paul klee’nin müziğe dönüşen resimleripaul klee’nin müziğe dönüşen resimleri 79...

Öz: 20. yüzyıl resim sanatı, öncü “Avant-garde” düşüncelerle gelişen teknolojinin yarattığı baş döndüren köklü değişimlerin hızına yetişmeye çalışan toplumsal yapıya pa-ralel oluşumların ürünüdür. Uç fikirler, yeni yapılanmalar, sanatın ve sanatçıların da uçları yaşama nedeni olmuştur. Yeni keşfedilen sanatlar, üsluplar, kompozisyon kurgula-rı, armoniler, farklı malzemeler, iç içe giren birbirine koşut farklılıkların oluşma neden-leridir. Bu koşutluklar sonucunda sanatsal duyarlılığın doruğuna çıkan, heyecanlarıyla devleşen sanatçılardan biride Paul Klee olmuştur. Paul Klee, sanatında kendine özgüyü yaratmak için hep özgür olanın ardından koşmuş, onu hedefe ulaşmada bir araç olarak görmüştür. Sanatçının zihinsel yaratımları, müziğin diliyle birleşerek sanatta gerçeğe “öz”e ulaşmada, resimin biçim dilinin çözümlenmesinde, değişmesinde en önemli araç olmuştur. Klee’nin “görünmeyeni görünür kılma” amacı, Bach’ın keşfi ile müziğin de-rinlerine inme, resimde biçimsel arayışların çözümü için, onun aradığı “Saf” olan, asıl gerçeğe ulaşmada önemli bir rol oynamıştır.

Anahtar Kelimeler: Paul Klee, Resim, sanat, biçim, renk, armoni.

Paul Klee’s Paintings which are Transfered to MusicAbstract: The art of painting in the 20th century is the product of the formations that

have been parallel to social developments that have tried to keep up with the speed of the dazzling radical changes created by the technology developed with the help of primary “Avant-garde” ideas. Extreme ideas and new formations have led the art and the artists to experience extremity. Newly discovered art branches, styles, composition fictions, harmonies and different materials have led to emerging of the intertwined differences parallel to each other. As a result of these interactions, Paul Klee became one of the artists who peaked the artistic susceptibility and grew prodigiously with their excitements. Paul Klee always pursued the independent in order to create his own style and saw it as a means to achieve his goal. The intellectual creations of the artist, combining with the language of music, have become a significant means in the transformation and analyse of the stylistic language of the painting and in achieving the reality, “essence”, in the art. Klee’s goal to “make invisible visible” gained depth with the discovery of Bach’s music and became an important factor in achieving the main, “Pure”, reality he sought in order for the solution of the stylistic pursuits in art.

Keywords: Paul Klee, painting, art, style, colour, harmoni

Paul Klee’nin Müziğe Dönüşen Resimleri

*) Yrd.Doç.,AtatürkÜniversitesi,KazımKarabekirEğitimFakültesi,GüzelSanatlarEğitimiBölümü(e-posta:[email protected])

**)Öğr.Gör.,AtatürkÜniversitesi,KazımKarabekirEğitimFakültesi,GüzelSanatlarEğitimiBölümü(e-posta:[email protected])

Menduha Satır (*)

M. Emin Kayserİlİ (**)

atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2013 17 (2): 77-88

atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2013 17 (2): 77-8878 / Menduha Satır

M. Emin Kayserİlİ

Giriş 20.Yüzyılla birlikte yaşamı değiştiren teknolojik gelişimler, kitlesel hareketler ve

bunaparaleloluşanyenisosyalyapılanmalar,insanınzihinselvealgısaldeğişiminibes-leyenenönemlikaynaklarolmuştur.Sanatçıiseköklüdeğişimlerlebeslendiğiböylebirsüreçte;bilinçaltıbirikimlerinidekatarakgeliştirdiğiduyarlılığını,doğruyönlendirmelersonucundayeniveözgüneserlerortayakoymayabaşlar.Sosyaldeğişimlerinolumluyadaolumsuzetkenlerlebaşdöndürücübirhızlayaşandığıbuortamdadünyayagelensanat-çılardanbiridePaulKlee’dir.O,doğuştangetirmişolduğuzihinselvealgısalduyarlılığıilebirlikte,buyeniortamınçokerkenfarkınavarmışvesanatındakibiçimdilideadetamüzikselleşerekdoruknoktayaulaşmıştır.

BirinciDünyaSavaşıAvrupa’daenacımasızyüzünügöstermiş,sosyalyapılardahertürlüinsancıldeğerlerinyenidensorgulanmasınıberaberindegetirmiştir.Sanatçıduyar-lıklarınıngelişimiveanıtsalniteliklieserlerkazandırılmasıyönündençokbereketliolanbusüreç,insanyaşamınındramatikyönünüirdelemedeiseenyüksekdüzeylereulaşmış-tır.ÖzellikleAvrupalı ressamlaryaşananbu toplumsalyıkımlarakarşıbirleşerekortakbirsorgulamadönemibaşlatmışlardır.Budöneminyapıtlarındabiçimindışsalyapısıbirkenara atılmış, sanatçının içindeki ses dile gelmiştir. “BirinciDünya Savaşı yıllarınınenacımasızhallerinigörenveçokyakınikiressamarkadaşını(FranzMarcveAugustMacke)busavaşakurbanverenduygusalyaratıcıbirzihin,bundanböylenasılbirvarolmamücadelesiverecektir,negibietkilerledonanıp,kendinigösterebilecektir?İştebusoruAlmankökenli, İsviçreli sanatçıPaulKlee’ye (1879-1940)direktyönlendirileceksoruolmalıdır.Çünkübusorununcevabında,Klee’nindüşünselboyutunubulmaktayız.DünyadakibirçokizleyiciKlee’ninişlerinianlamakistemektedir.Bunedenleyapıtlarıy-la,izleyicinindüşsellikleriyleberaber,geneizleyiciyihangihayaldünyalarınataşıyacağıkonusunaözellikledikkatçekmektedir”(Eroğlu,2013).

