OSMANLI TOPRAKLARINDA PETROLÜN RULUNUŞU VE

İSKENDERUN’DA İLK PETROL İŞLETME ÇALIŞMALARI

Discovery o f Oil in The Ottoman Territorial and The First Research For Pet­roleum in İskenderun

Yard. Doç. Dr. İDRİS BOSTAN

ÖZ

Osmanlı imparatorluğu topraklarında petrolün bulunması ve işletilmesi XIX. asrın sonlarına doğru gerçekleştirilmiştir. İlk defa 1889’da İskenderun’un Kabaev nahiyesindeki Çingen köyünde keşfedilen petrol, işletilmek üzere Ah­med Necati Efendi’ ye verildi. Bu petrol işletme imtiyazı daha sonra başka ki­şi ve şirketlere devredildi ve nihayet 26 yıl sonra Birinci Dünya Savaşı sırasında feshedildi.

ABSTRACTThe discovery o f oil resources in the Ottoman territories and their opera­

tions have been realized towards the end o f X IX th century. For the first time in 1889 the priviledge o f operation o f oil discovered in the village o f Çingen in İskenderun was granted to Ahmed Necati Efendi. However, in the course o f time this oil concessions have been transferred to other persons and compani­es. Finally after 26 years o f its discovery, during the First World War all the rights have been cancelled and operations stopped by an imperial decree (irâde).

Osmanlı imparatorluğu sınırları içinde ilk petrol aramaları İskenderun bölgesinde gerçekleştirilmiştir. XIX . asrın sonlarında Haleb vilâyetlerine bağlı bir kaza olan İskenderun’ un Kabaev nahiyesine ait Çengen köyünde1 yapılan aramalarda petrole rastlanmış ve 17 Temmuz 1887’de İstanbul’da kimyager Moreau tarafından yapılan tahlillerde kesin sonuç alınmıştır2.

Osmanlı Arşiv vesikalarından öğrendiğimize göre, bu petrolü askerî mü- teahhidlerden Ahmed Necati Efendi keşfetmiş ve işletmesinin kendisine ve­rilmesi için müracaatta bulunmuştur. Ahmed Necati Efendi, petrol gazı

1 Çengen Köyü’nün bugünkü adı Kepirce olup, İskenderun’un Uluçınar (eski Arsuz) nahi­yesine bağlıdır.

2 Cevat E. Taşman, “ Petrolün Türkiye’de Tarihçesi” , Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mec­muası, (Ekim 1949), sayı 39, s. 14.

130 İDRİS BOSTAN

madeninin tasfiyesi için gerekli fabrikaları inşa etmek ve iskeleye taşınmasını sağlamak için borular döşemek maksadıyla müsaade istenmiştir. Osmanlı Dev­letinde daha önce petrol madeni işletmesi sözkonusu olmadığı için bu konu yetkili makamlar tarafından etraflıca görüşülmüş ve mevcut Maâdin Nizâm­nâmesinin esasına uygun olarak ihâle için Orman ve Maâdin idaresince şart- nâme ve mukavelenâme hazırlanmıştır.

