osmanli tÜrkÇesİne gİrİŞ - İstanbul...

OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ

TARİH LİSANS PROGRAMI

PROF. DR. MAHMUT AK – PROF. DR. FAHAMEDDİN BAŞAR

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

TARİH LİSANS PROGRAMI

OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ

Prof. Dr. Mahmut AK – Prof. Dr. Fahameddin BAŞAR

Yazar Notu

Elinizdeki bu eser, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi’nde okutulmak için

hazırlanmış bir ders notu niteliğindedir.

i

ÖN SÖZ

Bu çalışmada, Türk dilinin Osmanlı dönemindeki yapısını ve dil tekniği açısından problemlerini ele almayı alanın uzmanlarına bırakarak, özellikle imlâya yansıyan ve tarihî metinlerle belgelerin okunulup anlaşılmasına imkân sağlayacak noktalar üzerinde yoğunlaşılan Osmanlı Türkçesi gramerine yer verilmiştir. Osmanlı Türkçesi Temel Bilgileri, Türk Dili ile İlgili Tamamlayıcı Bilgiler, Osmanlı Türkçesinde Arapça Unsurlar ve Osmanlıca Tarihî Metinler, üzerinde durulan temel konu başlıkları olmuştur. Ele alınan hususları bir arada görme imkânı sağlayacak şekilde metin içerisinde birçok tabloya da yer verilmiştir.

Osmanlı tarih yazıcılığının farklı yüzyıllardaki gelişimini de yansıtmak ve Osmanlı tarihçileri ile tarih kaynakları hakkında kısmen bilgi vermek üzere Osmanlı tarih, coğrafya,

biyografi ve ıslahat eserleri ile tarihî coğrafya, devlet düzeni ve sosyal hayatı yansıtan çalışmalardan seçilmiş metinlerden örnekler alınmıştır.

ii

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ ....................................................................................................................................... i

KISALTMALAR ....................................................................................................................... 8

YAZAR NOTU .......................................................................................................................... 9

1. OSMANLI ALFABESİ: HARFLER VE BİTİŞME ............................................................ 10

1.1. Harflerin Bitişmesi ............................................................................................................ 20

1.1.1. Bitişmeyen Harfler ......................................................................................................... 20

1.1.2. Harflerin Kelime İçinde Farklı Yazılışları ..................................................................... 20

2. OSMANLI ALFABESİ: HARF GRUPLARI ...................................................................... 30

2.1. Sesli Harfler ....................................................................................................................... 35

2.1.1. İşaretler ........................................................................................................................... 35

2.1.2. Med Harfleri (Uzun Okutan Harfler) ............................................................................. 37

2.1.3. Türkçe Kelimelerde Sesli Harfler .................................................................................. 38

2.2. Benzeyen Sessiz Harfler .................................................................................................... 40

2.3. Harf-i Tarif ........................................................................................................................ 41

2.4. Kamerî ve Şemsî Harfler ................................................................................................... 42

3. SAYILAR ............................................................................................................................. 50

3.1. Rakamlar ........................................................................................................................... 56

3.2. Rakamların Yazı Karşılığı ................................................................................................. 56

4. GÜNLER VE AYLAR......................................................................................................... 67

4.1. Günler ................................................................................................................................ 73

4.2. Aylar .................................................................................................................................. 74

5. İSİMLERE GETİRİLEN TÜRKÇE EKLER ....................................................................... 84

5.1. İsim Çekim / Hâl Ekleri .................................................................................................... 90

5.1.1. Yükleme Hâli Eki ........................................................................................................... 90

iii

5.1.2. Verme Hâli Eki ............................................................................................................... 90

5.1.3. Bulunma Hâli Eki ........................................................................................................... 91

5.1.4. Ayrılma Hâli Eki ............................................................................................................ 91

5.1.5. Vasıta Hâli Eki ............................................................................................................... 92

5.1.6. Eşitlik Hâli Eki ............................................................................................................... 92

5.1.7. İlgi Hâli Eki .................................................................................................................... 93

5.2. İyelik Ekleri ....................................................................................................................... 95

5.2.1. Tekil 1. Şahıs İyelik Eki ................................................................................................. 95



5.2.4. Çoğul 1. Şahıs İyelik Eki................................................................................................ 97



6.TÜRKÇE FİİLLERDE EKLER .......................................................................................... 108

6.1. Şahıs Ekleri ..................................................................................................................... 114

6.1.1. Şahıs Zamir Ekleri ........................................................................................................ 114

6.1.2. İyelik Ekleri .................................................................................................................. 115

6.2. Zaman Ekleri ................................................................................................................... 116

6.2.1. Görülen Geçmiş Zaman Eki ......................................................................................... 116

6.2.2. Anlatılan Geçmiş Zaman Eki ....................................................................................... 117

6.2.3. Geniş Zaman Eki .......................................................................................................... 118

6.2.4. Şimdiki Zaman Eki....................................................................................................... 119

6.2.6. Diğer Zaman Ekleri ...................................................................................................... 120

7. TÜRKÇE YAPIM EKLERİ ............................................................................................... 128

7.1. İsimden İsim Yapım Ekleri ............................................................................................. 134

iv

7.1.1. -lık, -lik; -luk, -lük……………………………………………………………………..134

7.1.2. -cı, -ci, -cu, -cü…………………………………………………………………….….134

7.1.3. -lı, -li, -lu, -lü………………………………………………………………………….134

7.1.4. -sız, -siz, -suz, -süz……………………………………………………………………135

7.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri ............................................................................................... 136

7.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri ............................................................................................... 136

7.3.1. -mak, -mek ................................................................................................................. ..136

7.3.2. -ma, -me………………………………………………….……………………………136

7.3.3. -ış, -iş; -uş, -üş…….......................................................................................................136

7.3.4. -ım, -im; -um, -üm……………………………………………………………………..137

7.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri ................................................................................................ 137

7.4.1. -dır, -dir, -dur, -dür……………………………………………………………………137

7.4.2. -l, -n / -ıl, -il, -ul, -ül; -ın, -in, -un, -ün………………………………………………...137

7.4.3. -ş, -ış, -iş, -uş, -üş……………………………………………………………………...138

7.4.4. –n……………………………………………………………………………………...Hata! Yer

işareti tanımlanmamış.

7.5. Türkçe Sıfatlar ................................................................................................................. 138

7.6. Türkçe Zamirler ............................................................................................................... 138

7.6.1. Şahıs Zamirleri ............................................................................................................. 138

7.6.2. İşaret Zamirleri ............................................................................................................. 139

7.7. Zarflar .............................................................................................................................. 139

7.8. Edatlar ............................................................................................................................. 141

8. OKUMA 1: GENÇLİĞE HİTABE (MUSTAFA KEMAL ATATÜRK) .......................... 147

8.1. Metin ............................................................................................................................... 153

8.2. Transkripsiyon ................................................................................................................. 155

v

8.3. Tahlil................................................................................................................................ 156

8.3.1. Kısa Özet ...................................................................................................................... 156

8.3.2. Kelimeler, Tamlamalar, Terimler ................................................................................. 156

9. ARAPÇA TEMEL BİLGİLER VE KELİME TÜRLERİ .................................................. 163

9.1. Harflerle İlgili Tamamlayıcı Bilgiler ............................................................................... 169

9.1.1. Sahih ve İlletli Harfler .................................................................................................. 169

9.1.2. Elif / Hemze ve Hemzenin Yazılışı .............................................................................. 169

9.2. Kelime Çeşitleri ............................................................................................................... 171

9.2.1. Aksâm-ı Seb‘a (اقسام سبعه ) ........................................................................................... 171

10. OKUMA 2: BİR DAĞ MUHÂREBESİ (AHMED CEVDET PAŞA) ............................ 181

10.1. Metin ............................................................................................................................. 187

10.2. Transkripsiyon ............................................................................................................... 190

10.3. Tahlil.............................................................................................................................. 191

10.3.1. Kısa Özet .................................................................................................................... 191

10.3.2. Kelimeler, Tamlamalar, Terimler ............................................................................... 192

11. CİNSİYET VE SAYI DURUMUNA GÖRE ARAPÇA KELİMELER .......................... 200

11.1. Cinsiyeti (Keyfiyet) Belirten Kelimeler ........................................................................ 206

11.2. Sayı Durumunu (Kemiyet) Belirten Kelimeler ............................................................. 207

11.2.1. Tesniye (تثنيه) .............................................................................................................. 207

11.2.2. Cem‘ ( جمع ) ................................................................................................................ 207

12. OKUMA 3: MUSTAFA REŞİD PAŞA (ABDURRAHMAN ŞEREF EFENDİ) ........... 221

12.1. Metin ............................................................................................................................. 227

12.2. Transkripsiyon ............................................................................................................... 233

12.3. Tahlil.............................................................................................................................. 235

12.3.1. Kısa Özet .................................................................................................................... 235

vi


13. ARAPÇA ZAMİRLER, SAYILAR VE MASDARLAR ................................................ 247

13.1. Zamirler ......................................................................................................................... 253

13.2. Sayılar ............................................................................................................................ 254

13.3. Mücerred Masdarlar ...................................................................................................... 255

13.3.1. Sülâsî Mücerred Masdarlar ........................................................................................ 256

13.3.2. Rubâî Mücerred Masdarlar ......................................................................................... 257

13.4. Mezid Masdarlar ........................................................................................................... 258

13.4.1. İf‘âl - 258 ................................................................................................................... افعال

13.4.2. Tef‘îl - 259 ................................................................................................................. تفعيل

13.4.3. Tefe‘‘ül - 260 .............................................................................................................. تفعل

13.4.4. Müfâ‘ale - 261 .......................................................................................................... مفاعله

13.4.5. Tefâ‘ül - 262 .............................................................................................................. تفاعل

13.4.6. İnfi‘âl - 263 ............................................................................................................... انفعال

13.4.7. İfti‘âl - 264 ................................................................................................................ افتعال

13.4.8. İstif‘âl - 265 ............................................................................................................ استفعال

13.4.9. İf‘ilâl - 266 ................................................................................................................افعلال

14. OKUMA 4: SULTAN ABDÜLMECİD’İN ÖLÜMÜ (AHMED CEVDET PAŞA) ......... 274

14.1. Metin ............................................................................................................................. 280

14.2. Transkripsiyon ............................................................................................................... 286

14.3. Tahlil.............................................................................................................................. 288

14.3.1. Kısa Özet .................................................................................................................... 288


KAYNAKLAR ....................................................................................................................... 300

8

KISALTMALAR

9

YAZAR NOTU

Osmanlı dönemi Türkçe dil kuralları ve metin örneklerinin görüleceği bu ders notları,

sadece bir ders kazanımı kazandırmayacak aynı zamanda Tarih programı içerisinde verilen

diğer birçok dersin de alt yapısını hazırlayacaktır. Bu disiplin içerisinde burada öğrenilen

bilgilerin her an kullanılabilecek bilgiler olduğunu hatırda tutmak yararlı olacaktır.

10

1. OSMANLI ALFABESİ: HARFLER VE BİTİŞME

11

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

1.1. Harflerin Bitişmesi

1.1.1. Bitişmeyen Harfler

1.1.2. Harflerin Kelime İçinde Farklı Yazılışları

12

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Osmanlı alfabesinde bugünkü alfabemizden farklı hangi harfler bulunmaktadır?

2) Osmanlı alfabesinde temel şekiller ve bunlardan türetilen harfler hangileridir?

3) Osmanlı alfabesinde bitişmeyen harf kavramı nedir? Yazıya nasıl yansımaktadır?

13

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Harfler ve Bitişme Osmanlı alfabesini tanıma Örnek metinleri inceleyerek ve öğrenilen bilgileri tekrarlayarak

Harfler ve Bitişme Harf gruplarını öğrenme Farklı kelime örneklerini görerek; yazılış ve telaffuzları inceleyerek

Bitişmeyen Harfler Bitişme kavramını öğrenme Farklı örnekleri inceleyerek bitişen ve bitişmeyen harfleri tespit ederek

Harflerin Yazılışları Kelime içinde yazılış farklılıklarını kavrama

Aynı harfin farklı kelimelerde ve kelimenin

değişik yerlerinde yazılış farklılıklarını izleyerek

14

Anahtar Kavramlar

Osmanlı Alfabesi

Bitişme

Kalın ve ince harfler

15

Giriş

Osmanlı dönemi kültür ve sanat eserlerine ulaşabilmek ve bunlardan yararlanmayı kolaylaştırmak için “Osmanlıca” olarak da bilinen Osmanlı Türkçesinin dil ve gramer özelliklerini bilmek gerekmektedir. Bunun en temel yolu da Osmanlı alfabesini ve bu alfabenin kendisine özgün özelliklerini bilmektir. Alfabenin ayırt edici özelliği Arap harflerinin kullanılıp geliştirilmesidir. Diğer bir özellik de hece ve kelime oluşumu sırasında harflerin genellikle bitişmesidir. Bu bölümde öğrencinin alfabeyi oluşturan harfleri ve harflerin bitişme özelliklerini öğrenebilmesini sağlayacak bilgilere yer verilecektir.

16

1. OSMANLI ALFABESİ: HARFLER ve BİTİŞME

Osmanlıca, Türkçenin Osmanlılar döneminde kullanılan şeklidir. Osmanlı Türkçesinde Arapça ve Farsçanın etkisi görülmekle birlikte, hâkim unsur olarak uygulamada Türk dili ve grameri kuralları esas alınmıştır. Osmanlı alfabesi Arap harflerinden oluşmaktadır. Ancak Farsça ve Türkçeye mahsus bazı harflerin de ilâvesiyle kendine özgü bir alfabe ortaya çıkmıştır:

Alfabe bu harflerden oluşmakla birlikte, hemen görüleceği gibi, birbirine benzeyen harfler ve tümüyle veya bazı kısımlarıyla tekrarlanan şekillerden meydana gelmiştir. Nitekim aşağıdaki şekiller, karşılarında gösterilen birden fazla harfin yazılışında ortak olarak esas alınmıştır:

sad, dad ص be, pe, te, se, nun ب

tı, zı ط cim, çim, ha, hı ح

ayın, gayın ع dal, zel د

fe, kaf ف re, ze, je ر

kef, lam ل sin, şın س

Bu temel şekillere göre Osmanlı alfabesi 15 harfe inmektedir:

Osmanlı alfabesini oluşturan bu harfler üst-alt, baş-son ve bu iki kısmı birbirine birleştiren ara kısımdan ibaret olmak üzere iki-üç parçadan meydana gelmektedir. Bu parçaların özellikle son kısımları değişik harflerde tekrarlanan aynı şekildir. Bu tekrarlanan kısım genel olarak orantısı değişse de be (ب) harfinin temel yapısını yansıtır. Sin / şın (س) ve sad / dad (ص)

harflerinin birinci kısımları be (ب) harfine, ikinci kısımları ise nun (ن) harfine benzemektedir.

Fe (ف) harfinin ikinci kısmı yine ب harfini andırırken, kaf (ق) harfinin ikinci kısmı ن harfine

benzer. Aynı durum kef (ك) ve lam (ل) harflerinin ikinci kısımları için de geçerlidir.

Temel şekiller ve bunlara nokta ilâvesi ile noktaların bulundukları yer ve sayılarına göre Osmanlı alfabesi şu şekilde isimlendirilir:

17

ح چ ج ث ت پ ب ا

elif be pe te se cim çim ha

ش س ژ ز ر ذ د خ

hı dal zel re ze je sin şın

ق ف غ ع ظ ط ض ص

sad dad tı zı ayın gayın fe kaf

ى لا ه و ن م ل ك

kef lam mim nun vav he lam-elif ye

Tablo 1: Osmanlı Alfabesi

Osmanlı alfabesini oluşturan bu harflerden bir kısmı Arapça, Farsça ve Türkçeden sadece birisinde kullanılmaktadır.

خ ، ح ، ثظ ، ض ، ذ ، ve ع harfleri sadece Arapçadan Osmanlı Türkçesine geçen kelimelerde kullanılan harflerdir. ژ harfi de Osmanlı Türkçesine girmiş olan Farsça kelimelere özgüdür. Osmanlı alfabesinde görülen پ ve چ harfleri ise Türkçe ve Farsça kelimelerde kullanılan ortak harflerdir. Bunlar Arapça menşeli kelimelerde görülmez.

Osmanlı alfabesindeki harfler ince-kalın ve noktalı-noktasız olmak üzere de tasnif edilir:

18

NOKTASIZ NOKTALI KALIN İNCE

ا elif ع Ayın ب ا

ب be پ ح

پ pe ت د

ت te ط tı ث ر

ث س se, sin ص Sad ج س

ج cim چ ص

چ çim خ ط

ه he ح خ ha, hı ذ ع

د dal ض dad ز ل

ذ ز Zel, ze ظ ض zı, tı ژ م

ر re ظ و

ش şın ض ه

ف fe غ

gef غ gayın ف ك

kef ق Kaf ق

ل lam ك

م mim ن

ن nun ي

vav و

ye ى

Tablo II: İnce-Kalın ve Noktalı-Noktasız Harfler

Harfler kelime içerisinde ince veya kalın oluşlarına göre ses alırlar. Ancak bazı ince harfler kendisinden önceki veya sonraki harften / heceden dolayı kalın ses de alabilirler.

Osmanlı alfabesindeki noktalı harflerde bir, iki veya üç nokta kullanılmıştır. Noktalar harfin alt, üst veya orta kısmına şekli ortalayacak biçimde yerleştirilir.

Harflerin üzerinde noktalar dışında bazı küçük şekiller de bulunabilir: ك’i ل’dan ayıran ten farklı’ ا işareti; daha çok Arapçada başka harflere yardımcı olmak üzere görev yapan ءbiçimde bağımsız olan ve Hemze adıyla bilinen, ayrıntısı ileride ele alınacağı gibi yazılış

19

kuralları özel olarak belirlenen ء işareti; ك harfinin farklı kullanılışlarını göstermek üzere bu harfin üst çizgisinin üzerinde veya altında görülen keşîde ( / ) ve üç nokta ( ) işaretleri gibi.

harfi Osmanlıcada Türkçe, Arapça ve Farsça kelimelerin bir arada kullanılması كdolayısıyla yazılış ve okunuşta kendisine özgü bir kullanım kazanmış ve değişik adlar almıştır:

Kâf-ı Arabî: Genellikle Osmanlı Türkçesindeki Arapça kelimelerde bulunan ince k

karşılığı olarak kullanılan ك harfidir.

كدر اكرم ملك فكر

fikr Melek ekrem keder

:harfi bazı Türkçe ve Farsça kelimelerde de ince k karşılığında kullanılır ك

كچوكو كنار كشور كوك

kişver Kenâr küçük kök

Kâf-ı Farisî: Genellikle Osmanlı Türkçesindeki Farsça kelimelerde yer alan ince g

karşılığı olarak kullanılan ك harfidir.

كفته كردان كرز دركاه

dergâh Gürz gerdân güfte

:harfi bazı Türkçe kelimelerde de ince g karşılığında kullanılır ك

چككر سوكى كوز كول

sevgi Gerçek göl göz/güz

Kâf-ı Nunî: Türkçe asıllı kelimelerde görülen ince n harfini karşılamak üzere genizden çıkarılan, bu sebeble “sağır kef” olarak da bilinen ك harfidir.

20

دكز صوكره اوكجه بكز

beñiz Önce soñra deñiz

Kâf-ı Yaî: Türkçe asıllı kelimelerde görülen ve y gibi okunan ancak ğ olarak yazılan ك

harfidir.

اكر مكر ديكر اكرى

eğri diğer meğer eğer

harfinin Osmanlı Türkçesindeki bu yazılış ve okunuş farklılıkları korunmuş olmakla كbirlikte zaman içerisinde yazılışla ilgili değişiklikler yaygınlığını yitirmiş ve bu harf genellikle .şeklinde yazıla gelmiştir ك

1.1. Harflerin Bitişmesi

Osmanlı alfabesinin kullanmakta olduğumuz alfabeye göre bazı farklılıkları bulunmaktadır. Öncelikle Osmanlı alfabesinde harfler sağdan sola doğru yazılır. Harfler genel olarak sağ ve sol yönlerinde birbirleriyle bitişerek hece ve kelimeyi oluştururlar. Ancak bazı harfler önceki harfle bitiştiği halde, sol tarafındaki yani kendisinden sonraki harfle bitişmezler. Bir başka farklılık da alfabeyi oluşturan harflerin kelime başında, ortasında ve sonunda değişik şekillerde yazılmalarıdır.

1.1.1. Bitişmeyen Harfler

Osmanlı alfabesindeki وژ ا د ذ ر ز harfleri kendisinden önceki harflere bitişebilirken, bir sonraki harfle kesinlikle bitişmezler. Fakat bu harflerden önce, yine bu guruba ait herhangi bir harf bulunursa, bu durumda da doğal olarak önceki harf ile bitişme olmaz.

ورنالژ وزرا دوران ذروه

jurnal zirve devrân vüzerâ

1.1.2. Harflerin Kelime İçinde Farklı Yazılışları

Osmanlı alfabesinde harfler, kelimenin başında, ortasında ve sonunda farklı biçimde yazılırlar. Kelime, harflerin aldığı şekil ve iki harf arasındaki küçük bitişme çizgisinden oluşur. Harfler kelime başında ve sonunda büyük ölçüde bağımsız şekillerine benzerler.

Kelime başındaki bitişme sırasında sol ve aşağı yönde uzantısı olan harfler, bu uzantılarının önemli bir kısmını kaybederler. Cim gurubu ( ح خچ ج ) kelime başında, bağımsız halinden kısmen farklılaşır (ح). Hatta bu imlâ, el yazısında üçgeni andıracak biçime dönüşür harfleri kelime başında yazılırken birinci bölümlerinin kesişme noktası geçilince ض ve ص .(ح)

21

ى .(ص) gurubundan ayırt etmek üzere bir çıkıntı yapılır ج harfi kelime başında be gurubu ( بت ثپ ) şeklinde yazılır ve sadece alta konulan iki nokta ile ayırt edilir.

Kelime ortasında, ortak özelliklerin dışında harfler daha küçük şekillerde yazılır ve bu yazılış sırasında kendisinden önceki ve sonraki harfe bitişeceği için yeni farklılıklar kazanırlar. gurubu harfleri kelime ortasında aşağı yukarı istikametinde küçük ب nin de katılımıyla' ى ve نbir çizgi halini alırlar (ب). ع ve غ harfleri kelime ortasında farklılaşarak (ع) şeklini alır, sadece nokta ile birbirinden ayrılırlar. Yine ف ve ق harfleri de benzer şekilde yazılırlar ve nokta sayısı ile ayırt edilirler. ك sola doğru uzantısı dolayısıyla kelime ortasında bu kısmını kaybeder, ل 'dan

ayırt edilmek üzere kısmen sola eğimli şekilde yazılır ve üzerine keşidesi (ک) eklenir. ك

harfinden sonra ا veya ل gelecekse harfin yazılışı kendine özgü bir hal alır ( كل كاه، ). Bu son

durumda kendisinden önce de bir harf bulunacaksa, bu harf, bu şekle alttan değil, ortada alt kıvrımın başladığı noktadan bitişir (بكا ). ه harfi kendine özgü biçimde kelime ortasında yazılışta farklılıklar gösterir ( ه ه ). Kelime ortasında, sonrakine bitişmeyen bir harf geldiğinde bunu izleyen harf kelime ortasındaki kurallara göre değil, kelime başındaki esaslara göre yazılır. Dolayısıyla kendisinden sonrakine bitişmeyen harfler kelime ortasında ve sonunda aynı şekilde yazılmış olurlar.

Kelime sonunda harfler genel olarak bağımsız şekillerine benzemekte ise de ع ve غ , ve ص alt parçası (ط) için kullanılan şeklin ظ ve ط .şekillerinde yazılır ه ve ه ise ه ;şeklinde ع

harflerinin birinci bölümü ile aynıdır. Nitekim bu dört harf kelime ortasında ve sonunda ضkendisinden önceki ile bitişirken, benzer biçimde kendi şeklinin altına bir paralel çizgi eklenir.

Osmanlı alfabesinde harfler genel olarak sağdan sola ve satır çizgisine paralel olacak biçimde, harften önce ve sonra kullanılan bitişme çizgisi yardımıyla bitişirler. Fakat bazı harfler birbirinin üzerine gelecek şekilde yukarıdan aşağıya doğru yazılarak kelimeyi oluştururlar. ج

gurubu harfleri ile ر ve م daima kendisinden önceki harflerin altına yazılırlar. Kelime sonunda .harfi için de aynı durum söz konusudur ى

,gurubu harfleri kendisinden sonraki harf ile bitişirken şekil yukarı yönünde açıktır بfakat kendilerinden sonra ج gurubundan herhangi bir harf geldiğinde şeklin yönü eğimli bir şekilde aşağı çevrilir.

22

HARFLER HARFLERİN BİTİŞME HALLERİ

HARF ADI KARŞILIĞI YALNIZ BAŞTA ORTADA SONDA

ا ا elif a, â ا

ء hemze ’ 1 ء

ب ب ب ب be b 2 ب

پ پ پ پ pe p پ

ت ت ت ت te t ت

ث ث ث ث se š ث

ج ج ج ج Cim c ج

چ چ چ چ çim ç چ

HARFLER HARFLERİN BİTİŞME HALLERİ

HARF ADI KARŞILIĞI YALNIZ BAŞTA ORTADA SONDA

ح ح ح ح ha ĥ ح

خ خ خ خ hı ħ خ

د د dal d د

ذ ذ zel ź ذ

ر ر re r ر

ز ز ze z ز

ژ ژ je j ژ

س س س س sin s س

ش ش ش ش şın ş ش

ص ص ص ص sad ŝ ص

ض ض ض ض dad ď , ż ض

ط ط ط ط tı ť , d ط

ظ ظ ظ ظ zı ž ظ

1 Hemzenin kelime içerisinde yazılışı bazı kuralları gerektirmektedir. Hemzenin yazılışı ile ilgili

farklılıklar ileride örnekleriyle özel olarak ele alınacaktır.

2 Osmanlı metinlerinde ara cümlelerin bitiminde bulunan fiil yapılarının sonundaki “b” harfleri

transkripsiyon sırasında “p” olarak yazılır.

23

ع ع ع ع ‘ ayın ع

غ غ غ غ gayın g, ğ غ

ف ف ف ف fe f ف

ق ق ق ق kaf ķ ق

ك ك ك ك kef k,g,ğ,ñ ك

ل ل ل ل lam l ل

م م م م mim m م

ن ن ن ن nun n ن

و و vav v و

هه ه ه ه ه he h ه

ى ي ي ى Ye y ى

Tablo III: Harfler ve Bitişme Şekilleri

24

Uygulamalar

1) Bir Osmanlıca matbu eseri alıp harfleri aralarındaki farklılıkları tespit ederek inceleyiniz.

2) Bir Osmanlıca yazma eserden bir sayfayı matbu bir Osmanlıca sayfa ile karşılaştırmalı olarak inceleyiniz.

3) Çevrenizdeki bir tarihî camii ziyaret ederek orada bulunan mezar taşlarını harfleri görmek üzere inceleyiniz.

25

Uygulama Soruları

1) Osmanlı alfabesinde, Arap alfabesinde bulunan harfler dışında hangi harfler yer almaktadır?

2) Osmanlı alfabesinde kef harfi, yazılım ve okunuşta ne gibi değişiklikler göstermektedir?

3) Osmanlı alfabesini oluşturan harflerde bitişik yazılma özelliği ne gibi değişiklikler gösterir?

Devrân” şeklinde okunan bu kelimedeki harfler neden bitişik“ دوران (4yazılmamıştır?

.kelimelerini okuyunuz كردان – كرداب – وارنه – زوربه – ذروه (5

26

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde, Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin birinci haftasında işlenen konularla Osmanlı alfabesini oluşturan harfler tanıtıldı. Bu harflerin noktalı-noktasız, kalın-ince ve

bitişme özellikleri üzerinde duruldu. Yazılışları aynı olduğu halde farklı okunan harfler örneklerle işlendi. Açıklamalar tablolarla desteklendi.

27

Bölüm Soruları

1) Osmanlı alfabesinde Arapça kelimelerde olmayıp özellikle Farsça kelimelerde görülen harf gurubu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Sad, fe, kaf

b) Zel, zı, sin

c) Ayın, mim, vav

d) Pe, çim, je

e) Elif, cim, dal

2) Kef harfinin telaffuzu aşağıdaki harf guruplarından hangisinde gösterilmiştir?

a) p, t, ğ, f

b) n, l, k, m

c) n, s, p, r

d) k, g, ğ, n

e) g, l, s, p

3) Aşağıdakilerden hangisi kendisinden sonra bitişmeyen harfleri gösterir?

a) Mim, cim, sad, fe, kaf, nun, he

b) Nun, be, çim, dal, ayın, zı, ye

c) Sin, dad, ayın, fe, kaf, nun, ye

d) Dal, şın, zı, fe, mim, nun, ye

e) Elif, dal, zel, re, ze, je, vav

28

?kelimesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir درايت (4

a) Dört

b) Dîvân

c) Dirâyet

d) Dirâset

e) Devrek

?kelimesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir وزارت (5

a) Varna

b) Vezîr

c) Üzere

d) Vüzerâ

e) Vezâret

.ifadesindeki bitişen ve bitişmeyen harfleri gösteriniz باب عالى (6

7) Ziyâret kelimesinin Osmanlı alfabesiyle karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) ذروه

b) زوربه

c) زيارت

d) اوزره

e) ازمنه

29

8) Girdâb kelimesinin Osmanlı alfabesiyle karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) كبران

b) كرداب

c) اكرم

d) كرمان

e) كردان

9) Dersaâdet ifadesinin Osmanlı alfabesiyle karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) دولت

b) درسعادت

c) دركاه

d) دوربين

e) ديوان

10) Sâhib-i devlet ifadesinin Osmanlı alfabesiyle karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) سنه بسنه

b) صاحب دولت

c) ثروت

d) ه سى صوفرضيافت

e) بازارى سبزه

Cevaplar: 1) d, 2)d, 3)e, 4)c, 5)e, 7)c, 8)b, 9)b, 10)b

30

2. OSMANLI ALFABESİ: HARF GRUPLARI

31


2.1. Sesli Harfler

2.1.1. İşaretler

2.1.2. Med Harfleri (Uzun Okutan Harfler)

2.1.3. Türkçe Kelimelerde Sesli Harfler

2.2. Benzeyen Sessiz Harfler

2.3. Harf-i Tarif

2.4. Kamerî ve Şemsî Harfler

32


1) Osmanlı alfabesindeki harfleri inceleyerek birbirine benzeyen harfleri ve

benzeme nedenlerini tespit ediniz.