Klee’ninsanatındadeğişenbiçimanlayışınınkökeninde;sarsıntılarladolubiryaşammücadelesi ve zihinsel hareketlenmeler yer alır. İlkmüzik eğitiminimüzik öğretmeniolanbabasındanalmışvehenüzöğrenciikendeBernBelediyeOrkestrasındaprofesyonelolarakkemançalmıştır.Sanatçınınresimtutkusunundahabaskınolmasımüziğinönünegeçmiş, resimeğitimalmayabaşlamıştır.20.yüzyılda resim-müzik ilişkisikonusuelealındığızamanilkaklagelenönemliisimlerdendiro.PaulKlee’ninresmeduyduğuyoğunilgiyimüziğededuymuşolması,onunçalışmalarınıfarklıbirbakışaçısıylaelealmasınazeminhazırlamıştır.MüzikselyapıincelemeleriveBachüzerinesöylemleri,sanatçınınresimlerindebiçimindeğişmesininönemlinedenlerindenbiriolmuştur.Klee’nin,resmevemüziğeolanbiçimselyaklaşımı,müziğinulaşabileceğisonnoktanın,BachveMozartileulaşılmasıgerektiğiniaçıklamıştır.Klee,Kandinskygibitamamensoyutlamayagit-memiş,doğanıngörünümlerinizihinselizdüşümlerleyansıtmayı,görünmeyenigörünürkılmayıamaçlamıştır.Klee1906’daeşiylebirlikteMünih’eyerleştiğinde,kişiselbirbi-çimarayanressamolarakmüziğidebırakmamıştır.Kleesanatanlayışınıoluştururkeniçvedışgerçeklikarasındabirköprükurmuş,hemmüzikhemderesimanlayışınınoluşma-

79Paul Klee’nin Müziğe Dönüşen resimleri

sında,nekendisiniduygusaliçdünyaya,nededışgerçekliğekaptırmamıştır.Kimizamançocuknahifliğinivecoşkusunuandıranresimlerini,aklınvebilincinfarkındalığıylaorta-yaçıkarmış,mantığavedüzenebağlılıktanvazgeçmemiştir.Klee’nin,samimiyetiçocukresimlerinde aramafikri,Yirminci yüzyıl resminindehası olaraknitelendireceğimizP.Picasso’nundaçıkışnoktasıolmuştur.Picasso’nun‘Rafellogibiresimyapmakdörtyılı-mı,birçocukgibiresimyapmaksabütünyaşamımıaldı’sözübudüşünceyeolanbağlılığıortayakoymadaadetabayraklaşanbirsloganhalinegelmiştir.Aslındabudönemgerçekanlamdagelenektenkopuşunvesanatçınınreelyaşamınıneserlerindekibaşkalaştırılma-mışizdüşümleridir.

“Klee,notlarındasıklıkla tümçocukresimlerinintaşıdığı içselliğin,dolayısıylako-numlanansamimiyetindeğerliolduğunadikkatçeker.Bunoktadakiönemliolanyan,‘do-ğalolma’dırhiçkuşkusuz.BuradakiKleedüşünselliğientemelyanlarıyla,ilkselolandabulunanyaratıcıboyutuyakalamak,çocuğunsözkonusuilkselliklerlekişiliğiniördüğünübilmek(birtürinşacılık),taklittenuzakdurmak;enönemlisiezberbozanformlarıveyarenkleriyakalamaküzerinekuruludur.Temeldeçocuğuneksikbirvarlıkolmadığını,kü-çükbirkişilikolarak,dışavurumlarınıdabarındıransözkonusuresimlerindentiplerebileayrılabildiklerikonusunundaaltınıçizmiştir:Kimiçocuklarherhangibirşeyinresmini,kalemikaldırmaksızınbaşladıklarıgibisonlandırırlar.Kimileri,adetabirduvarörergibi,elealdığıneise,onuayrıayrıçizerler.Birçoklarıdaikitipinkarışımıveortalamasıbiryolizlerler.Klee,buradakiikinciveüçüncütiplerintasarımlamagüçlerininhenüzgeliş-mediğinidilegetirmiştir(Eroğlu,2013).