Petrol gazının Ahmed Necâti Efendi tarafından işletilmesi için çalışmalar sürdürülürken devlet, bu konuya büyük önem verdiğinden Şûrâ-yı Devlet, Meclis-i Alî-i Vükelâ gibi organlarında görüşülmesini istemiştir. Nitekim, 21 Receb 1306 (23 Mart 1889)’da Şûrâ-yı Devlet tarafından kabul edilen ve onye- di maddeden oluşan şartnâmede3 petrol gazı çıkartılacak bölgenin sınırları­nın iyice belirlenmesi, ödenecek vergilerin mikdarı, ne tür imalat yapılacağı belirlenmesi, ödenecek vergilerin mikdarı, ne tür imalat yapılacağı, maden bölgesinde genel güvenliğin sağlanması, çalışmaların suyolu, bend, çeşme, şo­se, demiryolu gibi yerlere 150 m. uzakta olması İskenderun iskelesinden ih­raç edilecek gaz için gerekli vergi ve gümrüklerin ödenmesi gibi konulara yer verilmekteydi. Şûra-ı Devletin incelediği mukâvelenâmede ise onbir madde­den oluşan şu hususlar bulunmaktadır4. Petrolün işletilmesi yetmişbeş sene müddetle Ahmed Necati Efendi’ ye ihâle olunmuştur. Husûsi haritasında gös­terildiği gibi yapılacak hafriyat için 7293 cerib ve 25 kesir cerib arazi tahsis edilmiştir. Arazinin hududu ise kuzeyde Tuzlu Pınar’a en yakın olan nokta­dan başlayıp İskenderun Körfezi sahilinden geçerek İbrahim Paşa Pınarı’ na ve İbrahim Paşa Pınarı’ ndan itibaren Kürdbağı köyünün cami olan noktasın­dan geçerek ojjŞ tepesine ve doğuda «jsT tepesinden başlayıp Aktaş üstündeki tepe ile Kaplan Sekisi başı ve Saydalı köyünün namazgâh olan noktasından geçerek deniz kenarında başlangıç noktası olan Tuzlu Pınar’a ulaşan bir sınır ile çevrilmiştir. Bu arazide petrol gazı madeninden başka maden keşfedilirse bunun için ayrıca mürâcaat gerekmektedir, işletmeci her sene Mart başlangı­cında tahsis olunan arazinin her cerî bi için on kuruştan toplam 72.932,5 ku­ruşu Maliye Hâzinesine ödeyecektir. Bu arazi sadece petrol madeninin işletilmesi için itibarî olarak tahsis olunduğundan Maden Nizâmnâmesinin 61, 62, 63 ve 64. maddelerinin hükmüne göre gereken yapılacaktır. Petrol gazı madeni yığın halinde bulunan madenlerden sayıldığından gayr-ı sâfı hâsılatın yüzde onu vergi olarak alınacak, fakat dahilî gümrük istenmeyecektir. İşlet­meci, madenin ihâlesini bildiren fermanın sâdır olduğu tarihten itibaren iki sene içinde madeni açmaya mecbur olup, bu süre geçtiği takdirde ihale fesh oluncaktır. Maden vergisinin tahsili Haleb Vilayetine ait olup, bedeli made­

3 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde-i Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef 4.4 Bu mukavelenâme Şûrâ-yı Devlet’ te 3 Ramazan 1306 (3 Mayıs 1889) tarihinde incelendi

(BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef 3).

İSKENDERUN’ DA İLK PETROL 131

nin nakli veya satışı sırasıda ödenecektir. Gecikme halinde senede yüzde do­kuz nisbetinde faiz ödemek gerekecektir. İhâleye izin veren ferman sadır olduğunda işletmeci ferman harcı olarak Maâdin Dairesine ikiyüz Osmanlı altını verecektir. İmalatı alâkadar eden hususlarda Yeni Maâdin Nizâmnâme­si hükümlerine bağlı kalınacaktır. İşletmeci patent nizâmnâmesinde ait oldu­ğu sınıf ve dereceye göre patent resmi ödeyecektir.