2) Osmanlı Türkçesinde Türkçe kelimelerde ses oluşumunu ve sesli harf olarak kullanılan harflerin neler olduğunu araştırınız.

3) Türkçe ve Arapça kelimelerdeki hece oluşumu ve aralarındaki farkları araştırınız.

4) Arapça kelimelerde belirli kelimeler hangi yolla gösterilmektedir?

33



Sesli Harfler Türkçe kelimelerde hece oluşumunun öğrenilmesi

Sesli harfleri öğrenme ve metin üzerinde bulma yoluyla

İşarteler (Harekeler) Arapça kökenli kelimelerde hece oluşumunun öğrenilmesi

Sesli harflere karşılık gelen işaretleri öğrenerek

Harf-i Tarif Arapça kelimelerde belirli kelimelerin nasıl gösterildiğinin öğrenilmesi

Kelimeleri belirli hale

getiren elif-lam takısını ve kullanılış şeklini öğrenerek

34

Anahtar Kavramlar

Hece oluşumu

Sesli Harfler

Harekeler

Elif-lâm takısı

Kamerî-Şemsî harfler

35

2. OSMANLI ALFABESİ: HARF GRUPLARI VE ÖZELLİKLERİ

Osmanlı alfabesinin tanıtımı sırasında açıklanan guruplamaların dışında harfler sesli harfler, benzeyen sessizler, Kamerî-Şemsî harfler vb. gibi guruplara da ayrılmaktadır.

2.1. Sesli Harfler

Osmanlı alfabesindeki harfler kelime içerisinde sessiz olabileceği gibi, ses alarak da görev yaparlar. Ancak kelimenin menşeine göre alınan bu seslerin yazıda gösterilmesinde bazı farklılıklar ortaya çıkar.

2.1.1. İşaretler

Arapça kökenli kelimelerde harflerin aldığı sesler hareke denilen işaretlerle gösterilir. Harekeler harfin altına veya üstüne konulur ve temsil ettiği sese uygun olarak isimlendirilirler. Kalın veya ince oluşlarına göre, harflerin üzerine a / e sesi için fetha / üstün (ــ); u / ü için zamme / ötre (ــ); altına da ı / i sesi için kesre / esre (ــ) işareti konulur.

Arapçada bu temel işaretler dışında farklı görevler yapan daha başka işaretler de vardır:

Cezim / sükun (ــ), harfin üzerine konularak sessiz okunmasını sağlar. Şedde (ــ), harekesi ne olursa olsun harfin yine üzerine konulur ve onu çift okutur. Bu durumda aynı iki harften birincisi sessiz (cezimli), ikincisi harekeli okunur. Tenvin (ــــ) ise harekelerin yerine

uygun olarak kelimenin son harfinin üstüne veya altına yazılır ve harekenin karşılığı olan sesin nunlu ( ــ = an / en, ــ = un / ün, ــ = ın / in) okunmasını sağlar.

36

Üstün

كمح قدر كدر عمل

amel Keder kader hakem

Esre

حكم فرق كبر صغر

sıgar kiber firak Hikem

Ötre

حكم نطق شكر سفن

süfün şükr nutk hükm

Cezim

جلب فتح نصرت حكمت

hikmet nusret feth celb

Şedde

ف مدت ملت معلم مشر

müşerref muallim millet müddet

Tenvin

شكلا حرمة بحق سلام عليكم

selâmün aleyküm bi-hakkın hürmeten şeklen

37

Ö R N E K L E R KARŞILIĞ

I YERİ İŞARET

قلم خلف سلف-a, -e ـــ

FETHA

(Üstün) se-lef ha-lef ka-lem

ملل فرق صغر

-ı, -i ـــ KESRE

(Esre) sı-gar fi-rak mi-lel

مدن سفن ظلم

-u, -ü ـــ ZAMME

(Ötre) zulm sü-fün mü-dün

دولت قسمت فتح ـــ

CEZİM

(Sükûn) feth kıs-met dev-let

مدت ملت معلم

ŞEDDE ـــ

mu-‘al-lim mil-let müd-det

بحق سلام عليكم an, -en- رسما

-ın, -in

-un, -ün

TENVİN se-lâ-mün ـــ

‘a-ley-küm bi-hak-kın res-men

Tablo IV: Arapçada İşaretler

2.1.2. Med Harfleri (Uzun Okutan Harfler)

Arapçada heceler seslerini işaretlerle alırlar. Ancak bazı heceler uzun okunur. Bu uzun okunma hecenin, taşıdığı işaret yönünde ek bir harf almasıyla gerçekleşir. Heceyi uzun okutan bu ilâve harflere Med Harfleri denilir. Arapçada med harfi olarak elif, vav ve ye (ا و ى) kullanılır.

38

Ö R N E K L E R MED HARFLERİ HAREKE

KARŞILIĞI ŞEKLİ ŞEKLİ ADI

فاتح ساكن جاهدâ ــ ا üstün

Câhid sâkin fâtih

صورت جلوس مسكونû ــ و ötre

Meskûn cülûs sûret

زينت كريم فريدî ــ ى esre

Ferîd kerîm zînet

Tablo V: Med Harfleri ve Karşılıkları

Med harfi olan ا uzatmak üzere hemze ( أ )'den sonra gelirse, iki elif yan yana

olamayacağından imlâda bu harf görünmez, uzatma görevi aslî harfin (ا) üzerine konulan med işareti ( ~ ) ile yerine getirilir:

آداب آلت آمر آدم

âdem Âmir âlet âdâb

Heceye ses vermek için kullanılan bu işaretler ve med harfleri, dolayısıyla hecelerin uzun okunuşu, Osmanlı Türkçesinde görülen Farsça kelimeler için de geçerlidir:

فرمان آستانه دمدار دوربين

dûrbîn Dümdâr âsitâne fermân

2.1.3. Türkçe Kelimelerde Sesli Harfler

Türkçe kelimelerde hecelerin aldığı sesler, buradaki temel harfe ilâve olarak kullanılan yardımcı harfle gösterilir. Osmanlı alfabesinde sesli harf olarak ىه و ا kullanılır. Bu harfler alfabemizdeki bir veya birden fazla sesi de karşılayabilirler. Nitekim ا a, e; و o, ö, u, ü; ه a,

e; ى ise ı, i ve zaman içerisinde telaffuzda görülen değişimin bir sonucu olarak u, ü ve e sesleri için kullanılırlar. Arapça ve Farsçanın aksine Türkçe kelimelerde uzun hece bulunmaz.

Sesler için başvurulan bu harfler, heceyi bugün kullanmakta olduğumuz seslerle okuturlar.

Hemze ile başlayan Türkçe kelimelerde ا’in sesli harf olarak kullanılmasının özel bir durumu vardır. Eğer baştaki hemze e okunacak ise sesli harf olarak ا kullanılmaz. Buradaki hemze Arapçadaki gibi işlem görür. “e” sesi sanki üstün işaretiyle veriliyormuş gibi olur. Kelime başındaki hemze a okunacaksa bu sesin karşılığı olan elif yan yana iki elif bulunmaması için yazılmaz; a sesini hemzenin üzerine yazılan ( ~ ) işareti verir. Ancak bu durumda bu işaret, Arapçada olduğu gibi med görevi yapmaz, yani heceyi uzun okutmaz, sadece heceye a sesini

39

vermiş olur. Sesli harf ile başlayan Türkçe kelimeler, Osmanlı Türkçesinde daima önce ا ile

yazılır, daha sonra ilgili ses karşılığı olan harf (و ى) getirilir.

Ö R N E K L E R KARŞILIKLARI HARFLER

باق طاش قار آتa

اAt Kar taş bak

الك او اك اتe

Et Ek ev elek

بول چوق قوش يولo

و

Yol Koş çok bol

بول چوز كوى كوكö

Kök Köy çöz böl

بول قول قوش يوردu

Yurd Kuş kul bul

يوك چوروك بويوك سوركونü

sürgün Büyük çürük yük

آطه اوطه ياقه قازمهa

هkazma Yaka oda ada

سرچه پرده تپه كولكهe

gölge Tepe perde serçe

ايشيق ايليجه قيزغين ايراقı

ى

Irak Kızgın ılıca ışık

ايش ايليك ايزجى ايپi

İp İzci ilik iş

قورى قوزى طوزلى توزلىu

Tozlu Tuzlu kuzu kuru

سورى اولى اورتى كوپرىü

köprü Örtü ölü sürü

تيز يير وير ديمكe

demek Ver yer tez

Tablo VI : Türkçe Kelimelerde Sesli Harfler

40

Osmanlıcada Türkçe menşeli kelimelerde sesler harflerle gösterilmekle birlikte, tüm sesli harflerin belirtilmesi halinde kelimenin çok uzayacağı endişesiyle, biraz da XIV-XV.

yüzyıllardaki kullanımın etkisiyle, bazen sesli harflerin imlâda yazılmadığı görülmektedir. Bu

durum özellikle fiillerin aldığı fiil ve isim yapım ekleriyle bazı çekim ekleri için söz konusudur.

اتك الك يمك يلك

Yelek yemek elek etek

اسمك كچمك چكمك كلمك

Gelmek çekmek geçmek esmek

2.2. Benzeyen Sessiz Harfler

Günümüz alfabesinde bulunan bazı harfler, Osmanlı alfabesindeki birden fazla harfe karşılık gelmektedir. Bu çoklu kullanımda, sessiz harflerin ince ve kalın oluşları belirleyici olmuştur. Osmanlı Türkçesindeki alfabetik sıra esas alınarak bu gibi harfler şöyle sıralanabilir:

harfleri ز ض ظ ذ ,harfleri d ض د ,harfleri h ه خ ح ,harfleri s ص س ث ,harfleri t 3ط ت

z, ك ق harfleri ise k ile gösterilir. Bunlardan ت ince, ط kalın t için; ث س ince, ص kalın s için; ه ince, ح خ kalın h için; د ince, ض kalın d için; ز ذ ince, ظ ض kalın z için; ك ince, ق da

kalın k için kullanılır4.

طاغ :genellikle kalın t karşılığında olmakla birlikte Türkçedeki bazı kelimelerde d olarak da okunur ط 3

(dağ), طولى (dolu).

4 Arapça kelimelerde غ harfi özellikle harekeli iken alfabemizdeki ğ ile değil, g ile gösterilir. Ancak Türkçe kelimelerdeki kâf-i yaî karşılığı olan ك , ğ ile yazılır:

غالب مغرب اكرى مكر

Meğer eğri mağrib gālib

41

Ö R N E K L E R TÜRKÇE

KARŞILIĞI

OSMANLICA

KALIN İNCE KALIN İNCE

ترك تورك طلب طرفT ت ط

taraf Taleb Türk terk

ثواب سند صواب صمدS ث س ص

samed Savâb sened sevâb

هدف هيكل حكم خبرH ه ح خ

haber Hakem heykel hedef

دولت درنك ضربه ضلالتD د ض

dalâlet Darbe dernek devlet

ذهن زيارت ضيافت ظفرZ ذ ز ض ظ

zafer Zıyâfet ziyâret zihn

كدى كرم قلب قيمتK ك ق

kıymet Kalb kerem kedi

Bu harfler heceyi oluştururken sesli harf aldıklarında yukarıda belirtilen özelliklerine (kalın ince) göre sesli harf alırlar. Ancak, ince sesli harf alması gereken bir hece, bir önceki veya sonraki hecenin durumuna göre kalın da okunabilir:

تكرر تقرر مكرر مقرر

Mukarrer mükerrer tekarrur tekerrür

مكتوب مقبول مزين مظفر

Muzaffer müzeyyen makbûl mektûb

Kapalı hecelerde hece h, l veya m harfi ile kapanıyorsa kalın okunması gereken hece ince okunabilir:

صالح قدم عمل ملح

Milh amel kadem sâlih

2.3. Harf-i Tarif

Harf-i tarif adı verilen elif-lam, başına geldiği kelimeyi belirli hale getirir.

el-yevm: bugün, günümüz اليوم yevm: gün يوم

42

el-ân : şu an, şimdi الآن ân : herhangi bir an آن

el-cevâb: şu an verilen cevap الجواب cevâb: verilmiş cevap جواب

Harf-i tarif iki unsur veya kelime arasındaki anlam/gramer ilişkisini sağlamak üzere ikinci kelimenin önünde de bulunur:

بالخاصه مع الاسف قبل الوقوع فى الواقع

fi’l-vâkı‘ kable’l-vukū‘ ma‘a’l-esef bi’l-hâssa

شيخ الاسلام دار الفنون كنه الاخبار حب الوطن

hubbü’l-vatan Künhü’l-ahbâr dârü’l-fünûn şeyhü’l-İslâm

Harf-i tarifte bulunan ل bazen yazıldığı halde okunmaz ve başka bir harfe dönüşebilir. Bu husus da kamerî ve şemsî harflerin açıklanmasını gerektirmektedir.

2.4. Kamerî ve Şemsî Harfler

İki kelime veya unsur arasındaki herhangi bir ilişkiyi göstermek üzere kullanılan harf-i tarifteki ل harfi her zaman okunmayabilir. Bu da Arap alfabesini oluşturan harflerin kamerî ve şemsî harfler olarak iki guruba ayrılmasından kaynaklanmaktadır. Arap alfabesindeki

harflerden و م ك ق ف غ ع خ ح ج ب ىه ا k a m e r î ذ , د ث ت ن ل ظ ط ض ص ش س ز ر ise ş e m s î harflerdir.

Elif-lam (ال) ile birbirine bağlanan kelime veya unsurlardan ikincisinin ilk harfi kamerî harflerden birisi ise harf-i tarifteki ل harfi okunur. İkinci kelimenin ilk harfi şemsî harflerden birisi ise harf-i tarifteki ل yazıldığı halde okunmaz, bunun yerine ikinci kelimenin ilk harfi şeddeli okunur. Harf-i tarifteki ل harfinin okunup okunmamasına göre doğal olarak imlâda da farklılıklar ortaya çıkar:

طبقات الممالك دار العجزه امير الامرا

emîrü’l-ümerâ dârü’l-aceze Tabakātü’l-memâlik

تاج التواريخ دار الشفقه كشف الظنون

Keşfü’z-zunûn dârü’ş-şafaka Tâcü’t-tevârîh

Yukarıdaki okunuşlarda da görüldüğü üzere elif-lam (ال)'ın yazılışı belirli bir kurala göre olmaktadır. Harf-i tarif iki kelimeyi birbirine bağlamadan, sadece niteleme görevi için kelimenin önünde bulunuyorsa "el-" şeklinde yazılır:

43

اليوم الجواب الحاج

el-hâc el-cevâb el-yevm

Ancak burada da kelimenin ilk harfi şemsî harf ise ل yerine şemsî harf şeddeli okunur:

لحالص الشمس السيد

eş-şems es-sulh es-seyyid

Harf-i tarifin iki kelimeyi birbirine bağladığı durumlarda ilk kelime son hecesine/harekesine kadar okunur, buradaki ا için transkripsiyon alfabesindeki hemze işareti :yerine “l” yazılır ve “-” çekilir, ara vermeden ikinci kelimeye geçilir ل ,(’)

دار الكتب رمضان المبارك

Ramazânü’l-mübârek dârü’l-kütüb

Ancak ikinci kelimenin ilk harfinin şemsî harf olması durumunda bu imlâda ل yerine

şeddeli okunan ikinci kelimenin ilk harfinden biri “-” den önce yazılır:

دار السعاده حفظ الصحه

hıfzu’s-sıhha dârü’s-sa‘âde

44

Uygulamalar

1) Atatürk’ün Gençliğe Hitâbesi’ni aslından okuyarak buradaki Türkçe kelimelerde kullanılan sesli harfleri bulmaya çalışınız.

2) Bir harekeli Osmanlıca metini inceleyerek seslerin nasıl gösterildiğini bulunuz.

3) Kelime başında veya birleşik kelimelerde Harf-i Tarif’in nasıl kullanıldığını görünüz.

45

Uygulama Soruları

1) Osmanlı Türkçesinde hecelerde uzun okunma durumu var mıdır, araştırınız?

2) Osmanlı Türkçesinde telaffuz sırasında kullanılan işaretler ve görevleri nelerdir?

3) Osmanlı Türkçesinde Türkçe asıllı kelimelerde sesler nasıl gösterilir?

4) Mukadder, mükedder, mukarrer, mükerrer, mukaddes kelimelerini Osmanlı harfleri ile yazınız?

kelimelerini okuyunuz شيخ الاسلام – مكتوب – مقرر – الجواب – دار الفنون (5

46


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin ikinci haftasında ele alınan konularda Türkçe kelimelerde sesli harfler, benzeyen sessiz harfler, Arapça kökenli birleşik kelimelerde kullanılan harf-i tarif ile kamerî ve şemsî harfler üzerinde durulmuştur.

47

Bölüm Soruları

1) Osmanlı Türkçesinde uzun okutan harfler (med harfleri) ve uygulanışı hakkında bilgi edininiz.

2) Arapça kelimelerde bir harfin çift okunması nasıl gerçekleşmektedir? Araştırınız.

3) Kelimenin son harfinin üzerine konulan ve bu harfi nunlu okutan TENVÎN işaretinin uygulamada gösterdiği farklılıkları örnekler üzerinde inceleyiniz.

4) Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı Türkçesinde kullanılan sesli harf grubunu

göstermektedir?

a) Şedde, elif, be, sin

b) Med, elif, cim, tı

c) Elif, te, sin, mim

d) Elif, vav, he, ye

e) Cezim, elif, ze, ayın

5) Arapça kelimelerde başına geldiği kelimeyi belirli hale getiren harf grubu nasıl adlandırılmaktadır?

a) Şedde

b) Harf-i tarif

c) Sesli Harf

d) Med harfi

e) Tenvîn

رمقد (6 kelimesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Mukaddes

b) Mukarrer

c) Mükedder

d) Mükerrer

e) Mukadder

48

?kelimesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisinde gösterilmiştir الجواب (7

a) Cevâd

b) İlticâ

c) Alaca

d) el-Ce vâb

e) Cevâz

الفنوندار (8 ifadesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisinde gösterilmiştir?

a) Dârü’s-selâm

b) Dârü’l-fünûn

c) Dârü’l-kütüb

d) Dârü’l-aceze

e) Dârü’ş-şafaka

9) Maktûl kelimesinin Osmanlı alfabesiyle karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) مقدس

b) مقابله

c) مكتوب

d) مقتول

e) مقبول

49

10) Şeyhü’l-İslâm kelime grubunun Osmanlı alfabesiyle karşılığı aşağıdakilerden hangisinde gösterilmiştir?

a) شهر رمضان

b) الاسلامشيخ

c) صحافلر شيخى

d) مفتي الانام

e) شبه جزيره

Cevaplar: 4)d, 5)b, 6)e, 7)d, 8)b, 9)d, 10)b

50

3. SAYILAR

51


3.1. Rakamlar

3.2. Rakamların Yazı Karşılığı

52


1) Osmanlı metinlerinde görülen sayıları inceleyiniz.

2) Osmanlı Türkçesindeki rakamlarla bugün kullanılanlar arasındaki farklılıkları görmeye çalışınız.

3) Arapça ve Türkçe rakamların yazılmasındaki farklılıkları tespit ediniz.

53



Sayılar Rakamların öğrenilmesi Rakamları öğrenerek ve metin üzerinde inceleyerek

Rakamlar Rakamlardaki ortak

şekillerin öğrenilmesi Osmanlı alfabesinedik şekiller ve günümüz rakamlarıyla karşılaştırarak

Yazı ile sayıların belirtilmesi Osmanlı Türkçesi temel yazım kuralları ile birlikteliğinin öğrenilmesi

Yazılı cümle ve ifadelerle yazılı sayı bloklarını karşılaştırarak

54

Anahtar Kavramlar

Sayılar

Rakamlar

Sayıların yazı karşılıkları

Yazım kuralları

55

Giriş

Osmanlı Türkçesi ile ilgili metinlerde karşılaşılan konulardan birisi de sayılardır. Sayılar okuyucunun karşısına rakam haliyle ve yazılı olarak çıkar. Her iki durumun kendisine özgü kuralları ve bilinmesi gereken özellikleri mevcuttur. Bu bölümde sayıların rakam ve yazılı durumlarıyla ilgili özellikler örneklendirilerek ve tablolarla desteklenerek işlenecektir.

56

3. SAYILAR

Osmanlı Türkçesinde sayılar, kendilerine karşılık gelen rakamlar ve harflerden oluşan sayı sözleri ile yazılırlar.

3.1. Rakamlar

Osmanlı Türkçesindeki rakamlar, Arapların kullandığı, ancak Hint kökenli işaretlerdir. Harflerin aksine, günümüzdeki kullanışa benzer şekilde, büyük sayı başta olmak üzere soldan sağa doğru sıralanırlar ve bu düzene göre okunurlar.

٩ ٨ ٧ ٦ ٥ ٤ ٣ ٢ ١ ٠

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Bütün rakamların yazılışında yukarıdaki temel şekiller esas alınır:

٧٥١ ٦٢٢ ٣٩٥ ٥٠ ١٠

10 50 395 622 751

٢٠١٢ ١٩٢٣ ١٧٨٩ ١٤٥٣ ١٠٧١

1071 1453 1789 1923 2012

٩٢٠٥ ٨١٣٧ ٧١٩٨ ٥١٣٤ ٢٠٥٩

2059 5134 7198 8137 9205

Sıfır sadece nokta (٠) şeklinde yazılırken, günümüzdeki sıfıra benzeyen işaret (o)

Osmanlı Türkçesi rakamlarında 5’e karşılık gelmektedir. Osmanlı alfabesinde harflerde olduğu gibi rakamlarda da küçük farklılıklarla bazı temel şekillerin tekrarlandığı görülmektedir:

٨ ٧ ٦ ٣ ٢

2 3 6 7 8

3.2. Rakamların Yazı Karşılığı

Osmanlı dönemindeki eser ve belgelerde sayılar sadece rakamla ifade edilmez, okunuşları kelime halinde de yazılır. Sayılar guruplandırılarak şöyle yazılabilir:

57

Y Ü Z L E R O N L A R B İ R L E R

Yazı

Karşılığı Rakamlar

Yazı


Yazı


۱ 1 بر ۱۰ 10 اون ۱۰۰ 100 يوز

۲ 2 ايكى ۲۰ 20 يكرمى ۲۰۰ 200 ايكييوز

۳ 3 اوچ ۳۰ 30 اوتوز ۳۰۰ 300 اوچيوز

۰۰٤ 400 درتيوز ۰٤ 40 قرق ٤ 4 درت

Yazı


Yazı


Yazı


۰۰٥ 500 بشيوز ۰٥ 50 اللى ٥ 5 بش

۰۰٦ 600 التييوز ۰٦ 60 التمش ٦ 6 التى

۰۰٧ 700 يدييوز ۰٧ 70 يتمش ٧ 7 يدى

۰۰٨ 800 سكزيوز ۰٨ 80 سكسان ٨ 8 سكز

۰۰٩ 900 طقوزيوز ۰٩ 90 طقسان ٩ 9 طقوز

Tablo VIII: Rakam ve Yazı ile Sayılar

Osmanlı dönemi Türkçesinde sayılarla ilgili olarak görülen Arapça ve Farsça unsurlar daha sonraki bölümlerde ele alınacaktır. Ancak başlangıç dönemindeki kolay metinlerde bile özellikle sayılar, günler ve ayların Türkçe yanında Arapça ve Farsça karşılıkları da kullanılmaktadır. Bu sebeple bu ve benzeri konuların ayrıntısı ilgili bölümlere bırakılmak üzere, başlangıçta öğrenilmesi zorunlu olan temel bilgilerin burada tanıtılması gereklidir. Arapça asıl sayıların günümüzdeki karşılıkları, rakamlı halleri, yazılış şekilleri ve bunların okunuşları aşağıdaki tabloda görülebilir:

58

Y Ü Z L E R O N L A R B İ R L E R

Yazı


Yazı


Yazı


مائه100 ۱۰۰

عشر10 ۱۰

احدى\احد 1 ۱

mi’e ‘aşer ihdâ/ehad

Yazı


Yazı


Yazı


مائتين200 ۲۰۰

عشرين20 ۲۰

اثني2 ۲

mi’eteyn ‘işrîn isnâ

ثلاثمائه

300 ۳۰۰

ثلاثين

30 ۳۰

ثلاثه

3 ۳ selâse-

mi’e selâsîn selâse

اربعمائه

400 ۰۰٤

اربعين

40 ۰٤

اربعه

4 ٤ erba‘a-

mi’e erba‘în erba‘a

خمسمائه

500 ۰۰٥

خمسين

50 ۰٥

خمسه

5 ٥ hamse-

mi’e hamsîn hamse

ستمائه600 ۰۰٦

ستين60 ۰٦

سته6 ٦

sitte-mi’e sittîn sitte

سبعمائه700 ۰۰٧

سبعين70 ۰٧

سبعه7 ٧

seb‘a-mi’e seb‘în seb‘a

ثمانمائه

800 ۰۰٨

ثمانين

80 ۰٨

ثمانيه

8 ٨ semâne-

mi’e semânîn semâniye

تسعمائه900 ۰۰٩

تسعين90 ۰٩

تسعه9 ٩

tis‘a-mi’e tis‘în tis‘a

Tablo IX: Asıl Sayılar

Osmanlı Türkçesi metin ve belgelerinde asıl sayılar kadar olmamakla birlikte Arapça sıra ve kesir sayılarına da yer verilmektedir:

K E S İ R S A Y I L A R I S I R A S A Y I L A R I

59

ARAPÇA TÜRKÇE ARAPÇA TÜRKÇE

.1 اول 1 احد

ehad bir evvel birinci

.2 ثانى 1/2 نصف

nısf yarım sânî ikinci

.3 ثالث 1/3 ثلث

süls üçte bir sâlis üçüncü

.4 رابع 1/4 ربع

rub‘ dörtte bir râbi‘ dördüncü

.5 خامس 1/5 خمس

hums beşte bir hâmis beşinci

.6 سادس 1/6 سدس

süds altıda bir sâdis altıncı

.7 سابع 1/7 سبع

süb‘ yedide bir sâbi‘ yedinci

.8 ثامن 1/8 ثمن

sümn sekizde bir sâmin sekizinci

.9 تاسع 1/9 تسع

tüs‘ dokuzda bir tâsi‘ dokuzuncu

.10 عاشر 1/10 عشر

öşr onda bir âşir onuncu

Tablo X: Sıra ve Kesir Sayılar

Sıra sayıları genellikle sıfat görevini yapmak üzere cümlede bulunurlar. Ancak tenvin

alarak yalın halde de yazılabilir ve bu durumda cümledeki herhangi bir hal ve durumun anlatılmasına yardımcı olmuş olurlar. “Birinci olarak” anlamındaki “evvelen” ifadesi “evvelâ” şeklinde yaygınlık kazanmıştır.

ثانيا رابعا خامسا

hâmisen râbi‘an sâniyen

beşinci olarak dördüncü olarak ikinci olarak

ثامنا تاسعا سادسا

60

sâdisen tâsi‘an sâminen

altıncı olarak dokuzuncu olarak sekizinci olarak

Osmanlı Türkçesi metin ve belgelerinde gün adlarında olmak üzere Farsça asıl sayılara da yer verilmektedir. Türkçe, Arapça ve Farsça asıl sayılar aşağıdaki tabloda bir arada görülebilir:

FARSÇA ARAPÇA TÜRKÇE

YAZI

KARŞILIĞI RAKAM

YAZI

KARŞILIĞI RAKAM

YAZI

KARŞILIĞI RAKAM

يك۱

احدى\احد ۱

بر1

yek ihdâ/ehad bir

دو۲

اثنى۲

ايكى2

dü isnâ iki

سه۳

ثلاثة۳

اوچ3

se selâse üç

چهار٤

اربعة٤

درت4

çehâr erba‘a dört

پنج٥

خمسة٥

بش5

penc hamse beş

شش٦

ستة٦

التى6

şeş sitte altı

هفت٧

سبعة٧

يدى7

heft seb‘a yedi

هشت٨

ثمانية٨

سكز8

heşt semâniye sekiz

نه٩

تسعة٩

طقوز9

nüh tis‘a dokuz

ده۱۰

عشر۱۰

اون10

deh aşer on

Tablo XI: Türkçe, Arapça ve Farsça Asıl Sayılar

61

Uygulamalar

1) Osmanıl Türkçesi metinlerinde sayılarla ifadenin yoğunluğunu tespit ediniz.

2) Sayıların aynı metinde rakam ve yazılı halleriyle kullanılma oranını metin incelemesiyle gösden geçiriniz.

3) Sayıların rakam veya yazı ile yazılması durumunda ortaya çıkan farklılıkları tespit ediniz.

62

Uygulama Soruları

1) Osmanlı Türkçesinde rakamlar nasıl yazılır?

2) ١٤٥٣ - ٥١٣٤ – ١٧٨٩ – ١٠٧١ – ١٩٢٣ rakam guruplarını okuyunuz?

3) Osmanlı metinlerinde sıra sayıları olarak kullanılan Türkçe ve Arapça kelimeleri araştırınız.

4) Selâse, sâlis, selâse-mi’e, elf, erba‘a, evvelen kelimelerini Osmanlı harfleri ile yazınız?

.١٩٢٣kelimelerini okuyunuz– درتيوز – سكزيوز – يدييوز – اوچيوز (5

63


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin üçüncü haftasında Osmanlı dönemi belge ve metinlerinde sayılara rakam ve yazılı olarak yer verildiği görüldü. Cümlelerin tersine rakamlarda büyük solda olacak şekilde bir sıralamanın olduğu örneklerle ele alındı. Asıl sayılar yanında sıra ve kesir sayılar da Türkçe, Arapça ve Farsça karşılıkları ile tablolarda gösterildi.

64

Bölüm Soruları

1) ٦٢٢ rakam gurubunun karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) 226

b) 236

c) 262

d) 622

e) 632

2) ٠١٧١ rakam gurubunun karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) 1710

b) 1017

c) 1071

d) 1701

e) 1107

3) ٩٣٢١ rakam gurubunun karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) 3291

b) 1923

c) 1932

d) 1293

e) 2391

65

4) 2014 rakam gurubunun karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) ۱٩۲۳

b) ٢٠١٤

c) ۱٤٥۳

d) ۱٧٨٩

e) ۱۰٧۱

a) İstanbul’un fetih yılı olan 1453 rakam gurubu aşağıdakilerden hangisinde gösterilmiştir?

b) ٥۱۳٤

c) ٨۱۳٧

d) ١٤٥٣

e) ۱٧٨٩

f) ۱٩۲۳

5) 300 rakam gurubunun karşılığını yazı ile yazınız.

?kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisidir ثلاثمائه (6

a) Sitte-miʼe

b) Selâse-miʼe

c) Selâsîn

d) Sâlise

e) Selâse

66

?kelimesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisinde gösterilmiştir عشرين (7

a) Âşir

b) Aşîret

c) Aşere

d) ʻİşret

e) ʻİşrîn

نيمسخ (8 kelimesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Hamsîn

b) Hamse

c) Hums

d) Muhammes

e) Hâmis

لاثه ث (9 kelimesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Sâlis

b) Sülüs

c) Selâse

d) Selâsîn

e) Sâbık

Cevaplar: 1)c, 2)d, 3)d, 4)b, 5)c, 7)e, 8)c, 9)a, 10)c

67

4. GÜNLER VE AYLAR

68


4.1. Günler

4.2. Aylar

69


1) Tarihte kullanılan takvim sistemlerini araştırınız.

2) Osmanlılar döneminde hangi tavkimler kullanılmıştır?

3) Hicrî Takvimde gün, ay ve yıl süreleri ne kadardır?

70



Günler ve Aylar Takvim Sistemlerinin

öğrenilmesi Kullanılan takvim sistemlerini karşılaştırarak

Günler Gün adlarının neler olduğu, hangi düşünce sistemine göre belirlendiği

Gün ve rakamları öğrenerek

Aylar Hicrî ve Rumî takvime göre ay adları ve sürelerinin öğrenilmesi

Bir tarihî metni inceleyerek örneklerini bularak

71

Anahtar Kavramlar

Hicrî Takvim

Rumî Takvim

Gün ve ay adları

72

Giriş

Osmanlı Türkçesi ile yazılan tarihî belge ve metinlerde olayların zamanı gösterilirken gün ve aylar da belirtilmiştir. Ancak bu sırada Türkçe yanında, bazen aynı sayfa içerisinde olmak üzere Arapça ve Farsça ay ve gün adları da kullanılmış, hatta birlikte yazılmıştır. Bu bölümde gün ve ay adları Osmanlı dönemindeki kullanılışları dikkate alınarak farklı dillerdeki özellikleri ile örnek ve tablolar halinde işlenecektir.

73

4. GÜNLER VE AYLAR

Gün ve aylar takvim sistemi içinde yer alan terimlerdir. Takvim ise, tarihî süreç içerisinde çeşitli milletlerce farklı şekillerde düşünülmüş ve kullanılmıştır. Esasında takvim güneş ve ayın hareketlerine göre düzenlenmiştir. Dünyada mahallî olarak kullanılan veya pek çok ülkede kabul gören çeşitli takvimler mevcuttur. Bunlar arasında en yaygın olanları Jülyen, Gregoryen ve Hicrî takvimlerdir.

Dünyanın güneş etrafındaki bir tam dönüşü yıl olarak adlandırılır. Güneş yılı olarak bilinen bu olay 365.2421.9 günde gerçekleşmektedir. İ.Ö. 46 yılında Roma İmparatoru Julius Caesar'ın İskenderiyeli astronom Sosigenes’e düzenlettirdiği ve daha sonra bu imparatorun adıyla (Jülyen olarak) anılacak olan takvimde yıl 365.25 gün olarak kabul edilmiştir. Güneş yılı ile Jülyen Takvimi arasındaki bu ondalık farkından doğan fazlalık tarihî akış içerisinde çoğalmıştır. 1582 yılında Papa XIII. Gregorius, Cizvit astronom Christopher Glavius’u, artık 10 güne ulaşmış olan bu fazlalığı gidermek üzere kullanılan takvimi yeniden gözden geçirmek için görevlendirmiştir. Papanın adından hareketle Gregoryen Takvimi olarak bilinen bu

düzenlemeye göre 1582 yılının 5 Ekim’i 15 Ekim olarak kabul edilmiş, ayrıca bir yılın 365.2422 gün olması kararlaştırılmıştır. Böylece Güneş yılı ile Takvim yılı arasındaki fark, çok küçük orana indirilmiştir.

Bu takvimlerin başlangıcı için Roma şehrinin kuruluşu esas alınmış iken, Hz. İsa’nın doğumunun 532. yılında, uygulamada bu doğum başlangıç (Milâd) kabul edilmiş, böylece Milâdî Takvim adıyla bu sistem geçerli olmuştur.

Türkler tarih boyunca çeşitli takvimler kullanmışsa da, Osmanlılar döneminde Hicrî Takvim esas alınmıştır. Hicrî Takvim, Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret ettiği tarih (16 Temmuz 622) ile başlar. Ayın hareketine göre düzenlenen bu takvimde yıl 354.367 gündür. Hicrî takvimde tek aylar 30, çift aylar ise 29 gün olarak kabul edilir.

Osmanlı malî işlemlerinde Hicrî Takvim ile Milâdî Takvim arasındaki 11 günlük farktan faydalanmak üzere Malî / Rumî Takvim kullanılmıştır. Jülyen Takvimi esasına dayanan ve H. 1089 / M. 1678 yılından itibaren kullanılan Rumî Takvimde yıl, Jülyen Takviminin 1 Mart’ı ile başlayıp sonraki yılın Şubat ayının son günü ile tamamlanır.

Bu takvimler arasındaki süre farklılıkları zaman içerisinde birtakım karışıklıklara ve uluslararası işlemlerde uyuşmazlıklara yol açtığından bu sakıncaları gidermek üzere 1 Ocak 1926 tarihinden itibaren ülkemizde de Gregoryen Takvimi esas alınmıştır.

4.1. Günler

Türkçede 7 günden meydana gelen zaman dilimini tanımlamak üzere Farsçadaki 7 sayısının karşılığı olan هفت (heft) kelimesinden hareketle هفته (hafta) deyimi kullanılır. Osmanlı Türkçesinde haftanın günleri Türkçe, Arapça, bazen de Farsça karşılıkları ile gösterilir. Türkçe gün adlarında Arapça ve Farsçadan etkilenilmiştir. "Cum‘a" her üç dilde de altıncı günü karşılamak üzere yer almaktadır. Arapça ve Farsçada günler 1’den itibaren artarak

74

numaraya göre sıralanır; Arapçada gün karşılığı olan يوم (yevm) kelimesi numaralardan önce, Farsçada ise bu anlamdaki شنبه (şenbih) kelimesi numaralardan sonra yazılır.

Farsça, Arapça ve Türkçe’ye göre günlerin yazılış ve okunuşları Tablo XII’de görülebilir:

Tablo XII: Osmanlı Türkçesinde Günler

Osmanlılarda Türkçe كون (gün) kelimesi ile birlikte aynı anlama gelen Arapça يوم (yevm) ve Farsça روز (rûz) da kullanılır. Gündüz için Arapça kökenli نهار (nehâr); gece için yine bu dilden ليل (leyl), Farsçadan شب (şeb) kelimeleri de Osmanlı metinlerinde görülür.

4.2. Aylar

Hicrî Takvimde yıl Muharrem ayı ile başlar ve Safer, Rebiülevvel, Rebiülâhir, Cemâziyelevvel, Cemâziyelâhir, Receb, Şaban, Ramazan, Şevval, Zilkade, Zilhicce olarak devam eder. Osmanlı metinlerinde ay adları bu isimlerle kullanıldığı gibi isimler yanında sıfat veya şifreleriyle de yazılırlar. Şifre olarak her ayın ilk harfi seçilir. Ancak ilk harf daha önce başka bir ay için kullanılmışsa şifre olarak kelimenin son harfi tercih edilir. Aynı kelime ile yazılan, ancak evvel ve âhir olarak ayırt edilen iki aydan birincisinin şifresi için, isabet eden

G Ü N L E R

FARSÇA ARAPÇA TÜRKÇE

الاحديوم يك شنبه پازار

Yek-şenbih Yevmü’l-ehad Pazar

پازار ايرتسى يوم الاثنين دو شنبه

Dü-şenbih Yevmü’l-isneyn Pazartesi

صالى يوم الثلثا سه شنبه

Se-şenbih Yevmü’s-selesâ Salı

چهار شنبه يوم الاربعا چهار شنبه

Çehâr-şenbih Yevmü’l-erbi‘â Çarşamba

الخميسيوم پنج شنبه پنج شنبه

Penc-şenbih Yevmü’l-hamîs Perşembe

جمعه يوم الجمعه جمعه

Cum‘a Yevmü’l-cum‘a Cuma

جمعه ايرتسى يوم السبت شنبه

Şenbih Yevmü’s-sebt Cumartesi

75

harften sonra elif kullanılır (را جا ذا ). Üç ayda bir verilen Kapıkulu ocaklarının maaşlarını tanımlamak üzere bu şifrelerden Fe‘al (فعل) kalıbında yeni şifreler de elde edilmiştir. Buna göre Muharrem, Safer ve Rebiülevvel masar (مصر); Rebiülâhir, Cemâziyelevvel ve Cemâziyelâhir recec (رجج); Receb, Şaban ve Ramazan reşen (رشن) ve beşen (بشن); Şevvâl, Zilkade ve Zilhicce ise lezez (لذذ) ile gösterilir.

Hicrî ayların adları, süre, sıfat ve şifreleri için Tablo XIII’e bakılabilir.

MAAŞ ŞİFRESİ

ŞİFRESİ SÜRESİ BİRLEŞİK

HALİ SIFATLARI

AY

ADLARI

مصر

30 م

محرم الحرام محرم الحرام

Muharremü’l-

harâm el-harâm Muharrem

29 ص

الخيرالمظفر، صفر المظفر صفر

Saferü’l-muzaffer el-muzaffer,

el-hayr Safer

30 را

ربيع الاول الاول ربيع الاول

Rebî‘ü’l-evvel el-evvel Rebî‘ü’l-

evvel

رجج

29 ر

ربيع الاخر الاخر ربيع الاخر

Rebî‘ü’l-âhir5 el-âhir Rebî‘ü’l-âhir

30 جا

الاولجماذى الاول 6 جماذى الاول

Cemâziye’l-evvel el-evvel Cemâziye’l-

evvel

5 3. ve 4. aylardan her ikisinin birlikte ifade edilmesi durumunda ربيعين (Rebî‘ayn) tabiri kullanılır.

6 Bu ve sonraki ay “el-evvel” ve “el-âhir” sıfatları yanında الاولى (el-ûlâ) ve الاخره (el-âhire) şeklinde de nitelenebilir. Bunlara bağlı olarak ay adları da değişime uğrayarak جمادى الاولى (Cumâde’l-ûlâ) ve جمادى الاخره

(Cumâde’l-âhire) halini alır.

76

29 ج

جماذى الاخر الاخر جماذى الاخر

Cemâziye’l-âhir7 el-âhir Cemâziye’l-

âhir

رشن

30 ب

رجب المرجب، الفرد رجب المرجب

Recebü’l-

mürecceb

el-mürecceb,

el-ferd Receb

29 ش

شعبان المعظم شعبان المعظم

Şa‘bânü’l-

muazzam el-muazzam Şa‘bân

30 ن

رمضان المبارك،الشريف رمضان المبارك

Ramazânü’l-

mübârek

el-mübârek,

eş-şerîf Ramazan

لذذ

29 ل

شوال المكرم شوال المكرم

Şevvâlü’l-

mükerrem el-mükerrem Şevvâl

30 ذا

القعدةذى الشريفة ذى القعدة الشريفة

Zi’l-ka‘deti’ş-

şerîfe eş-şerîfe Zi’l-ka‘de

29 ذ

ذى الحجة الشريفة ذى الحجة الشريفة

Zi’l-hicceti’ş-

şerîfe eş-şerîfe Zi’l-hicce

Tablo XIII: Hicrî Aylar

Osmanlı Türkçesinde Türkçe اى (ay) kelimesi ile birlikte aynı anlama gelen Arapça شهر

(şehr) ve Farsça مه \ماه (mâh / meh) de kullanılır. Her Hicrî ayın ilk günü غره (gurre), son günü ise سلخ (selh) olarak adlandırılır. Ayı üçe bölmek üzere kullanılan terimlerden اوائل (evâil) ayın ilk on gününü (1-10), اواسط (evâsıt) ikinci on gününü (11-20), اواخر (evâhir) son on gününü (21-30) belirtir. Bu üç terim aynı şekilde yılı üçe bölmek için de kullanılır. Bu durumda evâil yılın ilk dört ayını (1-4), evâsıt ikinci dört ayını (5-8), evâhir ise son dört ayını (9-12) karşılar.

7 5. ve 6. aylardan her ikisinin birlikte ifade edilmesi durumunda جماذين/ جمادين(Cemâzeyn/Cumâdeyn)

tabiri kullanılır.

77

Osmanlı Türkçesinde Türkçe ييل (yıl) ile birlikte aynı anlama gelen Arapça سنه (sene) ve Farsça .kelimeleri ile ifade edilir (şitâ) شتا kış ise ,(sayf) صيف kelimeleri de kullanılır. Yaz (sâl) سال

Osmanlı metinlerinde zamanla ilgili olarak görülen وقت (vakt) ve çoğulu اوقات (evkāt), ,kelimeleri yanında gün (sinîn) سنين ve çoğulu (sene) سنه ,(ahyân) احيان ve çoğulu (hîn) حينay ve yıldan önce, anlatılan konunun o zamanda olduğunu göstermek üzere فى (fî) de kullanılır:

في اليوم الخامس في محرم الحرام

fî-Muharremi’l-harâm fi’l-yevmi’l-hâmis

Muharrem ayında beşinci günde

في اليوم الثاني عشر في ذي القعدة الشريفه

fî-Zi’l-ka‘deti’ş-şerîfe fi’l-yevmi’s-sânî-aşer

Zilkade ayında on ikinci günde

Malî Takvimde ise bazı farklılıklarla Jülyen Takviminin ayları esas alınmıştır. Burada Şubat dışındaki aylar Milâdî Takvimde olduğu gibi 30 ve 31 gündür. Malî / Rumî Takvimdeki aylar Mart (مارت), Nisan (نيسان), Mayıs (مايس), Haziran (حزيران), Temmuz (تموز), Ağustos ) Teşrînievvel ,(ايلول) Eylül ,(اغوستوس) اولتشرين ), Teşrînisânî (تشرين ثانى), Kânûnıevvel ( كانون .şeklinde sıralanır (شباط) ve Şubat (كانون ثانى) Kânûnısânî ,(اول

٩٦٧رمضان المبارك سنه ٥فى

fî 5 Ramazânü’l-mübârek sene 967

5 Ramazan 967 tarihinde

١٠٧٦صفر الخير سنه ١٠فى

fî 10 Saferü’l-hayr sene 1076

10 Safer 1076 tarihinde

١٢٦٨شوال المكرم سنه ٢٥ى ف

fî 25 Şevvâlü’l-mükerrem sene 1268

25 Şevval 1268 tarihinde

78

Uygulamalar

1) Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanan bir tarih metnini inceleyerek gün adlarının kullanımını izleyiniz.

2) Bir tarih metni üzerinde kullanılan ay adlarını bulunuz.

3) Hicrî ve Rumî Takvime ait kullanım alanlarının ayırt edici bir özelliği olup olmadığını araştırınız.

79

Uygulama Soruları

1) Osmanlı döneminde ne tür takvimler kullanılmıştır?

2) Osmanlı döneminde ortak kullanılan Türkçe ve Farsça gün adları hangileridir?

3) Osmanlı metinlerinde bir aylık zaman dilimi için hangi sayı kullanılmıştır?

4) Hicrî takvimde çift olarak kullanılan ay adları hangileridir?

ركرمضان المبا (5 kelime guruplarını okuyunuz ذى القعدة – جماذى الاول – ربيع الاول –

80


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin dördüncü haftasında işlenen konularla, Osmanlı döneminden günümüze ulaşan belge ve tarihî metinlerde olaylar tarihlenirken aynı belge veya aynı sayfa içerisinde birlikte kullanılan Arapça, Farsça ve Türkçe gün ve ay adları tanıtıldı. Yalnız ve birleşik halleri çeşitli örnekler verilerek ve her biri ile ilgili ayrıntılı tablolar hazırlanarak sunulmuştur. Buradaki örneklerden hareketle ileride okunacak metinlerin transkripsiyonu için de dolaylı hazırlık yapılmış oldu

81

Bölüm Soruları

1) “Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret ettiği tarih (16 Temmuz 622) ile başlar ve ayın hareketine göre düzenlenir” şeklinde tanımlanan Hicrî Takvimin esaslarını araştırınız.

2) Aşağıdakilerden hangisi Farsça gün adlarındandır?

a) Yek-şenbih

b) Cumartesi

c) Yevmü’l-hamîs

d) Salı

e) Yevmü’l-ehad

3) Aşağıdakilerden hangisi Hicrî Takvimin aylarındandır?

a) Muharrem

b) Mart

c) Teşrîn-i sânî

d) Kânûn-ı evvel

e) Ocak

4) “Selh” kelimesi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak ifade edilmiştir?

a) Ayın ilk günü

b) Ayın on beşinci günü

c) Ayın son günü

d) Bayram günü

e) Yılın ilk günü

82

5) “Evâsıt” kelimesi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak ifade edilmiştir?

a) Ayın ilk günü

b) Ayın son on günü

c) Ayın ikinci on günü

d) Yılın ilk üç ayı

e) Kurban Bayramı günleri

6) Recebü’l-ferd ifadesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) رمضان المبارك

b) رجب الفرد

c) ربيع الاول

d) جماذى الاول

e) ذى القعدة

7) Cemâziye’l-âhir ifadesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) جمادى الاولى

b) ربيع الاول

c) جماذى الاول

d) جماذى الاخر

e) ربيع الاخر

83

?kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisidir يوم السبت (8

a) Yevmü’s-sâlis

b) Yevmü’s-selesâ

c) Yevmü’s-sâbiʻ

d) Yevmü’s-sânî

e) Yevmü’s-sebt

الحراممحرم (9 kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Muharremü’l-harâm

b) Mahrem

c) Haremeyn

d) Muharremü’l-ferd

e) Harîm-i şerîf

?kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisidir في اليوم الخامس (10

a) Fi’l-yevmi’l-hâmis

b) Yevmü’l-ehad

c) Yevmü’l-hamîs

d) Yevmü’l-hâmis

e) Fî-yevmi’l-hâmis

Cevaplar: 2)a, 3)a, 4)c, 5)c, 6)b, 7)d, 8)e, 9)a, 10)a

84

5. İSİMLERE GETİRİLEN TÜRKÇE EKLER

85


5.1. İsim Çekim / Hâl Ekleri

5.1.1. Yükleme Hâli Eki

5.1.2. Verme Hâli Eki

5.1.3. Bulunma Hâli Eki

5.1.4. Ayrılma Hâli Eki

5.1.5. Vasıta Hâli Eki

5.1.6. Eşitlik Hâli Eki

5.1.7. İlgi Hâli Eki

5.2. İyelik Ekleri

5.2.1. Tekil 1. Şahıs İyelik Eki



5.2.4. Çoğul 1. Şahıs İyelik Eki



86


1) Türk dilindeki ek yapısı hakkında bilgi edininiz.

2) İsimlere ve fiillere getirilen ekleri ve farklılıklarını araştırınız.

3) İsim çekim eklerinin Osmanlı Türkçesinde nasıl yazıldıklarını araştırınız.

4) İyelik ekleri kapalı ve açık hecelere uygulanışını inceleyiniz.

87



İsim Çekim Ekleri Türkçede kelime türemesinin öğrenilmesi

Ek almış kelimeleri inceleyerek

İsim Çekim Ekleri Eklerin açık hecelere nasıl uygulandığının öğrenilmesi

Bugünkü alfabemiz ve telaffuzu izleyerek Osmanlı metinlerinde ilgili örnekleri inceleyerek

İyelik Ekleri Şahıslara göre farklı kullanımların öğrenilmesi

Bir Osmanlı metnini inceleyerek ilgili örnekleri bularak

88

Anahtar Kavramlar

Ekler

Hâl ekleri

İyelik ekleri

89

Giriş

Osmanlı dönemi kültür ve sanat eserlerinde Arapça ve Farsça kelime ve unsurlar yer

almakta ise de, asıl belirleyici olan Türkçe fiil ve fiile göre tanımlanan öğelerdir. Bunların başında da hangi dilden alınmışsa alınmış olsun, isim olan kelimelere getirilen ekler gelir. Bu bölümde isme getirilen eklerden çekim / hal ve iyelik eklerinin Osmanlı dönemindeki uygulaması üzerinde durulacaktır.

90

5. İSİMLERE GETİRİLEN TÜRKÇE EKLER

Türk dilini ilgilendiren bazı konulara daha önce değinildi. Bu bölümde ise bütünüyle Türk dili ile ilgili tamamlayıcı bilgiler üzerinde durulacaktır. Ancak burada Türk dil ve grameri içerisinde yer alan bütün konular işlenmeyecek, Osmanlı imlâsına yansıması ve sebep olduğu değişiklikler çerçevesinde, isim çekim ve iyelik ekleri, fiile getirilen şahıs ve zaman ekleri ile yapım ekleri tanıtılacaktır.

5.1. İsim Çekim / Hâl Ekleri

Çekim ekleri, kelimenin kök ve gövdesinin sonuna getirilen, başka kök ve gövde ile

temasını sağlayan, ona anlam zenginliği kazandıran yapılardır. Bu ekler kelimeye bitişebilecek diğer unsurları da takip edecek şekilde kelimenin en sonunda bulunurlar.

5.1.1. Yükleme Hâli Eki

-ı, -i, -u, -ü; -yı, -yi, -yu, -yü ى ، يى

Yükleme hâli eki ismin -i hâlini ifade etmek üzere kelimenin köküne getirilen ve gövdenin son hecesinin sesli sessiz ve sesin de kalın ince oluşuna göre yazılışta ve okunuşta farklılık gösteren ى (-ı, -i, -u, -ü) ve يى (-yı, -yi, -yu, -yü) ekidir.

جان جانى اوطه اوطه يى

odayı oda canı can

قلم قلمى پرده پرده يى

perdeyi perde kalemi kalem

قول قولى قوطى قوطى يى

kutuyu kutu kolu kol

كول كولى سورو سورويى

sürüyü sürü gölü göl

5.1.2. Verme Hâli Eki

-a, -e; -ya, -ye ه ، يه

Verme hâli eki, ismin -e hâlini ifade etmek üzere kelimenin köküne getirilen ve gövdenin son hecesinin sesli sessiz ve sesin de kalın ince olmasına göre yazılışta ve okunuşta farklılıklar gösteren ه (-a, -e) ve يه (-ya, -ye) ekidir.

91

يهتارله باش باشه تارله

tarlaya tarla başa baş

يهچشمه دفتر دفتره چشمه

çeşmeye çeşme deftere defter

* Verme hâli eki şahıs ve işaret zamirlerinden sonra geldiğinde gövde ile ek arasında kaynaşmayı sağlamak üzere kef (Kâf-i Türkî) getirilir. Bu durumda ek ه ile değil ا olarak

yazılır ve a okunur:

بو بوكا او اوكا

ona o buna bu

5.1.3. Bulunma Hâli Eki

-da, -de ده

Bulunma hâli eki ismin -de hâlini ifade etmek üzere kelimenin köküne getirilen ve gövdenin son hecesinin kalın ince olmasına göre okunuşta farklılık gösteren ده (-da, -de) ekidir.

يول يولده او اوده

evde ev yolda yol

* Osmanlı Türkçesinde bu ekin yazılış ve okunuşunda sessiz uyumu dikkate alınmadan sadece -da, -de şeklinde yazılır ve okunur:

اوجاق اوجاقده ايپ ايپده

ipde ip ocakda ocak

5.1.4. Ayrılma Hâli Eki

-dan, -den دن

Ayrılma hâli eki ismin -dan hâlini ifade etmek üzere kelimenin köküne getirilen ve gövdenin son hecesinin kalın ince olmasına göre okunuşta farklılık gösteren دن (-dan, -den) ekidir.

92

آو آودن كوى كويدن

köyden köy avdan av

* Bulunma hâli ekinde olduğu gibi ayrılma ekinde de sessiz uyumu aranmaz:

باش باشدن چيچك چيچكدن

çiçekden çiçek başdan baş

5.1.5. Vasıta Hâli Eki

-la, -le له

Vasıta hâli eki ismin beraberlik hâlini ifade etmek üzere kelimenin köküne getirilen ve gövdenin son hecesinin kalın ince olmasına göre okunuşta farklılık gösteren له (-la, -le) ekidir.

كتاب كتابله دفتر دفترله

defterle defter kitâbla kitâb

5.1.6. Eşitlik Hâli Eki

-ca, -ce جه

Eşitlik hâli eki, isim ve sıfatlara iyelik, azaltma, lâyıklık, zarf, ayırma vs. gibi anlamlar kazandırmak üzere getirilen ve gövdenin son hecesinin kalın ince olmasına göre okunuşta farklılık gösteren جه (-ca, -ce) ekidir.

ايرى ايريجه برابر برابرجه

beraberce beraber ayrıca ayrı

* Osmanlı Türkçesinde eşitlik hâli eki yazılış ve okunuşta sessiz uyumu dikkate alınmadan ca,ce şeklinde yazılır ve okunur:

يواش ياوشجه مرد مردجه

merdce merd yavaşca yavaş

93

5.1.7. İlgi Hâli Eki

-ın, -in, -un, -ün; ك

-nın, -nin, -nun, -nün نك

İlgi hâli eki tamlamalarda tamlanan kelimenin sonuna getirilen ve gövdenin son hecesinin sesli sessiz ve sesin de kalın ince olmasına göre yazılışta ve okunuşta farklılık gösteren ك (-ın, -in, -un, -ün) ve نك (-nın, -nin, -nun, -nün) ekidir.

كتاب كتابك صوبه صوبه نك

sobanın soba kitâbın kitâb

قلم قلمك كولكه كولكه نك

gölgenin gölge kalemin kalem

نك اناطولى يول يولك اناطولى

Anadolu’nun Anadolu yolun yol

كوز كوزك كوپرى كوپرى نك

köprünün köprü gözün göz

بابا بابانك صو صويك

suyun su babanın baba

94

Ö R N E K L E R OKUNUŞU ÇEKİM EKİ

balı بال بالى bal -ı

يى \ى

teli تل تلى tel -i

koçu قوچ قوچى koç -u

üzümü اوزوم اوزومى üzüm -ü

babayı بابا بابايى baba -yı

kediyi كدى كدى يى kedi -yi

kuzuyu قوزى قوزى يى kuzu -yu

süngüyü سونكى سونكى يى süngü -yü

dîvâna ديوان ديوانه dîvân -a

يه \ه

mektebe مكتب مكتبه mekteb -e

anaya انا انايه ana -ya

dereye دره دره يه dere -ye

bağda باغ باغده bağ -da

دهdersde درس درسده ders -de

Van’dan وان واندن Van -dan

دنİzmir’den ايزمير ايزميردن İzmir -den

taşla طاش طاشله taş -la

لهyürekle يورك يوركله yürek -le

Arabca عرب عربجه Arab -ca جه

95

güzelce كوزل كوزلجه güzel -ce

ağacın اغاچ اغاجك ağaç -ın

نك \ك

cedvelin جدول جدولك cedvel -in

buzun بوز بوزك buz -un

yüzün يوز يوزك yüz -ün

Bursa’nın بورسه بورسه نك Bursa -nın

Edirne’nin ادرنه ادرنه نك Edirne -nin

Bolu’nun بولى بولى نك Bolu -nun

südcünün سودجى سودجى نك südcü -nün

Tablo XIV: İsim Çekim / Hâl Ekleri

5.2. İyelik Ekleri

İyelik ekleri isme getirilen ve o ismin hangi şahsa ait olduğunu gösteren eklerdir.


-ım, -im; -um, -üm; -m م

Tekil 1. şahıs iyelik eki, kelimenin son hecesinin kalın ince oluşuna göre okunuşta farklılık gösteren م (-ım, -im; -um, -üm; -m) ekidir.

باش باشم ال الم

elim el başım baş

قول قولم كوز كوزم

gözüm göz kolum kol

بابا بابام والده والده م

vâlidem vâlide babam baba

96


-ın, -in;-un, -ün, -n ك

Tekil 2. şahıs iyelik eki, kelimenin son hecesinin kalın ince oluşuna göre okunuşta farklılık gösteren ك (-ın, -in; -un, -ün, -n) ekidir.

قيز قيزك بورج بورجك

borcun borc kızın kız

قلم قلمك يوز يوزك

yüzün yüz kalemin kalem

اوطه اوطه ك بلكه بلكه ك

belgen belge odan oda

* Bu ek, isim hâl eklerinden ilgi eki ile aynı şekilde okunduğu halde kelimeye farklı anlam kazandırır:

سوزك سوزك اوزى

sözün özü

sözün kısası

sözün

senin sözün


-ı, -i, -u, -ü; ى

-sı, -si, -su, -sü سى

Tekil 3. şahıs iyelik eki, kelimenin son hecesinin sesli sessiz ve sesin de kalın ince oluşuna göre yazılışta ve okunuşta farklılık gösteren ى (-ı, -i, -u, -ü) ve سى (-sı, -si, -su, -sü) ekidir.

ات اتى بابا باباسى

babası baba atı at

ات اتى خانه خانه سى

hânesi hâne eti et

97

صوى صويى قورى قورى سى

korusu koru soyu soy

سوز سوزى كوپرى كوپرى سى

köprüsü köprü sözü söz


-ımız, -imiz, -umuz, -ümüz; مز

-mız, -miz, -muz, -müz

Çoğul 1. şahıs iyelik eki, kelimenin son hecesinin sesli sessiz ve sesin de kalın ince oluşuna göre okunuşta farklılık gösteren مز (-ımız, -imiz, -umuz, -ümüz; -mız, -miz, -muz, -

müz) ekidir.

كتاب كتابمز صوبه صوبه مز

sobamız soba kitâbımız kitâb

مز كولكه درس درسمز كولكه

gölgemiz gölge dersimiz ders

يول يولمز قوزى قوزى مز

kuzumuz kuzu yolumuz yol

كوى كويمز اوتو اوتومز

ütümüz ütü köyümüz köy


-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz; كز

-nız, -niz, -nuz, -nüz

Çoğul 2. şahıs iyelik eki, kelimenin son hecesinin sesli sessiz ve sesin de kalın ince oluşuna göre okunuşta farklılık gösteren كز (-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz; -nız, -niz, -nuz, -nüz) ekidir.