Resim 1. PaulKlee,InsulaDulcamara(1938)TuvalÜzerineYağlıBoya

Kleeresimlerindemüziği,izleyenleredaimafarklıbakışaçısıkazandıraraksunmuş-tur.Oresimlerindebiçimioluştururken,müziği temelçıkışnoktasıolarakelealmıştır.Resimilemüziğineşzamanlıbirkonumasahipoluşu,sanatçınınyaratıcılığınavesezgiyedayalıyenibirboyutkazandırmıştır.Notalarınsözcüklerleiletişimi,onunresimlerinde


M. Emin Kayserİlİ

şiirselbiriçselliğedönüşmüştür.“Klee’ninseçtiğibelirlirenkpaletleri,müzikalbiranah-tara benzetilmiştir.Bazen tamamlayıcı renkler kullananKlee, kimi zamandamüzikalbağlantıyıyansıtabilmekiçinuyumsuzrenkleriseçmiştir.

Sanatçının resimlerindekibiçimindeğişimibesleyenönemliözelliklerindenbirideşairtarafıydı.Buradaortayaçıkanlirikboyut,özelliklerenkveçizgininhemenhertür-lüşekilselhaliylebeslenerekkendiniortayakoymaolanağıyakalamıştır.Kendiyarattı-ğıkompozisyonlarınıkendikozmoslarıolarakniteleyenKlee,buoluşumlarının içindevermeyeçalıştığışiirselliklebirlirizmeulaşmasınıbilmiştir.Onunkompozisyonlarındamüzikvardırdediğimizhemenheryapıtında,şuüçbaşlıkyakındankendinigöstermesinibilir:“Devinim”,“Ritmikdevinim”ve“Gelişim”.Bunlarüzerindengenleşenveoorandadatutarlılaşanbirdurumsözkonusudur.Tamamenyatay,düşey,diyagonal,eğriselhertürlühareketinkompozisyonlardadinamikleştiğini,hattaOrfizmsayesinde,Kleesoyutvesoyutlamamantığıiçindekidinamizmivebunabağlıritimselyanlarıdagözlerönüneserer.Buradakiritimselliğinbirdöngüdinamiğiolarakgenedekonuyabağlıyadabağlıolmayanbirşekildeişimerkezeçekenbirodaknoktasıpeşindengittiğinidevurgulamakgerekir.Aslındabu,kompozisyonunkendidoğasınıyaratmanınpeşindenyükselerek,ken-diaurasınıyaratacakdenlibirinşayayolaçmasındankaynaklanmıştır”(Eroğlu,2013).

Kleeresimleriilebütünleşenmüzikcoşkusunuözgünbirtavırla,aklınkabulettiğibirdüzeniçindesunmayıkendineilkeedinmiştir.Sanatçınıneserlerindemüzikleetkileşimiçinegirmesi,resmineşiirselanlamlaryüklemiştir.P.Klee,resimlerininoluşumundake-dineözgübiçimarayışlarıylamüziğinderinliklerineinip,onunyapısalöğeleriniçözme-ninhazzını,kazanımlarınıüslubunauygulamıştır.Kleebuyoldailerlerken,müzikleresimarasındabir iletişimyolubulmuşveonuşöyle ifadeetmiştir;“Müzikle görsel sanatlar arasında giderek daha koşutluklar geliyor aklıma, ama daha çözemiyorum. Kuskusuz her iki sanat türü de zamansal. Bunu kanıtlamak kolay” (İpşiroğlu,1995).

Resim 2. PaulKlee,GeceFestivali,(1921)TuvalÜzerineYağlıBoya


Klee,kazandığıdeneyimlerinheyecanınıdışavurmakiçinresimmalzemelerineyö-nelerek,duygularınışusözcüklerledilegetirir;“Birgünpaletimdekisuluboyalarlarenkklavyesiüstündeözgürcedoğaçlamayapabilmeliyim.”Klee’nin1910’dayaptığıbuaçık-lama kendisi için koyduğu hedefinin ne olduğu konusunda ona ışık tutmuştur:Kendikendiniyönetenyenibirresimformu”(Düchting,2002).

Kleesuluboyaile‘özgürdoğaçlama’dankastettiğikavramisebutekniğinrenkaçı-lımlarınınona sağlamışolduğugeniş renkolanaklarınıvurgulamaktır.Bütün tekniklergöz önüne alındığında, özellikle lirik anlatımın boyaya yüklediği renk zenginliği veyoğunduyarlılık, daha çok suluboya tekniği ile uygulanabilecektir. “Yaptığı ilk İtalyaseyahatinde (1901), renkkonusuKlee’yidüşündürtmeyebaşlamasına rağmen,“renginbualanındabenimiçinuzunbirmücadelevar”demenoktasınakadargötürmüştür.Dü-şünsellikverenkilişkisiyönündeKlee’deençokdikkatimiziçekenyan,üstünbirrenksezgisinesahipolmasıdır.Sezgiileeldeedilenrenkyanyanalıkları,kapsayan,kapsananrenkoluşumları,zamanzamanaykırılıklarıiçerdiğinoktalardabile,mutlaksurettesez-giyleyönelimekalkıştığınıortayakoyar”(Eroğlu,2013).Klee,Batıresmindegenişbirtarihselsürecedayananrenksembolizminigelenekselbirmirasolaraküstlenmesininyanısıra,kişiselduyarlılığınınrenkdilinideresmineözgürcekatabilmiştir.Klee’ninözellikleAfrika ülkelerine yapmış olduğu gezileri sırasında zenginleştirdiği paleti, kendisindenkısabirsüreönceTahiti’yerenk,biçimveyaşamısorgulamadüşünceleriileyolaçıkanPaulGauguin’inidealinideaklagetirmektedir.