Petrol gazı madeninin işletilmesi için hazırlanan şartnâme ve mukavele- nâme 28 Receb 1306 (30 Mart 1889)’da Meclis-i Vükelâ’da incelendi. Meclis-i Vükelâ, mukavelenâmede yer alan hâricî ve dahilî gümrüklerden muâfiyeti meselesine itiraz ederek petrol madeninin yurt dışına ihrâcı halinde gümrük resmi alınması gerektiğini ileri sürdü ve mazbatayı görüşülmek üzere Şûrâ-yı Devlet’e iâde etti5. Şûrâ-yı Devlet 7 Ramazan 1306 (7 Mayıs 1889)’daki top­lantısında Meclis-i Vükelâ’ nın itirazını uygun bularak mukavelenâmenin al­tıncı maddesini istediği şekilde değiştirdi6. Meclis-i Vükelâ düzeltilmiş şekliyle geri gelen mazbatayı kabul ederek padişaha takdimini uygun buldu7. Sadra­zam Kâmil Paşa 14 Şevval 1306 (13 Haziran 1899)’da durumu kısaca özetleyen arzında, bu hususta cereyan eden müzâkerelere temas ederek ekleriyle bir­likte takdim edilen meselede padişahın görüşünü sordu. Ertesi gün 15 Şevval 1306 (14 Haziran 1899)’da II. Abdülham id’ in sâdır olan irâde-i seniyyesi ile İskenderun’daki petrol gazı ihâlesi onaylandı8.

İrâde-i seniyyenin çıkış tarihinden on gün sonra 24 Şevval (23 Haziran)’de mukavelenâme ve şartnâmede yer alan hususları özetleyen ve imtiyâzın veril­diğini bildiren Divân-ı Hümâyun emri verildi9.

Çengen köyünde keşfedilen petrol gazı madeninin Ahmed Necati Efendi tarafından işletilmesi için izin çalışmaları sürerken ve Devletin çeşitli organ­larında görüşmeler olurken Kostaki Yorgiyadis adlı Osmanlı tebeası bir ma­den araştırıcısı ortakları adına Sadaret makamına başvurarak bu işletmenin kendisine verilmesi gerektiğini bildirdi. 19 Mayıs 1889 ve 6 Haziran 1889 ta­rihlerinde Sadrazam Kâmil Paşa’ ya sunduğu ma’ ruzâtında İskenderun civa­rında amyant ve petrol gazı madenini ilk defa kendisinin keşfettiğini, ancak karşılaştıkları bazı güçlükler yüzünden bir sonuç alamadığını ifade ediyordu.

5 BOA, Meclis-i Vükelâ Mazbatası, nr. 42, 28 Receb 1306 tarihli mazbata.6 BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef 2.7 14 Şevval 1306 tarihli mazbata: BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef 1.8 BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 4493.9 BOA, İmtiyaz Defteri, nr. 2, s. 140-141. Aynı dönemde İskenderun’daki petrol hakkında

bilgi veren V. Cuinet, imtiyazın 13 Mayıs 1889’da verildiğini yazmaktadır (La Turquie d ’Asie, Paris 1891, II, 204). Bu petrol madeninin işletilmesi için verilen izinden sonra Haleb Vilâyet Sâlnâmelerinde bir mayi gaz madeninin keşfedildiği konusunda bilgiler yer almıştır (Haleb Sal- nâmesi, 137, s. 76; 1308, s. 80; 1310, s. 120; 1312, s. 130; 230; 1318, s. 260; 1324, s. 217; 1326, s. 275).

132 İDRİS BOSTAN

Kostaki Yorgiyadis’ in bu müracaatının nasıl bir muâmeleye tâbi olduğu tesbit edilememekle beraber, muhtevasında yer alan iddia ve isteklerin kaale alınmadığı anlaşılmaktadır10.

Petrol gazı imtiyazının verilmesinden yedibuçuk ay sonra imtiyaz sahibi Ahmet Necati Efendi’ nin bu hakkını tüccar Haşan Tahsin Efendi’ye devretti­ği görülmektedir. Maliye Nezâreti’ nin 4 Cemâziyelâhır 1307 (26 Ocak 1890) tarihli tezkiresinden devir işlemlerinin tamamlandığı anlaşılmaktadır11. Bundan yaklaşık birbuçuk sene sonra da Haşan Tahsin Efendi, uhdesindeki petrol iş­letmesini yeni kurulan Anonim Şirkete devretmek istedi. Nitekim 25 Şevval 1308 (3 Haziran 1891) tarihli Maliye Nâzırı Nazif Paşa’ nın Sadrazama gön­derdiği yazısında Haşan Tahsin Efendi ile Anonim Şirketin temsilcisi Mösyö Frans arasında devir-teslimin yapıldığını bildiriliyordu12.

