osnove gramatike portugalskoga jezika

Urednica Jadranka Hađur

Recenzenti August Kovačec Dražen Varga

Lektura portugalskog teksta Maria Bernardette Duarte Godinho

Lektura hrvatskog teksta Služba lekture Školske knjige

Grafički urednik Željko Brnetić

Korektorica Melanija Ivezić Talan

Oblikovanje naslovnice Dubravka Rakoci

Prijelom Dubravko Duvančić

© ŠKOLSKA KNJIGA, d.d., Zagreb, 2003.

Nijedan dio ove knjige ne smije se umnožavati, fotokopirati ni na bilo koji način reproducirati bez nakladnikova pismenog dopuštenja.

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i sveučilišna knjižnica - Zagreb

UDK 811.134.3'36

TALAN, Nikica Osnove gramatike portugalskoga jezika =

Gramatica elementar da lingua portuguesa I Nikica Talan. - Zagreb: Školska knjiga, 2003.

ISBN 953-0-40924-9

43lO16155

Tisak: GRAFIĆKI ZAVOD HRVATSKE, d.o.o. Zagreb

Nikica Talan

OSNOVE GRAMATIKE PORTUGALSKOGA JEZIKA

GRAMATICA ELEMENTAR DA LINGUA PORTUGUESA

� školska knjiga Zagreb, 2003.

Sadržaj

Predgovor ......................................................................................... 9

FONETIKA I ORTOGRAFIJA ......................................................... II

Portugalska abeceda ................................................................ II Oralni samoglasnici ................................................................. 12 Nazalni samoglasnici ............................................................... 14 Polusamoglasnici ..................................................................... 16 Silazni oralni dvoglasnici ........................................................ 16 Uzlazni oralni dvo glasnici ....................................................... 18 Silazni nazalni dvoglasnici ...................................................... 19 Uzlazni nazalni dvo glasnici .................................................... 20 Oralni troglasnici ..................................................................... 21 Nazalni troglasnici .............. ..................................................... 22 Suglasnici .................................................................................. 22 Oznaćivanje suglasnika ........................................................... 29 Oznaćivanje nazala .................................................................. 32 Mjesto naglaska ........................................................................ 32 Pravila naglašivanja ................................................................. 33 Grafićki naglasci ....................................................................... 36 Ostali pravopisni i interpunkcijski znakovi ............................ 37 Rastavljanje rijeći na slogove .................................................. 38

MORFOLOGIJA .............................................................................. 41

IMENICE ........................................................................................ 41 Rod imenice ............................................................................. 41

Tvorba ženskog roda .......................................................... 48 Nepromjenijive imenice .................................................... 53 Imenice muškog roda koje završavaju na -a .................... 56 Imenice koje mogu biti muškog i ženskog roda ............... 58

Broj imenice ............................................................................. 59 Tvorba množine ................................................................. 60

Stupanj imenice ....................................................................... 66

ČLAN .............................................................................................. 67 Uporaba određenog ćlana ...................................................... 68 Izostavljanje određenog ćlana ................................................ 75

Uporaba neodređenog člana . . . . . . . . . . . . . . ...... . . . ...................... . .... 76 Izostavljanje neodređenog člana . . . . .... .......... .. . ......... .............. 78

Tablični prikaz jednostavnih glagolskih vremena pomoćnih glagola ter, ha ver, seTi estar ............. ....... . ........... 128

PRIDJEVI ........................................................................................ 79 Tvorba pridjeva ženskog roda .. ......... ... ................................... 80 Stupnjevanje pridjeva .............................................................. 83 Mjesto pridjeva ........................................................................ 88

Paradigma jednostavnih glagolskih vremena pravilnih glagola triju konjugacija - aktivni oblik ............... 132

Paradigma složenih glagolskih vremena pravilnih glagola triju konjugacija - aktivni oblik ............... 136

Slaganje pridjeva u rodu i broju .............................................. 89 Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija -

ZAMJENICE ................................................................................... 9 1 OSOBNE ZAMJENICE ................................................. ................ 9 1

Oblici osobnih zamjenica .................................................. 9 1

povratni oblik ................ . ................. . ................ . ..................... 141

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija-zamjenički oblik ........... ................... ................................. . ..... 148

Oblici o, lo i no osobne zamjenice (u službi izravnog Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija -objekta) ............................................................................... 92 pasivni oblik . ..................................................... ..................... 1 55 Povratna zamjenica ......................................... . . ........... ...... 93 Uporaba osobnih zamjenica s prijedlozima .................... 94 Kombinacije i kontrakcije nenaglašenih osobnih zamjenica u službi objekta ...... ... . ........... ................. . . . ....... 96 Mjesto nenaglašenih osobnih zamjenica .................. . . ..... 97

POSVOJNE ZAMJENICE (POSESIVI) ............................................... 100 Oblici posvojnih zamjenica ......................................... .... 100 Mjesto posvojnih zamjenica ............................................ 100

Tvorba glagolskih vremena i načina ..................................... 162

Konjugacija nepraviinih glagola ...................... . ................... . 165 Nepravilni glagoli 1. konjugacije .... . ................................ 165 Nepravilni glagoli 2. konjugacije ..................................... 168 Nepravilni glagoli 3. konjugacije ..................................... 182

Glagoli s nepravilnim participom ......................................... 189

Abundantni glagoli ... . . ....... . . .................. ........ . . ...... ... .......... . .. 190

POKAZNE ZAMJENICE (DEMONSTRATIVI) ......... ... .. . . . . ................ 101 Bezlični glagoli .......................... . ............. . . . . . . ......................... 192

Oblici pokaznih zamjenica ..... ........................ ... .. ........ .... 101 Defektivni glagoli ... ..................................................... ........... 194 Mjesto pokaznih zamjenica ............................................. 103 Sintaksa glagolskih načina i vremena ................................... 196

ODNOSNE ZAMJENICE (RELATIVI) ...... . . . ............................. . . ....... 104 Indikativ (indicativo) ........................................................ 196

UPITNE ZAMJENICE ...... . . . .. . . . . ....... ..... ... . ............... . . ................ 106

NEODREĐENE ZAMJENICE .................................. ... ................. 107 Osobitosti nekih neodređenih zamjenica ................... ... 108 N eki ustaljeni izrazi s neodređenim zamjenicama .... .... III

Konjunktiv (conjunctivo) ................................................. 205 Imperativ (imperativo) ........................... ..................... . . . . 212 Infinitiv (infinitivo) ............. ................... ............ . . ............. 214 Gerundiv (gerundio) ........... . ............................................ 216 Particip (participio) .......................................................... 217

BROJEVI . ..... ............................ .. ... . . . ............. . ... . . ..... ..................... 1 13 Slaganje glagola s rečeničnim subjektom . .... . ........... . . . . . . ..... 218 Uporaba glavnih brojeva ....................................................... 1 17 Slaganje vremena ................................................. .. ............... . 227 Uporaba rednih odnosno glavnih umjesto rednih brojeva 1 18 Sintaksa pomoćnih glagola haver, seTi estar . . .................. . . . 228

GLAGOLI .... ......... .. . . . ............ . . ... . . . . . ............ . . .............. . . . .............. . 121 PRILOZI ................................. . . . . ................................................... 231 Klasifikacija portugalskih glagola .......................... ............... 121 Klasifikacija priloga . . . . . . .......................................................... 23 1 Pomoćni glagoli i njihova uporaba ........................ . .............. 123 Priložni izrazi ............. ...................................... ...................... 233 Nomenklatura najčešćih glagolskih oblika .......................... 127 Mjesto priloga u rečenici ....................................................... 236

Ponavljanje priloga na - mente .............................................. 237

Stupnjevanje priloga .............................................................. 237

PRIJEDLOZI ................................................................................. 241

VEZNICI ..................................................... .................................. 243

Koordinativni veznici ............................................................ 243

Subordinativni veznici .......................................................... 245

UZVICI ......................................................................................... 249

SINTAKSA .................................................................................... 251

Nezavisno složena rečenica .................................................. 251

Zavisno složena rečenica ...................................................... 253

Pretvaranje aktivne u pasivnu rečenicu ............................... 257

Predgovor

Ove Osnove gramatike portugalskoga jezika namijenjene su prije svega studentima portugalskog jezika i književnosti, ali i svima koji uče ili se spremaju naučiti jezik Cam6esa i Pessoe - jezik kojim danas govori više od dvjesto milijuna izvornih govornika diljem Europe, Južne Amerike, Afrike i Azije. Gramatika sadrži sve važnije obavijesti o strukturi portugalskoga jezika, kao i brojne primjere kojima se potkrepljuju iznesene gramatičke postavke. Najveći broj primjera preuzet je (bilo u cjelini bilo djelomično) iz dviju vodećih gramatika portugalskog jezika (Cunha, Celso; Cintra, Lindley: Nova Gramtitica do Portugues Contemporaneo, Lisboa, 141998. te Cuesta, Vazquez Pilar; Luz, Maria Albertina Mendes da: Gramtitica da Lingua Portuguesa, Lisboa, 1 989), dok sam određeni broj primjera smislio sam ili ih preuzeo iz desetak manjih gramatika koje ovdje neću posebno navoditi.

Na kraju srdačno zahvaljujem svima koji su pomogli da ove Osnove gramatike ugledaju svjetlo dana, osobito recenzentima akademiku Augustu Kovačecu i dr. Draženu Vargi, lektorici M. Bernardette Duarte Godinho, Upravi »Školske knjige« d.d. te urednici Jadranki Hađur.

U Zagrebu, svibanj 2002.

Nikica Talan

FONETIKA I ORTOGRAFIJA Portugalska abeceda

Slovo Naziv slova Izgovor

a a a

b be be

c ce se

d de de

e e E

f efe Efi

g gue (ge) ge (3e)

h aga tlga

i i i

j jota 3:)ttl

k kapa kaptl

l ele Eli

m eme Erni

n ene Eni

o 6 :)

P pe pe

q que ke

r erre ERi

s esse Esi

t te te

u u u

v ve ve

w duplo ve (ddblio) duplu ve (dubliu)

x xis fi!

y i grego (ipsilon) igregu (ipsil:m)

z ze ze

Napomena: Slova k, wiyupotrebljavaju se isključivo u općeprihvaćenim �e?un

.arodnim skraćenicama i simbolima, odnosno u stranim riječima

Ih flJečlma stranog podrijetla: kg ( = quilograma) darwin ismo byroniano

'kilogram' 'darvinizam' 'byronovski'

Oralni samoglasnici

a • Naglašeno a uglavnom se izgovara kao u hrvatskom standar

dnom jeziku:

casa [kazB]

mar [mar]

'kuća'

'more'

Označuje se na tri načina: a, ti i il.

• U nenaglašenom položaju a se najčešće izgovara kao, primjerice, u engleskim riječima mother ili above:

chaga [jagB]

mtiquina [mmnB]

'rana'

'stroj'

Jednako tako izgovara se i kad je pod naglaskom, ali samo ispred m, n i nh:

lama [lilmB]

pano [pilnu]

manha [milJm]

'blato'

'krpa, platno'

'lukavstvo'

Označuje se znakovima a i a, a u lisabonskom izgovoru i znakom e lijevo od [j], [3], [A], [P] i [i]:

lei [lilj] 'zakon'

cereja [siril3B]

espelho [ijpilAu]

'trešnja'

'ogledalo'

• Kad se nađe ispred umekšanog l [l] ili ispred poluvokala w, portugalsko a izgovara se malo "velarnije', približavajući se otvorenom o [::l], kao, npr., u francuskoj riječi pate:

e

mal [mat] 'zlo', 'loše'

mau[maw]

Označuje se znakom a.

'zao', 'loš'

Samoglasnik e u portugalskom može biti otvoren, zatvoren ili mukao.

• Otvoreno e [E] odgovara francuskom ili talijanskom otvorenom e. Označuje se znakovima e i e, a u brazilskom pravopisu još i znakom e:

lebre [lebri] 'zec'

amtivel [Brnavd]

chapeu [jBpeW]

'ljubazan'

'šešir'

• Zatvoreno e [e] izgovorom je jednako francuskom ili talijan-skom zatvorenom e, a označuje se znakovima e i e:

mesa [meZB] 'stol'

conter [k6ter] 'sadržavati'

mes [mej] 'mjesec'

• Muklo e [i] taman je i kratak samoglasnik koji je svojevrsna »redukcija« samoglasnika e (otvorenog i zatvorenog) i samoglasnika i. Katkad se, dapače, uopće ne izgovara. Označuje se s e i i:

i

se [si] pescar [pijkar]

de longe [dil63i]

divin o [divinu]

'sebe', se'; 'ako', 'da'

'ribariti'

'izdaleka'

'božanski', 'božanstven'

• Portugalsko i najčešće izgovorom odgovara hrvatskom i. Grafički se označuje s i, a na početku riječi katkad i s e:

mina [minB]

educar [idukar]

'rudnik'; 'mina'

'odgajati'

• Kad se nađe ispred umekšanog l [l] ili ispred poluvokala w,

izgovara se malo 'velarnije', kao u engleskoj rijeći bid ili njemaćkoj Schiff.

mil [mH] 'tisuću'

• Ispred glasova [J], [3], [A] i [P] izgovara se vrlo kratko i gotovo nikad se ne ćuje:

o

escova [ijk5v13]

escada [ijkad13]

'ćetka'

'stuba', 'stubište'

Samoglasnik o u portugalskom može biti otvoren i zatvoren.

• Otvoreno o [::l] odgovara francuskom ili talijanskom otvorenom o. Mnogo je otvorenije od hrvatskog o približavajući se izgovorom glasu a. Oznaćuje se znakovima o i 6:

sorte [s5rti] 'sudbina'; 'sreća'

av6 [13v5] 'baka'

• Zatvoreno o [o] izgovorom je vrlo blizu glasu u, a oznaćuje se znakovima D i ou:

II

aVD [13v6]

ou [6]

'djed'

'ili'

Portugalsko u izgovorom je jednako hrvatskom glasu u. Oznaćuje se znakovima u i o. Kad nije naglašeno, izgovara se vrlo kratko:

eru [lmi]

rua [RU13]

dormir [durmir]

casa [kazuJ

Nazalni samoglasnici

'sirov

'ulica'

'spavati'

'slućaj'

Jedno od najvažnijih obilježja portugalskog jezika jest i bogatstvo nazalnih samoglasnika. Za razliku od francuske, portugalska je nazalizacija slabija, bliža onoj u poljskom jeziku, npr. Osim til-

dom C -) , nazalnost se samoglasnika Ci to onda kad se oni nađu unutar rijeći) prikazuje pomoću m ispred suglasnika p, b, m te pomoću n ispred ostalih suglasnika, a katkad znak nazalnosti i posve izostane.

Rezultat je kraze a + an ili a + am Ci tada je njegov izgovor kratak), odnosno kraze il, + an Ca tada mu je izgovor dug) :

a antiga [atig13]

il, antiga [atig13]

'stara'

'na starinski naćin'

Nalazi se u inicijalnom položaju u rijeći koje poćinju s an- ili am-, a u finalnom položaju u rijeći koje završavaju na -ii:

anca [\1k13] 'bok'

Iii [1\1] 'vuna'

Grafićki se oznaćuje s em ili en ci nikad se ne pojavljuje na kraju rijeći):

embora [eb5rn] 'iako'

crem;a [�S13] 'vjerovanje'

i

Grafićki se oznaćuje im ili in:

sim [st] 'da'

fins [fif] 'krajevi'; 'ciljevi'

o

Grafićki se oznaćuje om ili on:

tom [t6] 'ton'

honra [6R13] 'ćast'

ii Grafićki se oznaćuje um ili un:

um [ii] 'jedan'; 'neki'

uns [iif] 'jedni'; 'neki'

Polusamoglasnici

u portugalskom postoje dva polusamoglasnika. To su j (u fonetskoj se transkripciji označuje i znakom j) te w (u fonetskoj se transkripciji označuje i s �):

ceia [siljt!]

meu [mew]

'večera'

'moj'

Silazni oralni dvoglasnici

aj U staroj se portugalskoj grafiji označivao s ae, dok se danas oz

načuje s ai:

pai [paj] 'otac'

Valja, medutim, napomenuti da se u nekim prezimenima i dalje upotrebljava stari oblik: Caetano [kajtanu].

Ej Grafički se označuje s ei i ei. N ajčešće se može sresti u množini

imenica kojima jednina završava na -el:

Bj

aneis [t!llEjf] 'prsteni'

papeis [pt!ptjf] 'papiri'

Grafički se označuje s ei, a katkad (kad se nade slijeva naglašenom samoglasniku) i s ai:

leite [liljti] 'mlijeko'

ensaiar [est!jar] 'pokušavati'; 'vježbati'

Danas se grafički označuje s oi, a nekad se označivao s oi i s De. Pojavljuje se u nekim glagolskim oblicima te, prije svega, u množini imenica koje u jednini završavaju na -01:

rois [R6jf] 'popisi'

sois [s6jf] 'sunca'

oj Grafički se označuje s oi. Kad nije na početku riječi, u današ

njem portugalskom jeziku može biti zamijenjen oblikom ou:

oj

bDi [b6j] 'vol'; 'govedo'

noite [n6jti]

toiro [t6jru]

'noć'

'bik'

Grafički se označuje s ui, a nekad se označivao i s ue:

fui [fUj]

cuidar [kuj dar]

'bio sam'; 'išao sam'

'misliti'; 'brinuti se'

aw Grafički se označuje s au, a u starijoj grafiji označivao se s aD.

Danas se s aD označuje samo kad je riječ o kontrakciji prijedloga a i odredenog člana muškog roda o:

EW

pau [paw] 'štap'

aD [aw]

Grafički se označuje s eu:

ceu [stw] 'nebo'

'optuženik' reu [Rtw]

ew

iw

Grafički se označuje s eu i eu, a prije se označivao i s eo:

breu [brew] 'katran'

Europa [eur6pt!]

Grafički se označuje s iD:

rio [Riw]

'Europa'

'rijeka'

Uzlazni oralni dvoglasnici

ja

jo

ju

Grafički se označuje s ia, ia i ea:

diabo [djabu] 'đavao'

didrio [djarju]

leal [Ijal]

Grafički se označuje s ie i ie:

dieta [djst�]

vies [vjsf]

Grafički se označuje s io i i6:

'dnevnik'

'vjeran'

'dijeta'

'poprečna crta'

miolos [mj51uf] ' (životinjski) mozak'

Grafički se označuje s io i io:

miolo [mj61u] 'sredina kruha'; 'moždina'

Grafički se označuje s iu i eu:

miMo [mjudu]

peuga [pjug�]

'sitan'; 'dijete'

' (kratka) čarapa'

wa Grafički se označuje s ua:

quase [kwazi]

WB

Grafički se označuje s ua:

quadrado [kw�dradu]

'gotovo', 'skoro'

'kvadratni'; 'kvadrat'

WE

Grafički se označuje s ue, ue, oe i oe:

sueco [swsku] 'švedski'; 'Šveđanin'

bue[bws] 'mnogo', 'jako', 'super'

moeda [mwsdu]

boemio [bwsmju]

'novac'

'boem'; 'boemski'

we

wi

Grafički se označuje s ue i oe:

dueto [dwetu]

poema [pwem�]

'duet'

'pjesma'

Grafički se označuje s ui, ui, oi i oi:

tranquilo [trilkwilu] 'spokojan'

ruido [R wfdu]

mo in ho [mwfJ1u]

'buka'

'mlin'

wo Grafički se označuje s uo:

aquoso [�kw6zu] 'voden'

WJ

Grafički se označuje suo :

aquosos [�kw5zuf] 'vodeni'

Silazni nazalni dvoglasnici

Silazni nazalni dvo glasnici mogu biti naglašeni ili nenaglašeni, no za razliku od svojih oralnih 'parova' ne mogu biti otvoreni ili zatvoreni jer su samoglasnici koji im služe kao osnova uvijek zatvoreni.

ij Grafički se označuje s ile, ili, em i ens:

mile [m�j] 'majka'

oj

iij

cliibra [k�jbrn]

tem [t�j]

viagens [vja3i!jf]

Grafički se označuje s oe:

poe [p6j]

limoes [lim6jf]

Camoes [Knm6jf]

'grč'

3. lice jednine indikativa prezenta glagola ter- 'imati'

'putovanja'

3. lice jednine indikativa prezenta glagola por - 'staviti'

'limun'

Grafički se označuje s ui. Prisutan je samo u riječima:

muito [mtijtu] 'mnogo'

muž [mtij] 'mnogo'

iw

Grafički se označuje s lio i s am (ovaj posljednji oblik pojavljuje se u 3. licu množine prezenta i perfekta):

mlio [m�w] 'ruka'

nlio [n�w] 'ne'

tira vam [tiravi!w] 3. lice množine indikativa imperfekta glagola tirar'vući'

Uzlazni nazalni dvoglasnici

ji Grafički se označuje s ian:

WB

fiandeiro [fji!diljru] 'prelac'

Grafički se označuje s uan:

quando [kw�du] 'kada'

we Grafički se označuje s uen:

aguentar [ngwetar]

Oralni troglasnici

jaj

jBj

Grafički se označuje s iai i eai:

saiais [snjajf]

lea is [ljajf]

Grafički se označuje s iei:

fieis [fjejf]

Grafički se označuje s iei:

fieis [fjiljf]

jaw Grafički se označuje s iau:

miau[mjaw]

WBj Grafički se označuje s Dei:

poeira [pwiljrn]

waj Grafički se označuje s uai:

iguais [igwajf]

'podnositi'

2. lice množine konjunktiva prezenta glagola sair- 'izaći'

'vjerni'; 'iskreni'

'vjernici'

2. lice množine konjunktiva prezenta glagolafiar- 'presti'

'mijauk'

'prašina'

'jednaki'

NazaZni trogZasnici

jiw Grafićki se oznaćuje s eilo:

leilo [lj�w] 'lav'

joj Grafićki se oznaćuje seBe:

leBes [lj6jf] 'lavovi'

Napomena: Kad je riječ o dvoglasnicima i troglasnicima, valja napomenuti da se oni u nekim primjerima više ne doživljavaju takvima. Problem je, međutim, u tome što ta pojava najčešće nije obuhvaćala cijeli Portugal. odnosno (kad je riječ o luzofonom svijetu uopće) cijelo portugalsko govorno područje, pa odatle i osciliranje u bilježenju izgovora pojedinih riječi unutar kojih se pojavljuju dvo glasnici ili troglasnici.

S ugZasnici

b

e

Izgovara se kao hrvatsko b:

bata ta [bllt<ltll]

pomba [p5bll]

'krumpir'

'golubica'

• Izgovara se kao k kad se nađe ispred a, o, u, l, r.

eanto [k�tu] 'kut'; 'pjev(anje)'

eobre [k5bri] 'bakar'

eujo [ku3u]

clareza [kllln!Zll]

eravo [kravu]

'ćiji'

'jasnoća'

'ćavao'; 'karanfil'

Jednako se tako izgovara i u nekim rijećima kad se nađe lijevo od e, 9, t:

eoecinela [bksinEIll] 'bubamara'

eonvie9ilo [k6viks�w] 'uvjerenje'

caraeteristica [k1ll1lktirijtikll] 'karakteristika'

• U velikom se pak broju primjera, kad se nađe ispred spomenutih znakova (e, 9, t), ne izgovara, oznaćujući tek to daje prethodni samoglasnik otvoren:

ae9ilo [as�w] 'radnja'

actor [at6r] 'glumac'

electrico [ilEtriku] 'tramvaj'

• Kad se nađe ispred e i i izgovara se kao s:

eego [sEgu] 'slijep'; 'slijepac'

cineo [siku] 'pet'

J ednako se izgovara i kad je popraćeno cediljom ispred a, o, u:

eabe9a [kllbesll] 'glava'

pese090 [pifk6su] 'vrat'

• Lijevo od h služi za tvorbu grafema ch:

d

f

g

ehave [javi] 'kljuć'

mancha [m�jll] 'mrlja'

Izgovara se kao hrvatsko d:

duvida [duvidll]

padrilo [plld�w]

Izgovara se kao hrvatsko f.

faca [fakll]

facto [faktu]

'sumnja'

'obrazac'

'nož'

'ćinjenica'

• Izgovara se kao hrvatsko g kada je ispred suglasnika ili samoglasnika a, o, u:

grdfieo [grafiku]

galo [galu]

algo [algu]

gume [gumi]

'grafićki'; 'grafikon'

'pijetao'

'nešto'

'oštrica'

Jednako se tako izgovara i u skupini gue, odnosno gui:

gueto [gstu] 'geto'

guia [giB] 'vodič' • Kada se pak nađe ispred e i i, izgovara se kao hrvatsko ž:

h

gelo [3elu] 'led'

'žirafa'

• Kao i u ostalim romanskim jezicima, nikad se ne izgovara:

hdbil [abil] 'vješt', 'spretan'

habituar [Bbituar] 'priučiti'

• Kad se nađe desno od suglasnika e, l, n, služi za tvorbu graferna eh, Ih i nh:

j

l

ehama [jnmB]

lhe [Ai]

patranha [pBtrnJ1B]

Izgovara se kao hrvatsko ž:

joelho [3wnAu]

anjo [ij3u]

'plamen'

'njemu', 'mu'; 'njoj', 'joj'

'izmišljotina'

'koljeno'

'anđeo'

• Izgovara se kao hrvatsko l kad se nađe na početku riječi ili sloga, kao i poslije bilo kojeg suglasnika:

leite [lnjti]

sala [salB]

planeta [pIBnetB]

'mlijeko'

'dvorana'

'planet' • Kad se nađe na kraju riječi ili sloga izgovara se 'velarizirano', a

u dodiru s bezvučnim suglasnikom i samo postaje bezvučno: geral [3iral] 'opći'; 'glavni'

algodilo [algudijw] 'pamuk'

• Lijevo od h služi za tvorbu graferna lhe:

m

fi

milho [mlAu] 'kukuruz'

muralha [muraAB]

Izgovara se kao hrvatsko m:

mesmo [me3mu]

'zidina'

'isti'

mito [mitu] 'mit'

Jedina iznimka jest kada se pojavljuje u službi nazala (am, em) .

• Osim kad se pojavljuje na kraju sloga, a prije nekog suglasnika, označujući nazalnost (kao u riječi genro ili eanero), portugalsko se n izgovara kao i hrvatsko:

nulo [milu] 'ništavan'; 'nikakav'

abd6men [Bbd5men] 'abdomen'

• Kad se n pojavljuje lijevo od h, služi za tvorbu graferna nh:

p

ninho [niJ1u] 'gnijezdo'

lenha [h�J1B] 'drvo za ogrjev'

• Izgovara se kao hrvatsko p:

perna [pSffiB] 'noga'

hipoteea [iputekB] 'hipoteka'

• U kombinacijama pr i pt načelno se ne izgovara, označujući otvorenost prethodnog samoglasnika:

ili

aeeprilo [BSEsijW] 'značenje'

baptizar [batizar] 'krstiti'

6ptimo [5timu] 'najbolji', 'izvrstan'

Ipak, ima i izuzetaka, kao što su:

oprilo [::>psijw] 'izbor'

rapto [Raptu] 'otmica'

q

Izgovara se kao hrvatsko lc

que [ki] 'što'; 'da'; 'kako' quintal [kital] 'povrtnjak'

. Obvezno je praćeno polusamoglasnikom koji se grafički označUJe su.

r

• Na P?četku riječi, �zI?eđu sugla.snika i samoglasnika koji pripadaJu dvama razhČItIm slogoVima, ili udvostručeno između d.va sa�oglasnik�� r se izgo�ara kao 'jako' r [R], s mnogo više VibraCIja nego pn Izgovaranju njegova hrvatskog 'dvojnika':

rato [Ratu] 'miš' honra [5Rn] 'čast'

carro [kaRu] 'kola' • U ostalim primjerima izgovara se otprilike kao hrvatsko r.

s

pedra [pedru] 'kamen' porco [p6rku] 'svinja'

• Izgovara. se kao s na početku riječi, iza l, n, r, b i kad je udvos-tručeno Između dva samoglasnika:

salsa [salsn] 'peršin' insulto [isultu] 'uvreda' universidade [univirsidadi] 'sveučilište' absoluto [nbsulutu] 'apsolutan' massa [masu] 'tijesto'; 'masa'

• I�me�u dva samoglasnika te na kraju riječi, a ispred samoglasmka, Izgovara se kao z:

caso [kazu] 'slučaj' asa razu]

as ervas [uzervu j]

os homens [uz:Sml1jj]

'krilo'

'trave'

'muškarci'

• Na kraju riječi, rečenice ili rečenične cjeline (odnosno prije stanke) , kao i ispred bezvučno g suglasnika izgovara se kao š:

mas [mu j] 'ali' os pais [ujpajf)

risco [ RiJku]

'roditelji' 'rizik'

• N a kraju rijeći ili sloga, a ispred zvučnog suglasnika izgovara se kao ž:

as vitelas [n3vitelnj] 'telad'

desde [de3di] 'od' • Kada se pak s s kraja riječi nađe ispred glasova [J]), [3] i [R], ono

u svakidašnjem govoru jednostavno ispada:

as chinelas [nfinelnj] 'papuče' uns jogos [u3:Sguj] 'igre' os xa ropes [ujnr5pij] 'sirupi' dois requerimentos [d6jRikirim�tuj] 'dvije molbe'

• U prefiksu trans- s se izgovara kao z, š ili Ž, ovisno o tome slijedi li iza spomenutog prefiksa samoglasnik, bezvučni ili zvučni suglasnik:

transitivo [t:riizitivu] 'prolazni'; 'prijelazni' transformar;ao [trnjfurmnsllw] 'preobrazba' transbordar [t:rii3burdar] 'prelaziti preko ruba'

• U prefiksu des- izgovara se kao š ako iza prefiksa slijedi bezvučni suglasnik, kao ž ako slijedi zvučni suglasnik, a kao z ako slijedi samoglasnik:

t

dessalgar[dijsalgar] 'odstraniti sol' desconforto [diJk6f6rtu] 'neudobnost' desviar [di3vjar] 'skrenuti' desaparecer [ diznpuriser]

Izgovara se kao hrvatsko t.

tenente [tin�ti]

tartaruga [tnrturugu]

'iščeznuti'

'poručnik' 'kornjača'

v

x

Izgovara se kao hrvatsko v:

verve [vsrvi]

valvula [vaivulB]

'zanos', 'polet'

'ventil'

• Kad je na poćetku rijeći, x se izgovara kao š:

xadrez [fBdreJ] 'šah' (igra)

xa [fa] 'šah' (perzijski vladar) • Na kraju rijeći, a ispred samoglasnika izgovara se kao z:

calix amargo [kalizBmargU] 'gorka ćaša' • Na kraju rijeći, rećenice ili rećenićne cjeline (odnosno prije

stanke), kao i ispred bezvućnog suglasnika izgovara se kao š: Felix tambem [feliJtBb�j] 'Felix takoder'

• Na kraju rijeći ili sloga, a prije zvućnog suglasnika izgovara se kao ž:

Felix vem [feli3vt}j] 'Felix dolazi' • Unutar rijeći uglavnom se izgovara kao š:

caixao [kajJt}w] 'sanduk'; 'lijes' • U ućenim rijećima nerijetko se izgovara kao ks :

flexao [flEks�w] 'fleksija'

paradoxo [pBrnd6ksu] 'paradoks' • U ućestalijim rijećima (napose u nekim glagolskim oblicima)

izgovara se i kao s:

proximo [pr5simu]

auxilio [awsilju]

trouxeram [trOSSrBW ]

' (o)bližnji' 'pomoć'

3. lice množine indikativa aorista glagola trazer- 'nositi'

• Kad je x sastavni dio prefiksa ex-, taj se prefiks izgovara trojako: kao Š, ž ili z. Kao šizgovara se ispred bezvućnog suglasnika, kao ž ispred zvućnog suglasnika, a kao z ispred samoglasnika:

excitar [iJsitar] (ili [BjJsitar]) 'nadražiti'

ex-ministro [Bj3minijtru] 'bivši ministar'

exame [izumi] 'ispit'

z

• Na poćetku rijeći, izmedu dva samoglasnika te na kraju rijeći, a ispred samoglasnika, izgovara se kao hrvatsko z:

zero [zsru] 'ništica'

fazer [fBzer] 'ćiniti'

o rapaz e bom [uRupazsb5] 'djećak je dobar' • Na kraju rijeći, rećenice ili rećenićne �jeli�e (odnosno pr�je

stanke), kao i ispred bezvućnog suglasmka Izgovara se kao s:

capuz [kupuJ) 'kapuljaća' rapazfeio [RupaJfuju] 'ružan djećak'

• Na kraju rijeći ili sloga, a prije zvućnog suglasnika izgovara se kao ž:

voz meiga [V;)3mujgB] 'umiljat glas' • U svakidašnjem govoru zs kraja rijeći, kada se nade ispred gla

sova [fD, [3] i [R], jednostavno ispada:

dez chapeus [ds JBPSW J]

dezjarros [ds3aRuj]

dez reis [dsRsjJ]

Označivanje suglasnika

'deset šešira'

'deset vrćeva'

'deset reala'

• U portugalskom jeziku naćelno se ne o�naćuju suglasni ci koji se ne izgovaraju. Izuzeci su e i p iz skup�na: cc, e9, ct, pc, P9: pt, i to kada prvi suglasnik oznaćava da Je prethodno a, e Ih o otvoreno:

leccionar

aC9ao

adjeetivo

exeepcional

recep9ao

baptismo

'poućavati' 'radnja' 'pridjev' 'izuzetan' 'prijam' 'krštenje'

• Samo u dva primjera postoje dvostruki suglasnićki grafemi. Rijeć je o r i s koji se udvostrućuju kad se nadu izmedu dva samoglasnika:

correio 'pošta' sossego 'spokoj'

• Muklo h se uglavnom, zbog etimoloških razloga, oznaćuje na poćetku rijeći:

hoje < hOdie 'danas' homem < hOminem 'ćavjek'

U složenicama se pojavljuje samo kad su dijelovi složenice odvojeni crticom:

super-homem 'nadćovjek'

pan-helenico 'panhelenski' Kada pak crtica izostane, nestaje i h:

desumano 'nećovjećan' reaver 'opet imati'

Zbog tradicijskih razloga h se održalo (kako u završnom tako i u poćetnom položaju) i u nekim usklicima:

ha! 'oj!', 'molim!' ah! 'ehej!'; 'joj!'; 'oho!'

Kad se pak pojavljuje u sredini rijeći, iskljućivo je dio grafema ch, Ih i nh:

machado

alho

Minho

'sjekira'

'ćešnjak'

• N ekadašnje skupine ph, rh (rrh), th i ch (u izgovoru k) u novom su portugalskom pravopisu zamijenjene s f, r (rr), t i qu (ispred e, l) , odnosno s c (ispred ostalih samoglasnika ili ispred suglasnika) . Tako se primjerice pharmacia, rhet6rica, theatro, chimica danas pišu: [armacia 'ljekarna' ret6rica 'retorika'

teatro 'kazalište'

quzmlca 'kemija' Samo neka imena hebrejskog podrijetla zadržavaju stari naćin

pisanja: Baruch, Loth.

• Osim vrlo rijetkih iznimaka (uglavnom imena ljudi i zemljopisnih naziva: Jacob, David; Madrid), portugalske rijeći ne završavaju na b, c, d, f, g, h, j, t, v. Stoga npr. umjesto club valja pisati:

clube 'klub'

• Završno b pojavljuje se u prefiksima sub- i ab- kada su oni odvojeni crticom od drugog dijela složenice:

sub-secretario 'podtajnik'

'ukinuće'

• Poćetna skupina sc- iz starog pravopisa u novom se pravopisu gubi, odnosno prelazi u e:

sciencia > ciencia

scena> cena

'znanost'

'pozornica'

• Složenice koje etimološki sadrže tu skupinu danas se takoder pišu bez s:

an ticientifico 'protuznanstveni'

encenar;ao 'inscenacija'

• Kad je, medutim, rijeć o složenicama koje .su već. kao .takve ušle u portugalski jezik, one i dalje zadržavaju stan oblIk se:

omnisciente 'sveznajući'

proscenio 'proscenij'

U suvremenom portugalskom jeziku na poćetku rijeći više se ne pojavljuje cedilja, pa se tako, npr., piše:

sapa to

Ceiliio

umjesto r;apato i (:eilao.

'cipela'

'Cejlon'

Označivanje nazala

Unutar riječi nazalnost se samoglasnika označuje s m ispred suglasnika p, b, m te s n ispred ostalih suglasnika:

sarampo

lombo

ruimmente

bendizer

inveja

connosco

'ospice'

'slabine'; 'pečenica'

'loše' 'blagosloviti'

'zavist'

's nama'

Na kraju riječi nazalni se samoglasnici označuju s -a, -as, -im, -ins, -om, -ons, -um, -uns:

afli

6rftis

flautim

jolhetins

tom

bons

al gum

atuns

'gorljivost'; 'napor'

'sirote'

'mala flauta'

'podlisci'

'ton'

'dobri'

'neki'

'tune'

Napomena: O oznaćivanju naza1nih dvoglasnika vidjeti prethodno poglavlje!

Mjesto naglaska

Broje li se slogovi od kraja prema početku riječi, naglasak se u portugalskom jeziku može nalaziti:

a) na posljednjem slogu - pri čemu se riječi s tako naglašenim, posljednjim slogom u portugalskom nazivaju palavras agudas (ili oxit6nicas)

b) na pretposljednjem slogu - riječi s tako naglašenim slogom nazivaju se palavras graves (ili paroxit6nicas)

e) na trećem slogu od kraja - tako naglašene riječi nazivaju se palavras esdrUxulas (proparoxit6nicas).

Napomena: Radi pojednostavnjenja, ovdje ćemo se služiti iskljućivo kroatiziranim grćkim nazivima: oksitona, paroksitona i proparoksitona.

Pravila naglašivanja

Oksitone su u portugalskom: - Riječi koje završavaju na nazalni samoglasnik ili nazalni

dvo glasnik:

irma

irmao

corarao

Najčešće iznimke:

6rflio

benrao

- Riječi koje završavaju na -l:

gen til

Abril

junil


jacil

dificil

Setubal

'sestra'

'brat'

'srce'

'siroče'

'blagoslov'

'ljubazan'

'travanj'

'lijevak'

'lak'; 'jednostavan'

'težak'

- Riječi koje završavaju na -r (u tu se skupinu ubrajaju i svi glagoli u infinitivu) :

cantar 'pjevati'

comer 'jesti'

partir 'otići'

calor 'toplina'

senhor 'gospodin'


apicar 'šećer'

- Riječi koje završavaju na -z:

arroz 'riža'

capaz 'sposoban' Estremoz

- Riječi koje završavaju na -i:

javali 'vepar'

Tupi

Guarani

- Riječi koje završavaju na -u:

peru 'puran' 19ua�u

- Riječi koje završavaju na -um:

atum 'tuna'

- Riječi koje imaju naglasak na zadnjem slogu te sve jednosložne riječi:

av6

pa

'baka'

'lopata' pe 'stopalo'

Paroksitone su u portugalskom:

- Riječi koje završavaju na -a, -e ili -o, neovisno o tome jesu li u jednini ili množini:

casa (s) 'kuća' ('kuće')

leite(s) 'mlijeko' ('mlijeka')

primo (s) 'bratić' ('bratići')

Iznimke obično imaju grafički naglasak:

excelentissimo

[abrica

'najizvrsniji'

'tvornica'

- Riječi koje završavaju na -em, -ens, -am (uključujući i glagolske oblike):

tiragem

viagens

olham

viram


alguem

ninguem

'vučenje'; 'naklada'

'putovanja'

3. lice množine indikativa prezenta glagola olhar- 'gledati'

3. lice množine indikativa aorista glagola ver - 'vidjeti'

'netko'

'nitko'

- Riječi koje završavaju na -n (a to je većina stručnih riječi) :

abdomen 'abdomen'

Proparoksitone su u portugalskom:

- velik broj riječi grčkog podrijetla (od kojih sve imaju grafički naglasak) :

astr6nomo 'astronom'

fi16so[0 'filozof

[armada 'ljekarna'

- prva lica množine imperfekta, pluskvamperfekta i kondicionala:

davamos

dera mos

dariamos

1 . lice množine indikativa imperfekta glagola dar'dati'

l. lice množine indikativa pluskvamperfekta glagola dar - 'dati'

l. lice množine kondicionala sadašnjeg glagola dar- 'dati'

Grafički naglasci

U portugalskom jeziku postoje tri, odnosno četiri grafička naglaska. To su akut n, gravis (') i cirkumfleks ("). Njima bi se u određenom smislu, kao svojevrsni »pomoćni«, odnosno »zamjenski« naglasak mogla pridružiti i tilda (-). • Akut se rabi za označivanje naglašenih samoglasnika a, i, u:

ha 3. lice indikativa prezenta glagola haver- 'nalaziti se', 'postojati'

ai 'tu'

bau 'škrinja'

te za označivanje otvorenosti samoglasnika e, o:

pe

p6

'stopalo'

'prašina'; 'prah' • Gravis služi za označivanje kvalitete samoglasnika nastale sa

žimanjem prijedloga a [B] sa ženskim oblicima člana i pokaznim zamjenicama (a, as, aquele, aquela i dr.) .