باغ باغكز بابا باباكز

98

babanız baba bağınız bağ

ال الكز چشمه چشمه كز

çeşmeniz çeşme eliniz el

بورج بورجكز اردو اردوكز

ordunuz ordu borcunuz borc

كول كولكز اورتى اورتى كز

örtünüz örtü gölünüz göl


-ları, -leri لرى

Çoğul 3. şahıs iyelik eki, kelimenin son hecesinin kalın ince oluşuna göre okunuşta farklılık gösteren لرى (-ları, -leri) ekidir.

او اولرى بلده بلدەلرى

beldeleri belde avları av

* Tekil veya çoğul 3. şahıs iyelik eki alan bir kelime, bu ekten sonra isim hal eki de alacak olursa, isim hal ekinden önce ن harfi getirilir; tekil 3. şahısta iyelik ekinin ى 'si imlâda gösterilmez.

كون كونى كوننده

gününde günü gün

قول قولى قولنده

kolunda kolu kol

Ancak tekil 3. şahıs eki almış kelimenin son harfinin munfasıl olması durumunda iyelik eki olan ye harfi yazılır.

99

سوز سوزى سوزينى

sözünü sözü Söz

كوز كوزى كوزينى

gözünü gözü göz

İsimlerin aldığı iyelik ekleri, örnekleri ve okunuşlarıyla birlikte Tablo XV’de görülebilir:

Ö R N E K L E R OKUNUŞU İYELİK

EKİ SIRASI

başım باش باشم baş -ım

م

Tekil

1.

Şahıs

evim او اوم ev -im

yolum يول يولم yol -um

gözüm كوز كوزم göl -üm

babam بابا بابام baba -m

malın مال مالك mal -ın

ك

Tekil

2.

Şahıs

eşin اش اشك eş -in

kolun قول قولك kol -un

yüzün يوز يوزك yüz -ün

sofran صفره صفره ك sofra -n

saçı صاچ صاچى saç -ı

سى\ى

Tekil

3.

Şahıs

işi ايش ايشى iş -i

kuşu قوش قوشى kuş -u

yükü يوك يوكى yük -ü

odası اوطه اوطه سى oda -sı

bahçesi باغچه باغچه سى bahçe -si

ordusu اردو اردوسى ordu -su

ütüsü اوتو اوتوسى ütü -sü

canımız جان جانمز can -ımız

مزÇoğul

1.

Şahıs

sesimiz سس سسمز ses -imiz

omuzumuz موزوا اوموزمز omuz -umuz

sözümüz سوز سوزمز söz -ümüz

masamız ماصه ماصه مز masa -mız

100

çeşmemiz چشمه چشمه مز çeşme -miz

coşkumuz جوشقى جوشقى مز coşku -muz

örtümüz اورتى اورتى مز örtü -müz

ikramınız اكرام اكرامكز ikram -ınız

كز

Çoğul 2.

Şahıs

haberiniz خبر خبركز haber -iniz

mektubunuz مكتوب مكتوبكز mektub -unuz

teveccühünüz توجه توجهكز teveccüh -ünüz

atanız اتا اتاكز ata -nız

meyveniz ميوه ميوه كز meyve -niz

koşunuz قوشى قوشى كز koşu -nuz

sürgünüz سوركى سوركى كز sürgü -nüz

ağaları اغا اغالرى ağa -ları لرى Çoğul

3.

Şahıs

köyleri كوى كويلرى köy -leri

Tablo XV: İyelik Ekleri

101

Uygulamalar

1) Bir kelime kökünü esas alarak ona çekim eklerini uygulayınız.

2) Bir tarih metnini inceleyerek ek almış kelimeleri bulmaya çalışınız.

3) Bir tarih metninde türemiş kelimeleri bularak eklerini, ek türlerini ve kökünü bulunuz.

102

Uygulama Soruları

1) Osmanlı metinlerinde isme getirilen eklerden hal ekleri ve uygulamalarını araştırınız?

2) Osmanlı metinlerinde isme hangi iyelik getirilmektedir, uygulaması ile öğreniniz?

بورسه نك طاغلرى ve سوزك اوزى (3 tamlamalarındaki ekleri bulup türlerini yazınız.?

4) Bursa’nın dağları, Edirne gümrüğü ve Bolu beyi tamlamalarını Osmanlı harfleri ile yazınız.?

kelime guruplarını ديون عموميه – ديوان همايون – وارنه كوزلى – وان كولى (5okuyunuz.

103


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin beşinci haftasında, Osmanlı dönemi belge ve tarihî metinlerinde isimlere getirilen Türkçe eklerin bilinmesi metnin anlaşılabilmesi için önemlidir. Bu bölümde durumlara göre çekim ekleri, şahıslara göre iyelik ekleri örneklerle işlemiş; konu ayrıntılı tablolarla zenginleştirilmiştir.

104

Bölüm Soruları

kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisinde سوزك اوزى (1gösterilmiştir?

a) Söz üzerine

b) Süzek ucu

c) Söz gözü

d) Surun üzeri

e) Sözün özü

?kelimesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir والده م (2

a) Velâdet

b) Mevlid

c) Evlâdım

d) Veledim

e) Vâlidem

بورسه نك طاغلرى (3 kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Buradaki dağlar

b) Bursa otağları

c) Burası dağdır

d) Bursa’nın dağları

e) Bolu Dağı

105

?kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisidir ادرنه كمركى (4

a) Adana kemeri

b) Edirne gümrüğü

c) Edirne kömürü

d) Edirne kemeri

e) Ardahan kömürü

?kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisidir بولى بكى (5

a) Yüz beni

b) Bursa beyi

c) Bolu beli

d) Yol boyu

e) Bolu beyi

6) “Van Gölü” ifadesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) وان كولى

b) ويانه كونى

c) وارنه كوزلى

d) وان كمركى

e) واران كون

106

7) “Dîvân kâtibi” ifadesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) دولت قوشى

b) ديوان همايون

c) دلى ديوانه

d) ديون عموميه

e) ديوان كاتبى

8) “Millî Müdâfaa” ifadesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) ملى مدافعه

b) ملتجه مدافعه

c) ملى مجادله

d) ملت و مملكت

e) قواى مليه

مكتب رشديه (9 kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Mekteb-i Rüşdiyye

b) Mahalle mektebi

c) Mekteb muallimi

d) İlk Mekteb

e) Sıbyan Mektebi

107

ىقره باغك اشغال (10 kelime gurubunun okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Kara kuvvetleri

b) Karakoyunlu ümerâsı

c) Karakol kuvveti

d) Karayazıcı eşkıyâsı

e) Karabağ’ın işgāli

Cevaplar: 1)e, 2)e, 3)d, 4)b, 5)e, 6)a, 7)e, 8)a, 9)a, 10)e

108

6.TÜRKÇE FİİLLERDE EKLER

109


6.1. Şahıs Ekleri

6.1.1. Şahıs Zamir Ekleri

6.1.2. İyelik Ekler

6.2. Zaman Ekleri

6.2.1. Görülen Geçmiş Zaman Eki

6.2.2. Anlatılan Geçmiş Zaman Eki

6.2.3. Geniş Zaman Eki

6.2.4. Şimdiki Zaman Eki

6.2.5. Gelecek Zaman Eki

6.2.6. Diğer Zaman Ekleri

110


1) Türk Dilinde ekleri ve türlerini inceleyiniz.

2) İsim ve fiillere uygulanan ekler ve farklılıklarını inceleyiniz.

3) Fiillere getirilen eklerin türlerin ve sırasını inceleyiniz.

111



Fiillerde Ekler Fiilleri getirilen eklerin

ismlere getirilenler benzerlik

ve farklılıklarının öğrenilmesi

Bir tarih metnini inceleyerek

ekli isim ve fiilleri tespit

ederek

Şahıs Ekleri Şahısları göstermek üzere fiillerde kullanılan zamir ve iyelik eklerinin öğrenilmesi

Şahıs zamir ve iyelik eklerini bulup aralarındaki farkları tespit ederek

Zaman Ekleri Fiilerin farklı zamanları ifade etmek için aldığı eklerin öğrenilmesi

Tarih metinlerini

inceleyerek ekli fiilleri tespit

ederek

112

Anahtar Kavramlar

Fiillerde ekler

Şahıs ekleri

Zaman Ekleri

113

Giriş

Osmanlı dönemi kültür ve sanat eserlerini doğru şekilde anlayabilmek için cümledeki bütün öğelerin belirleyicisi durumunda olan fiillerin iyi tanınıp bilinmesi gerekmektedir. Osmanlı Türkçesinde fiil çekimi yapılırken şahıs eki için fiil zamanına göre şahıs zamir eki ve iyelik eki olmak üzere iki gurup ekten yararlanılır. Bu bölümde şahıs zamir ekleriyle zaman

ekleri üzerinde durulacak, konu örneklendirilerek gerekli tablolara yer verilecektir.

114

6. TÜRKÇE FİİLLERDE EKLER

Türk dilinde, fiil çekimi sırasında, fiil gövdesinden sonra kip ve şahsı göstermek üzere iki tür ek getirilir.

6.1. Şahıs Ekleri

Fiil çekimi yapılırken, şahıs eki için fiilin zamanına göre şahıs zamir eki ve iyelik eki olmak üzere iki gurup ekten yararlanılır.

6.1.1. Şahıs Zamir Ekleri

Türkçede bildirme işlemi ile görülen geçmiş ve dilek-şart kipleri dışındaki zamanlarda fiil çekimi sırasında gövdeye kip ekinden sonra şahıs zamir ekleri getirilir:

Ö R N E K L E R

muhtâc-ım محتاج محتاجم muhtâc -ım

مTekil

1.

Şahıs

âlim-im عالم عالمم âlim -im

mecbûr-um مجبور مجبورم mecbûr -um

Türk-üm تورك توركم Türk -üm

muhtâc-sın محتاج محتاجسك muhtâc -sın

سك، سين

Tekil

2.

Şahıs

âlim-sin عالم عالمسك âlim -sin

mecbûr-sun مجبور مجبورسك mecbûr -sun

Türk-sün تورك توركسك Türk -sün

muhtâc-dır محتاج محتاجدر muhtâc -dır

درTekil

3.

Şahıs

âlim-dir عالم عالمدر âlim -dir

mecbûr-dur مجبور مجبوردر mecbûr -dur

Türk-dür تورك توركدر Türk -dür

muhtâc-ız محتاج محتاجز muhtâc -ız

ز

Çoğul 1.

Şahıs

âlim-iz عالم عالمز âlim -iz

mecbûr-uz مجبور مجبورز mecbûr -uz

Türk-üz تورك توركز Türk -üz

muhtâc-sınız محتاج محتاجسكز muhtâc -sınız

سكز

Çoğul 2.

Şahıs

âlim-siniz عالم عالمسكز âlim -siniz

mecbûr-sunuz

mecbûr -sunuz مجبور مجبورسكز

Türk-sünüz تورك توركسكز Türk -sünüz

115

muhtâc-lar محتاج محتاجلر muhtâc -lar .Çoğul 3 لر

Şahıs âlim-ler عالم عالملر âlim -ler

Tablo XVI: Şahıs Zamir Ekleri

* Tekil 3. şahıs zamir eki gramer kuralı gereği yazılış ve okunuşta yer almışsa da, zaman içerisinde bu ek okunuşta düşmüştür. Nitekim çoğul 3. şahıs, telaffuzdaki bu düşüşe göre ekini almış ve böyle okunmuştur.

تورك توركدر = تورك

توركلر (در) تورك

6.1.2. İyelik Ekleri

Fiil çekimi sırasında yararlanılan eklerden bir gurubu da iyelik eklerinden hareketle oluşmuş olan eklerdir. Ancak burada iyelik eklerindeki çoğul 1. şahıs (مز) eki, gövdenin son hecesinin kalın ince oluşuna göre ك\ق şeklinde değişikliğe uğramıştır. Bu ekler fiil çekiminde görülen geçmiş ve dilek-şart kiplerinde kip eklerini takiben şahsı belirtmek üzere kullanılır.

Ö R N E K L E R

كلدم اوقودم-m م

Tekil 1.

Şahıs oku-du-m gel-di-m

باقدك كوردك-n ك

Tekil 2.

Şahıs gör-dü-n bak-dı-n

يازدى قالقدى- -

Tekil 3.

Şahıs kalk-dı yaz-dı

116

ياپدق سودك-k ق، ك

Çoğul 1.

Şahıs sev-di-k yap-dı-k

چقدكز اتدكز-nız

كز

Çoğul 2.

Şahıs

at-dı-nız çık-dı-nız

تدكزيك بيلدكز -niz

git-di-niz bil-di-niz

صوردكز قوشدكز-nuz

koş-du-nuz sor-du-nuz

سوردكز كولدكز-nüz

gül-dü-nüz sür-dü-nüz

آلديلر صارديلر-lar

لرÇoğul 3.

Şahıs

sar-dı-lar al-dı-lar

ويرديلر دوشديلر-ler

düş-dü-ler ver-di-ler

6.2. Zaman Ekleri

Zamanlarla ilgili ekler tanımlanırken tekil 3. şahısa getirilen ekler esas alınır. Fiil çekimi sırasında görülen geçmiş ve dilek-şart kiplerinde fiil gövdesi zaman eklerinden sonra şahısları göstermek üzere iyelik eklerini alır; diğer zamanlarda ise zaman eklerini şahıs zamir ekleri izler.

6.2.1. Görülen Geçmiş Zaman Eki

-dı, -di دى

XVII. yüzyıl ortalarına kadar etkili olan Eski Anadolu Türkçesi kurallarına göre دى eki

-dı, -di olarak okunmuş; bundan sonra bu ek yuvarlak seslerle de (-du, -dü) okunmaya başlanmıştır. Hatta son dönemlerde bu ekteki d harfinin sertleştiği de (-tı, -ti; -tu, -tü) görülmüştür.

Görülen geçmiş zaman çekiminde, şahısları göstermek için fiile getirilen iyelik ekleri kullanılır:

117

gel-di-m كلدم yap-dı-m ياپدم

gel-di-n كلدك yap-dı-n ياپدك

gel-di كلدى yap-dı ياپدى

gel-di-k كلدك yap-dı-k ياپدق

gel-di-niz كلدكز yap-dı-nız ياپدكز

gel-di-ler كلديلر yap-dı-lar ياپديلر

harfinden hemen د ekindeki y harfi tekil ve çoğul 3. şahıslar dışında düşer ve دى *

sonra şahsı gösteren iyelik ekleri yazılır.

* Eski Anadolu Türkçesinde seslerde genellikle yuvarlak okunuş hâkim olduğu için görülen geçmiş zamana getirilen şahıs ekleri de yuvarlak okunur.

geç-dü-m كچدم bak-du-m باقدم

geç-dü-n كچدك bak-du-n باقدك

geç-di كچدى bak-dı باقدى

geç-dü-k كچدك bak-du-k باقدق

geç-dü-nüz كچدكز bak-du-nuz باقدكز

geç-di-ler كچديلر bak-dı-lar باقديلر

6.2.2. Anlatılan Geçmiş Zaman Eki

-mış, -miş مش

Anlatılan geçmiş zaman ekinde şahısları göstermek için şahıs zamir ekleri kullanılır ve zaman ekleri ile şahıs ekleri arasında herhangi bir sesli harf bulunmaz. İlk zamanlarda Eski Anadolu Türkçesinin etkisiyle مش eki sadece -mış, -miş şeklinde okunurken, sonraki

dönemlerde son hecesi yuvarlak ses almış olan fiil gövdelerinde, ses uyumu gereği yuvarlak da (-muş, -müş) okunmuştur:

gör-müş-üm كورمشم yaz-mış-ım يازمشم

gör-müş-sün كورمشسك yaz-mış-sın يازمشسك

118

gör-müş كورمش yaz-mış يازمش

gör-müş-üz كورمشز yaz-mış-ız يازمشز

gör-müş-sünüz كورمشسك ز

yaz-mış-sınız يازمشسكز

gör-müş-ler كورمشلر yaz-mış-lar يازمشلر

6.2.3. Geniş Zaman Eki

-ar, -er; -ır, -ir; -ur, -ür ار ، ر ، ير ، ور

Geniş zaman eki fiil gövdesindeki son sesli harfin kalın ince ve yuvarlak düz oluşuna göre yazılışta ve okunuşta farklılık gösteren ار ، ر (-ar, -er), ير (-ır, -ir) ve ور (-ur, -ür) ekidir.

gid-er-im كيدرم bak-ar-ım باقارم

gid-er-sin كيدرسك bak-ar-sın باقارسك

gid-er كيدر bak-ar باقار

gid-er-iz كيدرز bak-ar-ız باقارز

gid-er-siniz كيدرسكز bak-ar-sınız باقارسكز

gid-er-ler كيدرلر bak-ar-lar باقارلر

bul-ur-um بولورم gel-ir-im كليرم

bul-ur-sun بولورسك gel-ir-sin كليرسك

bul-ur بولور gel-ir كلير

bul-ur-uz بولورز gel-ir-iz كليرز

bul-ur-sunuz بولورسكز gel-ir-siniz كليرسكز

bul-ur-lar بولورلر gel-ir-ler كليرلر

* Geniş zamanın olumsuz çekiminde tekil ve çoğul 1. şahıslarda iki farklı yazılış ve okunuş söz konusudur:

gel-mez-em كلمزم gel-me-m كلمم

119

gel-mez-üz كلمزز gel-me-yiz كلميز

6.2.4. Şimdiki Zaman Eki

-yor يور

Fiil gövdesinin sonu munfasıl harfle biten kapalı hece olduğunda, gövde ile şimdiki zaman eki (يور) arasına ikinci bir ى harfi yazılır.

yaz-ı-yor-um يازييورم oku-yor-um اوقويورم

yaz-ı-yor-sun يازييورسك oku-yor-sun اوقويورسك

yaz-ı-yor يازييور oku-yor اوقويور

yaz-ı-yor-uz يازييورز oku-yor-uz اوقويورز

yaz-ı-yor-sunuz يازييورسكز oku-yor-sunuz اوقويورسكز

yaz-ı-yor-lar يازييورلر oku-yor-lar اوقويورلر

6.2.5. Gelecek Zaman Eki

-cak, -cek جق ، جك

Gelecek zaman eki جق ، جك (-cak, -cek) şahıs zamirlerine bitişirken fiil gövdesinin son sesinin kalın ince oluşuna göre yazılışta ve okunuşta farklılıklar gösterir. Fiil gövdesindeki ق

harfi bitişme sırasında ses alıyorsa غ olarak yazılır. Ses ince ise, ekteki ك harfi ğ olarak okunur.

Gelecek zaman çekiminde fiil gövdesinin son sesi kalın ise gövde ile zaman eki arasına .sesli harfi getirilir ه ince ise ا

bak-aca-ğ-ım باقاجغم gel-ece-ğ-im كله جكم

bak-acak-sın باقاجقسك gel-ecek-sin جكسككله

bak-acak باقاجق gel-ecek كله جك

bak-aca-ğ-ız باقاجغز gel-ece-ğ-iz كله جكز

bak-acak-sınız باقاجقسكز gel-ecek-siniz كله جكسكز

bak-acak-lar باقاجقلر gel-ecek-ler كله جكلر

120

6.2.6. Diğer Zaman Ekleri

Fiil çekimi ile ilgili zamanlardan dilek-şart, istek, gereklilik ve emir kipleri, tüm şahısları bakımından daha önce tanıtılan zamanlar kadar yoğunlukla kullanılmadığı için burada bir başlık altında genel olarak tanıtılacaktır.

Dilek-şart eki سه (-sa, -se) olup, şahısları göstermek üzere kip ekinden sonra iyelik ekleri getirilir.

كلسه ياپسه

yap-sa gel-se

İstek kipinde, fiil gövdesinin açık kapalı hece ve hecedeki sesin de kalın ince oluşuna göre yazılışta ve okunuşta farklılık gösteren ه (-a, -e) ve يه (-ya, -ye) eki kullanılır.

باقه كله

gel-e bak-a

اوقويه بكله يه

bekle-ye oku-ya

* İstek kipinde şahıslar şahıs zamir ekleri ile gösterilir. Ancak tekil 1. şahısta mim م

yanında, daha yaygın olarak يم (-yım, -yim) şekli tercih edilir. Çoğul 1. şahısta da ز eki لم (-lım, -lim) şeklinde yazılır ve okunur.

باقايم كله يم

gel-e-yim bak-a-yım

باقالم كله لم

gel-e-lim bak-a-lım

Gereklilik kipinde, fiil gövdesinin açık/kapalı hece ve hecedeki sesin de kalın ince oluşuna göre yazılışta ve okunuşta farklılık gösteren مه لى –مالى \ملى (-malı, -meli) eki

kullanılır. Şahıslar şahıs zamir ekleri ile belirtilir.

باقمالى يم يازمه لى يم

yaz-malı-yım bak-malı-yım

كلملى يم كورملى يم

121

gör-meli-yim gel-meli-yim

Emir kipinde tekil 2. şahıs için fiil kökü esas alınır. Tekil 3. şahıs eki olan سن (-sun)

yazılış ve okunuşta سين (-sın, -sin) olarak yaygınlık kazanmıştır. Çoğul 2. şahıs eki ك (-ın, -in, -un, -ün) imlâda كز (-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz) şekline dönüşür. Ancak, fiil gövdesindeki hecenin sesli olması durumunda bu ekten önce ى getirilir.

كل سويله

Söyle gel

سويله سون \سويله سين كلسين \كلسون

söyle-sün

söyle-sin

gel-sün

gel-sin

كلكز سويله يكز

söyle-y-iniz gel-iniz

سويله سونلر \سويله سينلر كلسونلر \كلسينلر

söyle-sün-ler söyle-sin-ler gel-sün-ler gel-sin-ler

122

Uygulamalar

1) Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanan bir tarih metnini inceleyerek çekimli fiilleri inceleyiniz.

2) Bir Osmanlı Türkçesi metnini inceleyerek çekimli fiilleri bulunuz.

3) Çekimli fiiller üzerinde çalışarak ekleri, tülerini ve sırasını bulunuz.

123

Uygulama Soruları

حتاج م (1 ve هبلك kelimelerine şahıs zamir eklerini uygulayınız.

2) Osmanlı ve günümüz Türkçesinde, fiillerde iyelik ekleri nasıl kullanılmaktadır?

.fiiline görülen geçmiş zaman ekini uygulayınız كلمك (3

4) Osmanlı Türkçesinde fiillerde istek ve gereklilik kiplerinde hangi ekler kullanılır?

5) Osmanlı Türkçesi fiillerinde türlerini dikkate alarak eklerin sırasını belirtiniz.

124


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin altıncı haftasında Osmanlı Türkçesi metinlerinde kullanılan Türkçe fiillerdeki eklerden şahıs ekleri ile zaman ekleri üzerinde duruldu. Ekler

şahıslara ve zamanlara göre örneklendirilerek tamamlayıcı tablolarla zenginleştirildi.

125

Bölüm Soruları

محتاجمبن سكا (1 cümlesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Ben sana muhtâcım

b) Sen bana mecbûrsun

c) Ben size mecbûrum

d) Siz bana muhtâcsınız

e) Biz sana muhtâcız

ابن كمال بويوك بر عالمدر (2 cümlesindeki tarihî değeri olan kelimeleri ve ekleri bulunuz.

وطن سوكيسى اك يوجه دكرلردندر (3 cümlesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Vatan ve millet sevgisi kutsaldır

b) Vatan sevgisi en yüce değerlerdendir

c) Vatan borcu en kutsal görevdir

d) Yüce değerlerimizden biri vatan sevgisidir

e) Vatana saygı millî bir değerdir

تورك عسكرى قهرماندر (4 cümlesindeki ekli kelimeleri ve eklerini bulunuz.

عسكرلر قلعه يى صاردى (5 cümlesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir?

a) Askerlerimiz kaleyi aldı

b) Kale askerlerce kuşatıldı

c) Askerî kaleler müstahkemdir

d) Askerler kalenin içerisine girdi

e) Askerler kalʻayı sardı

126

?ifadesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir تورك اناسى مرحمتليدر (6

a) Türkmen obası sefalıdır

b) Türk anası merhametlidir

c) Türk evlâdı vefâlıdır

d) Yörük obası cefalıdır

e) Türkler düşmanlarına şefkatlidir

سوزك اوزى طوغريلقدر (7 ifadesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) Sözün özü doğrulukdur

b) Sözün anası dürüstlüktür

c) Surun üzeri tuğlalıdır

d) Sözün üzeri tuğralıdır

e) Söz üzerine söz olmaz

?ifadesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir سوز كموش ايسه سكوت آلتوندر (8

a) Altın ve gümüş insanı aldatır

b) Söz gümüş ise susmak altındır

c) Sur geniş ise savunulur

d) Güngörmüş kişi altın değerindedir

e) Söz gümüş ise sükût altundur

127

?ifadesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir زمان اك بويوك خزينه در (9

a) Zaman en kutsal servetdir

b) Zaman sözde durulacak zamandır

c) Zaman kadri bilinince değerlidir

d) Zamansız söz boş işdir

e) Zaman en büyük hazînedir

آناطولى بكلربكى نك غيرتى (10 ifadesindeki ekleri ve türlerini gösteriniz.

Cevaplar: 1)a, 3)b, 5)e, 6)b, 7)a, 8)e, 9)e

128

7. TÜRKÇE YAPIM EKLERİ

129


7.1. İsimden İsim Yapım Ekleri

7.1.1. -lık, -lik; -luk, -lük

7.1.2. -cı, -ci, -cu, -cü

7.1.3. -lı, -li, -lu, -lü

7.1.4. -sız, -siz, -suz, -süz

7.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri

7.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

7.3.1. -mak, -mek

7.3.2. -ma, -me

7.3.3. -ış, -iş; -uş, -üş

7.3.4. -ım, -im; -um, -üm

7.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

7.4.1. -dır, -dir, -dur, -dür

7.4.2. -l, -n / -ıl, -il, -ul, -ül; -ın, -in, -un, -ün

7.4.3. -ş, -ış, -iş, -uş, -üş

7.4.4. –n

7.5. Türkçe Sıfatlar

7.6. Türkçe Zamirler

7.6.1. Şahıs Zamirleri

7.6.2. İşaret Zamirleri

7.7. Zarflar

7.8. Edatlar

130


1) Yapım eki kavramı hakkında bilgi edininiz.

2) Yapım ekinin isim ve fiillere uygulanışı ve farklılıklarını öğreniniz.

3) Bir tarih metnini inceleyerek yapım eklerini bulmaya çalışınız.

131



Yapım Ekleri Yapım eki kavramının öğrenilmesi

Yalın ve ekli kelimeleri karşılaştırarak

İsimden İsim ve Fiil Yapım Ekleri

Kelime zenginliğini göstermek üzere isim köklü kelimelerin değişkenliğini görmek

Osmanlı Türkçesi ile yazılmış metinleri ve transkripyonu yapılmış çalışmaları inceleyerek

Türkçe Sıfat, Zamir ve Edatlar

Osmanlı tarih metinlerini anlamayı sağlayacak şekilde kelime türlerini öğrenmek

Seçilmiş metinleri inceleyerek anlam farklılık ve zenginliklerini tespit

ederek

132

Anahtar Kavramlar

Yapım ekleri

Sıfat

Zamir

Edat

133

Giriş

Osmanlı döneminde kaleme alınan belge ve metinlerde Türkçe özlü kelimeler ve diğer Türk diline giren kelimelere uygulanan yapım ekleri, anlamı öğrenmeden önemli yardımcı öğelerdendir. Bu bölümde, isimden isme ve fiile getirilen yapım ekleri, Türkçe sıfat, zamir, zarf ve edatlar üzerinde durulacak, konu örneklerle anlatılacaktır.

