki grafik kо‘rinishda taqdim qilish. 6. Hisobot tayyorlash va topshirish. 7. Amaliy qism. Laboratoriya ishining keyingi bosqichi esa eksperiment natijalari jadval yoki

grafik kо‘rinishda taqdim qilinishidir. Bu jarayon ham talaba yoki о‘quvchidan ham nazariy, ham amaliy bilimlarni talab qiladi.

Laboratoriya ishi va mashg‘ulotining asosiy qismlaridan biri – bu laboratoriya ishi bо‘yicha hisobot tayyorlash va uning nazariy va amaliy bо‘limlari bо‘yicha hisobot topshirishdir.

Hisobot jarayoni о‘quvchining laboratoriya mashg‘ulotini rejalashtirish metodikasiga qarab turlicha bо‘ladi.

Birinchi guruh о‘qituvchi-professorlari talaba yoki о‘quvchini ish bajarishga qо‘yish jarayonida laboratoriya ishining barcha nazariy qismlari bо‘yicha suhbat о‘tkazib, nazariy bilimlar bо‘yicha talaba yoki о‘quvchining bilimini baholab, sо‘ngra ularga laboratoriya ishini bajarishga ruxsat beradilar.

Ikkinchi guruh professor-о‘qituvchilari talaba yoki о‘quvchilarni ishga qо‘yish jarayonida asosiy tushuncha va laboratoriya ishining mohiyati hamda ishning bajarilish tartibi bо‘yicha suhbatlashadilar. Asosiy nazariy bilimlar laboratoriya ishining hisobotini topshirish jarayonida nazorat qilinib baholanadi1.

Laboratoriya mashg‘ulotidagi zaruriy nazariy va amaliy bilimlar majmuasi tahlil qilinib, jadval kо‘rinishida tо‘ldirilgan, takomillashtirilgan holda 1-jadvalda keltirilgan.

1-jadval

ижодий салмоғини ошириш имкониятлари // Таълим муаммолари, 2002. – № 1. – Б. 21-26. 1Разумовский В. Г., Митрофанов Н. М. О постановке лабораторных работ исследовательского характера. – Москва: Физика в школе, 1975. – № 1. – С. 78-81.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

87

Fizika praktikumi qamrab oladigan nazariy va amaliy bilimlar majmuasi

Nazariy bilimlar О‘quv va malakalar ­ tadqiq qilinayotgan fizika

jarayonlar sohasidagi qonun-qonuniyatlar, ularning matematik formula yoki tuzilmalar tarzidagi ifodalari;

­ fizik tajribaning meto-dologik asoslari;

­ tajribaning didaktik maq-sadlari va unga erishishning prinsipial metodlari;

­ eksperimental qurilma va uning barcha elementlari vazifalarini asoslagan holdagi prinsipial tuzilmasi;

­ real eksperimental quril-maning barcha qismlari va о‘lchagich asboblari bilan birgalikda ishlash tamoyillarining batafsil talqini;

­ qurilmalarda yuz beruvchi jarayonlarning ketma-ketligi hamda ushbu ketma-ketlikni maqsadli bajarish;

­ tajribaning yakuniy maq-sadi hamda uni ifodalash shakllari;

­ nazariy va yakuniy xulo-salar.

­ tadqiqotning prinsipial tuzil-masini ishlab chiqish;

­ eksperimental qurilmaning prinsipial tuzilmasini ishchi chizmalar shaklida ishlab chiqish;

­ yо‘l qо‘yiladigan xatoliklar che-garalarini aniqlash;

­ о‘lchagich asboblarni, appa-ratlarni va tajriba materiallarini tanlash;

­ eksperimentni amalga oshirish rejasini va tajriba о‘tkazish, olingan ma’lumotlarni qayd qilish metodlarini ishlab chiqish;

­ hisobot shaklini ishlab chiqish; ­ shaxsan tajriba qurilmalarini

sozlash, sxemalarini yig‘ish yoki uni ishga tushirish jarayoniga tayyorlash;

­ qurilma yig‘ilmasini laborant yoki muhandis rahbarligida tekshirib chiqish;

­ qurilmani rostlash va tajriba о‘tkazish maromi – holatiga keltirish;

­ eksperimentni amalga oshirish, tajriba natijalarini yozib olish, uni jadval yoki grafiklar kо‘rinishida qayd qilish.

Ushbu jadvalda keltirilgan nazariy va amaliy bilimlar majmuasi, albatta, fizika ta’limining barcha bosqichlarida egallab borilishi lozim. Shuning bilan birga, ta’limning turli bosqichlarida yо‘nalish hamda mutaxassislik xususiyatlariga bog‘liq tarzda egallanadigan eksperimental bilimlar saviyasi va tarkibi takomillashib boradi1.

Laboratoriya ishi bо‘yicha quyidagi nazariy va amaliy bilimlar baholanadi: 1. Laboratoriya ishida о‘rganiluvchi fizik qonun yoki jarayonning nazariyasi.

1Ҳайдарова М. Ш. Студенты приобретают навыки экспериментирования. – Москва: Вестник высшей школы, 1980. – № 1. – С. 126-131.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

88

2. Laboratoriya ishi qurilmasining tuzilishi, ishlash prinsipi. 3. Laboratoriya ishining metodik nazariyasi va asosi. 4. Laboratoriya ishining bajarilish metodikasi. 5. Eksperiment natijalarini qayd qilish va ularning sistemalashtirganligi. 6. Eksperiment natijalarini hisoblash, qayta ishlash va ularni grafik yoki

jadval kо‘rinishida taqdim etish. 7. Eksperiment xatoliklarni hisoblash va tahlil qilish. 8. Qо‘llanmada keltirilgan nazorat savollariga javob berish. Afsuski, bugungi kunda fizika ta’limining barcha bosqichlarida fizikadan

laboratoriya mashg‘ulotlariga kam e’tibor qilinmoqda va shuning uchun ham respublikamizda yoshlarning fizikaga qiziqishi keskin kamayib ketdi. Fizpraktikumni tiklash va uni kuchaytirish katta ilmiy-metodik ahamiyatga ega, chunki о‘quvchi va talabaning fizpraktikumdagi faoliyati:

1) fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi; 2) bilimni “Egallab olish” effektini kuchaytiradi; 3) malakasini shakllantiradi; 4) mustaqil, о‘z-о‘ziga tashkillanishga chorlaydi, intiltiradi; 5) mustaqil faoliyatini rivojlantiradi; 6) shaxsiy sifati (maqsadga intiluvchanlik, iroda, motivatsiya)ni

shaklantiradi; 7) kommunikativlik spektrini kengaytiradi; 8) hamkorlikda ishlash kabi xislatlarini orttiradi. О‘qituvchi, albatta, bu faoliyatga tegishli ilmiy, uslubiy va amaliy metodlarni

fizpraktikumga kirish darsida tushuntirib о‘tishi kerak. Aks holda talabalar ham, о‘quvchilar ham laboratoriya ishini sifatli hamda samarali bajara olmaydi. Shuning uchun laboratoriya mashg‘ulotlarining kirish darsida fizika laboratoriyasini bajarishga talablar, о‘quvchi va talabalarning undagi faoliyati, asboblar bilan ishlash qoida va metodlari, texnika xavfsizligi elementlari kо‘rilishi kerak.

Laboratoriya mashg‘ulotlarini tо‘g‘ri tashkil qilish, о‘tkazish va baholash yoshlarning fizikadan nazariy va amaliy bilimlarining chuqurlashtirilishi va kengayishi hamda ularning uzviyligini ta’minlaydi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

89

HUQUQIY MUNOSABATLAR MANBALARI VA HUQUQIY TARBIYA

Rеzumе. Mazkur maqolada huquqiy ta’lim rivojining tarixiy va pеdagogik asoslari o‘rganilgan. Shuningdеk, huquq bo‘yicha manba sifatida zoraastrizmning muqaddas kitobi “Avеsto”, “Tеmur tuzuklari” tahlil qilingan.

Tayanch tushunchalar: huquqiy ta’lim, huquqiy normalar, ta’lim, tarbiya, haqiqat, ezgulik, yovuzlik.

Abstract. This article discusses the historical and pedagogical bases of development of legal education. In addition, as a source of law examines the holy book of the Zoroastrians "Avesta", Islamic law, "Temur’s code".

Key concepts: legal education, legal regulations, education, upbringing, truth, good, evil.

Резюме. В этой статье рассматриваются исторические и педагогические основы развития правового образования. А также в качестве источника права анализируются священная книга зороастрийцев «Авеста», исламское право, «Уложения Тимура».

Основные понятия: правовое образование, правовые нормы, образование, воспитание, истина, добро, зло.

Huquqiy ta’lim huquqiy adabiyotlarni o‘rganish va o‘rgatishga asoslangan ilmiy bilish sohasi bo‘lib, ta’lim vositasida huquqiy madaniyatni yuksaltirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasida huquqiy ta’lim rivojlanishining tarixiy va pedagogik jihatlari haqida so‘z ketar ekan, zardushtiylarning muqaddas Kitobi “Avesto”ning huquq manbasi sifatidagi ahamiyatini, so‘g‘d huquqi, islom huquqi, o‘tmishimizdagi dunyoviy qonunchilik kodeksi – “Temur tuzuklari”, xonliklar davrida shariatning asosiy qoidalaridan tuzilgan qo‘llanmalarni tahlil qilish lozim.

Hozirgi tarix fanida O‘zbekiston hududida miloddan avvalgi birinchi ming yillikda davlat birlashmalari bo‘lganligi, ular tashqi dushmanlarga qarshi urushlar olib borganligi, qo‘shni mamlakatlar bilan munosabatlar o‘rnatganligi, iqtisodiy, madaniy va savdo aloqalari o‘rnatgani ma’lum1.

O‘zbekiston hududida ilk huquqiy normalar va g‘oyalar turli xildagi diniy-falsafiy g‘oyalar negizida shakllangan. “Avesto”da ilk huquqiy qarashlar o‘z ifodasini topgan. O‘z ta’limotini ilgari surgan Zardusht ko‘pxudolikni inkor etgan

*Tursunov Farrux G‘ulomovich, Ma’naviyat targ‘ibot markazi Yakkasaroy tumani bo‘limi rahbari. E-mail: [email protected] 1Темур тузуклари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – Б. 29; Axmedov T. Milliy davlatchiligimiz tarixida kengash, mashvarat va maslahat. – Toshkent: Zarqalam, 2006. – B. 6-12.

F. Tursunov*

IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA’LIMI

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

90

va Axura Mazda shaxsida yagona tangrini e’lon qilgan buyuk islohotchi sifatida tarixga kirdi, u ezgulik va yovuzlikning murosasiz qarama-qarshi kurashi konsepsiyasini, shuningdek, mashhur axloqiy uchlik: “ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal” siyosiy va huquqiy ta’limotiga asos soldi.

Shuni aytish lozimki, huquq ta’limi tarixini huquqiy bilimlar tarixi bilan birga o‘rganish maqsadga muvofiqdir. “Avesto”dagi mulkiy munosabatlar masalalarining parchalanish bosqichida turgan tovar-pul munosabatlari, klassik tushunchadagi mulkiy huquq yo‘qligi bilan xarakterlanuvchi Avesto jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi hisobga olingan holda tadqiq etish lozim. “Avesto”dagi ko‘rsatmalar mazmunining tahlilidan jamoa dehqonchiligi mahsulot ayirboshlash haqida gap ketishi mumkinligi ravshan bo‘ladi. “Vandidod” normalari odamlarning ko‘chmas va joriy (ko‘char) mol-mulklar: o‘zlari yashayotgan uylarning egalari, ekiladigan yerlar va bog‘lar, qoramol va chorva mollari egalari bo‘lishgan deb hisoblashga asos bo‘ladi. Qayd etish kerakki, mulkchilik huquqi amalda egalik va foydalanish huquqi bilan cheklanmagan. U o‘z ichiga boshqarish huquqini, ya’ni boshqa shaxs egaligiga tortib olish, o‘tkazishni ham o‘z ichiga oladi. “Avesto” shartnomalarda qonundagi majburiy munosabatlarni va yetkazilgan zararni to‘lashni tartibga soluvchi normalarni ham o‘z ichiga olgan. Majburiyatlar shakllari sifatida “varuna” nomi ostidagi tantanali qasamyod va “mitra” bitimi va shartnomasi tan olinadi. Har ikkala holda ham ana shu shakllarning asosini insonning chin so‘zi tashkil etganligini qayd etish muhim. “Avesto”ga ko‘ra, Mitra — shartnoma tangrisi, u hammasini ko‘radi, tuzilgan shartnomaning bajarilishini kuzatadi va ularni buzganlik uchun jazolaydi. “Mixr-Yasht”dagi satrlar xarakterlidir, ularda bitimga, uning kim bilan — iblis, o‘zga dindagi yoki odil odam bilan tuzilganligidan qat’i nazar rioya etish zarurligi bevosita ko‘rsatiladi. “Ey avliyo, xoh qonunga bo‘ysunuvchi haqiqatgo‘y bilan, xoh iblis bilan tuzilgan bitimni buzma, chunki sadoqat, (Mitraga bildirilgan) har ikkisi uchun — iblisga ham, olijanobga ham bab-baravar darajada mavjuddir” (“Yasht”, 10, “Mixr-Yasht”, 2).

“Vandidod”ga muvofiq, shartnomalar ikki shaklda: oddiy so‘zlar va qo‘lni qo‘lga ishqalash, ya’ni qo‘l berishib ko‘rishish bilan tuzilgan. “Avesto”da yozma ravishda shartnomalar tuzilganligi haqida eslatmalar yo‘q, bu birmuncha keyinroq paydo bo‘lgan. Shartnomaviy munosabatlarning xususiyatlaridan biri shundan iborat bo‘lganki, shartnomaning tuzilish shakli va ayirboshlash narsa-buyumning qiymati uning ahamiyatidan guvohlik bergan1.

1Ртвеладзе Э. В., Саидов А. Х., Абдулаев Е. В. Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. – Тошкент: Адолат, 2001. – Б. 226-227.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

91

Zardushtiylik diniy aqidalariga ko‘ra insonda uchta etnik axloqiy unsur mavjud. Bular: ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu ish. Haqiqat (ashem boxu) esa eng yaxshi ezgulikdir. Qonun yaratuvchilar va kohinlar juda katta ahamiyat bergan narsa unda aks etgan so‘zning muqaddasligi edi. So‘z – “asha” haqiqatning hayotiy ifodasi sifatida hurmatga sazovor. Ikki xil majburiyat tan olinadi. Birinchisi, tantanali ravishda qasam ichish (varuna), unga ko‘ra kishi biron harakatni sodir etish yoki etmaslik majburiyatini olgan, ikkinchisi, bu bitim yoki shartnoma hisoblanib, mitra deb atalgan, unga ko‘ra, tomonlar o‘zaro biron narsa to‘g‘risida kelishib olishgan. Ikkala holda ham qabul qilingan qasamda yashirincha kuch bo‘lib, bu kuch ilohiy deb hisoblangan. U odamga hamkorlik qiladi, o‘z so‘zida qat’iy turgan kishini qo‘llab-quvvatlaydi, so‘zida turmagan kishini esa jazolaydi. Berilgan so‘z, olingan majburiyat, uning qat’iy turib bajarilishi zardushtiylik e’tiqodida nihoyatda qadrlangan.