• Cirkumfleks označava zatvorenost samoglasnika e i o te samoglasnika a kad se nađe lijevo od m i n:

tres

aVD

camara

'tri'

'djed'

'komora'

hispanico 'španjolski'

Tilda preuzima ulogu »grafičkog naglaska« u riječi u kojoj nema drugog grafičkog znaka za označivanje naglaska:

ma�ii 'jabuka'

eiiibra 'grč'

'srca'

U riječi u kojoj već postoji grafički naglasak, tilda služi isključivo za označivanje nazalnosti (kao, primjerice, u riječi 6rfiio) .

Ostali pravopisni i interpunkcijski znakovi • Apostrof ( ' ) se u suvremenom portugalskom jeziku rabi goto

vo isključivo u pjesništvu, ponajviše radi izbjegavanja hijata:

minh' alma

d' agua

'moja duša'

'vodeni' • Cedilju (,) smještamo ispod slova e, a ispred samoglasnika a,

o, u:

casti�al

casti�o

a�ucar

• Crtica (-) služi:

a) za povezivanje složenica:

couve-flor

guarda-chuva

'svijećnjak' 'čist', 'nenatrunjen'

'šećer'

'cvjetača'

'kišobran'

b) za povezivanje proklitika, enklitika i mezoklitika s određenim glagolima:

disse-me

contaram-lhe

dir-lhe-ei

'rekao mi je'

'ispričali su mu'

'rekao bih mu'

far-nos-ia 'napravio bi nam'

c) za rastavljanje riječi na slogove na kraju pojedinog retka:

di-go 1 . lice indikativa prezenta glagola dizer - 'reći'

vos-so 'vaš' • Trema O se rabi samo u brazilskom portugalskom. Uporaba

joj je ograničena isključivo na slovo u, i to samo onda kada se ono izgovara, a smješteno je između g ili q s lijeve, odnosno između e ili i s desne strane:

agilentar

argili�ao

'podnositi'

'optužba'; 'osporavanje'

cinqilenta 'pedeset'

eloqilencia 'rječitost'

tranqililo 'spokojan' Interpunkcijski znakovi potpuno su jednaki kao i u hrvatskom

jeziku, pa ih stoga nije potrebno posebno opisivati.

Rastavljanje riječi na slogove

Pri rastavljanju portugalskih riječi na slogove pozornost valja obratiti na sljedeća pravila:

1 . Nipošto se ne smiju rastavljati:

a) dvo glasnici i troglasnici, a ni skupine ia, ie, io, oa, ua, ue i uo:

au-ro-ra

mui-to

par-tiu

a-guen-tar

Pa-ra-guai

gl6-ria

ca-rie

Ma-rio

ma-goa

re-gua

te-nue

'zora'

'mnogo'

3. lice jednine indikativa aorista glagola partir - 'otići'

'podnositi'

'Paragvaj'

'slava'

'karijes'

'Mario'

'modrica'

'ravnalo'

'tanahan'

cont-ti-guo 'dodiran'

b) dva suglasnika s početka sloga (izmedu kojih nema samoglasnika) , a ni grafemi ch, lhe i nh:

pneu-md-ti-co

psi-c6-lo-go

mne-m6-ni-co

'pneumatski'

'psiholog'

'mnemonički'

es-cla-re-cer

a-bro-Ihos

re-gre-dir

ra-char

fi-Iho

ma-nha

2. Smiju se rastavljati:

'rasvijetliti'

'kupinjača'

'povući se', 'ustuknuti'

'cijepati'

'sin'

'jutro'

a) uzastopni samoglasnici koji nisu dio dvoglasnika ili troglasnika:

co-or-de-nar

ca-i-eis

fi-el

mi-Ct-do

ra-i-nha

'koordinirati'

2. lice množine indikativa imperfekta glagola cair'pasti'

'vjeran'

'sitan'; 'dijete'

'kraljica'

sa-Ct-de 'zdravlje'

b) uzastopni suglasnici koji pripadaju različitim slogovima:

ab-di-car 'abdicirati'

abs-tra-ir

bis-ne-to

oc-ci-pi-tal

sub-ju-gar

'apstrahirati'

'praunuk'

'zatiljni'

'podjarmiti'

subs-cre-ver 'potpisati' . e) slova unutar grafičkih skupina rr, ss, sc, sr, xc:

ter-ra 'zemlja'

pro-fes-sor 'profesor'

des-cer 'sići'

abs-ces-so 'apsces'

ex-ce-der

3. lice jednine konjunktiva prezenta glagola crescer - 'rasti' 'prekoračiti'

Napomena: Kada neka rijeć, npr. couve-jlor, sadrži crticu i ona se slućajno poklopi s krajem retka, tu crticu va1ja ponoviti na poćetku sljedećeg retka: couve-I-jlor (,cvjetaća').

MORFOLOGIJA

IMENICE Gramatička obilježja portugalskih imenica jesu rod, broj i stu

panj. Rod i broj, s obzirom na općeprihvaćenost tih kategorija, ne treba posebno objašnjavati, dok se pod stupnjem (koji nije uvijek jednoglasno i jednoznačno prihvaćen u jezikoslovnim krugovima) razumijeva deminutivno i augmentativno preoblikovanje imenice.

ROD IMENICE Dva su roda imenica u portugalskom jeziku: muški i ženski.

Pritom valja napomenuti da se rod portugalske imenice ne može uvijek »odgonetnuti« ni prema njezinu značenju, ni I?rema njezinu nastavku. Ipak postoje određena pravila koja nam u tome uvelike pomažu. • Kad je riječ o značenju, muškog su roda redovito imenice koje

označuju:

l. muškarce ili muška zanimanja:

o]ose

o professor

o padre

2. životinje muškog spola:

o ca va lo

o gato

'profesor'

'svećenik'

'konj'

'mačak'

3. jezera, planine, rtove, oceane, rijeke i vjetrove, II kojima se podrazumijevaju riječi 'jezero', 'planina', 'rt', 'ocean', 'rijeka' i 'vjetar':

o Danubio

o Atlantico

os Alpes

o mistral

'Dunav' 'Atlantik' 'Alpe' 'maestral'

4. mjesece, godišnja doba (osim proljeća) i strane svijeta: o Marro vindouro

o Verao

'nadolazeći ožujak' 'ljeto'

o Norte 'sjever' 5. stabla, odnosno drveće (osim voćaka kojima je plod ženskoga roda) :

o carvalho 'hrast' o limoeiro 'stablo limuna'

6. slova: oM 'be' o ce 'ce'

7. glazbene note: o do 'do' o mi 'mi'

8. metale: o ouro 'zlato' o ferro 'željezo' o chumbo 'olovo'

Iznimke: a prata 'srebro' a platina 'platina' a Iata 'bijeli lim'

9. druge (poimenićene) vrste rijeći: o belo 'lijepo' o porque 'zašto'

• Ženskog su roda (s obzirom na kriterij znaćenja) imenice koje oznaćuju:

l. žene i ženska zanimanja: a Maria

a professora

afreira

'Marija' 'profesorica' 'redovnica'

2. životinje ženskog spola: a egua 'kobila' a gata 'maćka'

3. gradove i otoke, u kojima se podrazumijevaju rijeći 'grad' i 'otok':

a antiga Lisboa 'stari Lisabon' a Sicilia 'Sicilija'

4. dijelove svijeta te većinu zemalja i pokrajina:

a Dinamarca 'Danska' a Escocia 'Škotska'

5. voćke kojima je plod ženskog roda: a pereira

a macieira

i većinu voćnih plodova. Iznimke:

o abacaxi

o melao

o abrunho

o morango

Zatim, ženskog su roda:

'kruška' 'jabuka'

'ananas'

'dinja' 'šljiva' 'jagoda'

6. imenice koje oznaćuju apstraktne stvari: aft �M� a beleza 'ljepota' a saudade

Iznimke: o amor

o vicio

7. nazivi znanosti i umijeća: a matemdtica

a historia

a arte

'ćežnja'

'ljubav' 'porok'

'matematika' 'povijest' 'umjetnost'

8. dani u tjednu:

a segunda-feira 'ponedjeljak' a te n;a-feira 'utorak'

Iznimke:

o sabado 'subota' o domingo 'nedjelja'

Napomena: Dva su stabla s dotičnim plodovima u kojih se gramatički rodovi ne podudaraju. To su:

o castanheiro (,kesten' - stablo) - a castanha (,kesten' - plod)

a figueira (,smokva' - stablo) - o figo ('smokva' - plod).

Gramatički i 'prirodni' rod ne podudaraju se ni u imenica:

mulherilo 'ženetina'

virago 'muškobanja'

mulherio 'ženskadija'

koje, premda označuju žene, pripadaju muškom (gramatičkom) rodu.

• Glede nastavka imenice, muškog su roda uglavnom imenice koje završavaju na nenaglašeno -o:

o aluno

o labo

'učenik'

'vuk' te velika većina imenica koje završavaju na naglašene samoglasnike:

o cha

o sofa

o cafe

o pe

Iznimke:

afe

a av6

a mare

a se

'čaj'

'sofa'

'kava'

'stopalo'

'vjera'

'baka'

'plima i oseka'

'katedrala'

Muškog je roda i najveći dio imenica koje završavaju na:

-u :

o peru 'puran'

o chapeu 'šešir'

-ote :

o capo te 'kabanica' o pacote 'zamotuljak'

-ume :

o cardume 'riblje jato'

o pe rfume 'miris'

-iio :

o sabiio 'sapun'

o aniio 'patuljak'

-ai, -oi , -6i :

o pai 'otac'

o boi 'govedo'

o her6i 'junak'

-al, -el, -U, -oi, -ul :

o pardal 'vrabac'

o papel 'papir'

o barrU 'bačvica'

ofaral 'svjetionik'

o consul 'konzul'

Iznimke:

a vogal 'samoglasnik'

a credenciai 'vjerodajnica'

-r :

o luar 'mjesečina'

o prazer 'užitak'; 'zadovoljstvo'

o amor 'ljubav' Iznimke:

a cor 'boja' a dor 'bol' a flor 'cvijet'

Zatim, muškog je roda većina imenica koje u jednini završavaju na -s i -z:

o gds 'plin' o ds 'as' o cabaz 'košarica' o vern iz 'lak' o arroz 'riža'

Iznimku od tog pravila čine sve imenice na -ez koje pripadaju ženskom rodu, kao i imenice:

a paz 'mir' a cicatriz 'ožiljak' a raiz 'korijen' a voz 'glas' a noz 'orah' a cruz 'križ' a luz 'svjetlo'

• Ženskog su roda (s obzirom na kriterij nastavka) ponajprije imenice koje završavaju na nenaglašeno -a ili na -a:

a aluna

a loba

'učenica'

'vučica'

a ma9a 'jabuka'

Valja, međutim, napomenuti da u toj skupini postoji i prilično velik broj iznimaka, o čemu će biti rijeći na drugom mjestu.

Jednako tako, ženskog je roda i velik broj imenica koje završavaju na -e, -ade, -ice, -ude:

a ave 'ptica'

a verdade 'istina'

a velhice 'starost'

a virtude 'vrlina'

Najčešće iznimke: o vale 'dolina

o cdrcere 'zatvor

o dente 'zub'

o tapete 'sag'

ofrade 'fratar o abade 'opat'

te imenice koje završavaju na -ote i -urne.

Zatim, ženskom rodu pripadaju i imenice sa sljedećim završe-cima: -(c)9aO, -sao ili -dao:

a sec9ao 'presjek'; 'odsjek'

a confusao 'zbrka'

a multidao 'mnoštvo'

-gem:

a vantagem 'prednost'

a origem 'izvor, 'podrijetlo'

-ez:

a palidez 'bljedoća'

a gravidez 'trudnoća'

Općenito se može reći da među imenicama koje završavaju na -aa stvarne (konkretne) imenice pripadaju muškom rodu:

o algodao 'pamuk' ofeijao 'grah'

a apstrakne imenice ženskom rodu:

a educat;ao 'odgoj' a opiniao 'mnijenje'.

Iznimka je imenica mao ('ruka') koja, premda konkretna, pripada ženskom rodu.

Tvorba ženskog roda

Ženski rod imenice može biti posve razlićit od muškog ili pak izveden od muškog roda. Od imenica ženskog roda koje su posve razlićite od svojih muških 'parova' najćešće se navode sljedeće:

Muški rod Ženski rod Muški rod Ženski rod

bode cabra genro nora (jarac) (koza) (zet) (snaha)

boi (touro) vaca homem mulher (vol, bik) (krava) (muškarac) (žena)

cao cadela macho fi�mea (pas) (kuja) (mužjak) (ženka)

carneiro ovelha marido mulher (ovan) (ovca) (muž, suprug) (žena, supruga)

cavaleiro dama padrasto madrasta (vitez) (dama) (očuh) (maćeha)

compadre comadre pai mae (kum) (kuma) (otac) (majka)

frei s6ror (soror) zangao abelha (časni brat, fratar) (časna sestra) (trut) (pčela)

Od imenica muškog roda koje završavaju na nenaglašeno -o ženski se rod obićno tvori tako da se taj nastavak zamijeni nastavkom -a:


gato gata pombo pomba (mačak) (mačka) (golub) (golubica)

No osim imenica krajnje nepravilne tvorbe, što smo ih prethodno prikazali, postoji i mali broj njih koje u muškom rodu završavaju na -o, tvoreći ženski rod dodavanjem posebnih nastavaka (a ne uobićajenog nastavka -a) . To su, primjerice:


diacono diaconisa maestro maestrina (đakon) (ženski đakon) (dirigent) (dirigentica)

galo galinha si1fo sflfide (pijetao) (kokoš) (zračni duh) (zračna vila)

Imenice koje u muškom rodu završavaju na suglasnik ženski rod obićno tvore dodavanjem nastavka -a:


campones camponesa juiz juiza (seljak) (seljakinja) (sudac) (sutkinja)

espanhol espanhola senhor senhora (Spanjolac) (Spanjoika) (gospodin) (gospođa)

To se, dakle, odnosi i na sve imenice muškog roda koje završavaju na -or.


leitor leitora pintor pintora (čitatelj) (čitateljica) (slikar) (slikarica)

Treba, međutim, istaknuti da neke od njih ženski rod tvore dodavanjem nastavka -eira, kao:


cantador cantadeira cerzidor cerzideira (pjevač) (pjevačica) (izvođač (izvođačica

finog štopanja) finog štopanja)

Druge pak nastavak -or mijenjaju u nastavak -triz, kao npr:


actor actriz imperador imperatriz (glumac) (glumica) (car) (carica)

Imenica pak embaixador ('veleposlanik') u ženskom rodu ima dva oblika: embaixatriz (naziv za suprugu veleposlanika) i em-baixadora (naziv za veleposlanicu).

.

Imenice muškog roda koje završavaju na -aa ženski rod mogu tvoriti na tri načina:

1. mijenjajući nastavak -lio u nastavak -oa:


ermitao ermitoa horteHio horteloa (pustinjak) (pustinjakinja) (vrtlar) (vrtlarica)

leitao leitoa patrao patroa (muški odojak) (ženski odojak) (gazda) (gazdarica)

2. mijenjajući nastavak -aa u nastavak a:


aldeao aldea castelao castela (seljak) (seljakinja) (kaštelan) (kaštelanka)

anan ana cidadao cidada (patuljak) (patuljkiea) (građanin) (građanka)

anciao ancia cirurgiao cirurgia (starac) (starica) (kirurg) (žena-kirurg)

anfitriao anfitria cortesao cortesa (domaćin) (domaćica) (dvorjanin) (dvorjanka)

campeao campea irmao irma (prvak) (prvakinja) (brat) (sestra)

3. mijenjajući nastavak -lio u nastavak -ona:


bonachao bonachona moleirao moleirona

(dobroćudnik) (dobroćudnica) (debeo, jak mlinar)

(debela, jaka mlinarica)

chorao chorona paspalhao paspalhona (plačljivac) (plačljivica) (glupan) (glupača)

comilao comilona pobretao pobretona (proždrljivac) (proždrljivica) (veliki bijednik) (velika bijednica)

espertalhao espertalhona poltrao poltrona (prefriganac) (prefriganka) (strašljivac) (strašljivica)

figurao figurona sabichao sabichona (glavešina; (glavešina;

(mudrijaš) (mudrijašica) lukavac) lukavica)

foliao folio na solteirao solteirona

(veseljak) (veseljakinja) (stari momak) (stara cura, usidjelica)

Napomena: Kako je to očito iz navedene tablice, imenice koje ženski rod tvore nastavkom -ona ili su uvećanice ili poimeničeni pridjevi.

Osim već spomenutih imenica clio i zanglio, prije navedena tri postupka tvorbe ne slijede ni sljedeće imenice:


baran baronesa maganao magana (barun) (barunica) (vragolan) (vragolanka)

ladrao ladra perdigao perdiz (kradljivac) (kradljivica) (mužjak prepelice) (prepelica)

lebrao lebre sultao sultana (zec) (zečica) (sultan) (sultanova žena)

Imenice koje oznaćuju plemićke i druge poćasne naslove ženski rod tvore nastavcima -esa, -essa i -isa:


abade abadessa diacono diaconisa (opat) (opatica) (đakon) (ženski đakon)

barao baronesa duque duquesa (barun) (barunica) (vojvoda) (vojvotkinja)

conde condessa sacerdote sacerdotisa (grof) (grofica) (svećenik) (svećenica)

Napomena: Od imenice prior ('prior', 'poglavar) ženski rod glasi prioresa (poglavarica nekih ženskih redova) i priora (,sestra trećoretkinja'). Od imenice principe ('kraljević') ženski rod glasi princesa ('kraljevna').

Imenice koje završavaju na -e (a koje nisu ubrojene ni u jednu dosad navedenu skupinu) obićno su nepromjenijive, odnosno imaju jednak oblik u muškom i ženskom rodu: o aman te ('ljubavnik') - a aman te ('ljubavnica') npr. Manji broj njih, međutim, ženski rod tvori tako da spomenuti nastavak zamijeni nastavkom -a:


elefante elefanta mestre mestra (slon) (slonica) (magistar) (magistra)

governante governanta

(voditelj, (voditeljica, monge monja

upravitelj) upraviteljica; (redovnik) (redovnica) odgajateljica)

infante infanta parente parenta (infant) (infantkinja) (rođak) (rođakinja)

Od imenica koje se prilićno razlikuju u muškom i ženskom rodu (premda je ženski rod izveden od muškog roda) navest ćemo tek nekoliko najućestalijih:


avo av6 maestro maestrina (djed) (baka) (dirigent) (dirigentica)

consul consulesa poeta poetisa (konzul) (žena-konzul) (pjesnik) (pjesnikinja)

czar czarina profeta profetisa (car) (carica) (prorok) (proročica)

frade freira rapaz rapariga (fratar) (časna sestra) (dječak, momak) (djevojka)

grou grua rei rainha (ždral) (ženka ždrala) (kralj) (kraljica)

her6i heroina reu re (junak) (junakinja) (optuženik) (otpuženica)

Nepromjenljive imenice

Među imenicama koje se odnose na životinje, a oznaćuju oba spola bez oznake roda (tzv. epicenos) , valja izdvojiti sljedeće:

a dguia 'orao'

a mosca 'muha'

a baleia 'kit'

a on�a 'snježni leopard'

a borboleta 'muha'

a pulga 'buha'

a cobra 'bjelouška'

a sardinha 'srdela',

ali:

o besouro

o polvo

o condor

o crocodilo

o tigre

'hrušt'

'hobotnica'

'kondor'

'krokodil'

'tigar'

o gaviao 'kobac'

o tatu 'pasanac'.

Kada, u posebnim prilikama, treba razlikovati muški i ženski spol određene životinje, tada se ispred imenice doda riječ macho ('mužjak') ili !emea (,ženka'): crocodilo macho (crocodilo !emea) ili o macho do crocodilo (a!emea do crocodilo).

Među nepromjenljivim imenicama (koje uvijek prati isti član) posebnu skupinu tvore one koje istodobno označuju mušku i žensku osobu. Muškog su roda tako:

o algoz 'krvnik'

o ap6stolo 'apostol'

o canjuge 'bračni drug'

o carrasco 'krvnik'

o indi vidu o 'pojedinac'

o verdugo 'krvnik',

a ženskog:

a criam;a 'dijete'

a criatura 'stvorenje'

a pessoa 'osoba'

a testemunha 'svjedok'

a vitima 'žrtva'.

Kada se želi specificirati je li riječ o osobi muškog ili ženskog spola, valja se izraziti opisno: o canjuge masculino (,bračni drug, suprug), uma pessoa do sexo masculino ('osoba muškog spola').

Prilično velik broj imenica ima samo jedan oblik za oba roda (muški i ženski), pri čemu razlikovnu ulogu uglavnom ima član ili koji drugi popratni element:


o agente a agente o herege a herege (otpravnik) (otpravnica) (krivovjerac) (bivovjerka)

O artista a artista o imigrante a imigrante (umjetnik) (umjetnica) (useljenik) (usljenica)

o camarada a camarada O indigena a indigena (drug) (drugarica) (urodenik) (urodenica)

O colega a colega o interprete a interprete (kolega) (kolegica) (prevoditelj) (prevoditeljica)

O colegial a colegial O j ovem a jovem (gojenac) (gojenica) (mladić) (djevojka)

O cliente a cliente o jomalista ajomalista (klijent) (klijentica) (novinar) (novinarka)

O compatriota a compatriota o martir a martir (zemljak) (zemljakinja) (mučenik) (mučenica)

O dentista a dentista o selvagem a selvagem (zubar) (zubarica) (divljak) (divija1dnja)

O estudante a estudante o servente a servente (učenik) (učenica) (sluga) (sluškinja)

O gerente a gerente O suicida a suicida (poslovođa) (poslovotkinja) (muškarac- (žena-

samoubojica) samoubojica)

Navedenoj skupini pripadaju i sve imenice ili poimeničeni pridjevi sa završetkom na -ista:


o pianista a pianista o anarquista a anarquista (glasovirač) (glasoviračica) (anarhist) (anarhistica)

Napomena: Imenica o (a) personagem ('osoba') upotrebljava se u oba roda, ovisno o tome odnosi li se na mušku ili žensku osobu.

Posebnu skupinu čine nepromjenijive imenice koje promjenom roda ea to se najčešće ostvaruje pukom promjenom člana) mijenjaju i značenje:


o cabe<;a a cabe<;a o guarda a guarda (šef, poglavar) (glava) (stražar) (straža)

O caixa a caixa o guia a guia (blagajnik) (kutija) (vodič: osoba) (vodič: knjiga)

o capital a capital o lente a lente

(kapital) (glavni grad) (sveučilišni

(leća) profesor)

o cisrna a cisrna O lingua

a lfngua (tumač, (raskol) (briga) prevoditelj) (jezik)

O corneta a cometa o moral a moral

(kometist) (komet) (duševno

(moral) raspoloženje)

o cura a cura O polfcia a polfcia (župnik) (kura) (policajac) (policija)

Imenice muškog roda koje završavaju na -a Premda smo vidjeli da nastavak -a redovito označuje ženski

rod imenice, valja nam na kraju ukratko upozoriti i na niz imenica muškog roda koje završavaju tim nastavkom.

To se prije svega odnosi na imenice koje označuju zanimanja svojstvena muškarcima:

o jesuita 'isusovac'

o monarca

o nauta

'monarh'

'pomorac'

o patriarca

o pirata

o heresiarca

o tetrarca

'patrijarh'

'gusar'

'osnivač hereze'

'tetrarh',

ali i na imenice grčkog podrijetla koje završavaju na -ema i -oma, a označuju stvari:

o andtema 'anatema'

o cinema 'kino'

o diadema 'dijadem'

o dilema 'dilema'

o emblema 'emblem'

o edema 'edem'

o estratagema 'ratna varka'

ofonema 'fonem'

o poema 'pjesma'

o problema 'problem'

o sistema 'sustav'

o telefonema 'telefonski razgovor'

o tema 'tema'

o teorema 'teorem'

o trema 'trema'

o diploma 'diploma'

o idioma 'idiom'

o aroma 'aroma'

o axioma 'aksiom'

o coma 'zarez', 'koma'.

Napomena: Premda je imenica grama ('gram') ženskog roda, njezine složenice pripadaju muškom rodu: um miligrama ('miligram'), o quilograma ('kilogram').

Imenice koje mogu biti muškog i ženskog roda

Naposljetku valja upozoriti i na nekoliko imenica koje variraju s obzirom na rod. Jezikoslovci, međutim, preporučuju za njih sljedeće opcije:

a) muški rod:

agape

antilope

caudal

cla

contraito

diabete(s)

gengibre

pra{:a

sanduiche

soprano

sueter

b) ženski rod:

abusao

aluviao

filoxera

omoplata

ordenan{:a

sentinela

'agape', 'domjenak'

'antilopa'

'vodena bujica'

'klan'

'alt'

'dijabetes'

'đumbir'

'(običan) vojnik'

'sendvič'

'sopran'

'pulover'

'zloporaba'

'naplavina'

'filoksera'

'plećka'

'metodičnost'

'stražar'

BROJ IMENICE

S obzirom na broj, većina se portugalskih imenica može upotrebljavati i u jednini i u množini. Samo u jednini (singularia tantum) rabe se imenice koje označuju strane svijeta, kovine, kemijske elemente i sL, apstraktne stvari, umjetnosti, zanate, kao i mnoge strane riječi:

juri 'ocjenjivačko povjerenstvo'

gorjeta 'napojnica'

interim 'privremena uprava'

N eke se pak imenice rabe isključivo u množini (pluralia tantum), kao:

alvissaras

anais

arredores

belas-artes

cas

condolencias

Jerias

Jezes

6culos

pesames

trevas

viveres

'nagrada donositeiju dobre vijesti'

'ljetopis'

'predgrađe'

'lijepe umjetnosti'

'sjedine'

'sućut'

'praznici'

'talog

'naočale'

'sućut'

'tmina'

'živežne namirnice'

Tvorba množine

Imenice koje u jednini završavaju na samoglasnik (bilo oralni bilo naza1ni) ili dvo glasnik (osim ako to nije -aa) množinu tvore tako da im se doda nastavak -s:


mesa mesas pai pais (stol) (stolovi) (otac) (očevi)

estante estantes pau paus (polica) (police) (štap) (štapovi)

chapeu chapeus mae maes (šešir) (šeširi) (majka) (majke)

Imenice koje u jednini završavaju na -aa množinu tvore na tri načina.

1 . Najveći dio nastavak -ao zamjenjuje nastavkom -oes:


balao baloes gaviao gavioes (balon) (baloni) (kobac) (kopci)

can 'tao canltoes naltao naltoes (pjesma) (pjesme) (narod) (narodi)

confissao confissoes operaltao operaltoes (ispovijed) (ispovijedi) (operacija) (operacije)

coraltao coraltoes opiniao opinioes (srce) (srca) (mnijenje) (mnijenja)

eleil(ao eleic,;oes questao questo es (Izbor) (Izbori) (pitanje) (pitanja)

estac;:ao estac;:oes tubarao tubaroes (postaja) (postaje) (morski pas) (morski psi)

fracltao fracc;:oes vuicao vulcoes (frakcija) (frakcije) (vulkan) (vulkani)

Toj skupini pripadaju i sve uvećanice :


amigalhao amigalhOes vozeirao vozeiroes (prijatelj čina) (prijateljčine) (glasina) (glasine)

2. Manji ih broj nastavak -aa zamjenjuje nastavkom -aes:


alemao alemaes charlatao charlataes (Nijemac) (Nijemci) (nadriliječnik) (nadriliječnici)

bastiao bastiaes escrivao escrivaes (bedem) (bedemi) (pisar) (pisari)

cao caes guardia� guardiaes (pas) (psi) (gvardijan) (gvardijani)

capelao capelaes pao paes (kapelan) (kapelani) (kruh) (kruhovi)

capitao capitaes sacristao sacristaes (kapetan) (kapetani) (sakristan) (sakristani)

catalao catalaes tabeliao tabeliaes (Katalonac) (Katalonci) (javni bilježnik) (javni bilježnici)

3. Mali broj oksitona i svi paroksitoni množinu tvore tako da im se na oblik jednine doda nastavak -s:


cidadao cidadaos benltao benltaos (građanin) (građani) (blagoslov) (blagoslovi)

cristao cristaos 6rfao 6rfaos (kršćanin) (kršćanin) (siroče) (siročad)

irmao irmaos 6rgao 6rgaos (brat) (braća) (organ) (organi)

pagao pagaos s6tao s6taos (poganin) (pogani) (potkrovlje) (potkrovlja)

Napomena: U tu su skupinu uvrštene i sve naglašene jednosložne riječi: chilo ('pod'), grilo ('zrno') , milo ('ruka') i vilo ('praznina') , množina kojih glasi: chilos, grilos, milos i vilos. Kada artesilo znači 'obrtnik', množina mu tada glasi artesilos. Kada pak označuje 'arhitektonski ukras', množina mu može biti dvojaka: artesilos ili artesoes.

Neke od imenica koje završavaju na -ao još nemaju ustaljen oblik množine, no u suvremenom se jeziku sve više uoćava sklonost prema obliku -Des:

Jednina Množina Jednina Množina

alazaes ermitaes alazao ermitao ermitaos (riđan)

alazoes (pustinjak) ermitoes

(riđani) (pustinjaci)

aldeaos hortelaos aldeao aldeoes hortelao

(seljak) aldeaes (vrtlar) horteloes

(seljaci) (vrtlari)

anan anaos refrao refraes

(patuljak) anoes refraos

(patuljCi) (refren) (refreni)

anciaos rufiaes anciao ancioes rufiao

(starješina) anciaes (svodnik) rufioes

(starj ešine) (svodnici)

castelaos sultoes castelao

casteloes sultao sultaos (kaštelan)

(kaštelani) (sultan) sultaes

(sultani)

corrimao corrimaos verao veroes

(rukohvat) corrimoes

(ljeto) verao s

(rukohvati) (ljeta)

deao deaes vilao vilaos

(dekan) deoes

(prostak) viloes

(dekani) (prostaci)

Imenice koje završavaju na - r, -z i - n množinu tvore dodavanjem nastavka -es:


a<;ucar a<;ucares rapaz rapazes (šećer) (šećeri) (dječak) (dječaci)

mar mares abd6men abd6menes (more) (mora) (abdomen) (abdomeni)

cruz cruzes dinon cananes (križ) (križevi) (propis) (propisi)

Napomena: Množina imenice caracter ('karakter') glasi caracteres, pri čemu se naglasak pomiče za jedan slog udesno, a slovo c jasno se čuje u izgovoru kao glas [k). Slično pomicanje naglaska za jedan slog udesno bilježi se i u imenicama especimen ('ogledni primjerak'), Jupiter ('Jupiter') i Lucifer ('Lucifer') , množina kojih glasi: especimenes, Jupiteres i Luci/eres.

Imenice koje u jednini završavaju na -s, a naglašene su na posljednjem slogu, množinu tvore tako da im se na jedninu doda nastavak -es. Kada su pak takve imenice naglašene na pretposljednjem slogu, ostaju nepromjenijive:


o ananas os ananases o atlas os atlas (ananas) (ananasi) (atlas) (atlasi)

O portugues os portugueses O pires os pires (Portugalac) (Portugalci) (tanjurić) (tanjurići)

o reve s os reveses O lapis os lapis (nesreća) (nesreće) (olovka) (olovke)

o pais os paises o oasis os oasis (zemlja) (zemlje) (oaza) (oaze)

Napomena: Jednosložnica cais ('pristanište/) jest nepromjenljiva. To se može reći i za malobrojne rijeći koje u jednini završavaju na -X, npr. o torax ('prsni koš/) - os torax.

Imenice koje u jednini završavaju na -al, -el, -01, -ulu množini završno -l zamjenjuju s -is:


animal animais farol far6is (životinja) (Životinje) (svjetionik) (svjetionici)

papel papeis paul pauis (papir) (papiri) (močvara) (močvare)

Napomena: Iznimku od tog pravila ćine imenice mal ('zlo/) , mel ('med/), real ('real/) , consul (,konzul') i njegove izvedenice. Njihova množina glasi: males, meles, reis i consules.

Imenice koje u jednini završavaju na -il, a naglašene su na posljednjem slogu, množinu tvore promjenom završnog -l u -s:


ardil ardis funil funis (lukavstvo) (lukavstva) (lijevak) (iijevci)

Imenice koje u jednini završavaju na - il, a naglašene su na pretposljednjem slogu, množinu tvore tako da nastavak - il zamijene nastavkom -eis:


f6ssil f6sseis reptil repteis (fosil) (fosili) (gmaz) (gmazovi)

U umanjenicama stvorenim pomoću prefiksa -zinho i -zito oblik množine dobiva i izvorna riječ i prefiks:

Jednina Množina

balaozinho bal6e(s) + zinhos > bal6ezinhos (balončić) (balončići)

papelzinho papei(s) + zinhos > papeizinhos (papirić) (papirići)

colarzinho colare(s) + zinhos > colarezinhos (ogrličica) (ogrličice)

caozito cae(s) + zitos > caezitos (psić) (psići)

Složenice sastavljene od riječi koje se pišu zajedno, bez crtice, množinu tvore kao da je riječ o običnim, jednostavnim imenicama:

aguardente(s)

malmequere(s)

pontape(s)

'rakija' (,rakije')

'krasuljak' ('krasuljci')

'udarac nogom' ('udarci nogom')

Problem, medutim, nastaje kada se dijelovi složenice povezuju crticom. Množina se tada tvori na četiri načina.

1 . Kada je prvi dio složenice glagol ili nepromjenljiva vrsta riječi, a drugi dio imenica ili pridjev, samo drugi dio složenice dobiva oznaku množine:


guarda-chuva guarda-chuvas abaixo-assinado abaixo-assinados (kišobran) (kišobrani) (potpisnik) (potpisnici)

vice-presidente vice-presidentes grao-duque grao-duques (potpredsjednik) (potpredsjednici) (nadvojvoda) (nadvojvode)

2. Kada se dijelovi složenice povezuju crticom, samo prvi dio dobiva oznaku množine:


chapeu-de-sol chapeus-de-sol pe-de-cabra pes-de-cabra (suncobran) (suncobrani) (poluga) (poluge)

3. Oznaku množine prvi dio složenice dobiva i onda kada joj je drugi dio imenica koja pobliže označuje njezin prvi dio:

Jednina l Množina Jednina Množina

navio-escola navios-escola salano-familia salarios-familia

(školski brod) (školski brodovi) (obiteljsko (obiteljska

primanje) primanja)

4. Kada je pak složenica sastavljena od dviju imenica ili od imenice i pridjeva, tada, u načelu, oba njezina dijela dobivaju oznaku množine:


peixe-espada I peixes-espadas amor-perfeito amores-perfeitos (sabljarka) (sabljarke) (maćuhica) (maćuhice)

vagao-lejto vagOes-Ieitos gentU-homem gentis-homens (spavaća kola) (spavaća kola) (plemić) (plemići)

STUPNJEVI IMENICE Prema nekim teoretičarima, svaka se imenica u načelu može

pojaviti u tri stupnja. U prvome se pojavljuje u svome uobičajenom značenju, a u drugom i trećem to značenje najčešće postaje više ili manje osjećajno obojeno. I dok prvi stupanj nema poseban naziv, drugi i treći u gramatici su poznati kao uvećanica ili augmentativ, odnosno umanjenica ili deminutiv.

Sufiksi za stvaranje portugalskih uvećanica su sljedeći: -ao, -iilhao, -(z)arrao, -eirao, -af;a, -af;o, -azio, -uf;a, -anzil, -areu, -arra, -orra, -astro, -az, -alhaz, -arraz. Najproduktivniji i u govornom

jeziku najupotrebljavaniji jest svakako prvi koji, se može dodati bilo imeničkoj, bilo pridjevskoj, bilo glagolskoj osnovi. Nas, dakako, ovdje zanimaju isključivo imenice, pa ćemo stoga navedeni sufiks oprimjeriti s nekoliko imeničkih uvećanica:

caldeirao

paredao

papelao

'veliki kotao'

'zidina'

'papirčina'

sapa tao 'cipeletina'

Zanimljivo je da su portugalske uvećanice uvijek muškog roda, čak i kada su stvorene od ženskih imenica (kako je razvidno iz prva dva primjera - caldeirao i paredao) .

Za stvaranje pak portugalskih umanjenica upotrebljavaju se sljedeći sufiksi: -inho, -zinho, -ino, -im, -acho, -icho, -ucho, -ebre, -eco, -ico, -ela, -elho, -ejo, - ilho, -ete, -eto, - ito, -zi to, -ote, - isco, -usco, -ola. Najviše se upotrebljavaju prva dva (-inho i -zinho), i to ne samo u imenicama, pridjevima i prilozima nego i u drugim, nepromjenljivim vrstama riječi. Pritom valja napomenuti da za razliku od uvećanica stvorenih uz pomoć sufiksa -ao, umanjenice stvorene uz pomoć sufiksa -(z)inho čuvaju izvorni rod imenice od koje potječu, kako se to vidi iz sljedećih primjera: casa ('kuća') -

casinha (,kućica') , cao ('pas') - cai5zinho ('psić') .

ČLAN Kao i u drugim romanskim jezicima, i u portugalskom postoji

član, koji se u načelu koristi svaki put kad je imenica određena, osim ako ispred nje već ne stoji neki drugi determinativ, poput, primjerice, pokazne zamjenice ili broja. I određenom i neodređenom članu zajedničko je to što imenicu pobliže određuju, označujući joj rod i broj. Usto, član pomaže i razlikovanju homonimnih imenica:

° policia

a policia

° capital

a capital

'policajac'

'policija'

'kapital'

, glavni grad'

Određeni član Neodređeni član


o os um uns

a as uma umas

Da bi se uspostavili odnosi koji se u hrvatskom uspostavljaju padežnim nastavcima, portugalski jezik upotrebljava prijedloge koji se sažimaju s članom. Odredeni član sažima se s prijedlozi. ma a, de, em i por, a neodređeni s em i de. Posljedicu tih sažimanja prikazuju sljedeće dvije tablice.