134

7. TÜRKÇE YAPIM EKLERİ

7.1. İsimden İsim Yapım Ekleri

7.1.1. -lık, -lik; -luk, -lük لق ، لك

باش باشلق ياز يازلق

yazlık yaz başlık baş

سنه سنه لك بر برلك

birlik bir senelik sene

بوش بوشلق يول يوللق

yolluk yol boşluk boş

كوز كوزلك كون كونلك

günlük gün gözlük göz

7.1.2. -cı, -ci, -cu, -cü جى

آش آشجى ساعت ساعتجى

saatcı saat aşcı aş

ايز ايزجى جلد جلدجى

cildci cild izci iz

اودون اودونجى قوللق قوللقجى

kollukcu kolluk oduncu odun

كوز كوزجى كوزلك كوزلكجى

gözlükcü gözlük gözcü göz

7.1.3. -lı, -li, -lu, -lü لى

ياش ياشلى صاچ صاچلى

135

saçlı saç yaşlı yaş

او اولى سس سسلى

sesli ses evli ev

طوز طوزلى توز توزلى

tozlu toz tuzlu tuz

سوز سوزلى كوچ كوچلى

güçlü güç sözlü söz

دولت دولتلو سعادت سعادتلو

saâdetlü saâdet devletlü devlet

7.1.4. -sız, -siz, -suz, -süz سز

ياغ ياغسز طاش طاشسز

taşsız taş yağsız yağ

اش اشسز ير يرسز

yersiz yer eşsiz eş

صو صوسز طوز طوزسز

tuzsuz tuz susuz su

اولوم اولومسز اورتى اورتى سز

örtüsüz örtü ölümsüz ölüm

136

7.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri

-la, -le; -laş, -leş; -lan, -len لا، له ؛ لاش ، لش ؛ لان ، لن

باغلامق صاقلامق اكله مك اشله مك

iş-le-mek ek-le-mek sak-la-mak bağ-la-mak

بياضلاشمق سياهلاشمق برلشمك كوزللشمك

güzel-leş-mek bir-leş-mek siyah-laş-mak beyaz-laş-mak

اياقلانمق جانلانمق سوسلنمك كوچلنمك

güç-len-mek süs-len-mek can-lan-mak ayak-lan-mak

7.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

7.3.1. -mak, -mek مق ، مك

باقمق يازمق اوقومق قوشمق

koş-mak oku-mak yaz-mak bak-mak

مكبكله سومك كلمك كولمك

sev-mek bekle-mek gül-mek gel-mek

* -ma, -me ما ، مه

باقمامق يازمامق كلمه مك كولمه مك

gül-me-mek gel-me-mek yaz-ma-mak bak-ma-mak

7.3.2. -ma, -me مه

اوقومه آسمه سوزمه بزەمه

beze-me süz-me as-ma oku-ma

7.3.3. -ış, -iş; -uş, -üş ، وشش ، يش

الش اليش ويرش ويريش

137

ver-iş al-ış

طورش طوريش كورش كوروش

gör-üş dur-uş

7.3.4. -ım, -im; -um, -üm م ، يم ، وم

الم اليم ايچم ايچيم

iç-im al-ım

طوتم طوتوم سورم سوروم

sür-üm tut-um

7.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

7.4.1. -dır, -dir, -dur, -dür در

يازدرمق قالدرمق كزدرمك بيلدرمك

bil-dir-mek gez-dir-mek kal-dır-mak yaz-dır-mak

جوشدرمق بوزدرمق كوسدرمك سوردرمك

sür-dür-mek küs-dür-mek boz-dur-mak coş-dur-mak

7.4.2. -l, -n / -ıl, -il, -ul, -ül; -ın, -in, -un, -ün ل ، ن

باقلمق چاقلمق اكلمك اكلمك

eğ-il-mek ek-il-mek çak-ıl-mak bak-ıl-mak

بوزلمق يورلمق كورلمك سورلمك

sür-ül-mek gör-ül-mek yor-ul-mak boz-ul-mak

النمق بيلنمك ارانمق ايستنمك

iste-n-mek ara-n-mak bil-in-mek al-ın-mak

138

7.4.3. -ş, -ış, -iş, -uş, -üş ش ، يش ، وش

شمك سويله اليشمق چكيشمك بكله شمك

çek-iş-mek al-ış-mak söyle-ş-mek bekle-ş-mek

قوقوشمق بولوشمق كولوشمك كوروشمك

gör-üş-mek gül-üş-mek bul-uş-mak kok-uş-mak

7.4.4. -n8 ن

ويله نمكس اكله نمك قورنمق ارانمق

eğle-n-mek söyle-n-mek ara-n-mak koru-n-mak

7.5. Türkçe Sıfatlar

Türkçede sıfatlar, işaret, asıl sayı, sıra sayı, üleştirme, kesir sayı, soru ve belirsizlik sıfatları gibi çeşitli alt başlıklarla incelenebilirse de, Osmanlı Türkçesi imlâsı bakımından öncelikle bilinmesi gereken işaret sıfatlarıdır:

bu بو işbu اشبو bunlar بونلر

şu شو şol شول şunlar شونلر

o او ol اول onlar اونلر

7.6. Türkçe Zamirler

Türkçede zamirler şahıs, işaret, dönüşlülük, vasıf, bağlama, soru, belirsizlik vb. gibi başlıklarla ele alınmaktadır. Osmanlı Türkçesindeki imlâları ve aldıkları ekler sebebiyle ortaya

çıkan farklılıklar göz önüne alınınca bunlardan özellikle şahıs ve işaret zamirleri üzerinde durulması gerekir:

7.6.1. Şahıs Zamirleri

Osmanlı Türkçesinde şahıs zamirleri بن (ben), سن (sen), او (o), بز (biz), سز (siz), اونلر (onlar) şeklinde yazılır ve okunur. Şahıs zamirleri ve ek almış halleri için Tablo XVIII’e bakılabilir:

E K L İ Ş A H I S Z A M İ R L E R İ

8 Fiilden fiil yapım eklerinden ن (-n) eki ile fiile edilgenlik ve dönüşlülük kazandırılır.

139

İYELİK

-m

AYRILMA

-den

BULUNMA

-de

VERME

-e

YÜKLEME

-i

ŞAHIS

ZAMİRLERİ

بن بنى بكا بنده بندن بنم

benim benden bende bana beni ben

سن سنى سكا سنده سندن سنك

senin senden sende sana seni sen

او اونى اوكا اونده اوندن اونك

onun ondan onda ona onu o

بز بزى بزه بزده بزدن بزم

bizim bizden bizde bize bizi biz

سز سزى سزه سزده سزدن سزك

sizin sizden sizde size sizi siz

اونلر اونلرى اونلره اونلرده اونلردن اونلرك

onların onlardan onlarda onlara onları onlar

Tablo XVIII: Şahıs Zamirleri

7.6.2. İşaret Zamirleri

Osmanlı Türkçesinde işaret zamirleri بو (bu), شو (şu), او (o), بونلر (bunlar), شونلر

(şunlar), اونلر (onlar) şeklinde yazılır ve okunur.

7.7. Zarflar

Türk dilinde zarf adı altında değişik görevler yapan pek çok kelime bulunmaktadır. Bunlar cümledeki görevleri bakımından yer, zaman, biçim ve miktar zarfları olarak sınıflandırılır. Osmanlı Türkçesinde sıkça kullanılan zarfların imlâ ve okunuşları Tablo XIX’da görülebilir:

140

MİKDAR ZARFI BİÇİM ZARFI ZAMAN ZARFI YER ZARFI

اشاغى شمدى اويله اك

en öyle şimdi aşağı

يوقارى دمين بويله پك

pek böyle demin yukarı

ايلرى دون شويله چوق

çok şöyle dün ileri

كرى بوكون البته دها

daha elbette bugün geri

ايچرى يارين اصلا از

az aslâ yarın içeri

طيشارى اوكجه هيچ براز

biraz hiç önce dışarı

كنه\ينه فضله الت صوكره

fazla gene/yine sonra alt

اوست صباح انجق غايت

gayet ancak sabah üst

اوك اقشام بلكه زياده

ziyade belki akşam ön

ارقه كوندوز حتى اولدقچه

oldukça hatta gündüz arka

صاغ كيجه اوت بوقدر

bu kadar evet gece sağ

صول اوكله همان شوقدر

şu kadar hemen öğle sol

ياقين اير اكسزين اوقدر

o kadar ansızın er yakın

اوزاق كچ درحال آشيرى

aşırı derhal geç uzak

Tablo XIX: Zarflar

141

7.8. Edatlar

Osmanlı Türkçesinde edat olarak pek çok kelime kullanılmaktadır. Bunlardan metinlerde sıkça görülenlerin bazısı şunlardır:

طولايى ,(doğru) طوغرى ,(göre) كوره ,(kadar) قدر ,(gibi) كبى ,(için) ايچون ,(ile) ايله

(dolayı), كرچى (gerçi), مكر -اكر (eğer - meğer), بارى (bari), اما-فقط -لكن (amma - fakat -

lakin), زيرا (zira), نه (ne), نيچون (niçin), ناصل (nasıl), اوت (evet), خاير (hayır), يوق (yok), دكل

(değil).

142

Uygulamalar

1) Bir Osmanlı tarih metni ile edebiyat tarihi metnini yapım ekleri bakımından inceleyiniz.

2) Bir tarih metninden belirlediğiniz kadar sayfayı inceleyerek oradaki sıfat, zamir ve edatları bulunuz.

3) Yapım ekleri, sıfat, zamir ve edatları bulup tanımanın metni anlamanıza katkısını ölçmeye çalışınız.

143

Uygulama Soruları

1) İsimden isim yapım eklerinden لك -لق eklerini üçer örnekte gösteriniz.

2) İsimden isim yapım eklerinden سز -لى eklerini üçer örnekte gösteriniz.

.mastarındaki ekleri ve türlerini gösteriniz كوزللشمك (3

.kelimesindeki kök ve ekleri türlerine göre belirtiniz كوزلكجيلك (4

5) Şahıs zamirlerine iyelik eklerini uygulayınız.

144


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin yedinci haftasında Türkçe özlü kelimelerde ve Türk diline diğer dillerden alınan kelimelere uygulanan isimden isim yapım ekleri, isimden fiil yapım ekleri ve fiilden fiil yapım ekleri örneklerle ele alınmıştır. Ayrıca Türkçe sıfat, zamir, zarf ve edatlar örnekler yanında tablolar da kullanılarak işlenmiştir.

145

Bölüm Soruları

طوغاربرلكدن قوت (1 cümlesindeki ekleri ve türlerini gösteriniz.

يازيده باشلق اساسدر (2 cümlesindeki ekli kelimeleri bulup eklerin türlerini belirtiniz.

?cümlesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir ساليانه سنه لك ويركودر (3

a) Sâliyâne yıllık vergidir

b) Sâlhâne senelik vergi alır

c) Bu iş tam senlikdir

d) Sâliyâne senelik verilir

e) Sâliyâne senelik vergidir

?cümlesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir يوللقلر قوشلق وقتى يندى (4

a) Yolculukda her şey yendi

b) Yolluklar kuşluk vakti yendi

c) Kuşluk vakti yolda iken geldi

d) Yolluksuz yola çıkılmaz

e) Yol kavşağına ne vakit gelindi

يقاردىچكوزلكجى كوزل ايشجى لك (5 cümlesindeki ekli kelimeleri bulup eklerin türlerini gösteriniz.

cümlesinin karşılığı aşağıdakilerden ياشلى وزير دولتلو خنكاره مخالف ايدى (6hangisidir?

a) Hunkâr devlete muhâlif vezîri azl etdi

b) Yaşlı vezîr devletlü hunkâra muhâlif idi

c) Devletlü hunkâr muhâlefeti sevmezdi

d) Hunkârın vezîrleri pek yaşlı idi

e) Vezir yaşına başına bakmadan yürürdü

?cümlesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir شهزاده توزلى يوللردن كيتدى (7

146

a) Şâh-zâde tuzlu sulardan geçdi

b) Şehirde tozlu yollardan geçdik

c) Şehzâde tuzlu sudan içdi

d) Şehzâde tozlu yollardan gitdi

e) Şehzâdeler tuzlu suları sevdi

ادشاه سوزى فرماندر پ (8 cümlesinin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) Paşa sözü verdi

b) Sözü başı fırsatdır

c) Pâdişâh suru kuşatdı

d) Pâdişâh sözü fermândır

e) Paşanın yeri Karaman’dır

?cümlesinin okunuşu aşağıdakilerden hangisidir عثمانلى عسكرى قارده يورودى (9

a) Askerin her tarafını kar bürüdü

b) Asker karda yürümeyi sevmedi

c) Osmanlı askerleri buzda yürüdü

d) Osmanlı askeri karda yürüdü

e) Karda yürümek askeri yordu

cümlesinin okunuşu aşağıdakilerden روم ايلى بكلربكى صوفيه دن كلدى (10hangisidir?

a) Rumeli Beylerbeyi Sofya’dan geldi

b) Beylerbeyi Sofya’da kaldı

c) Rumeli beyleri Sofya’yı gördü

d) Romalılar Sofya’dan geçdi

e) Sofya Rumeli Beylerbeyini karşıladı

Cevaplar: 3)e, 4)b, 6)b, 7)d, 8)d, 9)d, 10)a

147

8. OKUMA 1: GENÇLİĞE HİTABE (MUSTAFA KEMAL

ATATÜRK)

148


8.1. Metin

8.2. Transkripsiyon

8.3. Tahlil

8.3.1. Kısa Özet

8.3.2. Kelimeler, Tamlamalar, Terimler

149


1) Herhangi bir tarih metnini transkripyonlu halinden hızlı okumaya çalışınız.

2) Dil ve Edebiyat tarihi ile ilgili yayınlanmış bir metni yazım kuralları bakımından inceleyiniz.

3) Bir tarih metnini okumak için seçerken içeriği ile ilgili okuma hazırlığının önemi hakkında fikir geliştiriniz.

150



Tarih metni okuma Hızlı okuma becerisi kazanma

Okunmuş bir metin üzerinde okuma çalışmaları yaparak

Tarih metninin

transkripsiyonu

Bir tarihî metni günümüz harflerine çevirme yeteneğini kazanma

Özellikle yayınlanmış dil ve edebiyat metinlerini

inceleyerek

Tarih metninin tahlili Bir tarih metninin kısa özetini çıkarabilme becerisini kazanma

Öncelikle son dönem tarih metinleri ile muhatap kitlesi

halk ve askerî zümreler olan tarih metinleri üzerinde çalışarak

151

Anahtar Kavramlar

Tarih metni okuma

Transkripsiyon

Metin tahlili

152

Giriş

Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin ilk yedi haftasında Osmanlı alfabesi ve ayırt edici özellikleri tanıtıldı. Türk Dili ile ilgili temel konulardan olarak günler, aylar, sayılar, isim ve fiile getirilen ekler, sıfat, zamir, zarf ve edatlar da Osmanlı Türkçesindeki kullanımları esas alınarak ele alındı. Bu bilgiler ışığında öğrenilenleri de metin üzerinde uygulamak amacıyla bu bölümde metin çalışması yapılacaktır.

Atatürk’ün hatıra ve icraatlarını içeren Nutuk’dan alınmış olan “Gençliğe Hitabe” metni, içeriğinin yakından bilinmesi de dikkate alınarak ilk metin olarak okunacaktır.

153

8.1. Metin

Yazar: MUSTAFA KEMAL ATATÜRK (1881-1938)

Eserin Adı: Nutuk (Gazi Mustafa Kemal)

Eserin Yazıldığı Tarih: 1927

Alınan Metin Hakkında:

GENÇLİĞE HİTÂBE

Atatürk’ün Türk Gençliğe Hitâbesi

Metnin Yer Aldığı Eserin Künyesi:

Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk. Gazi Mustafa

Kemal Tarafından, Ankara 1927, s. 542-543.

Açıklama:

Buraya alınan metin yeniden yazılmıştır.

154

كونلرجه اشغال ايدن، اوزون و تفرعاتلى بياناتم، اك نهايت محترم افنديلر؛ سزى ماضى اولمش بر دورك حكايه سيدر. بونده، ملتم ايچون و مستقبل اولادلرمز ايچون دقت و تيقظى دعوت ايده بيله جك بعض نقطه لرى تبارز ايتديره بيلمش ايسه م، كنديمى بختيار عد

ايده جكم.

ملى حياتى ختام بولمش فرض ايديلن بويوك بر ملتك؛ استقلالنىافنديلر؛ بو بياناتمله، ناصل قازانديغنى و علم و فنك اك صوك اساسلرينه مستند، ملى و عصرى بر دولتى ناصل

قوردوغنى افاده يه چالشدم.

بو كون واصل اولديغمز نتيجه، عصرلردن برى چكيلن ملى مصيبتلرك انتباهى و بو ى صولايان قانلرك بدليدر.عزيز وطنك هر كوشه سن

بو نتيجه يى تورك كنجلكنه امانت ايدييورم.

اى تورك كنجلكى! برنجى وظيفه ك، تورك استقلالنى، تورك جمهوريتنى، الى الابد محافظه و مدافعه ايتمكدر.

موجوديتنك و استقبالنك يكانه تملى بودر. بو تمل، سنك، اك قيمتلى خزينه كدر. نى، بو خزينه دن محروم ايتمك ايستيه جك، داخلى و خارجى بدخواهلرك استقبالده دخى، س

اوله جقدر. بر كون، استقلال و جمهوريتى مدافعه مجبوريتنه دوشرسه ك، وظيفه يه آتلمق ايچون ايچنده بولنه جغك وضعيتك امكان و شرائطنى دوشونميه جكسك! بو امكان و شرائط،

ايده بيلير. استقلال و جمهوريتكه قصد ايده جك دشمنلر، چوق نا مساعد بر ماهيتده تظاهر و حيله ايله عزيز بوتون دنياده امثالى كورولممش بر غالبيتك ممثلى اوله بيليرلر. جبراوطنك، بوتون قلعه لرى ضبط ايدلمش، بوتون ترسانه لرينه كيرلمش، بوتون اردولرى

يدلمش اوله بيلير. بوتون بو شرائطدن طاغيتلمش و مملكتك هر كوشه سى بالفعل اشغال ادها اليم و دها وخيم اولمق اوزره، مملكتك داخلنده اقتداره صاحب اولانلر غفلت و ضلالت حتى خيانت ايچنده بولنه بيليرلر. حتى بو اقتدار صاحبلرى شخصى منفعتلرينى، مستوليلرك

مش ه خراب و بى تاب دوشسياسى امللريله توحيد ايده بيليرلر. ملت، فقر و ضرورت ايچند اوله بيلير.

155

اى تورك استقبالنك اولادى! ايشته، بو احوال و شرائط ايچنده دخى، وظيفه ك، تورك استقلال و جمهوريتنى قورتارمقدر! محتاج اولديغك قدرت دامارلركده كى اصيل قانده،

موجوددر!

8.2. Transkripsiyon

ATATÜRK’ÜN GENÇLİĞE HİTÂBESİ

Muhterem Efendiler, sizi günlerce işgāl eden, uzun ve teferruâtlı beyânâtım, en nihâyet mâzî olmuş bir devrin hikâyesidir. Bunda milletim için ve müstakbel evlâdlarımız için dikkat ve teyakkuzu daʻvet edebilecek baʻzı noktaları tebârüz etdirebilmiş isem, kendimi bahtiyâr add edeceğim.

Efendiler; bu beyânâtımla, millî hayâtı hitâm bulmuş farz edilen büyük bir milletin; istiklâlini nasıl kazandığını ve ilm ü fennin en son esâslarına müstenid, millî ve asrî bir devleti nasıl kurduğunu ifâdeye çalışdım.

Bugün vâsıl olduğumuz netîce, asırlardan beri çekilen millî musîbetlerin intibâhı ve bu azîz vatanın her köşesini sulayan kanların bedelidir.

Bu netîceyi Türk gençliğine emânet ediyorum.

Ey Türk Gençliği! Birinci vazîfen, Türk istiklâlini, Türk cumhûriyyetini, ile’l-ebed

muhâfaza ve müdâfaʻa etmekdir.

Mevcûdiyyetinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıymetli hazînendir. İstikbâlde dahi, seni, bu hazîneden mahrûm etmek isteyecek, dâhilî ve hâricî bed-hâhların olacakdır. Bir gün, istiklâl ve cumhûriyyeti müdâfaʻa mecbûriyyetine düşersen, vazîfeye atılmak için içinde bulunacağın vazʻiyyetin imkân ve şerâtini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerâit, çok nâ-müsâʻid bir mâhiyyetde tezâhür edebilir. İstiklâl ve cumhûriyyetine kasd edecek düşmanlar, bütün dünyâda emsâli görülmemiş bir gālibiyyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hîle ile azîz vatanın, bütün kalʻaları zabt edilmiş, bütün tersânelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bi’l-fiʻl işgāl edilmiş olabilir. Bütün bu şerâitden daha elîm ve daha vahîm olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidâra sâhib olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hiyânet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidâr sâhibleri şahsî menfeʻatlerini müstevlîlerin emelleriyle tevhîd edebilirler. Millet, fakr u zarûret içinde harâb u bî-tâb düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbâlinin evlâdı! İşte, bu ahvâl ve şerâit içinde dahi, vazîfen, Türk istiklâl ve cumhûriyyetini kurtarmakdır!.. Muhtâc olduğun kudret damarlarındaki asîl kanda, mevcûddur!

156

8.3. Tahlil

8.3.1. Kısa Özet

Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisi kürsüsünden okunan ve Millî Mücâdele yıllarına dair hatıra ve bunlarla ilgili bazı belgeleri içeren Nutuk adlı önemli tarih kaynağının son paragraflarından oluşan bu metinde;

Millî Mücâdele’nin hangi şartlarda gerçekleştiği ve bunun ülke ve milletin geleceği bakımından taşıdığı önem, bunun tarihî sorumluluğunun ne olduğu, en güç şartlarda bile milletin bağımsızlığı, ülke ve cumhuriyetin sonsuza kadar korunması görevinin Türk Gençliğine birinci vazife olarak verildiği, bütün zor şartlara rağmen gençliğin zengin tarihi geçmişi ve millî kabiliyet ve yeteneği ile başarabileceği açıklıkla dile getirilmiştir.


Kelime Anlamı Kelime Anlamı

Teferruʻât Ayrıntılar Beyânât Açıklamalar

Mâzî Geçmiş Müstakbel Gelecek

Teyakkuz Uyanıklık Tebârüz etdirmek Açıklığa

kavuşturmak

Bahtiyâr Mutlu Add etmek Saymak

Hitâm bulmak Sona ermek Müstenid Dayanan

Asrî Modern Vâsıl olmak Ulaşmak

Musîbet Kötülük, felâket İntibâh Uyanış, göz açıklığı

İle’l-ebed Sonsuza kadar İstikbâl Gelecek

Dâhilî İç Hâricî Dış

Bed-hâh Kötü niyetli Müdâfaʻa Savunma

Şerâit Şartlar Nâ-müsâʻid Uygun olmayan

Tezâhür Ortaya çıkmak Emsâl Benzerler

Mümessil Temsilci Cebren Zorla

157

Bi’l-fiʻl Fiilen, bizzat Elîm ve vahîm Üzücü

Dalâlet Sapıklık, sapkınlık Müstevlî İstîlâcı, sömürgeci

Tevhîd etmek Birleştirmek, bir

tutmak Fakr u zarûret Zorluk ve sıkıntı

Harâb u bî-tâb Yıkık ve güçsüz Ahvâl Haller, durumlar

Arapça Çoğul Kelimeler ve Tekilleri

Çoğul Tekil Çoğul Tekil

Teferruʻât Teferruʻ Beyânât Beyân

Evlâd Veled Şerâit Şerîta, şart

Emsâl Misl, mesel Ahvâl Hâl

158

Uygulamalar

1) İlk Osmanlı tarih metinleri ile son dönem bir tarih metnini okuyarak karşılaştırınız.

2) Bir tarih metnini okuyarak metinde günümüzde de kullanılan terim ve deyimleri bulunuz.

3) Okuduğunuz tarih metninde özel anlamı olan kelimeleri bulup anlamaya çalışınız.

159

Uygulama Soruları

1) Gençliğe Hitabe’yi Millî Mücadele tarihi bakımından değerlendiriniz.

2) Gençliğe Hitabe’de üzerinde durulan konuları maddeleyiniz.

داخلى و خارجى بدخواهلر (3 ifadesinin anlamını açıklayınız.

.ifadesinin anlamını açıklayınız نا مساعد بر ماهيتده تظاهر (4

5) Gençliğe Hitâbe hangi kaynak içerisinde yayınlanmıştır?

160


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin sekizinci haftasında ilk yedi haftada öğrenilen konular metin üzerinde işlendi. Ele alınan Gençliğe Hitâbe’nin kısa özeti verildi; sonraki metin çalışmaları için de örnek olmak üzere basit transkripsiyonu yapıldı; metne hâkimiyeti sağlamak amacıyla özellik arz eden kelimeler çıkarılıp anlamları yazıldı; tamlama ve terimler gösterildi.

161

Bölüm Soruları

1) Atatürk’ün Gençliğe Hitâbesi’nin hangi tarih metni içerisinde yer aldığını araştırınız.

2) Atatürk’ün Gençliğe Hitâbesi’nde hangi ana konu işlenmektedir?

a) Milletin ülke çıkarlarına kayıtsızlığı

b) Türk Gençliğinin ülke ve milletin bağımsızlığını koruma görevi

c) Millî Mücâdele’nin zorlukları

d) Ülkenin işgali

e) Tersanelerin durumu

3) Atatürk’ün Gençliğe Hitâbesi’nde temas edilen konu başlıklarını çıkarınız.

4) “Vâsıl olmak” neyi ifade etmektedir?

a) Geride kalmak

b) Ulaşmak

c) Geçmek

d) İleri atılmak

e) İhmal etmek

5) “İle’l-ebed” ne anlama geldiğini ve hangi unsurlardan oluştuğunu bulunuz.

6) “Tezâhür” ne anlama gelmektedir?

a) Zıtlık içerisinde olmak

b) Ortaya çıkmak

c) Amaçlamak

d) Unutmak

e) Kaybolmak

162

7) “Dalâlet” hangi kelime ile karıştırılmaktadır?

a) Asâlet

b) Delâlet

c) Celâdet

d) Dinâyet

e) Denâet

8) “Ahvâl” kelimesinin tekili Hâl’dir. Bu iki kelime arasındaki ilişkiye benzeyen üç örnek kelime bulunuz.

9) “Teferruʻât” kelimesinin tekili aşağıdakilerden hangisidir?

a) Taʻlîm

b) Teferruʻ

c) Tafsîl

d) Teşebbüs

e) Tezâhür

10) “Emsâl” kelimesinin tekili aşağıdakilerden hangisidir?

a) Misl, Mesel

b) Ferd

c) Veled

d) Melek

e) Mülk

Cevaplar: 2)b, 4)b, 6)b, 7)b, 9)b, 10)a

163

9. ARAPÇA TEMEL BİLGİLER VE KELİME TÜRLERİ

164


9.1. Harflerle İlgili Tamamlayıcı Bilgiler

9.1.1. Sahih ve İlletli Harfler

9.1.2. Elif / Hemze ve Hemzenin Yazılışı

9.2. Kelime Çeşitleri

9.2.1. Aksâm-ı Seb‘a

9.2.1.1. Sâlim Kelimeler

9.2.1.2. Mehmûz Kelimeler

9.2.1.3. Muzâ‘af Kelimeler

9.2.1.4. Misâl Kelimeler

9.2.1.5. Ecvef Kelimeler

9.2.1.6. Nâkıs Kelimeler

9.2.1.7. Lefîf Kelimeler

165


1) Osmanlı tarih metinlerini anlamada yardımcı olmak üzere herhangi bir sayfadaki Arapça kökenli kelimeleri bulmaya çalışınız.

2) Bir tarih metnindeki Arapça kelimelerden günümüzde de kullanılanlarını bulmaya çalışınız.

3) Bir tarih metninde kullanılan Arapça kelimelerden aynı kökten türemiş olanlarını ve aralarındaki ilişkiyi tespit ediniz.

166



Arapça Harf Grupları Sahih ve illet harflerinin

öğrenilmesi Bir Arapça temel kelimeyi esas alıp ondan türeyen kelimeleri inceleyerek

Hemze Hemze ve elif farkının öğrenilmesi

İçerisinde elif ve hemze bulunduran kelimeleri

inceleyerek

Arapça Kelime Çeşitleri Kelime türetimi ve türeyen kelimelerdeki değişimin öğrenilmesi

Bir kelime gurubunu esas

alarak o guruba giren farklı kelimeleri bularak

167

Anahtar Kavramlar

Sahih ve İlletli Harfler

Aksâm-ı seb‘a

Hemze ve elif

168

Giriş

Osmanlı Türkçesinde, belirleyici unsur olan fiil her ne kadar Türkçe ise de, devletin coğrafî dağılımı, ilim ve siyaset adamlarının eğitim ve meslek çalışmaları dolayısıyla Arapça ve Farsça kelime ve kelime gurupları da yer almaktadır. Yoğunluk itibariyle Arapça unsurlar öne çıkmaktadır. Bu bölümde Osmanlı Türkçesinde kullanıldıkları oranda olmak üzere Arapça temel bilgiler ve kelime

türleri üzerinde durulacak, konu örnek ve tablolarla ele alınacaktır.

169

9. ARAPÇA TEMEL BİLGİLER VE KELİME TÜRLERİ

9.1. Harflerle İlgili Tamamlayıcı Bilgiler

Arap dili çerçevesinde harfleri ilgilendiren ve başlangıçta öğrenilmesi gereken bazı konular daha önce ele alındı. Bu cümleden olarak Arap alfabesi, harflerin isim, karşılık ve bitişme kuralları; Arapçada kısa ve uzun sesler, harf-i tarif, kamerî ve şemsî harfler üzerinde durulmuştur.

Arapçada harfler, bunların dışında da kelimedeki görevlerine göre bazı guruplara ayrılabilir.

9.1.1. Sahih ve İlletli Harfler

Arapçada harfler, kelime içerisindeki değişebilirliğine göre sahih ve illetli harfler olarak ikiye ayrılmaktadır. Sahih harfler her durumda imlâda şeklini koruyan harflerdir. و , ا ve ى

'den ibaret olan illet harfleri (حروف معتله = hurûf-ı mu‘telle) ise, gramer kuralları gereği bazen değişikliğe uğrarlar. Harfin imlâda görülmeyecek şekilde düşmesine/yazılmamasına hazf adı verilir. İllet harfleri kelime içerisinde aslî (قلب) başka bir harfe dönüşmesine kalb ,(خذف)veya yardımcı harf olarak görev yaparlar.

فاتح قانون ديوان

dîvân kānûn fâtih

همايون ولادت مكتوب

mektûb velâdet humâyûn

9.1.2. Elif / Hemze ve Hemzenin Yazılışı

Arapçada ا şeklinde yazılan harf, kelime içerisinde yardımcı harf olarak bulunur ve elif

adını alır. Kelimede aslî harf olarak bulunduğunda şekli ve adı değişikliğe uğrar ( ء = hemze).

Uzun okunan hecelerdeki elife elif-i memdûde (الف ممدوده) denir.

واحد كاتب آمر آخر

âhir âmir kâtib vâhid

Ancak â olarak okunduğu halde ا şekliyle değil de ى ile yazılan elife, imlâdaki bu kusuru sebebiyle elif-i maksûre (الف مقصوره) adı verilir.