“Klee’ninsanatsalevrimiçağdaşlarıileaynıaşamalarıizledi;fakatgördükleriniyapıt-larınaaktarmaktansadağarcığındasakladığıbirbilgibiçiminedönüştürdüvebubilgiler-denkendineözgübirüslupoluşturmayaçalıştı”(İpşiroğlu,2002).Kleerenkkonusundayaşadığıheyecanlarınyanısıra,çizginingücüdeonuelegeçirmiş,resimlerininbiçimlen-mesinderenkleyarışaniticibirgüçolmuştur.Ayrıcasanatçınınincelemeşansıbulduğu;“Münih’teZimmermannveBraklgalerilerinde1908’dekiikiVanGoghsergisi,diğerideCezanne’nınsekizçalışmasınınyeraldığısergidir.VanGogh’ungüçlüveparlakrenkleriKlee’yietkilemiştir,fakatrenkleretamamenyenibiryaklaşımkonusundaKlee’ningöz-leriniaçanCezanne’dir.Cezanne’ninsondönemçalışmaları,örneğin:MontSt.Victoria,Klee’nin gerçekleştirmeye çalıştığı suluboya tekniklerini, yağlı boyada kullanma işiniörnekleyençalışmalardır.Cezanne’ninbuçalışmalarındarenklerılıkvesoğuk,aydınlıkvekaranlıkkutuplararasındaözgürcedeğişikliklergöstererek,öğeyeparlakvecanlıgö-rünümvermektedirler”(Düchting,2002).

Klee,Cezanne’nınresimlerindegözlemlediğirenklervebiçimlerinonunpusulasındaaradığınıbulmakonusunda,yönünübelirleyenbirışıkolmuştur.“Klee’ninbahsettiğibuyetenek,resimselalandayaratılmayaçalışılanözgürlük alanınıngenişletilmesiyleilinti-lidir.Bukavram,kendibiçimselyapısınıoluşturmak isteyenhersanatçınınistediğibirözgürlükalanıdır.Resimdebudurum, malzemeninolanaklarınınkeşfedilmesiylemüm-kündür.Kandinskyiçinde renkvebiçiminkeşfi,renkvebiçimileyapılacaksonsuzkom-


M. Emin Kayserİlİ

binasyonların farkınavarılmasıkendiözgürlükalanınıvebiçimselyapısınıoluşturmada yardımcıolmuştur. Klee’ninsanatyaşamıboyuncaedindiğiilkamaçlardanbiridedoğal-cı bakışaçısındankurtulmaktır.Bununkökenindedekendinehasbiçimselyapı oluşturmagüdüsüyatmaktadır.Bu amaç doğrultusunda ilerlerken Cezanne’ı “her bakımdan usta” olarak nitelendiriyordu” (Toros, 1991). Cezanne’nın ustalığı,Klee için amacına ulaş-madabirşansolmuş,Doğacı(Natüralist)vebiçimselanlayışınındeğişmesikonusundaışıktutmuştur.“Cezanne’agöreressam,nesnelerindışgörünümleriardınageçip,kendisezgilerivemodelinondauyandırdığıduygulararacılığıyla,karşısındaoturankişininiçdünyasınıçözümlemelidir”(Sérullaz,2004).

Buçözümlemesanatçıyı,sanatta“öz”edoğrugötürenbirsüreçtir.Bubağlamdasanat-çıaradığıyenigerçeklikleözgünbirifadekazanır.Böylece19.yüzyılınobjektifgerçeklikanlayışı, 20. yüzyılda yerini sübjektif bir gerçeklik anlayışa bırakmıştır. Cezanne içinkonuiçselolanaulaşmadakullanılanbiraraçolarakelealınmalıdır.Cezanne,biçimlerinikonstrüktivistbiranlayışlaelealmaklabirlikte,aslındanesneniniçselliğinidesağlambirtemelüzerineinşaetmedüşüncesindedir.Onunresimlerininsaltgeometrikvesağlambiryapıfikrindenoluşturulmuşolduğunuvarsaymak,Cezanne’ninduyarlılığınıdagörme-mektir.

Oİçselduyularlaalgılanandoğayıresmederkenartıknesneleringörüntülerindençokanlamlarıüzerineyoğunlaşır.PaulKlee’nindeifadeettiğigibi:“Sanat,artık,görülebilirolanşeyi tekrarlamaz, tersinegörünürkılar.”Bu‘görünürkılınacakşey’ ise,duyularlakavranannesnelerdeğil,amaonlarınanlamlarıdır,nesnelerinsoyutdüşünselvarlığıdır.Duyusalgerçekliktenözcefarklıolanbudüşünselsoyutvarlık,yenibirtavıralmaisteğinideberaberindegetirir.Butavıralma,doğavenesnelerkarşısındaduyusaldeğil,düşünselbir tavıralmadır.Butavıralmailebirlikte,yalnızbirdüşünselsoyutvarlıkkavranmışolur.Sanatbuyenideğerlerdünyasındasoyutdüşünselbirboyutiçindeşimdikarşımızaçıkmışolur”(Tunalı,2003).