Određeni član

o a os as

Prijedlozi

a ao a aos as

de do da dos das

em no na nos nas

por (per) pelo peta pelos pelas

Određeni član

um uma uns umas

Prijedlozi

em num numa nuns numas

de dum duma duns dumas

Uporaba određenog člana • U današnjem portugalskom jeziku određeni član je element

koji u pravom smislu riječi pobliže određuje imenicu. Ako je riječ o općoj imenici, tada on ne služi samo da bi je pobliže od-

redio, nego i da bi je (eventualno) izdvojio iz istovrsne skupine predmeta, označujući je kao onu koja je po nečemu osobi· ta:

Niio era uma loja qualquer, era a Loja.

(Ne bijaše to bilo kakav dućan, bijaše to Dućan u pravom smislu riječi.)

• Budući da je član generalizirani demonstrativ (od kojega je uostalom i nastao) , ne čudi što se nerijetko upotrebljava um· jesto pokazne zamjenice, kao, npr., u rečenici:

Levarei comigo produtos da regiiio.

(Ponijet ću sa sobom proizvode ovog kraja.)

• Jednako tako određeni se član često upotrebljava umjesto posvojne zamjenice, osobito kad je riječ o imenicama koje označuju dijelove tijela, odjevne predmete (odnosno predmete za osobnu upotrebu) ili rodbinske veze:

Passei a miio pelo queixo.

(Rukom sam pogladio [svoju] bradu.)

Enfiou as cal{:as e saiu.

(Navukao je [svoje] hlače i izašao.)

Jd niio chamou pela miie.

(Više nije dozivao [svoju] majku.)

Kad se, međutim, spomenute imenice upotrebljavaju s prijed-lozima de ili a ili pak s priložnim izrazom, član se izostavlja:

Pus-me de joelhos.

(Kleknuo sam.)

Emagrece a olhos vistos.

(Mršavi naočigled.)

• U europskom portugalskom (za razliku od brazilskog) određeni se član gotovo redovito upotrebljava ispred posvojnih pridjeva:

Estive com a tua irmii.

(Bio sam s tvojom sestrom.)

Postoje, međutim, četiri iznimke od tog pravila. Određeni član se, naime, izostavlja:

1. ako se posvojni pridjev odnosi na Boga ili Majku Božju:

Nosso Pai

Nosso Senhor

Nossa Senhora

2. ako je sastavni dio vokativa:

Dd cd isso, meu padrinho!

(Daj to ovamo, kume!)

'nebeski Otac'

'Gospodin (Isus)'

'(naša) Gospa'

3. ako je dio nekih ustaljenih izraza, kao što su:

em minha opiniao

por sua vontade

por meu maZ

'po mojemu mišljenju'

'njegovom voljom'

'na moju nesreću'

4. ako se ispred posvojnog pridjeva nalazi pokazna zamjenica:

Nao aguento esse teu siiencio.

(Ne podnosim tu tvoju šutnju.) • Uz imenicu u jednini određeni član često izražava ideju kate

gorije, klase ili skupine kojoj ta imenica pripada. To osobito dolazi do izražaja u poslovicama:

O pao peZa cor, e o vinho pelo sabor.

(Kruh se poznaje po boji, a vino po okusu.)

Kad je, međutim, riječ o poslovicama, izrekama i lakonskim usporedbama, član se može i izostaviti:

Pobreza nao e vileza.

(Siromaštvo nije sramota.)

Preto como azeviche.

(Crn kao crni jantar.)

• Kad se član upotrebljava u izrazima koji se odnose na vrijeme, pozornost valja obratiti na sljedeće:

- Član se ispušta ispred imena mjeseci, osim ako oni nisu pobliže određeni nekim kvalifikativom:

em finais de Maio

no Maio de 1968

'potkraj svibnja', ali:

'u svibnju 1968.'.

- Ispred imena dana u tjednu ispušta se član, osim ako im ne prethodi prijedlog:

Sexta-feira vou ao teatro.

(U petak idem u kazalište), ali:

Aos domingos iam il Missa.

(Nedjeljom su išli na misu.)

- Član se upotrebljava uz sate ili imenice meio-dia ('podne') i meia-noite ('ponoć') , ali isključivo u kombinaciji s prijedlogom (najčešće je to prijedlog a) , dakle kao dio priložnog izraza:

as quatro da tarde 'u četiri popodne'

ao meio-dia 'u podne'

- Član se upotrebljava i uz imena godišnjih doba:

As nevoas anunciam o Inverno.

(Magle navješćuju zimu.)

Kad je, međutim, ime godišnjeg doba popraćeno prijedlogom de član se može i izostaviti:

Que noite de inverno!

(Kakva zimska noć!) - Uz imena blagdana ili praznika također se upotrebljava član:

o Ano-Bom 'mlado ljeto'

o Natal 'Božić' • Kad označava težinu ili mjeru, član ima 'distributivnu' vrijed

nost u izrazima tipa:

Este tecido custa 10 euros o metro.

(Metar ovog platna stoji 10 eura.)

o feijao esta a 20 kunas o quilo.

(Kilogram graha stoji 20 kuna.)

• Ako imenica casa označuje 'dom', 'ognjište', član se izostavlja: Voltou para casa.

(Vratio se doma.) Ako pak označuje 'zgradu' ili 'ustanovU, član je obvezan: Esta casa esta vazia.

(Ova je kuća prazna.)

• U relativnom superlativu član može stajati ispred imenice: Era o aluno mais estudioso da turma.

(Bio je najmarljiviji učenik u razredu.), ali, jednako tako, i ispred superlativa: Era o mais estudioso aluno da turma. ili Era aluno o mais estudioso da turma.

• Uz osobna imena u pisanom jeziku u načelu ne stoji član, osim ako ona nisu popraćena kvalifikativom, kao:

o divino Dante 'božanstveni Dante' o Daniel de outrora 'nekadašnji Daniel'

U govornom pak jeziku u Portugalu (a velikim dijelom i u Brazilu) već je odavno postalo pravilo da se ispred osobnih imena stavlja određeni član, čime se stvara svojevrsno prisno ozračje:

O Sampaio chefia bem a Republica Portuguesa.

(Sampaio dobro upravlja Portugalom.) Jednako tako, članom su redovito popraćeni i nadimci: Morreu o Palha{:o.

(Umro je Pajac.) Ispred imenica senhor ('gospodin') , senhora ('gospođa') ili me

nina ('gospođica') obvezno se stavlja određeni član: o senhor Fontes

a senhora Baronesa

a menina Joana

'gospodin Fontes' 'gospođa barunica' 'gospođica Joana'

Ako se, međutim, određenoj osobi ne obraćamo izravno, član se izostavlja:

Como vai senhor Fontes?

(Kako ste, gospodine Fontes?)

Pridjev sao ili santo, odnosno santa ('svet', 'sveta') u načelu nije popraćen članom: Santa Clara e Sao Francisco ('sveta Klara i sveti Franjo') .

Ako se, međutim, pod imenom sveca (kojega prati spomenuti pridjev) razumijeva njegov blagdan, tada je član obvezan:

Ja a trago debaixo de olho desde o Santo Antonio.

(Držim je na oku još od [blagdana] sv. Antuna.) • Kad su pak posrijedi zemljopisni nazivi, član se u načelu upot

rebljava uz nazive zemalja, pokrajina, kontinenata, planina, vulkana, pustinja, zviježđa, rijeka, jezera, mora, oceana, otočja i strana svijeta (bilo u doslovnom značenju, bilo u značenju pokrajina ili vjetrova) :

o Brasil

o Alentejo

a Europa

os Alpes

o Vesuvio

o Saara

a Ursa Maior

o Nilo

o Caspio

o Adriatico

o Atliintico

os A{:ores

'Brazil'

'Alpe'

'Vezuv'

'Sahara'

'Veliki medvjed'

'Nil'

'Kaspijsko jezero'

'Jadran'

'Atlantik'

'Azori'

o Norte 'sjever' Član se, međutim, izostavlja uz sljedeće zemlje i pokrajine:

Portugal

Angola

MOf;ambique

Cabo Verde

sao Tome e Principe

Macau

Timor

Andorra

Israel

sao Salvador

Aragao

Castela

'Mozambik' 'Kapverdski otoci'

'Makao'

'Andora' 'Izrael' 'Salvador' 'Aragonija' 'Kastilja'

Leao 'Le6n'

Imena ćetiriju europskih zemalja mogu i ne moraju biti popraćena ćlanom (ovo posljednje obićno se primjenjuje kad uz njih stoji prijedlog) . To su:

Espanha 'Španjolska'

Inglaterra 'Engleska'

Prant;a 'Francuska'

Italia 'Italija'

Kad oznaćuju samo smjer, uz imena strana svijeta nije obvezno stavljati ćlan: Marcha para oeste (Pohod na zapad).

Član se ne upotrebljava ispred imena gradova, mjesta i većine otoka: Lisboa (,Lisabon') , Zagreb, Creta ('Kreta') , Malta.

Ipak neki od gradova, kojima imena potjeću od općih imenica, saćuvali su ćlan: a Guarda, o Porto, o Cairo (,Kairo') , A Haia (,Hag') .

Od većih otoka koji imaju ćlan valja spomenuti ćetiri:

a Madeira

a C6rcega

a Sardenha

'Korzika'

'Sardinija'

a Sicilia 'Sicilija'

Član se ispušta i ispred imena planeta i zvijezda: Marte ('Mars') , venus ('Venera') , Sirius, Vega.

Od brazilskih pokrajina ćlan nemaju: Goias, Mato Grosso, Minas Gerais, Pernambuco, Rondonia, Santa Catarina, sao Paulo i Sergipe, a od portugalskih pokrajina ćlan nema samo pokrajina Trds-os-Montes. Brazilska pokrajina Alagoas može i ne mora imati ćlan.

Naposljetku napomenimo da i zemljopisna imena (poput osobnih) dobivaju ćlan kad su popraćena kvalifikativom: o Portugal das descobertas ('Portugal iz razdoblja otkrića') . • Ispred imenica koje oznaćuju književna i umjetnićka djela

stavlja se ćlan ćak i kad on inaće ne pripada naslovu pripadajućeg djela:

Comecei a ler a Ana Karenina.

(Poćeo sam ćitati Anu Karenjinu.)

• Kad je pak rijeć o neodređenim zamjenicama ambos ('oba') i todo ('sav', 'ćitav') , potrebno je istaknuti da su to jedine rijeći u portugalskom jeziku koje stoje ispred ćlana što pripada istoj sintagmi: ambos os sexos ('oba spola') , todo o Brasil ('sav Brazil') .

Izostavljanje određenog člana • Općenito se može reći da se određeni ćlan izostavlja uvijek kad

su rod i broj imenice već dovoljno određeni drugim vrstama rijeći, osobito pokaznim zamjenicama i brojevima:

Este homem sojreu muito.

(Ovaj je ćovjek puno trpio.) Ele achou duas novas pero las.

(N ašao je dva nova bisera.) • Određeni se ćlan izostavlja i onda kada se pojam koji oznaćuje

imenica ne želi pobliže odrediti. Tako, primjerice, postoji jasna znaćenjska razlika između triju sljedećih izjava:

Poi acusado do crime. (Optužen je zbog zloćina.) Poi acusado de um crime.

Poi acusado de crime.

U prvom primjeru zloćin je jasno određen, u drugom je nešto neodređeniji, a u trećemu je posve neodređen.

• Član se obično izostavlja i u: 1 . nabrajanjima, osobito kad se želi postići dojam nagomilanosti čega:

Ha ld de tudo: ldpis, borrachas, marcadores . . .

(Ima ondje svega: olovaka, gumica, flomastera . . . ) 2. vokativima: meu pai! (oče moj!) 3. prije imenica koje označuju područje učenja ili studija, a upotrebljavaju se s glagolima aprender (,učiti') , estudar ('učiti', 'studirati') , cursar ('studirati') , ensinar ('podučavati') i njihovim istoznačnicama:

aprender ingles 'učiti engleski' cursar direito

estudar latim

ensinar geometria

'studirati pravo' 'učiti, studirati latinski' 'podučavati geometriju'

4. prije imenica ammo ('srčanost') , forr;a ('snaga'), motivo ('povod') , ocasiao ('prilika') , permissao ('dopuštenje') , tempo ('vrijeme'), valor ('vrijednost') popraćenih glagolima ter (,imati') , dar (,dati') ' pedir (,moliti', 'tražiti') i njihovim istoznačnicama:

Nao houve tempo para descanso.

(Nije bilo vremena za odmor.) Nao dei motivo a critica.

(Nisam dao povoda kritici.) Pedimos permissao para sair.

(Molili smo dopuštenje za izlazak.)

Uporaba neodređenog člana • Neodređeni član služi, prije svega, za predstavljanje slušatelju

ili čitatelju još nepoznata bića ili predmeta. Nakon što su takvo biće ili predmet slušatelju ili čitatelju predstavljeni, nema više razloga za upotrebu neodređenog člana koji otad mjesto ustupa određenom članu: Chegou um homem com um livro na mao. O homem era mag

ro e o livro 'gordo'.

(Stigao je čovjek s knjigom u ruci. Čovjek je bio mršav, a knjiga 'debela.)

• Zatim, neodređenim se članom pomnije određuje skupina ili vrsta kojoj pripada imenica već pobliže označena određenim članom:

A chuva continuava, uma chuva mansa e lenta.

(Kiša je i dalje padala, kiša blaga i troma.) • Zbog izrazite mogućnosti uopćavanja neodređeni član može

od imenice u jednini učiniti predstavnika cijele vrste ili skupine kojoj ta imenica pripada: Aquele e um homem.

(Ono je pravi čovjek.) • Dodavanje neodređenog člana u množini glavnom broju u go

vornom je jeziku najčešći način izražavanja približne količine čega:

Tinha, quando muito, uns dez anos.

(Imao je najviše nekih deset godina.)

Isto značenje ima i dodavanje neodređenog člana u jednini ispred meia:

Decorreu uma boa meia-hora.

(Prošlo je nekih dobrih pola sata.) • Neodređeni član upotrebljava se i ispred dijelova tijela (ruke,

noge i dr.), odnosno ispred predmeta koji se obično navode u parovima:

Tinha uns sapatos rotos.

(Imao je potrgane cipele.) • Neodređenim se članom može označiti i djelo nekog umjetni

ka (najčešće slika nekog slikara):

Nao sabe distinguir um Picasso de um calendtirio.

(Ne zna razlikovati Picassa od kalendara.) • Kao i određeni. i neodređeni se član može upotrebljavati uz

zemljopisne nazive uz uvjet da su popraćeni kvalifikativom:

Vivemos numa Europa enlouquecida.

(Živimo u poludjeloj Europi.)

Izostavljanje neodređenog člana

Neodređeni član u načelu se izostavlja:

• ako imenici prethodi jedna od sljedećih pokaznih ili neodređenih zamjenica: igual ('jednak'), semelhante ('sličan') , tal (,takav) , odnosno certa ('izvjesni')' outro ('drugi') , qualquer ('bilo koji') i tanto ('tolik') :

Em outra circunstancia eu aprovaria semelhante atitude.

(U nekoj drugoj okolnosti ja bih prihvatio takav stav.)

Kada se spomenute zamjenice nađu iza imenice (u ulozi prid-jeva) , imenica dobiva član:

Quero um livro igual a esse.

(Želim takvu knjigu.)

Član se, međutim, obično izostavlja ako je riječ o niječnoj ili upitnoj rečenici:

Nunca li coisa igual.

(Nikad nisam takvo što čitao.)

Ja viste trejeitos semelhantes?

(Jesi li već vidio takve grimase?)

• u komparativima jednakosti stvorenima uz pomoć priloga tilo ('tako') ili tanto (,toliko') :

Nunca passei por lugar tilo perigoso como aquele.

(Nikad nisam prošao kroz onako opasno mjesto.)

Trabalhava com tanto cuidado como o pai.

(Radio je tako brižno kao i otac.)

• u komparativima inferiornosti i superiornosti, osobito kad se pojavljuju u niječnom ili upitnom obliku:

Nilo encontrarias melhor amigo nesta emergencia.

(N e bi našao boljeg prijatelja u ovoj nevolji.)

Conseguiste maior renda este mes?

(Jesi li ovaj mjesec ostvario veći prihod?)

• u usporedbama tipa:

Qual [uracilo, revolveu tudo.

(Kakav uragan, sve je isprevrnuo.)

Bailava como nume da jloresta.

(Plesala je poput šumskog duha.) • ispred imenica ili pridjeva koji označuju neodređenu količinu

čega, kao što su: coisa ('stvar'), gente ('ljudi')' infinidade ('beskraj') , multidilo (,mnoštvo') , numero ('broj'), parte (,dio') , pessoa ('osoba'), porr;ilo ('dio', 'udio'), quantia ('svota') , quantidade (,količina'), soma (,iznos'); escasso (,oskudan') ' excessivo ('prekomjeran') , suficiente ('dovoljan') i dr.:

Havia grande numero de pessoas no casamento.

(Na vjenčanju je bilo mnogo ljudi.)

Nilo ha suficiente espar;o para o m6vel.

(Nema dovoljno prostora za pokućstvo.) • u nabrajanjima:

Casas, arvores, nuvens desagregavam-se numa melanc6lica paisagem de Outono.

(Kuće, drveća i oblaci rasplinjavahu se u otužnom jesenskom krajobrazu.) • u apozicijama i uvijek kad to zahtijevaju jasnoća ili emfaza:

O meu pai, homem de boa familia, possuia fortuna grossa.

(Moj otac, čovjek iz ugledne obitelji, posjedovao je veliko bogatstvo.)

PRIDJEVI Poput imenica, i pridjevi se razlikuju u broju, rodu i stupnju.

Glede broja, stanje je vrlo jednostavno jer se množina pridjeva tvori jednako kao i množina imenica, uz napomenu da u pridjevskih složenica samo posljednji dio dobiva oznaku množine: letras anglo-americanas (,angloamerička književnost') . Iznimku čini pridjev surdo-mudo ('gluhonijem') , čija množina glasi surdos-mudos, te pridjevi koji se odnose na boje. Oni, naime, ostaju nepro-

mijenjeni ako je drugi dio pridjevske složenice imenica: uniformes verde-oliva (,zelenomaslinaste uniforme') . Kad su, međutim, posrijedi rod i stupanj, stanje je nešto složenije, pa ćemo ga stoga prikazati u sklopu zasebnih poglavlja.

Tvorba pridjeva ženskog roda

Ženski rod pridjeva tvori se jednako kao i ženski rod imenica, no postoje i neke iznimke na koje valja upozoriti. • Pridjevi koji u muškom rodu završavaju nastavkom -o ženski

rod tvore zamjenjujući taj nastavak nastavkom -a:


belo bela ligeiro ligeira (lijep) (lijepa) (lak) (laka)

• Oni pak pridjevi koji u muškom rodu završavaju na -u, -es i -or ženski rod tvore tako da se muškom rodu doda nastavak -a:


eru crua nu nua (sirov) (sirova) (goi) (gola)

frances francesa ingles inglesa (francuski) (francuska) (engleski) (engleska)

encantador encantadora orientador orientadora (čaroban) (čarobna) (usmjerivački) (usmjerivačka)

Iznimke su:

l. nekoliko pridjeva sa završetkom na -u i -es, koji ostaju nepromjenljivi:

hindu 'indijski'; 'hinduistićki' zulu

cortes

descortes

'uljudan'

'neuljudan'

montes 'planinski' pedres 'crnobijel'

3. neki pridjevi sa završetkom na -or, koji također ostaju nepromjenljivi:

melhor 'bolji'

pior 'gori'

maior 'veći'

menor 'manji'

superior 'gornji'

interior 'donji'

interior 'unutrašnji'

exterior 'vanjski'

posterior 'kasniji'

ulterior 'naknadan'

citerior 'ovo stran'

multicor 'višebojan'

incolor 'bezbojan'

sensabor 'bezokusan'

Nasuprot tomu, veći dio pridjeva koji završavaju na -dor ili -tor, npr. gerador (,stvaralaćki') ili motor ('pokretni') , te nastavke mijenja u -triz: geratriz, motriz, a manji dio njih nastavak -or zamjenjuje nastavkom -eira: trababalhador (,radni') - trabalhadeira.

• Pridjevi koji završavaju na -ao ženski rod tvore dodavanjem nastavka -a ili -ona:


sao sa chorao eho rona (zdrav) (zdrava) (plačljiv) (plačljiva)

• Pridjevi sa završetkom na -eu (sa zatvorenim e) ženski rod tvore nastavkom -eia:


europeu europeia plebeu plebeia (europski) (europska) (plebejski) (plebejska)

hebreu hebreia pigmeu pigmeia (hebrejski) (hebrejska) (pigmejski) (pigmejska)

Iznimke su judeu (,židovski') i sandeu ('glup') kojima ženski rod glasi: judia i sandia.

• Pridjevi sa završetkom na -eu (s otvorenim e) ženski rod tvore nastavkom -oa.

Muški rod Ženski rod

ilheu ilhoa (otočki) (otočka)

• Postoje i nepromjenljivi pridjevi, odnosno oni koji posjeduju jedinstven oblik za oba roda. To su pridjevi sa završetkom na -a, -e, -ar, -or, -l, -m, i -z:

hip6crita 'licemjeran'

arabe 'arapski'

exemplar 'uzoran'

maior 'veći'

cordiai 'srdačan'

virgem 'djevičanski' audaz 'smion'

U tu se skupinu ubrajaju i pridjevi koji završavaju na -s, a imaju naglasak na pretposljednjem slogu: reles (,običan') , simples ('jednostavan') . Iznimku čine pridjevi andaluz ('andaluzijski') , bom ('dobar') i espanhol ('španjolski') , kojima ženski rod glasi andaluza, boa i espanhola, te najveći dio pridjeva sa završetkom na -es i -or.

• U složenim pridjevima nastavak za ženski rod dobiva samo drugi dio dotične složenice: a literatura hispano-americana ('hispanoamerička književnost') . Izuzetak je pridjev surdo-mudo ('gluhonijem') kojemu ženski rod glasi surda-muda.

Stupnjevanje pridjeva Vrijednost izražena pridjevom može se uspoređivati između

dviju ili više osoba ili stvari s obzirom na istu osobinu ili se pak može izraziti tako da je ta osobina viša od uobičajene ili najviša među tri ili više osoba, odnosno stvari. U prvom primjeru riječ je o komparativu, a u drugome o superlativu.

Stupnjevanjem (uspoređivanjem, komparacijom) pridjeva može se izraziti jednakost, superiornost ili inferiornost. Jednakost se izražava veznicima como i quanto (,kao') :

Carlos e tlio inteligente como {quanto} Paulo.

(Carlos je jednako pametan kao Paulo.), a superiornost i inferiornost veznicima do que ili que (nego):

Carlos e mais inteligente do que Paulo.

(Carlos je pametniji od Paula.) , odnosno: Carlos e menos inteligente do que Paulo.

(Carlos je manje pametan od Paula.) Kao što se, dakle, na temelju prethodnih primjera vidi, kom

parativ jednakosti tvori se tako da se ispred pridjeva stavi prilog tlio ('tako') a iza veznici como ili quanto, komparativ superiornosti tako da se ispred pridjeva stavi prilog mais (,više') a iza veznici do que ili que, dok se komparativ inferiornosti tvori tako da se ispred pridjeva stavi prilog menos (,manje') a iza veznici do que ili que.

Kad je pak riječ o superlativu, valja istaknuti da on može biti dvojak: relativan i apsolutan. U relativnom superlativu pridjev izražava usporedbu između stvari ili osoba na koje se odnosi i drugih osoba ili stvari iste vrste. Apsolutni superlativ označava da neka osoba ili stvar posjeduje određeno svojstvo u vrlo velikoj mjeri, pri čemu se zanemaruje usporedba s drugim osobama ili stvarima iste vrste.

Relativni superlativ uvijek je analitički, bilo da je riječ o relativnom superlativu superiornosti ili o relativnom superlativu in-

feriornosti. Uvijek se tvori tako da se ispred komparativa superiornosti, odnosno inferiornosti stavi odredeni član:

Este aluno e o mais estudioso da turma.

(Ovaj je učenik najmarljiviji u razredu.) Este aluno e o menos estudioso entre todos.

(Ovaj je učenik najmanje marljiv izmedu svih.) Apsolutni superlativ može biti analitički i sintetički. Analitički

se tvori pomoću neke druge riječi, najčešće priloga muito ('veoma', 'jako'), imensamente ('beskrajno') , extraordinariamente (,izvanredno') , excessivamente ('pretjerano') , grandemente ('uvelike') , excepcionalmente (,iznimno') i dr.:

muito estudioso 'vrlo marljiv' imensamente triste 'beskrajno tužan' grandemente prejudicial 'uvelike štetan' extraordinariamente salubre 'izvanredno zdrav'

Sintetički superlativ sastoji se od jedne riječi, pridjeva dakako, kojoj se u načelu dodaje sufiks -issimo:

fertil ('plodan') -fertilissimo ('najplodniji') vulgar (,običan') - vulgarfssimo ('najobičniji')

Ako pridjev završava na samoglasnik, taj samoglasnik nestaje ispred spomenutog sufiksa:

belo ('lijep') - belfssimo ('najljepši') triste ('tužan') - tristfssimo (,najtužniji')

Često, medutim, pridjev uz nastavak -fssimo poprima i svoj izvorni latinski oblik, pa tako pridjevi:

- koji završavaju na - vel superlativ tvore nastavkom -bilfssimo:

amdvel ('ljubazan') - amabilissimo ('najljubazniji') indelevel ('trajan') - indelebilissimo ('najtrajniji')

- koji završavaju na -z nastavkom - cfssimo:

capaz ('sposoban') - capacfssimo ('najsposobniji') feliz (,sretan') -felicfssimo ('najsretniji')

- koji završavaju na nazalni samoglasnik (grafički predočen slovom m) nastavkom -nfssimo:

comum ('opći') - comunfssimo ('najopćiji')

- koji završavaju na dvoglasnik -ao nastavkom -anfssimo:

pagao ('poganski') - paganfssimo ('najpoganskiji')

vao ('prazan') - vanfssimo ('najprazniji')

Nerijetko se dogodi da se portugalski oblik pridjeva znatno razlikuje od latinskoga, od kojega se izvodi superlativ:

Normalni Normalni oblik Superlativ oblik Superlativ

pridjeva pridjeva

amargo amarissimo magnifico magnificentissimo (gorak) (naj gorči) (veličanstven) (najveličanstveniji)

amigo amidssimo malefico maleficentlssimo (prijateljski) (najprijateljskiji) (škodljiv) (najškodljiviji)

antigo antiquissimo malevolo malevolentissimo (star) (najstariji) (zloban) (najzlobniji)

benefico beneficentlssimo miudo minutissimo (blagotvoran) (najblagotvorniji) (sitan) (najsitniji)

benevolo benevolentissimo nobre nobilissimo (dobrohotan) (najdobrohotniji) (plemenit) (najplemenitiji)

crisUio cristianissimo pessoal personalissimo (kršćanski) (najkršćanskiji) (osoban) (najosobniji)

cruel crudelissimo pr6digo prodigalissimo (okrutan) (najokrutniji) (rastrošan) (najrastrošniji)

doce duldssimo sabio sapientissimo (sladak) (najslađi) (učen) (najučeniji)

fiel fidelissimo sagrada sacratissimo (vjeran) (najvjerniji) (svet) (najsvetiji)

frio frigidissimo simples simplidssimo,

(hladan) (najhladniji) (jednostavan) simplissimo (najjednostavniji)

geral generalissimo soberbo superbissimo (općenit) (najopćenitiji) (ohol) (najoholiji)

inimigo inimidssimo (neprijateljski) (najneprijateljskiji)

Superlativi na -imo i -rimo ćiste su latinske tvorbe. Osim triju koji pripadaju razgovornom jeziku: tacilimo (,najlakši') , dijicilimo ('najteži') i pauperrimo ('najsiromašniji'), svi ostali upotrebljavaju se iskljućivo u književnom jeziku:

Normalni Normalni oblik Superlativ oblik Superlativ

pridjeva pridjeva

acre acerrimo magro macerrimo,

(opor) (najoporiji) (mršav) magris simo (najmršaviji)

celebre celeberrimo negro nigerrimo,

(slavan) (najslavniji) (crn) negrissirno

(najcrnji)

humilde humilirno, pobre pauperrirno,

humildissimo pobrissimo (ponizan)

(najponizniji) (siromašan)

(najsiromašniji)

integro integerrimo salubre saluberrirno (potpun) (najpotpuniji) (zdrav) (najzdraviji)

livre liberrimo (slobodan) (najslobodniji)

Apsolutni superlativ može se tvoriti i prefiksima, odnosno pseudoprefiksima kao što su: extra-, hiper-, multi-, super-, ultrai dr. :

extrajino

hipersensivel

multimilionario

superexaltado

ultra-rapido

'izuzetno fin'

'hipersenzibilan'

'multimilijunaški'

'strahovito oduševljen'

'izuzetno brz'

Četiri pridjeva imaju posve nepravilan komparativ i superlativ. To su: bom, mau, grande i pequeno.

Pridjev Komparativ Superlativ superiornosti Apsolutni Relativni

6ptimo, born melhor bonissirno, o melhor

(dobar) (bolji) muito born (najbolji) (najbolji)

pessimo mau pior malissirno, o pior (zao) (gori) muito mau (najgori)

(najgori)

maximo, o maior grande maior grandissimo, (maximo) (velik) (veći) muito grande

(najveći) (najveći)

minirno o menor pequeno menor

(pequenissimo) (minimo) (mali) (manji)

(najmanji) (najmanji)

Neki pridjevi imaju samo oblik za komparativ i superlativ:

Komparativ Superlativ

superior supremo (sumo) (gornji) (najgornji. najviši)

inferior infrrno (niži. donji) (najniži, najdonji)

anterior -(prethodni)

posterior p6stumo (kasniji. zadnji) (najkasniji. najzadnji)

ulterior Ultimo (onostrani) (najonostraniji)

Oblici superior i interior, supremo (ili sumo) i injimo mogu se upotrebljavati kao komparativ i superlativ pridjeva alto ('visok') , odnosno baixo (,nizak') .

Mjesto pridjeva

Može se reći da u načelu pridjev ispred imenice ima objektivnu, a pridjev koji se pojavljuje poslije imenice subjektivnu vrijednost.

Poslije imenice obično se upotrebljavaju pridjevi: • koji označuju neku vrstu ili kategoriju:

animal domestico

flor silvestre

agua mineral

'domaća životinja'

'šumski cvijet'

'mineralna voda'

deputado parlamentar 'saborski zastupnik' • koji označuju vrlo istaknuta svojstva imenice, npr. oblik, di

menziju, boju ili stanje:

terreno plano

homem baixo

blusa preta

'ravno zemljište'

'nizak čovjek'

'crna bluza' burro encarregado 'natovaren magarac'

• koji su praćeni nekom dopunom:

um programa facil de cumprir 'lako provediv program'

um povo dese joso de liberdade 'narod željan slobode'

Prije imenice obvezno se upotrebljavaju samo: • relativni superlativi: o melhor ('najbolji') , o pior ('najgori') , o

maior ('najveći') , o menor ('najmanji') :

O melhor meio de ganhar e poupar.

(Najbolji način da se zaradi jest štednja.) • neki jednosložni pridjevi koji s imenicom tvore izraze jednake

složenim imenicama, kao bom dia (dobar dan) • pridjevi koji su u tom položaju stekli posebno značenje, kao

simples.

Nessa ocasiao ele era um simples escrevente.

(Tada je on bio obični pisar.) , ali:

Este escritor tem um estilo simples.

(Ovaj pisac piše jednostavnim stilom.)

Izuzmu li se dosad navedeni primjeri, svaki put kad se nade ispred imenice pridjev u načelu ima preneseno značenje: um grande homem (,velik, znamenit čovjek') , ali: um homem grande ('visok čovjek') ; uma pobre mulher ('jadna, nesretna žena') ' ali: uma mulher pobre ('siromašna žena') .

Slaganje pridjeva u rodu i broju

Pravila o slaganju pridjeva i imenice u portugalskom jeziku uglavnom se slažu s istovrsnim pravilima u španjolskom, francuskom i talijanskom. Bilo u službi atributa, bilo u službi predikata pridjev se redovito slaže s imenicom u rodu i broju. Ako se odnosi na nekoliko imenica, najčešće dobiva oblik množine, a muški rod ima prednost pred ženskim. Pokušat ćemo to objasniti od primjera do primjera.

Kad se pridjev nade ispred imenica, u pravilu se uvijek slaže s najbližom (prvom) od njih:

Vive em tranquilos bosques e montanhas.

Vive em tranquilas montanhas e bosques.

(Živi u mirnim šumama i planinama.)

No kad su imenice osobna ili rodbinska imena, pridjev uvijek dobiva oblik množine:

Conheci ontem as gentis irma e cunhada de Laura.

(Jučer sam upoznao Laurinu ljubaznu sestru i šogoricu.)

Kad se pak pridjev nade iza imenica, njegovo slaganje uvijek ovisi o rodu i broju tih imenica. • Ako su imenice istog roda i u jednini, pridjev poprima rod ime

nica (muški ili ženski) . Kad je pak riječ o broju, pridjev se češće upotrebljava u jednini, a rjede u množini:

Estudo a lingua e a literatura portuguesa.

Estudo a lingua e a literatura portuguesas.

(Studiram portugalski jezik i književnost.)

• Ako su imenice različitih rodova i u jednini, pridjev se može slagati s najbližom imenicom (češće), ili pak s obje imenice, pri čemu poprima oblik muškog roda množine (rjeđe) :

Estudo o idioma e a literatura portuguesa.

Estudo o idioma e a literatura portugueses.

(Studiram portugalski jezik i književnost.) • Ako su imenice istog roda, ali različitog broja pridjev poprima

rod imenica. Kad je riječ o broju, pridjev je češće u množini ili pak poprima broj najbliže imenice (rjeđe) :

Estudo as linguas e a civilizafilo ibericas.

Estudo as linguas e a civilizafilo iberica.

(Studiram iberske jezike i civilizaciju.) • Ako su imenice različitih rodova i u množini, pridjev poprima

oblik množine i rod najbliže imenice ili (što je mnogo rjeđe) oblik množine muškog roda:

Estudo os idiomas e as literaturas ibericas.

Estudo os idiomas e as literaturas ibericos.

(Studiram iberske jezike i književnosti.) • Ako su imenice različitog roda i broja, pridjev obično poprima

oblik muškog roda množine ili (rjeđe) dobiva rod i broj najbliže imenice, što se zbiva razmjerno često kad je posljednja imenica ženskog roda i u množini:

Estudo os falares e a cultura portugueses.

(Studiram portugalska narječja i kulturu.)

Estudo o idioma e as tradifoes portuguesas.

(Studiram portugalski jezik i kulturnu baštinu.)

ZAMJENICE

OSOBNE ZAMJENICE Oblici osobnih zamjenica

Osobna zamjenica jedna je od rijetkih vrsta riječi koja je sačuvala ostatke deklinacije. Razlikujemo dva tipa osobne zamjenice: osobnu zamjenicu u službi subjekta i osobnu zamjeniCU u službi objekta (izravnog i neizravnog). U tom posljednjem primjeru razlikuje se naglašeni i nenaglašeni oblik osobne zamjenice.

Osobne Osobne nerefleksivne zamjenice u službi zamjenice objekta (izravnog i neizravnOg)

u službi Nenaglašeni . Naglašeni subjekta oblik oblik

l . lice eu me mim, comigo (ja) (mi; me) (mene; meni; sa mnom)

Jednina 2. lice tu te ti, contigo (ti) (ti; te) (tebe; tebi; s tobom)

3. lice ele, ela o, a; lhe ele, ela (on, ona) (ga, ju; mu joj) (njega, nju; njemu, njoj)

l . lice n6s nos n6s, connosco (mi) (nam; nas) (nama; nas; s nama)

Množina 2. lice v6s vos v6s, convosco (vi) (vam; vas) (vama; vas; s vama)

3. lice eles, elas os, as; lhes eles, elas (oni, one) (ih; im) (njih; njim)

Zamjenica vos u suvremenom se portugalskom jeziku više ne upotrebljava (osim u posebnim prilikama, kao što su bogoslužje, svečana obraćanja diplomatskom koru i sL) . Umjesto nje u formalnom se obraćanju upotrebljavaju zamjenice os Senhores, as Senhoras ili as meninas (u množini) , odnosno o Senhor, a Senhora ili a menina (u jednini) . U neformalnom se pak obraćanju upotrebljava zamjenica voces (u množini) , odnosno voce (u jednini) .

Oblici o, lo i no osobne zamjenice (u službi izravnog objekta)

Kada se osobna zamjenica 3. lica u službi izravnog objekta nalazi ispred glagola, pojavljuje se uvijek u prije navedenim oblicima: o, a, os, as:

Nunca o (a, os, as) encontramos em casa.

(Nikad ga (je, ih) ne nađemo kod kuće.)

Kada se, međutim, nalazi iza glagola, povezana crticom s njime, oblik joj ovisi o završetku glagolskog oblika: • Ako glagolski oblik završava na samoglasnik ili oralni dvoglas

nik, upotrebljavaju se oblici -o, -a, -os, -as:

Louvo-o.

(Hvalim ga.) • Ako glagolski oblik završava na or, -s ili -z, tada ti suglasnici

nestaju, a zamjenica poprima oblike -lo, -la, -los, -las:

Nao quero vende-lo.

(Ne želim ga prodati.) • Jednaka promjena nastaje kada se spomenuta zamjenica po

javljuje iza usklika (odnosno priloga) eis i zamjenica nos i vos:

Bi-lo sorridente.

(Eno ga nasmiješena.)

O nome nao vo-lo direi.

(Ime vam neću reći.) • Ako pak glagolski oblik završava na nazalni diftong, zamjenica

o kojoj je riječ poprima oblike -no, -na, -nos, -nas:

dao-no

poe-na

tem-nos

'daju ga'

'stavlja je'

'ima ih' trouxeram-nas 'donijeli su ih'

U familijarnom (europskom) portugalskom jeziku te oblike poprima i poslije priloga nao ('ne') i bem ('dobro') , a i poslije zam-

jenica quem ('tko'), alguem ('netko'), ninguem ('nitko) : nao-no tirem! (nemojte ga vaditi!) . • U futuru i kondicionalu osobna zamjenica u službi izravnog

objekta ne pojavljuje se na kraju, već unutar glagolskog oblika (tzv. mezoklitika) :

Futur Kondicional

vend8-lo-ei vend8-lo-ia (prodat ću ga) (prodao bih ga)

vende-Io-as vende-Io-ias (prodat ćeš ga) (prodao bi ga)

vende-Io-a vende-Io-ia (prodat će ga) (prodao bi ga)

vende-Io-emos vende-Io-iamos (prodat ćemo ga) (prodali bismo ga)

vende-Io-eis vende-Io-ieis (prodat ćete ga) (prodali biste ga)

vende-Io-ao vende-Io-iam (prodat će ga) (prodali bi ga)

Povratna zamjenica

Jednako kao i ostali romanski jezici, i portugalski se razlikuje od hrvatskog mijenjanjem povratne zamjenice u svakom licu:

Bu lava-me.

(Ja se perem.)

Tu lavas-te a ti.

(Ti pereš sebe.)

Nos falamos de nos.

(Mi govorimo o sebi.)

O pintar nao trouxe o quadro consigo.

(Slikar nije donio sa sobom sliku.)

Povratna Nenaglašeni Naglašeni zamjenica oblik oblik

l . lice me mim, comigo (se; si) (sebe; sebi; sa sobom)

Jednina 2. lice te ti, contigo (se; si) (sebe; sebi; sa sobom)

3. lice se si, consigo (se; si) (sebe; sebi; sa sobom)

l. lice nos n6s, connosco (se; si) (sebe; sebi; sa sobom)

Množina 2. lice vos v6s, convosco (se; si) (sebe; sebi; sa sobom)

3. lice se si, consigo (se; si) (sebe; sebi; sa sobom)

Oblici povratne zamjenice u množini upotrebljavaju se također za izražavanje uzajamnosti neke radnje:

Carlos e eu abrar;amo-nos.