دعوى فتوى شكوى يحيى

170

Yahyâ şekvâ fetvâ da‘vâ

Kelimede aslî harf olarak görev yapan hemzenin yazılışında bazı kurallara uyulmaktadır. Bunlara göre hemze (ء), bazen yalnız, bazen de herhangi bir harf (kürsü) üzerine yazılır. Hemzenin yazılışı ile ilgili kurallar Tablo XX’de görülebilir:

Ö R N E K L E R HEMZENİN

YAZILIŞI

YAZIMI BELİRLEYEN

ŞARTLAR YERİ

أبد أمل أجل

üzerine ا

( أ)

Hemze üstün

BAŞT

A

ecel emel ebed

أخروى أجرت أدباHemze ötre

üdebâ ücret uhrevî

altına ا إكرام إفتخار إقامت

( إ )Hemze esre

ikāmet iftihâr ikrâm

Önceki harfin مأمور مؤمن بئر

harekesine

uygun harf

üzerine

( أ ، ؤ ، ئ )

Hemze

sâkin Hemzeden

önceki harf

harekeli

OR

TA

DA

bi’r mü’min me’mûr

تأثر مؤبد مؤخرHemze

harekeli muahhar müebbed teessür

Hemzenin فائق سائر دائره

harekesine

uygun harf

üzerine

( أ ، ؤ ، ئ )

Hemze

harekeli

Hemzeden

önceki harf

herekesiz

sâkin,sessiz

dâ’ire sâ’ir fâ’ik

نشأت مسؤول اسئله

es’ile mes’ûl neş’et

171

مبدأ ملجأ منشأ Önceki harf üstün ( أ) üzerine ا

SO

ND

A

menşe’ melce’ mebde’

قارئ قارى بادئ بادى

î = ئ ى Kürsü olan

hemzesi ى

düşerek med

dönüşür

Önceki harf

esre kārî bâdî

علماء ابتداء شعراءkürsüsüz,

yalnız

( ء )

Hemzeden önceki harf

sâkin, sessiz

şuarâ’ ibtidâ’ ulemâ’

بدء جزء شىء

şey’ cüz’ bed’

Harekesine شيئه جزئك جزئى

bakılmaksızın

hemze dişi

üzerine ( ئ )

Hemze ile biten kelime ek

aldığında cüz’ü cüz’ün şey’e

Tablo XX: Hemzenin Yazılışı

9.2. Kelime Çeşitleri

9.2.1. Aksâm-ı Seb‘a (اقسام سبعه )

Arapçada üç harften meydana gelen (ثلاثى = sülâsî) isim ve kelimeler, kendilerini oluşturan harflerin hemze, çift ve illetli oluşuna; illetli harflerin de sayısı ve kelimedeki yerine göre yedi kısma ayrılırlar. Bu yedi gurubun ilk üçü, içerisinde illetli harf bulundurmayan sahih

kelimelerdir; son dördü ise kendisini oluşturan üç harften biri veya ikisi illetli olan gayr-i sahih

kelimelerdir.

9.2.1.1. Sâlim (سالم) Kelimeler

Hemze, çift harf ve illetli harfler (ا و ى) dışında birbirinden farklı üç harften oluşan kelimelere sâlim denilir.

نصر فتح قلم خبر

haber kalem feth nasr

172

9.2.1.2. Mehmûz (مهموز) Kelimeler

İçerisindeki üç harften birisi hemzeli olan kelimelere mehmûz denilir. Ancak birinci harfi hemzeli olanlar mehmûzü'l-fâ (مهموز الفا), ikinci harfi hemzeli olanlar mehmûzü'l-ayn

( العينمهموز ), üçüncü harfi hemzeli olanlar ise mehmûzü'l-lâm (مهموز اللام) olarak adlandırılır.

أبد أزل ألم رأى

re’y ’elem ’ezel ’ebed

رأس بئر جزء بدء

bed’ cüz’ bi’r re’s

9.2.1.3. Muzâ‘af (مضاعف) Kelimeler

Son iki harfi aynı olan, bu münasebetle şeddeli okunan kelimelere muzâ‘af denilir.

حق حر قوت عزت

‘izzet kuvvet hürr hakk

9.2.1.4. Misâl (مثال) Kelimeler

İlk harfi و veya ى olan kelimelere misâl denilir. Bu guruba giren kelimelerden و ile

başlayanlar misâl-i vâvî )ى ,(مثال واوى ile başlayanlar misâl-i yaî (مثال يائى) olarak adlandırılır.

وعد وصل يمن يسر

yüsr yümn vasl va‘d

9.2.1.5. Ecvef (اجوف) Kelimeler

İkinci harfi و veya ى olan kelimelere ecvef denilir. İkinci harfi و olanlar ecvef-i vâvî .olarak adlandırılır (اجوف يائى) olanlar ecvef-i yaî ى ,(اجوف واوى(

قول دور ميل سيف

seyf meyl devr kavl

9.2.1.6. Nâkıs (ناقص) Kelimeler

Son harfi و veya ى olan kelimelere nâkıs denilir. Son harfi و olanlar nâkıs-ı vâvî ( ناقص .olarak adlandırılır (ناقص يائى) olanlar ise nâkıs-ı yaî ى ,(واوى

173

سهو لغو سعى نفى

efy sa‘y lağv sehv

9.2.1.7. Lefîf (لفيف) Kelimeler

Kendisini oluşturan üç harften ikisi illetli olan kelimelere lefif denilir. Birinci ve üçüncü harfi illetli olanlar lefîf-i mefrûk (لفيف مفروق), ikinci ve üçüncü harfi illetli olanlar ise lefîf-i makrûn (لفيف مقرون) olarak adlandırılır.

وحى ولايت حى روايت

rivâyet hayy velâyet vahy

Ö R N E K L E R AÇIKLAMA ADI CİNSİ

Üç harfi de farklı ve سند علمilletli değil SÂLİM

SAH

İH

alem sened

اهليت ألفتİlk harfi hemze MEHMÛZÜ’L-FÂ

MEH

MÛ

Z

ülfet ehliyyet

İkinci (ortadaki) بئر سؤالharfi hemze

MEHMÛZÜ’L-AYN

su’âl bi’r

جزء بدءSon harfi hemze MEHMÛZÜ’L-LÂM

bed’ cüz’

İkinci ve üçüncü ظن حس harfi aynı (=şeddeli) MUZÂAF

hiss zann

174

Tablo XXI: Aksâm-ı Seb‘a

وحدت وجدانİlk harfi و MİSÂL-İ VÂVÎ

MİS

ÂL

GA

YR

-İ SA

HİH

vicdan vahdet

يمن يقظهİlk harfi ى MİSÂL-İ YÂÎ

yakaza yümn

يوم نومOrtadaki harfi و ECVEF-İ VÂVÎ

EC

VE

F nevm yevm

ECVEF-İ YÂÎ ى Ortadaki harfi خير سير

seyr hayr

محو

Son harfi و NÂKIS-I VÂVÎ

NÂ

KIS

lehv mahv

نهى كفايتSon harfi ى NÂKIS-I YÂÎ

kifâyet nehy

وفى وقايه

1. ve 3. harfi illetli LEFÎF-İ MEFRÛK

LEFÎ

F

vikāye vefâ

سويه طى

2. ve 3. harfi illetli LEFÎF-İ MAKRÛN

tayy seviye

175

Uygulamalar

1) Arapça bir temel kelimede görünüp türemiş sonraki kelimede değişen veya kaybolan harfleri herhangi bir metni inceleyerek bulmaya çalışınız.

2) Hemze’nin tarifini dikkate alarak kelime içerisinde gösterdiği değişiklikleri kural ve uygulama olarak tespit ediniz.

3) Aksâm-ı seb‘a kavramını dikkate alarak Arapça kelimelerin gösterdiği değişiklikleri bulunuz.

176

Uygulama Soruları

1) Arap gramerine göre “illetli harf” ne demektir, örneklerle izah ediniz.

2) İçerisinde hemze bulunan kelimeleri türlerine göre anlatınız.

3) Hemzenin yazılışını örneklerle açıklayınız.

.kelimelerinden ecvef olanları gösteriniz قدر، فلك، موت، قول، ميل، حكم، قيد (4

هى، وجد، نظر، جبر،وقف، خبرن (5 kelimelerinden sâlim olanları gösteriniz.

177


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin dokuzuncu haftasında, Osmanlı Türkçesinde görüldüğü oranda olmak üzere, Arapça temel bilgiler ve kelime türleri ele alındı. Bunlardan özellikle kelime türetilmesi sırasında esas alınan temel kelimelerin yedi kısım olduğu örneklendirilerek anlatıldı. Konuyu tamamlayıcı tablo eklendi

178

Bölüm Soruları

1) Arapçada gramer kuralları gereği değişerek bazen yazılmayan bazen de başka bir harfe dönüşen hafrlerin neler oludğunu araştırınız.

2) Elif harfi, kelime içerisinde aslî harf olduğunda hangi ismi alır?

a) Cezim

b) Hemze

c) Sükûn

d) Şedde

e) Med harfi

3) Aşağıdaki kelimelerden hangisinde hemze bulunmamaktadır?

a) فتح

b) مؤمن

c) فائق

d) مأمور

e) أمل

4) Aşağıdaki kelimelerden hangisinde hemze bulunmamaktadır?

a) اسئله جزء

b) رتنص

c) مبدأ

d) نشأت

e) اسئله

179

5) Arapçada üç harften meydana gelen kelime kökleri hakkında tanımları ve kelime türetimindeki önemleri bakımından bilgi edininiz.

6) İçerisinde illetli harf bulundurmayan ve harfleri birbirinden farklı olan kelimelere “Sâlim Kelimeler” denilir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi sâlim kelimedir?

a) ميل

b) أزل

c) وعد

d) حق

e) فتح

7) Üç temel harfinden birisi hemze olan kelimelere “Mehmûz Kelimeler” denilir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi mehmûz kelimedir?

a) فتح

b) ميل

c) حق

d) وعد

e) أبد

180

8) Üç temel harfinden ikinci ve üçüncüsü aynı olan, bu münasebetle şeddeli okunan kelimelere “Muzâaf Kelimeler” denilir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi muzâaf kelimedir?

a) فتح

b) أبد

c) ق ح

d) وعد

e) ميل

9) Üç temel harfinden ilk harfi vav veya ye harfi olan kelimelere “Misâl Kelimeler” denilir. Bu tanıma uyan 3 kelime yazınız.

10) Üç temel harfinden ikinci harfi vav veya ye harfi olan kelimelere “Ecvef Kelimeler” denilir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi ecvef kelime değildir?

a) دور

b) سيف

c) فتح

d) ميل

e) قول

Cevaplar: 2)b, 3)a, 4)b, 6)e, 7)e, 8)c, 10)c

181

10. OKUMA 2: BİR DAĞ MUHÂREBESİ (AHMED CEVDET PAŞA)

182


10.1. Metin

10.2. Transkripsiyon

10.3. Tahlil

10.3.1. Kısa Özet


183


1) Osmanlı Devleti’nde aşiretlerin iskânı konusunu inceleyiniz.

2) Vekayinüvislik ve vekayinüvisler hakkında bilgi edininiz.

3) Ahmed Cevdet Paşa ve Osmanlı siyaset ve eğitim tarihindeki yerini araştırınız.

184


Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya geliştirileceği

Metin Okuması Bir tarih metnini hızlı okuma becerisi kazanma

Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanan bir transkripsiyonlu metni

okuyup inceleyerek

Transkripsiyon Bir Osmanlı tarih metnini yeni harflere çevirme becerisini kazanma

Transkripsiyonlu bir metni

inceleyip oradaki esaslara

göre denemeler yaparak

Kısa Özet Bir tarih metninin verdiği mesajı anlayabilecek seviyeye ulaşmak

İncelemeye konu olan metnin, sözlük ve lügat yardımıyla bilinmeyen kelime, terim ve

deyimlerini öğrenerek

185

Anahtar Kavramlar

Vekayinüvis

Hatırat

Transkripsiyon

Tahlil

186

Giriş

OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ dersinin önceki haftalarında Osmanlı alfabesi ve ayırt edici özellikleri tanıtıldı. Türk Dili ile ilgili temel konulardan olarak günler, aylar, sayılar, isim ve fiile getirilen ekler, sıfat, zamir, zarf ve edatlar da Osmanlı Türkçesindeki kullanımları esas alınarak ele alındı. Ayrıca Osmanlı metinlerinde karşılaşılan Arapça kelime türleri işlendi. Bu bilgiler ışığında öğrenilenleri de metin üzerinde uygulamak amacıyla bu bölümde metin çalışması yapılacaktır.

Osmanlı siyaset ve ilim adamlarından olup özellikle tarihçiliği ile öne çıkmış olan Ahmed Cevdet Paşa’nın hatıralarını içeren ve Tezâkir olarak bilinen eserinden “Bir Dağ Muhârebesi” olarak başlıklandırılan kısım okunacaktır.

187

10.1. Metin

AHMED CEVDET PAŞA (öl. 1895)

Eserin Adı: Tezâkir (Tezkire No: 28)



BİR DAĞ MUHÂREBESİ

Osmaniye civarında isyan eden eşkıya grubu ile Derviş Paşa’nın yaptığı muhârebe ve bu sırada meydana gelen ilgi çekici bazı olaylar.

Metnin Yer Aldığı Eserin Künyesi:

Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir

Açıklama:

Cavid Baysun tarafından 1963 yılında yayınlanan metne (Cevdet Paşa, Tezâkir, 21-39, Ankara 19862, s. 164-167) dayanan Tarihî Eserlerden Seçilmiş Eski Metinler (Yayınlayan: Yeniçağ Tarihi Kürsüsü, İstanbul 19712, s. 57-60) esas alınarak yeniden yazılmıştır.

بر كون درويش پاشا ايله برلكده ايكى بولوك نظاميه ايله كشف ايچون طاغه چيقدق. سافه عثمانيه اوزرنده كى جبالك اك يوكسك محلنه واردق. اردوكاه دن ايكى ساعتلك م

مقدارى آيرلمشز. مكر اشقيا جمعيتى قارشومزده كى طاغلرده ايمش. بزى كوردكلرى كبى اوزرمزه آتش ايتديلر. قورشونلرى يانمزده كى كشاف نفراتنك البسه سنه طوقندى. فقط تلفات وقوع بولمدى. درويش پاشانك بالبداهه انتخاب ايلديكى بر تپه اوزرينه چيقوب مدافعه يه

ق. اشقيا بزم حالمزه واقف اولوبده جمعيت ايله اوزرمزه هجوم ايتمش اولسيديلر حاضرلاند اوزرمزه بزلرى طوتمق احتمالى وار ايدى. فقط دشمن دشمنك حالنى بيلمز ديرلر. آنلر بغتةهجومه جسارت ايده مديلر. بز دخى كيرويه ياور كوندروب ايكى طابور جلب ايله قورتلدق.

ى طابور سچدى و ضعيفلرينى اردوكاهده براقوب يرلرينه صاغلام بعده درويش پاشا يدنفرات آلدى. جمله سنه چاريق كيديردى و عسكرك هر برينه چانطه يرينه روم ايلى اصولنجه كچى دريسندن معمول برر طغارجق ويردى و عسكرك آلتى كونلك پكسمادلرى ايله مقدار

188

بو طاغلره آت ايشله مديكنه مبنى درويش كافى جبه خانه لرينى بو طغارجقلره قويديردى. پاشادن بيكباشيلره قدر امرا و ضابطان برر استره سوار اولدى. بش قطعه ششخانه لى طاغ طوپلرينك ايكيسى اردوكاهده براقلوب باقى اوچ قطعه سيله بر ده هوانى درويش پاشا استرلره

ه الشكردلى محمد پاشا معيتنده اركاب و استصحاب ايله حركته مهيا اولدى. آرسلان پاشا ايلكى باشى بوزوق سواريسى عثمانيه قصبه سنك آلت طرفنده چقور اوه ده خيمه نشين اولديلر. كورد آتليلرى مزراقلى اولديغندن آنلر اولدقلرى يرده قالديلر. كورجى و چركس آتليلرى

و بز آت ايشله مز بو طاغلرده”تفنكلى اولديغندن حرب ايتمك اوزره طاغه چيقمق ايستديلر. بز سزدن آرپه ايسته ميز. طاغده ”ديديكمزده : “ سزك آتلركزه طاغده آرپه بوله ميز

حيوانلرمزى آغاچ ياپراقلرى ايله بسلرز. فقط حيوانلرمزى دخى برابر كوتوره جكز كه ييه “ ناويله ايسه الله سلامت ويرسو”ديديلر. “ جك بوله ماز ايسه ك آتلرمزى كسوب تغدى ايلرز

عليه ربيع الآخرك غره سى و آغوستوسك اون ايكنجى پنجشنبه كونى ايكى يوز ديدك. بناءقرق نفر كورجى و چركس سواريلرى آرسلان پاشا معيتنده مقدمة الجيش اوله رق طاغه صارلديلر. مشير پاشا حضرتلرى دخى آنلرك آرقه لرندن مذكور فرقه ايله حركت ايلدى.

نى اولميوب يالكز اللرنده ششخانه تفنكلرى و صرتلرنده برر طغارجق عسكرك چادر و قزغاآلتى كونلك پكسماد و مقدار كافى جبه خانه لرى وار ايدى. عزير سنجاغى خاندانندن كچوك على اوغللرينك رقيبى اولان امام بك ايكى يوز نفر پياسلى پياده عساكر موظفه و قيى ناحيه

يله برلكده مشير پاشا رفاقتنده كيتدى. چند و قيپاق و قره يكيت سندن ايكى يوز قدر نفير عام ااوغللرى دخى بر قاچ يوز اولاشلى تفنك انداز ايله برلكده حركت ايتدى. بو فقير قوماندان وكالتيله اردوكاهده قالوب فقط سفربر اولان عسكرى تشييع ايچون يانمه آلتى بولوك پياده آله

دم. كنج اوغلان اوغلى احمد آغايى دخى برابر كوتوردم. رق عسكرك آرقه سندن حركت ايتجباله قدر چيقدم. قارشومزده كى على بكر اوغلى ءمقدما كشف ايچون چيقمش اولديغمز ذروه

يايلاسى اوزرنده جمعيت اشقيا كورندى. فقط آرامزده بر بيوك وادى وار ايدى. درويش پاشا يلرى كيتدى. بر ششخانه لى طوپك آغزينى صره سيله طابورلرى سوق ايتدى. كندوسى دخى ا

يوقارى قالديروب بر دانه آتديردى. بالتصادف دانه واروب جمعيت اشقيانك اورته سنده پاطلادى. يردن توز قالديردى. جمعيت اشقيا طاغلدى. بو صره ده اول وادينك آشاغيسندن

يسندن بر طاقمى يوقارىيه طوغرى سكردوب كيدن بر طاقم سوارى كورلدى. تجرلى سواراشقيايه التحاق ايچون طاغه چيقه جق ايمش ديو ايشيدلمش اولديغندن بو سوارينك تجرلى عشيرتى اشقياسى اولديغينه ذاهب اولدم. درحال دوربينلر ايله باقوب كوردك كه آرسلان پاشانك سواريسيدر. آشاغيدن يوقارىيه سكردوب هنوز اول دانه نك قالديرديغى توز بوتون

ون زائل اولمادن اورايه وارديلر. اشقيا اوزرينه صالديرديلر. اشقيا صارپ طاغلردن بوتآشاغه طوغرى فراره يوز طوتدقلرنده آنلر دخى شاهين كبى سوزيلوب اوزرلرينه هجوم و اقتحام ايتديلر و كوزمزدن نهان اولوب كيتديلر. مكر آت ايشله مز يره كلدكلرى كبى پياده

189

ينى صييروب اشقيايى تعقيب ايله اول حواليدن طرد ايتمش اولدقلرى اوله رق قلج و قمالر صوكره دن اوكره نلمشدر.

بو اثناده على بكر اوغلى على آغانك كچوك برادرى اولوب دلى فقى ديو معروف اولان احمد آغا بر قاچ يوز اشقيا ايله عسكرك صاغ جناحنده كى واديلردن چيقوب دمدار

تدى. طابورك اوكنده كيدن جراح بيكباشيسى ايله بر قاچ نفرى طابورينك اوزرينه آتش ايمؤخرا سرعسكر اولان رديف –اوروب دوشوردى. طابورينك بيكباشيسى رديف افندى

بو هجوم ناكهانى اوزرينه نه ياپه جغنى شاشيردى. عسكر قومانده يه منتظر اولوب –پاشادر بز دمدار طابورينه ياقين ايدك. لكن آرامزده دلى فقى ايسه ايسته ديكنى نشان ايدوب اورردى.

حركته مانع اوله جق عارضه لر وار ايدى. مع مافيه بونك بر چاره سنى دوشنمكه وقت قالمدى. ايلروده بولنان ميرآلاى ابراهيم بك ايكى بولوك ششخانه جى ايله دونوب دلى فقى

ه طوغرى قاچدى. لكن اوزرينه آتش ايدرك هجوم ايلدى. دلى فقى طاقمى بوزلدى. آشاغابراهيم بكك آتشى آلتنده بولنمغله ششخانه قورشونلرينك منزلندن قورتولنجيه دك خيلى زده لنديلر. بو آراده درويش پاشا دخى كرى دونوب ياراليلرى اردوكاهه اعاده ايتدى. بعده

رينه اكندوسى عسكرله ايلرى كيتدى. بز دخى اورادن دونوب اردوكاهه كلدك. ياراليلرك تيماهتمام ايتدك. بعضيلرى قورتولدى ايسه ده جراح ايله بعض نفرات فوت اولدى. اول كيجه

دى. بو طاغك ايشى بيت”عثمانيه مختارلرندن بعضيلرى چادره كلوب بزمله كوروشدكلرنده : اولاشليلرك اك بيوك فندى اوزرلرينه كلن اردونك اوكندن صاوشارق اپيجه ايلرى چكلدكدن

دن صولندن و آرقه سندن اوروب شاشيرده رق منهزم ايتمك صورتى اولوب صوكره صاغنمصرليلرى دخى بو يولده مغلوب ايتمشلر ايدى. بو كره ميرآلاى ابراهيم بكك حركتى بو

ديديلر. “ترتيبى بوزدى. طاغليلرك كوزينى ييلديردى. بونلر آرتق بو عسكره ياقلاشه مازلررك دادينى طاتديلر و آندن صوكره عساكر شاهانه واقعا طاغليلر اول وجهله ششخانه ل

اوزرينه هجومه متجاسر اوله ميوب اوزاقدن مرحبا ايدر اولديلر.

190


BİR DAĞ MUHÂREBESİ

Bir gün Derviş Paşa ile birlikde iki bölük nizâmiye ile keşf için dağa çıkdık. Osmâniye üzerindeki cibâlin en yüksek mahalline vardık. Ordu-gâhdan iki sâatlik mesâfe mikdârı ayrılmışız. Meğer eşkıyâ cemʻiyyeti karşımızdaki dağlarda imiş. Bizi gördükleri gibi üzerimize ateş etdiler. Kurşunları yanımızdaki keşşâf neferâtının elbisesine dokundu. Fakat telefât vukūʻ bulmadı. Derviş Paşa’nın bi’l-bedâhe intihâb eylediği bir tepe üzerine çıkıp müdâfaʻaya hazırlandık. Eşkıyâ bizim hâlimize vâkıf olup da cemʻiyyet ile üzerimize hücûm etmiş olsaydılar bizleri tutmak ihtimâli var idi. Fakat düşman düşmanın hâlini bilmez derler. Anlar bağteten üzerimize hücûma cesâret edemediler. Biz dahi geriye yâver gönderip iki tabur celb ile kurtulduk. Baʻdehû Derviş Paşa yedi tabur seçdi ve zaʻîflerini ordu-gâhda bırakıp yerlerine sağlam neferât aldı. Cümlesine çarık giydirdi ve askerin her birine çanta yerine Rumeli usûlünce keçi derisinden maʻmûl birer dağarcık verdi ve askerin altı günlük peksimedleri ile mikdâr-ı kâfî cebe-hânelerini bu dağarcıklara koydurdu. Bu dağlara at işlemediğine mebnî Derviş Paşa’dan binbaşılara kadar ümerâ ve zâbitân birer estere süvâr oldu. Beş kıtʻa şeşhâneli dağ toplarının ikisi ordu-gâhda bırakılıp bâkī üç kıtʻasıyla bir de havanı Derviş Paşa esterlere irkâb ve istishâb ile harekete müheyyâ oldu. Arslan Paşa ile Eleşkirdli Mehmed Paşa maʻiyyetindeki başı bozuk süvârîsi Osmâniye kasabasının alt tarafında Çukur-ova’da hayme-nişîn oldular. Kürd atlıları mızraklı olduğundan anlar oldukları yerde kaldılar. Gürcü ve Çerkes atlıları tüfengli olduğundan harb etmek üzere dağa çıkmak istediler. “Bu dağlarda at işlemez ve biz sizin atlarınıza dağda arpa bulamayız” dediğimizde: “Biz sizden arpa istemeyiz. Dağda hayvanlarımızı ağaç yaprakları ile besleriz. Fakat hayvanlarımızı dahi beraber götüreceğiz ki yiyecek bulamaz isek atlarımızı kesip tegaddî eyleriz” dediler. “Öyle ise Allâh selâmet versin” dedik. Binâen-aleyh Rebîülâhir’in gurresi ve Ağustos’un on ikinci Perşembe (penc-şenbih) günü iki yüz kırk nefer Gürcü ve Çerkez süvârîleri Arslan Paşa maʻiyyetinde mukaddimetü’l-ceyş olarak dağa sarıldılar. Müşîr Paşa hazretleri dahi anların arkalarından mezkûr fırka ile hareket eyledi. Askerin çadır ve kazanı olmayıp yalnız ellerinde şeşhâne tüfengleri ve sırtlarında birer dağarcık altı günlük peksimed ve mikdâr-ı kâfî cebe-hâneleri var idi. Üzeyir sancağı hânedânından Küçük Ali oğullarının rakībi olan İmam Bey iki yüz nefer Payaslı piyâde asâkir-i muvazzafa ve Kayı nâhiyesinden iki yüz kadar nefîr-i âmm ile birlikde Müşîr Paşa refâkatinde gitdi. Çend ve Kaypak ve Kara Yiğit oğulları dahi birkaç yüz Ulaşlı tüfeng-endâz ile birlikde hareket etdi. Bu fakīr kumandan vekâletiyle ordu-gâhda kalıp fakat seferber olan askeri teşyîʻ için yanıma altı bölük piyâde alarak askerin arkasından hareket etdim. Genç-oğlan oğlu Ahmed Ağa’yı dahi beraber götürdüm. Mukaddemâ keşif için çıkmış olduğumuz zirve-i

cibâle kadar çıkdım. Karşımızdaki Ali Bekir oğlu Yaylası üzerinde cemʻiyyet-i eşkıyâ göründü. Fakat aramızda bir büyük vâdî var idi. Derviş Paşa sırasıyla taburları sevk etdi. Kendisi dahi ileri gitdi. Bir şeşhâneli topun ağzını yukarı kaldırıp bir dâne atdırdı. Bi’t-tesâdüf dâne varıp cemʻiyyet-i eşkıyânın ortasında patladı. Yerden toz kaldırdı. Cemʻiyyet-i eşkıyâ dağıldı. Bu sırada ol vâdînin aşağısından yukarıya doğru seğirdip giden birtakım süvârî görüldü. Tecirli süvârîsinden bir takımı eşkıyâya iltihâk için dağa çıkacak imiş diye işidilmiş olduğundan bu süvârînin Tecirli aşîreti eşkıyâsı olduğuna zâhib oldum. Derhâl dûrbînler ile bakıp gördük ki Arslan Paşa’nın süvârîsidir. Aşağıdan yukarıya seğirdip henüz ol dânenin kaldırdığı toz bütün

191

bütün zâil olmadan oraya vardılar. Eşkıyâ sarp dağlardan aşağa firâra yüz tutduklarında anlar dahi şahin gibi süzülüp üzerlerine hücûm u iktihâm etdiler ve gözümüzden nihân olup gitdiler. Meğer at işlemez yere geldikleri gibi piyâde olarak kılıç ve kamalarını sıyırıp eşkıyâyı taʻkīb ile ol havâlîden tard etmiş oldukları sonradan öğrenilmişdir.

Bu esnâda Ali Bekir oğlu Ali Ağa’nın küçük biraderi olup Deli Fakı diye maʻrûf olan Ahmed Ağa birkaç yüz eşkıyâ ile askerin sağ cenâhındaki vâdîlerden çıkıp dümdâr taburunun üzerine ateş etdi. Taburun önünde giden cerrâh binbaşısı ile birkaç neferi urup düşürdü. Taburunun binbaşısı Redif Efendi –muahharan serasker olan Redif Paşa’dır- bu hücûm-ı nagehânî üzerine ne yapacağını şaşırdı. Asker kumandaya muntazır olup Deli Fakı ise istediğini nişân edip ururdu. Biz dümdâr taburuna yakın idik. Lâkin aramızda harekete mâniʻ olacak ârızalar var idi. Maʻa-mâfîh bunun bir çâresini düşünmeğe vakit kalmadı. İleride bulunan Miralay İbrahim Bey iki bölük şeşhâneci ile dönüp Deli Fakı üzerine ateş ederek hücûm eyledi. Deli Fakı takımı bozuldu. Aşağa doğru kaçdı. Lâkin İbrahim Bey’in ateşi altında bulunmağla şeşhâne kurşunlarının menzilinden kurtuluncaya dek hayli zedelendiler. Bu arada Derviş Paşa dahi geri dönüp yaralıları ordu-gâha iâde etdi. Baʻdehû kendisi askerle ileri gitdi. Biz dahi oradan dönüp ordu-gâha geldik. Yaralıların tîmârına ihtimâm etdik. Baʻzıları kurtuldu ise cerrâh ile baʻzı neferât fevt oldu. Ol gece Osmâniye muhtârlarından baʻzıları çadıra gelip bizimle görüşdüklerinde: “Bu dağın işi bitdi. Ulaşlıların en büyük fendi üzerlerine gelen ordunun önünden savuşarak epeyce ileri çekildikden sonra sağından ve solundan ve arkasından urup şaşırdarak münhezim etmek sûreti olup Mısırlıları dahi bu yolda mağlûb etmişler idi. Bu kerre Miralay İbrahim Bey’in hareketi bu tertîbi bozdu. Dağlıların gözünü yıldırdı. Bunlar artık bu askere yaklaşamazlar” dediler. Vâkıʻâ dağlılar ol vechile şeşhânelerin dâdını tatdılar ve andan sonra asâkir-i şâhâne üzerine hücûma mütecâsir olamayıp uzakdan merhabâ eder oldular.

10.3. Tahlil

10.3.1. Kısa Özet

Ahmed Cevdet Paşa’nın kendi hatıralarına yer verdiği Tezâkir’inde bulunan bu metinde kısaca şu hususlara temas edilmiştir:

Osmaniye taraflarında isyan eden Türkmen guruplarının itaat altına ve yerleşik düzene geçirilmelerini sağlamak üzere, Derviş Paşa ile Ahmet Cevdet Paşa yüksek bir noktada

isyancılarla karşılaşmışlar; atılan kurşunların yakınlarına düşeceği kadar yaklaşmışlar; Derviş Paşa’nın hemen orada belirlediği bir noktaya yerleşmişlerdir. İsyancıların çokluğu nedeniyle ordugâhdan sağlanan destek birlikleriyle isyancılar püskürtülmüştür.