Kesin bilgimiz olmamakla beraber, bir Alman-Ingiliz firması tarafından yapılan sondajlarda bazı sonuçlar alınmışsa da açılan kuyulardan istenilen elde edilemediğinden faaliyet durdurulmuştur13.

İskenderun bölgesinde keşfedilen ve işletilmesi için çalışmalar yapılan bu petrol imtiyazı yirmi altı yıl sonra 9 Rebiülevvel 1334 (15 Ocak 1916)’de feshe­dilmiştir. Feshedildiği sırada İskenderun Petrol Şirketi’nin uhdesinde olan im­tiyaz, Şûrâ-yı Devlet kararıyla kaldırılmıştır14.

ilk imtiyazın verildiği 1889’dan 1916’ ya kadar petrol işletmesi bakımın­dan ne gibi gelişmeler olduğu tesbit edilmemekle beraber, bugün dahi İsken­derun Körfezinde petrol arama çalışmalarının sürmesi bölgede petrol bulunma ihtimalini göstermektedir. Bu inceleme ile tarih araştırmalarının pekçok ko­nuda olduğu gibi maden aramalarında ve dolayısıyla iktisadi Coğrafya bakı­mından da ne derece önemli yol gösterici bir kaynak olduğu anlaşılmaktadır.

Haleb Vilâyeti dâhilinde İskenderun civârında olup Devâir-i askeriyemiz levâzımı müteahhidlerinden Ahmed Necâti Efendi tarafından keşfedilmiş olan petrol gazı madeninin şerâit-i mukarrere ve yetmişbeş sene müddet-i imtiyâ- ziye ile mûmâ-ileyhe ihâlesi hakkında Orman ve Maâdin İdâresinden tanzîm

10 BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef 5-6).11 BOA, İmtiyaz Defteri, nr. 2, s. 140.12 Aynı defter, s. 220.

Taşman, bu imtiyazın 1 Mayıs 1913’ te feshedildiğinin 17 Mayıs 1913’ te Jeune Turc gazete­sinde çıkan ilandan anlaşıldığını yazmaktadır (Aynı makale, s. 15). Taşman ayrıca o günlere ait sondaj malzemesi ile buhar kazanının hurda halinde Çengen köyünde bulunduğunu belirt­mektedir.

14 Petrol İşletmesi imtiyazının feshedildiği 13 Rebiülevvel 1334 (19 Ocak 1916)’de Ticaret ve Ziraat Nezâreti’ne bildirilmiştir (BOA, Bâbıâlî Evrak Odası, nr. 329518).