(Carlos i ja smo se zagrlili.)

Uporaba osobnih zamjenica s prijedlozima

Naglašene osobne zamjenice u službi objekta (izravnog i neizravnog) upotrebljavaju se iskljućivo s prijedlogom koji im prethodi:

Fez isto para mim.

(Ućinio je to za mene.) Gosto de ti. (Volim te.)

A ele cabe decidir.

(Na njemu je da odlućL)

Ora i por n6s.

(Moli za nas!)

Confiamos em v6s.

(Imamo povjerenja u vas.)

Nao ha discordancia entre elas.

(Među njima nema neslaganja.)

• Ako je naglašena osobna zamjenica u službi objekta praćena prijedlogom com ('s', 'sa'), njezin oblik tada glasi:

com igo 'sa mnom'

contigo 's tobom'

connosco 's nama'

convosco 's vama'

U 3. licu upotrebljava se, međutim, u obliku:

com ele

com ela

com eles

com elas

Estive com ele agora mesmo.

(Upravo sad sam bio s njim.)

's njim'

's njom'

's njima'

's njima'

Kada su pak zamjenice popraćene s outros ('drugi') ' mesmos ('isti') , pr6prios ('sami'), todos ('svi') , ambos ('oba') i bilo kojim brojem, tada se umjesto connosco i convosco upotrebljavaju oblici com n6s i com v6s:

Tera de resolver isto com v6s mesmos.

(Morat će to riješiti s vama samima.)

Saiu com n6s tres.

(Izašao je s nama trima.)

• Iza prijedloga aJora, Jora, excepto, menos, salvo tiran te ('osim') upotrebljavaju se oblici eu i tu:

Toda a gente desconfiava disso, menos eu.

(Svi su sumnjali u to osim mene.)

• Gramatička tradicija preporučuje upotrebu naglašenih osobnih zamjenica u službi objekta i poslije prijedloga entre ('između') :

Poi um duelo entre mim e eleo

(Bio je to dvoboj između mene i njega.) • U govornom jeziku prevladava, međutim, upotreba osobnih

zamjenica u službi subjekta (što je već počelo prodirati i u književni jezik) :

Entre eu e tu niio existe nenhum problema.

(Između mene i tebe ne postoji nikakav problem.) • S prijedlogom ate ('do') upotrebljavaju se naglašene osobne

zamjenice u službi objekta: mim, ti i dr.:

Um grito chegou ate mim.

(Do mene je dopro krik.)

Ako, međutim, ate znači 'čak', osobne zamjenice upotrebljavaju se u službi subjekta:

Ate eu fui ao Ministerio.

(Čak i ja sam išao u ministarstvo.)

Kombinacije i kontrakcije nenaglašenih osobnih zamjenica u službi objekta

Kada se u istoj rečenici nađu dvije nenaglašene osobne zamjenice u službi objekta, jedna u službi izravnog, a druga u službi neizravnog, mogu se kombinirati na sljedeći način:

me + o = mo me + a = ma

te + o = to te + a = ta

lhe + o = lho lhe + a = lha

nos + [Ijo = no-lo nos + [lja = no-la

vos + [Ijo = vo-lo vos + [Ija = vo-la

lhes + o = lho lhes + a = lha

me + os = mos me + as = mas

te + os = tas te + as = tas

lhe + os = lhos lhe + as = lhas

nos + [Ij as = no-los nos + [Ijas = no-las

vos + [l] os = vo-los vos + [Ijas = vo-las

lhes + os = Ihas lhes + as = Ihas

Mjesto nenaglašenih osobnih zamjenica

Bilo da je riječ o nenaglašenoj osobnoj zamjenici u službi izravnog ili u službi neizravnog objekta, njezino uobičajeno mjesto u europskom portugalskom u načelu je iza glagola (enklitika) :

Parece-me que estds enganado.

(Čini mi se da se varaš.)

U futuru i kondicionalu ona se umeće unutar glagolskog oblika (mezoklitika) : calar-me-ei, calar-me-ia ('ušutjet ću', 'ušutio bih'), a ispred glagola (dakle kao proklitika) obično se pojavljuje samo u sljedećim situacijama:

• u rečenicama koje sadrže negaciju izraženu riječima: niio (ne), nunca (nikad), jamais (nikad), ninguem (nitko) , nada (ništa) :

Niio sei como te chamas.

(Ne znam kako se zoveš.)

Ninguem me disse que estavam doentes.

(Nitko mi nije rekao da su bolesni.)

• u rečenicama koje počinju upitnim zamjenicama i prilozima:

Quem me busca a esta hora?

(Tko me traži u ovo doba?)

Por que te assustas de cada vez?

(Zašto se svaki put preplašiš?)

• u uskličnim i optativnim rečenicama (tj. u rečenicama koje izražavaju želju) :

Que Deus te aben{:oe!

(Neka te Bog blagoslovi!)

Que o diabo o leve!

(Neka ga vrag odnese!)

• u zavisno složenim rečenicama, čak i ako veznik nije naveden:

Quando me deitei, ela ja estava no quarto.

(Kada sam legao ona je već bila u sobi.)

Que e que desejas te mande do Rio?

(Što hoćeš da ti pošaljem iz Ria?)

Uz dosad navedene primjere, portugalski jezik teži proklitici:

• kada glagolu prethode prilozi ili priložni izrazi kao što su: bem (,dobro') ' mal (,loše') , ainda ('još'), ja ('već'), sempre ('uvijek') , s6 ('samo', 'tek') , talvez (,možda') i dr.:

Ate a voz jti me parecia diferente.

(Čak mi se i glas već činio drukčijim.)

S6 depois se sentou no chao.

(Tek potom je sjeo na pod.)

• kada inverzna rečenica (odnosno rečenica s obrnutim redoslijedom riječi) počinje izravnim objektom ili predikatom:

A grande noticia te dou agora.

(Veliku vijest ti sada priopćujem.)

Razoavel lhe parecia a solu{:iio proposta.

(Razumnim mu se činilo predloženo rješenje.)

• kada rečenični subjekt koji se nalazi ispred glagola sadrži neku od neodređenih zamjenica: ambos ('oba') , todo ('sav') , tudo ('sve') , alguem ('netko') , outro ('drugi') , qualquer ('bilo tko') i dr.:

Ambos se sentiam embara{:ados.

(Oboje su se osjećali smeteno.)

Alguem lhe bate nas costas.

(Netko ga lupka po leđima.) • u rastavnim rečenicama:

Ou as Jaz ela ou as Ja{:o eu.

(Ili će ih napraviti ona, ili ću ih napraviti ja.)

U infinitivnom obliku glagola nenaglašena zamjenica može stajati ispred i iza njega (pri čemu, statistički gledano, prevladava ova posljednja mogućnost) :

Canta-Ihe cantigas para o embalar.

(Pjeva mu pjesme da bi ga uspavala.)

Para assusta-Io, os soldados atiravam a esmo.

(Da bi ga preplašili, vojnici su nasumce pucali.)

U glagolskim izrazima u kojima je glavni glagol u infinitivu ne-naglašena zamjenica može uvijek stajati iza infinitiva:

Veio visitar-me.

(Došao me je posjetiti.)

Ispred ili iza pomoćnog glagola može doći samo ako su ispunjeni prije navedeni uvjeti za proklitiku odnosno enklitiku.

Kada glavni glagol ima oblik participa tada nenaglašena zamjenica ne može stajati iza njega, već se pojavljuje kao proklitika ili enklitika pomoćnog glagola, u skladu s prije iznesenim pravilima:

Tenho-o trazido sempre, s6 hoje e que o viste?

(Uvijek ga nosim, zar si ga tek danas vidio?)

Arrepende-te do que me disseste e tudo te sera perdoado.

(Pokaj se za ono što si mi rekao i sve će ti biti oprošteno.)

POSVOJNE ZAMJENICE (POSESIVI) Oblici posvojnih zamjenica

Hrvatski jezik Portugalski jezik

moj, moja, moji, moje meu, minha, meus, minhas

tvoj, tvoja, tvoji, tvoje teu, tua, teus, tuas

njegov, njegova, njegovi, njegove

njezin, njezina, njezini, njezine seu, sua, seus, suas

(Vaš, Vaša, Vaši, Vaše)

naš, naša, naši, naše nosso, nossa, nossos, nossas

vaš, vaša, vaši, vaše vosso, vossa, vossos, vossas

njihov, njihova, njihovi, njihove seu, sua, seus, suas

Da bi se izbjegla dvoznačnost posvojne zamjenice seu (uočljiva i u prethodnoj tablici) , obično se upotrebljava kontrakcija prijedloga de ('od') i osobnih zamjenica ele, ela, eles, elas: dele, dela, deles, de1as. Tako ćemo umjesto o seu pai reći: o pai dele ('njegov otac') , o pai dela ('njezin otac') , o pai deles, o pai delas ('njihov otac) , odnosno o pai do Senhor, o pai de v: Ex.a ili o pai de Voce ('Vaš otac,) .

Mjesto posvojnih zamjenica

Posvojna zamjenica redovito prethodi imenici koju određuje: Cada um tratava do seu cilo.

(Svatko se brinuo o svom psu.)

U sljedećim primjerima može, međutim, stajati i iza nje, i to: • kada imenica nije popraćena određenim članom:

Esperava noticias tuas para de novo te escrever.

(Čekao sam tvoje vijesti kako bih ti ponovno pisao.)

• kada je imenica već pobliže određena neodređenim članom, brojem, pokaznom ili neodređenom zamjenicom:

Recebi um telegrama teu.

(Dobio sam tvoj brzojav.)

Notaste esse erro seu?

(Jesi li primijetio tu njegovu pogrešku?)

Ela aceitou certas ideias nossas.

(Prihvatila je neke naše zamisli.)

• u izravnim upitima:

E apenas impressilo minha?

(Je li to samo moj dojam?)

• u emfatičnim konstrukcijama:

Ja za se vilo trinta anos, Deus meu!

(Već je tomu trideset godina, Bože moj!)

POKAZNE ZAMJENICE (DEMONSTRATIVI) Oblici pokaznih zamjenica

Promjenljive

Muški rod Zenski rod

este estes esta estas (ovaj) (ovi) (ova) (ove)

esse esses essa essas (taj) (ti) (ta) (te)

aquele aqueles aquela aquelas (onaj) (oni) (ona) (one)

Nepromjenljive

isto (ovo)

isso (to)

aquilo (ono)

Svi navedeni oblici mogu se spojiti s prijedlozima de i em, pa dobivamo:

Promjenljive Nepromjenijive


neste nestes nesta nestas nisto

nesse nesses nessa nessas nisso

naquele naqueles naquela naquelas naquilo

odnosno:



deste destes desta destas disto

desse desses dessa dessas disso

daquele daqueles daquela daquelas daquilo

Pokazne se zamjenice mogu spojiti i s neodređenom zamjenicom outro ('drugi') , no takve kontrakcije u suvremenom se portugalskom jeziku uglavnom izbjegavaju kao zastarjele:

Promjenljive


estoutro estoutros estoutra estoutras

esseoutro essoutros essoutra essoutras

aqueloutro aqueloutros aqueloutra aqueloutras

Zatim, demonstrativi se mogu i pojačati, i to uglavnom prilozima aqui ('ovdje'), ai (,tu') , ali ('ondje'), cd ('ovdje'), ld ('ondje') ,

acold ('tamo', 'ondje') i dr., ili pak riječju mesmo, odnosno proprio ('baš', 'upravo') :

Este aqui jd pagou.

(Ovaj ovdje je već platio.) Esse ai e utilzdvel?

(Taj tu se može iskoristiti?) Esse mesmo deu-me dinheiro.

(Baš taj mi je dao novac.) Kao demonstrativi mogu se upotrijebiti i zamjenice o, a, os, as,

i to: a) kada se pojavljuju kao istoznačnice zamjenica aquele(s),

aquela(s), aquilo:

Nao vejo o que esperei.

(Ne vidim onog koga sam čekao.) b) kada u muškom rodu jednine zamjenjuju zamjenicu isto (is

so, aquilo), a imaju ulogu izravnog objekta ili predikata: Nao cuides que nao era sincero, era-o.

(Ne misli da nije bio iskren, bio je.)

Mjesto pokaznih zamjenica

Kao i posvojna, i pokazna zamjenica redovito prethodi imeni-ci koju odreduje:

Estes homens e estas mulheres nasceram para trabalhar.

(Ovi muškarci i ove žene rodeni su za rad.)

U određenim primjerima može, medutim, stajati i iza nje, i to ponajviše kad se želi pobliže odrediti već spomenuta imenica ili radi posebnog isticanja imenice koja prethodi pokaznoj zamjenici:

A tendencia como esta tambem se manifesta no ciclo mais conhecido da coleetanea, ciclo esse que abrange sete sonetos.

(Takva se tendencija očituje i u najpoznatijem ciklusu zbirke, ciklusu koji obuhvaća sedam soneta.)

Mariajose, essa, era mais inteligente do que o que se pensa va.

(Maria Jose, ta [vam] je bila pametnija no što se mislilo.)

ODNOSNE ZAMJENICE (RELATIVI)



o qual os quais a qual as quais que (koji) (koji) (koja) (koje) (koji, koja, koje, što)

cujo cujos cuja cujas (čiji) (čiji) (čija) (čije) quem

quanto quantos quanta quantas (koji, koja, koje)

(koji, što) (koja, što) (koje, što)

• Kako u francuskom i španjolskom, tako je i u portugalskom osnovna i najčešće upotrebljavana odnosna zamjenica que. Nepromjenljiva je i ima jednak oblik za jedninu i množinu, bez razlike je li riječ o osobama, životinjama ili stvarima: O homem que esta a falar e o meu irmilo.

(Čovjek koji govori moj je brat.) Ako se odnosi na cijeli prethodni izraz ili rečenicu, zamjenica

que može biti popraćena demonstrativom o, odnosno imenicom coisa ('stvar) ili kojom drugom sličnom rijeČi, čime se taj izraz ili rečenica sažimlje:

Achou mais prudente que eu me safasse, o que fiz tilo depressa quanto pude.

(Učinilo mu se pametnijim da umaknem, što sam u najkraćem mogućem roku i učinio.)

Katkad, međutim, u takvim primjerima demonstrativ o (ili imenica coisa i sL) može i izostati:

A uma pergunta assim, a rapariga nilo sabia que responder.

(Na takvo pitanje djevojka nije znala što bi odgovorila.) Kad je riječ o prijedlozima, općenito se može reći da se zamje

nica que u načelu upotrebljava iza jednosložnih prijedloga a, com, de, em i por.

Indicou-Ihe um hotel, de que ele tomou nota.

(Upozorio ga je na neki hotel koji si je ovaj zabilježio.)

• Uz ostale prijedloge i prijedložne izraze uglavnom se, ili čak obvezatno, upotrebljava zamjenica o qual:

A rapariga sobre a qual te falei e muito bonita.

(Djevojka o kojoj sam ti govorio vrlo je lijepa.)

Ta se zamjenica upotrebljava i kao parti tivna čestica poslije nekih neodređenih zamjenica, brojeva ili superlativa:

Era pai de uns sete ou oito filhos, alguns dos quais ja principiavam a ajuda-Io.

(Bio je otac sedmero ili osmero djece, od kojih su mu neka već počela pomagati u radu.) • Zamjenica quem u suvremenom se portugalskom jeziku upot

rebljava isključivo za osobe, a za stvari samo ako su personificirane.

A mim quem me converteu foi eleo

(Mene je obratio upravo on.)

Kao čisti relativ, quem značenjem odgovara zamjenici o qual i uvijek je praćen prijedlogom:

A senhora a quem cumprimentei e a esposa dele.

(Gospođa koju sam pozdravio njegova je žena.) ili

(Gospođa što sam je pozdravio njegova je žena.) • Zamjenica cujo osobita je po tome što neposredno prethodi

imenici na koju se odnosi. Budući da je istQdobno i relativ i determinativ, ne može se upotrebljavati s članom jer ga već uključuje u svoju upotrebu. S imenicom koju označuje slaže se u rodu i broju:

O homem cujo casaco e azul e o meu pai.

(Čovjek čiji je kaput plav moj je otac.) • Kao odnosna zamjenica, quanto je uvijek praćen neodređe

nom zamjenicom tudo (odnosno todos ili todas) koja mu prethodi:

Em tudo quanto olhei, fiquei em parte.

(U svemu što vidjeh ostadoh po strani.)

UPITNE ZAMJENICE Upitne su zamjenice u portugalskom que ('što') , quem ('tko'),

qual ('koji') i quanto (,koliko') . Podjednako se upotrebljavaju u izravnim i u neizravnim pitanjima:

Que trabalho estilo a Jazer?

(Kakav to posao rade?) Diga-me que trabalho estilo aJazer.

(Recite mi kakav to posao rade.) Quem disse tal coisa?

(Tko je to rekao?) Ignoramos quem disse tal coisa.

(Ne znamo tko je to rekao.) Qual dos livros preJeres?

(Koju knjigu više voliš?) Nilo sei qual dos livros preJeres.

(Ne znam koju knjigu više voliš.) Quantos passageiros desembarcaram?

(Koliko se putnika iskrcala?) Pergunta quantos passageiros desembarcaram!

(Pitaj koliko se putnika iskrcala!) Navedene se upitne zamjenice često upotrebljavaju i u usklič

nim rečenicama, odnosno kao sastavni dio uzvika, poprimajući (prema kontekstu) različite osjećajne nijanse:

Que inocencia! Que alegria!

(Kakva bezazlenost! Kakva radost!)

Napomena: Kad se nađe unutar rečenice, upitnoj zamjenici que često prethodi određeni član:

Disseste-lhe o que tinhas ouvido? Uesi li mu rekao što si čuo?)

Kad se pak nađe na kraju rečenice ili je izdvojeno, upitno se que osamostaljuje i dobiva naglasak:

O que? Ainda niio chegou? (Što? Zar još nije stigao?) Para que tanta discusstio?

(Čemu tolika diskusija?)

NEODREĐENE ZAMJENICE

Neodređene zamjenice mogu biti promjenljive i nepromjenIjive. Evo tabličnog pregleda najvažnijih:

Promjenljive Promjenljive

Muški rod Ženski rod Muški rod Ženski rod Nepro-

mjenljive Jednina Množina Jednina Množina

algum alguns alguma algumas alguem (neki) (neki) (neka) (neke) (netko)

nenhum nenhuns nenhuma nenhumas ninguem (nijedan) (nijedni) (nijedna) (nijedne) (nitko)

todo todos toda todas tudo (sav) (svi) (sva) (sve) (sve)

outra outros outra outras outrem (drugi) (drugi) (druga) (druge) (drugi)

muito muitos muita muitas cada (mnogi) (mnogi) (mnoga) (mnoge) (svaki, svaka,

svako)

pouco poucos pouca poueas nada (malo) (malo) (malo) (malo) (ništa)

certo certos certa certas algo (izvjesni) (izvjesni) (izvjesna) (izvjesne) (nešto)

vario varios varia varias quem quer ( -) (nekoliko) (-) (nekoliko) (bilo tko)

tanto tantos tanta tantas (tolik) (toliki) (tolika) (tolike)

quanto quanto s quanta quantas (kolik) (koliki) (kolika) (kolike)

qualquer quaisquer qualquer quaisquer (bilo koji) (bilo koji) (bilo koja) (bilo koje)

·?vije ?eodre?ene zamjenice - algum i outro mogu se spojiti s

pnjedloZIma de I em, pa dobivamo:

dalgum nalgum

dalguma nalguma

dalguns nalguns

dalgumas nalgumas,

odnosno:

do u tro noutro

do u tra noutra

do u tros noutros

do u tras noutras.

. .Takve se.�o?tr�kcije,.međutim, u suvremenom portugalskom JezIku sve Vise IzbjegavajU kao zastarjele.

Osobitosti nekih neodređenih zamjenica

Algum i nenhum

. . Kad se nađe ispred imenice, zamjenica algum ima pozitivnu vrIjednost:

Ele sabe alguma coisa.

(On nešto zna.)

Kad se, međutim, nađe iza imenice, ta zamjenica u suv-remenome portugalskom jeziku dobiva negativnu vrijednost:

Nao escreveu, que eu saiba, livro algum.

(Koliko ja znam, nije napisao nijednu knjigu.)

Kad je pak zamjenica nenhum popraćena negacijom (nao) može poprimiti vrijednost neodređenog ćlana:

'

Nao Jui nenhum vaqueiro, mas sim honrado pastor.

(Nisam bio [nikakav] kravar, već ćasni pastir.)

Cada

Kad nije vezana uz imenicu, zamjenica cada može se upotrije-biti samo u sintagmi cada um (a) ili cada qual:

Cada um espera o milagre.

(Svatko oćekuje ćudo.)

Cada qual conhece a vida dela.

(Svatko poznaje njezin život.)

Ispred glavnog broja može poprimiti znaćenja što ćemo ih ilustrirati sljedećim dvama primjerima:

De cada duzia de ovos que vendeu, a metade era lucro.

(Od svakog tuceta jaja što ga je prodao polovica je bila ćista dobit.)

Vinha ver-me cada tres dias.

(Posjećivala me je svaka tri dana.)

Certo

Certo je neodređena zamjenica samo kad se nalazi ispred imenice. Tada se ob ićno ispušta neodređeni ćlan koji bi inaće trebalo staviti ispred imenice, no ako se on ipak upotrijebi, imenica postaje manje neodređena, 'prisnija':

O rosto da rapa riga tinha uma certa grafa.

(Djevojćino lice nije bilo sasvim lišeno stanovite dražesti.)

Ako se certo nalazi iza imenice, tada postaje pridjev sa znaće-njem 'siguran', 'izvjestan', 'toćan', 'pouzdan':

[dade certa nao sei.

(Toćnu dob ne znam.)

Pridjev postaje i kad se u poredbenim izrazima nađe iza priloga tao:

Estou tao certa do que digo como da luz que nos alumia.

(Toliko sam siguran u ono što kažem koliko sam siguran u svjetlost što nas obasjava.)

Nađa

Nada znači 'ništa', no katkad može značiti i 'štogod', odnosno 'nešto', kao u upitnim niječnim rečenicama tipa:

O capitao nao come nada?

Ue dete li štogod, kapetane?)

Uz pridjev ili neprelazni glagol može imati i priložnu funkciju:

Nao foi nada caro.

(Uopće nije bilo skupo.)

Outro

Kad je riječ o zamjenici outro, ponajprije valja razlikovati izraz outro dia (ili o outro dia) u značenju 'neki dan', 'prije nekoliko dana', od izraza no outro dia (ili ao outro dia) u značenju 'idući dan':

Outro dia disse-me que estava doente.

(Neki mi je dan rekao da je bolestan)

No outro dia, de manha, o navio partiu.

(Idućeg dana ujutro brod je isplovio.)

Riječ outro može se upotrijebiti i kao pridjev u značenju 'različit', 'promijenjen', 'nov:

Entrei em casa outro homem.

(Uđoh u kuću kao nov čovjek.)

Qualquer

Zamjenica qualquer može katkad imati i pogrdno značenje, osobito kad joj prethodi neodređen član:

Nao e uma qualquer coisa, nao!

(Nije to mačji kašalj!)

Tođo

Kad se, u jednini, nađe iza imenice ili ispred osobne zamjenice, todo znači 'sav, 'čitav, 'cjelokupan':

O conflito acordou o colegio todo.

(Sukob je probudio sav zavod.)

Todo ele tinha s6 pele e osso.

(Sav je bio kost i koža.) U množini, međutim, oznaćava brojčanu ukupnost (bilo da se

nalazi ispred ili iza imenice) : Todos os homens caminhavam em silencio.

(Svi su muškarci stupali u tišini.) Ispred pridjeva ili participa može značiti 'potpuno', 'posve':

Esta todo confuso.

(Potpuno je smeten.)

Tuđo

Zamjenica tudo odnosi se na stvari, ali se može odnositi i na osobe:

Aqui na casa tudo dorme.

(Ovdje u kući sve spava.)

Neki ustaljeni izrazi s neodređenim zamjenicama

Napomenimo na kraju da se priličan broj neodređenih zamjenica pojavljuje i u ustaljenim izrazima tipa:

seja quem for 'tko god da bio'

seja qualfor 'koji god da bio', 'kakav god da bio'

qualquer que seja 'kakav god da bio' i dr.

BROJEVI

U portugalskom jeziku postoje četiri vrste brojeva: glavni (cardina is), redni (ordinais), umnožni (multiplicativos) i razlomački (jraccionarios). U prvoj tablici prikazat ćemo glavne i redne, a u drugoj umnožne i razlomačke brojeve.

Znamenka Glavni broj Redni broj

l um primeiro (jedan) (prvi)

2 dois segundo (dva) (drugi)

3 tr�s terceiro (tri) (treći)

4 quatro quarto (četiri) (četvrti)

5 cinco quinto (pet) (peti)

6 seis sexto (šest) (šesti)

7 sete setimo (sedam) (sedmi)

8 oito oitavo (osam) (osmi)

9 nove nona (devet) (deveti)

10 dez decimo (deset) (deseti)

I I onze undeimo (decirno primeiro )

(jedanaest) (jedanaesti)

12 doze duodecimo (decirno segundo)

(dvanaest) (dvanaesti)

13 treze decimo terceiro

(trinaest) (trinaesti)

�" ��

14

15

16

17

18

19

20

21

30

40

50

60

70

80

90

100

200

300

catorze (četrnaest)

quinze (petnaest)

dezasseis (dezesseis) (šesnaest)

dezassete (dezessete) (sedamnaest)

dezoito (osamnaest)

dezanove (dezenove) (devetnaest)

vinte (dvadeset)

vinte e um (dvadeset jedan)

trinta (trideset)

quarenta (četrdeset)

cinquenta (pedeset)

sessenta (šezdeset)

setenta (sedamdeset)

oitenta (osamdeset)

noventa (devedeset)

cem (sto)

duzentos (dvjesto)

trezentos (tristo)

decimo quarto (četrnaesti)

decimo quinto (petnaesti)

decimo sexto (šesnaesti)

decimo setimo (sedamnaesti)

decimo oitavo (osamnaesti)

decimo nono (devetnaesti)

vigesimo (dvadeseti)

vigesimo primeiro (dvadeset prvi)

trigesimo (trideseti)

quadragesimo (četrdeseti)

quinquagesimo (pedeseti)

sexagesirno (šezdeseti)

septuagesimo (sedamdeseti)

octogesimo (osamdeseti)

nonagesirno (devedeseti)

centesimo (stoti)

ducentesimo (dvjestoti)

tricentesimo (trecentesimo) (tristoti)

400 quatrocentos quadrigentesimo

(četiristo) (četiristoti)

500 quinhentos quingentesimo

(petsto) (petstoti)

600 seiscentos seiscentesimo (sexcentesimo)

(šesto) (šestoti)

700 setecentos septingentesimo (sedamsto) (sedamstoti)

oitocentos octingentesimo 800 (osamsto) (osamstoti)

novecentos nongentesimo 900 (devetsto) (devetstoti)

mil milesirno 1 000 (tisuću) (tisućiti)

dez mil dez milesimos 10 000 (deset tisuća) (desettisućiti)

cem mil cem milesimos 100 000 (sto tisuća) (stotisućiti)

um milhao milionesimo 1 000 000 (milijun) (milijunti)

Umnožni brojevi Razlomački brojevi

duplo (dobro, duplice) meio (metade) (dvostruk) (polovina)

triplo (triplice) (um) ter�o (ter�a parte) (trostruk) (trećina)

quadrupIo (um) quarto (quarta parte) (četverostruk) (četvrtina)

quintupIo (um) quinto (quinta parte) (peterostruk) (petina)

sextuplo (um) sexto (sexta parte) (šesterostruk) (šestina)

septupIo (um) setimo (setima parte) (sedmerostruk) (sedmina)

6ctuplo (um) oitavo (oitava parte) (osmerostruk) (osmina)

nonupio (um) nona (nona parte) (deveterostruk) (devetina)

decupio (um) decimo (decima parte) (deseterostruk) (desetina)

undecupio (um) undecimo (undecima parte, onze avos)

(jedanaesterostruk) (jedanaestina)

duodecupio (um) duodecirno (duodecima

(dvanaesterostruk) parte, doze avos) (dvanaestina)

centupio (um) centesimo (centesima parte) (stostruk) (stotnina)

Od glavnih brojeva ženski rod dobivaju brojevi um i dois te stotice počevši od dvjesto:

um uma duzentos duzentas

dois duas trezentos trezentas

Brojevi milhtio, bilhtio ('bilijun'), trilhtio ('trilijun') i dr. ponašaju se kao imenice koje variraju u broju: dois milh6es ('dva milijuna') , vinte trilhOes (,dvadeset trilijuna') , a zamjenica ambos, kada zamjenjuje os dois mijenja rod: ambos os pes ('dvije noge'), ambas as mtios ('dvije ruke') .

Redni brojevi mijenjaju rod i broj:

primeiro primeira primeiros prirneiras (prvi) (prva) (prvi) (prve)

vigesimo vigesima vigesimos vigesimas (dvadeseti) (dvadeseta) (dvadeseti) (dvadesete)

Umnožni brojevi su nepromjenljivi kada imaju vrijednost ime-nica:

Podia ser meu aviJ, tem o triplo da minha idade.

(Mogao bi mi biti djed, triput je stariji od mene.)

Kada, međutim, imaju vrijednost pridjeva, mijenjaju rod i broj:

Costuma tomar o remedio em doses duplas.

(Ima običaj uzimati lijek u dvostrukim dozama.)

Ipak dva oblika umnožnog broja - duplice i triplice- mijenjaju samo broj:

Đeram-se alguns saltos triplices.

(Izvedeno je nekoliko trostrukih skokova.)

Razlomački pak brojevi slažu se s glavnim brojevima koji označuju broj dijelova:

Li um tert;o e Carlos leu dois ter�os do livro.

(Pročitao sam trećinu knjige, a Carlos je pročitao dvije trećine.)

Uporaba glavnih brojeva • U glavne brojeve obično se uvrštava i ništica ili nula (zero) ko

ja ima vrijednost apozicije:

grau zero (nula stupnjeva) • Broj 100 ima dva oblika: cem i cento. Oblik centa danas se rabi

samo za tvorbu brojeva između 100 i 200: centa e dois homens ('stotinu i dva čovjeka') , u izrazu cem por centa ('sto posto') te kao imenica (kojoj obvezatno prethodi član) :

Comprou um centa de bananas.

(Kupio je stotinu banana.) • Stotice, desetice i jedinice međusobno se povezuju veznikom

e ('i') :

2 1- vin te e um

159 - centa e cinquenta e nove

Veznik se ne upotrebljava između tisućica i stotica, osim kad broj završava stoticom s dvije ništice:

1959 - mil novecentos e cinquenta e nove, ali:

1900 - mil e novecentos

Uporaba rednih odnosno glavnih umjesto rednih brojeva

u određenom broju primjera u portugalskom se glavni broj može zamijeniti rednim. • Rednim se brojem označuju stoljeća te redoslijed vladara (kra

ljeva, careva, papa) i dijelova nekog djela (poglavlja ili svesci knjige, glazbeni stavci i sL) , ali samo do deset, dok se od jedanaest nadalje upotrebljava glavni broj, i to uvijek i isključivo kada je broj iza imenice:

Gregorio VII (setimo)

Joao Paulo II (segundo)

acto III (terceiro)

canto VI (sexto)

Joao XXIII (vinte e tres)

seculo XXI (vin te e um)

capitulo xl (onze)

tomo XVI (dezasseis)

'Grgur VIL'

'Ivan Pavao II.' 'čin III.' 'pjevanje VI.'

'Ivan XXIII.' 'XXI. stoljeće' 'XI. poglavlje' 'XVI. svezak'

Kada je pak ispred imenice, upotrebljava se glavni broj: decimo seculo

terceiro acto

'deseto stoljeće' 'treći čin'

sexto canto 'šesto pjevanje' vigesimo primeiro seculo 'dvadestprvo stoljeće' decimo primeiro capitulo 'jedanaesto poglavlje'

• U nabrajanju zakonskih članaka i dekreta redni se broj upotrebljava do devet, a od deset nadalje upotrebljava se glavni broj:

artigo 1 0 (primeiro)

artigo 90 (nono)

'članak prvi' 'članak deveti'

artigo 10 (dez) 'članak deseti'

artigo 75 (setenta e cinco) 'članak sedamdeset peti' • Za označivanje dana u mjesecu, godina i sati rabe se glavni

brojevi:

Chegamos as seis horas do dia treze de Maio do ano dois mil e um.

(Stigli smo u šest sati dana trinaestog svibnja godine dvije tisuće i prve.) • U navođenju brojeva stranica i listova knjige, kuća, stanova,

hotelskih soba, brodskih kabina i sjedala u dvorani ili prijevoznom sredstvu upotrebljavaju se glavni brojevi, pri čemu se podrazumijeva ispuštena riječ numero (broj) :

pagina 3 (tres) '3. stranica'

cabina 4 (quatro)

quarto 19 (dezanove)

'kabina (broj) 4'

'soba (broj) 1 9'

Ako, međutim, broj prethodi imenici, upotrebljavaju se redni brojevi: terceira pagina, quarta cabina, decimo nono quarto.

GLAGOLI

Klasifikacija portugalskih glagola

• Portugalske glagole obično se razvrstava u šest kategorija (uključujući i konjugaciju koja u strogom smislu i ne pripada glagolskim kategorijama). To su: broj (numero), lice (pessoa), način (modo), vrijeme (tempo), stanje (voz) i konjugacija (conjuga{:iio).

L U prvoj kategoriji razlikujemo jedninu (singular) i množinu (plural).

2. U drugoj kategoriji razlikujemo tri glagolska lica: l. ja (eu), odnosno mi (n6s), 2. ti (tu), odnosno vi (v6s), 3. on (ele) i ona (ela), odnosno oni (eles) i one (elas).

3. U trećoj kategoriji razlikujemo četiri glagolska načina: indikativ (indicativo), konjunktiv (conjunctivo), kondicional (futuro do preterito) i imperativ (imperativo) kojima neki gramatičari, kao posebnu skupinu, dodaju i tzv. nominalne glagolske oblike (jormas nominais): osobni i neosobni infinitiv (infinitivo pessoa l e impessoal), gerundiv (gerundio) i particip (participio).

4. U četvrtoj kategoriji razlikujemo tri glagolska vremena: prošlost (preterito ili passado), sadašnjost (presente) i budućnost (futuro).

5. U petoj kategoriji razlikujemo tri glagolska stanja (lika) : aktivno (voz activa), pasivno (voz passiva) i povratno ili refleksivno (voz rejlexiva).

6. U šestoj kategoriji razlikujemo tri konjugacije obilježene različitim samoglasnicima ispred zajedničkog infinitivnog završet -ka -r:

l. konjugacija -ar: tip lavar

2. konjugacija -er: tip meter

3. konjugacija -ir: tip partir

• Prema kriterij�. fl:ksije portugalski se glagoli dijele na pravilne (re�ulares), kOJI ul po ćemu ne odstupaju od konjugacijske paradl�e (lavar, r:zeter,

.partir), nepravilne (irregulares), koji od

stupaJu od konjugacIJske paradigme (dar, estar, Jazer, ser), abundantne (abundantes), koji imaju dva ili više jednakovrije�n� oblika, što s� n�jćešće odnosi na participe (pa tako, na pnmJer glagol aceztar Ima participe aceitado, aceito i aceite) te d.efektivne (deJectivos), koji nemaju neke glagolske oblike (abo!zr, Ja�ir). U tu posljednju skupinu gramatićari katkad ubrajaju l bezhćne glagole (verbos impessoais, verbos unipessoais) koji se upotrebljavaju samo u 3. licu jednine, odnosno u 3. licu jednine i množine (chover, ladrar).

• Pre�a. fu?k�iji glagoli u portugalskom dijele se na glavne rprz:zczpazs) l pomoćn� (auxiliares). Glavni glagoli su oni koji ImajU potpuno znaćenje, tvoreći samu rećenićnu jezgru:

Estudo portugues.

(U ćim portugalski.)

Resolverei este problema.

(Riješit ću ovaj problem.)

Comprei um livro.

(Kupio sam knjigu.)

P?moćni su pak oni glagoli koji, lišeni posve iIi djelomićno vlastIta znaćenja, stoje uz nominalne glagolske oblike glavnog gla?ola tvoreći s njima izraze koji poprimaju posebne znaćenjske niJanse:

Tenho estudado portugues.

(Studiram portugalski.; tj. 'Poćeo sam ga studirati i još uvijek ga studiram'.)

Hei-de resolver este problema.

(Svakako moram riješiti ovaj problem.) iIi

(Čvrsto sam nakanio riješiti ovaj problem.)

Um livro Joi comprado por mim.

(Ja sam kupio knjigu.)

Pomoćni glagoli i njihova uporaba U portugalskom jeziku najviše se rabe pomoćni glagoli ter

(,imati'), ha ver ('postojati'; imati'), ser (,biti') i estar ('biti') . Od ostalih glagola koji u nekim prilikama mogu biti pomoćni glagoli valja navesti glagole ir (,ići') , vir ('doći') , andar (,hodati', 'ići') , ficar ('ostati') i acabar (,završiti') . Na svakog pojedinog od njih osvrnut ćemo se ukratko u idućem prikazu.

• Teri haverupotrebljavaju se: a) s participom glavnoga glagola za tvorbu složenih vremena (u

aktivu) kojima se oznaćuje da je neka radnja završena, ponovljena ili nastavljena:

Tenho Jeito exercicios.

(I dalje vježbam.)

Havfamos comprado livros.

(Bili smo kupili knjige.)

b) s infinitivom glavnoga glagola kojemu prethodi prijedlog de za izražavanje obveze (moranja, trebanja) ili ćvrste nakane da se što ućini:

Tenho de Jazer exercicios.

(Moram vježbati.)

Havemos de comprar livros.

(Moramo kupiti knjige.) iIi:

(Kupit ćemo knjige po svaku cijenu.)

• Ser se upotrebljava s participom glavnoga glagola za tvorbu pasiva kojim se izražava radnja:

Exercicios Joram Jeitos por mim.

(Ja sam vježbao.)

Livros serđo comprados por n6s.

(Mi ćemo kupiti knjige.)

• Estarse upotrebljava:

a) s participom glavnoga glagola za tvorbu pasiva kojim se izražava stanje:

Estou arrependido do que fiz.

(Kajem se za ono što sam učinio.)

Estamos bebedos.

(Pijani smo.) b) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog a ili

gerundiv za označivanje trajanja neke radnje:

Estava a ouvir mUsica. ili Estava ouvindo musica.

(Slušao je glazbu.)

e) s infinitivom glavnog glagola kojem prethodi prijedlog para za izražavanje radnje koja će se uskoro neizbježno dogoditi ili za izražavanje namjere da se ostvari radnja izražena glavnim glagolom:

O aviao esta para chegar.

(Zrakoplov samo što nije stigao.)

Ha dias estou para visita-Io.

(Već par dana se spremam posjetiti ga.)

d) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog porka

ko bi se naznačilo da se radnja koja je već trebala biti ostvarena još nije ostvarila: O trabalho esta por terminar.

(Trebalo bi dovršiti posao.)

A carta ficou por escrever.

(Trebali bismo napokon napisati pismo.)

• Ir se upotrebljava:

a) s gerundivom glavnoga glagola za izražavanje radnje koja se zbiva postupno ili se ponavlja nekoliko puta:

O navio ia encostando ao cais.

(Brod je postupno pristajao uz obalu.)

Os convidados iam chegando de autom6vel.