Derviş Paşa ordugâha gelince, Cevdet Paşa’yı kumandan vekili olarak orada görevlendirip, yedi taburdan oluşan ve toplarla güçlendirilmiş bir birlikle isyancıları takip etmek üzere yeniden dağa çıktı. Bu sırada, Arslan Paşa ve Eleşkirdli Mehmed Paşa da gayr-i

nizamî kuvvetleriyle Çukurova’da bulunmakta idi. Dağa çıkan askerlere bu şartlar uyum sağlamak üzere çarık giydirip dağarcık şeklinde sırt çantası verildi. Atılan bir top mermisi isyancıların tam ortasına düşüp onların mukavemetini kırdı, Miralay İbrahim Bey’in top atışları arasında isyancılar menzil dışına çıkacak şekilde geri çekildiler.

192

Derviş Paşa maiyetindeki asker ve subaylardan yaralı ve ölüler olmasına rağmen çevredeki muhtarların da verdiği bilgilere istinaden bundan sonra Tecirli aşiretine mensup olan

isyancılar askerlere karşı ciddi bir tehlike oluşturmadılar.



Nizâmiye bölüğü

Yeniçerilerden sonra

oluşturulan yeni

ordunun bölükleri

Cibâl Dağlar

Cemʻiyyet-i

eşkıyâ İsyancı topluluğu Keşşâf neferâtı Keşif birliği

Telefât Kayıplar Bi’l-bedâhe Kolaylıkla, hemen

İntihâb Seçmek, belirlemek Vâkıf olmak Anlamak, kavramak

Bağteten Ansızın Celb ile Çağırarak

Baʻdehû Daha sonra Maʻmûl Yapılmış, üretilmiş

Peksimed Kuru ekmek Mikdâr-ı kâfî Yeterli ölçü, sayı

Dağarcık Sırt çantası Mebnî …den dolayı

Ümerâ Beyler Zâbitân Subaylar

Ester Katır Süvâr olmak Binmek

Şeşhâneli top Altı mermi atan top Bâkī Kalan

Kıtʻa Adet, tane İrkâb Bindirme, yükleme

İstishâb Yanına almak Müheyyâ Hazırlanmış

Hayme-nişîn Çadır kurmak Tegaddî Beslenme

Binâen-aleyh Bunun üzerine Gurre Ayın ilk günü

Mukaddimetü’l-

ceyş Öncü birlik Mezkûr Adı geçen

193

Asâkir-i

muvazzafa

Silah altında ve kışlada

bulunan askerler Nefîr-i âmm

Seferberlik çağrısıyla

toplanmış yedek

askerler

Tüfeng-endâz Tüfek kullanan Teşyîʻ Uğurlama

Zirve-i cibâl Dağların tepesi Bi’t-tesâdüf Rastlantı olarak

Maʻrûf Bilinen, tanınan Vukūʻ bulmak Meydana gelmek

Seğirdmek Koşmak Zâhib olmak Zannetmek

Zâil olmak Yok olmak İktihâm Hücum etmek

Nihân olmak Gizlenmek, kaybolmak Tard Uzaklaştırma

Cenâh Kanat Dümdâr Artçı

Dûrbîn Dürbün Nagehânî Gizlice

Mukaddemâ Daha önce Muahharan Daha sonra

Muntazır Bekleyen Maa-mâfîh Bununla birlikte

Tîmâr Tedavi İhtimâm Özen göstermek

Fevt olmak Yok olmak Münhezim Bozulan, hezimete

uğrayan

Vâkıʻâ Gerçekten Dâd Acı

Asâkir Askerler Mütecâsir Cesaret eden

194



Cibâl Cebel Eşkıyâ Şakī

Neferât Nefer Telefât Telef

Elbise Libâs Ümerâ Emîr

Asâkir Asker

195

Uygulamalar

1) Yayınlanmış bir Osmanlı aydının hatıratını okuyunuz.

2) Hatıratlar arasında Cevdet Paşa’nın Tezâkir’inin yeri hakkında bilgi edininiz.

3) Cevdet Paşa’nın Tezâkir’i ile Vekayinüvis olarak yazdığı Tarih’ini karşılaştırınız.

196

Uygulama Soruları

1) Çukurova ve Türkmen aşiretleri hakkında özet bilgi veriniz.

2) Ahmed Cevdet Paşa ve yöneticiliği hakkında özet bilgi veriniz.

3) Ahmed Cevdet Paşa’nın tarihçiliği hakkında bilgi veriniz.

.ifadesinin okunuş ve anlamını yazınız مقدار كافى (4

.ifadesinin okunuş ve anlamını yazınız جمعيت اشقيا (5

197


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin onuncu haftasında önceki haftalarda Türkçe ve Arapça ile ilgili öğrenilen konular metin üzerinde işlendi. Ele alınan Bir Dağ Muhârebesi’nin kısa özeti verildi; metin çalışmaları için de örnek olmak üzere basit transkripsiyonu yapıldı; metne hâkimiyeti sağlamak amacıyla özellik arz eden kelimeler çıkarılıp anlamları yazıldı; tamlama ve terimler gösterildi.

198

Bölüm Soruları

1) Ahmed Cevdet Paşa’nın Tezâkir adlı eserinin içeriği hakkında araştırma yapınız.

2) Ahmed Cevdet Paşa’nın üstlendiği siyasî ve ilmî görevler hakkında bilgi toplayınız.

3) “Keşşâf taburu” ne anlama gelmektedir?

a) Artçı kuvvetler

b) Keşif birliği

c) Topçu bataryası

d) Cerrah bölüğü

e) Hücum birliği

4) “Mukaddimetü’l-ceyş” ne anlama gelmektedir?

a) Öncü birlikler

b) Artçı kuvvetler

c) Destek birliği

d) Topçu bataryası

e) Keşif birliği

5) “Nefîr-i âmm” ne anlama gelmektedir? Uygulamalar hakkında bilgi toplayınız.

6) “Tegaddî” ne anlama gelmektedir?

a) Beslenmek

b) Düşmanlık etmek

c) Uğurlamak

d) Karşılamak

e) Saldırmak

199

7) “Tüfeng-endâz” ne anlama gelmektedir?

a) Demir atan

b) Tüfek namlusu

c) Tüfek yapan

d) Tüfek ile yaralanan

e) Tüfek kullanan

8) “Eşkıyâ” kelimesinin tekili aşağıdakilerden hangisidir?

a) Şart

b) Âsî

c) Şekil

d) Kıyâfet

e) Şakī

9) “Elbise” kelimesinin tekili aşağıdakilerden hangisidir?

a) Giysi

b) Libâs

c) Cübbe

d) Kıyâfet

e) Serpuş

10) “Asâkir” kelimesinin tekili aşağıdakilerden hangisidir?

a) Yeniçeri

b) Asker

c) Gazi

d) Sipâhî

e) Ferd

Cevaplar: 3)b, 4)a, 6)a, 7)e, 8)e, 9)b, 10)b

200

11. CİNSİYET VE SAYI DURUMUNA GÖRE ARAPÇA KELİMELER

201


11.1. Cinsiyeti (Keyfiyet) Belirten Kelimeler

11.2. Sayı Durumunu (Kemiyet) Belirten Kelimeler

11.2.1. Tesniye

11.2.2. Cem‘

202


1) Türkçe ve Arapça kelimelerde cinsiyet durumunu karşılaştırmalı olarak inceleyiniz.

2) Arapça kelimelerin sayı bakımından anlatımında Türkçe ile farklılık olup olmadığını araştırınız.

3) Arapça kelimelerde çoğul kavramını kurallı ve kuralsızlık bakımından araştırınız.

203



Arapça Kelimelerde Cinsiyet Osmanlı Türkçesiyle yazılmış metinlerde geçen Arapça kelimeleri tespit ve anlama yeteneğini kazanma

Teorik olarak hazırlanarak ve metin incelemeleri

yaparak

Cinsiyet ve Sayı Durumu Türkçe ve Arapça kelimeler arasındaki farklılıkları öğrenme

Türk ve Arap Dili ve Gramerine dair bilgiler

öğrenerek

Tesniye Arapça’da ne anlama geldiğini ve nasıl uygulandığını öğrenme

Yapılışına dair özellikleri öğrenerek ve bugün de dilimizde mevcut örneklerini inceleyerek

204

Anahtar Kavramlar

Müzekker/Maskülen

Müennes/Feminen

Tesniye

Çoğul

205

Giriş

Osmanlı dönemi kültür ve sanat eserlerine ulaşabilmek ve bunlardan yararlanmayı kolaylaştırmak için “Osmanlıca” olarak bilinen Osmanlı Türkçesinde kullanılma oranı dikkate alınarak Arapça kelimelerde cinsiyet ve sayı durumunu belirtme konusu ele alınacaktır. Özellikle cinsiyet durumu, Türkçe kelimelerden farklı bir konu olduğu için geniş örneklemelerle işlenecektir.

206

11. CİNSİYET VE SAYI DURUMUNA GÖRE ARAPÇA KELİMELER

11.1. Cinsiyeti (Keyfiyet) Belirten Kelimeler

Bazı Batı dillerinde olduğu gibi Arapçada da kelimelerde dişi ve erkek ayrımı söz konusudur. Dişi itibar edilen kelimelere müennes (مؤنث), erkek kabul edilenlere ise müzekker .denilir (مذكر)

Kelimeler Osmanlı Türkçesinde daha çok müzekker halleriyle kullanılırlar. Ancak bazı kelimelerin Osmanlı Türkçesinde hem müzekker, hem de müennesi kullanılabilir. Bir kelimenin müennes olduğu bazı imlâ özellikleriyle anlaşılabilir:

Yuvarlak t ( ة ): Arapçada sonuna ة alan kelimeler müennes kabul edilir. Osmanlı Türkçesinde bu ة , genellikle (ه) harfine dönüşerek kendisinden önceki harfi -a, -e okutacak

şekilde sesli harf görevi yapar.

müennes müzekker müennes müzekker

جميل جميله كريم كريمه

kerîme kerîm cemîle cemîl

مأمور مأموره مدير مديره

müdîre müdîr me’mûre me’mûr

Elif-i Maksûre (ى): Arapçada bazı kelimeler sonuna getirilen ى harfi dolayısıyla müennes kabul edilirler.


اكبر كبرى اعظم عظمى

uzmâ a‘zam kübrâ ekber

Elif-i Memdûde (ا): Arapçada bazı kelimeler sonuna getirilen ا harfi dolayısıyla müennes kabul edilirler.

207


ابيض بيضا اسود سودا

sevdâ esved beyzâ ebyaz

Arapçada bazı kelimeler bu üç özelliği taşımasa bile yine müennes olarak kabul edilirler. Nitekim bütün kadın isimleri, ülke ve şehir isimleri, ileride tanıtılacak olan müzekker sâlim çoğullar hariç bütün çoğullar müennestir. Bunların dışında Arapça gramerinin gereği olarak isim ve sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan kelimeler arasında bazı yönlerden birbirine uygunluk söz konusudur. Bir müennes tamlanan kelimenin sıfat ve tamlayanı da müennes olur.

زينب مريم حلب مصر

Mısr Haleb Meryem Zeyneb

محلهء مزبوره كتب تجار

tüccâr kütüb mahalle-i mezbûre

11.2. Sayı Durumunu (Kemiyet) Belirten Kelimeler

Arapçada nesnelerin tekil hâlini ifade eden kelimelere müfred (مفرد) denilir. Ancak

Arapçada birden fazla olan nesnelerin ifadesi, Türkçeden kısmen farklı olup iki şekilde gösterilir:

11.2.1. Tesniye (تثنيه)

Arapça bir kelimeden iki adedi gösterme şekline tesniye denilir. Müfred kelimenin yapısı bozulmadan sonuna ان (ân) veya ين (eyn) ekleri getirilerek elde edilir.

tesniye müfred tesniye müfred

كاتب كاتبان قلم قلمان

kalemân kalem kâtibân kâtib

طرف طرفين حرم حرمين

Haremeyn Harem tarafeyn taraf

11.2.2. Cem‘ ( جمع )

Arapçada bir kelimenin ikiden fazla olma hali cem‘ ile ifade edilir. Cem‘ kelimeler kurallı olup olmama durumuna göre ikiye ayrılırlar:

208

Cem‘-i Sâlim ( سالمجمع )

Müfred kelimenin yapısı bozulmadan, ancak müennes veya müzekker oluşuna göre sonuna belirli ekler getirilerek elde edilen çokluk halidir.

* Cem‘-i Müzekker-i Sâlim ( جمع مذكر سالم )

Müzekker bir tekil kelimenin ikiden fazla olanı, mevcut imlâyı değiştirmeden sonuna .ekleri getirilerek gösterilir (în) ين veya (ûn) ون

cem‘ müfred cem‘ müfred

حاضر حاضرون ظالم ظالمون

zâlimûn zâlim hâzırûn hâzır

مأمور مأمورين مزبور مزبورين

mezbûrîn mezbûr me’mûrîn me’mûr

* Cem‘-i Müennes-i Sâlim ( جمع مؤنث سالم )

Müennes bir tekil kelimenin ikiden fazla olanı, mevcut imlâyı değiştirmeden sonuna ات (ât) eki getirilerek gösterilir. Ancak, kurallı çokluk olması sebebiyle, cem‘-i müennes-i sâlim kelime elde edilirken müfred kelimenin yapısı bozulmamakla birlikte, bu tür çoğullar kelimenin müennes olduğunu belirten sondaki ة düştükten sonra, çoğul eki ات (ât) ilâvesiyle yapılır.

Bu şekilde çoğulu yapılan kelimeler Osmanlı metinlerinde sıkça geçmektedir. Cem‘-i müennes-i sâlim çoğula taban olan müfred kelimeler birkaç gurupta değerlendirilebilir. Bu farklılaşma bu müfred kelimenin, ayrıntısı ilerideki bölümlerde verilecek olan fiilden

türeyen/müştak kelime olmasından kaynaklanmaktadır.

209

Masdar olan müfred kelimelerden cem‘-i müennes-i sâlim yapılabilir: cem‘ müfred cem‘ müfred

كمال كمالات اخراج اخراجات

ihrâcât ihrâc kemâlât kemâl

تعليم تعليمات حكايه حكايات

hikâyât hikâye ta‘lîmât ta‘lîm

İsm-i fâil olan müfred kelimelerden cem‘-i müennes-i sâlim yapılabilir:


وارد واردات مندرج مندرجات

mündericât münderic vâridât vârid

كائن كائنات حادثه حادثات

hâdisât hâdise kâinât kâin

İsm-i mef‘ûl olan müfred kelimelerden cem‘-i müennes-i sâlim yapılabilir:


موجود موجودات مكتوب مكتوبات

mektûbât mektûb mevcûdât mevcûd

Aidiyeti gösteren ism-i mensûb kelimelerden cem‘-i müennes-i sâlim yapılabilir. Burada çokluk ekinden önceki ى şeddeli okunur.


اتنظري عملى عمليات نظرى

ameliyyât amelî nazariyyât nazarî

شرقى شرقيات تركى تركيات

Türkiyyât Türkî şarkıyyât şarkî

210

Cem‘-i Mükesser ( جمع مكسر )

Arapçada herhangi bir kurala tâbi olmadan yapılan mükesser cem‘ler, müfredin yapısı bozularak elde edildikleri için kırık çokluk; ortaya çıkan çeşitlilikten hareketle ancak duyularak öğrenilebildikleri için de semaî çokluk olarak adlandırılırlar.

Zaman içerisinde bu alanda, belirli çoğul yapma kalıpları ortaya çıkarak öğrenmeyi zorlaştıran bu dağınıklık nispeten önlenmiştir. Esasında sayıları çok fazla olan bu kalıplar müfred kelimenin mahiyeti, türü ve imlâsı dikkate alınarak, öğrenmeyi kolaylaştırmak üzere aşağıdaki gibi ele alınabilir.

* Fâ‘il ( فاعل ) veznindeki (ism-i fâil olan) kelimeler, fu‘‘âl (فعال), fe‘ale (فعلة), fu‘alâ gibi çeşitli kalıplarla cem‘-i mükesser yapılabilir. Bir (فعاة) ve fu‘ât (فواعل) fevâ‘il ,(فعلا)müfred kelimenin birden fazla kalıptan çoğulu olabilir.


حاكم حكام تاجر تجار

tüccâr tâcir hükkâm hâkim

خادم خدمه طالب طلبه

talebe tâlib hademe hâdim

عالم علما شاعر شعرا

şu‘arâ şâ‘ir ulemâ âlim

حادثه حوادث مانعه موانع

mevâni‘ mâni‘a havâdis hâdise

قاضى قضاة والى ولاة

vülât vâlî kudât kādî

211

* Fa‘îl ( فعيل ) veznindeki (sıfat-ı müşebbehe olan) kelimeler, fu‘alâ ( فعلا ), fi‘âl ( فعال ), ef‘ilâ ( افعلا ), efillâ ( افلا ) ve fe‘âil ( فعائل ) gibi çeşitli kalıplarla cem‘-i mükesser yapılabilir.


وزير وزرا فقير فقرا

fukarâ fakîr vüzerâ vezîr

عظيم عظام كبير كبار

kibâr kebîr ızâm azîm

ولى اوليا غنى اغنيا

ağniyâ ganî evliyâ velî

شرير اشرا حبيب احبا

ehibbâ habîb eşirrâ şerîr

لطيفه لطائف خزينه خزائن

hazâin hazîne letâif latîfe

* Ef‘al ( افعل ) veznindeki (ism-i tafdil olan) kelimelerin cem‘-i mükesserleri efâ‘il ( şeklinde değişikliğe ( افاعى ) şeklinde yapılır. Bu çoğul kalıbı nâkıs kelimelerde efâ‘î (افاعلuğrar.


اكرم اكارم اكبر اكابر

ekâbir ekber ekârim ekrem

ادنى ادانى اعلى اعالى

e‘âlî a‘lâ edânî ednâ

212

imlâsıyla yazılan ve birinci harfi her üç hareke ile okunabilen kelimelerin cem‘-i فعال *

mükesserleri ef‘ile (افعلة) vezninde yapılır.


جواب اجوبه مكان امكنه

emkine mekân ecvibe cevâb

لباس البسه قماش اقمشه

akmişe kumâş elbise libâs

* Mef‘al (مفعل) imlâsı ile yazılan ve üçüncü harfi esre ve üstün okunabilen (ism-i

zaman, ism-i mekân, mimli masdar) kelimelerin cem‘-i mükesserleri mefâ‘il (مفاعل) vezninde

yapılır.


مكتب مكاتب مدرسه مدارس

medâris medrese mekâtib mekteb

مجلس مجالس معرفت معارف

maârif ma‘rifet mecâlis meclis

مولى موالى مبدأ مبادى

mebâdî mebde’ mevâlî mevlâ

* Mef‘ûl (مفعول) ve mif‘âl (مفعال) imlâlarıyla yazılan (ism-i mef‘ûl ve ism-i âlet olan) kelimelerin cem‘-i mükesserleri mefâ‘îl (مفاعيل) vezninde yapılır.


مكتوب مكاتيب مشهور مشاهير

meşâhîr meşhûr mekâtîb mektûb

مفتاح مفاتيح مقدار مقادير

213

mekādîr mikdâr mefâtîh miftâh

* Tef‘îl (تفعيل) ve tif‘âl (تفعال) veznindeki kelimelerin cem‘-i mükesserleri tefâ‘îl .kalıbına göre yapılır (تفاعيل)


تكليف تكاليف تصوير تصاوير

tesâvîr tasvîr tekâlîf teklîf

تمثال تماثيل تمساح تماسيح

temâsîh timsâh temâsîl timsâl

214

Ç O Ğ U L K A L I B I TEKİL

فعال فعلة فعلاء فواعل فعاة

فاعل

fu‘ât fevâ‘il fu‘alâ fe‘ale fu‘‘âl

سكان سكنه عقلا جوامع عصاة

usât cevâmi‘ ukalâ sekene sükkân

عشاق كفره فضلا سواحل غزات

guzât sevâhil fuzalâ kefere uşşâk

فعلا فعال افعلا افلا فعائل

فعيل

fe‘âil efillâ ef‘ilâ fi‘âl fu‘alâ

ادبا كرام اذكيا اخلا وسائط

vesâit ehillâ ezkiyâ kirâm üdebâ

وكلا صغار اشقيا اطبا وقايع

vekāyi‘ etıbbâ eşkıyâ sıgār vükelâ

افاعل افاعى

افعل

efâ‘î efâ‘il

افاضل اعالى

e‘âlî efâzıl

اعاظم ادانى

edânî e‘âzım

مفاعل

مفعلmefâ‘il

مساجد منابع محاكم مناظر منافع

menâfi‘ menâzır mehâkim menâbi‘ mesâcid

مفاعيل

مفعول

مفعال

mefâ‘îl

مخاديم مناشير مضامين محاريب موازين

mevâzîn mehârîb mezâmîn menâşîr mehâdîm

215

Uygulamalar

1) Arapça’daki cinsiyet kavramını Türkçe ve Fransızca ile mukayese ediniz.

2) Müennes, bayanlarla ilgili kelimeler dışında hangi kelimeler için kullanılır? Araştırınız.

3) Kurallı çoğullar ile kuralsız çoğullar arasındaki farkları bulunuz.

216

Uygulama Soruları

1) Arapça ve Türkçe kelimeleri cinsiyet tanımlaması bakımından karşılaştırınız.

2) Arapça ve Türkçe kelimeleri çoğul yapımı bakımından karşılaştırınız.

kelimeleri arasında bulunan çoğul علما، عالم،معلم، تعليمات، معلوم، عوالم (3kelimeleri gösteriniz.

.kelimelerinin çoğullarını yazınız تظاهر، مكتوب، مكتب، كات (4

5) Arapçada müennes-müzekker kavramını örnekleriyle anlatınız.

217


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin on birinci haftasında Osmanlı dönemi belgeleri ve tarihî metinlerinde görülen Arapça kökenli kelimelerin cinsiyet ve sayı bakımından özellikleri ele alındı. Metni takip kolaylığı sağlayacak şekilde çoğul kalıpları işlendi, örnekler ve tablolarla konu detaylandırıldı.

218

Bölüm Soruları

1) Arapçada müennes ve müzekker kelimelerin özelliklerini ve aralarındaki farkları araştırınız.

2) Arapçada tesniye kelimelerin yapılışını ve cümleye anlam bakımından katkılarını araştırınız.

3) Arapçada çoğul kelimelerin yapılış bakımından özellik ve farklılıklarını Osmanlı Türkçesi ile yazılmış metinlerdeki kullanım yoğunluğunu araştırınız.

4) Arapçada bazı kelimeler, sayı yönünden “cemʻ-i müennes-i sâlim” olarak tanımlanır. Bu tür cemʻ kelimeler tekil kelimenin yapısı bozulmadan sonuna “ât” okunacak şekilde elif-te getirilerek elde edilir.

Bu tanıma göre, aşağıdaki kelimelerden hangisi cemʻ-i müennes-i sâlim değildir?

a) تنظيمات

b) مكتب

c) تفرعات

d) اصلاحات

e) ادخالات

?kelimesinin çoğulu aşağıdakilerden hangisidir (vâris) وارث (5

a) موروث

b) توارث

c) وراثت

d) ميراث

e) ورثه

219

?kelimesinin çoğulu aşağıdakilerden hangisidir (hâkim) حاكم (6

a) حكام

b) محكوم

c) حكومت

d) محكوم

e) حكم

7) Aşağıdaki kelimelerden hangisi çoğul kelime değildir?

a) وعد

b) عساكر

c) كتاب

d) علما

e) امرا

8) Aşağıdaki kelimelerden hangisi çoğul kelime değildir?

a) مكاتب

b) مكتب

c) دول

d) وزرا

e) غزات

220

9) Aşağıdakilerden hangisi كتاب (kitâb) ile aynı kökten değildir?

a) قلم

b) مكتب

c) كتابت

d) مكتوب

e) كاتب

10) Aşağıdakilerden hangisi علم (ʻilm) ile aynı kökten değildir?

a) علوم

b) معامله

c) تعليم

d) معلم

e) علما

Cevaplar: 4) b, 5) e, 6) a, 7) a, 8) b, 9) a, 10) b

221

12. OKUMA 3: MUSTAFA REŞİD PAŞA (ABDURRAHMAN ŞEREF EFENDİ)

222


12.1. Metin


12.3. Tahlil

12.3.1. Kısa Özet


223


1) Tanzimat Dönemi ve getirdiği yenilikler hakkında bilgi edininiz.

2) Mustafa Reşid Paşa ve yetiştirdiği devlet adamları hakkında bilgi toplayınız.

3) Tanzimat ve Islahat dönemlerini temsilcileri ve özellikleri bakımından mukayese ediniz.

224



Metin Okuma Siyasî tarih bilgisinin hızlı okumaya katkısının öğrenilmesi

Metni okumadan önce içeriği destekleyecek siyasî tarih bilgisini geliştirerek

Transkripsiyon Arapçadan Türkçe’ye geçen kelime ve kelime gruplarının yeni harflerle yazılmasının öğrenilmesi

Özellik arz eden kelimeler ve tamlamalar hakkında bilgi edinerek

Tahlil Tanzimat dönemine ait bazı ifade biçimlerinin öğrenilmesi

Elde edilen siyasî tarih bilgisini okunulan tarih

metninde izleyerek

225

Anahtar Kavramlar

Tanzimat Dönemi

Mustafa Reşid Paşa

Padişah ve sadrazam ilişkisi

Devlet ricâli

226

Giriş

Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin önceki haftalarında Osmanlı alfabesi ve ayırt edici özellikleri tanıtıldı. Türk Dili ile ilgili temel konulardan olarak günler, aylar, sayılar, isim ve fiile getirilen ekler, sıfat, zamir, zarf ve edatlar da Osmanlı Türkçesindeki kullanımları esas alınarak ele alındı. Ayrıca Osmanlı metinlerinde karşılaşılan Arapça kelime türleri işlendi. Bu bilgiler ışığında öğrenilenleri de metin üzerinde uygulamak amacıyla bu bölümde metin çalışması yapılacaktır.

Son dönem Osmanlı ilim adamlarından olup özellikle son vakanüvisliği ile öne çıkmış olan Abdurrahman Şeref Efendi’nin tarihî sohbetler şeklinde düzenlediği Tarih Musahabeleri

kitabından “Mustafa Reşid Paşa” başlıklı biyografi metni okunacaktır.

227

12. OKUMA 3: MUSTAFA REŞİD PAŞA (ABDURRAHMAN ŞEREF EFENDİ)

12.1. Metin

ABDURRAHMAN ŞEREF EFENDİ

(öl. 1925)

Eserin Adı: Târih Musâhabeleri

Eserin Yazıldığı Tarih: 1920’den önce


MUSTAFA REŞİD PAŞA

Mustafa Reşid Paşa’nın yetişmesi, üstlendiği çeşitli görevler; özellikle Tanzimat Fermanı’nın ilânı sırasındaki ruh hali.

Metnin Yer Aldığı Eserin Künyesi: Abdurrahman Şeref, Târih Musâhabeleri, İstanbul 1339, s. 75-79.

233


MUSTAFA REŞÎD PAŞA

Reşîd Paşa 16 Şevvâl 1214 târîhinde İstanbul’da tevellüd etmişdir. Pederi Sultân Bâyezîd [vakfının] rûznâmçecisi idi. Gençliğinde eniştesi Ispartalı Seyyid Ali Paşa ile devr-i vilâyât eyleyerek paşa-yı müşârun-ileyhin sadâretden baʻde’l-azl Mora seraskerliğine taʻyîninde mühür-dârı oldu (1237) ve Ezdin karâr-gâhında beraberinde bulunup oradaki perîşanlığı re’ye’l-ayn gördü. Paşa’nın menkûbiyyetinde İstanbul’a avdetle sadâret mektûbî kalemine duhûl ve baʻdehû âmedî odasına nakl eyledi. Nevâdir-i ezkiyâdan olmakla âmirlerinin pek çabuk teveccüh ü takdîrini kazanarak bi’l-hâssa Mehmed Saîd Pertev Efendi’nin himâye-i

mahsûsasına mazhar oldu. Kırk dört seferi tehaddüs eyledikde sadr-ı aʻzam ve serdâr-ı ekrem Selim Mehmed Paşa’nın maʻiyyetine taʻyîn kılınan heyʼet-i küttâba âmedî muâvinliğiyle dâhil oldu. Ordudan gelen kāimelerin selîkasını Sultan Mahmûd-ı sânî beğenerek kimin yazdığını birkaç kerre sormuş ve Pertev Efendi Mustafa Reşîd Bey’i taʻrîf ve tavsiye etmiş. İsmi hâtır-ı humâyûnda hıfz olunup harbin hitâmıyla İstanbul’a avdet vukūʻ buldukda taraf-ı pâdişâhîden sûret-i mahsûsada sarâya celb ile taltîf ü tatyîb ve lisân-ı Fransevî’yi lâyıkıyla öğrenmesi tavsiye buyurulmuş. Bu sâyede Reşîd Bey sürʻatle tefeyyüz ve katʻ-ı merâtib eyleyip mesâlih-i devletde

tezyîd-i vukūf ü tecrübe için mehâmm-ı umûrda istihdâm olunmağa başlanmışdır.

1246’da Pertev Efendi ve 48’de Damad Halil Paşa maʻiyyetleriyle meʼmûren Mısır’a gitmişdir. 1247’de Âmedci ve 1250 evâilinde Paris sefîri ve baʻdehû Londra sefîri ve Hâriciye Müsteşârı olup 1252 Rebîülâhirinde bâ-rütbe-i vezâret Hâriciye Nezâretine getirilmişdir. İrtihâl-i Mahmud Hânî’de Hâriciye Nezâreti uhdesinde olmak üzere Londra sefîri idi. Derhal avdetle Tanzîmât-ı Hayriyye’yi iʻlân etdirmişdir.

1262 senesine kadar iki defʻa Paris sefîri ve kısa müddet Edirne vâlîsi ve sâniyen Hâriciye Nâzırı oldukdan sonra sene-i mezkûre Şevvâlinde sadr-ı aʻzam olmuşdur. Vefâtına kadar (21 Cumâdelûlâ 1274) on sene zarfından beş kerre daha sadâret-i uzmâ ile kâmdâr ve aralarında Meclis-i Vâlâ ve Meclis-i Tanzîmât riyâsetleri ve Hâriciye Nezâreti misillü menâsıbda evkāt-güzâr olmuşdur. Türbesi Sultân Bâyezîd’de Okçular-başı’ndadır.