İSKENDERUN'DA İLK PETROL 133

o lunup Şûrâ-yı Devlet Tanzîmât Dâiresinde ve Meclis-i Mahsûs-ı Vükelâ-yı fihâmda tedkik ve mütâlaa olunan ve icab eden mahalleri tadil ve tashih kılı­nan mukavelenâme ve şartnâme ûcebince icrâ-yı iktizâsı tesyîr olunarak key­fiyet bâ-mazbata-i müzeyyele taraf-ı eşref-i pâdişâhâne arz ile istizan edilmiş ve mezkûr mukavelenâmede vilâyet-i mezkûre dâhilinde İskenderun kazâsı- na muzâf Kabaev nahiyesinde Çingan köyünde ve arâzi-i hâliye-i emîriyede efendi-i mûmâ-ileyh tarafından keşf olunmuş olan petrol gazı madeni emr-i âlişânım tarihinden itibâren yetmişbeş sene müddet-i imtiyâziye ve şerâit-i âtiye ile mûmâ-ileyh uhdesine ihâle ve ilzâm olunmuşdur. Harita-i mahsûsasmda gösterildiği veçhile maden-i mezkûrun hafr ve imâli içün yedi bin ikiyüz dok- sanüç cerib ve yirmibeş kesr cerib arazi tahsis olunmağla işbu arazinin hudu­du şimâlen sâhil-i bahirde vâki Tuzlupınara en yakın olan noktadan bed ’ ile İskenderun Körfezi sahilinde b i’ l-mürûr vâki İbrahim Paşa Pınarına en ya­kın olan noktadan bed ’ ile İskenderun Körfezi sahilinde b i’ l-mürûr vâki İb­rahim Paşa Pınarına en yakın olan nokta beynindeki hatt-ı münhani ve garben sâhil-i bahirde vâki İbrahim Paşa Pınarına kezâlik en yakın olan noktadan bed ’ ile Karadağ Tepesi beynhinde vâki hatt-ı müstakim ve cenûben mezkûr Karadağ Tepesinden bed ’ ile Kürd Bağı köyünün cami olan noktasından b i’ l- mürûr Tepesi beyninde vâki hatt-ı münkesir ve şarkenj^j^L. Tepesinden bed’ ile Aktaş üstündeki tepesi ve Kaplan sekisi başı ve Saydalı köyünün namazgâh olan noktasından b i’ l-mürûr sâhil-i bahirde mebde-i hudûd olan Tuzlu Pına­rın en yakını bulunan noktaya müntehi hatt-ı münkesir ile mahdûddur. işbu hudûd ile tahdîd olunan arazi dâhilinde mezkûr petrol gazı madeninden mâ- dâ zuhûr edecek olan şâir cins madenler bu ihâleye dâhil olmadığından anlar içün gerek mültezim-i mûmâ-ileyh ve gerek şâirleri tarafından taleb ve istidâ vukubulduğu halde Maâdin Nizamnâme-i Cedidinin otuzbeşinci maddesi hük­müne tatbîken muâmele-i muktaziye icrâ kılınacaktdır. Zikr olanun petrol gazı madeni içün ber vech-i muharrer tahsîs kılınan yedi bin iki yüz doksanüç ce­rib e yirmibeş kesr cerib arazinin Maâdin Nizâmnâme-i cedidinin kırkikinci maddesi mûcebince beher ceribi içün resm-i mukarrer olmak üzere onar gu- ruş hesâbıyla Osmanlı altunu yüz guruş olarak senevî yetmişikibin dokuzyüz otuziki buçuk giruş mültezim-i mûmâ-ileyh tarafından beher sene Mart ibti- dâsında Mâliye hâzinemize tediye kılınacaktır. Maden-i mezkûrun hudud ihâlesi dâhilinde bulunan arazi yalnız madenin işletilmesi içün itibârı olarak tahsîs olduğundan Maâdin Nizâmnâmesinin altmışbir ve altmış iki ve altmışüç ve altmışdördüncü maddeleri hükmüne iktizâ eden (s. 1415 muâmelât ifâ kılına- cakdır. Mezkûr petrol gazı madeni yığın halinde bulunan mevâdd-ı medeniy- ye aksâmıııdan addolunduğu cihetle hâsılât-ı gayr-i sâfiyesinden yüzde on rüsûm-ı nisbiyenin maden-i mezkûrdan ihrâc olunacak petrol gazı madenin­den Hazine-i mâliyemize itâsı mukarrer olmasıyla rüsum-ı mezkûre Maâdin İdâresinin kararı ve Umûr-ı Maliye Nezâretimizin tensibi üzerine aynen ya-