(Uzvanici su malo pomalo pristizali automobilom.)

b) s infinitivom glavnoga glagola za izražavanje čvrste nakane da se obavi neka radnja ili za izražavanje sigurnosti da će ta radnja biti ostvarena u bliskoj budućnosti:

Vou procurar o medico.

(Potražit ću liječnika.)

O navio vai partir.

(Lađa će krenuti. )

• Vir se upotrebljava:

a) s gerundivom glavnoga glagola za izražavanje radnje koja se odvija postupno (vidi također glagol ir) :

Vinha rompendo a madrugada.

(Svanjivalo je.)

Venho tratando desse assunto.

(Vodim brigu o tome.)

b) s infinitivom glavnoga glagola da se naznači kretanje prema određenom eilju ili namjera da se obavi neka radnja:

Veio fazer compras.

(Otišao je u kupovinu.)

Vieste interromper-me o trabalho.

(Došao si me prekinuti u poslu.)

e) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog a za izražavanje konačnog rezultata neke radnje:

Vim a saber disso muito tarde.

(Doznao sam za to vrlo kasno.)

O inquerito veio a esclarecer esse problema.

(Istraga je razjasnila taj problem.)

d) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog de za izražavanje radnje koja je netom završena:

Eles vern de chegar.

(Oni su upravo došli.)

• Andar se, slično glagolu estar, upotrebljava s infinitivom glavnoga glagola kojemu prethodi prijedlog a ili gerundivom kako bi se izrazilo trajanje neke radnje:

Ando a ler os cldssicos. ili

Ando lendo os c1assicos.

(Već duže vrijeme čitam klasike.)

• Ficarse upotrebljava:

a) za tvorbu pasiva kojim se izražava promjena stanja:

Ficou rnolhado.

(Smočio se.)

b) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog a ili gerundivom za izražavanje trajanja radnje koja se uobičajeno obavlja ili koja traje duže od one izražene glagolom estar:

Ficava a can tar ili:

Ficava cantando.

(Običavala je pjevati.) ili:

(Pjevala je.)

c) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog por kako bi se naznačilo da se radnja koja je već trebala biti ostvarena još nije ostvarila (vidjeti također glagol estar) :

O trabalho ficou por terrninar.

(Trebalo bi završiti posao.)

• Acabar se upotrebljava s infinitivom glavnog glagola kojem prethodi prijedlog de za izražavanje netom završene radnje:

O aviao acabou de aterrar.

(Zrakoplov je upravo sletio.)

Nomenklatura najčešćih glagolskih oblika

Budući da se portugalski nazivi za označivanje glagolskih oblika prilično razlikuju od hrvatskih, navodimo najčešće upotrebljavane izraze:

Portugalski Hrvatski

presente prezent

preterito imperfeito imperfekt

preterito perfeito aorist

preterito perfeito composto perfekt

preterito mais-que-perfeito pluskvamperfekt

preterito mais-que-perfeito anterior pretprošio složeno vrijeme

futuro do presente futur I.

futuro do presente composto futur II. (egzaktni)

futuro do preterito kondicional sadašnji

futuro do preterito composto kondicional prošli

participio regular pravilni particip

participio irregular nepravilni particip

Tablični prikaz jednostavnih glagolskih vremena pomoćnih glagola ter, haver, ser i estar

INDICATIVO

Presente

tenho hei sou estou

tens Ms es estas

tem M e esta

temos havemos somos estamos

tendes haveis sois estais

tem hao sao estan

Preterito imperj'eito

tinha havia era estava

tinhas havias eras estavas

tinha havia era estava

tinhamos haviamos eramos estavamos

tinheis havieis ereis estaveis

tinham haviam eram estavam

Preterito perj'eito

tive houve fui estive

tiveste houveste foste estiveste

teve houve foi esteve

tivemos houvemos fomos estivemos

tivestes houvestes fostes estivestes

tiveram houveram foram estiveram

Preterito mažs-que-per!eito

tivera houvera fora estivera

tiveras houveras foras estiveras

tivera houvera fora estivera

tiveramos houveramos fOramos estiveramos

tivereis houvereis foreis estivereis

tiveram houveram foram estiveram

Futuro do presente

terei haverei serei estarei

teras haven is seras estaras

teni havera sera estara

teremos haveremos seremos estaremos

tereis havereis sereis estareis

teran haverao serao estarao

Futuro do preterito

teria haveria seria estaria

terias haverias serias estarias

teria haveria seria estaria

teriamos haveriamos seriamos estariamos

terieis haverieis serieis estarieis

teriam haveriam seriam estariam

CONJUNCTIVO IMPERATIVO

Presente tem se esta

tenha haja seja esteja tende havei sede estai tenhas haj as sejas estejas

tenha haj a seja esteja

tenhamos hajamos sejamos estejamos FORMAS NOMINAIS

tenhais haj ais sejais estejais Infinitivo impessoal

tenham haj am sejam estejam ter I haver I ser I estar

Preterito imper/eito Infinitivo pessoaZ

ter haver ser estar tivesse houvesse fosse estivesse

teres haveres seres estares tivesses houvesses fosses estivesses

ter haver ser estar tivesse houvesse fosse estivesse

termos havermos sermos estarmos tivessemos houvessemos fOssemos estivessemos

terdes haverdes serdes estardes tivesseis houvesseis fOsseis estivessesis

terem haverem serem estarem tivessem houvessem fossem estivessem

Gerundio

Futuro tendo havendo sendo estando

tiver houver for estiver

tiveres houveres fores estiveres

tiver houver for estiver Participio

tivermos houvermos formos estivermos tido havido sido estado

tiverdes houverdes fordes estiverdes

tiverem houverem forem estiverem

Paradigma jednostavnih glagolskih vremena pravilnih glagola triju konjugacija - aktivni oblik

INDICATIVO

Presente

lavar (prati) meter (staviti) partir (otići)

lava meto parta

lavas metes partes -

lava mete parte

lavarnos metemos partimos

lavais meteis partis

lavam metem partem

Preterito imperfeito

lavava metia partia

lavavas metias partias

lavava metia partia

lavavamos metlamos partfamos

lavaveis metieis partieis

lavavam metiam partiam

Preterito perfeito

lavei meti parti

lavaste meteste partiste

lavou meteu partiu

lavamos meternos partimos

lavastes metestes partistes

lavaram meteram partiram

Preterito mais-que-perfeito

lavara metera partira

lavaras meteras partiras


lavaramos meteramos partlramos

lavareis metereis partireis

lavaram meteram partiram

Futuro do presente

lavarei meterei partirei

lavaras metenis partiras


lavaremos meteremos partiremos

lavareis metereis partireis

lavarao meterao partirao

Futuro do preterito

lavaria meteria partiria

lavarias meterias partirias

lavaria meteria partiria

lavariamos meteriamos partiriamos

lavarfeis meterieis partirieis

lavariam meteriam partiriam

CONJUNCTIVO IMPERATIVO

Presente lava mete parte

lave meta parta lavai metei parti

laves metas partas

lave meta parta

lavemos metamos partamos FORMAS NOMINAIS laveis metais partais Infinitivo impessoal lavem metam partam

I l lavar partir meter

Preterito impeifeito Infinitivo pessoa l

lavasse metesse partisse lavar meter partir

lavasses metesses partisses lavares meteres partires

lavasse metesse partisse lavar meter partir

lavassemos metessemos partissemos lavarmos metermos partirmos

lavasseis metesseis partisseis lavardes meterdes partirdes

lavassem metessem partissem lavarem meterem partirem

Futuro Gerundio

lavar meter partir lavando metendo partindo

lavares meteres partires

lavar meter partir

lavarmos metermos partirmos Participio

lavardes meterdes partirdes lavado metido partido

lavarem meterem partirem

Paradigma složenih glagolskih vremena pravilnih glagola triju konjugacija - aktivni oblik

INDICATIVO

Preterito perfeito composto

tenho (hei) lavado tenho (hei) metido tenho (hei) partido

tens (Ms) lavado tens (has) metido tens (has) partido

tem (M) lavado tem (ha) metido tem (ha) partido

temos (havemos) temos (havemos) temos (havemos) lavado metido partido

tendes (haveis) tendes (haveis) tende s (haveis) lavado metido partido

tem (hao) lavado tem (hao) metido tem (hao) partido

Preterito mais-que-perfeito composto

tinha (havia) lavado tinha (havia) metido tinha (havi� partido

tinhas (havias) lavado tinhas (havias) metido tinhas (havias) partido

tinha (havia) lavado tinha (havia) metido tinha (havia) partido

tinhamos (haviamos) tinhamos (haviamos) tinhamos (haviamos) lavado metido partido

tinheis (havieis) tinheis (havieis) tinheis (havieis) lavado metido partido

tinham (haviam) tinham (haviam) tinham (haviam) lavado metido partido

Preterito mais-que-perfeito anterior

tivera (houvera) tivera (houvera) tivera (houvera) lavado metido partido

tiveras (houveras) tiveras (houveras) tiveras (houveras) lavado metido partido

tivera (houvera) tivera (houvera) tivera (houvera) lavado metido partido

tiveramos tiveramos tiveramos (houveramos) lavado (houveramos) metido (houveramos) partido

tivereis (houvereis) tivereis (houvereis) tivereis (houvereis) lavado metido partido

tiveram (houveram) tiveram (houveram) tiveram (houveram) lavado metido partido

Futuro do presente composto

terei (haverei) terei (haverei) terei (haverei) lavado metido partido

teras (haveras) teras (haveras) teras (haveras) lavado metido partido

tera (havera) tera (havera) tera (havera) lavado metido partido

teremos (haveremos) teremos (haveremos) teremos (haveremos) lavado metido partido

tereis (havereis) tereis (havereis) tereis (havereis) lavado metido partido

terao (have rao ) terao (haverao) terao (haverao ) lavado metido partido

Futuro do preterito composto

teria (haveria) teria (haveria) teria (haveria) lavado metido partido


tivesse (houvesse) tivesse (houvesse) tivesse (houvesse) terias (haverias) terias (haverias) terias (haverias)

lavado metido partido


tivesses (houvesses) tivesses (houvesses) tivesses (houvesses) teria (haveria) teria (haveria) teria (haveria)


teriamos teriamos teriamos (haveriamos) lavado (haveriamos) metido (haveriamos) partido


tivesse (houvesse) tivesse (houvesse) tivesse (houvesse) lavado metido partido

tivessemos tivessemos tivessemos

terieis (haverieis) terieis (haverieis) terieis (haverieis) lavado metido partido

(houvessemos) (houvessemos) (houvessemos) lavado metido partido

teriam (haveriam) teriam (haveriam) teriam (haveriam) lavado metido partido

tivesseis tivesseis tivesseis (houvesseis) lavado (houvesseis) metido (houvesseis) partido

tivessem tivessem tivessem (houvessem) lavado (houvessem) metido (houvessem) partido

CONJUNCTIVO

Preterito perfeito composto Futuro composto

tenha (haja) lavado tenha (haja) metido tenha (haja) partido tiver (houver) tiver (houver) tiver (houver)

tenhas (haj as) lavado tenhas (hajas) metido tenhas (haj as) partido lavado metido partido

tenha (haj a) lavado tenha (haja) metido tenha (haja) partido

tenhamos (haj amos) tenhamos (haj amos) tenhamos (haj amos) lavado metido partido

tenham (haj am) tenham (haj am) tenham (haj am) lavado metido partido

tiveres (houveres) tiveres (houveres) tiveres (houveres) lavado metido partido

tiver (houver) tiver (houver) tiver (houver) lavado metido partido

tivermos (houvermos) tivermos (houvermos) tivermos (houvermos) lavado metido partido

tiverdes (houverdes) tiverdes (houverdes) tiverdes (houverdes) lavado metido partido

tiverem (houverem) tiverem (houverem) tiverem (ho uverem) lavado metido partido

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo impessoal composto

ter lavado l ter rnetido I ter partido

Infinitivo pessoa l composto

ter (haver) ter (haver) ter (haver) lavado metido partido

teres (haveres) teres (haveres) teres (haveres) lavado metido partido

ter (haver) ter (haver) ter (haver) lavado metido partido

termos (havermos) termos (havermos) termos (havermos) lavado metido partido

terdes (haverdes) terdes (haverdes) terdes (haverdes) lavado metido partido

terem (haverem) terem (haverem) terem (haverem) lavado metida partido

Gerundio composto

tendo lavado I tendo metido l tendo partido

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija -povratni oblik

INDICATIVO

Presente

lavo-me meto-me parto-me

lavas-te metes-te partes-te

lava-se mete-se parte-se

lavamo-nos metemo-nos partimo-nos

lavais-vos meteis-vos partis-vos

lavam-se metem-se partem-se


lavava-me metia-me partia-me

lavavas-te metias-te partias-te

lavava-se metia-se partia-se

lavavamo-nos metiamo-nos partiamo-nos

lavaveis-vas metieis-vos partieis-vos

lavavam-se metiam-se partiam-se

Preterito perfeito

lavei-me meti-me parti-me

lavaste-te meteste-te partiste-te

lavau-se meteu-se partiu-se

lavamo-nos metema-nos partima-nas

lavastes-vos metestes-vos partistes-vos

lavaram-se meteram-se partiram-se

Preterito perfeito composto Futuro do presente

tenho-me lavado tenho-me metido tenho-me partido lavar-me-ei meter-me-ei partir-me-ei

tens-te lavado tens-te metido tens-te partido lavar-te-as meter-te-as partir-te-as

tem-se lavado tem-se metido tem-se partido lavar-se-a meter-se-a partir-se-a ,

terno-nos lavado terno-nos metido terno-nos partido lavar-nos-emos meter-nos-emos partir-nos-emos

tendes-vos lavado tendes-vos metido tendes-vos partido lavar-vos-eis meter-vos-eis partir-vos-eis

tem-se lavado tem-se metido tem-se partido lavar-se-ao meter-se-ao partir-se-ao

Preterito mais-que-perfeito Futuro do presente composto

lavara-me metera-me partira-me ter-me-ei lavado ter-me-ei metido ter-me-ei partido

lavaras-te meteras-te partiras-te ter-te-as lavado ter-te-as metido ter-te-as partido

lavara-se metera-se partira-se ter-se-a lavado ter-se-a metido ter-se-a partido

lavaramo-nos meteramo-nos partiramo-nos ter-nos-emos lavado ter-nos-emos metido ter-nos-emos partido

lavareis-vos metereis-vos partireis-vos ter-vos-eis lavado ter-vos-eis metido ter-vos-eis partido

lavaram-se meteram-se partiram-se ter-se-ao lavado ter-se-ao metido ter-se-ao partido

Preterito mais-que-perfeito composto Futuro do preterito

tinha-me lavado tinha-me metido tinha-me partido lavar -me-ia meter-me-ia partir-me-ia

tinhas-te lavado tinhas-te metido tinhas-te partido lavar -te-ias meter-te-ias partir-te-ias

tinha-se lavado tinha-se metido tinha-se partido lavar-se-ia meter-se-ia partir-se-ia

tinhamo-nos lavado tinhamo-nos metido tinhamo-nos partido lavar-nos-iamos meter-nos-iamos partir-nos-iamos

tinheis-vos lavado tinheis-vos metido tinheis-vos partido lavar -vos-ieis meter-vos-ieis partir -vos-ieis

tinham-se lavado tinham-se metido tinham-se partido lavar -se-iam meter-se-iam partir-se-iam

Futuro do preterito composto Preterito perfeito

ter-me-ia lavado ter-me-ia metido ter-me-ia partido

ter-te-ias lavado ter-te-ias metido ter-te-ias partido

ter-se-ia lavado ter-se-ia metido ter-se-ia partido

(que) me tenha (que) me tenha (que) me tenha lavado metido partido

(que) te tenhas (que) te tenhas (que) te tenhas lavado metido partido

ter-nos-iamos lavado ter-nos-iamos metido ter-nos-iamos partido (que) se tenha (que) se tenha (que) se tenha ter-vos-ieis lavado ter-vos-ieis metido ter-vos-ieis partido lavado metido partido

ter-se-iam lavado ter-se-iam metido ter-se-iam partido (que) nos tenhamos (que) nos tenhamos (que) nos tenhamos lavado metido partido

(que) vos tenhais (que) vos tenhais (que) vos tenhais lavado metido partido

CONJUNCTIVO (que) se tenham (que) se tenham (que) se tenham

Presente lavado metido partido

(que) me lave (que) me meta (que) me parta

(que) te laves (que) te metas (que) te partas

(que) se lave (que) se meta (que) se parta Preterito mais-que-perfeito

(que) nos lavemos (que) nos metamos (que) nos partamos (se) me tivesse (se) me tivesse (se) me tivesse

(que) vos laveis (que) vos metais (que) vos partais lavado metido partido

(que) se lavem (que) se metam (que) se partam (se) te tivesses (se) te tivesses (se) te tivesses lavado metido partido

(se) se tivesse (se) se tivesse (se) se tivesse lavado metido partido

Preterito imperfeito (se) nos tivessemos (se) nos tivessemos (se) nos tivessemos (se) me lavasse (se) me metesse (se) me partfsse lavado metido partido

(se) te lavasses (se) te metesses (se) te partisses

(se) se lavasse (se) se metesse (se) se partisse

(se) nos lavassemos (se) nos metessemos (se) nos partissemos

(se) vos tivesseis (se) vos tivesseis (se) vos tivesseis lavado metido partido

(se) se tivessem (se) se tivessem (se) se tivessem lavado metido partido

(se) vos lavasseis (se) vos metesseis (se) vos partisseis

(se) se lavassem (se) se metessem (se) se partissem

Futuro Infinitivo impessoaZ composto

(se) me lavar (se) me meter (se) me partir ter- se lavado I ter-se metido I ter-se partido

(se) te lavares (se) te meteres (se) te partires

(se) se lavar (se) se meter (se) se partir

(se) nos lavarmos (se) nos metermos (se) nos partirmos Infinitivo pessoa Z

(se) vos lavardes (se) vos meterdes (se) vos partirdes lavar-me meter-me partir-me

(se) se lavarem (se) se meterem (se) se partirem lavares-te meteres-te partires-te

lavar-se meter-se partir-se

Futuro composto lavarmo-nos metermo-nos partirmo-nos

(se) me tiver lavado (se) me tiver metido (se) me tiver partido lavardes-vos meterdes-vos partirdes-vos

(se) te tiveres lavado (se) te tiveres metido (se) te tiveres partido lavarem-se meterem-se partirem-se

(se) se tiver lavado (se) se tiver metido (se) se tiver partido

(se) nos tivermos (se) nos tivermos (se) nos tivermos

lavado metido partido Infinitivo pessoa Z composto

(se) vos tiverdes (se) vos tiverdes (se) vos tiverdes ter-me lavado ter-me metido ter-me partido

lavado metido partido teres-te lavado teres-te metido teres-te partido

(se) se tiverem (se) se tiverem (se) se tiverem lavado metido partido

ter-se lavado ter-se metido ter-se partido

termo-nos lavado termo-nos metido termo-nos partido

terdes-vos lavado terdes-vos metido terdes-vos partido

IMPERATIVO terem-se lavado terem-se metido terem-se partido

lava-te mete-te parte-te

lavai-vos metei-vos parti-vos Gerundio

lavando-se I metendo-se I partindo-se

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo impessoaZ Gerundio preterito

lavar-se I meter-se I partir-se tendo-se lavado I tendo-se metido I tendo-se partido

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija -zamjenički oblik

INDICATIVO

Presente

lavo-o meto-o parto-o

lava-lo mete-lo parte-lo

lava-o mete-o parte-o

lavamo-Io metemo-Io partimo-Io

lavai-Io metei-Io parti-lo

lavam-no metem-no partem-no


lavava-o metia-o partia-o

lavava-Io metia-Io partia-Io

lavava-o metia-o partia-o

lavavamo-Io metiamo-Io partiamo-Io

lavavei-Io medei-Io partiei-Io

lavavam-no metiam-no partiam-no

Preterito perfeito

lavei-o meti-o parti-o

lavaste-o meteste-o partiste-o

lavou-o meteu-o partiu-o

lavamo-Io metemo-Io partimo-Io

lavaste-Io meteste-Io partiste-Io

lavaram-no meteram-no partiram-no

� •..

Preterito perfeito composto

tenho-o lavado tenho-o metido tenho-o partido

ten-lo lavado ten-lo metido ten-lo partido

tem-no lavado tem-no metido tem-no partido

terno-lo lavado terno-lo metido terno-lo partido

tende-lo lavado tende-lo metido tende-lo partido

tem -no lavado tem-no metido tem-no partido

Preterito mais-que-perfeito

lavara-o metera-o partira-o

lavara-Io metera-lo partira-Io

lavara-o metera-o partira-o

lavaramo-Io meteramo-Io partiramo-Io

lavarei-Io meterei-Io partirei-Io

lavaram-no meteram-no partiram -no


tinha-o lavado tinha-o metido tinha-o partido

tinha-Io lavado tinha -lo metido tinha-Io partido

tinha-o lavado tinha-o metido tinha-o partido

tinhamo-Io lavado tinhamo-Io metido tinhamo-Io partido

tinhei-Io lavado tinhei-Io metido tinhei-Io partido

tinham -no lavado tinham-no metido tinham -no partido

Futuro do presente Futuro do preterito composto

lava-Io-ei mete-Io-ei parti-Io-ei te-Io-ia lavado te-Io-ia metido te-Io-ia partido

lava-lo-as mete -lo-as parti -lo-as te-Io-ias lavado te-Io-ias metido te-Io-ias partido

lava-lo-a mete lo-a parti -lo-a te-Io-ia lavado te-Io-ia metido te-Io-ia partido

lava -lo-emos mete -lo-emos parti -lo-emos te-Io-iamos lavado te-Io-iamos metido te-Io-iamos partido

lava-lo-eis mete -lo-eis parti -lo-eis te-lo-ieis lavado te-lo-ieis metido te-lo-ieis partido

lava-Io-ao mete -lo-ao parti -lo-ao te-Io-iam lavado te-Io-iam metido te-Io-iam partido

CONJUNCTIVO

Futuro do presente composto Presente

te-Io-ei lavado te-Io-ei metido te-Io-ei partido (que) o lave (que) o meta (que) o parta te-lo-as lavado te-lo-as metido te-lo-as partido (que) o laves (que) o metas (que) o partas

te-lo-a lavado te-lo-a metido te-lo-a partido (que) o lave (que) o meta (que) o parta

te-Io-emos lavado te-Io-emos metido te-Io-emos partido (que) o lavernos (que) o metamos (que) o partamos

te-Io-eis lavado te-Io-eis metido te-Io-eis partido (que) o laveis (que) o metais (que) o partais

te-Io-ao lavado te-Io-ao metido te-Io-ao partido (que) o lavem (que) o metam (que) o partam


Futuro do preterito (se) o lavasse (se) o metesse (se) o partisse lava-Io-ia mete-Io-ia parti-Io-ia (se) o lavasses (se) o metesses (se) o partisses lava-Io-ias mete -lo-ias parti -lo-ias (se) o lavasse (se) o metesse (se) o partisse lava-Io-ia mete -lo-ia parti -lo-ia (se) o lavassemos (se) o metessemos (se) o partissemos

lava-Io-iamos mete -lo-iamos parti -lo-iamos (se) o lavasseis (se) o metesseis (se) o partisseis lava-Io-ieis mete -lo-ieis parti -lo-ieis (se) o lavassem (se) o metessem (se) o partissem lava-Io-iam mete -lo-iam parti -lo-iam

Preterito perfeito Futuro

(que) o tenha (que) o tenha (que) o tenha (se) o lavar (se) o meter (se) o partir

lavado metido partido (se) o lavares (se) o meteres (se) o partires

(que) o tenhas (que) o tenhas (que) o tenhas (se) o lavar (se) o meter (se) o partir

lavado metido partido (se) o lavarmos (se) o metermos (se) o partirmos (que) o tenha (que) o tenha (que) o tenha

lavado metido partido (se) o lavardes (se) o meterdes (se) o partirdes

(que) o tenhamos (que) o tenhamos (que) o tenhamos (se) o lavarem (se) o meterem (se) o partirem


(que) o tenhais (que) o tenhais (que) o tenhais lavado metido partido Futuro composto

(que) o tenham (que) o tenham (que) o tenham (se) o tiver lavado (se) o tiver metido (se) o tiver partido

lavado metido partido (se) o tiveres lavado (se) o tiveres metido (se) o tiveres partido

(se) o tiver lavado (se) o tiver metido (se) o tiver partido

(se) o tivermos lavado (se) o tivermos metido (se) o tivermos partido

Preterito mais-que-perfeito (se) o tiverdes lavado (se) o tiverdes metido (se) o tiverdes partido

(se) o tivesse lavado (se) o tivesse metido (se) o tivesse partido (se) o tiverem lavado (se) o tiverem metido (se) o tiverem partido

(se) o tivesses lavado (se) o tivesses metido (se) o tivesses partido

(se) o tivesse lavado (se) o tivesse metido (se) o tivesse partido IMPERATIVO

(se) o tivessemos (se) o tivessemos (se) o tivessemos lavado metido partido lava-o mete-o parte-o

(se) o tivesseis lavado (se) o tivesseis metido (se) o tivesseis partido lavai-o metei-o parti-o

(se) o tivessem lavado (se) o tivessem metido (se) o tivessem partido

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo impessoal

lava-lo I mete-lo I parti-lo

Infinitivo impessoal preterito

te-lo lavado I te-lo metido I te-lo partido

Infinitivo pessoaZ

lava-lo mete-lo parti-lo lavare-Io metere-Io partire-Io lava-lo mete-lo parti-lo

lavarmo-Io metermo-Io partimo-Io lavarde-Io meterde-Io partirde-Io

lavarem-no meterem-no partirem-no

Infinitivo pessoa Z preterito

te-lo lavado te-lo metido te-lo partido tere-lo lavado tere-lo metido tere-lo partido te-lo lavado te-lo metido te-lo partido

termo-lo lavado termo-lo metido termo-lo partido terde-Io lavado terde-Io metido terde-Io partido

terem -no lavado terem-no metido terem-no partido

Gerundio

lavando-o metendo-o partindo-o

Gerundio preterito

tendo-o lavado I tendo-o metido I tendo-o partido

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija -pasivni oblik

INDICATIVO

Presente

sou louvado sou metido sou partido

es louvado es metido es partido

e louvado e metido e partido

somos louvados somos meti dos somos partidos

so is louvados sois metidos sois partidos

sao louvados sao metidos sao partidos

Preterito imper/eito

era louvado era metido era partido

eras louvado eras metido eras partido

era louvado era metido era partido

eramos louvados eramos metidos eramos partidos

ereis louvados ereis metidos ere is partidos

eram louvados eram metidos eram partidos

Preterito per/eito

fui lavado fui metido fui partido

foste lavado foste metido foste partido

foi lavado foi metido foi partido

fomos lavados fomos metidos fomos partidos

fostes lavados fostes metidos fostes partidos

foram lavados foram metidos foram partidos

Preterito perj'eito composto

tenho si do lavado tenho sido metido tenho sido partido

tens sido lavado tens sido metido tens sido partido

Futuro do presente

serei lavado serei metido serei partido

seras lavado seras metido seras partido

sera lavado sera metido sera partido tem sido lavado tem sido metido tem sido partido

temos sido lavados temos sido metidos temos sido partidos

tendes sido lavados tende s sido metidos tendes sido partidos

tt�m sido lavados tem sido metidos tem sido partidos

seremos lavados seremos metidos seremos partidos

sereis lavados sereis metido sereis partidos

serao lavados serao metidos serao partidos

Futuro do presente composto Preterito mais-que-perfeito

terei sido lavado terei sido metido terei sido partido fora lavado fora metido fora partido

teras sido lavado teras sido metido tenis sido partido foras lavado foras metido foras partido

tera sido lavado tera sido metido tera sido partido fora lavado fora metido fora partido

teremos sido lavados teremos sido metidos teremos sido partidos f6ramos lavados f6ramos metidos f6ramos partidos

tereis sido lavados tereis sido metidos tereis sido partidos fOreis lavados fOreis metidos f6reis partidos

terao sido lavados terao sido metidos terao sido partidos foram lavados foram metidos foram partidos


tinha sido lavado tioha sido metido tinha sido partido

tinhas sido lavado tinhas sido metido tinhas sido partido

tinha sido lavado tinha sido metido tinha sido partido

tinhamos sido lavados tinhamos sido metidos tlnhamos sido partidos

tinheis sido lavados tinheis sido metidos tinheis sido partidos

tinham sido lavados tinham sido metidos tinham sido partidos

Futuro do preterito

seria lavado seria metido seria partido

serias lavado serias metido serias partido

seria lavado seria metido seria partido

serfamos lavados serfamos metidos seriamos partidos

serfeis lavados serfeis metidos serieis partidos

seriam lavados seriam metidos seriam partidos

Futuro do preterito composto Preterito perfeito

teria sido lavado teria sido metido teria sido partido

terias sido lavado terias sido metido terias sido partido teria sido lavado teria sido metido teria sido partido

(que) tenha sido (que) tenha sido (que) tenha sido lavado metido partido

(que) tenhas sido (que) tenhas sida (que) tenhas sida lavado metido partido

teriamos sido lavados teriamos sido metidos teriamos sido partidos

terieis sido lavados terieis sido metidos terieis sido partidos (que) tenha sido (que) tenha sido (que) tenha sido

lavada metido partido teriam sido lavados teriam sido metidos teriam sido partidos (que) tenhamos sido (que) tenhamas sido (que) tenhamos sido

lavados metidos partidos

(que) tenhais sido (que) tenhais sido (que) tenhais sido lavadas metidos partidos CONJUNCTIVO

Presente (que) tenham sido (que) tenham sido (que) tenham sido

lavados metidos partidos (que) seja lavado (que) seja metido (que) seja partido (que) sejas lavado (que) sejas metido (que) sejas partido

(que) seja lavado (que) seja metido (que) seja partido Preterito mais-que-perfeito (que) sejamos lavados (que) sejamos metidos (que) sejamos partidos (que) sejais lavados (que) sejais metidos (que) sejais partidos (que) sejam lavados (que) sejam metidos (que) sejam partidos

(se) tivesse sida (se) tivesse sida (se) tivesse sida lavada metida partida

(se) tivesses sida (se) tivesses sida (se) tivesses sida lavado metida partida

(se) tivesse sida (se) tivesse sida (se) tivesse sida lavada metida partida

Preterito imperfeito (se) tivessemas sida (se) tivessemos sida (se) tivessemas sida

lavadas metidas partidos (se) fosse lavado (se) fosse metido (se) fosse partido

(se) fosses lavado (se) fosses metido (se) fosses partido (se) fosse lavado (se) fosse metido (se) fosse partido

(se) tivesseis sida (se) tivesseis sida (se) tivesseis sida lavadas metidos partidas

(se) tivessem sida (se) tivessem sida (se) tivessem sida lavadas metidas partidas

(se) fOssemos lavadas (se) fOssemos metidas (se) fOssemos partidas (se) fOsseis lavados (se) fosseis metidos (se) fOsseis partidos

(se) fossem lavados (se) fossem metidos (se) fossem partidos

Futuro

(se) for lavado (se) for metido (se) for partido

(se) fores lavado (se) fores metido (se) fores partido

(se) for lavado (se) for metido (se) for partido

(se) formos lavados (se) formos metidos (se) formos partidos

(se) fordes lavados (se) fordes metidos (se) fordes partidos

(se) forem lavados (se) forem metidos (se) forem partidos

Futuro composto

(se) tiver sido (se) tiver sido (se) tiver sido lavado metido partido

(se) tiveres sido (se) tiveres sido (se) tiveres sido lavado metido partido

(se) dver sido (se) dver sido (se) tiver sido lavado metido partido

(se) tivermos sido (se) tivermos sido (se) tivermos sido lavados metidos partidos

(se) tiverdes sido (se) tiverdes sido (se) tiverdes sido lavados metidos partidos

(se) tiverem sido (se) tiverem sido (se) tiverem sido lavados metidos partidos

IMPERATIVO

se lavado se metido se partido

sede lavados sede metidos sede partidos

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo impessoaZ

ser lavado I ser metido I ser partido

Infinitivo impessoaZ preterito

ter sido lavado I ter sido metido I ter sido partido

Infinitivo pessoal

ser lavado ser metido ser partido

seres lavado seres metido seres partido

ser lavado ser metido ser partido

sermos lavados sermos metidos sermos partidos

serdes lavados serdes metidos serdes partidos

serem lavados serem metidos serem partidos

Infinitivo pessoal preterito

ter sido lavado ter sido metido ter sido partido

teres sido lavado teres sido metido teres sido partido

ter sido lavado ter sido metido ter sido partido

termos sido lavados termos sido metidos termos sido partidos

terdes sido lavados terdes sido metidos terdes sido partidos

terem sido lavados terem sido metidos terem sido partidos

Gerundio

sendo lavado I sendo metido I sendo partido

Gerundio preterito

tendo sido lavado I tendo sido metido l tendo sido partido

Tvorba glagolskih vremena i načina

Kako se uostalom na temelju prije navedenih paradigma pravilnih glagola triju konjugacija može razabrati, indikativ prezenta tvori se tako da se infinitivnoj osnovi glagola (lav-, met-, part-) dodaju nastavci -o, -as, -a, -amos, -ais, -am za prvu; -o -es, -e, -emos, -eis, -em za drugu; -o, -es, -e, - imos, -is, -em za treću konjugaciju.

Od indikativa prezenta tvore se indikativ imperfekta, konjunktiv prezenta i imperativ.

Indikativ imperfekta tvori se od osnove indikativa prezenta (lav-, met-, par-) kojoj se dodaju nastavci -ava, -avas, -ava, -avamos, -aveis, -avam za prvu; odnosno -ia, -ias, -ia, -iamos, -ieis, -iam za drugu i treću konjugaciju. Izuzetak su glagoli ser, ter, vir i por (,staviti') kojima prvo lice indikativa imperfekta glasi era, tinha, vinha i punha.

Konjunktiv prezenta tvori se od osnove prvog lica indikativa prezenta kojoj se dodaju nastavci -e, -es, -e, -emos, -eis, -em za prvu; odnosno -a, -as, -a, -amos, -ais, -am za drugu i treću konjugaciju. Iznimka su glagoli haver, ser, estar, dar ('dati') ' ir, querer i saber (,znati') kojima prvo lice u konjunktivu prezenta glasi: haja, seja, esteja, de, va, queira i saiba.

Imperativ ima poseban oblik samo za drugo lice jednine i množine, a sva su ostala lica 'posuđena' od konjunktiva prezenta. Kada je pak glagol u niječnom obliku, imperativni se oblici ne smiju upotrebljavati, već se umjesto njih upotrebljava isključivo konjunktiv prezenta. Poseban oblik za drugo lice jednine i množine izvodi se od drugog lica indikativa prezenta odbacivanjem završnog -s: lava(s), meters), parte(s), odnosno la vai (s), metei(s), parties). Iznimka je glagol ser kojemu imperativ glasi se, odnosno sede. Glagoli dizer ('reći') , Jazer ('činiti') i trazer ('nositi') u drugom licu jednine imperativa obično gube završno -e: diz, Jaz, traz. Jednako se ponašaju i glagoli sa završetkom na -uzir: aduzir ('navesti') , traduzir ('prevesti') i drugi, kojima drugo lice jednine u imperativu također gubi završno -e: aduz, traduz.

Indikativ aorista tvori se tako da se infinitivnoj osnovi glagola (lav-, met-, part-) dodaju nastavci -ei, -aste, -ou, -amos, -astes,

-aram za prvu, - i -este, -eu, -emos, -estes, -eram za drugu, a -i, -iste, -iu, -imos, -istes, -iram za treću konjugaciju.

Od indikativa aorista tvore se indikativ pluskvamperfekta te konjuktiv imperfekta i futura.

Indikativ pluskvamperfekta tvori se tako da se osnovi indika -tiva aorista (koja se dobije tako da se od drugog lica jednine ili prvog lica množine odbije nastavak -aste, -este ili -iste, odnosno -amos, -emos ili -imos) dodaju nastavci -ara, -aras, -ara, -aramos, -areis, -aram za prvu, -era, -eras, -era, -eramos, -ereis, -eram za drugu, a -ira, iras, -ira, -iramos, -zreis, -iram za treću konjugaciju.

Konjunktiv imperfekta tvori se od osnove indikativa aorista kojoj se dodaju nastavci: -asse, -asses, -asse, -assemos, -asseis, -assem za prvu, -esse, -esses, -esse, -essemos, -esseis, -essem za drugu, a -isse, -isses, -isse, -issemos, -zsseis, -issem za treću konjugaciju.

Konjunktiv futura I. tvori se od osnove indikativa aorista kojoj se dodaju nastavci: -ar, -ares, -ar, -armos, -ardes, -arem za prvu, -er, -eres, -er, -ermos, -erdes, -erem za drugu, a - ir, -ires, -ir, -irmos, -irdes, -irem za treću konjugaciju.

Od neosobnog infinitiva tvore se futur 1., kondicional, osobni infinitiv, gerundiv i particip.

Futur I. tvori se tako da se neosobnom infinitivu dodaju nastavci -ei, -as, -a, -emos, -eis, -ilo (koji vrijede za sve tri konjugacije) . Izuzetak su glagoli dizer, Jazer i trazer kojima prvo lice futura I. glasi: direi, Jarei, tra rei.

Kondicional sadašnji tvori se tako da se neosobnom infinitivu dodaju nastavci -ia, -ias, -ia, -zamos, -zeis, -iam (koji vrijede za sve tri konjugacije). Izuzetak su glagoli dizer, Jazer i trazerkojima prvo lice kondicionala sadašnjega glasi: diria, Jaria, tra ria.

Osobni infinitiv tvori se tako da se neosobnom infinitivu dodaju nastavci -es (drugo lice jednine) te -mos, -des, -em (prvo, drugo i treće lice množine).

Gerundiv se tvori tako da se infinitivnoj osnovi doda nastavak -ando za prvu, -endo za drugu i -indo za treću konjugaciju.

Particip se tvori tako da se infinitivnoj osnovi doda nastavak -ado za prvu odnosno -ido za drugu i treću konjugaciju. Glagoli dizer, escrever ('pisati') , Jazer, ver ('vidjeti') , por, abrir ('otvoriti') ,

eobrir ('pokriti') , vir i njihove izvedenice imaju nepravilni particip: dito, escrito, leito, visto, posto, aberto, eoberto, vindo. Iznimka je glagol prover (,nabaviti') kojem je particip pravilan: provido.

Indikativ perfekta tvori se od indikativa prezenta pomoćnoga glagola ter ili ha ver i participa glavnoga glagola.

Složeni pluskvamperfekt tvori se od indikativa imperfekta pomoćnoga glagola terili haveri participa glavnoga glagola.

Pretpro šio složeno vrijeme tvori se od pluskvamperfekta jednostavnog pomoćnoga glagola ter ili haver i participa glavnoga glagola.

Futur II. (egzaktni) tvori se od futura I. pomoćnog glagola ter ili haver i participa glavnoga glagola.

Kondicional prošli tvori se od kondicionala sadašnjeg pomoćnog glagola terili haveri participa glavnoga glagola.

Konjunktiv perfekta tvori se od konjunktiva prezenta pomoćnoga glagola ter ili ha ver i participa glavnoga glagola.

Konjunktiv pluskvamperfekta tvori se od konjunktiva imperfekta pomoćnoga glagola terili haveri participa glavnoga glagola.

Konjunktiv futura II. (egzaktnog) tvori se od konjunktiva futura I. pomoćnog glagola ter iU ha ver i participa glavnoga glagola.

Složeni neosobni infinitiv tvori se od neosobnog infinitiva pomoćnoga glagola ter ili haveri participa glavnoga glagola.

Složeni osobni infinitiv tvori se od osobnog infinitiva pomoćnoga glagola ter ili ha ver i participa glavnoga glagola.