Diniy aqidalarga binoan, tabiatning alohida qonuni mavjud bo‘lib, u hamma narsaga tartib beradi, mazkur qonun “Avesto”da “asha” deb atalib, inson xulq-atvorini boshqaradi. Demak, “asha” faqat haqiqatnigina emas, ko‘proq axloqiy mazmunga ega bo‘lgan juda keng tushunchani anglatadi. Asha haqiqat, tartib, huquqiylik va hokazo ma’nolarga ega. Yolg‘on gapirish, haqiqatni buzish “asha”ga ziddir1. Buni bilish talabalar uchun muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. “Avesto”da har qanday axloqsizlik va g‘ayritabiiy xatti-harakatlarga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligi ta’kidlanadi2.

Avestoda ta’lim-tarbiyaga alohida e’tibor berilgan. “Yomon tarbiyachi o‘z ta’limi bilan ilohiy so‘zlarni teskari qiladi va tiriklik idrokini xarob aylaydi. Haqiqatda, u odamlarni rostlikning bebaho sarmoyasidan va Ezgu Niyatdan bebahra aylaydi”, (Yasna, 32-hot, 9) – deb ta’kidlanadi. Shuningdek, “haqiqatda eng ezgu ta’lim rostlik ilmi va din ogohlikdir”, (Yasna, 32-hot, 16) – deyiladi3.

“Avesto”da keltirilishicha, tarbiya hayotning eng muhim tirgagi (tayanchi) bo‘lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, avvalo, u yaxshi o‘qishni va so‘ngra esa yozishni o‘rganish bilan eng yuksak pog‘onaga ko‘tarilsin4. O‘zbekistondagi huquqiy ta’lim tarixida islom huquqi boshqa tarixiy manbalar ichida ko‘proq, ya’ni VIII asrdan boshlab xonliklar tuzumi tugagunga qadar amalda bo‘lgan huquqning asosiy tarixiy manba hisoblangan.

Ma’lumki, O‘zbekistondagi huquqiy ta’lim tarixida madrasalar alohida o‘rin tutadi. Ular uzoq yillar, islom huquqi doirasida faoliyat yuritgan muassasa sifatida

1Муқимов З. Ўзбекистан давлати ва ҳуқуқи тарихи. Олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. – Тошкент: Адолат, 2003. – Б. 35-36. 2Axmedova M. E. Pedagogika nazariyasi va tarixi. 2011. – B. 42. 3Авесто. Тарихий-адабий ёдгорлик. А. Маҳкам таржимаси. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б. 14. 4Ўзбек педагогикаси антологияси. 1-жилд. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б. 35.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

92

o‘tmishimizda chuqur iz qoldirgan. Madrasa o‘rta va oliy maxsus diniy muassasa hisoblangan Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida ulamolar va Islom mamlakatlarida madrasalar haqidagi ilk ma’lumotlar X asrga oid bo‘lib, ular Xuroson va Movarounnahrda joylashgan. XI asrdan boshlab yetakchi ta’lim muassasasiga aylangan, bungacha ta’lim masjidlarda va xususiy uylarda, shuningdek, mehmonxona, kutubxona, kasalxonalarda olib berilgan. Madrasalar vaqf hisobiga ta’sis etilgan. O‘tmishda mahalliy odat, udum va huquqiy tasavvurlarni yuzaga chiqarish qoraxoniylar davridagi faqihlarning xizmati bo‘ldi.

O‘tmishimizdagi huquqiy bilim va qarashlar avlodlardan avlodlarga o‘tib, qadrlab kelingan. Shu bilan birga xalqimizga yot bo‘lgan g‘oyalar va ta’limotlarning kirib kelishiga ajdodlarimiz munosib qarshilik ko‘rsatgan. Shuning uchun ham huquqiy bilimlar asrlar davomida rivojlanib, sayqal topib kelgan. IX-XII asrlar ajdodlarimiz huquq ta’limi va boshqa dunyoviy bilimlar rivojiga munosib hissa qo‘shganligi uchun ham Renessans davr deb atalgan, biroq XIII asr boshlarida mo‘g‘ullar istilosidan so‘ng madrasalar buzib tashlandi, huquqiy manbalar yoqib yuborildi. Bu hol Amir Temur hokimiyat tepasiga kelguniga qadar davom etgan.

Amir Temur buyuk temuriylar davlatiga asos soldi va davlat boshqaruvida o‘zidan oldingi o‘tgan hukmdorlardan farq qilib, davlat va mamlakatni boshqarish xususida “Temur tuzuklari”ni yaratdi. Bu davrda milliy davlatchilik to‘g‘risidagi qarashlarning rivojlanishida uning xizmatlari katta bo‘ldi. Temur “tuzuk”larida davlat tizimi, uni idora qilish uslublari va vositalari, undagi turli lavozim-vazifalar darajasi, tabaqalarning toifalanishi, harbiy qo‘shinlarning tashkil etilishi, jang olib borish mahoratlari, davlat xizmatchilari rag‘batini tashkil etish omillari, adolatli soliq turlarining joriy etilishi, mamlakatni obodonlashtirish tadbirlari milliy davlatchilikning yuksak madaniy va huquqiy darajada shakllantirilishiga erishganligidan dalolat beradi. Bunday siyosatning asos-mohiyati adolatli davlat, insonparvar jamiyat negizlarini qaror toptirishga qaratiladi. Amir Temur davlat boshqaruvining demokratik asoslarini yaratishda mamlakat ishlarini doimo kengash, mashvarat, maslahat, hushyorlik, mulohazakorlik, ehtiyotkorlikbilan amalga oshirishga qaratadi1.

Huquqiy manbalarni o‘rganish orqali huquqiy ta’lim takomillashib boradi. Jamiyat a’zolari madaniyati va ongiga huquqiy bilimlarni turli ta’sir vositalari orqali singdirib borish jarayonida huquqiy tarbiya shakllanadi. Shu bois, huquqiy ta’lim va tarbiyani takomillashtirishda huquqiy manbalarni o‘rganish muhim o‘rin tutadi.

1Амир Темур тузуклари. – Тошкент: Fофур Fулом, 1996. – Б. 24.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

93

К СОВРЕМЕННЫМ ЦЕЛЯМ, ЗАДАЧАМ И ПРИНЦИПАМ ПРЕПОДАВАНИЯ ИСТОРИИ

УЗБЕКИСТАНА В ВУЗЕ Rezume. Maqolada hozirgi vaqtda tarix fanini

o‘qitishning asosiy maqsadlari o‘rganilgan, tarixiylik va ijtimoiy yondashuv tamoyillarining mohiyati ochib berilgan.

Tayanch tushunchalar: tarixni o‘qitish, tarix ta’limi maqsadi, tarixiy manbalar, tarixni gumanizatsiyalash.

Abstract. This article describes the main objectives of history education at the present stage, reveals the essence of the principle of historicism and the principle of social approach.

Key concepts: the teaching of history, the purpose of historical education, historical sources, the humanization of history.

Резюме. В данной статье рассмотрены основные цели исторического образования на современном этапе, раскрыта сущность принципа историзма и принципа социального подхода.

Основные понятия: преподавание истории, цель исторического образования, исторические источники, гуманизация истории.

Первый Президент Узбекистана И. А. Каримов в своем произведении «Без исторической памяти нет будущего» указал на задачу историков – «воссоздать правдивую историю, так как люди должны ее знать; желание изучать свое прошлое – естественно; мы обладатели богатого культурного наследия, потомки великих исторических личностей, которыми по праву можем гордиться. Знание истории помогает строить наше будущее, воспитывать гармонично развитую личность; осознать, что истинная ценность для народа – это независимость, без нее нет будущего»1.

История – это не только наука и соответствующая ей учебная дисциплина. Глобальной целью исторического образования является формирование исторического мышления (историзма как принципа анализа окружающего нас мира)2. Историзм – это способность понимать и оценивать события прошлого в их взаимосвязи, процессы возникновения, развития и исчезновения общественных явлений. Важная цель предмета истории – способствовать социализации вступающего в жизнь человека, то есть

*Тухтабаева Дилбар Тохтамуратовна, преподаватель кафедры основ национальной идеи и духовности ТГПУ имени Низами. E-mail: [email protected] 1Каримов И. А. Без исторической памяти нет будущего. – Ташкент: Шарк, 1998. – С. 38. 2Ходжаев Б. Х. Развитие исторического мышления у учащихся общеобразовательных школ средствами модернизированного дидактического обеспечения: дисс. … док. пед. каук. – Ташкент, 2016. – Б. 31.

Д. Тухтабаева*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

94

самоопределению его как личности, пониманию им своего места в обществе, своих исторических корней.

Преподавание истории в вузе должно способствовать формированию ценностных ориентаций студентов, решению ими морально-нравственных проблем. Цель исторического образования в этом плане – ориентация на общечеловеческие ценности, воспитание гуманизма.

Основные цели исторического образования на современном этапе: 1. Основная цель – воспитание и развитие личности - осуществляется

на основе овладения студентами историческими знаниями, умениями их использовать при ориентированности изучения истории на социальную практику. Стремление осуществить гражданско-патриотическое, нравственное воспитание студентов, помочь им сформировать ценностные ориентации и убеждения на основе личностного осмысления опыта истории и современной жизни Узбекистана.

2. Деление целей исторического образования на те из них, которые можно планировать и достаточно гарантированно достигать при системной работе (усвоение студентами определенных учебных знаний и умений), и на цели, прогнозируемые, на достижение которых направлена вся организация обучения, но достоверность анализа реализации которых по ряду причин (необходимость знания повседневного поведения студентов, оценка отдаленного результата и т.д.) проблематична.

3. Направленность на социализацию студентов, формирование у них основы для освоения социальных ролей и базовых коммуникативных, политических, социальных компетенций1.

Цели образовательной области «История» в контексте потребностей современного демократического государства и общества Узбекистана включают в себя:

- воспитание гражданственности, национальной идентичности, развитие мировоззренческих убеждений студентов на основе осмысления ими исторически сложившихся культурных, религиозных, этнонациональных традиций, нравственных и социальных установок, идеологических доктрин; расширение социального опыта учащихся при анализе и обсуждении форм человеческого взаимодействия в истории;

- развитие способности понимать историческую обусловленность явлений и процессов современного мира, критически анализировать полученную историко-социальную информацию, определять собственную позицию по отношению к окружающей реальности, соотносить её с исторически возникшими мировоззренческими системами;

1Арифджанов Э. К., Алимов Ш. К., Нарбеков А. В., Кадыров К. Б. История Узбекистана. Курс лекций. – Ташкент: Академия МВД Республики Узбекистан, 2012. – С. 273.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

95

- освоение систематизированных знаний об истории человечества и элементов философско-исторических и методологических знаний об историческом процессе; подготовка студентов к продолжению образования в области гуманитарных дисциплин;

- овладение умениями и навыками комплексной работы с различными типами исторических источников, поиска и систематизации исторической информации как основы решения исследовательских задач;

- формирование исторического мышления — способности рассматривать события и явления с точки зрения их исторической обусловленности, умения выявлять историческую обусловленность различных версий и оценок событий прошлого и современности, определять и аргументированно представлять собственное отношение к дискуссионным проблемам истории.

Главная задача истории как вузовского предмета, воспитать гражданина Узбекистана, активного, способного к социальному творчеству, принципиального в отстаивании своих позиций, способного к участию в демократическом самоуправлении, чувствующего ответственность за судьбу страны и человеческой цивилизации, патриота родной культуры.

Основываясь на принципе целостности исторического познания, к изучению каждого периода следует подходить как к системе взаимосвязанных событий, явлений, факторов и фактов, подчеркивать их глубинные взаимовлияния, изменения и присущий любому процессу детерминизм.

При характеристике той или иной исторической эпохи необходимо руководствоваться также принципом ценностного подхода, выделяя те идеи, положения, взгляды, мнения, которые сформировали «дух» времени, способствовали созданию его неповторимого колорита, были значимы для тогдашнего общества, и, возможно, актуальны для дня сегодняшнего.

Преподавание истории в вузе должно способствовать формированию ценностных ориентаций студентов, решению ими морально-нравственных проблем. Цель исторического образования в этом плане – ориентация прежде всего на общечеловеческие ценности, воспитание гуманизма.

Предметом истории как науки является человек в бесконечной смене поколений, поэтому гуманизация истории означает ее очеловечивание. Познание исторических закономерностей, решение исторических проблем, понимание смысла истории должно идти не путем отвлеченных абстракций, а от человека и через человека. Гуманизация истории означает также повышение внимания к историческим личностям. Социально-психологические портреты, политические и интеллектуальные биографии должны стать важными элементами урока истории.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

96

Гуманизм истории как науки в значительной степени определяется тем, что она способна формировать представления о непреходящем значении общечеловеческих ценностей.

Гуманизация истории – это обращение ее к личности ученика, удовлетворение его познавательных, нравственных мировоззренческих запросов. История должна быть интересной, художественной и эмоциональной, она должна учить думать и сопереживать.

Подлинный патриотизм немыслим без знакомства с историей разных народов, их культурой, понимания постоянного характера взаимодействия и взаимообогащения разных культур их тесной связи друг с другом. Студент должен понимать, что его народ – часть мировой цивилизации.

Анализ и обработка больших объемов разноплановой информации, творческое решение проблем теории и практики невозможны без личной заинтересованности студентов. Обилие цифр и дат, огромный понятийный аппарат, череда исторических деятелей, мест сражений, памятников архитектуры, а главное - непонимание студентами необходимости запоминания столь обширного материала и его хронологической закономерности провоцирует снижение интереса к истории, ослабление внутренней мотивации обучающихся, не востребованности их личностного потенциала.

История – предмет, который основан на изучении того, что нельзя проверить. Вся информация основывается на различных источниках (вещественных, документальных), доказательствах, воспоминаниях людей, исследованиях ученых. Поэтому преподаватель истории должен давать не только лекционный материал и материал из учебников, но и стараться подкреплять свои слова различными дополнительными сведениями, которые дадут слушателям не только общую картину той или иной эпохи, но и позволят почувствовать дух времени, его особый колорит. Вместе с тем, преподавание истории должно строиться не только на использовании сухих фактов, но и на изучении разнообразных точек зрения, исследований, свидетельств конкретных людей – это дает возможность узнать культуру изнутри и получить о ней более глубокие сведения, которые существенно влияют на современное восприятие истории.

Практически во всех республиках бывшего Советского Союза, после обретения ими независимости, начал возрастать интерес к духовным и культурным ценностям, к истории как составной части этих ценностей. Во всех государствах, образовавшихся после распада СССР, в настоящее время есть такой предмет как история Отечества. Курс истории Узбекистана

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

97

читается в республике во всех высших учебных заведениях в течение одного семестра на всех направлениях бакалавриата. Как уже отмечалось выше, изучение истории Узбекистана в вузе серьёзно отличается от школьного её преподавания. В школе ученики впервые знакомятся с фактической историей региона. В вузе, опираясь на эти знания, студенты должны будут научиться анализировать фактическую историю, суметь сделать правильные выводы по ней, а также с точки зрения исторической логики научиться видеть причинно-следственные связи в структуре исторического материала, т.е. иными словами, выработать в себе историческое мышление. Этому помогают и читаемые преподавателем лекции, и проводимые семинарские занятия. На лекциях с современных методологических позиций на обширном историческом материале, вводя в учебный процесс новую историческую литературу, преподаватель формирует у студентов правильное понимание курса, а на семинарских занятиях эти знания практически закрепляются. При этом огромное значение приобретает самостоятельная работа студентов по углубленному изучению не только учебной, но и научной литературы1.