Kle’ninsanatınınkırılmanoktasıolan1914’dekiTunusseyahati,renkduyarlılığın-da oluşan zenginlikler ve sanatında biçimi değişiklerine neden olur. (Resim-1) Sanat-çıbuseyahatinde,renkduyarlılığınıdüşünselliklebirleştirmeyollarınıaramayabaşlar.Tunus’dakiışığınkalitesindençoketkilenmişveşunlarısöylemiştir:“Renkbenisahip-lendi.Onukovalamayıbıraktığımandabiliyordumkibenisonsuzakadarkavrayacaktı.Renkvebenbiriz.Busöylem,sanatçınınduyarlıbirromantizmeyönlendiğinigösterir”(Düchting,2002). Klee,romantizminibesleyentemelelamanolanbuyoğunrenkbağıilebirlikte,biçimigözardıetmemişadetaresminiparça,parçaoluşturduğubirbütünlüküze-rinekurgulamıştır.Birmakalesinderesimlerininoluşumunuşusözlerlesorgular‘Resimbirçırpıdamıyapılır?Hayır.Parçaparçaoluşturulur,tıpkıbirevgibi.Pekiyaizleyici?Obirçırpıdamıtamamlaryapıtlaolanalışverişini?(Neyazıkkievettirçoğukezbusorununyanıtı?)Klee,resimlerindeoluşturduğuyoğunduygusallıklabirlikterenkbloklarıarasın-dakimatematikselilişkiyledehesaplaşır.1928deKleeMısır’agider.Olily’eyazmış


olduğumektupta,buülkeninkendisiniTunuskadaretkilemediğiniyazar.Tunusunçokdahasafvearıolduğunubelirtir.Bugezisonrasıedindiğiizlenimlersonunda,Klee’ninresimlerinedikeyvesoyutçizgileregemenolur.

Klee’ninsanatanlayışındabiçimseldeğişiminetkenfaktörlerdenbiride,“1911yılın-daKandinsky,MarcveMackeiletanışmasıveDerBlauReitergurubunakatılmasıdır.“Klee’ninmodelaracılığıylaözgüneerişmeamacıbugrubundasanatsalereğidir”(Ric-hard,2005).

Resim 3. PaulKleeHammamet’deCami,20.6x19.4cm.KağıtÜzerineSuluBoya

DerBlaueReiter(MaviSüvari)grubunakatılanKlee,sanatındaaradığıbiçimioluş-turmaçabasıiçinde,renginmodernanlamdakikuramsalboyutlarıylailgilenmeyebaşlar.“DelaunayveVlaminckiletanıştıktansonrabusanatçıların,özelliklekoyurenkkulla-nımlarıKlee’yekuvvetliesinlerverir.Kendi renkdeneylerinigerçekleştirmeyebaşlar.Kısıtlıbirşekildeüstüstebinenrenkbloklarıkullanarakbasitmanzaralaroluşturur.Klee,hedefineulaşmakiçinrenginbualanıylauzunbirsüremücadeleetmesigerektiğinikabuletmiştir.Bununüzerindenrenkileçizgiolgularınıbirbirinebağlayanbirüslubaulaşır.RenklerüzerinederinliklidüşünmeyebaşlayanKlee,renkleri,doldurduklarıalanlarvebualanlarıbelirleyençevreçizgioluşumlarındanayırmaksızınbazıdüşüncelergeliştirir.Renkyönündeilerisürmelerininhemenhepsinderenkleriörtükvekarşıtbağlamındaelealarak,bubağlamdanbirenerjieldeetmeyeyönelimlisöylemelerdebulunur.Karşıtlarla

atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2013 17 (2): 77-8884/ Menduha Satır

M. Emin Kayserİlİ

gelenenerjinindili üzerindeyoğunbir şekildedurarak,örtük renkalgısınındaönemiüzerindedurmayıbirsorumlulukolarakgörür.Ayrıcagüneştayfınınsağladığırenklere,1905’tensonraEmpresyonizm’inetkisialtındaçalıştığıdönemdeulaşmıştır.Fakatgenedesanatçıiçinşöylebirtanımlamahepdikkatiçeker:“Şifrelirenkkompozisyonlarınınustası” Bu tanımlamanın ortaya çıkması, sanatçının düşünselliğiyle ilişkili geliştirdiğirenkkuramındakendinigöstermesinibilmiştir” (Eroğlu,2013).DerBlauReiterguru-bunun resimmüzik ilişkisi, renk-tını özdeşliği ile ilgili yaptıkları çalışmalarKlee’ninsanatındabiçimindeğişmesürecininbirparçasıolarakresimlerineyansımıştır.