Složeni gerundiv tvori se od gerundiva pomoćnog glagola ter ili ha ver i participa glavnoga glagola.

Konjugacija nepravilnih glagola

Kad je rijeć o glagolskoj nepravilnosti, valja napomenuti da se ona nipošto ne smije brkati s pravopisnim promjenama u konjugaciji inaće pravilnih glagola. Tako, primjerice, glagoli 1. konjugacije kojima osnova završava na -e, -� i -g ta slova uvijek mijenjaju u -qu, -e i -gu kad je iza njih slovo -e: fiear -fiquei; justi�ar -justieei, ehegar- eheguei. Isto tako, glagoli 2. i 3. konjugacije kojima osnova završava na -c, -g i -gu ta slova uvijek mijenjaju u -f, -j i -g kada su iza njih slova -o ili -a: veneer - ven�o - ven�a; tanger -tanjo - tanja; erguer - ergo - erga; restringir - restrinjo - restrinja; extinguir - extingo - extinga.

Nepravilni glagoli 1. konjugacije

Stvarne glagolske nepravilnosti među glagolima 1 . konjugacije uoćljive su u glagolu estar (koji smo prije tablićno prikazali) i dar te u glagolima koji završavaju na -ear i (mnogo rjeđe) na -iar.

1 . Dar

Glagol dar nepravilan je samo u sljedećim vremenima.

INDICATIVO

Presente Preterito perfeito Preterito mais que per/eito

dou dei dera

das deste deras

da deu dera

damo s demos deramos

dais destes dereis

dao deram deram

CONJUNCTIVO

Presente Preterito imperfeito Preterito mais que perfeito

de desse der

des des ses deres

de desse der

demos des semo s dermos

deis desseis derdes

deem dessem derem

IMPERATIVO

dai

2. Glagoli na -eari -iar

Glagoli koji završavaju na -ear u indikativu i konjunktivu prezenta, kao i u imperativu, iza naglašenog samoglasnika -e umeću samoglasnik -i. Kao primjer neka posluže glagoli passear (,šetati') i anunciar ('navijestiti') :

Indicativo Conjunctivo Imperativo presente presente

passeio passeie

passeias passeies passeie

passeia passeie

passeamos passeemos

passeais paseeis passeai

passeiam passeiem

Glagoli sa završetkom na -iarvećinom imaju pravilan oblik konjugacije:


anuncio anuncie

anuncias anuncies anuncia

anuncia anuncie

anunciamos anunciemos

anunciais anuncieis anunciai

anunciam anunciem

Iznimka su pet glagola te skupine koji se ponašaju kao i glagoli na -ear (jer se u izgovoru redovito brkaju nenaglašena e i l) . To su: ansiar (,strepiti') , incendiar ('zapaliti') ' mediar (,nalaziti se u sredini') , odiar ('mrziti') i remediar ('pomoći', 'naći lijeka') . Kao primjer tablićno ćemo prikazati glagol incendiar.

Indicativo Conjunctivo Imperativo

presente presente

incendeio incendeie

incendeias incendeies incendeia

incendeia incendeie

incendiamos incendiernos

incendiais incendieis incendiai

incendeiam incendeiem

U toj skupini postoji, međutim, i podskupina glagola koji osciliraju između dviju prije navedenih paradigma, pa se jedanput sp režu kao glagol anunciar, a drugi put kao glagol incendiar. To

su glagoli: agenciar (,nastojati', 'poslovati') , eomerciar ('trgovati'), negociar ('pregovarati') , obsequiar (,iskazati poštovanje'), premiar ('nagraditi') i senteneiar ('presuditi') .


Od glagola 2. konjugacije, uz već navedene haver, ser i ter, tablićno ćemo prikazati i sljedeće glagole:

l. Caber

Glagol eaber ('pripadati komu') nepravilan je u indikativu prezenta, aorista i pluskvamperfekta te u konjunktivu prezenta, imperfekta i futura I. Imperativ tog glagola više se ne rabi.

INDICATIVO

Presente Preterito perfeito Preterito mais-que-perfeito

caibo coube coubera

cabes coubeste couberas

cabe coube coubera

cabernos caoubemos couberamos

cabeis coubestes coubereis

cabem couberam couberam

CONJUNCTIVO

Presente Preterito Futuro

imperfeito

caiba coubesse couber

caibas coubesses couberes

caiba coubesse couber

caib amos coubessemos coubermos

caibais coubesseis couberdes

caibam coubessem couberem

2. Creri ler

Glagoli erer ('vjerovati') i ler ('ćitati') nepravilni su u indikativu i konjunktivu prezenta te u imperativu:

Indieativo Conjunetivo Imperativo presente presente

creio lein creia leia

cres les creias leias ere le

ere le creia leia

erernos lemos creiamos leiamos

credes ledes creiais leiais ere de lede

creem leem creiam leiam

Jednako se sprežu i izvedenice tih glagola, npr. deserer ('prestati vjerovati'), reler ('ponovno ćitati') i dr.

3. Dizer

Glagol dizer pravilan je samo u indikativu prezenta i gerundivu. Svi ostali oblici tog glagola su nepravilni.

INDICATIVO

Presente Preterito imperfeito Preterito perfeito

digo dizia disse

dizes dizias disse ste

diz dizia disse

dizemos diziamos dissemos

dizeis dizieis disse ste s

dizem diziam disseram

Preterito Futuro do presente mais-que-perfeito Futuro do preterito

dissera direi diria

disseras dinis dirias

dissera dini diria

disseramos diremos diriamos

dissereis direis dirieis

disseram dirao diriam

CONJUNCTIVO

Presente Preterito imperfeito Futuro

diga dissesse disser

digas dissesses disseres

diga dissesse disser

digamos dissessemos dissermos

digais dissesseis disserdes

digam dissessem disserem

IMPERATIVO

diz(e) dizei

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo Infinitivo Gerundio Participio impessoal pessoal

dizer disser dizendo dito

disseres

diss er

dissermos

disserdes

disserem

Jednako kao glagol dizer sp režu se i izvedenice tog glagola: bendizer ('blagosloviti') , contradizer ('proturjećiti') , desdizer ('poreći') , maldizer ('prokleti') , predizer ('proreći') i dr.

4. Fazer

I taj je glagol pravilan samo u indikativu prezenta i gerundivu, a svi ostali oblici su mu nepravilni.

INDICATIVO


fac;o fazia fiz

fazes fazias fizeste

faz fazia fez

fazemos faziamos fizemos

fazeis fazieis fizestes

fazem faziam fizeram

Preterito Futuro do mais-que-perfeito presente

fizera farei

fizeras fanis

fIZera fara

fIZeramos faremos

fizereis fareis

fizeram farao

CONJUNCTIVO

Presente Preterito imperfeito

fac,:a fIZesse

fac,:as fizesses

fac,:a fizesse

fac,:amos fizessemos

fac,:ais fizesseis

fac,:am fizessem

IMPERATIVO

faz(e) fazei

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo Infinitivo Gerundio impessoaZ pessoal

fazer fazer fazendo

fazeres

fazer

fazermos

fazerdes

fazerem

Futuro do preterito

faria

farias

faria

fariamos

farieis

fariam

Futuro

fizer

fizeres

fIZer

fIZermos

fizerdes

fizerem

Participio

feito

Jednako kao glagolfazer sprežu se i njegove sljedeće izvedenice i složenice: afazer ('naviknuti') , contraJazer ('krivotvoriti') , desJazer (,rašćiniti') , liqueJazer ('rastopiti') , perJazer (,dovršiti') , rareJazer ('razrijediti') , reJazer ('ponovno uraditi') i satisJazer ('zadovoljiti') .

5. Perder

Glagol perder ('gubiti') nepravilan je u indikativu i konjunkivu prezenta te u imperativu.


perco perca

perdes percas perde

perde perca

perdemos percamos

perdeis percais perdei

perdem percam

6. Poder

Glagol poder ('moći') nepravilan je u indikativu prezenta, aorista i pluskvamperfekta te u konjunktivu prezenta, imperfekta i futura I. Imperativ tog glagola više se ne upotrebljava.

INDICATIVO


posso pude pudera

podes pudeste puderas

pode pode pudera

podemos pudemos puderamos

podeis pudestes pudereis

podem puderam puderam

CONJUNCTIVO


possa pudesse puder

possas pudesses puderes

possa pudesse puder

possamos pudessemos pudermos

possais pudesseis puderdes

possam pudessem puderem

7. P(Jr

Por je jedini glagol u portugalskom jeziku koji ima nepravilan infinitiv. Riječ je zapravo o skraćenom obliku staroga portugalskog infinitiva poer ili poer (izvedenoga od latinskoga glagola ponere) .

INDICATIVO


ponho punha pus

poes punhas puseste

poe punha pos

pomos pt1nhamos pusemos

pondes pt1nheis pusestes

poem pUnham puseram

Preterito Futuro do Futuro do

mais-que-perfeito presente preterito

pusera porei poria

puseras ponis porias

pusera poni poria

puseramos porernos poriamos

pusereis poreis porieis

puseram porao poriam

CONJUNCTIVO

Presente Preterito Futuro

imperfeito

ponha pusesse puser

ponhas pus ses ses puseres

ponha pusesse pus er

ponhamos pusessernos pusermos

ponhais pusesseis puserdes

ponham pusessem puserem

IMPERATIVO

poe ponde

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo Infinitivo Gerundio Participio impessoaZ pessoa Z

por por pando posto

pores

por

pormos

pordes

porem

Jednako kao glagol p6r sprežu se i sve njegove izvedenice: antepor ('staviti pred'), apor ('staviti pokraj') , compor ('složiti') , contrapor ('staviti nasuprot') , decompor ('rastvoriti') , depor ('odložiti') , descompor ('rastaviti') , dispor ('raspolagati'), expor (,izložiti') , impor ('nametnuti') , opor ('suprotstaviti') , propor ('predložiti') , repor ('ponovno staviti') , supor ('pretpostaviti') , transpor ('premjestiti') .

8. Prazer

Glagol prazer ('sviđati se') upotrebljava se samo u 3. licu, a nepravilni su mu sljedeći oblici:

INDICATIVO

Presente Preterito Preterito mais-que perfeito per/eito

praz prouve prouvera

CONJUNCTIVO

Preterito imper/eito Futuro

prouvesse prouver

Prema predlošku glagola prazer sp režu se i glagoli aprazer ('ugoditi') i desprazer ('ne sviđati se') .

9. Querer

Glagol querer ('htjeti', 'željeti') nepravilan je u indikativu prezenta, aorista i pluskvamperfekta te u konjunktivu prezenta, imperfekta i futura I. Imperativ tog glagola više se ne upotrebljava.

INDICATIVO

Presente Preterito per/eito Preterito mais-que-per/eito

quero quis quisera

queres quiseste quiseras

quer quis quisera

queremos quisemos quiseramos

quereis quisestes quisereis

querem quiseram quiseram

CONJUNCTIVO


queira quisesse quiser

queiras quisesses quiseres

queira quisesse quiser

queiramos quisessemos quisermos

queirais quisesseis quiserdes

queiram quisessem quiserem

Osim oblika quer, u 3. licu indikativa prezenta u europskom se portugalskom upotrebljava i oblik quere, i to kada je glagolski oblik popraćen enklitikom: quere-a.

Glagol requerer ('zahtijevati') u 1 . licu indikativa prezenta ima obllik requeiro. Osim toga, posve je pravilan u aoristu i u vremenima koja se izvode od aorista. Za razliku od glagola querer, upotrebljava se i u infinitivu.

Glagoli bem-querer ('voljeti') i malquerer ('mrziti') imaju nepravilne participe: benquisto i malquisto.

10. Saber

Glagol sabernepravilan je u indikativu prezenta, aorista i pluskvamperfekta, u konjunktivu prezenta, imperfekta i futura I. te u imperativu.

INDICATIVO


sei soube soubera

sabes soubeste souberas

sabe soube soubera

sabernos soubemos souberamos

sabeis soubestes soubereis

sabem souberam souberam

CONJUNCTIVO

Presente Preterito imper/eito Futuro

saiba soubesse souber

saibas soubesses souberes

saiba soubesse souber

saibamos soubessemos soubermos

saibais soubesseis souberdes

saibam soubessem souberem

IMPERATIVO

sabe sabei

l l . Trazer

Glagol trazer ima pravilan samo indikativ imperfekta i nominalne glagolske oblike, a svi ostali oblici su mu nepravilni.

INDICATIVO


traga trazia trouxe

trazes trazias trouxeste

traz trazia trouxe

trazemos traziamos trouxemos

trazeis trazieis trouxestes

trazem traziam trouxeram

Preterito Futuro do presente Futuro do preterito mais-que-perfeito

trouxera trarei traria

trouxeras tranis trarias

trouxera trara traria

trouxeramos traremos trariamos

trouxereis trareis trarieis

trouxeram trarao trariam

CONJUNCTIVO


traga trouxesse trouxer

tragas trouxesses trouxeres

traga trouxesse trouxer

tragamo s trouxessemos trouxermos

tragais trouxesseis trouxerdes

tragam trouxessem trouxerem

IMPERATIVO

traz(e) trazei

12. Valer

Glagol valerje nepravilan u l. licu indikativa prezenta, pa, prema tome, i u konjunktivu prezenta koji se tvori od glagolske osnove spomenutog lica.

Indicativo presente Conjunctivo presente

valho valha

vales valhas

vale valha

valernos valhamos

valeis valhais

valem valham

13. Ver

Glagol ver nepravilan je u indikativu prezenta, aorista i pluskvamperfekta, u konjunktivu prezenta, imperfekta i futura I. te u imperativu. Nepravilan mu je i particip koji glasi visto.

INDICATIVO


vejo vi vira

ves viste viras

ve viu vira

vemos vimos viramos

vedes vistes vireis

veem viram viram

CONJUNCTIVO


veja visse vir

vejas visses vire s

veja visse vir

vejamos vissemos virmos

vejais visseis virdes

vejam vissem virem

IMPERATIVO

ve vede

Prema navedenom predlošku sp režu se glagoli antever ('predvidjeti', 'slutiti') , entrever (,nazirati') , prever ('predvidjeti') i rever ('opet vidjeti') . Glagol pro ver, premda izvedenica glagola ver, pravilan je u indikativu aorista, pa, prema tome, i u indikativu pluskvamperfekta te u konjunktivu imperfekta i futura I. Pravilan mu je i particip (provido). Kao prover spreže se i glagol desprover.


Od nepraviInih glagola 3. konjugacije, osvrnut ćemo se na sljedeće:

1. Ir

Glagol ir pravilan je samo u indikativu imperfekta i futura I. (ia, irei), u kondiciona1u sadašnjem (iria) te u nominalnim glagolskim oblicima - infinitivu (ir), gerundivu (indo) i participu (ido). U aoristu i vremenima koja se izvode od aorista glagol ir potpuno je jednak oblicima glagola ser: tui, fora, fosse i for. U ostalim vremenima spreže se ovako:

Indicativo presente Conjunctivo presente Imperativo

vou va

vais vas vai

vai va

vamos vamos

ides vades ide

van van

2. Medir i pedir

Glagoli medir (,mjeriti') i pedir (,moliti', 'tražiti') nepravilni su u indikativu i konjunkivu prezenta te u imperativu.


me�o pe�o me�a pe�a

medes pedes me�as pe�as mede pede

mede pede me�a pe�a

medimos pedimos me�amos pe�amos

medis pedis me�ais pe�ais medi pedi

medem pedem me�am pe�am

Kao medir spreže se i glagol desmedir ('prekoračiti dopuštene granice') .

Kao pedir sp režu se glagoli despedir ('otpustiti') , expedir ('odaslati') i impedir ('spriječiti') zajedno sa svojim izvedenicama: desimpedir (,ukloniti zapreke') , reexpedir ('ponovno odaslati) i dr.

3. 0uvir

Glagol ouvir ('čuti') pokazuje sličan tip nepravilnosti kao i glagoli medir i pedir.

Indicativo presente Conjunctivo presente Imperativa

ou�o (oi�o) ou�a (oi�a)

ouves ou�as ouve

ouve ou�a

ouvimos ou�amos

ouvis ou�ais ouvi

ouvem ou�am

4. Rir

Glagol rir ('smijati se') nepravilan je u indikativu i konjunktivu prezenta te u imperativu.


rio ria

ris rias ri

ri ria

rimos riamos

rides riais ride

riem riam

Kao glagol rir spreže se i glagol sorrir (smiješiti se) .

5. Vir

Glagol virne pravilan je u većini glagolskih vremena. U jednostavnim se vremenima spreže ovako:

INDICATIVO

Presente Preterito imper/eito Preterito perjeito

venho vinha vim

vens vinhas vieste

vern vinha veio

virnos vinhamos viernos

vindes vinheis viestes

vern vinham vieram

Preterito Futuro do presente Futuro do preterito mais-que-per/eito

viera virei viria

vieras vinis virias

viera vini viria

vieramos viremos viriamos

viereis vireis virieis

vieram viraG viriam

CONJUNCTIVO

Presente Preterito imperjeito Futuro

venha viesse vier

venhas viesses vieres

venha viesse vier

venharnos viessernos viermos

venhais viesseis vierdes

venham viessern vierem

IMPERATIVO

vern vinde

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo Infinitivo Gerundio Participio impessoaZ pessoaZ

vir vir vindo vindo

vires

vir

virrnos

virdes

virem

Prema predlošku glagola virsprežu se i izvedenice toga glagola: advir ('prispjeti') , avir ('dogoditi se') , convir ('pristajati', 'odgovarati') , desavir ('posvađati') , intervir ('uplesti se') , pro vir ('potjecati') i sobrevir ('iskrsnuti') .

6. Glagoli koji završavaju na -uzir

Glagoli 3. konjugacije koji završavaju na -uzir. aduzir ('priložiti', 'navesti') , conduzir (,voziti'), deduzir (,izvoditi') , induzir (,navesti', 'nagovoriti') , introduzir ('uvesti') , luzir ('svijetliti') , produzir ('proizvesti') , reduzir (,skratiti', 'smanjiti') ' reluzir ('blistati'), traduzir ('prevesti') i dr. u 3. licu jednine indikativa prezenta odbacuju završno -e: aduz, conduz, deduz, induz, introduz, luz i dr.

7. Glagoli tipa servir i donnir

Veća skupina glagola 3. konjugacije koji u osnovi imaju -e ili -o mijenja te samoglasnike u -i, odnosno -u u 1 . licu indikativa prezenta, pa, prema tome, i u svim licima konjunktiva prezenta. Kao primjer navodimo glagole servir ('služiti') i dormir ('spavati') .


sirvo sirva

serves sirvas

serve sirva

servirnos sirvamos

servis sirvais

servem sirvam


durmo durma

dormes durmas

dorme durma

dormimos durmamos

dormis durmais

dormem durmam

Kao glagol servir, uz glagole mentir ('lagati') i sentir ('osjećati') , sp režu se i sljedeći glagoli:

aderir conferir digerir ingerir repelir (prionuti) (dodijeliti) (probaviti) (pojesti) (odgurnuti)

advertir convergir discernir inserir repetir (opomenuti) (konvergirati) (razabrati) (umetnuti) (ponoviti)

aferir deferir divergir preferir seguir (baždariti) (prihvatiti) (razilaziti se) (više voljeti) (slijediti)

compelir desferir ferir referir sugerir (prisiliti) (razviti jedra) (raniti) (izvijestiti) (sugerirati)

competir despir inferir reflectir vestir (natjecati se) (svući) (zaključivati) (odražavati) (obući)

Iznimke čine:

l. glagoli medir, pedir, despediri impedirkoji pokazuju nepravilnost u indikativu i konjunkivu prezenta te u imperativu (vidjeti tablicu)

2. glagoli agredir ('napasti') , denegrir (,ocrniti') , prevenir ('preduhitriti') , progredir ('napredovati') , regredir ('nazadovati') i transgredir ('prestupiti') koji -e iz glagolske osnove mijenjaju u -i u prva tri lica jednine te u 3. licu množine indikativa prezenta, u svim licima konjunktiva prezenta i u 2. licu jednine imperativa


agrido agrida

agrides agridas agride

agride agrida

agredimos agridamos

agredis agridais agredi

agridem agridam

Kao glagol dormirsprežu se glagoli 3. konjugacije koji u infinitivu imaju grafičko o: tossir ('kašljati')' engolir ('progutati') , cobrir ('pokriti') i njihove izvedenice: descobrir (,otkriti') , encobrir ('prikriti') i recobrir ('ponovno pokriti') .

Iznimku čine: 1. glagoli u kojih o odgovara starom dvo glasniku low] i koji,

prema tome, čuvaju [o] kroz sva lica konjugacije, kao npr. glagol ouvir: ou90, ouves, ouve i dr.

2. glagoli polir (,laštiti') i sortir ('opskrbljivati') koji dobivaju [u] u prva tri lica jednine te u 3. licu množine indikativa prezenta, u svim licima konjunktiva prezenta i u 2. licu jednine imperativa: puZo, puZes, puZe, puZem; surto, surtes, surte, surtem.

8. Glagoli tipafrigir i acudir

Iako u glagolskoj osnovi sadrže [i] i [u] , glagoli /rigir ('pržiti') i acudir ('priskočiti u pomoć') ponašaju se kao da su glagoli s grafičkim e i o u infinitivu, sprežući se u indikativu i konjunktivu prezenta te u imperativu poput glagola servir i dormir.

Indicativo presente Canjunctivo presente Imperativo

frijo acudo frija acuda

freges aco des frijas acudas frege acode

frege acode frija acuda

frigimos acudimos frijamos acudamos

frigis acudis frijais acudais frigi acudi

fregem acodem frijam acudam

Kao glagol /rigir sp režu se sljedeći glagoli:

bulir cuspir fugir subir (vreti) (pljunuti) (pobjeći) (popeti se)

consumir escapulir sacudir sumir (trošiti) (umaknuti) (tresti) (sakriti; izgubiti)

U govornom jeziku tako se sp režu i (inače pravilni) glagoli entupir (,začepiti') i desentupir (,odčepiti') .

Ovisno o stupnju jezične kultiviranosti, glagoli construir ('graditi') , destruir ('razoriti') i reconstruir (,rekonstruirati') mogu se sprezati na dva načina: construo, construis, construi, construem ili construo, constr6is, constr6i, constroem itd. Ostale izvedenice latinskog glagola struere, kao npr. instruir (,obučavati') i obstruir ('začepiti') imaju samo pravilan oblik konjugacije.

Od manje učestalih glagola, [u] iz glagolske osnove u svim oblicima konjugacije čuvaju:

aludir curtir influir resumir (aludirati) (štaviti) (utjecati) (sažeti)

assumir iludir presumir urdir (preuzeti) (obmanuti) (pretpostavljati) (snovati)

Kao influir sp režu se i ostali glagoli sa završetkom na -uir: anuir ('pristati') , arguir (,koriti') , atribuir ('pripisati')' constituir ('sačinjavati') ' destituir ('svrgnuti') , diluir ('otopi ti') , diminuir ('umanjiti') , estatuir (,ustanoviti') , imbuir (,natopiti') , instituir ('osnovati') , res titu ir ('povratiti') , redarguir ('odgovoriti istom mjerom') i ruir ('srušiti se') .

Glagoli s nepravilnim participom

Neki glagoli 2. i 3. konjugacije imaju samo nepravilan oblik participa, a pravilan oblik (na -ido) nikad i nisu imali. Evo tih glagola s odgovarajućim participima:

Infinitivo Participio Infinitiva Participio

dizer dito por posto

escrever escrito abrir aberto

fazer feito cobrir coberto

ver vista vir vindo

Valja napomenuti da i izvedenice tih glagola imaju nepravilni particip: desdizer - desdito, reescrever ('ponovno pisati') - reescrito, contra/azer - contra/eito, prever - previsto, impor - imposto, entreabrir (,odškrinuti') - entreaberto, descobrir - descoberto, convir - convindo i dr.

Uz tri glagola 1 . konjugacije u suvremenom se portugalskom jeziku upotrebljavaju isključivo nepravilni participi (bilo da je riječ o konstrukcijama s pomoćnim glagolom ser ili ter) . To su glagoli ganhar (,zarađivati') , gastar (,trošiti') i pagar ('platiti') kojima participi glase: ganho, gasto i pago.

Abundantni glagoli

Već je spomenuto kako se u abundantnih glagola, dakle glagola koji imaju dva ili više jednakovrijednih oblika, njihova abundancija najčešće odnosi na participe. Naime, prilično velik broj glagola uz pravilni oblik participa (na -ado ili -ido) ima i onaj nepravilni. Pravilni se oblik u načelu upotrebljava za tvorbu složenih vremena u aktivu (dakle s pomoćnim glagolom ter ili haver) , a nepravilni u tvorbi pasiva (dakle s pomoćnim glagolom ser) . Pritom valja istaknuti da se isključivo nepravilni oblik participa upotrebljava kao pridjev, kao i to da se jedino on može kombinirati s glagolima estar, ficar, andar, ir i vir. I jedan i drugi oblik prikazat ćemo tablično kroz sve tri konjugacije.

Prva konjugacija:

Infinitivo Participio regular Participio irregular

aceitar (prihvatiti) aceitado aceite

entregar (uručiti) entregado entregue

enxugar (obrisati) enxugado enxuto

expressar (izraziti) expressado expresso

expulsar (protjerati) expulsado expulso

isentar (izuzeti) isentado isento

matar (ubiti) matado morto

salvar (spasiti) salvado salvo

soltar (osloboditi) soltado solto

vagar (biti prazan) vagado vago

Druga konjugacija:


acender (upaliti) acendido aceso

benzer (blagosloviti) benzido bento

eleger (izabrati) elegido eleito

incorrer (upasti) incorrido incurso

morrer (umrijeti) morrido morto

prender (uzeti) prendido preso

romper (slomiti) rompido roto

suspender (objesiti) suspendido suspenso

Treća konjugacija:


emergir (izroniti) emergido emerso

exprimir (izraziti) exprimido expresso

extinguir (ugasiti) extinguido extinto

frigir (pržiti) frigido frito

imergir (uroniti) imergido imerso

imprimir (otisnuti) imprimido impresso

inserir (umetnuti) inserido inserto

omitir (izostaviti) omitido omisso

subrnergir (potopiti) submergido submerso

Bezlični glagoli

Bezlični su glagoli oni koji se upotrebljavaju samo u trećem licu svih vremena i načina te u infinitivu. Unutar skupine bezličnih glagola portugalski gramatičari obično razlikuju dvije podskupine. Prvu tvore glagoli zvani impessoais (,bezlični' u pravom smislu riječi) , tj. oni koji se upotrebljavaju isključivo u 3. licu jednine, a drugu glagoli pod nazivom unipessoais ('oni koji imaju samo jedno lice') , tj. glagoli koji se upotrebljavaju samo u 3. licu jednine i množine.

U prvu skupinu (verbos impessoais) ubrajaju se:

1. glagoli koji označuju prirodne pojave, kao:

alvorecer 'svanjivati'

amanhecer 'razdanjivati se'

anoitecer 'smrkavati se', 'mračiti se'

chover 'kišiti'

chuviscar 'sipiti', 'rominjati'

estiar 'prestati kišiti'

nevar 'sniježiti'

orvalhar 'rositi'

relampejar 'sijevati'

saraivar 'padati tuča'

trovejar 'grmjeti'

ventar 'puhati vjetar'

2. glagol haver u značenju 'postojati' ili 'biti' i glagol fazer kad označuje proteklo vrijeme:

Houve momentos de panico.

(Bilo je trenutaka kad je vladala panika.)

Faz cinco anos que nilo o vejo.

(Već pet godina ga nisam vidio.)

3. glagoli, popraćeni prijedlogom, koji označuju prijeku potre-bu, dostatnost ili osjet, u izrazima tipa::

Basta de provocQ,foes!

(Dosta provokacija!) Chega de lamurias!

(Dosta je bilo jadikovki!)

Doi-me do lado esquerdo.

(Boli me s lijeve strane.)

U drugu skupinu (verbos unipessoais) ubrajaju se:

1. glagoli koji izriču radnju ili stanje svojstveno životinji, kao: ladrar ('lajati') , rosnar (,roktati') , galopar ('galopirati') ' zurrar ('njakati') i sl. :

Os sapatos coaxavam.

(Žabe su kreketale.)

Borboletas esvoQ,favam de ramo em ramo.

(Leptiri su lepršali od grane do grane.)

2. glagoli koji označuju prijeku potrebu, dostatnost ili osjet, kada za subjekt imaju imenicu ili imeničku zavisnu rečenicu, bilo da je ona svedena na infinitiv, bilo da počinje veznikom que:

Urgem as providencias prometidas.

(Treba hitno poduzeti obećane mjere.)

Convem sair mais cedo.

(Dolikuje ranije izaćL)

Pareceu-me que ela chorava.

(Činilo mi se da ona plače.)

3. glagoli acontecer ('dogoditi se') , concernir (,odnositi se na') , grassar (,harati') , constar (,sastojati se od') , assentar ('pristajati') i još neki drugi:

Aconteceu o que eu esperava.

(Dogodilo se što sam očekivao.)

o exemplo naD concerne ao caso.

(Primjer se ne odnosi na ovaj slučaj.)

As epidemias grassa vam na regiao.

(Epidemije su harale onim krajem.)

O livro consta de duas partes.

(Knjiga se sastoji od dva dijela.)

Os vestidos assentam-lhe bem.

(Haljine joj pristaju.)

Kad su upotrijebljeni u prenesenom značenju, glagoli koji označuju prirodne pojave ili glasanje životinja mogu se pojaviti u svim licima:

Tanto ladras que trincas a lingua.

(Toliko laješ da ćeš si pregristi jezik.)

Defektivni glagoli

Defektivni glagoli, koji najvećim dijelom pripadaju 3. konjugaciji, mogu se podijeliti u dvije glavne skupine.

Prvu skupinu tvore glagoli koji nemaju l. lice indikativa prezenta, pa, prema tome, ni konjunktiv prezenta, a ni oblike imperativa'posuđene' od konjunktiva prezenta (a to su sva lica u niječnom te L i 3. lice jednine i množine u afirmativnom obliku) . Kao primjer neka nam posluži glagol banir ('prognati') :

Indicativo Conjunctivo Imperativo presente presente Afirmativo Negativo

- - - -

banes - bane -

bane - - -

banimos - - -

banis - bani -

banem - - -

Kao glagol banir sp režu se, između ostalih, i sljedeći glagoli:

abolir carpir exaurir imergir (opozvati) (p1ijeviti) (iscrpsti) (uroniti)

aturdir colorir fremir jungir (omamiti) (bojiti) (treperiti) (ujarmiti)

brandir demolir fulgir retorquir (vitlati) (razrušiti) (bljesnuti) (odbrusiti)

brunir emergir haurir ungir (laštiti) (izroniti) (iscrpsti) (pomazati)

Drugu pak skupinu čine glagoli koji imaju samo 2. i 3. lice množine indikativa prezenta, pa, prema tome, nemaju ni konjunktiv prezenta, ni niječni imperativ, a od afirmativnog imperativa imaju samo 2. lice množine. Kao primjer neka nam posluži glagol falir ('bankrotirati') :

Indicativo Conjunctivo Imperativo presente presente afirmativo negativo

- - - -

- - - -

- - - -

falimo s - - -

falis - fali -

- - - -

Kao glagol falir sprežu se, između ostalih, i sljedeći glagoli:

aguerrir delinquir empedemir punir (naviknuti na (ogriješiti se o

(okameniti) (kazniti) rat) zakon)

combalir descomedir-se foragir-se

remir (oslabiti)

(biti (iseliti se iz (otkupiti)

nepristojan) zemlje)

comedir-se embair fomir renhir (suzdržavati se) (obmanuti) (opskrbjeti) (prepirati se)

Jednako se spreže i glagol adequar iz prve te glagoli preeaverse i reaver iz druge konjugacije.

Sintaksa glagolskih načina i vremena

Indikativ (indica ti vo)

Indikativom se iskazuje neka prošla, sadašnja ili buduća radnja ili stanje koje je stvarno, sigurno, činjenično i sa subjektivne točke gledišta posve neutralno. To je način koji se najčešće pojavljuje u glavnoj rečenici. Ovdje ćemo ukratko upozoriti na njegove posebnosti u svakom pojedinom glagolskom vremenu.

Prezent (presente)

Indikativ prezenta upotrebljava se:

1. za izražavanje trenutačne radnje, odnosno radnje koja se zbiva u trenutku u kojemu se govori (tzv. trenutačni prezent) :

Gai chuva. / Chove. / Esta a eho ver.

(Pada kiša.)

2. za izražavanje trajnih radnji i stanja, kamo pripadaju i znan-stvene činjenice, dogme, zakonski članci i sl. (tzv. trajni prezent) :

A Terra gira em tomo do pr6prio eixo.

(Zemlja se okreće oko vlastite osi.)

Deus e Pai.

(Bog je Otac.)

A lei niio distingue entre nacionais e estrangeiros quanto ii aquisiriio e ao gozo dos direitos civis.

(Zakon ne razlikuje državljanine i strance kad je riječ o stjecanju i uživanju građanskih prava.)

3. za izražavanje uobičajene radnje ili stanja nekog subjekta iako se ta radnja ili stanje ne događaju u trenutku u kojemu se govori (tzv. običajni prezent) :

Sou tfmido.

(Sramežljiv sam.)

Como pouqufssimo.

(Jedem vrlo malo.)

4. da bi događaji koji su se zbili u prošlosti dobili na živosti (tzv. historijski ili narativni prezent) :

Fernando Pessoa morre em 1 935.

(Fernando Pessoa umire 1 935.)

5. za izražavanje radnje koja se treba dogoditi u bliskoj buduć-nosti:

Amanhii vou a Lisoba.

(Sutra idem u Lisabon.)

6. Indikativ prezenta može poslužiti i za izražavanje molbe, ali isključivo među poznanicima (zamjenjujući imperativ ili futur) :

Resolves-me isto amanhii.

(Riješit ćeš mi to sutra.)

7. Da bi se izbjegla grubost imperativa katkad se upotrebljava indikativ prezenta glagola querer za kojim slijedi infinitiv glavnog glagola:

Quer sentar-se, minha senhora?

(Biste li sjeli, gospođo?)

Naposljetku valja napomenuti da umjerena upotreba indikativa prezenta za izražavanje buduće radnje može označivati i važno stilističko sredstvo kojim se ističe izvjesnost radnje što će se

dogoditi. To osobito dolazi do izražaja u pogodbenim rečenicama tipa:

Se ele partir amanha, sigo com eleo

(Ode li on sutra, i ja ću s njime.)

Mais um passo, e es um homem morto!

(Još samo korak i mrtav si!)

Imperfekt (preterito imperfeito)

Već samo značenje riječi imper!eito (nesvršen, nezavršen) upućuje na pojam trajnosti povezan s ovim glagolskim vremenom, koje se upravo zbog tog svog obilježja u načelu upotrebljava pri opisivanju prošlih događaja. Tako se imperfekt najčešće upotrebljava u sljedećim prilikama:

1 . kada se u mislima prenesemo u prošlost opisujući što se ta-da događalo:

LĆI eu fumava, pensa va, bisbilhotava e esperava pela mulher.

(Ondje sam pušio, razmišljao, tračao i čekao ženu.)

2. za izražavanje radnje koja je trajala u trenutku kad se dogodila neka druga prošla radnja (pri čemu se ta druga radnja obično izražava aoristom) :

Falava alto, e algumas mulheres acordaram.

(Glasno je govorio pa su se neke žene probudile.)

3. za izražavanje radnje koja se u prošlosti ponavljala:

Quando eu !alava, ela costumava estar ealada.

(Kad bih ja govorio, ona je obično šutjela.)

4. za izražavanje činjenica koje u kontekstu nekog prošlog do-gađa(n)ja imaju trajno obilježje:

Sentou-se no muro que dava para o rio.

(Sjeo je na zid koji gledaše prema rijeci.)

5. umjesto kondicionala, za izražavanje radnje koja bi bila neposredna i sigurna posljedica neke druge radnje da se ona dogodila:

Se eu nao tivesse perdido todo o dinheiro, ia tambem.

(Da nisam izgubio sav novac, išao bih i ja.)

6. umjesto indikativa prezenta, kao oblik uljudnosti (tzv. im-perfekt uljudnosti) :

Pedia-te que saisses.

(Molio bih te da izađeš.)

7. da bi se neka bajka, basna ili legenda smjestila u daleku prošlost:

Era uma vez uma rapariga chamada Judite.

(Bila jednom jedna djevojka zvana Judita.)

8. Kad je jasno naznačeno vrijeme ili datum zbivanja nekog događaja, taj se događaj može izraziti i indikativom imperfekta:

As seis horas em ponto batia il sua porta.

(Točno u šest sati zakucao je na njezina vrata.)

Aorist (preterito perfeito)

Aoristom se iskazuje radnja koja se dogodila u određenom trenutku u prošlosti. Riječ je, dakle, o završenoj radnji koja se na neki način 'udaljila od sadašnjosti':

Jantei e depo is adormeci como um anjo.

(Večerao sam i potom zaspao poput anđela.)

Da bi izrazio trajnu radnju ili radnju koja se ponavlja, aorist mora biti praćen prilozima ili priložnim izrazima kao što su: sempre ('uvijek') , frequentemente ('često), vĆlrias vezes ('više puta'), muitas vezes ('mnogo puta') , todos os dias (,svaki dan') i dr. Tada trajnost ili ponavljanje ne proizlazi iz samog glagola, već iz priloga koji 'oblikuje' taj glagol:

Os homens do mar tiveram sempre uma grande ternura pelas aves.

(Ljudi od mora uvijek su osobito voljeli ptice.)

U razgovornom jeziku aorist se nerijetko upotrebljava umjesto futura II. (egzaktnog):

Quando jantarmos, jĆl ele morreu.

(Kada budemo večerali, on će već biti mrtav.)

Osnovna razlika između aorista i imperfekta jest u tome što se imperfektom uglavnom izražava trajna radnja ili radnja koja se u prošlosti ponavljala, a aoristom jednokratna radnja:

Estava a escrever uma carta, quando entrou o meu irmao.

(Pisao sam pismo kad je ušao moj brat.)

Perfekt (preterito perfeito composto)

Perfektom se obično izražava ponavljanje neke radnje ili pak njezino nastavljanje sve do trenutka u kojemu govorimo:

Tenho-a encontrado na Universidade.

(Srećem je na sveučilištu.)

Pritom se ispred glagola često stavlja neki od sljedećih priloga: ultimamente ('u posljednje vrijeme') , recentemente ('nedavno') , diariamente ('dnevno'), anualmente ('godišnje') , regularmente ('redovito'), Jrequentemente ('često') i dr.:

Ultimamente tenho estado doente.

(U posljednje vrijeme pobolijevam.)

Perfekt se dakle, kako to vidimo i iz prethodna dva primjera, na neki način 'veže uz sadašnjost', po čemu se bitno razlikuje od aorista.

Pluskvamperfekt (preterito mais-que-perfeito)

Kao što smo vidjeli, portugalski pluskvamperfekt ima dva oblika: jednostavni i složeni. U govornom jeziku upotrebljava se isključivo složeni oblik, a jednostavni oblik pripada pisanom, književnom jeziku. Pluskvamperfekt se uglavnom upotrebljava u sljedećim prilikama:

l. za izražavanje radnje koja se dogodila prije neke druge proš-le radnje:

Aproximou-se para nos dizer que o taxi jd tin ha chegado.

(Približio se da nam kaže kako je taksi već bio stigao.)

2. za izražavanje radnje koja se dogodila u neko neodređeno doba prošlosti, kao u rečenici:

Casara, tivera JUhos, mas nada disso o tocara por den tro.

(Oženio se, rodio djecu, no ništa od toga ne bijaše ga dirnulo iznutra.)