Ученые и преподаватели-историки в качестве наиболее важных проблем изучения истории Узбекистана выделяют следующие:

- Средняя Азия как один из древнейших очагов человеческой цивилизации;

- первые государственные образования в регионе, борьба против иноземных захватчиков;

- древние государства в Средней Азии, становление и функционирование Великого шёлкового пути;

- развитие культуры и духовности узбекского народа в период средневековья (IX - XII вв., XIV - XV вв.) и в более поздние времена;

- Среднеазиатский регион в период средневековья (особое внимание уделяется эпохе Амира Темура и темуридов);

- развитие Туркестана как колонии царской России и национально-освободительная борьба народов региона против колониализма;

- проблемы тоталитаризма в советский период развития Узбекистана (в политической, социально-экономической, культурной сферах и в межнациональных отношениях);

1Озерова Н. Место истории Узбекистана в постсоветской социогуманитаристике. http://mncipi.narod.ru

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

98

- национально-государственное развитие Республики Узбекистан в годы независимости1.

Естественно, что каждая наука имеет свой метод изучения (отсюда и термин - методология, т.е. учение о научном методе познания). При изучении всеобщей истории, а также и истории Узбекистана, основополагающими являются два основных методологических принципа: принцип историзма и принцип социального подхода.

Сущность принципа историзма сводится к тому, чтобы анализ каждого исторического явления и исторических фактов рассматривались:

- исторически, т.е. в развитии от прошлого к настоящему, что облегчает понимание стратегических путей построения будущего. Исторически – это означает также, что каждое событие следует рассматривать лишь в контексте той исторической эпохи, к которой оно относится. Нельзя выводы из одного исторического времени переносить в другое, поскольку каждое историческое время имеет свои особенности;

- такой анализ осуществляется во взаимосвязи со всем, что параллельно и одновременно происходит в других государствах и регионах мира, поскольку человеческое общество - это системное понятие. Изменения, происходящие на мировой арене, отражаются на положении всех стран мира (особенно в условиях современности). Кроме того, эти изменения заставляют корректировать внутреннюю и внешнюю политику государства, в том числе и Республики Узбекистан;

- правильные выводы при анализе исторических событий можно сделать, лишь учитывая конкретный опыт истории, т.е. те исторические уроки, которые мы извлекаем из изучения конкретного исторического материала.

Принцип социального подхода предусматривает переход от бытовавшей в советской исторической литературе призмы классовых интересов в подходе к истории к призме общечеловеческих интересов, т.е. к восстановлению принципа гуманности в историческом анализе.

Данные принципы направлены на обеспечение особой роли предмета «История Узбекистана» как базы воспитания гармонично развитого поколения, патриотов своей Родины, формирования мировоззрения молодежи, развития ее самостоятельного и критического мышления, совершенствования интеллекта и культуры поведения.

1Сабиров А. К актуальности изучения новейшей истории Узбекистана http://ia-centr.ru/expert/15246/; Озерова Н. Место истории Узбекистана в постсоветской социогуманитаристике http://mncipi.narod.ru; Tо‘rayev S., Tо‘rayev K. Oliy ta’limda О‘zbekiston tarixi fani mazmuniga doir // Pedagogika. – Toshkent, 2016. – № 3. – 109-114.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

99

TALABALARNING KUYLASH MALAKALARINI SHAKLLANTIRISHDA HIJO VA BEZAKLAR USTIDA

ISHLASH Rezume. Maqolada musiqiy ta’limda talabalarning

an’anaviy xonandalik malakalarini shakllantirishning

ayrim masalalari yoritilgan.

Tayanch tushunchalar: musiqiy meros, qо‘shiq,

ohang va ijro uyg‘unligi, hijo, maqom, g‘azal, kuylash

malakalari.

Abstract. The article discusses some of the issues of formation of the traditional singing skills of students in the process of musical

education Key concepts: musical heritage, song, harmony, melody and performance,

hizho, makom, gazelle, singing skills.

Резюме. В статье рассмотрены некоторые вопросы формирования традиционных певческих навыков студентов в процессе музыкального

образования.

Основные понятия: музыкальное наследие, песня, гармония мелодии и исполнения, хижо, маком, газель, навыки пения.

Dunyodagi kо‘pgina xalqlar qatori о‘zbek xalqi ham boy musiqiy merosga ega. Bu meros shakllanish jarayonidan hozirgi davrgacha xalq tomonidan avaylab-

asrab, zamon ruhi bilan boyitib, avloddan avlodga о‘tib borishiga alohida e’tibor

berilgan. Har bir xalq о‘zining о‘tmish milliy musiqa merosini sevsa, ajdodlar an’anasini ardoqlasa, uni munosib tarzda о‘zlashtirsa va qadriga yetsa bu

merosini kelgusi avlod uchun oltin meros kabi, ijrochilik maktabi va qо‘shiqlarimiz

yana uzoq yillar sayqal topib saqlab qolinadi. Ma’lumki, har qanday qо‘shiq – sо‘z ohang va ijro uyg‘unligidan iborat yaxlit

san’at asari. Bu unsurlardan biri yetishmasa, о‘sha qо‘shiq mukammal bо‘lmaydi.

Matnga xos talaffuz, jozibali ijro gо‘zal va ta’sirchan, jarangdor ijroga erishishni ta’minlaydi.

Talabalarning an’anaviy xonandalik malakalarini shakllantirishda adabiy matndagi hijoga e’tibor berib kuylash ham muhimdir. Qо‘shiqchilikda g‘azal

tanlashda she’r va musiqa vaznlarining bir-biriga mos kelishi muhim hisoblanadi.

I. Rajabov va F. Karomatovlarning kо‘rsatishicha, sarahborlarda – muzorai

musammani ahrabi makfufi maqsur, mutaqoribi musammani mahfuz, (hijoda)

V - - V - - V - - V -, talqinlarda aytiladigan she’r vaznlari esa ramali musammani

*Qodirov Davron, Nizomiy nomidagi TDPU musiqa va uni o‘qitish metodikasi dotsenti.

D. Qodirov*

SAN’AT VA JISMONIY MADANIYAT TA’LIMI

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

100

mahzuf (hijoda) - V - - - V - - - V - - -V -, nasrlarda, asosan, hazaji musammani solim (hijoda) V - - - V - - - V - - - V - - - vaznidagi g‘azallar ijro etiladi.

Masalan, Xorazm maqomlarining tani maqom qismida, kо‘pincha aruzning muzorai bahridagi “muzorai musammani makfufi mahzuf” vaznidagi

g‘azallar ijro etiladi.

Holu xating hayolidin ey sarvi gul u’zor. Gohi kо‘zimga hol tushibdir, gohi g‘ubor.

Mafuvlu – foilotu – foilotu – foilun (hijoda) - - - V - V - V - V - V - V -

Misoldan kо‘rinishicha, she’r va ohang vazni bir-biriga mos kelib turibdi. Qisqa bо‘g‘inlarga kichik ohanglar, chо‘ziq bо‘g‘inlarga esa yirik ohanglar mos

kelmoqda. Faqatgina bir joyda qisqa bо‘g‘in – “ey”ga chо‘ziq ohang tо‘g‘ri keladi1. Talabalarning kuylash malakalarini shakllantirishda hang va hijolarning

ahamiyati katta. Hang deb she’r bо‘g‘inlarining chо‘ziq (ya’ni bir qancha

tovushlarni о‘z ichiga oluvchi) ohanglar bilan kuylanishiga aytiladi. О‘z о‘rniga qarab hanglarni ikki asosiy turga ajratish mumkin. She’rning

asosiy bо‘g‘inlariga tо‘g‘ri keluvchi hanglar, she’r matnidan tashqari bо‘lgan

qо‘shimcha bо‘g‘inlar, sо‘z yoki bir butun jumlalarga solib aytiladigan hanglar.

Masalan, “dod”, “jon”, “voy”, “yoray”, “oy” va boshqa kabilar. Hanglarning bir

turi, odatda, asosiy kuy jumlalari tugab bо‘lganidan keyin keladi. Ular ba’zan

alohida jumlalar, hattoki yirik jumlalarni tashkil qilishi mumkin. Ijro jarayonida talabalar hanglarni ishlatishda katta kamchiliklarga yо‘l qо‘yadilar, ya’ni hanglarni

qisqa-qisqa ruscha talaffuzda kuylash, undosh harflarga nokerak urg‘ular berib kuylash (“yoraay”ni “yoyoyorey” deb, alifbodagi barcha harflarni ruscha talaffuz

qilish), notо‘g‘ri nafas olish, hanglar oxirigacha nafasning yetmay qolishi, ashula

matnlarining yod emasligi va boshqalar. Shu sababli ashulalarni kuylashda

mukammal ijroga erishib bо‘lmaydi. Talabalar bilan ishlash vaqtida bu

ashulalarning original yozuv variantlari, musiqiy DVD, СD, MP3 disklaridan

foydalanib boriladi. Yozuv ijrolarini ustoz san’atkorlar ijrolari tomonidan eshittirib ishlash guruhda 70-80% samara berib kelmoqda.

Hijolar haqida “О‘zbek ensiklopediyasi”ning 12-jildida fikrlar bayon qilinib, ular uzun va qisqaligi aytib о‘tilgan.

Ashulachilikda qaysidir tovush chо‘zib, qaysidir tovush qisqa talaffuz etiladi.

Kuylash malakalarini amaliy tarzda о‘zlashtirishgan talabalar bu malakaning nazariy tomoni – sо‘z va bо‘g‘inlarni ishlatish mahorati (hijo) haqida xabardor

emaslar. Shu bois ijochilarda hijo uslubida kuylash malakalarini shakllantirishning

1Матёқубов О. Оғзаки анъанадаги профессионал музика асосларига кириш. – Тошкент: Ўқитувчи” 1983. – Б. 53-54.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

101

ahamiyati katta. Talabalar bilan ishlash jarayonida sо‘z va talaffuz, hanglar, hijolarga ahamiyat berib kuylash malakalarini shakllantirishga katta e’tibor berib

boriladi. Ashula ijrochiligida maqomlarimizning deyarli barchasi mumtoz

shoirlarimiz g‘azallariga bastalangan ijro namunalaridan iborat. Shuni ta’kidlash

kerakki, barcha ashulalar ham yuqoridagi – muzorai musammani ahrabi makfufi maqsur, mutaqoribi musammani mahfuz, ramali musammani mahzuf, hazaji

musammani solim, muzorai musammani makfufi mahzuf kabi kо‘plab vaznlarga

mos kelmasligi mumkin. Masalan, ramal bahrida yozilgan Alisher Navoiyning “Kо‘rmadim” radifli g‘azaliga D. Zokirov tomonidan bastalangan ashula ohangi

g‘azal matnidagi adabiy vazniga xos qilib bastalanmagan. Tabiiyki, adabiy hijo bilan ashula ijrosi talaffuzidagi hijo boshqa-boshqa kо‘rinish kasb etadi.

Mazkur vaznini olib biz doira ohangiga qо‘yib ijro qilsak, raqsbop, о‘ynoqi -

6/8 Ko‘lobcha (Tojikistonda joylashgan nohiya) usuli ijrosini eshitamiz. Foilotun-foilotun-foilotun-foilun - V - - - V - - - V - - -V – 6/8 о‘lchov.

Kimga qildim bir vafokim yuz jafosin kо‘rmadim,

Kо‘rguzub yuz mehr, ming dardu balosin kо‘rmadim.

Kimga boshim ni fido qil dimki, boshim qasdig‘a

Har tarafdin yuz tuman tiyg‘i jafosin kо‘rmadim.

Kimga kо‘nglum ayladi meh ru muhabbat foshkim, Har vafog‘a yuz jafo oning jazosin kо‘rmadim.

Ey Navoiy, tavba andin qilmadim shayx ollida, Kim bu ishda dayr pirining rizosin kо‘rmadim1.

Ashula ohangi esa boshqa hijo kо‘rinishida ekanligini kо‘rish mumkin.

Bastakor esa bu matnni vazmin, qayg‘uli, bezaklarga boy 3/4 ohangiga solib

yaratgan, ya’ni Foilo - - tun foilo - - tun foilo

Ki*-mga qi***-l di*-mbi*-r vafo*** - ki*-m, yu*-z jafo*****-

( 2---- v 3----- ) ( -2- --2- v --3- ) ( --2- 2 -- v --3- ) -tun foilun sin kо‘**-r - madi*** - m,

(--- -3- v-3-) G‘azalning adabiy varianti - Foilotun foilotun foilotun foilundan g‘azalning

ashula varianti - Foilo - tunfoilo- tunfoilo- tunfoilun kо‘rinishiga ega ekanligini

kо‘rish mumkin. Natijada yuqoridagi vazn kо‘rinishi boshqacha kо‘rinish hosil qiladi. Ashuladagi nola va bezaklar chо‘zimiga yulduzchalar qо‘yildi.

Kо‘**-rguzu**-b yu*-zme*h - r, mi**-ng da**-rdu* balo** –

[ - V - - ] [ - V - - ] [ - V -

1Алишер Навоий. Лирика. – Тошкент: Ўқитувчи, 1968. – Б. 72.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

102

sin kо‘**-r-madi**-m. - ] [ -V –]

Ashulaning ikkinchi bayti avj pardadan kuylanadi. Vazndagi Hijo kо‘rinishi yuqoridagi holatda qoladi.

(Izoh: matndagi yulduzchalar (**) – qо‘yilgan harflar nola qilish evaziga

chо‘zib kuylanishi zarurligini bildiradi. 5 yulduzcha nolani 5 sanoqda kuylash degani. Bu bezaklarni о‘qituvchi о‘zi namunaviy ijro sifatida kuylab kо‘rsatib

berishi lozim. Matn ostidagi hijolarga qо‘yilgan sonlar hijolarni qay darajada

chо‘zish lozimligini kо‘rsatadi. 2-2-daraja, 3-3-daraja.) Hozirgi kunda mazkur yо‘nalishda musiqiy qobiliyati va ijrochilik mahorati

turli xil bо‘lgan talabalar ta’lim olishadi. Talabalar avvalgi ta’lim muassasalari litsey va kollejlar, musiqa maktablari, umumta’lim maktablarida an’anaviy

xonandalik bо‘yicha saboq olmaganligi sababli ularning ijro darajalari xalq

ashulalari va bezaklari murakkab bо‘lgan ijrolarni kuylashga odatlanmagan va kuylash malakalari shakllantirilmagan. Talabalarni shu holatda kuylashga

о‘rgatish esa nota orqali о‘rgatishga qaraganda osonroq va ijrochilarga qiyinchilik

tug‘dirmaydi.

Ikkinchi bayt ijrosi avj parda, sakkizinchi bosqich – oktavadan kuylanadi.