Klee’ninsanatındakibiçimselanlayışındeğişmesineetkiedenbirbaşkakahramandaDelaunay olmuştur. 1912 yılında Paris’eDelaunay’ı ziyarete gittiğinde onun resimle-rindegördüğürenklerinkullanımındakiözgürlük,sanatçıdayenibirbakışaçısıyaratır.AyrıacaKlee,Delaunay’ınyazmışolduğubirmakaleyiAlmancayaçevirdiğisırada,onuneşzamanlılıkkuramıüzerineçalıştığıdevinimkavramıkonusundakidüşünceleridikkatiniçeker.Delaunay,devinimindoğadakivarlığınınönemlibirkavramolduğunuvurgula-ması,Klee’ninçocukluğundanitibarenresim-müzikarasındakurmayaçalıştığıilişkininbirkayanağıolur.“1912’deZürih’tekiKunsthaus’taModernerBund’unikincisergisindeKlee’ninyaptığıeleştirionunartistikgelişimibakımındanoldukçabilgilendiricidir.BueleştirideKleeDelaunay’ıöver.OnagöreDelaunay,“doğadanalınanmotifleregöndermeyapmaksızınkendiiçindebirbütünoluşturan,kendibaşınabağımsızbirimajyaratmıştır.Doğakendi içindesayıveçeşitlilikbakımındansınırlandırılamayanbir ritim iledolu-dur.Sanatkendiniarındırmakveaynıderecedederinduygularuyandırmak,kendiçokluuyumlarınıaynıeylemderenklerinayrılıpyenidenbirarayagelmesi ileoluşanuyumugörüntülerineulaştırmakiçinburitmitaklitetmelidir.Busenkronikeylem,resmintekvegerçeköğesidir”(Düchting,2002)Delaunay’ınresimlerindegördüğü,renkleoluşturduğueşzamanlılıkkuramı,Klee’ninresimlerinyansımış,biçimanlayışınaışıktutmuştur.

“Delaunayrenginışıklaoluştuğunudeğil,ışıklaözdeşolduğunu,enkoyurenginbileışıkiçerdiğinibulgulamıştır.Renginkendibasınaresminyapısınıntaşıyıcısıolduğunu,konu,biçim,mekânveışığınhareketininrenktetoplanarakresminyapısınıoluşturduğu-nuilkkezDelaunay’ınresimlerindegörürüz.Yalınhareketbizealışılmışgeliyor.Zamanögesinidışlamalı,dünüveyarınıeşzamanlıdüşünmeli.Müzikteçokseslilikbugereksini-mibirdereceyekadarkarşılıyor.DonGiovanni’dekigibibirbeşli,bizeTristan’dakiepikharekettendahayakın.MozartveBach19.yüzyıldandahamodern”(İpşiroğlu,1995).

Kleesanatındaresim-müzikilişkisini,değişenbiçimanlayışınınvazgeçilmezilkesiolarakgörür.Klee’deçocukluktanbaşlayanresimvemüziktutkusu,resimlerindeoluşanbiçimlerinkendineözgübir dilebürünmesini sağlar.Klee,Mozart’ınmüzikteulaştığınoktayaolanhayranlığınıdilegetirmiş, resimaşkımüziğinönünegeçmişvebiçimselarayışlarındahepmüziktenfaydalanılmasınanedenolmuştur.Müzik,sanatçınınbilinçaltıbirikimlerindegebekaldığıbiçiminoluşumunusağlarken,öncebilgileritoplayıpemen,sonradaayrıştırarakçözümleyen“plasenta”(son,eş)göreviniyürütüyorduadeta.Busü-


reçiçindeyaşadığısancılarladoğuracağıresimler,müziğinçokseslieşzamanlıarmonisigibi,onayenigörselbiçimeulaşmadaduyduğuheyecanıntitreşimlerinihissettirmiştir.Omüzikyoluylasanatınderinlerineinerek,resimdedoğagörünümlerinizihinselizdüşüm-lerleyansıtmış,görünmeyenigöstermeninarayışıiçinegirmiştir.

Kleemüziğinderinliklerine inmedekiamacınıvurgulayan ifadesinde;“Müziktebirçokseslilikvar.Buözügörselalanaaktarmaaslındaönemlisayılmamalı.Amamüziktekipolifonikyapıtlardanbilgitoplama,değişmişsanatgözlemcisiolarakoradançıkabilmekiçin,bukozmikalanınderinliklerineinmevesonrabunlarıresimdebekleme,budahaiyi.Çünkübirçokbağımsızkonununeşzamanlılığı,tipikolanşeylerintekbiryeriçingeçerliolmayıpheryerdeköksalabileceği,organikbağlarıolabileceğisadecemüziğeözgüolsagerek”(İpşiroğlu,2002).

Resim 4. PaulKlee,DüzlükteBahçeII,(1920)TuvalÜzerineYağlıBoya

Kleesanatındabiçimarayışıüzerineyoğunlaşırkenbiryandandaresim-müzikilişkisiiçinegirmiş,tiyatroylailgiliçalışmalaryapmış,sanatsalamaçlıgezilerekatılmıştır.Buzenginaktiviteleronunsanatyaşamınaheyecankatarkensanatıdazenginleşmiştir.Busüreç içindeyaşadığıheyecanlar,edindiğigözlemler,Klee’ningörünmeyenigörselleş-tirmedekiarayışları,sanatanlayışındabiçimindeğişmesinintemelnedeniolarakdevametmiştir. Bauhaus’ta yaptığı son dönem resimlerinde “doku” (tekstür) yla oluşturduğukompozisyonkurgularındakisaydamboyakatmanları,çokseslimüziğingörseldokularlaifadesigibigörünmeyenigöstermeninmantığınıiçerir.“DüzlükteBahçeII’adlıresim,dahailkbakıştanotayazısınıçağrıştırıyor.Bahçaltıtaneyatayçizgiylebölünmüş.Ağaç-larportreçizgilerigibibirbirinekoşutveyakınolanbeşçizgininüztünedeğişikyerlereyerleştirilmiştir.Azyukarıdabirçizgidahavar.Bualtıncıçizgininüstündesiyahdikeyçizgiler ritim işareti gibi görünüyor vevurmaçalgı notasını çağrıştırıyor.Günümüzdeçocuklaramüziköğretmekiçinnotalaracanlıvarlıklarınbiçimleriniveren,onlarıinsan,hayvan, ağaç, çiçek vb. biçimlerde gösteren resimlere sık sık rastlıyoruz.Bu resimdeonlardanbiriolabilirdi.”(İpşiroğlu,210)

atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2013 17 (2): 77-8886/ Menduha Satır