134 İDRİS BOSTAN

hud râyic-i vakte göre Maâdin Nizamnâme-i cedidinin kırküçüncü ve kırkbe- şinci maddeleri hükmüne tatbîken b i’ l-hesâb mezkûr rüsûm-ı nisbiye istifâ olunackadır. Ve fakat mültezim-i mûmâileyh mezkûr petrol gazı madeninin tasfiyesi zımnında muktazî olan fabrikaların inşa ve ahvâl-i mevkıiye ve icâbât-ı fenniye müsâid olduğu halde teshîl-i nakliyât içün mahallinden iskeleye ka­dar borular ferş edecek ve ihrâc edeceği gazlar dâhilî gümrük resminden mu­af tutulacakdır. Maden-i mezkûrun ihâle-i fermân-ı âlişânım tarihinden itibaren iki seneye kadar küşâd ve ihmâline mültezim-i mûmâileyh m ecbur olup bu müddet zarfından küşâd olunmadığı takdirde Maâdin Nizamnâme-i cedidi­nin elliikinci maddesi mûcebince muâmele-i nizâmiye b i’ l-icrâ mezkûr made­nin ihâlesi fesh ve ilgâ olunacakdır. Maden-i mezkûrun rüsûm-ı nisbiyesinin tahsili Haleb Vilâyetine âid olduğundan işbu rüsûm-ı nisbiye Osmanlı altunu yüz guruş olarak hâsılât-ı madeniyenin nakl ve imrâr veya füruht olunduğu anda itâ ve tediye olunacak ve olunmadığı halde eyyâm-ı müteahhıre içün se­nevi yüzde dokuz hesâbıyla icâb eden fâizi dahi mültezim-i mûmâ-ileyh ayrı­ca itâ ve tediye etmeye mecbûr bulunacakdır. Zikr olunan madenin imâli zımnında ihâle emr-i âlişânımın itâsında maâdin nizâmnâme-i cedidinin kır­kıncı maddesine tevfikan bir def1 a olarak ferman harcı olmak üzere mültezim-i mûmâ-ileyh tarafından Maâdin Idâresi veznesine ikiyüz aded Osmanlı altunu itâ kılınacakdır. Maden-i mezkûrun imâlâtına müteferri’ kâffe-i husûsâtda Ma­âdin Nizamnâme-i cedidinin ahkâm-ı mündericesine tebeiyyet ve tatbik-i ha­reket eyleyeceği misillü ihâle-i emr-i âlişânıma zeyl olarak tebâtî olunan şartnâmeye dahî tamâmiyle mutâvaat ve muvâfakat eyleyeceğini ve nizâmât-ı hâliye ve müstakbele-i Devlet-i aliyyeme bi-tamâmihâ inkıyâd ile hareket ve muâmele edeceğini taahhüd eder. Mültezim-i mûmâ-ileyh Patent Nizâmnâmesi mûcebince kangi sınıf ve derecede bulunur ise o sınıfa âid olarak patent res­mini başkaca itâya mecbûrdur deyü muharrer bulunmuş olduğundan mezkûr madenin ber minâl-i muharrer yetmişbeş sene müddet-i imtiyaziye ve şerait-i mukarrere ile mûmâ-ileyhe ihâlesi husûsuna irâde-i seniyye-i şehriyârânem müteallik ve şeref-sudûr olmuşdur. Hükm-i münîfi Divân-ı Hümâyûnum ka­leminden musaddak ve mahtûm olarak sûretleri rabt olunan sâlifü’ l-beyân mu- kavelenâme ve şartnâme muhteviyâtmın tamâmi-i icrâsma muallak olmak üzere Divân-ı Hümâyûnumdan işbu emr-i celilü ’ l-kadrim ısdâr ve itâ olundu.

Fî 24 Şevval sene 306.

Mukabele olunmuşdur.

(BOA, İmtiyaz Defteri, nr. 2, s. 140-141).

İSKENDERUN’ DA İLK PETROL 135

ili)A İS & S '

«rjr-i VVUtr^l <p>' ’■&■

>\ i J ̂ * ' % * -*v'

3' . . ; -\ -1 ^ ■ 1 ¿ 3

1 :L> -V-I Z' İ z ' * " i ^

cl> V 3' J ^

i* 5 ' «**. f i l - ^ 4 $

Ek: İskenderun’ un Kabaev nahiyesine bağlı Çingen köyündeki petrol ma­deninin işletilmesine izin veren imtiyaz belgesi.