Ki*-m - gabo**- shi*-mni fido** qi*-l di**-m ki bo**** -

( --2- v –3- ) ( --2 -- v ---3 ) ( --2- –3- v ---3) shim qa**-s dig‘a*** (--- --3- v ---3)

Ha*-r tara***-f di*nyu**-z tuma*****-n ti**-yg‘i** jafo*****- ( --2- v ---3-) ( --2—2- v—3-) ( --2--2 v —3-- )

sin kо‘**-r madi**-m.

(--- --2- v –2- )

Ashulaning uchinchi bayti miyonhatdan, ya’ni beshinchi bosqich pardasidan

boshlanadi. (О‘qituvchi kuylab kо‘rsatib beradi.)

Ki***-m gakо‘***-ng lu*-m a*-y ladi** me**-hru* muha**-b ( --3- v –3-- ) (--1- -2 v ---3) --3–v –3- )

batfo**-shki**-m, (--- --3- --3--)

Ashulaning keyingi qatori avj parda, sakkizinchi bosqich pardasidan

kuylanadi. Ha**-r vafo**- g‘a** yu**-z jafo** o***-ning jazo***-

( --3- v –3 ) (--3 --2- v –3) (-3— v --3)

sinkо‘***-r madi***-m, (-- --3-v–3- )

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

103

Asarning kulminatsiyasi avj parda va nolalardan iborat sakkizinchi va undan yuqori pardalardan kuylanadi.

E*y Navo**- iy**, ta**-vba a**-n- di**-n qi**-lmadi***-m (-2- v ---3- --3 ) ( --3- v -3--) (--3- --3- v ---3- )

shayx o**-llida**,

( --- -3- v ---2 ) Ashulaning bu qatori daromad parda, furovard qismiga qarab boshidagi

ohang asosida kuylanadi.

Ki**m bu i**sh - da**da***-yr pi**- ri**-ni**-ng rizo***- ( --3- v -2- ) ( --3 –3 v --3 ) ( --3—3-- ----3 )

sin kо‘***-r madi***-m, ( -- --3- v –3- )

Asarni о‘rganish jarayonida mazkur namunada keltirilgan ijro kо‘rinishi va

harflar yoniga qо‘yilgan yulduzchalar chо‘zimi darajalari talabalar e’tiboriga havola qilinib, bu bezaklarni tо‘g‘ri kuylash lozimligi kо‘rsatilib, ularning ijrolari

tekshirib boriladi. Mavzuni mustahkamlash chog‘ida talabalar ijrosi о‘qituvchi

tomonidan diktofonga yozib olinib, ularning ijrolari tahlil qilinadi.

Demak, talabalar ijro malakalarini, mahoratlarini oshirish borasidagi

izlanish va tajribalarimiz hamda yangicha yondashuvlarni yanada

takomillashtirish orqali yoshlarimizda ijro mahoratini yuksaltirish, an’anaviy mumtoz qо‘shiqchiligimizni ardoqlash va e’zozlashga bо‘lgan ijobiy, ijodiy

munosabatlarni shakllantirib borishlariga imkon yaratiladi. Shartli belgilar:

1. ( V) – hijoni qisqa talaffuz qilish;

2. (- - ) – hijoni chо‘zib talaffuz qilish;

3. 6/8 о‘lchov – musiqiy vazn о‘lchovi;

4. (****) – matn orasidagi yulduzchalar mazkur harf va tovushni nola

orqali chо‘zib turish darajasi; 5. ( 2- v 3- ) – hijoda chо‘zib talaffuz qilish darajasi;

6. - ] [ -V –] – hijolar orasidagi chegarani ajratuvchi qavslar.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

104

ИССЛЕДОВАНИЕ ГОТОВНОСТИ ВЫПУСНИКА ФАКУЛЬТЕТА ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ К

ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ Rezume. Maqolada jismoniy madaniyat va bolalar

sporti bo‘yicha mutaxassislarning innovatsion faoliyati tahliliga bag‘ishlangan tadqiqotlarning natijalari hamda “Jismoniy madaniyat” fakultetida mutaxassislarni tayyorlash jarayonida innovatsion texnologiyalarni takomillashtirish yo‘llari ko‘rsatilgan.

Tayanch tushunchalar: innovatsiyalar, pedagogik texnologiya, qoniqish indeksi, adaptatsiya, kompetentlik.

Abstract. The article presents the results of sociological research aimed at analyzing the state of innovative activities of experts of physical training and children's sport and ways to improve the innovative technologies in the training of specialists at the faculty "Physical culture".

Key concepts: innovation, pedagogical technology, satisfaction index, adaptation, competence.

Резюме. В статье представлены результаты социологических исследований, направленных на анализ состояния инновационной деятельности специалистов физической культуры и детского спорта и пути совершенствования инновационных технологий при подготовке специалистов на факультете «Физическая культура».

Основные понятия: инновации, педагогическая технология, индекс удовлетворённости, адаптация, компетентность.

За годы независимости в Республики Узбекистан произошли коренные изменения в структуре образовательных учреждений, создана собственная модель образования, принят «Закон об образовании», созданы учебные

*Хонкелдиев Шер Хакимович, профессор кафедры теории и методики физической культуры Ферганского государственного университета, доктор педагогических наук. *Жаборов Кодир Курбанович, заведующий межфакультетской кафедрой физической культуры и спорта Ферганского государственного университета, кандидат педагогических наук.

Ш. Ханкельдиев*

К. Жабборов*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

105

заведения нового типа. Важным историческим шагом явилось принятие Национальной программы по подготовке кадров1.

Актуальной проблемой педагогической науки о физическом воспитании и спорте является внедрение в учебно-тренировочный процесс современных инновационных педагогических технологий, позволяющих существенно сократить сроки обучения двигательным действиям, предусмотренным программно-нормативными документами.

Ежегодный мониторинг физической подготовленности учащейся молодёжи, сопоставительная динамика с результатами экспериментальных данных, полученных за последнее десятилетие показали, что в существующих государственных стандартах нет чёткой преемственности, согласованности и единых требований к двигательной подготовленности на занятиях по физическому воспитанию и допризывной подготовки юношей в средних специальных учебных заведениях.

Отсутствие единых нормативных требований к физической подготовленности юношей в данном звене образования существенно влияет на систему их подготовки к предстоящей службе в Вооруженных Силах2.

Социально-экономические перемены в обществе повлекли за собой перестройку всей системы образования. Глобальные инновационные процессы, происходящие в современном обществе, сопровождаются глубокими изменениями всех сторон общественной жизни, в том числе и системы образования. В этой связи особую актуальность приобретают проблемы внедрения в образовательную практику инновационных технологий обучения и обеспечения соответствующего уровня готовности учителей к инновационной деятельности.

Цель профессиональной подготовки будущих учителей физической культуры состоит в создании системы развития профессиональной подготовки, соответствующей запросам общества и государства и позволяющей существенно повысить качество физкультурного образования. Важным методологическим подходом, позволяющим наметить пути модернизации физкультурного образования, является инновационная деятельность.

1 Закон Республики Узбекистан “О национальной программе по подготовке кадров”. 1997. – С. 25. www.lex.uz 2Абдуллаев А., Ханкельдиев Ш. Жисмоний маданият назарияси ва методикаси. – Фарғона: ФарДУ, 2015. – Б. 434; Матвеев Л. П. Теория и методика физической культуры. – Санкт- Петербург: Лань; Омега, 2004. – С. 158.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

106

В области физической культуры накоплен определённый багаж современных инновационных технологий, вносящих новые знания в практическую деятельность педагога, от которых существенно зависит успех модернизации физкультурного образования в целом. Обучение инновационным процессам на основе единения науки и практики позволяет сделать образовательный процесс поистине профессиональной подготовкой будущих специалистов в области физической культуры1.

Современная система образования постоянно находится в процессе обновления, она сопровождается включением отдельных специалистов по физической культуре в инновационную деятельность. Массовым это движение назвать нельзя, так как многие педагоги, в силу различных обстоятельств, не хотят или не могут работать по-новому.

На базе Ферганского государственного университета проводилось исследование, имеющее целью определение степени информированности учителей об инновационной деятельности в области физической культуры. Первой реакцией на предложение пройти собеседование по проблеме инновационной деятельности в школе респонденты отвечали, что ничего не могут сказать о данной проблеме.

Только после наводящего вопроса «Что нового произошло в системе образования в последние годы?» учителя понимали предмет беседы и наиболее типичные ответы сводились к перечислению типов инновационных школ и фамилий учителей-новаторов.

Результаты социологических опросов и их детальный анализ представлены в таблице № 1.

Таблица № 1. Основные источники ознакомления учителей с инновационными

технологиями, %

№ Источники %

1. Курсы повышения квалификации 53,5

2. Консультации с более опытными коллегами 31,4

3. Консультации с преподавателями вузов 7,5

1Жабаков В. Е. Исследование представлений студентов педагогического вуза о профессиональной деятельности в сфере физической культуры. Теория и практика физической культуры. 2007. – № 10. – С. 23-26; Кошбахтиев И. Ф. Научно-педагогические основы совершенствования физического воспитания студентов: дисс. … док. пед. наук. – Ташкент, 1993. – С. 42.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

107

4. Научно-методическая литература 4,4

5. Другое 3,2

Среди основных источников получения информации о нововведениях в образовательный процесс назывались курсы повышения квалификации, личные контакты с преподавателями вузов, общение с более опытными коллегами и лишь небольшая часть учителей знакомилась с инновациями благодаря научным и литературным публикациям1.

Основная масса учителей в ходе беседы оценивала необходимость инновации в сфере образования положительно, отмечая потребность в целенаправленном и систематическом их изучении. Однако мотивы включения инноваций в собственную деятельность указывались различные. На вопрос «Какую цель преследуют учителя физической культуры, внедряя новые инновационные технологии обучения в свою профессиональную деятельность?» самым распространённым оказались ответы «разнообразить и улучшить свою работу» - 49 %, «повысить результативность работы» - 27 %. Число практических работников, указавших в качестве побудительного стимула внедрения инноваций на «возможность реализовать свой профессиональный творческий потенциал», составило лишь 9 %.

Определённая часть учителей и тренеров указывали мотивы материальной заинтересованности и построения карьеры. Исходя из опыта общения с учителями, выяснилось, что подавляющее большинство специалистов осознаёт повседневную необходимость применения инновационных технологий. Вместе с тем, анализ существующей образовательной практики даёт основание предположить, что внешнее согласие учителей слабо подкреплено соответствующим уровнем практической готовности.

Для проверки данной гипотезы учителям и тренерам, работающих с детьми были заданы следующие вопросы: «Считаете ли Вы необходимым введение в учебно-тренировочный процесс инновационных педагогических технологий?» и «Считаете ли Вы себя подготовленными к практической инновационной деятельности?»

Результаты исследований выявили, что большинство специалистов (63,7%) однозначно считают необходимым введение инновационных технологий в процесс преподавания их дисциплин как в школе, так и в

1Ханкельдиев Ш. Х. Метрология физического воспитания. – Фергана, ФерГУ, 2015. – С. 90.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

108

ДЮСШ. При этом значительная часть опрошенных сомневается в достаточности уровня своей подготовленности к внедрению инновационных технологий в целостный педагогический процесс.

Анализ полученных экспериментальных данных показал, что специалисты не совсем удовлетворены своей подготовкой к внедрению инновационных технологий. Результаты приведены в таблице № 2.

Таблица № 2. Результаты социологических исследований о необходимости внедрения

инновационных технологий в учебно-тренировочный процесс, %

Ответы Вопросы

Да Скорее да, чем

нет

Скорее нет, чем

да Нет

Затруд ответить

Считаете ли Вы необходимым введение в учебно-тренировичный процесс современных инновационных педагогических технологий?

63,7

17,9

4,3

8,5

5,6

Считаете ли Вы себя подготовленными к практической инновационной деятельности?

16,5 29,7 32,4 14,9 6,5

По изучению проверить вышеуказанное предположение, мы обратились к анализу индекса удовлетворенности уровнем подготовленности к практической инновационной даятельности на основе самоанализа, выдвигая гипотезу, что желание внедрять инновационные технологии в собственную практику прямо пропорционально зависит от уровня профиссионаьной подготовленности.

Для проверки поставленной гипотезы был задан вопрос: «Удовлетворены ли Вы уровнем вузовской подготовки к инновационной педагогической деятельности в системе образовательных учреждений?».

Результаты исследований представлены в таблице № 3. Таблица № 3.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

109

Показатели индекса удовлетворенности вузовcкой подготовкой к инновационной педагогической деятельности в зависимости от стажа

работы в системе народного образования

Стаж работы

Менее 1 года

До 5 лет От 5 до 10 лет

Более 10 лет

Х+

U 0,36 0,68 0,54 0,72 0,58+0,21

Расчёт индекса удовлетворённости показал наличие тенденции к его возрастанию в зависимости от стажа работы респондентов. Более подробные беседы с каждой группой обследуемых позволяют обозначить причины выявленной закономерности. Самый низкий показатель индекса удовлетворённости выявлен у специалистов со стажем работы менее одного года, объясняющийся недостаточной, слабой направленностью вузовской подготовки на внедрение инновационных технологий и отсутствием собственного опыта педагогической деятельности.

У специалистов со стажем педагогической работы до 5 лет зафиксировано значительное повышение индекса удовлетворённости (до 0,68), что связано с завершением периода профессиональной адаптации выпускников вузов и появлением багажа собственных методических наработок.

Однако у респондентов, имеющих стаж педагогической работы от 5 до 10 лет, наблюдается локальный спад показателя индекса удовлетворённости (до 0,54), что, очевидно, связано с началом плановой аттестации специалистов физической культуры и спорта, направлением их на курсы повышения квалификации и других мероприятий, приводящих к актуализации профессионального уровня специалиста.

Самое большое значение индекса удовлетворённости 0,72 выявлено у респондентов, имеющих более 10 лет стажа педагогической работы, что объясняется накопленным методическим опытом и полной адаптирован-ностью к условиям педагогической деятельности и отсутствием желания вносить коррективы в устоявшиеся профессиональные стереотипы.

Таким образом, проведённое социологическое исследование даёт основание сделать выводы о том, что основная масса специалистов физической культуры и детского спорта испытывает необходимость во внедрении инновационных педагогических технологий в учебный процесс, но, к сожалению, не обладают соответствующим уровнем теоретической и методической подготовленности. Это даёт основание предположить, что поиск причин выявленной ситуации следует вести в направлении

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

110

значительного совершенствования системы подготовки специалистов в высших специализированных учебных заведениях, призванных готовить высококвалифицированных специалистов, владеющих всем арсеналом современных методических средств.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

111

JISMONIY MADANIYAT О‘QITUVCHISI PROFESSIOGRAMMASINI ISHLAB CHIQISHGA DOIR

Rezume. Maqolada umumiy o‘rta ta’lim maktabi jismoniy madaniyat o‘qituvchisining professiogramma-sini ishlab chiqishdagi asosiy metodik yondashuvlar innovatsion texnologiyalar talablari asosida bayon etildi. Jismoniy madaniyat fakultetining bitiruvchisi egallashi

lozim bo‘lgan pedagogik qobiliyatlar, ko‘nikma va asosiy funksiyalar tizimi yoritildi.

Tayanch tushunchalar: professiogramma, monitoring, pedagogik qobiliyatlar, kasbiy ko‘nikmalar, jismoniy madaniyat o‘qituvchisining funksiyalari.