M. Emin Kayserİlİ

“Kleekompozisyonlarınahemtümel,hemdetikelgörmelerdebulunmamızısağlar.Birtürkuşbakışıtipindebiralgılamayabenzeyenbirdurumortayaçıkar.Bauhaus’tayken,mimariresimdokusukonusunugeliştirmiştir.Buradaeldeettiğidokusalvurgular,hemçocuksubirhavayaulaşır,hemdeiçerisinegrafikelemanlarınyerleştiğidokularşeklindedikkatçeker.Dokusallıklaulaşılmakistenenbirfilozofikboyutdaşudur:Görünendünya-yıbütününancakbirbölümüolarakgörmek.Nesneleriniçyasalarıvekendiaralarındakiilişkilerideilgisiniçekmiştir.Klee,doğayaparalelolarak,yenidünyalaryaratabileceğivebununiçingeneldegeçerliolanşifrelerbulmakistiyordu.Dahaöncedevurguladığımızüzereparola:“Sanatgörüneniyansıtmaz,aksinegörünürkılar”.Buyönde1924’de,“Mo-dernSanatÜzerine” isimlikonuşmasında,sanatınbiramaçdeğil, süreçolduğunudilegetirmiştir.Buönemlibirdışavurmadır.Nedeniise,sanatınamaçolduğuandadüşünsel-liğini,dolayısıylakavramlarveyaratıcılıklailgiliyanlarınıkaybedeceğinifarketmesidir.BubağlamdaKleedüşünselliğigörüneninyansıtılmadığını,tamtersineelealınanneyse,onungörünürkılındığıkonusuüzerindedeısrarcıdır”(Eroğlu,2013).

Klee’nin resimlerindeki biçimsel arayışları, farklı bakış açılarıyla zenginleşen ha-yalgücü,birdevrimniteliğiyleortayaçıkanyaratıcıkimliğinionakazandırmıştır.Klee,biçimarayışlarındaresimlerineyansıttığızihinselveşiirselözgürlükleri,kendineözgüoluşanbirüsluplaortayakoymuştur.Sanatçınınsanatsalanlayışınınoluşmasındabiçimi,doğayıvemüziğiharmanlayarak,birçokmalzemelerkullanmış,denemeleryapmışya-pılmayanın,yeniolanınarkasındankoşmuştur.Sanatçınınresimmalzemelerindekifarklıve sıra dışı seçimleri sanatını da, değişen biçim anlayışına paralel bir gelişimle farklıboyutlaraulaştırır.

“Sanatçınınfarklımalzemelerleçalışmaistencininolmasındaikifaktöretkindir:Bir“düşünsellik”,diğeriise“farklıolanıyakalamak;sıradanlığınyaratıcısanattaolmadığınıbirkeredahadilegetirmek”.Böylecedüşünselliğinedoğalvea-doğalyapılanmalarıdakatmasınıbilmiştir.Bütünveparçailişkisibağlamındadoğalvea-doğalolanıyanyanagetirme gayretleri içinde olan sanatçı, iki boyutluluğu doğal olarak bildirimlerken, üçboyutluluğu sağlayanmontajadayalımalzemeylegelenbildirimlerde a-doğal inşanınparçalarıolarakdeğerlendirilmiştir.

Değişikmalzemelerle,Klee’nin derin düşünmeveduygulanmayı da yanına alarakfarklıolanaulaşmaenerjisinisanatyaşamıboyuncahiçeldenbırakmadığınıdilegetire-biliriz.Özellikle1919’akadarinşacımanzaralar,kumaştan‘Dantelresimler’veresimlibulmacayıanımsatançalışmalargerçekleştirmiştir.Ayrıcadeğişikteknikleridebiraradakullanmıştır.Keserekbaşkaresimlerinparçalarıylabirliktekolajolarakbirarayagetirdiğiresimleridedikkatçekmiştir.Klee,düşünselolandanhareketle,farklıolanıyakalamayayönelmiştir”(Eroğlu,2013).


Resim 5. PaulKlee,KaleveGüneşOilcoloroncanvasTuvalÜzerineYağlıBoya

SanatıntarihselseyriiçindeözgünkişiliğiyleP.Klee,20.Yüzyılsanatındayeniliğinöncülüğünüyapmış,soyutsanatınçağrışımlarıyladeğişenbiçimiresimlerindedilegetir-miştir.Klee’ninsaatındadeğişenbiçimanlayışı,müziğindüşünselboyutuylaeşzamanlıbirarmoniilebirleşerekkompozisyonkurgusunuoluşturur.“Sayısalvetınısalsimgelerikompozisyonunkurgusunasindirmeyi;birşeydenherşeyiçıkarmayı;parçalarınilişki-lendirilmesindebütünügözdenyitirmemeyi;ritminifadegücünü;azşeyleçokşeysöy-leyebilmeyi,başkabirdeyişleyalınlığınifadeyigüçlendirebileceğinivebubağlamdabumüziğin imgeselliğiniKleebulgulamışolmalıdır.Bundansonrakiveaynızamandaenuzakgörünenamacımresimdeyapısallığıveşiirselliğibirleştirmekyadahiçdeğilsebiraradatınlamasınısağlamak”(İpşiroğlu,2002).Klee,tıpkımüziğinkendineözgüsesveritimharmonisininbirlikteliğiileoluşturulabileceğidüşüncesiyleyapmışolduğuresimle-rineiçselsesinideeklemişveeserlerinresimselyönünüönplandatutmuştur.