3. za uljudno obraćanje, kada se želi ublažiti neka tvrdnja ili molba:

Tinha vindo pedir uma inJormar;ao.

(Ljubazno bih Vas molio jednu obavijest.)

4. U književnom jeziku pluskvamperfekt se katkad može upot-rijebiti umjesto:

a) kondicionala sadašnjeg ili prošlog:

Um pouco mais de sol - e Jora brasa . . .

(Još malo sunca - i bio bih oganj . . . )

b) konjunktiva imperfekta:

Assistimos ii Tragedia, como se Joramos os ultimos personagens p6stumos do Mestre.

(Prisustvovali smo Tragediji kao da smo posljednji posmrtni likovi Majstora.)

Takva se zastarjela upotreba pluskvamperfekta ustalila u nekim izrazima koji se i danas upotrebljavaju, kao: Quem me dera! (,Kamo sreće!'); Tomara eu! (,Kamo sreće!', 'Dabogda!') , Pudera! (,Naravno!') i dr.

Futur I. (futuro do presente simples)

U portugalskom jeziku futur I. se upotrebljava:

1 . za izražavanje radnja i događaja koji će sigurno ili vrlo vje-rojatno uslijediti nakon vremena u kojemu se govori:

As aulas comer;arao aman ha.

(Nastava će početi sutra.'

2. za izražavanje pretpostavke, mogućnosti ili kolebanja u ne-koj tvrdnji (tzv. futur probabilnosti) :

Estard em casa.

(Bit će da je doma.)

3. kao uljudan oblik obraćanja (umjesto prezenta) :

E que eu vou Jazer ld, nao me dird?

(Hoćete li mi reći što ću ja raditi ondje?)

4. za izražavanje molbe, želje ili zapovijedi (tzv. zapovjedni futur) , pri ćemu glasovna intonacija može oslabiti ili pojaćati imperativni karakter futura:

Ronrartis pai e mae.

(Časti oca i majku.)

5. u pogodbenim rećenicama koje se odnose na ostvarive rad-nje:

Se pensa res bern, vertis que nao e verdade.

(Promisliš li dobro, vidjet ćeš da nije istina.)

Kad je rijeć o futuru, valja upozoriti na stilistićki ućinak zamjene prezenta i futura. Naime, ako upotreba prezenta umjesto futura neku radnju ili događaj ćini izvjesnijim, upotreba futura umjesto prezenta ima obratan ućinak - tu radnju ili događaj ona ćini neizvjesnijim.

Isto tako, u dijela suvremenih portugalskih autora, vjerojatno pod utjecajem francuskog jezika, futur se katkad upotrebljava za izražavanje radnje koja se dogodila nakon neke druge radnje u prošlosti:

Joao casou-se em 1 922, mas Pedro esperara ainda dez anos para constituir familia.

(Joao se oženio 1 922, dok će Pedro ćekati još deset godina da bi osnovao obitelj.)

Takva upotreba futura podsjeća na upotrebu historijskog prezenta.

U današnjem govornom portugalskom jeziku sam futur se, međutim, razmjerno rijetko upotrebljava. Umjesto njega najćešće se upotrebljavaju sljedeće konstrukcije:

a) indikativ prezenta glagola ha ver + prijedlog de + infinitiv glavnog glagola:

Rei-de arranjar emprego.

(Naći ću posao.) ili:

(Namjeravam naći posao.)

Takvom se konstrukcijom izražava namjera za izvršenjem neke radnje.

b) indikativ prezenta glagola ter + prijedlog de + infinitiv glav-

nog glagola:

Temos de resolver isso quanto antes possivel.

(Riješit ćemo to što je prije moguće.) ili:

(Moramo to riješiti što je prije moguće.)

Takvom se konstrukcijom izražava buduća radnja obligator-nog karaktera neovisno o volji subjekta.

c) indikativ prezenta glagola ir + infinitiv glavnog glagola:

Vamos cantar.

(Zapjevat ćemo.)

Takvom se konstrukcijom izražava radnja koja se ima dogoditi neposredno nakon trenutka u kojemu se govori.

Futur egzaktni (futuro do presente composto)

U portugalskom jeziku futur II. (egzaktni) se upotrebljava:

1 . za izražavanje buduće radnje koja će se dogoditi prije neke

druge buduće radnje:

Os homens serao prisioneiros das estruturas que terao criado.

(Ljudi će biti robovi struktura koje budu stvorili.)

2. za izražavanje izvjesnosti buduće radnje:

A Justir;a perdurara e nao tera sido vao o esforr;o da minha vida inteira.

(Pravednost će opstati i napor svega mog života neće biti uzaludan.)

3. za izražavanje neizvjesnosti (nagađanja, pretpostavke, sumnje) u svezi s nekom prošlom radnjom ili događajem:

Tera passado o [uracao?

(Je li uragan prohujao?)

Kondicional sad�nji (futuro do preterlto simples)

U portugalskom jeziku kondicional sadašnji se upotrebljava:

1 . za izražavanje radnje koja se dogodila nakon vremena o kojemu se govori:

Depois de instalada, a Academia transformar-se-ia em sua outra casa.

(Nakon osnutka Akademija će se pretvoriti u njegov drugi dom.)

2. za izražavanje neizvjesnosti (nagađanja, pretpostavke, sum-nje) u svezi s nekom prošlom radnjom ili događajem:

Eu teria, tal vez, uns doze anos.

(Imao sam možda nekih dvanaest godina.)

3. kao uljudan oblik prezenta, najčešće za izražavanje neke želje:

Desejartamos ouvi-lo sobre o crime.

(Htjeli bismo ga saslušati u svezi sa zločinom.)

4. u nekim upitnim ili uzvičnim rečenicama, za izražavanje ču-đenja ili negodovanja:

O nosso amor esta morto . . . Quem o diria?

(Naša je ljubav mrtva . . . Tko bi to rekao?)

5. u pogodbenim rečenicama kada se odnose na događaje koji se nisu ostvarili i koji se vjerojatno i neće ostvariti:

Se tivesse ouvido o conselho, essa desgrat;a nao se daria.

(Da sam bio poslušao savjet, ta se nesreća ne bi dogodila.)

Pritom valja napomenuti da se u pogodbenim rečenicama kondicional sadašnji može zamijeniti indikativom imperfekta. Takva je zamjena osobito česta u modalnih glagola, kao što su poder, dever, saber, querer, dese jar, sugerir i dr.:

Sem a sua interferencia, eu estava perdido.

(Bez njegova posredovanja ja bih bio izgubljen.)

Kondicional prošli (futuro do preterlto composto)

Kondicional prošli upotrebljava se:

l . za izražavanje radnje koja bi se dogodila u prošlosti da je bio ispunjen određeni uvjet:

Se tivesse eu estado ea, nada disso se teria passado.

(Da sam ja bio ovdje ništa se od toga ne bi bilo dogodilo.)

2. za izražavanje (neostvarene) mogućnosti neke prošle radnje:

Sem ti, quem sabe, teria sido uma grande cantora?

(Da nije bilo tebe, bila bih možda velika pjevačica.)

3. za izražavanje neizvjesnosti glede proteklih događaja, osobito u upitnim rečenicama koje ne zahtijevaju odgovor sugovornika:

Que teria acontecido?

(Što li se to dogodilo?)

Konjunktiv (conjunctivo) Indikativom se glagolski proces izražava kao izjava (tvrdnja ili

negacija), dok se konjunktivom, nasuprot tome, taj proces izraža -va u zavisnosti od subjektivnog stava (mišljenja, tumačenja, osjećaja i dr.) onoga koji spomenuti proces, odnosno radnju izriče. Indikativ se obično upotrebljava u rečenicama koje dopunjuju značenje glagola kao što su: afirmar ('tvrditi'), eompreender ('razumjeti') , comprovar ('potvrditi') , erer (u afirmativno m značenju) , dizer, pensar ('misliti') , ver, vergzear ('provjeriti', 'potvrditi') i dr. Konjunktiv se pak u načelu upotrebljava u zavisnim rečenicama što nadopunjavaju glagole koji izražavaju neki zahtjev, želju, sumnju, mogućnost ili dopuštenje. Najčešći takvi glagoli su:

deixar 'dopustiti'

desejar 'željeti'

du vidar 'sumnjati'

exigir 'zahtijevati'

impedir 'spriječiti'

implorar

lamentar

mandar

negar

ordenar

pedir

permitir

preferir

proibir

querer

recomendar

rogar

suplicar

Upotreba konjunktiva

'usrdno moliti'

'žaliti'

'zapovjediti'

'nijekati'

'narediti'

'moliti'

'dopustiti'

'više voljeti'

'zabraniti'

'htjeti'

'preporučiti'

'moliti'

'preklinjati'

Konjunktiv se najviše upotrebljava u zavisnim rečenicama ko-je dopunjuju prije navedene glagole:

Quero que fiques aqui.

(Želim da ostaneš ovdje.)

Ordenem que se far;a siiencio.

(Naredite da zašute.)

Duvido que ela tenha razilo.

(Sumnjam da ona ima pravo.)

Upotreba konjunktiva obvezatna je i poslije tzv. konjunktivnih izraza, primjerice:

a nao ser que

por mais que

contanto que

logo que

antes que

'osim ako'

'ma kako', 'ma koliko'

'samo ako'

'čim'

'prije nego'

depo is que

qualquer que

'nakon što'

'tko god', 'koji god'

Ostali primjeri u kojima je obvezatan konjunktiv (prezenta ili imperfekta) :

l . kada prilog tal vez stoji ispred glagola:

Talvez far;a [rio amanha.

(Sutra će možda biti zima.)

2. u zavisno složenim rečenicama poslije glagola koji izražavaju neki osjećaj:

admirar-se 'diviti se'

alegrar-se 'veseliti se'

bastar 'biti dovoljno'

espantar 'strašiti'

gostar 'voljeti'

recear 'plašiti se'

temer 'strahovati' i dr.

Admiro-me que tenha achado o lugar.

(Čudi me da je našao mjesto.)

Basta que me diga o que deva fazer.

(Dovoljno je da mi kažete što moram uraditi.)

Gosto que venham sempre cedo.

(Drago mi je što uvijek dolaze rano.)

3. iza izraza tipa:

convem que

e bom que

e impossivel que

e importante que

e incrivel que

e pena que

'red je da', 'dolikuje da'

'dobro je da'

'nemoguće je da'

'važno je da'

'nevjerojatno je da'

'šteta je da'

e possivel que

e provdvel que

e triste que

'moguće je da'

'vjerojatno je da'

'žalosno je da'

'bojim se da' tenho receio de que

tomara que 'dao Bog da', 'kad bi bar'

Convem que todos se retirem imediatamente.

(Bilo bi dobro da se svi odmah povuku.)

E pena que nao viajes connosco.

(Šteta što ne putuješ s nama.)

E incrivel que ele nao saiba.

(Nevjerojatno je da on ne zna.)

4. u nezavisnim rečenicama koje počinju s que:

Que saibam todos.

(Neka svi znaju.)

Que se retire.

(Nek se povuče.)

5. za izražavanje alternative u izrazu quer . . . quer.

Quer queira quer nao, deverd ir.

(Htio ili ne, morat će ići.)

6. u pridjevskim zavisnim rečenicama koje izražavaju:

a) cilj što ga valja dostići:

Tentava chamd-lo a uma realidade que reanimasse sonhos perdidos.

(Pokušavala ga je dozvati zbilji koja bi nanovo oživjela izgubljene snove.)

b) nepouzdanu, nesigurnu, nevjerojatnu činjenicu ili događaj:

Saiu rapidamente, e durante muito tempo nao houve quem o conveneesse a voltar ld.

(Naglo je izašao, a potom dugo vremena nije bilo nikoga tko bi ga uvjerio da se vrati onamo.)

e) pretpostavku, nagađanje, hinjenje:

Entao nao havia um direito que lhe garantisse a sua casa?

(Nije dakle bilo pravice koja bi mu jamčila njegov dom?)

7. U priložnim zavisnim rečenicama konjunktiv u načelu nema vlastite vrijednosti, već je sveden na puko sintaktičko sredstvo koje prati pojedine veznike. Redovito se pojavljuje poslije sljedećih veznika:

a) uzročnih koji niječu pojam uzroka (nao porque, nao que):

Nao que nao quisesse amar, mas amar menos, sem tanto sofrimen to.

(Nije da uopće ne bih htio voljeti, htio bih samo voljeti manje, bez tolike patnje.)

b) dopusnih (embora, ainda que, conquanto, posto que, mes-mo que, se bem que i dr.) :

Embora sejam ricos, gastam pouco.

(Iako su bogati, malo troše.)

c) namjernih (para que, a fim de que, porque) :

(Poi preciso muito tempo para que eles se convencessem de que esta vam Jalidos.)

(Trebalo je dugo vremena da se uvjere kako su u stečaju.)

d) vremenskih (antes que, ate que) :

Vou fugir antes que venha a saber disso.

(Pobjeći ću prije nego dozna za to.)

8. Kao glagolski način kojim se izražava (ne)moguće i nestvarno, konjunktiv se upotrebljava i u:

a) poredbenim rečenicama koje počinju s como se ('kao da') :

Cantavam os galos no poleiro como se Josse de madrugada.

(U kokošinjcu pjevahu pijevci kao da je zora.)

b) pogodbenim rečenicama u kojima je uvjet neostvariv ili hipotetski:

Se aparecesse o sol, tudo mudava.

(Kad bi se pojavilo sunce, sve bi se promijenilo.)

Napomenimo na kraju da gramatičke konstrukcije u kojima se pojavljuje konjunktiv katkad znaju biti stilski vrlo nezgrapne ili pak loše zvuče. Tada ih je poželjno zamijeniti drugim odgovarajućim oblicima, među koje pripadaju:

1. infinitiv:

O professor pediu que o aluno lesse um romance. = O professor pediu ao aluno ler um romance.

(Profesor je zamolio učenika da pročita roman.)

2. gerundiv (osobito u pogodbenim rečenicama) :

Se seguisses o caminho mais curto, chegarias o primeiro. = Seguindo o caminho mais curto, chegarias primeiro.

(Da ideš kraćim putem, stigao bi prvi.)

3. apstraktna imenica:

Nao acredito que ele esteja inocente. (Ne vjerujem da je nevin.) = Nao acredito na sua inocencia.

(Ne vjerujem u njegovu nevinost.)

4. eliptična konstrukcija:

Quer sejam ricos ou pobres, quer sejam brancos ou pretos, sao todos iguais peran te a lei = Ricos ou pobres, brancos ou pretos, todos sao iguais peran te a lei.

(Bilo da su bogataši ili siromasi, bilo da su bijelci ili crnci, pred zakonom su svi jednaki. = Bogataši ili siromasi, bijelci ili crnci, pred zakonom su svi jednaki.)

Upotreba konjunktivnih vremena

Prije je rečeno da se glagolski proces ili radnja, kad je posrijedi konjunktiv, izražava u zavisnosti od subjektivnog stava onoga koji taj proces ili radnju izriče. Stoga u konjunktivu vremenske kategorije nisu tako jasno razgraničene kao u indikativu, što valja uzeti u obzir pri razmatranju konjunktivnih vremena.

Prezent (presente do conjunctivo)

Konjunktiv prezenta služi za izražavanje:

1. sadašnje radnje (ili događaja) :

Pena e que os meninos estejam tao mal providos de roupa.

(Šteta što su dječaci tako loše opskrbljeni odjećom.)

2. buduće radnje (ili događaja) :

Meus olhos apodre{:am se te abandonar.

(Neka mi istrunu oči ako te napustim.)

Imperfekt (preterlto imperfeito do conjunctivo)

Konjunktivom imperfekta može se izraziti:

l . prošlost:

Bastou que me dissesse o que devia fazer para que eu o fizesse.

(Bilo je dovoljno da mi kaže što moram napraviti pa da to napravim.)

2. budućnost:

Aos domingos treinava o discurso destinado ao pretendente que chegasse primeiro.

(Nedjeljom je vježbala govor namijenjen snuboku koji će prvi naići.)

3. sadašnjost:

Tivesses cora{:ao, terias tudo.

(Da imaš srca, imao bi sve.)

Perfekt (preterlto perfeito do conjunctivo)

Konjunktiv perfekta može izraziti:

1 . prošlu radnju (uz uvjet da je završena) :

Espero que nao te tenha ofendido.

(Nadam se da te nisam povrijedio.)

2. buduću radnju (koja je već završila u odnosu prema nekoj drugoj budućoj radnji) :

Espero que o Joao tenha acabado o trabalho quando eu voltar.

(Nadam se da će Joao već dovršiti posao kad se ja vratim.)

Pluskvamperfekt (preterlto mais-que-perfeito do conjunctivo)

Konjunktivom pluskvamperfekta može se izraziti:

1. prošla radnja koja se dogodila prije neke druge prošle radnje:

Esperei-a ate que tivesse terminado o seu trabalho.

(Čekao sam je dok nije završila s radom.)

2. nestvarna radnja ili događaj u prošlosti:

Acreditas que a Lucia o tivesse amado?

(Vjeruješ li da ga je Lucija voljela?)

Futur I. (futuro do conjunctivo simples)

Futurom I. izražava se mogućnost da se neka radnja ostvari u budućnosti. Riječ je o konjunktivnom vremenu koje se upotrebljava u zavisnim rečenicama, i to:

a) priložnim (pogodbenim, načinskim, vremenskim), kojima je glavna rečenica u futuru ili prezentu:

Se quiseres ve-lo, vai a sua casa.

(Želiš li ga vidjeti, idi k njemu doma.)

Pa{:a-o como souber.

(Napravite to kako znate.)

Quando puderem, venham ver-me.

(Kada budete mogli, posjetite me.)

b) pridjevskim, kojima je glavna rečenica u prezentu ili futuru:

Direi (digo) uma palavra amiga aos que me ajudarem.

(Uputit ću prijateljsku riječ onima koji mi budu pomogli.)

Nao Ja{:as mal aos que nao te seguirem.

(Ne naudi onima koji te ne budu slijedili.)

Futur II. (futuro do conjunctivo composto)

Futur II. služi za izražavanje buduće radnje koja je završena s obzirom na drugu buduću radnju:

Quando tiveres acabado o trabalho, eu ja estarei em casa.

(Kada budeš završio s radom ja ću već biti kod kuće.)

Imperativ (imperativo) Kako je već spomenuto, afirmativni imperativ ima vlastiti ob

lik samo za 2. lice jednine i množine (lava, laval) , a ostale oblike 'posuđuje' od konjunktiva prezenta ( lave, laves, lavemos, lavem) .

Niječni pak imperativ od konjunktiva prezenta 'posuđuje' oblik za svih šest lica ( lave, laves, lave, lavemos, laveis, lavem) .

Imperativom (ili zapovjednim načinom) u portugalskom se ne izriče samo zapovijed (Caia-te! - 'Šutil') , nego i savjet (Se sensa to! - 'Budi pametan!'), poziv (Venham visitar-nos! - 'Dođite nas posjetitil') , molba (Nao me deixes s6! - 'N e ostavljaj me samog!') i dr.

U pogodbenim rečenicama može se, u nekim situacijama, upotrijebiti i kao nadomjestak za konjunktiv futura:

Leiam este livro, e conhecerao o Brasil!

(Pročitajte ovu knjigu i upoznat ćete Brazil!) umjesto:

Se lerem este livro, conhecerao o Brasil.

(Pročitate li ovu knjigu, upoznat ćete Brazil.)

Napokon, valja napomenuti da u službi imperativa mogu biti i usklici: Pogo! ('Vatra!') , Silencio! ('Tišina!') , Avante! ('Naprijed!') te drugi glagolski načini, kao što su primjerice:

- indikativ prezenta:

O senhor traz-me o dinheiro amanha.

(Donijet ćete mi novac sutra.) umjesto:

Traga-me o dinheiro amanha.

(Donesite mi novac sutra.)

- indikativ futura I:

Tu irds com igo.

(Ići ćeš sa mnom.) umjesto:

Vem comigo.

(Idi sa mnom.)

- konjunktiv imperfekta:

E se tu te calasses?

(A da ušutiš?) umjesto:

Caia-te!

(Ušuti!)

- infinitiv:

Nilojumar!

(Zabranjeno pušenje!)

- gerundiv:

Correndo!

(Trćeći!) umjesto:

Corra!

(Trćite!)

Infinitiv (infinitiva) U portugalskom jeziku infinitiv ćuva svoj »neosobni« oblik,

kao infinitivo impessoal:

1 . kada se ne odnosi ni na kakav subjekt:

Viver e sofrer.

(Živjeti znaći trpjeti.)

2. kada je u službi imperativa:

Sublinhar todos os verbos!

(Podcrtati sve glagole!)

3. kada u imenićkoj rećenici ima narativno ili deskriptivno znaćenje:

Mais dois dias. E a Catarina a piorar.

(Još dva dana. I Katarini je sve gore.)

4. kada, praćen prijedlogom de, služi kao dopuna pridjevima/acil ('lak) , possivel ('moguć') , bom (,dobar') , raro ('rijedak') i dr.:

Hd lembram;as diftceis de a/astar.

(Ima uspomena koje je teško odagnati.)

5. kada, praćen prijedlogom a, ima vrijednost gerundiva u izrazima koji se tvore glagolima estar, andar, /icar, viver ('živjeti') i dr.:

Estou a ouvir os teus passos.

(Slušam tvoje korake.)

Andam a montar casa.

(Grade kuću.)

6. kada pripada nekom glagolskom izrazu a da pritom nije udaljen od svog pomoćnog glagola:

Os galos comer;aram a can tar.

(Pijevci su poćeli pjevati.)

7. kada se pojavljuje u kombinaciji s tzv. kauzalnim (deixar, mandar, Jazer i dr .. ) ili senzitivnim ( ver, ouvir, sentir i dr.) pomoćnim glagolima, a nalazi se neposredno iza njih ili je od njih odvojen svojim subjektom u obliku nenaglašene zamjenice u službi izravnog ili neizravnog objekta:

Deixas correr os dias como as aguas do Paraiba?

(Puštaš da ti dani teku poput voda Paraibe?)

Ela viu-os partir pouco a pouco.

(Vidjela ih je gdje postupno odlaze.)

U ovom posljednjem primjeru može se upotrijebiti i osobni in� finitiv, pogotovo ako je subjekt infinitiva izražen imenicom:

Ele viu-as entrarem chorando.

(Vidio ih je gdje ulaze plaćući.)

Mandou os homens levantarem-se.

(Naredio je muškarcima da ustanu.)

Osobni pak infinitiv (infinitivo pessoal), osim zbog stilskih (najćešće ritmićkih i eufonijskih) razloga, upotrebljava se još i:

1. kada je subjekt jasno naznaćen:

O curioso e tu nilo perceberes nada.

(Zanimljivo je da ti ništa ne razumiješ.)

2. kada se odnosi na činitelja radnje koji nije jasno naznačen, pa se na nj želi uputiti glagolskim nastavkom:

JJ melhor nilo comeres.

(Bolje da ne jedeš.)

3. kada, u 3. licu množine, upućuje na neodređenost subjekta:

Ouvi dizerem que ela tinha chumbado.

(Čuo sam ih gdje govore kako je pala na ispitu.)

Gerundiv (genlndio) Vidjeli smo da gerundiv ima dva oblika: jednostavni (lendo) i

složeni (tendo ili havendo lido) .

Složeni oblik označuje radnju koja se dogodila prije neke dru-ge radnje izražene glagolom glavne rečenice:

Nilo tendo conseguido dormir, fui fazer um cafe.

(Ne mogavši zaspati, otišao sam skuhati kavu.)

Jednostavni pak oblik označuje radnju koja je u tijeku, odnosno onu koja je počela neposredno prije ili poslije radnje izražene glagolom glavne rečenice ili pak teče usporedno s njom.

Gerundiv ispred glavne rečenice

Kad se nalazi na početku rečenice (odnosno, točnije, kad prethodi glavnoj rečenici) , gerundiv označava:

a) radnju koja se zbila neposredno prije radnje izražene glagolom glavne rečenice:

Proferinda estas palavras, saiu.

(Izgovorivši ove riječi, izađe.)

b) radnju koja još traje, a počela je prije ili istodobno kad i radnja glavne rečenice:

Estremecendo, vejo um casal de sessenta anos.

(Dršćući, gledam bračni par šezdesetogodišnjaka.)

Gerundiv uz glavni glagol

Kad se nađe uz glavni glagol, gerundiv u načelu označava radnju istodobnu s radnjom tog glagola, preklapajući se zapravo u

funkciji s načinskim prilogom:

Ele ouvia sorrindo.

(Slušao je smiješeći se.)

Gerundiv kojemu prethodi prijedlog em

Kad je popraćen prijedlogom em, gerundiv (donekle emfatički) izražava radnju koja neposredno prethodi radnji glagola glavne rečenice:

Em se lhe dando carda, ressurgia nele o tagarela da cidade.

(Samo da mu se pruži prilika, ponovno bismo u njemu dobili gradsko tračalo.)

Gerundiv u glagolskim izrazima

Zajedno s pomoćnim glagolima estar, andar, ir i vir gerundiv tvori glagolske izraze kojima se označavaju različiti aspekti glagolske radnje, o čemu je bilo riječi u poglavlju o pomoćnim glagolima.

Particip (participio) Kad u portugalskom jeziku govorimo o participu, mislimo is

ključivo na particip prošli jer su funkcije nekadašnjeg participa sadašnjeg (slično kao u španjolskom) prenesene na gerundiv, dok se sam taj particip upotrebljava isključivo kao pridjev.

a upotrebi participa u tvorbi složenih glagolskih vremena bilo je riječi unutar poglavlja o pomoćnim i abundantnim glagolima. Stoga ćemo se ovdje usredotočiti na njegovu 'samostalnu' upotrebu, odnosno na upotrebu koja nije vezana uz pomoćne glagole.

• Kada nije praćen pomoćnim glagolom, particip u najvećem broju primjera označava stanje koje je rezultat neke završene radnje:

Achada a solut;ilo do problema, nilo mais torturou a cabet;a.

(Pošto je našao rješenje problema, nije više razbijao glavu.)

• Particip prelaznih glagola u načelu ima vrijednost pasiva:

Lidos os documentos, procedeu-se as assinaturas.

(Pošto su pročitani dokumenti, pristupilo se potpisivanju.)

• Particip neprelaznih glagola gotovo uvijek ima vrijednost aktiva:

Chegado aos pes, o cao come�ou a lamber-mos.

(Nakon što se približio mojim nogama, pas ih je počeo lizati.)

• Premda se njime izražava rezultat neke završene radnje, particip sam po sebi ne kazuje je li ta radnja prošla, sadašnja ili buduća. Tako jedan te isti oblik može označivati:

a) prošlost:

Aberta uma excep�ao, esta vamos perdidos.

(Da smo učinili iznimku, ne bi nam bilo spasa.)

b) sadašnjost:

Aberta uma excep�ao, estamos perdidos.

(Učinimo li iznimku, nema nam spasa.)

e) budućnost:

Aberta uma excep�ao, estaremos perdidos.

(Budemo li učinili iznimku, neće nam biti spasa.)

• Kada particip izražava samo glagoisko stanje, bez ikakva upućivanja na vremenske odnose, tada se on izjednačuje s pridjevom:

Com a cabe�a levantada, olhava o ceu.

(Uzdignute glave promatraše nebo.)

Slaganje glagola s rečeničnim subjektom

Izuzmemo li neke posebne primjere, slaganje glagola u broju i licu s njegovim rečeničnim subjektom (tzv. concordancia verbal) u portugalskom jeziku nije osobit problem.

I. Slaganje s jednim subjektom

Kad glagol ima samo jedan subjekt (izrečen ili neizrečen), slaže se s njim u broju i licu:

Nada sou, nada posso, nada possuo.

(Nisam ništa, ne mogu ništa, ne posjedujem ništa.)

II. Slaganje s više subjekata

Kada pak posjeduje više subjekata (sujeito composto), tada se, glede broja, stavlja u množinu, a glede lica:

a) u prvo lice množine ako među subjektima postoji neki koji je u prvom licu:

S6 o Florencio e eu ficamos calados.

(Samo Florencio i ja smo ušutjeli.)

b) u drugo lice množine ako postoji neki subjekt u drugom, a istodobno nema nijednog u prvom licu:

Tu ou os teus filhos vereis a revolu�ao dos costumes.

(Ti i tvoja djeca doživjet ćete revoluciju običaja.)

e) u treće lice množine ako su subjekti u trećem licu:

Quando o Lucas e a filha chegaram, ja era tarde.

(Kada su stigli Lucas i kći mu, bilo je već kasno.)

III. Posebni slučajevi

a) S jednim subjektom

• Kad je subjekt sastavljen od partitivnog izraza tipa metade de ('polovica čega') , parte de ('dio čega') , o resto de ('ostatak čega') , o grosso de ('glavnina čega') i imenice ili zamjenice u množini, glagol može biti u jednini ili množini:

A maior parte deles ja nao vai il /abrica.

(Najveći dio ih više ne ide u tvornicu.)

A maior parte destes quartos nao tinham tecto, nem portas, nem pavimento.

(Najveći dio ovih soba nije imao ni stropa, ni vrata, ni poda.)

• Kada je subjekt broj u množini ispred kojega se nalazi izraz koji označuje približnu količinu čega: cerca de ('oko', 'približno') , mais de ('više od'), menos de (,manje od') i dr., glagol je u načelu u množini:

Restavam cerca de cem pessoas.

(Ostalo je stotinjak ljudi.)

• Kada je subjekt odnosna zamjenica que, glagol se slaže u broju i licu sa zamjenicom koja joj prethodi:

Pui eu que lhe pedi que nao viesse.

(Ja sam bio taj koji ga je molio neka ne dolazi.)

Nao es tu que me dds felicidade.

(Nisi ti ta koja me usrećuješ.)

Ako odnosnoj zamjenici que prethodi pokazna zamjenica koja služi kao predikat ili apozicija osobnoj zamjenici u službi subjekta, glagol odnosne zamjenice može se slagati s navedenom osobnom zamjenicom (osobito kad je riječ o pokaznim zamjenicama o, a, os, as) :

Nao somos nos os que vamos convida-los.

(Nismo mi ti koji ćemo ih pozvati.)

No glagol pritom može biti i u trećem licu, slažući se s pokaznom zamjenicom, poglavito ako se ne želi istaknuti tijesna veza izmedu subjekta i predikata:

Pui essa que nas ruas esmolou.

(Bila sam ta koja je prosjačila po ulicama.)

Kada odnosnoj zamjenici que prethodi izraz um dos ('jedan od') ili uma das ('jedna od'), glagol kojemu je ona subjekt obično je u trećem licu množine ili, rjede, u trećem licu jednine:

Es um dos raros homens que tem o mundo nas maos.

(Jedan si od rijetkih ljudi koji drže svijet u rukama.)

Poi um dos poucos do seu tempo que reconheceu a originalidade e importancia da literatura brasileira.

(Bio je jedan od rijetkih u svome vremenu koji je prepoznao izvornost i važnost brazilske književnosti.)

Iza izraza um dos que glagol je redovito u trećem licu množi-ne:

Eu tambem era um dos que a ama vam.

(I ja sam bio jedan od onih koji su je voljeli.)

Um se, medutim, može i ispustiti:

Nao sou dos que acreditam no estado de direito.

(Nisam od onih koji vjeruju u pravnu državu.)

• Kada je subjekt odnosna zamjenica quem, glagol je obićno u trećem licu jednine:

Nao Jui eu quem te salvou?

(Nisam li ja bio taj koji te je spasio?)

U govornom jeziku, a dijelom i u pisanome, glagol se, medutim, slaže s osobnom zamjenicom - subjektom prethodne rečenice:

Nao sou eu quem o descrevo.

(Nisam ja taj koji ga opisujem.)

• Kada je subjekt jedna od upitnih (quais?, quantos?), pokaznih (estes, esses, aqueles) ili neodredenih (alguns, muitos, poucos, quaisquer, varios) zamjenica u množini, kojima prethodi neki od izraza kao što su npr. de nos ('od nas'), de vos ('od vas'), dentre nos ('izmedu nas') ili dentre vos (,izmedu vas') , glagol može ostati u trećem licu množine ili se pak može slagati s osobnom zamjenicom koja označuje cjelinu:

Mas, quantos, dentre nos, ainda estao vivos?

(No koliki su izmedu nas još živi?)

Quantos dentre vos que me ouvis nao tereis tomado parte em romagens?

(Koliki izmedu vas koji me slušate nećete sudjelovati u hodočašćima?)

Ako je upitna ili neodredena zamjenica u jednini, u jednini će, dakako, biti i glagol:

Qual de nos estava presente?

(Koji je od nas bio nazočan?)

• Kad je posrijedi subjekt s tzv. prividnom množinom, obično u imenima mjesta i naslovima djela koja imaju oblik množine,

glagol je u jednini uz uvjet da ta imena ili naslovi nisu upotrijebljeni s članom:

Comparado com o romance Agosto Azul, Regressos mostra uma ligeira mudam;a no que diz respeito ao uso de recursos estilisticos.

(Uspoređen s romanom Agosto Azul, [roman) Regressos pokazuje neznatnu promjenu glede upotrebe stilskih sredstava.)

Kada imenu ili naslovu prethodi član, glagol, naravno, poprima oblik množine:

As Mem6rias P6stumas de Bras Cubas deram-Ihe uma outra dimensao.

(Posmrtni zapisi Bnlsa Cubasa dali su mu drugu dimenziju.)

• U rečenicama s neodređenim subjektom glagol se stavlja u treće lice množine:

Pediram-me que a procurasse.

(Molili su me da je potražim.)

Ako je, međutim, popraćen zamjenicom se, glagol ostaje u trećem licu jednine:

Ainda se vive relativamente bem.

(Još uvijek se živi razmjerno dobro.)

Slaganje glagola ser

• U nekim primjerima glagol ser slaže se s predikatom, kao na primjer.:

l. u rečenicama koje počinju upitnim zamjenicama que i quem:

Que sao seis meses?

(Što je to šest mjeseci?)

Quis saber quem eram os meus pais.

(Htio sam doznati tko su bili moji roditelji.)

2. kada je subjekt glagola ser jedna od sljedećih zamjenica: isto, isso, aquilo, tuda ili o, a predikat je izražen imenicom u množini:

Tudo isto eram sin tomas graves.

(Sve su to bili ozbiljni simptomi.)

Valja, međutim, istaknuti da u ovom posljednjem primjeru glagol može stajati i u jednini:

Se calhar, tudo e simbolos.

(Možda su sve simb�li.)

3. kada je subjekt izraz koji ima kolektivno značenje, kao o resto, o mais:

O resto sao atributos sem importtincia.

(Ostalo su nevažni atributi.)

4. u bezličnim rečenicama:

Eram quase oito horas.

(Bilo je gotovo osam sati.)

Kad se upotrebljavaju u značenju 'otkucavati sate', glagoli dar, bater (,udarati') , soar ('odzvoniti') i sL, slažu se s brojem koji označuje sate:

Batiam dez horas quando ele acordou.

(Kada se probudio, otkucavalo je deset sati.)

Ako se, međutim, kao subjekt pojavljuju imenice relogio ('ura') , sino ('zvono') sineta ('zvonce') i sL) , glagol se, naravno, slaže s njima:

O relogio de uma das igrejas bateu duas horas.

(Ura jedne od crkava otkucala je dva sata.)

• Ako je subjekt ime osobe ili osobna zamjenica, glagol se slaže s tim imenom ili zamjenicom bez obzira na to je li predikat u jednini ili u množini:

Ovidio e muitos poetas ao mesmo tempo.

(Ovidije istodobno u sebi utjelovljuje mnoge pjesnike.)

Todo ele era olhos e cora{:ao.

(Sav se pretvorio u oči i srce.)

• Kada se subjekt sastoji od brojevnog izraza koji označuje čvrstu cjelinu, glagol ser ostaje u jednini:

Dez euros?! Nao sera demais?

(Deset eura?! Nije li to previše?)

• Kada se u rečenici pojavljuje nepromjenljivi izraz e que, glagol se slaže s imenicom ili zamjenicom koja mu prethodi:

Tu e que deves escolher o sitio.

(Ti moraš izabrati mjesto.)

b) S više subjekata

• Kao što se pridjev može slagati s najbližom imenicom, tako se i glagol u nekim primjerima može slagati s najbližim subjektom:

l. kada se subjekti nalaze iza glagola:

Habita-me o espa{:o e a desola{:ao.

(Nastanjuje me prostor i pustoš.)

2. kada su subjekti sinonimi ili gotovo sinonimi:

A concilia{:ao e a harmonia entre uns e outros e possivel.

(Moguće je pomirenje i sklad između jednih i drugih.)

3. u stupnjevitom nabrajanju:

A mesma coisa, o mesmo acto, a mesma palavra provocava ora risadas, ora grandes castigos.

(Ista stvar, isti čin, ista riječ bijaše uzročnik čas grohotna smi-jeha, čas grdnih batina.)

4. ako se subjekti shvate kao jedinstvena cjelina koja izražava jednaku kakvoću ili jednak stav prema čemu:

Morro, se a gra{:a e a miseric6rdia de Deus me nao acode.

(Mrijet ću ne pomogne li mi Božja milost i milosrđe.)

• Kada su subjekti dva ili više infinitiva, glagol ostaje u jednini:

Olhar e ver nao e a mesma coisa.

(Gledati i vidjeti nije ista stvar.)

Ako, međutim, ti infinitivi izražavaju sasvim suprotne pojmove, glagol može biti u množini:

Na sua vida alternam-se rir e chorar.

(U njegovu se životu izmjenjuju smijeh i plač.)

• Kada se više subjekata 'sažimlje' neodređenom zamjenicom (tudo, nada, ninguem i dr.), glagol ostaje u jednini, slažući se sa zamjenicom:

Letras, ciencias, costumes, institui{:oes, nada disso e nacional.

(Književnost, znanost, običaji, ustanove, ništa od toga nije do-maće.)

To vrijedi i onda kad spomenuta zamjenica najavljuje subjekte što slijede:

Tudo o /azia lembrar-se dela: a manha, os pdssaros, o mar, as flores, os campos . . .

(Sve ga je podsjećalo na nju: jutro, ptice, more, cvijeće, polja . . . )

• Kada se subjekti odnose na istu osobu ili stvar, glagol ostaje u jednini:

A Ideia, o sumo Bem, o Verbo s6 se nos revela depo is da nossa morte.

(Ideja, najviše Dobro, Riječ otkriva nam se tek poslije smrti.)

• Kada su subjekti imenice u jednini povezane veznicima ou ili nem, glagol je u množini ako se radnja izražena njime odnosi na sve subjekte:

O bem ou o mal vem dali.

(Dobro ili zlo dolaze odande.)

Ako se odnosi na jedan od subjekata, glagol je u načelu u jednini:

Nem tormenta nem tormento nos poderia parar.

(Ne bi nas mogla zaustaviti ni patnja ni oluja.)

U govornom jeziku, međutim, glagol nerijetko zna poprimiti i oblik množine:

Nem Joao nem Carlos serao eleitos presidente do clube.

(Ni Joao ni Carlos neće biti izabrani za predsjednika kluba.)

Katkad se pak glagol u takvim situacijama slaže s najbližim subjektom iako se radnja odnosi na sve subjekte:

Nem o sol, nem o vento, nem o rufdo das aguas o perturbava.

(Nije ga smetalo ni sunce, ni vjetar, ni žubor voda.)

• Ako subjekti povezani veznicima ou ili nem ne pripadaju istom licu, glagol će poprimiti oblik množine i lica koje mu prethodi:

Nem tu nem eu soubemos ser nos.

(Ni ti ni ja nismo znali biti mi.)

• U izrazima um ou outro ('jedan ili drugi') ' i nem um nem outro ('ni jedan ni drugi') glagol je u jednini kada su ti izrazi upotrijebljeni kao imenička ili pridjevska zamjenica:

So um ou outro menino usava sapatos.