Abstract. The article describes the main methodological approaches to the development of secondary school teacher's professiogram with a glance to physical training to meet the requirements of innovative technologies. The system of pedagogical abilities, skills and the basic functions, which must possess a graduate of the Faculty of Physical Education, is presented.

Key concepts: professiogram, monitoring, teaching abilities, professional skills, the functions of the teacher of physical culture.

Резюме. В статье изложены основные методические подходы к разработке профессиограммы учителя физической культуры общеобразовательной школы с учетом требований инновационных технологий. Представлена система педагогических способностей, умений и основных функций, которыми должен владеть выпускник факультета физической культуры.

Основные понятия: профессиограмма, мониторинг, педагогические способности, профессиональные умения, функции учителя физической культуры.

Mustaqil О‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimida ta’limning sifatini oshirish pedagogika fanining birinchi о‘rindagi muammosi hisoblanadi. Gumanitar oliy ta’lim tizimidagi jismoniy madaniyat о‘qituvchilarini tayyorlash bosqichida umumiy о‘rta ta’lim maktabi о‘qituvchisining professiogrammasi muhim fakt hisoblanadi, bunda о‘qituvchining pedagogik faoliyati hamda uning shaxsi, bilimi, kо‘nikma va malakasiga bu funksiyalarni amalga oshirish uchun qо‘yilgan zarur talablar belgilangan.

*Xasanov Axadjon Tursinovich, Farg‘ona davlat universiteti jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti kafedrasi mudiri.

A. Xasanov*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

112

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisining professiogrammasi mukammal model bо‘lib, unda shaxsning asosiy sifat tomonlari, uning malaka tavsifi, uning bilimi, qobiliyati, malaka va kо‘nikmasi, psixofiziologik imkoniyatlari va harakat tayyorgarligi darajasiga qо‘yilgan talablar ifodalanadi.

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisining kasbiy faoliyati psixik kuchlanish, sezilarli jismoniy yuklamalar, tashqi hududiy faktorlar ta’siri bilan bog‘liq sharoitlar bilan bog‘langan.

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisining yaxshi salomatlikka ega bо‘lishi, sport formasini doimiy ushlab turishi, aqliy, estetik, tashkilotchilik va fikr almashish qobiliyatlariga ega bо‘lishi zaruriy shart hisoblanadi1.

О‘qituvchining barcha amaliy faoliyati pedagogik yо‘nalishga ega bо‘lishi va asosiy ta’lim bazasida shakllanishi lozim. Bu “bolalarga mehr”, uning jismoniy madaniyat va sportga bо‘lgan kasbiy qiziqishidir.

Pedagogika fanidagi tobora о‘sib boradigan (progressiv) о‘zgarishlarni hisobga olib, umumiy ta’lim muassasalari pedagogik jamoasi faoliyatiga innovatsion texnologiyalarni kiritish bilan jismoniy madaniyat о‘qituvchisining kasbiy qobiliyatlarini dunyoqarash, axloqiy, fikr almashish, irodaviy, intellektual

va harakat sifatlari kabi qismlarga ajratish mumkin. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi kafedrasida о‘tkazilgan

jismoniy madaniyat о‘qituvchisi pedagogik faoliyatining doimiy monitoringi, bitiruvchilarning pedagogik faoliyatiga zarur bо‘lgan kasbiy qobiliyatlarini aniqlashga yо‘nalgan belgilangan qonuniyatlarni ajratishga olib keldi.

Bо‘lg‘usi jismoniy madaniyat о‘qituvchilarining pedagogik qobiliyatlari tizimini quyidagilarga bо‘lish mumkin:

1) didaktik qobiliyatlari. О‘quv materialini tushunarli qilib yetkaza olish

qobiliyati; 2) о‘qitish qobiliyati. Mutaxassislik bо‘yicha kelgusidagi faoliyatida ta’lim

berishga bо‘lgan qobiliyati; 3) perseptiv qobiliyat. О‘quvchilarning ichki dunyosiga kirib borish

qobiliyati; 4) sо‘zdan foydalanish. Buyruq beruvchi ovozga ega bо‘lish, mimika va

pantomimika, nutq orqali о‘zining fikri va tuyg‘usini aniq va tushunarli yoritib berish;

5) tashkilotchilik qobiliyati. Darsda va darsdan tashqari ishlarda о‘quvchilarni jalb qila bilishi, qо‘yilgan vazifalarni hal etishga jamoani shakllantirish va yо‘naltirishi;

1Белкин А. С., Силина С. Н. Профессиографический мониторинг подготовки специалиста в системе высшего педагогического образования. – Шадринск, 1999. – Вып. 4. – C. 72-78.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

113

6) avtoritar qobiliyat. Emotsional-irodaviy ta’sir etish orqali pedagogik nazokat bilan о‘quvchilar orasida obrо‘ga erishish;

7) fikr almasha olish qobiliyati. Pedagogik faoliyatni samarali amalga oshirish uchun maqsadga muvofiq bо‘lgan о‘zaro munosabatlarni о‘rnatish, mustahkam aloqalarni yо‘lga qо‘ya olish;

8) pedagogik tasavvur etish. Pedagogik faoliyat oqibatlarini oldindan kо‘ra bilish, layoqati orqali kasbiy zaruriy sifatlarni rivojlantirishni bashorat qilish.

Shuni kо‘rsatish kerakki, о‘qish jarayonida talaba zaruriy kasbiy bilimlarni egallashi kerak. Jismoniy madaniyat о‘qituvchisining konstruktiv mahorati davlat standartlarida berilgan о‘quv materialini tanlab olish va tuzishda, perspektiv va hozirgi rejalashtirishni amalga oshirishda yordam beradi1.

О‘qituvchining tashkilotchilik mahorati ish vaqtini tashkillashtira olish, dars jarayonida sport zalida о‘zining turish joyini tо‘g‘ri tanlash, tayyorgarligi yaxshi о‘quvchilardan yordamchi sifatida foydalanish, sport musobaqalari va bayramlari, tanlangan sport turlari bо‘yicha sport seksiyalari ishini tashkil etish va boshqalarda namoyon bo‘ladi.

Kommunikativ (fikr almasha olish) mahorati pedagogik jarayonda alohida о‘rin egallaydi va shartli ravishda kommunikativlik, didaktiklik va oratorlik kabi uch guruhga bо‘linadi.

Kommunikativligi maktab о‘quvchilari bilan mahorat bilan aloqaga kirisha olishda kо‘rinadi. Didaktik mahorat о‘quv materialini о‘zlashtirishga о‘quvchilarning ongli munosabatiga yо‘naltirilgan bо‘ladi. Oratorlik mahorati nutq madaniyati bilan bog‘liq hisoblanadi.

Gnostik mahorat sinf jamoasi va alohida о‘quvchilarni bilish, pedagogik vaziyatni tahlil qilish, о‘quv-metodik va ilmiy adabiyotlardan foydalanish qobiliyati, oddiy ilmiy-tadqiqotlarni о‘tkazish va olingan natijalarni tahlil qila olish bilan bog‘liq.

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisi kasbiy faoliyatining muhim komponentlaridan biri biomexanik qonuniyatlarga mos holda jismoniy harakatlarni bajarish texnikasini amaliy egallash hisoblanadi. Jismoniy mashqni tо‘g‘ri kо‘rsatish va о‘quvchilarni jarohat olishdan himoya qilish elementlarini egallab olish о‘quv faoliyatining samaradorligini kо‘rsatadi.

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisining nazariy va amaliy bilimlari pedagogik faoliyatga kasbiy tayyorligini bildiradi, bu yerda о‘qituvchining bilimdonligi muhim rol о‘ynaydi2.

1Абдуллина О. А. Мониторинг качества профессиональной подготовки // Высшее образование в России. – Москва, 1998. – № 3. – С. 31-36. 2Смирнова М. А. Применение экспертной системы для оценки качества педагогической подготовки будущего учителя: дисс. … канд. пед. наук. – Тула, 1997. – С. 38.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

114

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisining umumiy bilimlariga uning dunyoqarashi va umumiy madaniyati kiradi, maxsus bilimlariga esa psixo-pedagogik, tibbiy-biologik va jismoniy madaniyat-sportga oid bilimlari kiradi.

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisi о‘z о‘quvchilarining individual xususiyatlari, ularning yosh-jinsiy tavsifi, xarakteri, qobiliyati, qiziqishi, salomatlik darajasi va jismoniy statusi bо‘yicha axborotga ega bо‘lishga majbur.

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisi tezkor bilimlarni egallab olishi va о‘zining mutaxassisligi sohasidagi yangiliklardan xabardor bо‘lishi lozim.

Xalq ta’limining maktab tizimidagi jismoniy madaniyat, sog‘lomlashtirish va sport faoliyati pedagogik jarayonning bir qismi hisoblanadi, shu bilan birga davomli ravishda ta’lim, tarbiya va sog‘lomlashtirish vazifalarini hal qiladi.

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisining asosiy funksiyasiga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. Tarbiyaviy funksiyasi. 2. Ta’limiy funksiyasi. 3. Boshqaruv-tashkilotchilik funksiyasi (darslar, sport seksiyasidagi

mashg‘ulotlar, sport musobaqalari va bayramlarini tashkil etishga yо‘naltirilgan). 4. Loyihalash funksiyasi (jismoniy madaniyat bо‘yicha tadbirlar, о‘quv

yuklamalari va о‘quvchilardan kutilayotgan yutuqlarni perspektiv va hozirgi paytda rejalashtirishga yо‘naltirilgan).

5. Jismoniy madaniyat о‘qituvchisining ma’muriy-xо‘jalik funksiyasi (jismoniy tarbiya jarayonini moddiy ta’minlashga yо‘naltirilgan).

Jismoniy madaniyat о‘qituvchisi pedagogik faoliyatining yuqorida sanab о‘tilgan komponentlari bir-biri bilan chambarchas bog‘langan va о‘zaro bir-biriga ta’sir kо‘rsatadi.

О‘quv jarayoniga zamonaviy innovatsion texnologiyalarning joriy qilinishi bilan jismoniy madaniyat о‘qituvchisining pedagogik faoliyatga kasbiy tayyorgarlik sifatlarining har yillik monitoringi bizga xalq ta’limi tizimi uchun jismoniy madaniyat bо‘yicha mutaxassisning zamonaviy professiogrammasini tuzish imkonini berdi.

Shuni ta’kidlash kerakki, professiografik metod jismoniy madaniyat о‘qituvchisining kasbiy о‘sishini loyihalashga imkon beradi. Shuningdek, bu metod о‘z-о‘zini kuzatish va о‘z-о‘zini tahlil qilishda foydalaniladigan metodlardan biri hisoblanadi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

115

MALAKA OSHIRISH VA QAYTA TAYYORLASH JARAYONLARI MONITORINGI TAVSIFI

Rezume. Mazkur maqolada pedagog kadrlarni malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayonlari monitoringini olib borishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish haqida sо‘z yuritilgan.

Tayanch tushunchalar: pedagog, faoliyat, malaka oshirish va qayta tayyorlash axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, monitoring, tizim.

Abstract. The article discusses the use of modern information and communications technology in the monitoring process of retraining and advanced training of teachers.

Key concepts: educator, activities, retraining and advanced training, monitoring, system, information and communication technologies.

Резюме. В статье рассматривается вопрос использования современных информационно-коммуникационных технологий в проведении мониторинга процессов повышения квалификации и переподготовки педагогических кадров.

Основные понятия: педагог, деятельность, повышение квалификации и переподготовка, мониторинг, система, информационно-коммуникационные технологии.

О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi ta’lim mazmuni va sifatining tubdan о‘zgarishiga olib keldi. Ta’lim muassasalarining ta’lim-tarbiya jarayoniga davlat ta’lim standartlari va davlat talablari joriy etildi. Hozirgi kunda mehnat bozori talablariga mos holda kadrlar tayyorlash tizimi shaklan va mazmunan barqarorlashib, jahon ta’lim tizimi talablari darajasiga kо‘tarilmoqda1.

О‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2015-yil 12-iyundagi “Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi PF 4732-sonli Farmonining qabul qilinishi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish jarayonlarini sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqdi.

Yoshlarda davr talabidan kelib chiquvchi yangi masala va muammolarni yechish uchun zarur bо‘ladigan sifatlarni shakllantirish pedagogik faoliyat

*Shoymardonov Tuymurod Turdialiyevich, Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi BIMM “Axborot-resurs markazi” boshlig‘i. E-mail: [email protected] 1Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б. 31-61.

T. Shoymardonov*

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

116

sohasining ustuvor vazifasi hisoblanadi. Buning uchun, avvalo, pedagogning о‘zida yangicha bilim berish, о‘zgarib boruvchi mehnat va hayot sharoitlariga muvofiq ijodiy faoliyat bilan shug‘ullana olish kо‘nikmalari tarkib topgan bо‘lishi lozim1.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadallik bilan rivojlanishi, axborotlar hajmining keskin oshib borishi, turli xil axborot tizimlarining ishlab chiqilishi, internet tarmog‘i xizmatlarining ortib borishi, turli ta’limiy portallarning ishlab chiqilishi zamonaviy pedagogdan AKT sohasida keng bilim va malakaga ega bо‘lishni, ta’lim muassasalaridan esa bu jarayonlarning doimiy monitoringini olib borishni talab etadi.

Pedagogning kasbiy kompetentligi darajasi ta’lim samaradorligini rivojlantirish, ta’lim jarayonlarini dinamik о‘zgaruvchan sharoitlarga moslashtirish innovatsion faoliyat va о‘quv jarayoni sifatini ta’minlashga jiddiy ta’sir kо‘rsatuvchi omillardan biri hisoblanadi. Bunday sharoitda monitoring pedagog kadrlarning kasbiy sifatlarini hamda qayta tayyorlash va malaka oshirish jarayonlarini rivojlantirishni tashxis qilishning asosiga aylanadi, chunki monitoring axborot olishning asosiy vositasi sifatida namoyon bо‘ladi, monitoringsiz adekvat, real tashxisni tasavvur qilib bо‘lmaydi.

A. S. Belkin monitoringni ta’lim jarayonining uzluksiz, ilmiy asoslangan tashxislovchi-bashoratlovchi kuzatuvi deb ta’riflaydi.

E. F. Zeyer monitoringga biror obyekt (tizim yoki hodisa) holatini о‘rganishda uning ma’lum bir asosiy kо‘rsatkichlar tо‘plamidan iborat ma’lumotlarni uzluksiz yoki takroriy yig‘ish, kuzatish jarayoni sifatida qaraydi.

Monitoring – bu: 1) biror-bir jarayonni uning kutilgan natija yoki dastlabki taxminga

muvofiqligini aniqlash maqsadida doimiy kuzatib borish; 2) ma’lum bir hodisa yoki jarayonning holatini (masalan, qabul qilingan

qonunning bajarilishini) kuzatish, hisobga olish, baholash va istiqbolini belgilash2. Monitoring (lotincha “monitor” – ogohlantiruvchi) – keng ma’noda

muayyan obyektlar va hodisalar ortidan kuzatish (kо‘zdan о‘tkazish) bilan bog‘liq faoliyatdir3.