Sonuç20.yüzyılheraçıdanbaşdöndürücübilimselveteknolojikbuluşların,köklüdeğişim-

lerin,toplumsal-sosyalçalkantılarınyaşandığıolaylarlaörülüdür.Budönemdedüşünce-dedeyaşanandevrimler,sanatçılarıneserleriniçağındilineuygunbirşeklekavuşturmayıdazorunluhalegetirmiştir.Bugelişimlerinsonucundasanattadeğişenalgıvesezgiyeparalelolarak,süreklideğişengerçeklikkavramı,sanatçılarıdaardındansürüklemiştir.


M. Emin Kayserİlİ

Budönembiçiminatomparçalarınadeğinincelendiğiveirdelendiğibirsüreçtir.Tıpkıbilimdeve teknikalandayaşananbugelişmelerdeolduğugibi, sanatalanındadayeniarayışlarvedeğişimleryaşanmasıkaçınılmazdır.Sanatsınırlarını,artıksadecegelenekseldeğerlerlebeslenenklasikyöntemlerledeğil,kendidışındakialanlarlaetkileşimvealış-verişleriçindegenişletmiştir.İnsanlığıntarihikadareskiolanikitemelsanatalanıresimvemüzik,ortakbiranlatımdilininidealineyönelmiştir.Eneskisoyutanlatımdiliolanmüzikgibiresimdeartıksoyutbiranlatımdilineulaşmıştır.Tıpkımüziğinsesdilinioluş-turannotalarvebunotalarıarmonikyapıyakavuşturansesaralıklarıgibi,resimdekendiidealrenkveçizgiarmonisinioluşturamazmıydı?Busorununcevabınıaramagirişimi,modernresmegidenyolundabaşlangıcıolmuştur.Soyutlaşanresimanlatımıilebirliktenesneninaracılığıdaortadankalkmış, tıpkıdışgerçekliğin içselbir soyutalılmamayadönüşügibi, resimyüzeyinedesoyutbiranlatımdiliegemenolmuştur.BuarayışlarınilkneferlerindenbiriolanV.KandinskygibiKlee’devermişolduğumücadelesiilemo-dernsanatıntarihiiçindeenönemliyapıtaşlarındanbiriolmuştur.O,algıladığıgerçeğingörünendenfarklıbirşeyolduğununbilinciyle,gerçeğeulaşmakyolundamücadelesinisamimiyetleverir.Klee,renkvebiçimarayışınıatölyesiilesınırlıtutmayıp,Tunus,FasMısırgibikendiyaşamçevresininsınırlarıdışındadaarayışınısürdürmüştür.Onunara-dığıiseevrenselbirarmonidir.Onagörebuarmonidiliancakevrenselbirkültüryapısıiçindepaylaşılabilenvegelecek çağlarada seslenenbir yapıyı içermelidir.PaulKlee,sanatındaaradığıbiçiminoluşmasınısağlayanresim-müzik,renk-armoni,doğa-biçimvb.gibibirçokmalzemezenginliğinidebiraradakullanarakresmeyenibirsolukkazandırır.Sanatçınınkendineözgündilinioluşturmayolundavermişolduğuzorlumücadeleside,eserlerindekievrenselliğinispatıgibidir.

KaynakçaDüchting,H.(2002).PaulKleePaintingMusic.Munich-London-NewYork:PrestelVer-

lag.Eroğlu,Ö. (2013). PaulKlee’deDüşünsellik.Online erişim: http://www.ozkaneroglu.

com/readessay.asp?id=73&catalog=2İpşiroğlu,N.(1995).ResimdeMüziğinEtkisi(2.Basım).İstanbul:RemziKitapevi.İpşiroğlu,N.(2002).20.YüzyılSanatındaJ.S.Bach.İstanbul:PanYayıncılık.İpşiroğlu,N.(2010).GörselSanatlardaAlımlamaveSanatlarArasıEtkileşim.İstanbul:

HayalbazKitap.Lionel,R.(2005).EkspresyonizmSanatAnsiklopedisi(4.Basım).İstanbul:RemziKi-

tapevi.Sérullaz,M.(2004).EmpresyonizmSanatAnsiklopedisi(4.Basım).Çev:DevrimErbil.

İstanbul:RemziKitapevi.Toros,A.(1991).“PaulKlee”.AdamSanatDergisi,Sayı:65,Nisan1991.Tunalı,İ.(2003).FelsefeninIşığındaModernResim(6.Basım).İstanbul:rh+Yayınları.

paul klee’nin müziğe dönüşen resimleripaul klee’nin müziğe dönüşen resimleri 79...

Documents