(Tek pokoje dijete je nosilo cipele.)

Nerijetko se, međutim, glagol može pojaviti i u množini, i to isključivo kad su navedeni izrazi upotrijebljeni kao imenička zamjenica:

Nem um nem outro puderam compreender toda a gravidade do malo

(Ni jedan ni drugi nisu mogli razumjeti svu ozbiljnost zla.)

• U izrazu um e outro ('jedan i drugi') glagol može biti u množini ili u jednini (premda se ovo posljednje događa znatno rjeđe) :

Um e outro tin ham a sola rota.

CI edan i drugi imali su poderan đon.)

• Kada su subjekti povezani veznikom com, glagol može biti u množini ili se može slagati s prvim subjektom. U množini je ako

te subjekte veznik com povezuje kao da je riječ o vezniku e:

O mestre com o boleeiro Jizeram a emenda.

(Popravak su obavili majstor i kočijaš.)

S prvim se subjektom slaže ako želimo istaknuti važnost tog prvog subjekta, a na štetu drugoga, svedenoga na puki dodatak prvome:

A viuva, com o resto da familia, mudara-se para a cidade.

(Udovica se, zajedno s ostatkom obitelji, preselila u grad.)

• Kad su subjekti povezani poredbenim veznicima, kao što su como ('kao'), assim como ('kao i'), bem como ('kao i') i dr., glagol se može slagati s prvim subjektom:

O dolar, assim como a libra esterlina, aqui nao vale nada.

(Dolar, kao i funta, ovdje ne vrijedi ništa.)

ili pak s oba subjekta (i tada je u množini):

Tanto um como outro se ocupavam em mercadejar.

(I jedan i drugi bavili su se trgovanjem.)

S prvim se subjektom slaže kad želimo istaknuti upravo taj subjekt, a s oba subjekta kad smatramo da i jedan i drugi subjekt tvore čvrstu cjelinu, međusobno se ispreplećući i pojačavajući (osobito ako je riječ o suodnosnim strukturama tipa tanto . . . como) .

Slaganje vremena

Nečije riječi možemo ponoviti na dva načina: točno onako kako ih je tko rekao, pri čemu upotrebljavamo upravni govor (discurso directo), ili pak izvještavajući o njima, pri čemu se služimo neupravnim govorom (discurso indirecto) . Kad je riječ o neupravnom govoru, u portugalskom jeziku vrijede pravila o slaganju vremena (concordancia dos tempos) .

U složenim se rečenicama vrijeme glagola zavisne rečenice ravna prema glagolu glavne rečenice, pa tako dobivamo sljedeću tablicu:

Upravni govor Neupravni govor (Discurso directo) (Discurso indirecto)

prezent imperfekt (presente) (imperfeito)

»Preciso de dinheiro.« Ele disse que precisava de dinheiro. (»Trebam novac.«) (Rekao je da treba novac.)

aorlst pluskvamperfekt (pret6rito perfeito) (pret6rito mais-que-perfeito)

»Nem banho tomei.« Ele disse que nem banho tinha tomado. (»Nisam se ni okupao.«) (Rekao je da se nije bio ni okupao.)

futur I. kondicional sadašnji (futuro do presente) (futuro do pret6rito)

»Que seni feito dele?« Ele perguntou que seria feito dele. (»Sto će biti s njime?«) (Pitao je što će biti s njime.)

imperativ konjunktiv (imperativo) (conjunctivo)

»Nao grites!« Ele pediu-lhe que nao gritasse. (IONe viči!«) (Zamolio ga je neka ne viče.)

Sintaksa pomoćnih glagola haver, ser i estar O nekim elementima sintakse pomoćnih glagola bilo je riječi

u poglavlju o pomoćnim glagolima i njihovoj upotrebi. Stoga ćemo se ovdje ukratko osvrnuti na samo tri glagola: ha ver (koji se danas najviše upotrebljava kao bezlični glagol) te seri estar koji su (slično svojim španjolskim ekvivalentima) najveći problem svima što uče portugalski, odnosno španjolski jezik.

Haver

Ovisno o značenju, glagol havermože se upotrebljavati u svim licima ili pak samo u trećem licu jednine.

U svim se licima upotrebljava:

1 . kad je u službi pomoćnog glagola (sa značenjem ekvivalentnim glagolu ter), bilo uz particip, bilo uz infinitiv kojemu prethodi prijedlog de:

Tambem a mim me hilo ferido.

(I mene su ranili.)

Nilo sei para que lado me hei-de virar.

(Ne znam kamo se okrenuti [od posla] .)

2. kada kao glavni glagol znači 'dobiti', 'steći':

Ninguem lhe perguntou onde houvera o dinheiro.

(Nitko ga nije pitao gdje je stekao novac.)

3. kada kao glavni glagol, u refleksivnom stanju, znači 'ponašati se', 'ponijeti se', 'postupiti':

Houve-se como pode naquela situar;ilo.

(Ponio se kako je mogao u onoj situaciji.)

4. kada kao glavni glagol, u refleksivno m stanju, znači 'razračunati se s kim', 'imati posla s kim':

O Joilo vai ter de haver-se comigo!

(Joao će imati posla sa mnom!)

5. kada kao glavni glagol znači 'biti što moguće':

Nilo ha nega-lo, o apito e de uso geral.

(N emoguće je poreći, zviždaljka je u općoj upotrebi.)

6. U suvremenom ćemo portugalskom malokad naići na glagol haveru značenju 'imati', 'posjedovati' ili 'misliti', 'smatrati', 'držati', no nekad se veoma često upotrebljavao u tim značenjima:

Aos que choram, hei inveja.

(Zavidim onima koji plaču.)

O que hei por gram crueza.

(Što smatram velikom okrutnošću.)

U trećem Ucu jednine, dakle kao bezlični glagol, haver se upotrebljava kada znači 'postojati' ili kad označuje proteklo vrijeme:

Havia simple s marinheiros; 1u:zvia inferiores; ha via escreventes e opertirios de bordo.

(Bilo je običnih mornara; bilo je nižih časnika; bilo je pisara i brodskih radnika.)

Ha dois dias que nilo vem trabalhar.

(Već dva dana ne dolazi raditi.)

Kada glagol haver znači postojanje, a popraćen je pomoćnim glagolima ir, dever, poder i dr., tako stvoren izraz je bezličan:

Deve Juzver muitas di/erenyas entre nos. (Mora da postoje velike razlike medu nama.)

Seri eSIIJr

Uz krajnje pojednostavnjenje, moglo bi se reći da se glagolom seru pravilu izražavaju trajne i urodene osobine, dok glagol estar uglavnom služi za pripisivanje slučajnih, prolaznih ili privremenih osobina ograničena trajanja

Tako rečenice Aquela casa e humida. i Aquela casa esta humida. na hrvatski mogu biti prevedene posve isto: 'Ona je kuća vlažna.'. U portugalskom izvorniku postoji, medutim, jasna razlika u značenju navedenih rečenica. Dok se prvom (u kojoj je upotrijebljen glagol sen želi reći da je spomenuta kuća vječito vlažna, drugom se tvrdi kako je vlažnost tek njezino trenutačno, privremeno stanje.

Kad je riječ o lokalizaciji u prostoru, za pokretne se predmete uvijek upotrebljava glagol estar: Onde esta o carro? {'Gdje je vozilo?'), a za nepokretne postoji razlika izamedu europskog i brazilskog portugalskog. Predmeti koji su po prirodi stvari nepokretni (spomenik, zgrada, ulica i sl.) u europskom se, naime, portugalskom prostorno lokaliziraju pomoću glagola ser (ili/icar) : Onde e ({ica) a Pra9a x? ('Gdje se nalazi Trg X?') , a u brazilskom pomoću glagola estar (ili /icar) : Onde esta ({ica) a Pra9a X?

PRILOZI

Prilozi (adverbD nepromjenljiva su vrsta riječi koja se dodaje glagolima ili, rjede, drugim riječima atributivnog karaktera:

O homem caminhava muito devagar.

(Čovjek je hodao veoma polako.)

Katkad se, međutim, prilog može dodati i cijeloj rečenici (pri čemu redovito stoji na njezinu početku ili kraju, a od ostatka rečenice grafički je odvojen zarezom):

InJelizmente, nem o medico lhes podia valer.

(Nažalost, ni liječnik im nije mogao pomoći.)

Klasifikacija priloga

Portugalske priloge gramatičari obično dijele u sljedeće skupi-ne.

l. Prilozi mjesta

Portugalski Hrvatski Portugalski Hrvatski

abaixo dolje ca ovdje

acima iznad defronte sučelice

adiante pred dentro u, unutra

af tu detras iza, otraga

alem s onu stranu fora van(i)

ali ondje junto pokraj

aquem s ove strane la ondje

aqui ovdje longe daleko

atras straga onde gdje

atraves kroz perto blizu

....

2. Prilozi vremena


agora sada hoje danas

ainda još ja već

amanha sutra logo odmah; poslije

anteontem prekjučer nunca (jamais) nikad (a)

antes prije ontem jučer

cedo rano outrora nekad (a)

depois poslije sempre uvijek

entao tada, onda tarde kasno

3. Prilozi načina


adrede namjerno debalde uzalud

alto glasno; naglas depressa brzo

apenas jedva devagar polako

assim tako mal loše

baixo tiho melhor bolje

bern dobro quase gotovo, skoro

como kao; kako pior gore

4. Prilozi količine


ademais odviše; osim muito mnogo

assaz (više nego) dovoljno

pouco malo

bastante prilično, quanto koliko dovoljno

bern veoma, vrlo quao koliko; kako

demais odviše, previše quase gotovo, skoro

mais više tanto toliko

menos manje tao toliko; tako

5. Prilozi afirmacije, negacije i sumnje


sim da acaso slučajno, možda

sigurno, talvez

certamente (porvenutra možda svakako qui<;a)

tambem takoder possivelmente moguće

nao ne provavelmente vjerojatno

Napomena: Prilozi navedeni u tablicama nisu, naravno, svi prilozi portugalskog jezika. Riječ je o izboru koji se ponajviše temelji na kriteriju učestalosti njihove upotrebe. Razumije se da bi priloge načina koji završavaju na -mente bilo nemoguće poimence spomenuti, makar i u 'najužem' izboru. Uostalom, zbog njihove pravilne, krajnje jednostavne tvorbe (a radi uštede prostora) ne navode ih ni mnogi rječnici.

Priložni izrazi

Priložnim se izrazom naziva prilog stvoren od dviju ili više riječi: Fernanda sorria em sžlencio. (,Fernanda se tiho smiješila.').

Kao i prilozima, i priložnim izrazima može se izricati mjesto, vrijeme, način, afirmacija, negacija, sumnja i dr. Navodimo tek manji dio njih koji se češće upotrebljavaju:

1. Priložni izrazi mjesta


a direita desno em baixo dolje

a esquerda lijevo em cima gore

a distancia daleko, udaljeno para dentro unutra

ao lado pokraj para onde kamo

ca e la tu i tamo por ali onuda

de dentro iznutra por aqui ovuda

de cima odozgo por dentro iznutra

de longe izdaleka por fora izvana

de perto izbliza por onde kuda

2. Priložni izrazi vremena


a noite navečer de noite noću

a tarde poslije podne de quando em quando

kasno poslije de tempos em katkad a tardinha podne

(predvečer) (a) tempos

de dia danju de vez em quando

de manha ujutro em breve uskoro

3. Priložni izrazi načina


a toa nasumce de born grado drage volje

a vontade po volji, voljno de cor napamet

ao contrario nasuprot de ma vontade protiv volje

as apalpadelas pipkajući, tapkajući de regra po pravilu

as avessas naglavce em geral općenito

as claras javno, otvoreno em silencio šutke, u tišini

as escondidas kriomice em vao uzalud

as pressas na brzinu gota a gota kap po kap

com gosto sa zadovoljstvom passo a passo korak po korak

com amor s ljubavlju por acaso slučajno

4. Priložni izrazi količine


najviše, u najviše, ao maximo najvišem quando muito u najboljem

stupnju slučaju

cada vez mais sve više pouco mais otprilike ou menos

cada vez menos sve manje pouco a pouco malo-pomalo

de retalho namalo pelo menos najmanje,

barem

nada mais više ništa por junto naveliko (por atacado)

5. Priložni izrazi afirmacije i negacije


eom eerteza naravno de forma alguma nikako,

por eerto zasigurno de modo nipošto

nenhum

sem duvida bez sumnje nem por ni u snu sonhos

Mjesto priloga u rečenici

1. Prilozi koji dopunjuju pridjev, samostalni particip ili drugi prilog u načelu se pojavljuju ispred njih:

Invejei o noivo, tao alegre, tao jovem.

(Pozavidjeh mladencu, tako veselom, tako mladom.)

Muito apressado, num visivel nervosismo, saiu de casa.

(Sav u žurbi i vidno razdražen, izađe iz kuće.)

O pai sente-se muito mal.

(Otac se osjeća veoma loše.)

2. Prilozi koji dopunjuju glagol ponašaju se različito glede mjesta u rečenici, ovisno o tome je li riječ o prilozima načina, vremena i mjesta ili negacije:

a) prilozi načina obično se pojavljuju poslije glagola:

Ela ouvia-o atentamente.

(Pozorno ga je slušala.)

b) prilozi vremena i mjesta mogu stajati prije ili poslije glagola:

De manha, acordei cedo.

(Ujutro sam se rano probudio.)

A minha sombra ha-de ficar aqui.

(Moja će sjena ostati ovdje.)

e) prilog negacije uvijek prethodi glagolu:

Entao nao se cava a terra? . . . nao se lavra? . . . nao se aduba? . . . - . ? naD se semela . . . .

(Pa zar se zemlja ne kopa ... , ne ore .. . , ne gnoji... , ne sije . . .?)

Ponavljanje priloga na -mente Kada u istoj rečenici dva ili više priloga na -mente dopunjuju

istu riječ, spomenuti sufiks može se dodati samo zadnjem:

Cantava alegre e, ao mesmo tempo, tristemente.

(U isto je vrijeme pjevala veselo i tužno.)

Stupnjevanje priloga

Neke vrste priloga, poglavito prilozi načina, mogu se i stupnjevati, pa tako dobivamo komparativ i superlativ priloga. Jednako kao u pridjeva, i komparativ priloga može biti komparativ:

a) superiornosti - koji se tvori tako da se ispred priloga stavi prilog mais a iza veznik do que ili que:

O filho andava mais depressa do que o pai.

(Sin je hodao brže od oca.)

b) jednakosti - koji se tvori tako da se ispred priloga stavi prilog tao a iza veznik como ili quanto:

O filho andava tao depressa como o pai.

(Sin je hodao jednako brzo kao i otac.)

e) inferiornosti - koji se tvori tako da se ispred priloga stavi prilog menos a iza veznik do que ili que:

O filho andava menos depressa do que o pai.

(Sin je hodao sporije od oca.)

I priložni superlativ (kao i pridjevski) može biti dvojak: sintetički i analitički.

Sintetički se tvori od ženskog roda sintetičkog superlativa pridjeva na koji se dodaje nastavak -mente:

Superlativo

Adjectivo lento (Spor) lentissirno (najsporiji)

Adverbio lentamente (sporo) lentissimamente (najsporije)

Analitički se pak tvori pomoću neke druge riječi, najčešće pri-loga muito, bem, muitfssimo i sl.:

Estou muitissimo bem.

(Osjećam se izvanredno dobro.)

Prilozi bem (,dobro') i mal ('loše') mogu imati jednak komparativ i superlativ kao i pridjevi bom i mau: melhor odnosno pior, pri čemu, naravno, ti oblici ostaju nepromijenjeni:

Quem escreve melhor?

(Tko piše bolje?)

O velho estd cada vez pior.

(Starcu js sve gore.)

No osim tih nepravilnih, postoje i pravilni oblici komparativa: mais bem i mais mal koji se u načelu upotrebljavaju uz pridjeve -- participe:

As paredes das salas estilo mais bem pintadas que as dos quartos.

(Zidovi soba za dnevni boravak bolje su oličeni nego zidovi spavaćih soba.)

Nilo hd um projecto mais mal executado do que este.

(Nema nacrta koji bi bio lošije izveden od ovoga.)

Kad se, međutim, komparativ nađe iza pridjeva - participa, obvezatna je upotreba sintetičkog oblika:

Sintetički superlativ od bem i mal glasi optimamente, odnosno pessimamente:

Sinto-me optimamente.

(Izvrsno se osjećam.)

O ca va lo correu pessimamente.

(Konj je trčao iznimno loše.)

Komparativi priloga muito ('mnogo') i pouco ('malo') glase mais i menos, a superlativi o mais (ili muitissimo) i o menos (ili pouqu(ssimo) :

Dom Juan, quando menos pensa va, ld se foi para as profundas do Inferno.

(Kada je najmanje mislio, Don Juan propade u dubine pakla.)

Come muitEssimo.

(Strahovito puno jede.)

Naposljetku valja napomenuti da u govornom portugalskom jeziku prilog nerijetko može poprimiti oblik umanjenice (stvorene sufiksom -inho i -zinho) koja, međutim, ima vrijednost uvećanice:

Vem cedinho, logo que amanhera!

(Dođi vrlo rano, čime osvane!)

PRIJEDLOZI

Portugalski gramatičari prijedloge najčešće definiraju kao nepromjenijive riječi kojima se izriču različiti odnosi među pojedinim sintaktičkim elementima. Kad je riječ o oblicima, prijedlozi mogu biti jednostavni (preposir;oes simples) ili složeni (preposir;oes compostas). Jednostavni su oni koji su izraženi samo jednom riječi, a složeni oni koji se sastoje od dvije ili više riječi. Složeni se prijedlozi nazivaju još i prijedložni izrazi (locur;oes prepositivas).

U portugalskom jeziku najviše se upotrebljavaju sljedeći prijedlozi:


a u; na; prema; uz em u; na; kod; za

ante pred, ispred entre među, između

ap6s nakon para za; u; prema

ate do perante (is)pred

com sea) por (per) kroz; preko; za; po

contra protiv; na; uz; o sem bez

de od; iz; o sob pod

desde (počevši) od sobre na; o

U najupotrebljavanije složene prijedloge ili prijedložne izraze ubrajaju se:


abaixo de dolje, naniže em baixo de ispod

acerca de u (s)vezi, o em cima de iznad

acima de iznad em frente a nasuprot,

a despeito de usprkos em frente de sučelice

adiante de pred, naprijed em lugar de umjesto

a fim de u cilju, da bi em redor de oko, alem de osim, izuzveši em tomo de okolo

antes de prije em vez de umjesto

ao lado de pokraj gra!tas a zahvaljujući

ao redor de uokrug, naokolo junto a pokraj, a par de uz, pokraj junto de uz

apesar de usprkos para baixo de ispod

a respeito de glede, u svezi para cima de iznad

atras de iza, odostraga para com prema

atraves de kroz, preko perto de blizu; otprilike

de acordo com u skladu s por baixo de ispod

debaixo de ispod, odozdo por causa de zbog

de cima de iznad, odozgo por cima de iznad

defronte de sućclice, nasuprot por detras de iza, odostraga

dentro de u, unutra por diante de naprijed, sprijeda

depois de iza, nakon por entre preko, kroz

diante de pred, ispred por tras de iza, odostraga

VEZNICI

Kao riječi koje povezuju rečenice ili rečenične dijelove, veznici se u portugalskim gramatikama (s obzirom na funkciju) redovito dijele na koordinativne (conjufoes coordenativas) i subordinativne (conjufoes subordinativas) .

Koordinativni veznici Koordinativnim veznicima pripadaju sastavni (conjunfoes adi

tivas), suprotni (conjunfoes adversativas) , rastavni (conjunr;oes alternativas), zaključni (conjunr;oes conclusivas) i objasnidbeni (conjunr;oes explicativas) .

L Sastavni su veznici: e ('i') i nem ('ni', 'niti'):

Leonor voltou-se e desfaleceu.

(Leonor se okrenula i onesvijestila.)

Ele nao me disse nem eu lhe perguntei.

(On mi nije rekao niti sam ga ja pitao.)

2. Suprotni su veznici: mas ('ali', 'no', 'već') , porem ('ali', 'no', 'međutim'), toda via ('ipak', 'uza sve to', 'ali', 'međutim') , contudo ('ipak', 'uza sve to'), no entanto ('ipak', 'usprkos tomu', 'međutim'), entretanto ('međutim', 'ipak', 'uza sve to'):

Apetece-me can tar, mas ninguem canta.

(Došlo mi je da zapjevam, no nitko ne pjeva.)

]ulgava encontra-lo em casa, porem ja tinha saido.

(Mislio sam da ću ga zateći doma, ali je već izašao.)

3. Rastavni su veznici: ou ('ili') te ora . . . ora ... ('sad . . . sad') , quer . . . quer ('bilo . . bilo', 'ili . . . ili') , seja . . . seja ('bilo . . bilo', 'ili... ili') , nem . . . nem (,niti. .. niti') :

Ou nao compreendia ou nao ouvia.

(Ili ne bi razumio ili ne bi čuo.)

Ora lia, ora fingia lero

(Ili je čitao ili se pravio da čita.)

4. Zaključni su veznici: logo ('dakle', 'prema tome') , pois ('dakle', 'prema tome', 'zbog toga') , portanto ('dakle', 'prema tome') , por conseguinte ('prema tome') , por isso ('zbog toga', 'stoga') , assim ('tako', 'zbog toga') :

Ele cometeu um crime grave, logo merece duro castigo.

(Počinio je težak zločin, prema tome zaslužuje oštru kaznu.)

Nao deixa pois de ser emblematico que a maior parte dos seus poemas sejam precisamente sonetos.

(Znakovito je, dakle, da su najveći dio njegovih pjesama upravo soneti.)

5. Objasnidbeni su veznici: que, porque, pois, porquanto (svi u značenju 'jer', 'budući da') , i to kad se pojavljuju u primjerima tipa:

Vamos comer, que estou a morrer de fome. (Hajdemo jesti jer umirem od gladi.) Dorme co', pois quero mostrar-te a minha casa. (Spavaj ovdje jer ti želim pokazati kuću.)

Kad je riječ o položaju koordinativnih veznika u rečenici, samo se veznik mas obvezno pojavljuje na početkU rečenice, a veznici porem, toda via, contudo, entretanto i no en tanto mogu se pojaviti na početkU rečenice ili poslije pojednih rečeničnih dijelova:

E noite, mas toda a noite se pesca.

(Noć je, no svu noć se lovi.)

A igreja tambem era velha, porem nao tin ha o mesmo prestigio.

(I crkva je bila stara, no nije uživala jednak ugled.)

U ovoj posljednjoj rečenici veznik porem mogao bi stajati i na sljedećim mjestima:

A igreja tambem era velha; naD tinha, porem, o mesmo prestigio.

A igreja tambem era velha; naD tinha o mesmo prestigio, porem.

Kao zaključni veznik, pois se uvijek upotrebljava poslije onog rečeničnog dijela na koji se odnosi:

Era, pois, um homem de grande caracter.

(Bio je, dakle, čovjek velika značaja.)

Zaključni veznici logo, portanto i por conseguinte mijenjaju položaj u rečenici ovisno o rečeničnom ritmu i intonaciji.

Subordinativni veznici

Subordinativnim veznicima pripadaju uzročni (conjunfoes causais), dopusni (conjunfoes concessivas), pogodbeni (conjunfoes condicionais) , namjerni (conjunfoes fina is) , vremenski (conjunfoes temporais), posljedični (conjunfoes consecutivas) , poredbeni (conjunfoes comparativas) i izrični (conjunfoes integrantes) .

1. Uzročni su veznici: porque ('jer, 'zato što'), pois ('jer, 'budući da'), porquanto (,budući da', 'jer), como (,budući da') , pois que ('jer, 'budući da') , que ('jer) , ja que, uma vez que, vista que (,budući da') i dr.:

Tenho de ir, porque ja e tarde.

(Moram ići jer je već kasno.)

Como as pernas exigiam repouso, descia raro cl cidade.

(Budući da su noge zahtijevale odmor, rijetko je silazio u grad.)

2. Dopusni su veznici: embora, conquanto, ainda que, bem que, se bem que, posto que (,makar, 'iako', 'premda'), mesmo que ('pa makar, 'čak i da'), nem que ('ako i', 'pa da i', 'pa makar) , apesar de que ('usprkos tomu što') i dr.:

Embora sejam ricos, gastam pouco.

(Iako su bogati, malo troše.)

Nem que a matassem, confessava.

(Ne bi priznala pa makar je ubili.)

3. Pogodbeni su veznici: se ('ako') , caso ('u slučaju da', 'ako'), contanto que ('ako', 'samo ako', 'uz uvjet da') , salvo se, a menos que, a nao ser que ('osim ako') , desde que ('samo ako', 'uz uvjet da') i dr.

Se nlio sabes, informa-te.

(Ako ne znaš, raspitaj se.)

Caso preJiram ir ii noite, digam-me.

(Želite li ići navečer, recite mi.)

4. Namjerni su veznici: para que, aJim de que, porque ('da bi, 'k�ko bi') i dr.

Quero por tudo em pratos limpos para que nlio haja mais duvi-das.

(Želim sve razjasniti kako više ne bi bilo sumnje.)

O Francisco veio a Jim de que pudesse assistir ao espectaculo.

(Francisco je došao da bi prisustvovao predstavi.)

5. Vremenski su veznici: quanto ('kad') , enquanto ('dok') , antes que ('prije nego') , depo is que (,nakon što', 'pošto'), ate que ('do', 'sve dok') , logo que, assim que, apenas, mal (,čim', 'tek što') , sempre que ('uvijek kad'), desde que ('otkako') , todas as vezes que, cada vez que (,svaki put kad', 'uvijek kad') :

Quando o tio voltou, ela ja tinha sa ido.

(Kada se ujak vratio, ona je već izašla.)

Sempre que posso, passo por casa dela.

(Uvijek kad mogu navratim do nje.)

Enquanto ele comia, n6s Uamos .

(Dok je on jeo, mi smo čitali.)

6. Posljedični su veznici: que (ispred kojega se pojavljuju pridjevi tal, tanto, tlio ili tamanho (,toliki'), bez obzira na to jesu li izrijekom navedeni ili se podrazumijevaju), de forma que, de maneira que, de modo que, de sorte que ('tako da', 'na takav način da') i dr.:

A saida dele foi tlio rapida que ninguem podia acreditar.

(Izašao je tako brzo da nitko nije mogao vjerovati.)

Fala que e um prazer ouvi-Io.

(Govori da ga je milina slušati.) 7. Poredbeni su veznici: que, do que (iza mais, menos, maior, me

nor, melhor i pior), qual (iza tal), quanto (iza tanto) , como ('kao'), assim como, bem como ('kao i'), como se ('kao da'), que nem ('kao') i dr.

Mais do que as palavras, falavam os factos.

(Više od riječi govorile su činjenice.) Apareceu tlio repentinamente, como se viesse do outro mundo.

(Pojavila se tako iznenadno kao da dolazi s drugog svijeta.)

8. Izrični su veznici que i se. Kada glagol izražava radnju koja je izvjesna, upotrebljava se veznik que:

se:

Tenho certeza de que gosta de mim.

(Siguran sam da me voli.)

Kada pak izriče neizvjesnost iIi dvojbu, upotrebljava se veznik

Ninguem sabia se estava ferida ou se ferira alguem.

(Nitko nije znao je li ranjen iIi je on koga ranio.)

Veznik se upotrebljava se i u neizravnom pitanju:

Nlio sei se vai lembrar-se de mim.

(Ne znam hoće li me se sjećati.)

UZVICI

Semantička vrijednost uzvika veoma je teško odrediva budući da uvelike ovisi o kontekstu u kojem je uzvik upotrijebljen, a i o samoj intonaciji.

Prema osjećajima koje izražavaju, razlikujemo uzvike:

- radosti: ah!, oh! ('ehe!', 'ijuju!')

- hrabrenja, poticanja: avante! (,naprijed!')' eoragem! ('hrabro!') , eia! (,hajde!', 'odvažno!') , vamos! ('idemo!')

- odobravanja: bis! ('bis!') , bravo! ('bravo!'), bem! (,tako je!'), viva! (,živio!')

- želje: oh!, oxa ld! ('da bar!', 'kad bi bar!')

- boli: ai!, ui! ('jao!', 'joj!', 'uh!')

- čuđenja ili iznenađenja: ah!, ehi!, ih!, ue! (,oho!', 'oh!', 'o!')

- nestrpljenja: hum!, hemI, irra! ('dovraga!')

- dozivanja: alo! (,halon, 6! ('o!', 'ejl', 'oj!'), olat, psiu!, pst! ('hej!')

- stišavanja: psiu!, silencio! ('pst!', 'tišina!')

- zaustavljanja: alto!, alto ld! ('stoj!'), basta! ('dosta!')

- strave: ui!, uh! ('jao!', 'brr!')

SINTAKSA

S obzirom na to da ovaj gramatički pregled ne dopušta opširniji osvrt na problematiku portugalske sintakse, ograničit ćemo se tek na nekoliko osnovnih napomena o nezavisno i zavisno složenoj rečenici. Prostu ćemo rečenicu (periodo simples) ovom prilikom ostaviti po strani, uz napomenu da uobičajen red riječi u njoj - subjekt (sujeito) + glagol (verbo) + izravni objekt (objecto directo) + neizravni objekt (sujeito indirecto) :

Carlos ofereceu um livro ao colega.

(Carlos je kolegi darovao knjigu.)

može biti promijenjen, bilo zbog stilskih, bilo zbog gramatičkih razloga (o nekima od tih razloga bilo je riječi u prethodnim poglavljima) .

Složena rečenica (periodo composto) može biti dvovrsna: nezavisno složena (ora�ao coordenada) i zavisno složena (ora�ao subordinada) .

Nezavisno složena rečenica

N ezavisno složena rečenica može biti:

• sastavna (ora�ao coordenada aditiva), u kojoj se rečenični dijelovi, odnosno rečenice u afirmativno m obliku povezuju veznikom e, a u negativnom obliku veznikom nem:

Quis saber quem era o proprietario do predio e onde poderia encontra-Io.

(Htio sam znati tko je vlasnik zgrade i gdje bih ga mogao naći.)

(Nao sabe nem quer saber o que aconteceu.)

(Ne zna niti hoće znati što se dogodilo.)

• suprotna (orafiio coordenada adversativa) , u kojoj se rečenični dijelovi, odnosno rečenice povezuju suprotnim veznicima: mas, porem, todavia, contudo i dr.:

O meu sobrinho e inteligente, mas as vezes um pouco desleixado.

(Moj nećak je pametan, no katkad je malo nemaran.)

Julgava encontrd-Io em casa, porem jo' tinha saido.

(Mislio sam da ću ga zateći doma, ali je već izašao.)

• rastavna (orafiio coordenada alternativa) , u kojoj se rečenični dijelovi, odnosno rečenice povezuju rastavnim veznicima: ou, quer . . . quer, ora . . . ora i dr.:

Responde-me ou nunca maisJalo contigo.

(Odgovori mi ili nikad više neću govoriti s tobom.)

Quer chovesse, quer Jizesse sol, ele tinha sempre de trabalhar.

(Uvijek je morao raditi, bilo da kišilo, bilo da sjalo sunce.)

• zaključna (orafiio coordenada condusiva) , u kojoj se rečenični dijelovi, odnosno rečenice povezuju zaključnim veznicima: logo, pois, portanto i dr.:

OUfO mUsica, logo ainda niio me enterraram.

(Slušam glazbu, još uvijek me, dakle, nisu pokopali.)

Chegou ho' poucos minutos, portanto ainda niio sabe nada.

(Stigao je prije nekoliko minuta, prema tome još ništa ne zna.)

• objasnidbena (orafiio coordenada explicativa) , u kojoj se rečenični dijelovi, odnosno rečenice povezuju objasnidbenim veznicima: que, porque, porquanto i dr.:

Esperem um pouco, que isto acaba-se jo,.

(Pričekajte časak jer to će začas završiti.)

Niio lhe bastava um bocadinho, pois estava com Jome.

(Nije mu bilo dovoljno malo jer bio je gladan.)

Zavisno složena rečenica

Zavisno složena rečenica može biti imenička, pridjevna ili priložna.

• Imenička zavisna rečenica (orafiio subordinada substantiva) najčešće počinje veznikom que (ili se) , a glede sintaktične vrijednosti može biti:

1. subjektna (orafiio subjectiva) kada obavlja funkciju subjekta:

E certo que a presenfa do dono o desassossegava um pouco.

(Jasno da ga je nazočnost gospodara pomalo uznemirivala.)

2. objektna - izravna (orafiio objectiva directa) kada obavlja funkciju izravnog objekta:

Respondi-Ihe que jo' tinha lido a receita.

(Odgovorio sam mu da sam recept već bio čitao.)

3. objektna - neizravna (orafiio objectiva indirecta) kada obavlja funkciju neizravnog objekta:

Niio posso esquecer de que estavas doente quando ele nasceu.

(Ne mogu zaboraviti da si bio bolestan kada se on rodio.)

4. rečenica imenične dopune (orafiio completiva nominal) kada obavlja funkciju imenične dopune:

Ele tem a mania de que o alho Jaz bem ct sa ude.

(On je opsjednut time da češnjak pomaže zdravlju.)

5. predikatna (orafiio predicativa) kada obavlja funkciju predikata:

A verdade e que eu vou Jalar outra vez dela.

(Istina je da ću ponovno govoriti o njoj.)

6. apozicijska (orafiio apositiva) , kada obavlja funkciju apozicije:

E preciso que se reconhefa que o moral do exercito e irrepreensivel.

(Valja priznati da je moral vojske besprijekoran.)

7. rečenica kojom se izriče činitelj radnje u pasivnom g1agolskom stanju (ora{:iio agente da passiva) :

As ordens silo dadas por quem pode.

(Zapovijedi izdaje onaj tko može.)

Valja napomenuti da iza nekih glagola kojima se izražava želja ili molba veznik que može biti i ispušten:

Penso daria um so[rivel monge, se nilo fossem estes nervos miseraveis.

(Mislim da bi od njega postao podnošljiv redovnik kad ne bi bilo tih jadnih živaca.)

Queira Deus nilo volte mais!

(Da se bar više ne vrati!)

• Pridjevna zavisna rečenica (ora{:ilo subordinada adjectiva)

Pridjevna zavisna rečenica u portugalskom može zavisiti od bilo kojeg rečeničnog dijela čiju jezgru tvori imenica ili zamjenica: subjekta, predikata, imenične dopune, izravnog objekta, neizravnog objekta, činitelja radnje u pasivnom glagolskom stanju, priložne oznake, apozicije, pa čak i vokativa. Redovito je uvedena odnosnom zamjenicom, a u cjelini zavisno složene rečenice čiji je dio ima zadaću 'predstaviti' imenicu ili zamjenicu koja joj prethodi:

Susana, que nilo se sentia bem, estava de cama.

(Susana, koja se nije osjećala dobro, ležala je u postelji.)

O que tu ves e belo; mais belo o que suspeitas; e o que ignoras muito mais belo ainda.

(Ono što vidiš je lijepo, još je ljepše ono u što sumnjaš, a najljepše je ono što ne poznaješ.)

S obzirom na kategoriju smisla odnosno značenja portugalski gramatičari razlikuju restriktivnu i objasnidbenu pridjevnu rečenicu.

Kako j oj i sam naziv kaže, restriktivna pridjevna rečenica (ora{:ilo adjectiva restrictiva) sužava pojam imenice (ili zamjeni-

ce) koja joj prethodi. Nužna je za 'odgonetavanje' smisla rečenice, a u tekstu se nikad ne odjeljuje zarezom:

Es um dos raros homens que tem o mundo nas milos.

(Jedan si od malobrojnih ljudi koji drže svijet u rukama.)

Nasuprot restriktivnoj, objasnidbena prldjevna rečenica (ora{:ilo adjectiva explicativa) pojmu imenice (ili zamjenice) koja joj prethodi dodaje jedno svojstvo i odjeljuje se zarezom.

O tio Mario, que era advogado, confiou-lhe a c6pia de todos os documentos.

(Ujak Mario, koji je bio odvjetnik, povjerio mu je presliku svih dokumenata.)

• Priložna zavisna rečenica

Priložna zavi sna rečenica obično je uvedena subordinativnim veznicima koji su ujedno osnova njezine klasifikacije, pa tako razlikujemo:

l. uzročnu rečenicu (ora{:ilo subordinada causa!) , koja počinje uzročnim veznicima: porque, pois, porquanto, que, vista que i dr.:

Nilo vestimos com luxo porque nilo temos dinheiro.

(Ne oblačimo se raskošno jer nemamo novca.)

Ceamos il, lareira, que a noite estava [ria.

(Večerasmo oko ognjišta jer noć bijaše studena.)

2. dopusnu rečenicu (ora{:ilo subordinada concessiva) , koja počinje dopusnim veznicima: embora, ainda que, se bem que, posto que i dr.:

Embora ele saiba o que aconteceu, mesmo assim nilo disse nada.

(Iako zna što se dogodilo, svejedno nije rekao ništa.)

Ainda que eu partisse, seria sempre o mesmo.

(Čak i da odem, bilo bi sve po starom.)

3. pogodbenu rečenicu (oraryao subordinada condiciona� , koja poćinje pogodbenim veznicima: se, caso, contanto que, sem que i dr.:

Se fizer sol, levo o chapeu.

(Ako bude sunćano, ponijet ću šešir.)

Caso ele ven ha, e preciso preparar-lhe o quarto.

(Ako dođe, treba mu spremiti sobu.)

4. namjernu rečenicu (oraryao subordinada final) , koja poćinje namjernim veznicima para que, a fim de que, porque, que i dr.:

Pediu-lhe (para) que ficasse.

(Molio ga je da ostane.)

Digo-te mais uma vez para que naD repitas o erro.

(Još jedanput ću ti reći da ne bi ponovio pogrešku.)

5. vremensku rečenicu (oraryao subordinada temporal), koja poćinje vremenskim veznicima: quanto, enquanto, antes que, depo is que, ate que, mal i dr.:

Quando estiou, partiram.

(Kada je prestalo kišiti, otišli su.)

Mal sentiu rumores dentro de casa, ergueu-se.

(Čim je zaćuo žamor u kući, pridigao se.)

6. posljedičnu rečenicu (oraryao subordinada consecutiva) , koja poćinje posljedićnim veznicima que, de forma que, de maneira que i dr.:

Era uma voz tao grave, que metia medo.

(Bio je to tako ozbiljan glas da je ulijevao strah.)

Falou tao alto que todos o ouviram.

(Govorio je tako glasno da su ga svi ćuli.)

7. poredbenu rečenicu (oraryao subordinada comparativa) , koja poćinje poredbenim veznicima que, do que, qual, quanto, como, que nem i dr.:

Esta mais triste do que parece.

(Žalosnija je nego što se ćini.)

Comeryaste a correr que nem um louco.

(Poćeo si trćati kao luđak.)

Pretvaranje aktivne rečenice u pasivnu

Kada re ćenica sadrži prelazni glagol, ona se od aktivne može pretvoriti u pasivnu:

O professor louva o aluno. = O aluno e louvado pelo professor.

(Profesor hvali ućenika.)

Kao što je iz prethodnog primjera razvidno, izravni objekt aktivne rećenice (aluno) pritom postaje subjekt pasivne rećenice, glagol u aktivu ([ouva) poprima pasivni oblik (e louvado) , a subjekt aktivne rećenice (professor) postaje ćini telj radnje u pasivnom glagolskom stanju.

ŠKOLSKA KNJIGA, d.d.

Zagreb, Masarykova 28

Za izdavača

ANTE ŽUŽUL, prof.

Tisak završen II studenom 2003.

osnove gramatike portugalskoga jezika

Documents