Ushbu ta’riflardan monitoring tushunchasining keng qamrovli ekanligi haqidagi xulosaga kelish mumkin, ya’ni unga ham jarayon, ham tizim sifatida qarash mumkin. Monitoringning tizim sifatida qaralishiga uning iyerarxik strukturasi sabab bо‘ladi. Tizim sifatida monitoring quyidagi kо‘rsatkichlarni о‘z

1Шарипов Ш. C. Замонавий педагог шахси тузилмаси. http://dr-sharipov.com/2014/03/02/ 2Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. – Б. 613-614. 3Qarang: Майоров А. Н. Мониторинг в образовании. – Москва: Интеллект-Центр, 2005. – C. 424.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

117

ichiga oladi: maqsad, obyekt va subyekt, baholash mezonlari va kо‘rsatkichlar, nazorat. Monitoring jarayon sifatida izchil ketma-ketlik asosidagi ma’lum bosqichlardan iborat bо‘ladi: normativ bosqich, tahliliy diagnostik bosqich, yakuniy bosqich. Bugungi kunda monitoring turli sohalarda, jumladan, ta’lim sohasida ham keng qо‘llanilmoqda.

О‘quv jarayoni holati haqida aniq ma’lumotlarni olish, pedagogik qarorlarni qabul qilish, obyektning holatini aniqlash va uning rivojlanishini tashxis qilish imkonini beruvchi ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va tarqatish monitoring vositasida amalga oshiriladi.

Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimida ta’lim sifatini oshirish о‘quv jarayonining о‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq ma’lum qiyinchiliklarni tug‘diradi. Ta’lim jarayoni va uni amalga oshirish, ta’lim natijalari, pedagogning kasbiy kompetentligi va kasbiy faoliyati hamda uning talabalarni о‘qitishda erishgan natijalari pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish о‘quv jarayoni sifatini baholashning bevosita obyektlari hisoblanadi.

Amaliyot shuni kо‘rsatdiki, zamonaviy monitoring tizimida barcha sanab о‘tilgan baholash obyektlaridan qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslari sifatini tahlil qilish va boshqarish vositalari sifatida foydalanish mumkin.

Monitoringning asosiy maqsadi oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatiga pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish natijalarining ta’sirini о‘rganish hamda qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslari namunaviy о‘quv reja va dasturlarini takomillashtirish bо‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.

Monitoring yuritishda turli usullardan foydalanish mumkin. Masalan, davriy ravishda joylardagi holatni borib о‘rganib, ma’lumotlar tо‘plash, anketa sо‘rovnomalarini yuritish, elektron pochta yoki boshqa internet xizmatlaridan foydalanib holatni о‘rganish kabi usullarni keltirish mumkin, lekin monitoring yuritishda internet tarmog‘idan foydalanish, ya’ni maxsus zamonaviy veb texnologiyalarga asoslangan monitoring tizimini ishlab chiqib, uni biror saytning tarkibiga yoki alohida domen nomiga biriktirgan holda ishga tushirish samarali usul hisoblanadi, chunki bunday usuldan foydalanish, birinchidan, har tomonlama qulay, ya’ni istalgan paytda undan tezkor ma’lumotlarni olish mumkin, ikkinchidan, boshqa usullardan ancha arzon (joylarga borish, qog‘ozlar bilan bog‘liq xarajatlarning yо‘qligi) hisoblanadi.

Bizning fikrimizcha, elektron monitoring zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalaridan foydalanib, о‘qitish maqsadlari, mazmuni, shakllari, metodlari, didaktik va texnik vositalarini о‘z ichiga oluvchi malaka oshirish ta’lim jarayonlari samaradorligining sifat va miqdoriy xususiyatlarini tizimli tashxis qilishdir.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

118

Respublikamizda faoliyat kо‘rsatayotgan oliy ta’lim tizimi pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish muassasalarining yagona integrallashgan axborot ta’lim portali qayta tayyorlash va malaka oshirish muassasalari faoliyatini boshqarish va monitoring olib borish vazifalarini bajaradi. Unga kо‘ra qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslariga qabul qilingan har bir tinglovchi dastlab tizimga rо‘yxatdan о‘tkaziladi. Bunda pedagog о‘zining tizimdagi kabinetiga va elektron portfoliosiga ega bо‘ladi.

Taklif etilayotgan elektron tizim tinglovchilarning qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslaridagi о‘quv jarayonlari, shuningdek, ularning kasbiy faoliyatlari natijalarining monitoringini olib borish imkoniyatini beradi. Bunda monitoringning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat bо‘ladi:

- kurslarning holati bо‘yicha о‘z vaqtidagi va aniq ma’lumotlarga ega bо‘lish;

- faoliyat natijalarini analitik umumlashtirish; - boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun takliflar ishlab chiqish; - istiqboldagi vazifalarni rejalashtirish. Elektron tizim tinglovchilarning natijalarini turli kо‘rinishlarda tahlil qilish

imkoniyatini beradi. Har bir tinglovchining qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslari о‘quv jarayonidagi kо‘rsatkichlari ularning shaxsiy kabinetlarida va elektron portfoliolarida qayd etib boriladi.

Tizimda ma’lumotlarni saralash, tahlil qilish, taqqoslash, xulosalar chiqarish hamda jarayonlarning umumiy va xususiy hollardagi natijalarini tahlil qilish imkoniyatlari yaratilgan. Tizimdan ma’lumotlarni olish va eksport qilishning qulay navigatsiyasi ishlab chiqilgan. Ishlab chiqilgan elektron monitoring tizimi 2013-yil aprel oyidan boshlab amaliyotga tatbiq etilgan va oliy ta’lim tizimi pedagog kadrlarining qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish markazlaridagi о‘quv jarayoni natijalarining tizimli monitoringini amalga oshirishda foydalanib kelinmoqda.

Matematik statistikaning kо‘p martalik о‘lchovlarni tahlil qilish usullaridan foydalangan holda qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslari tinglovchilari о‘zlashtirish natijalarining kelgusidagi holati prognozini yuritish mumkin, ya’ni elektron tizim qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslarining nafaqat monitoringini, balki uning kelgusidagi holatini oldindan bashorat qilish imkoniyatining mavjudligi bilan ta’lim tizimi samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Buning uchun dastlab joriy vaqtgacha qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslaridan о‘tgan 16818 nafar tinglovchilarning onlayn test sinovlari natijalarini keltiramiz (1-jadval).

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

119

Tasodifiy tinglovchining onlayn test topshirig‘i natijasidan iborat X tasodifiy

miqdorni qaraymiz. Yuqorida berilgan tanlanma asosida ushbu

n

i

ixn

x1

1

formula yordamida uning о‘rtacha qiymati hisoblanadi. 1-jadval

№ Davr Chiqish testi

natijalari № Davr Chiqish testi

natijalari

yi yi

1 04/2013 74,8 14 09/2014 69,4

2 05/2013 76,4 15 10/2014 70,5

3 06/2013 75,1 16 11/2014 72,4

4 09/2013 63,9 17 12/2014 72,5

5 10/2013 68,4 18 01/2015 70,8

6 11/2013 69,6 19 02/2015 73,2

7 12/2013 67,8 20 03/2015 75,9

8 01/2014 75,2 21 04/2015 74,5

9 02/2014 68,5 22 05/2015 73,4

10 03/2014 71,3 23 06/2015 76,2

11 04/2014 67,5 24 09/2015 64,7

12 05/2014 67,8 25 11/2015 58,8

13 06/2014 63,7 О‘rtacha 70,4921

1

n

i

ixn

x

Quyidagi formula orqali tanlanma dispersiya hisoblanadi:

)1(

)(ˆ

2

22

n

xxs

i

n

bundan

20,5241125

5784,492ˆ 22

ns

kattalik hosil qilinadi. Hosil bо‘lgan 2

тs dan foydalanib, о‘rtacha kvadratik xatolik

aniqlanadi.

n

ss n

x

9.0

25

5241,20

25

5241,20

n

ss n

x

Mos ishonchlilik ehtimoli uchun t(P, n-1) Styudent koeffitsiyenti jadvaldan

topilib, quyidagi formula orqali hisoblanadi:

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

120

),( vPtsx x

Bu yerda agar P = 90% ishonchlilik ehtimoli uchun unga mos t parametrni aniqlasak, t=1,7109 ga teng bо‘lib,

1,551,71099.0 x Mos natijalar yaxlitlanib X tasodifiy miqdor uchun quyidagi baholashga ega

bо‘linadi:

xxX Demak 90% ehtimollik bilan aytish mumkinki, keyingi chaqiruv uchun qayta

tayyorlash va malaka oshirish kursini tо‘liq о‘tgan tinglovchilarning onlayn test sinovlari natijalari uchun ishonchlilik intervali (68,942; 72,042) oraliqdan iborat bо‘ladi.

Xuddi shunday, qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslaridan о‘tgan 16818 nafar tinglovchilarning yakuniy himoya ishlari natijalari tahlili amalga oshirilsa, keyingi chaqiruv uchun qayta tayyorlash va malaka oshirish kursini tо‘liq о‘tgan tinglovchilarining attestatsiya himoyasi natijalari (71,73; 75,72;) oraliqda bо‘lishini aniqlash mumkin.

Olib borilgan tadqiqotlar elektron monitoring tizimi qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslari samaradorligi va natijaviyligini aniqlashtirish, pedagoglarning kasbiy о‘sishini kuzatish imkoniyati mavjudligini kо‘rsatdi. Pedagoglarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish hamda ularning kasbiy faoliyati monitoringi elektron tizimi о‘quv jarayoni va uning natijalarining haqiqiy holati bо‘yicha ma’lumotlarni tezkor jamlash, qayta ishlash va tegishli xulosalar chiqarish uchun qulay va samarali ekanligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi.

Pedagogning malaka oshirgandan keyingi kasbiy faoliyati monitoringi, shuningdek, uni diagnostika qilish metodlarini joriy etish qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslarini takomillashtirishning tashkiliy-pedagogik shart-sharoitlarini aniqlashtirish, ustuvor vazifalarni belgilash va ta’lim sifatini samarali boshqarish imkoniyatini beradi.

Tinglovchilarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishlari hamda kasbiy faoliyatlarini elektron monitoring tizim kо‘rsatkichlari asosida baholash faqat tinglovchining о‘zlashtirish darajasini belgilash bilan chegaralanib qolmay, kasbiy faoliyat jarayonini rag‘batlantirishda muhim pedagogik vosita va ijobiy motiv uyg‘otish bilan tinglovchi shaxsiga kuchli ta’sir etadi. Shu nuqtayi nazardan tinglovchi bilim, malaka va kо‘nikmalarini baholash, ayniqsa, bilimlarni nazorat qilishning elektron tizimi samaradorligini oshirish maqsadida tinimsiz izlanishlar va takomillashtirish ishlarini olib borish kerak.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

121

ZAMONAVIY TA’LIMDA MA’RUZA MATNLARI TAYYORLASHNING PEDAGOGIK TALABLARI Rezume. Maqolada zamonaviy ta’limda

ma’ruzaning tutgan о‘rni, ma’ruza turlari, ma’ruza mashg‘ulotiga tayyorlanish usullari, didaktik talablar, ma’ruza matnini yozish metodlari, taklif va tavsiyalar berilgan.

Tayanch tushunchalar: ta’lim, ma’ruza, mashg‘ulot, pedagog, talaba, metodika, asosiy ma’ruza, ma’ruza matni, didaktika.

Abstract. This article discusses the value of lectures, lecture types, methods of preparation for the lexical classes, teaching requirements, and methods of writing texts of lectures. Suggestions and recommendations on the matter are also given in this article.

Key concepts: education, lectures, classes, teacher, student, methodology, basic lecture, lecture text, didactics.

Резюме. В статье рассматриваются значение лекции, виды лекции, способы подготовки к лекционным занятиям, дидактические требования, методы написания текстов лекций, даются предложения и рекомендации по данному вопросу.

Основные понятия: образование, лекция, занятие, педагог, студент, методика, базовая лекция, текст лекции, дидактика.

О‘zbekiston taraqqiyotida xalqning boy ma’naviy salohiyati va umuminsoniy qadriyatlarga hamda hozirgi zamon madaniyati, iqtisodiyoti, ilmi, texnikasi va texnologiyasining sо‘nggi yutuqlariga asoslangan mukammal ta’lim tizimini barpo etish dolzarb ahamiyatga ega.

Hozirgi davrda yosh avlodni yuqori saviyada tayyorlashni ta’minlash uchun milliy bо‘lgan о‘quv adabiyotining zamonaviy avlodini yaratish va nashr etish davlat ahamiyatiga ega bо‘lgan masaladir. Sifatli о‘quv adabiyoti nafaqat о‘rganuvchilarning qiziqishini oshiradi, balki yetarlicha tayyorgarlikka ega bо‘lmagan о‘qituvchilarning kamchiliklarini ham bartaraf qiladi. Boshqacha aytganda, hatto ta’lim oluvchilarni sifatli darslik bilan о‘qitayotgan oddiy

Rasulova Nodira Sardarovna, Toshkent oliy harbiy-texnik bilim yurti о‘qituvchisi, tarix fanlari nomzodi. E-mail: [email protected] Maxmudova Nozima Sardarovna, Toshkent oliy harbiy-texnik bilim yurti о‘qituvchisi. E-mail: [email protected]

N. Rasulova

N. Maxmudova

BAHS, MUNOZARA

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

122

о‘qituvchi ham yaxshi о‘qituvchiga aylanishi mumkin, ya’ni yaxshi о‘qish ham, samarali о‘zlashtirish ham о‘quv adabiyoti bilan chambarchas bog‘liqdir1.

Sо‘nggi paytlarda ta’lim tizimi islohotlar, yangi pedagogik texnologiyalar, axborot texnologiyalarini boshqarish jarayoniga ham, ta’lim jarayoniga ham joriy etish davrida yashamoqda2. Bugun referatlar tayyorlashda internet imkoniyatlarini qо‘llash, turli fanlarni о‘rganishda kompyuterdan foydalanish, turli ma’lumotnomalar joylashtirilgan adabiyotlarni ishlatish kengayib bormoqda. Ushbu yangi texnologiyalar orasida ma’ruza ham о‘z о‘rniga ega. Ma’ruzachilar diaproyektorlardan voz kechib, endilikda multimedia vositalaridan, kompyuter texnikasi dasturlarining imkoniyatlaridan foydalanmoqda. Bu esa ma’ruzada materialni bayon etish imkoniyatlari, beriladigan bilim hajmi, kо‘rgazmaliligi va isbotlanganligini ancha oshirmoqda, tinglovchilarda mavzuga qiziqish uyg‘otmoqda, ammo yangi texnologiyalardan qancha foydalanilmasin, ma’ruzaning muvaffaqiyati baribir о‘qituvchining shaxsiy xislatlari, uning kasbiy mahorati, о‘z faniga qiziqishi, notiqlik mahorati, ma’ruza vaqtida auditoriyaning diqqatini ushlab turish qobiliyati, ma’ruzani hissiy idrokning barcha bosqichlarida о‘z о‘rnini topadigan qilib о‘qishi bilan bog‘liq.

Ma’ruza – guruhiy ta’limning an’anaviy shakli. Har qanday yangi mavzu ma’ruzadan boshlanadi hamda amaliy mashg‘ulotlar va laboratoriya mashg‘ulotlari, masalalar ishlash praktikumlari, seminar va sinovlar undan keyin keladi. Shu bois ta’limning keyingi bosqichlari samaradorligi ma’ruzaning qanday о‘tkazilganiga bog‘liq bо‘ladi. Ommaviy va ilmiy ma’ruzalar farqlanadi. Oliy ta’lim sohasida ikkala shakl qо‘llanadi: ilmiy shakli – darslarda, ommaviy shakli darsdan tashqari, tarbiyaviy tadbirlarda. Ma’ruzaning metodologik ahamiyati shundaki, unda fanning fundamental nazariy asoslari hamda hayotiy hodisalar tahlil qilinadigan ilmiy metodlar yoritiladi. Yaxshi ma’ruza notiqlik san’ati asaridir. Unda ilmiy tafakkur va sо‘z sehri, gо‘zalligi, nafosati uyg‘un bо‘ladi.

Ma’ruza – ta’limning shunday turiki, unda о‘rganiladigan material ma’ruzachi-о‘qituvchi tomonidan izchil bog‘liq hikoya tarzida bayon etiladi3.

Ma’ruza – yangi bilimlarni berish usuli, u yuksak darajada maqsadga yо‘nalganligi va katta hajmda axborot (informatsiya) berilishi bilan ajralib turadi. Ma’ruza pedagogning о‘quv materialiga shaxsiy munosabatini kо‘rsatish

1Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими учун ўқув адабиётларининг янги авлодини яратиш концепцияси // Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2013 йил 2 августдаги 278-сонли буйруғига 1-илова. – Б. 3. 2Ахметова К. И., Файзуллаева Д. М., Хошимова Д. П. Олий ўқув юртида инновацион таълим технологиясини лойиҳалаштириш, режалаштириш ва уни амалга ошириш // Иқтисодий таълимда ўқитиш технологияси. – Тошкент: ТДИУ, 2010. – Б. 6. 3Равшанов Ҳ., Рахимов З. Таълим жараёнидаги фаолликни ошириш мақсадида педагогик технологияларни лойиҳалаштириш ҳамда таълим ресурсларини яратиш. – Қарши, 2012. – Б. 68.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

123

xususiyatiga ega. Uning tinglovchiga ta’siri ikki tomonlama: mazmuni bilan hamda nutqning hissiy ifodaliligi bilan. Ma’ruza davomida pedagog nafaqat yangi informatsiyani izchil va yaxlit holda yetkazishi, balki boshqa fanlar, muammolar va amaliyot bilan bо‘ladigan kо‘plab aloqalarni ochib berishi mumkin. О‘qituvchi ma’ruzada fikrlash, tahlil qilish, isbotlash, umumlashmalar qilish va xulosalar chiqarishni о‘rgatadi; shu ma’noda ma’ruza tinglovchilar uchun hikoya qilish (bayon etish) namunasidir. Mantiqiy izchil bayon etish о‘qituvchiga tinglovchilarda diqqat-e’tiborni, asosiy narsani nomuhimidan ajratish qobiliyatini rivojlantirish imkonini beradi. Bu xislatlar esa har qanday sohada, shuningdek, о‘z bilimini oshirib borish uchun zarur1. Ma’ruzalarni shartli ravishda uch turga ajratish mumkin: umumlashtiruvchi, о‘quv, umumlashtiruvchi. Odatda, birinchisi mantiqiy-metodologik funksiyani bajaradi, ikkinchisi – axborot olish va bilish, uchinchisi – dunyoqarashni shakllantirish vazifasini bajaradi. О‘qituvchi oldida kо‘pincha qaysi materialni ma’ruza tarzida berish masalasi turadi. Asosiy, fundamental qonun, nazariyalar, kо‘p tomonlama amaliy ilova, tarixiy umumlashtiruvchi, dunyoqarashga oid muammolar ma’ruza tarzida berilgani ma’qul.

Talabalarning ma’ruza vaqtidagi ish samaradorligi о‘qituvchi bilan aloqaning yaqinligiga bog‘liq; о‘qituvchi talabalarning о‘qilayotgan ma’ruzaga munosabatini kо‘rib turib, bayon etish sur’atini о‘zgartirishi, ya’ni bayonni soddalashtirishi yoki murakkablashtirishi, bir bobni qisqartirishi va boshqasini kuchaytirishi, nimanidir takrorlashi, ta’kidlashi, izohlashi mumkin. Umumlashtiruvchi ma’ruza katta mavzuni о‘rganishdan avval qо‘llaniladi. Aslida bu bilan tinglovchilarda keyingi mavzular va ularning mazmuni tо‘g‘risida tasavvur hosil qilinadi. Ayrim masalalar oxirida qо‘shimcha material, masalan, о‘qib chiqish tavsiya etiladigan adabiyotlar rо‘yxati beriladi. Biroz ilgarilab, kelajakda bajarilishi kerak bо‘lgan laboratoriya ishlarining nomlari aytib о‘tiladi, ulardan kо‘zlangan maqsad, bajarish yо‘llari haqida sо‘zlanadi, buni amalga oshirish haqida о‘ylab kо‘rib, yangi variantlarini taklif etish tavsiya etiladi.

Bunday ma’ruzani tinglovchilar konspekt qilmaydi, balki tinglab, qisqacha (savollar nomi, eng oddiy suratlar, chizmalar va belgilarni) qayd etib boradi. Barcha yozuvlar daftarning chap varag‘ida bо‘ladi, о‘ng tomoni bо‘sh qoldiriladi. Chap tomonida qо‘yilgan vazifalar keyinchalik о‘ng tomonida bajariladi, shu yerning о‘zida baholar qо‘yib boriladi.

Umumlashtiruvchi ma’ruza fanni yirik bloklar bо‘yicha о‘rgatishda birinchi qadamdir. Yozilgan qaydlar – bu va keyingi darslarda kо‘p bora takrorlanadigan asos. Har bir darsni boshlashdan avval tinglovchilardan daftarlaridagi qaydlardan foydalanib, shu paytgacha nimalarni о‘rganganlari va bugun gap nima haqida

1Как написать учебную программу: www.kakprosto.ru/kak-64694-kak-napisat-ucebnuyu-lekciyu

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

124

borishi so‘raladi. Ular qisqacha, tafsilotlarga berilmay javob berishlari kerak. Odatda, bunday dars tinglovchilarga yoqadi. О‘tkazilgan anketa sо‘rovlarida “umumlashtiruvchi ma’ruza nima beradi?” degan savolga ular “materialni yaxlit holda о‘zlashtirish uchun zо‘r mо‘ljal, kо‘p marta takrorlash natijasida istasang-istamasang eslab qolasan”, “umumlashtiruvchi ma’ruza kuchni tо‘g‘ri taqsimlashga imkon beradi, hammasini uddalashingga ishonch hosil qiladi”, “Ochiq hisob varag‘i” О‘zingni nazoratda ushlashga yordam beradi, blok-sxemaga qarab qayerda kamchilik borligini bilib olasan” degan baholarni berishadi.

Oliy ta’lim muassasasidagi ma’ruza aniq va qat’iy tuzilishga ega bо‘lishi kerak. Tarixan shakllangan qoidaga kо‘ra ma’ruza 3 qismdan iborat bо‘ladi: kirish, bayon (asosiy qism) va xulosa1. Kirish qismida ma’ruza mavzusi, rejasi va maqsadi belgilab beriladi. U auditoriyani mavzuni tinglashga qiziqtirish va tayyorlashga xizmat qiladi. Unda ma’ruza predmeti, uning dolzarbligi, asosiy g‘oyalari (muammo, markaziy masala), avvalgi va keyingi mashg‘ulotlar bilan aloqasi aytib beriladi, ma’ruzaning asosiy masalalari (savollari) qо‘yiladi. Kirish qisqa va maqsadga yо‘naltirilgan bо‘lishi kerak.

Bayon – ma’ruzaning asosiy qismi bо‘lib, unda mavzuning ilmiy mazmuni keltiriladi, barcha asosiy masalalar kо‘ndalang qо‘yiladi, eng maqbul metodik usullarni qо‘llagan holda butun isbotlash tizimi keltiriladi. Bayon etish davomida fikrlash (muhokama), dalillash va isbotlashning barcha shakl va usullari ishlatiladi. Har bir nazariy qoida asoslanib, isbotlanishi lozim, keltirilayotgan barcha qoida va ta’riflar aniq, teran mazmunga ega bо‘lishi kerak. Barcha isbotlash va tushuntirish ishlari qо‘yilgan maqsadga erishish, asosiy g‘oya, mazmun va ilmiy xulosalarni ochib berish uchun qaratiladi. Har bir о‘quv savoli tinglovchini ma’ruzaning keyingi savoliga olib boradigan qisqacha xulosa bilan yakunlanadi.

Ma’ruzadagi savollar soni odatda 2-4ta. Ba’zan savollar kichik savollarga bо‘linadi. Bu ma’ruzani bayon etish va о‘zlashtirishni osonlashtiradi. Ikki soatlik ma’ruzani haddan tashqari kо‘p savolchalarga bо‘lib tashlash yoki, aksincha, haddan tashqari katta qismlarga ajratish mantiqiy va psixologik-didaktik jihatdan ma’qul emas. Savollar miqdori bayon etiladigan muammolarning ilmiy ahamiyati bilan mutanosib bо‘lishi kerak.

Xulosa qismida ma’ruzaga mantiqiy yakun yasalib, uning asosiy g‘oyalari qisqa ifodalarda umumlashtiriladi. Unda kо‘rsatilgan adabiyotlardan foydalanib ma’ruzadagi asosiy masalalarni chuqurroq о‘rganish yuzasidan tavsiyalar berilishi mumkin. Bularning bari ma’ruza tuzish vaqtida о‘ylab chiqilishi kerak, ammo ma’ruzaning ayrim turlari (kirish ma’ruzasi, yakuniy ma’ruza, yо‘l-yо‘riq beruvchi ma’ruza) ma’lum xususiyatlarga ega bо‘lib, ma’ruza rejasini tuzayotganda ularni inobatga olish lozim.

1Как подготовить лекцию // www.cempros.ru

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

125

Ta’lim oluvchilarga zamonaviy, yaxlit, tizimlashgan bilim berish bu bilim darajasi har bir mavzuni о‘rganish maqsadi – о‘rganilayotgan fanga qiziqish uyg‘otish, tafakkurda mustaqillik va ijodkorlikni rivojlantirish bilan bog‘liq. Ta’lim shakli va metodi sifatida ma’ruzada 4ta asosiy pedagogik funksiyani ajratish mumkin. Bu funksiyalar ma’ruzaning imkoniyatlari va о‘quv-tarbiya jarayonidagi afzalliklarini belgilab beradi. Bular: ta’lim berish (о‘rgatish), rivojlantirish, tarbiyalash, tashkil qilish (uyushtirish)1. Ta’lim berish (bilish) funksiyasi talabalarni fan asoslari, ilmiy-amaliy masala va muammolarni hal qilishning ilmiy asoslangan yо‘llari bilan qurollantirishdan iborat. Ma’ruza u yoki bu amaliy muammoning yechimi haqida yaxlit, tizimlashgan, isbotlangan tasavvur hosil qiladi. Ta’lim berish (bilish) funksiyasida о‘qituvchi aytgan har bir sо‘z va raqamni eslab qolish emas, balki aynan ilmiy tasavvur hosil qilish asosiy о‘rin tutadi. Bundan tashqari fanlarning butun tizimi bilan ilk bor tanishayotgan о‘quvchi raqobatlashayotgan turli nuqtayi nazarlar, mualliflar qarashlaridagi xususiyatlarni mustaqil ravishda anglab olishi hamda u yoki bu ilmiy maktabning yutuq va kamchiliklarini munosib baholashi qiyin. Ma’ruza mavzuning fundamental asoslarini tushunishda, zamonaviy muammolar orasida tо‘g‘ri yо‘l topishda kо‘mak berishi, о‘rganilayotgan fanning nazariy va amaliy masalalari bо‘yicha о‘z baho va mulohazalarini shakllantirishi uchun tayanch bilim berishi kerak.

Ma’ruzaning ahamiyati darslik va qо‘llanmalar bо‘lmagan, talabalar ilmiy bilimlarning yangi sohasi bilan ilk bor tanishayotgan, ma’ruza mavzusi darsliklarda о‘z aksini topmagan sharoitlarda yanada oshadi. Ma’ruzaning tarbiyaviy funksiyasi uning mazmunida, ilmiy dunyoqarashni shakllantirishida, о‘z xatti-harakatlarini tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirishida kо‘rinadi.

Ma’ruzaning tashkil qilish (uyushtirish) funksiyasi ma’ruza о‘qish jarayonida ham, undan keyin ham talabalarning mustaqil ishlashini boshqarishida namoyon bо‘ladi. Kirish ma’ruzalari, shuningdek, keyinroq seminar mashg‘ulotlari о‘tkaziladigan ma’ruzalar о‘qilganida bu funksiya yanada kuchayadi. Ma’ruzada zarur adabiyotlar kо‘rsatiladi, nimani о‘rganish, nima bilan qiyoslash haqida tavsiyalar beriladi, bu bilan tinglovchilarning keyingi mustaqil tayyorgarligi uyushtiriladi, mustaqil tarzda bilim olish, adabiyotlar va ma’lumotnomalardan foydalanish qobiliyati oshiriladi.

Yuqorida bayon etilganlar ma’ruzaning ta’limning boshqa shakl va usullari orasidagi о‘rnini kо‘rsatadi. Ma’ruzada talabalar passiv bо‘ladi, degan gap tо‘g‘ri emas. Faqat yomon tayyorlangan ma’ruzadagina talabalar passiv bо‘ladi, ammo bu gapni ta’limning boshqa shakllariga ham qо‘llasa bо‘ladi. Shubhasiz, ma’ruza о‘qish va yozish о‘qituvchidan yuksak professionalizm va kasbiy mahorat, о‘z

1Ахметова К. И., Файзуллаева Д. М., Хошимова Д. П. Олий ўқув юртида инновацион таълим технологиясини лойиҳалаштириш, режалаштириш ва уни амалга ошириш // Иқтисодий таълимда ўқитиш технологияси. – Тошкент: ТДИУ, 2010. – Б. 188.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

126

predmeti, bayon etilayotgan mavzuni chuqur va, eng muhimi, zamonaviy darajada bilishni talab qiladi.

Zamonaviy didaktikada ma’ruza ta’limning rivojlantiruvchi turi hisoblanadi: uni о‘qish metodikasi dasturda belgilangan materialni о‘zlashtirish darajasiga bog‘liq maqsadidan kelib chiqib о‘zgarishi kerak. Mashg‘ulotda ma’ruza va uni о‘qish usullarining har bir turi о‘z о‘rnida tо‘g‘ri qо‘llanilsa, kо‘zlangan natijaga erishiladi.

Ma’ruzalar kursi – fanning о‘quv dasturi bо‘yicha ma’ruzalar kursining nomi tegishli fan nomi bilan atalgan, undagi barcha mavzularning asosiy mazmuni qisqa yoritilgan, birlamchi yangi bilimlarni olishga qaratilgan, foydalaniladigan asosiy va qо‘shimcha о‘quv adabiyotlar kо‘rsatilgan, о‘z-о‘zini nazorat qilishga oid savollar turkumi, mavzuga tegishli tayanch atama va iboralar keltirilgan ta’lim muassasalarining ilmiy (pedagogik) kengashi tavsiyasi asosida chop etilgan nashr1.

Akademik (asosiy) ma’ruza barchaga о‘zining an’anaviyligi bilan tanish. Unga yetarlicha yuksak darajadagi ilmiy daraja, nazariy asoslar va mavhum qoidalar, qat’iy ilmiy asoslanganlik va isbotlanganlik xos. U bandma-band va vaqt bо‘yicha qat’iy rejalashtirilgan bо‘ladi, mantiqan izchil va qisqa bayon etiladi, bayon etilayotgan material kо‘rgazmali vositalar va misollar bilan namoyish etiladi. Undan kо‘zlangan maqsad – nazariya va amaliyotda erishilgan asosiy, fundamental bilimlarni berish.

Shubhasiz, ma’ruzaning yakuniy sifatiga, о‘qituvchining shaxsiy xislatlari, fanni bilishi, zakovati bilan birga ma’ruzaning asosiy tarkibiy qismi bо‘lmish uning mazmuni hal qiluvchi ta’sir kо‘rsatadi. Nimani о‘rgatish kerak? Qanday о‘rgatish kerak? Tinglovchilarni qay tarzda, qaysi usullar bilan qiziqtirish zarur? Ma’ruza mavzusi orqali qanday qilib tinglovchini rom qilish mumkin? Hammada bо‘lmasa-da, loaqal bir necha tinglovchida shu mavzuga hissiy darajadagi qiziqish paydo bо‘lishi zarur. Bunday natijaga faqat о‘zi ham his-hayajon bilan ma’ruza о‘qiydigan, mavzuga qiziqishini turli usullar bilan namoyish etadigan о‘qituvchigina erishishi mumkin. Shu bois aynan ma’ruzaning mazmuni va metodikasi uning asosiy tarkibiy qismlari hisoblanadi.

Ma’ruzaning mazmunini mavzuning ilmiyligi va ilmiy bilimlar tizimida dolzarbligi, fan ichidagi va fanlar о‘rtasidagi aloqalari, amaliy ahamiyati, tarbiyaviy va axloqiy ahamiyati, ijodiy xususiyati, ishonchlilik va isbotlanganlik, mantiqiy izchillik tashkil etadi.

Talabalarni ma’ruza mavzusiga qiziqtirish uchun muammoli vaziyatlar hosil qilish hamda ularni bahs-munozaralarda hal etish, kо‘rgazmali va illyustrativ

1Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими учун ўқув адабиётларининг янги авлодини яратиш концепцияси // Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2013 йил 2 августдаги 278-сонли буйруғига 1-илова. – Б. 6.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

127

materiallardan keng foydalanish, amaliy qimmati va talabalar uchun ahamiyatini namoyish qilish, ma’ruza materialini bayon etish vatqida о‘qituvchining his-tuyg‘uga tо‘laligi (emotsionalligi), ta’sirchanligi (obrazliligi), berilib ketishi, tinglovchilar ushbu mavzuni о‘rganishidan manfaatdorligini yorqin kо‘rsatishi lozim. Ma’ruza mazmunini belgilashda о‘quv dasturining tinglovchilar tayyorgarligiga qо‘ygan talablari, о‘quv-tarbiya maqsadlari, ma’ruza vaqti va turi, mavzuning fanni о‘rganish tizimidagi о‘rni hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Bayon etish usullari (metodikasi)ning tanlovi qо‘yilgan maqsad, ma’ruza matnini yozish, mazmunning tuzilishi va hajmi, ma’ruza turi, uning mantiqiy tuzilishi, ta’limning kо‘rgazmali va texnik vositalaridan foydalanish imkoniyati bilan bog‘liq.

О‘qituvchining ma’ruza о‘qishga tayyorlanishi quyidagi tashkiliy-metodik masalalarni hal qilishni qamrab oladi:

­ maqsad qо‘yish mavzuning fan dasturidagi о‘rni, uning fan ichidagi va fanlararo aloqalari, idrok etishga tayyorlik darajasi, tinglovchilar auditoriyaning xususiyati (darajasi) bilan bog‘liq bo‘lishi.

­ maqbul va zarur material hajmini belgilash, bunda ma’ruza uchun amalda ajratilgan vaqtdan kelib chiqib “zarur va yetarli” material balansiga erishish lozim. Ayni vaqtda kо‘rgazmali vositalar, ta’limning texnik vositalaridan foydalanish uchun vaqt zaxirasiga ega bо‘lish zarur.

Shunday qilib, ma’ruza yozish – о‘qituvchining material bayonining ilmiyligi va aniqligi, axloqiy va tarbiyaviy ahamiyati ustidagi ijodiy ishidir. Shu bois undan boy tajriba, katta aqliy salohiyat, mas’uliyat hissini talab etadi. Talabchan о‘qituvchi о‘z ma’ruzasi ustida doimiy ravishda ishlaydi, uni yangi materiallar bilan boyitib boradi, tanqidiy yondashib, tuzatishlar kiritadi. Ma’ruza matni kelajakda о‘quv qо‘llanmalari, ma’ruzalar kursi, darsliklar uchun manba bо‘lishini yodda tutadi.

Xulosa qilib aytish joizki, ta’limning qaysi shakli, qaysi usuli qо‘llanilmasin, maqsad yо‘lida muvaffaqiyatga erishish uchun tinimsiz mehnat, ishga nisbatan mas’uliyat, doimiy о‘qish-о‘rganish eng asosiy talab bо‘lib qolaveradi.

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

128

ТВОРЧЕСКИЙ ПУТЬ УЧЕНОГО-ПЕДАГОГА

12 ноября 2016 года исполнилось 70 лет кандидату педагогических наук, доценту кафедры общей педагогики Ташкентского государственного педагогического университета имени Низами Светлане Аминовне Мадьяровой.

После окончания средней школы № 2 имени А. С. Макаренко Гурленского района Хорезмской области Светлана Аминовна поступила в Хорезмский государственный педагогический институт на историко-филологический факультет по направлению

Русский язык и литература. Трудовую деятельность начала в 1968 году учительницей русского

языка и литературы в 8-летней школе имени Димитрова Гурленского района.

В 1970 году её пригласили преподавателем педагогики на кафедру педагогики и психологии Хорезмского государственного педагогического института г. Ургенча.

В 1971 году Светлана Аминовна поступила на очную аспирантуру научно-исследовательского института общей педагогики при Академии педагогических наук в городе Москве. В 1975 году она успешно защитила кандидатскую диссертацию.

После окончания аспирантуры с 1974 года по 1980 годы – старший преподаватель, доцент, заведующая кафедрой педагогики и психологии, учёный секретарь Совета Ташкентского областного государственного педагогического института (г. Ангрен).

В 1980 году на основе конкурса назначена доцентом кафедры русского языка ТашМИ.

В 1983 году Светлана Аминовна на основе конкурса стала доцентом кафедры общей педагогики Ташкентского государственного педаго-гического института (в настоящее - университета) имени Низами.

В 1985-1994 годах – заместитель декана, декан заочного отделения факультета МНО и дефектологии.

В 80-е годы прошлого века она была Членом Республиканского общества «Знание». Выезжала с лекциями в трудовые коллективы и предприятия Ташкентской области. В эти же годы была Членом Всесоюзной государственной инспекции по вузам при Государственном комитете по народному образованию и находилась в областных педагогических вузах

FAN VA TA’LIM FIDOYILARI

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

129

республики с проверкой кафедр педагогики и психологии. Также многократно посещала различные города бывшего Союза для чтения лекций, для участия в международных симпозиумах и научных конференциях по проблемам нравственного воспитания.

В настоящее время С. А. Мадьярова активно содействует внедрению достижений педагогической науки в социально-культурное строительство Узбекистана.

Ораторское искусство Светланы Аминовны по достоинству оценивают слушатели институтов повышения квалификации и переподготовки педагогических кадров.

С. А. Мадьярову отличают высокий творческий потенциал и научная продуктивность. Широко известны её многочисленные научные, научно-методические публикации по общей педагогике, по теории и истории педагогики и по использованию новейших педагогических технологий, особенно, по нравственному воспитанию.

Ею опубликованы более 120 научных работ: Учебники и учебно-методические пособия: «Педагогика» (2001),

«История педагогики» (2001), «Теория педагогики» (2002), «Проверка качества основных видов учебных занятий в высших образовательных учреждениях Республики Узбекистан» (2007), “Таълим назарияси (дидактика)”, “Коррекцион (махсус) педагогика” (2007), “Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат” (2009), “Таълим назарияси (дидактика)” (2010), «Теория и практика общей педагогики» (2014).

Методические рекомендации: «Как изучать и внедрять передовой педагогический опыт» (1990), «Проверка качества основных видов учебных занятий в высших образовательных учреждениях Республики Узбекистан» (2007) и др.

Опубликаваны научные статьи в журналах: “Халқ таълими” (1974, 1976, 1977, 1985), “Педагогик таълим” (2005, 2006, 2011), “Узлуксиз таълим” (2016) и др.

Многие её студенты-ученики успешно работают в общеобразовательных школах, профессиональных колледжах, академических лицеях и вузах нашей республики. В настоящее время успешно работают в ТГПУ имени Низами её ученики: декан факультета естественных наук, доцент Э. Р. Юзликаева, декан факультета педагогики, психологии и дефектологии, доцент Н. Г. Камилова, заведующая кафедрой методики преподавания биологии, профессор Г. А. Шахмурова, заведующий кафедрой физической культуры, доцент Р. И. Латипов, доцент кафедры

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

130

физической культуры Т. С. Очилов, председатель профсоюза ТГПУ имени Низами Ф. Р. Миркамалов, старший преподаватель кафедры русской литературы и методики ее преподавания А. В. Корзун, старший преподаватель кафедры общей педагогики И. В. Морхова, преподаватель Ю. В. Морозова и др. За заслуги в профессиональной деятельности Светлана Аминовна Мадьярова награждена Нагрудным Знаком «Отличник народного образования Узбекистана» (1977), памятной медалью к 80-ти летию ТГПУ имени Низами (2015).

Рузметова Хилола, Морхова Инесса, (ТГПУ)

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

131

M U N D A R I J A

PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA,

PEDAGOGIK INNOVATIKA

Isyanov Ravil,

Abduraimov Sherali

Kasb ta’limi о‘qituvchilarini tayyorlash

jarayoniga integrativ

yondashuv.........2

Hakimova Muhabbat,

Abidova Nilufar

Kо‘zi ojiz bolalar og‘zaki nutqining

о‘ziga xos

rivojlanishi...........................9

Ходжаев Бегзод

Практико-технологические аспекты

развития исторического мышления

у учащихся общеобразовательной

школы.............................................15

Абидова Зиёда

Педагогические технологии

раскрытия и развития

коммуникативной

толерантн.........23

Xodjaboyev Anorboy,

Asqarov Ixtiyor

Bо‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini

tadqiqotchilik faoliyatga

tayyorlashning tashkiliy-metodik

modeli...................29

Джанпеисова Гаухар

Педагогические аспекты

формирования профессиональной

готовности студентов к

математическому развитию

дошкольников................................36

Primkulova Alima,

Семёнова Татьяна,

Абдуллаева Орзу

Узбекские народные подвижные

игры как средство воспитания

ловкости у детей дошкольного

возраста.........................................46

Narzikulova Dilnoza

Nizolarni bartaraf etishning ijtimoiy-

ma’naviy va axloqiy-pedagogik

asoslari............................................53

Raxmatullayeva Durdona

Kasb-hunar ta’limi: bо‘lajak

tadbirkorlarni amaliy faoliyatga

yо‘naltirib

tayyorlash........................58

MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY

FANLAR TA’LIMI

Vorisova Ra’no,

Yusupova Ra’no

Kursantlarning harbiy bilimlarini

shakllantirishda tabiiy-ilmiy

fanlarning

ahamiyati.........................................67

Raximov Atanazar

Biologiyani о‘qitishda keys stadidan

foydalanish imkoniyatlari

................72

Karimova Dilorom,

Jumayeva Eleonora

O‘quvchilarda organik kimyoning

asosiy tushunchalarini

shakllantirish……………………………….76

Maxsudov Valijon

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

132

Barakayeva Mavjuda

Pedagog kadrlarning umumiy

(bazaviy) kompetensiyasini

shakllantirish metodikasiga

doir..............................41

Laboratoriya mashg‘ulotlarida nazariy

va amaliy bilimlar hamda ularning

uzviyligi..........................................84

IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA’LIMI

Tursunov Farruh Huquqiy munosabatlar manbalari va huquqiy tarbiya................................89

Тухтабаева Дилбар К современным целям, задачам и принципам преподавания истории Узбекистана в ВУЗе..........................93

SAN’AT VA JISMONIY MADANIYAT TA’LIMI

Qodirov Davron Talabalarning kuylash malakalarini shakllantirishda hijo va bezaklar ustida ishlash..............................................99 Ханкельдиев Шер, Жабборов Кодир Исследование готовности выпусника факультета физической культуры к инновационной деятельности................................104

Xasanov Axadjon Jismoniy madaniyat о‘qituvchisi professiogrammasini ishlab chiqishga doir................................................110

KADRLAR MALAKASINI OSHIRISH VA QAYTA TAYYORLASH

Shoymardonov To‘ymurod Malaka oshirish va qayta tayyorlash jarayonlari monitoringi tavsifi........114

BAHS, MUNOZARA

Rasulova Nodira, Maxmudova Nozima Zamonaviy ta’limda ma’ruza matnlari tayyorlashning pedagogik talablari........................................120

FAN VA TA’LIM FIDOYILARI

Рузметова Хилола, Морхова Инесcа Творческий путь ученого-педагога......................................127

PEDAGOGIKA 2016, 6-son

133

MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIAL EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

TASHKENT STATE PEDAGOGICAL UNIVERSITY NAMED AFTER NIZAMI

PEDAGOGICA (scientific-theoretical and methodical journal)

№ 6

РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО

ОБРАЗОВАНИЯ

ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ им. НИЗАМИ

ПЕДАГОГИКА (научно-теоретический и методический журнал)

№ 6

Mas’ul kotib – Bahodir Mavlonov

Muharrirlar – Saodat Adilova, Nafisa Razzoqova

Sahifalovchi – E’zoza Sobirova

Nashr ko‘rsatkichlari:

Yakka obunachilar uchun – 1076, Tashkilotlar uchun – 1077

Jurnal 2000-yildan chiqa boshlagan. Ikki oyda bir marotaba chop etiladi.

2016-yil 31-dekabrda bosishga ruxsat etildi. 297-buyurtma.

Adadi – 431 nusxa. 12 bosma taboq. Ofsеt usulida bosildi.

Bichimi 70x1001/16 “Calibri” garniturasi.

Nizomiy nomidagi TDPU “Tahrir va nashr” bo‘limida bosildi.

100100, Toshkent shahri, Yakkasaroy tumani,

Yusuf Xos Hojib ko‘chasi, 103-uy. Tel.: (0371) 215-52-64

Veb sayt: www.tdpu.uz

E-mail: [email protected] // [email protected]