Reşîd Paşa, geçen asırda yetişen hamiyyet-perverân u siyâset-mendân-ı ricâl-i Osmâniyye’nin ser-efrâzıdır. Elini sürdüğü her işde zekâ-yı fevka’l-âdesi ve uluvv-i himmeti

nümâyândır. Siyâset-i hâriciyyeye vâkıf ve mülk ü devletin salâh-ı idâresi için sülûk edecek şehrâh-ı nizâm u terakkīyi hakkıyla müdrik olmakla yüksekden atılmış bir nazar-ı sâkıb ile ıslâhâtın esâslarını görmüş ve büyük bir cürʼet-i vatan-perverâne ile mevkıʻ-ı tatbîka koymuşdur. Cerbezesi ve cesâret-i medeniyyesi câlib-i hayretdir. Bu memleket kendisine bi-

hakkın minnet-dârdır.

Mısır mesʼelesinin tesviyesinde ve 1270 Rus harbi münâsebetiyle Fransa ve İngiltere’yi lehimize imâlede gösterdiği kiyâset ü hamiyyete târîhimiz rengîn sahîfeler hasr eylemişdir. Büyük mikyâsda güşâyiş-i zihne mâlik olması hasebiyle bir mesʼele hakkında müteaddid reʼy ü tedbîr bulup söyler ve hangisini tercîh edeceğinde heyʼet-i meclisi baʻzan mütehayyir bırakır idi. Her tabaka ricâlden sabâhları konağına giden züvvârı yegân yegân taltîf etmenin yolunu

234

bilir ve cümlesi dil-nüvâzlığına ve nezâket ü fetânetine meftûn olarak huzûrundan çıkar idi. Edâlı yürüyüşünde püskülü sallanır imiş.

Sultân Abdülmecîd ile baʻzan sarây bahçesinde gezdiklerinde bende-i hâss ve maʻnen atabek-i saltanat tavrını takınıp pâdişâh ile lalasını birinin şâhâne ve diğerinin ubûdiyyet-kârâne yekdiğerine etdikleri muâmele-i mütekābileyi müşâhede eden Enderûn ricâli ballandıra ballandıra hikâye ederler idi. Eski sadr-ı aʻzamlardan biri bir vazʻ-ı muhâlefet-kârânesinden dolayı taraf-ı şehriyârîden “sen kim oluyorsun?” ʻitâbına dûçâr oldukda “efendim ben Âl-i Osmân pâdişâhının vezîr-i aʻzamıyım” cevâbını verdiği hikâyât-ı milliyyemizdendir. İşte Reşîd Paşa bu mevkıʻı tamâmen doldurmuşdu. Gülhâne Hatt-ı humâyûnunu okuyacağı gün birkaç günden beri meşgūliyyet-i zihniyesinden dolayı yanına sokulamamış olan kethudâsı bir şey istiʼzânına mecbûr olup “akşama sağ dönersem o vakit söylersin” dediği mervîdir. Be-câ nâ-

be-câ böyle bir tevehhüm içinde bulunduğu hâlde Hatt-ı humâyûnu bi’z-zât kırâeti fedâkârlık ıtlâkına sezâdır.

Tanzîmât-ı hayriyyenin cadaloz müstebidlere karşı tenfîz-i ahkâmıçün ne mertebe didindiği ve ne kadar yorulduğu makālât-ı sâbıkamızdan müstebân olur. Tanzîmât’ın rükn-i

rekîn ü münferidi kendisi idi. Bir tarafdan da Âlî ve Fuâd Paşaları ve emsâlini yetişdiriyor idi. Zât-ı şâhâne kavlen ve resmen Tanzîmât’a taraf-dâr görünüyor idi. Reşîd Paşa müstebidleri birer birer köşe-i tekāʻüd ü nisyâna atdı ve ebvâb-ı kudret ü nüfûzlarını kapadı ve buna muvaffak olmak için nefsinde usûl-i cedîdeye inkıyâd-ı tâmm gösterdi. Giridli Mustafa Paşa ile

Meclis-i Vâlâ’da muhâkeme olması devletce yeni bir şey olmakla beraber büyük küçük herkesin hükm-i kānûna lüzûm-ı imtisâlini gösteriyor idi.

Şu son zamanlarda baʻzı mehâfilimizde “Tanzîmâtcılar”a karşı dahl ü taarruz kapısı açılmış ve gaflet ü meskenet şâibeleriyle haklarında tahtıeler yürütülmüşdür. Ale’l-ekser

“Meşrûtiyetciler”den olan muʻterızlar insâf etsin! O zamanı düşünsün! Kendileri bi’n-nisbe

cemm-i gafîr olduğu ve şerâit daha müsâʻid bulunduğu hâlde muvaffakıyyetleri derecesini munsıfâne ve bî-tarafâne ölçsün! Buhtunnasr’dan beri mutlakıyyete alışmış olan aktâr-ı şarkıyyede ekālîm-i Efrenciyye’den muntakıll hürriyyet ve meşrûtiyyet ağacını tutdurmağa ve ona meyve verdirmeye Midhat Paşa ne derecelerde muvaffak olmuşdur? Meşrutiyyetcileri Midhat Paşa temsîl etdiği gibi, Tanzîmâtcıları Reşîd Paşa temsîl eder; aralarındaki fark Reşîd Paşa’nın yalnız olması ve sebze pazarında elmas satıcı vazʻiyyetinde bulunması ve Midhat Paşa’nın efkâr-ı umûmiyyeyi tenvîr eden matbûʻât ve Avrupa’da gezmiş ve görmüş bir hayli

hamiyyetli zevât tarafından yardım görmesidir.

Sâniyen bir tedbîr-i âcil olmak üzere Reşîd Paşa’nın vazʻ etdiği Tanzîmât-ı hayriyye memleketde ale’t-tevâlî neşv ü nemâ bularak semerât-ı nâfiʻasından devamlı sûretde istifâde olunması ve Midhat Paşa’nın kurmak istediği esâs iki sene sonra yıkılıp yalnız Sâlnâmelerin

başında iz bırakmak üzere ortadan kalkmasıdır. Âtîde Midhat Paşa’dan ve Kānûn-ı Esâsî’den bahs edeceğimiz makālede bu mesʼeleyi biraz daha tedkīk u taʻmîk ederiz.

Reşîd Paşa’nın halline muvaffak olduğu mesâʼil-i azîmeden biri Mısır mesʼelesidir. Maʻlûm olduğu üzere İbrahim Paşa cüyûş-ı Mısriyye ile ibtidâ Haleb civârında Ağa Hüseyin Paşa ordusunu, baʻdehû Konya’da Mehmed Reşîd Paşa ordusunu bozdukdan sonra Kütahya’ya

235

kadar gelmiş ve İstanbul’a doğru ilerlemesine bir mâniʻ kalmamış idi (1248). Sultân Mahmûd nâçâr Rusya’ya mürâcaʻat edip Hünkâr İskelesi nâmı altındaki muâhede-i ittifâkıyye-i

tedâfüʻiyyeyi akd eylemiş ve derhal Rusya’dan bir kıtʻa-i askeriyye imdâda yetişip Beykoz çayırlarında tarh-ı hıyâm etmişdi. Rusyalu’nun böyle İstanbul’a tekarrübü düvel-i garbiyyenin

hoşuna gitmedi. Kendileri dahi işe karışarak Mehmed Ali Paşa nezdinde teşebbüsât-ı müessire icrâsıyla Mısır’a ilâveten Sayda ve Şam ve Haleb vilâyetlerinin kendisine ve Cidde’ye zamîmeten Girid vilâyetiyle Adana muhassıllığının mahdûmu İbrahim Paşa’ya tevcîh olunması şartıyla bu harb-i dâhilîye nihâyet verdiler. Sûret-i tesviye-i cedîdeyi tanzîm etmek üzere cânib-

i Bâbıâlî’de meʼmûren Mısır’a gönderilen Damad Halil Paşa’ya Âmedî-i Dîvân-ı humâyûn Mustafa Reşîd Bey terfîk edilmiş ve mîr-i mûmâ-ileyh baʻde’l-avde Kütahya’ya azîmetle İbrahim Paşa’nın askerini geri çekmesi husûsunda müzâkerât ve teblîgātda bulunmuşdu.

İşbu sûret-i tesviye iki tarafı da hoşnûd etmedi. Zât-ı şâhâne bir bendesinin küstâhâne bir kıyâm netîcesi olarak beş altı vilâyete nâil [olmasına kalben bir türlü râzı olamamışdır].

12.3. Tahlil

12.3.1. Kısa Özet

Son vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi’nin hatıra ve izlenimlerini içeren Târîh Musâhabeleri adlı eserinde yer verdiği Mustafa Reşid Paşa başlıklı kısımda kısaca şu hususlara değinilmiştir:

Reşid Paşa 16 Şevval 1214 tarihinde İstanbul doğmuş olup babası Sultan II. Bayezid vakfının ruznamçecisi idi. Eniştesi Ispartalı Seyyid Ali Paşa’nın yanında ve emrinde olarak pek çok yerde görev yapmıştır. Eniştesinin görevden alınması üzerine İstanbul’a gelmiş ve önce sadâret mektûbî kalemine daha sonra da âmedî odasına girmiştir. Zekâ ve becerisi sayesinde amirlerinin beğenisini toplamıştır. H. 1244 seferine katılan kâtipler arasında Âmedî odası muavini olarak yer almış, kendisi tarafından merkeze gönderilen raporların üslup ve ifadesi padişah tarafından beğenildiği için, İstanbul’a dönüldüğünde bizzat saraya çağrılmıştır. Padişah kendisini takdir ederek Fransızcayı iyice öğrenmesini tavsiye etmiştir.

Kısa süre içerisinde yükselerek önemli görevler üstlenmiştir. Sultan II. Mahmud’un ölümü sırasında vezir rütbesiyle Hariciye Nazırı olarak Londra’da bulunmaktaydı. Hemen İstanbul’a gelerek yeni padişahın da desteğiyle Tanzimat’ı ilân etmiştir. Bundan sonra da Paris sefirliği, Edirne valiliği, yine Hariciye Nazırı, Sadrazam, Meclis-i Vâlâ ve Meclis-i Tanzimat

başkanlığı gibi önemli sorumluluklar üstlenmiştir.

Engin siyaset bilgiyle Mısır meselesinde Fransa ve İngiltere’yi Osmanlı Devleti lehinde hareket ettirmeyi başarmıştır. Sultan Abdülmecid ile yakın ve güvene dayalı bir ilişki geliştirmiş, böylece uyguladığı yeniliklerde onun desteğini sağlamıştır. Meşrutiyetçileri nasıl ki Midhat Paşa temsil ediyorsa, Tanzimatçıları da Reşid Paşa temsil etmiştir. Ancak Meşrutiyetçiler sayıca çok ve hayli ilerlemiş yenilikçi fikir ortamından yararlanmış olmalarına rağmen Reşid Paşa mutlakıyetçi birçok devlet adamı arasında yalnız başına serbest fikirleri savunma cesaretini göstermiştir.

236

Reşid Paşa’nın siyaset ve zekâsını, devlet adamlığı kabiliyetini gösteren en önemli konulardan biri de Mısır meselesi olmuştur. Mehmed Ali Paşa ve oğlu İbrahim Paşa’nın güçlü tutumuna rağmen uluslar arası destekle konuyu Osmanlı Devleti’nin azami ölçüde lehine olacak bir şekilde çözmüştür.



Tevellüd Doğmak Rûznâmçe

Vakıf hesaplarının

tutulduğu günlük

deferler

Devr-i vilâyât İl il dolaşmak Müşârun-ileyh Adı geçen

Sadâret Sadrazamlık Baʻde’l-azl Görev alındıktan sonra

Reʼye’l-ayn Bizzat görmek Menkûbiyyet Gözden düşme;

görevden alınma

Sadâret Mektûbî

Kalemi

Sadrazamın içişleriyle

ilgili sorumluluklarını

takip eden büro

Âmedî odası Divan-ı humâyundaki

4 bürodan birisi

Nevâdir-i ezkiyâ Nadir görülen zeki

kişiler

Himâye-i

mahsûsa Özel himâye, koruma

Tehaddüs Ortaya çıkmak Serdâr-ı ekrem Başkomutan

Heyʼet-i küttâb Kâtipler gurubu Kāime Rapor

Selîka Düzgün ifade Hâtır-ı humâyûn Padişahın hafızası

Hitâm Sona ermek Avdet Dönmek

Sûret-i mahsûsa Özel olarak Tatyîb Gönlünü almak

Tefeyyüz Bilgisini artırma Katʻ-ı merâtib Görevde yükselerek

ilerlemek

Mesâlih-i devlet Devlet işleri Tezyîd-i vukūf Bilgisini artırma

Mehâmm-ı umûr Önemli devlet işleri İstihdâm Göreve alınmak

237

Maʻiyyet Birisinin emrinde

olmak Evâil

Bir ay veya yılın ilk

üçte birlik kısmı

Sefîr Elçi Bâ-rütbe-i

vezâret Vezirlik rütbesi ile

İrtihâl Göçmek, ölmek Uhde Üzerinde olmak

Sadâret-i uzmâ Sadrazamlık Kâmdâr İsteğine kavuşmak

Misillü Gibi Menâsıb Görevler

Evkāt-güzâr Vakit geçirmek Hamiyyet-

perverân Yurtseverler

Siyâset-mendân Siyaset adamları Ricâl-i

Osmâniye

Osmanlı devlet

adamları

Ser-efrâz Önde gelen Uluvv-i himmet Üstün gayret

Nümâyân Açık Salâh-ı idâre Sorunsuz yönetim

Sülûk etmek Girmek Şehrâh-ı nizâm u

terakkî

Düzen ve ilerleme

yönünde izlenen ana

yol

Müdrik Anlayan, bilen Nazar-ı sâkıb Delici bakış, sorun

çözücü yaklaşım

Mevkıʻ-ı tatbîk Uygulama alanı Cerbeze Gösteriş, karizma

Câlib-i hayret Şaşkınlıkla karşılanan Bi-hakkın Gerçekten, hakkıyla

Tesviye Çözüm, düzeltme İmâle Çekme, meyl ettirme

Kiyâset Zekâ Rengîn Renkli

Hasr eylemek Ayırmak, tahsis etmek Mikyâs Ölçek

Güşâyiş-i zihne Zihnî açıklık Mütehayyir Şaşkın, hayrette kalan

Züvvâr Ziyaretçiler Yegân yegân Birer birer

238

Dil-nüvâzlık Gönül alıcılık Fetânet Zekâ

Bende-i hâss Sâdık hizmetkâr Ubûdiyyetkârâne Kulluğa yakışırcasına

Mütekābil Karşılıklı

Vazʻ-ı

muhâlefet-

kârâne

Aykırı şekilde davranış

Taraf-ı şehriyârî Padişah tarafından İtâb Azarlama

Hikâyât-ı

milliyye Millî hikâyeler İstiʼzân İzin isteme

Mervî Anlatılan Be-câ nâ-be-câ Yerli yersiz

Tevehhüm Kuşku, vehim Itlâk Tanımlama, sayılmak

Sezâ Layık Müstebidd Zorba

Tenfîz-i ahkâm Hükmünü etkili kılmak Makālât-ı sâbıka Önceki makaleler

Müstebân Anlaşılan Rükn-i rekîn En sağlam direk

Tekāʻüd Emeklilik Nisyân Unutmak

Ebvâb Kapılar İnkıyâd-ı tâmm Tam bağlılık

Usûl-i cedîd Yeni usûl, düzen Lüzûm-ı imtisâl Uyma gerekliliği

Mehâfil Çevreler, muhitler Dahl ü taarruz Müdahale etmek

Meskenet Seviye düşüklüğü Şâibe Söylenti

Tahtıe Karalama, hatalı

görme Ale’l-ekser Çoğunlukla

Muʻterız İtiraz eden Bi’n-nisbe …a oranla

Cemm-i gafîr Kalabalık bir gurup Munsıfâne İnsaflıca

Bî-tarafâne Tarafsızca Aktâr-ı şarkıyye Doğu bölgeleri,

ülkeleri

239

Ekālîm-i

Efrenciyye Avrupa ülkeleri Muntakıll İntikal eden

Efkâr-ı

umûmiyye Kamuoyu Tenvîr

Aydınlatma,

bilgilendirme

Zevât Kişiler Sâniyen İkinci defa

Ale’t-tevâlî Aralıksız devam

ederek Neşv ü nemâ Doğup gelişme

Semerât-ı nâfiʻa Faydalı sonuçlar Salnâme Yıllık

Âtî Gelecek Taʻmîk Derinlemesine

incelemek

Mesâʼil-i azîme Büyük sorunlar Cüyûş Askerler, ordular

İbtidâ İlk olarak, başlangıçta Nâ-çâr Çaresiz

Muâhede-i

İttifâkıy-ye-i

Tedâfüʻiyye

Savunma ve işbirliği

antlaşması Akd eylemek

Gerçekleştirmek,

imzalamak

Tarh-ı hıyâm Çadır kurmak Tekarrüb Yaklaşmak

Düvel-i garbiyye Batılı devletler Teşebbüsât-ı

müessire Etkili girişimler

Tevcîh Vermek Bâbıâlî Osmanlı Hükûmeti

Terfîk Yanında

görevlendirilmek Mûmâ-ileyh Adı geçen

Baʻde’l-avde Dönüşden sonra Azîmet Gitmek

Kıyâm Ayaklanma Nâil olmak Erişmek, ulaşmak

240



Vilâyât Vilâyet Küttâb Kâtib

Nevâdir Nâdire Ezkiyâ Zekî

Merâtib Mertebe Mesâlih Maslahat

Mehâmm Mühimme Umûr Emr

Evâil Evvel Ricâl Recül

Menâsıb Mansıb Evkāt Vakt

Tanzîmât Tanzîm Islâhât Islâh

Züvvâr Zâir Hikâyât Hikâye

Defeʻât Defʻa Ahkâm Hükm

Makālât Makāle Emsâl Misl, mesel

Usûl Asl Ebvâb Bâb

Mehâfil Mahfil Şerâit Şerîta, şart

Aktâr Kutr Ekālîm İklîm

Matbûʻât Matbûʻ Zevât Zât

Semerât Semere Mesâʼil Mesʼele

Cüyûş Ceyş Hıyâm Hayme

Düvel Devlet Teşebbüsât Teşebbüs

Müzâkerât Müzâkere Teblîgāt Teblîğ

241

Uygulamalar

1) Tanzimat Dönemi ile ilgili tarih kaynakları araştırması yapınız.

2) Mustafa Reşid Paşa’nın siyasî olaylar yanında devlet bürokrasisinin gelişmesine katkılarını araştırınız.

3) Siyasî gelişmeler yanında devlet felsefesindeki yenilikler hakkında bilgi toplayınız.

242

Uygulama Soruları

1) Mustafa Reşid Paşa ve Tanzimat hakkında bilgi veriniz.

2) Vakanüvislik kurumu hakkında bilgi veriniz.

3) Son Osmanlı vakanüvisi Abdurrahman Şerefe Efendi ve eserlerini tanıtınız.

4) Tanzimat ve meşrutiyet dönemlerini önemli simaları bakımından karşılaştırınız.

5) Verilen metne göre Mustafa Reşid Paşa’nın devlet adamlığı özelliklerini yazınız.

243


Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin on ikinci haftasında önceki haftalarda öğrenilen konular metin üzerinde işlendi. Ele alınan “Mustafa Reşid Paşa” metninin kısa özeti verildi; sonraki metin çalışmaları için de örnek olmak üzere basit transkripsiyonu yapıldı; metne hâkimiyeti sağlamak amacıyla özellik arz eden kelimeler çıkarılıp anlamları yazıldı; tamlama ve terimler gösterildi.

244

Bölüm Soruları

1) Târîh Musâhebeleri hangi Osmanlı tarihçisinin eseridir?

a) Abdurrahman Şeref

b) Cevdet Paşa

c) Ahmed Lütfü

d) Râşid

e) Naîmâ

2) Aşağıdakilerden hangisi XIX. Yüzyıl Osmanlı sadrazamlarındandır?

a) Nevşehirli Damad İbrahim Paşa

b) Mustafa Reşid Paşa

c) Koca Ragıb Paşa

d) Köprülü Mehmed Paşa

e) Lütfü Paşa

3) “İl il dolaşmak” anlamına gelen deyim aşağıdakilerden hangisidir?

a) İʻlân-ı hürriyyet

b) Devr-i vilâyât

c) Nevâdir-i ezkiyâ

d) Katʻ-ı merâtib

e) Tevcîh-i eyâlet

4) “Vazʻ-ı muhâlefet-kârâne” anlamına gelen deyim aşağıdakilerden hangisidir?

a) Ticaret-hâne açmak

b) Memleketin vazʻiyyeti

c) Muhâlefet edememek

d) Aykırı vaaz etmek

e) Aykırı şekilde davranış

245

5) “Evkāt-güzâr” ne anlama gelmektedir?

a) Gezinti yerleri

b) Ebediyyet

c) Güzel günler

d) Vakit geçirme

e) Maslahat-güzâr

6) “Mesâlih-i devlet” ne anlama gelmektedir?

a) Çözüm yolları

b) Devletle ilgili işler

c) Uluslar arası antlaşmalar

d) Devlet kapısı

e) Devlet adamları

7) “Lüzûm-ı imtisâl” ne anlama gelmektedir?

a) Uyma gerekliliği

b) Dostluk

c) Lüzumsuz işler

d) Gerekli öğütler

e) Kanun yapma

8) “Merâtib” kelimesinin tekili aşağıdakilerden hangisidir?

a) Mertebe

b) Râbıta

c) İrtibât

d) Tertîb

e) Mesel

246

9) “Düvel” kelimesi ile aynı kökten olan kelime aşağıdakilerden hangisidir?

a) Devlet

b) İdâre

c) Dâire

d) Hükûmet

e) Devre

10) Aşağıdakilerden hangisi “Küttâb” ile aynı kökten değildir?

a) Kitâb

b) Kâtib

c) Mektûb

d) Medrese

e) Mekteb

Cevaplar: 1) a, 2) b, 3) b, 4) e, 5) d, 6) b, 7) a, 8) a, 9) a, 10) d

247

13. ARAPÇA ZAMİRLER, SAYILAR VE MASDARLAR

248


13.1. Zamirler

13.2. Sayılar

13.3. Mücerred Masdarlar

13.3.1. Sülâsî Mücerred Masdarlar

13.3.2. Rubâî Mücerred Masdarlar

13.4. Mezid Masdarlar

13.4.1. İf‘âl

13.4.2. Tef‘îl

13.4.3. Tefe‘‘ül

13.4.4. Müfâ‘ale

13.4.5. Tefâ‘ül

13.4.6. İnfi‘âl

13.4.7. İfti‘âl

13.4.8. İstif‘âl

13.4.9. İf‘ilâl

249


1) Metin anlama bakımından zamirlerin önemini ve Osmanlı Türkçesiyle yazılı metinlerdeki Arapça zamirleri araştırınız.

2) Arapçadaki masdarların oluşumunu Türkçe masdarlarla mukayese ediniz.

3) Türemeye esas olan sülasî masdarların Osmanlı metinlerine yansımasını araştırınız.

250



Arapça Zamirler Tarihî olayların anlatımında sorumluyu bulabilme

Osmanlı metinlerini inceleyerek şahıslar yerine kullanılan ögeleri tespit ederek

Arapça Masdar Asıl masdarlar ve türemiş masdarlarla bunların birbirleriyle irtibatını öğrenme

Bir tarih metninde aynı kökten masdar değeri taşıyan kelimeleri bulmaya çalışarak

Mezid Masdarlar Türemiş masdar kalıplarını öğrenme ve bunları metinde bulabilme yeteneğini kazanma

Mezid masdar kalıplarını öğrenip bunlara uyan örnekleri metin üzerinde bularak

251

Anahtar Kavramlar

Zamirler

Mücerred masdar

Mezid masdar

Masdar kalıpları

252

Giriş

Osmanlı dönemi kültür ve sanat eserlerine ulaşabilmek ve bunlardan yararlanmayı kolaylaştırmak için “Osmanlıca” olarak bilinen Osmanlı Türkçesinin dil ve gramer özelliklerini bilmek gerekmektedir. Bunun en temel yolu da Osmanlı alfabesini ve bu alfabenin kendisine özgün özelliklerini bilmektir. Alfabenin ayırt edici özelliği Arap harflerinin kullanılıp geliştirilmesidir. Diğer bir özellik de hece ve kelime oluşumu sırasında harflerin genellikle bitişmesidir. Bu bölümde öğrencinin alfabeyi oluşturan harfleri ve harflerin bitişme özelliklerini öğrenebilmesini sağlayacak bilgilere yer verilecektir.

253

13. ARAPÇA ZAMİRLER, SAYILAR VE MASDARLAR

13.1. Zamirler

Arapçada isimlerin yerine onları temsil etmek üzere kullanılan kelime veya harf gurupları munfasıl (منفصل) ve muttasıl ( تصلم ) zamirler şeklinde iki kısımda ele alınmaktadır.

İlgili kelimeden ayrı olarak yazılan zamirlere munfasıl, söz konusu kelimeye bitişik yazılanlara da muttasıl zamirler denilir.

Osmanlı Türkçesi metinlerinde, munfasıl zamirlerden daha çok müzekker ve müennes 3. tekil şahsı temsil eden “hüve” ve “hiye” kullanılmıştır. Bununla birlikte muttasıl zamirlerin hemen hemen hepsine dua cümleleri başta olmak üzere Osmanlı Türkçesi metinlerinde sıkça yer verilmiştir.

Cinsiyet ve sayı durumuna göre muttasıl zamirler Tablo XXIII’de görülebilir:

CEM‘ TESNİYE MÜFRED CİNSİYET ŞAHISLAR

هم

هما

، هه

MÜZEKKER

3.

ŞAHIS

hüm hû

ها هن

MÜENNES

hünne hümâ hâ

كم

كما

ك

MÜZEKKER

2.

ŞAHIS

küm ke

ك كن

MÜENNES

künne kümâ ki

ى نا

– 1.

ŞAHIS nâ î

Tablo XXIII: Muttasıl Zamirler

254

Muttasıl zamirlerden önce herhangi bir kelime yer alabileceği gibi, ayrıntısıyla daha sonra tanıtılacak olan ve ön takı adını alan harf-i cerler de kullanılabilir. Bu durumda, muttasıl zamirlerin bir kısmının okunuşunda bazı değişiklikler meydana gelir. Nitekim ه , hu, hî ve hi; .ise him şeklinde de okunur هم

زيد علمه سلام عليكم مولانا

mevlânâ selâmün aleyküm zîde ‘ilmühû

مومى اليهما مشار اليها سيدى

seyyidî müşârun-ileyhâ mûmâ-ileyhimâ

غفر لهم طاب ثراه دامت معاليه

dâmet me‘âlîhi tâbe serâhu gufira lehüm

13.2. Sayılar

Sayılar asıl, sıra ve kesir sayılar başlıklarına ayrılarak incelenebilir.

Osmanlı Türkçesi metinlerinin hemen hepsinde bu tasnife uygun olarak sayılar kullanıldığı için, daha önceki bahislerde (Tablo VIII-XI) sayılar bu çerçevede Türkçe ve Farsçadaki karşılıkları da gözetilerek ele alındı.

Bu tasnifler dışında sayılar, çeşitli guruplardan oluşan cümle halinde de ifade edilirler. Osmanlı Türkçesi metinlerinde, kronoloji gereğince daha çok birler, onlar, yüzler ve binler hanelerinden meydana gelen sayı cümleleri görülmektedir.

Arapçada sayı cümlelerinde guruplar, sağdan başlayarak küçükten büyüğe doğru sıralanır ve her gurubun arasına و konulur, “ve” olarak okunur. Ancak 11 ile 20 arasındaki gurubun imlâsında birler hanesi ile onlar hanesi arasında “vav” bulunmaz.

Osmanlı Türkçesi metinlerinde sayılar müennestir. Ancak bir ve iki sayısının müennesi ) harfiى اثنى -احدى = ihdâ-isnâ), diğerleri ise ة harfi ile (ثلاثه ، خمسة = selâse, hamse vb. gibi) gösterilir.

Yüzler hanesinde ilk yüz مائة (mie), ikinci yüz ise tesniye ekiyle مائتين (mieteyn) şeklinde yazılır; daha sonraki yüzler hanesi kaçıncı yüz olduğunu belirten sıra sayısı ve yüz kelimesinden oluşur. Bu gurupta sıra sayısının sonundaki müennesliği gösteren ة harfi yazılmazken sıra sayısı ile مائة kelimesi bitişik olarak yazılır.

255

اثنى عشر خمسة عشر ثلاثة و عشرين

selâse ve ‘işrîn

yirmi üç

23

hamse-aşer

on beş

15

isnâ-aşer

on iki

12

ستة و خمسين ثمانية و سبعين تسعة و ثمانين

tis‘a ve semânîn

seksen dokuz

89

semâniye ve seb‘în

yetmiş sekiz

78

sitte ve hamsîn

elli altı

56

اربعة عشر ومائة سبعة وخمسين وثمانمائة

seb‘a ve hamsîn ve semâne-mi’e

sekiz yüz elli yedi

857

erbaa-aşere ve mi’e

yüz on dört

114

ثلاثة و خمسين واربعمائة والف ثلاثة و الفين

selâse ve elfeyn

iki bin üç

2003

selâse ve hamsîn ve erbaa-mi’e ve elf

bin dört yüz elli üç

1453

13.3. Mücerred Masdarlar

Arapçada herhangi bir kelimenin taşıdığı anlamdaki ayrıntıları gösterebilmek için فعل temeline karşılık gelen aslî harflerine belirli kurallar çerçevesinde bazı ziyâde harfler ilâve edilir. Bu şekilde herhangi bir iş, işi yapan, o işten etkilenen, işin ve yapanın mahiyeti, işin gerçekleştiği yer ve zaman, o işle ilgili âidiyet durumu, iş için gerekli âlet ve araçlar ifade edilebilmektedir.

Masdar; bir iş, eylem veya hareketi ifade eden kelime türüdür. Arapçada masdarlar, harflerinin sayı ve mahiyetine göre mücerred ve mezid masdarlar olmak üzere iki kısma ayrılır.

256

Mücerred masdarlarda kelimede bulunan bütün harfler aslen kendisine âittir. Diğer bir ifade ile bu masdarlar bünyesinde ziyâde harf bulundurmazlar.

Mücerred masdarlar kelimedeki harf sayısına göre çeşitli isimlerle adlandırılırlar. Üç harften meydana gelenlere sülâsî, dört ve beş harften oluşanlara ise rubâ‘î ve humâsî mücerred masdarlar denilir. Ancak Osmanlı Türkçesi metinlerinde genellikle sülâsî mücerred masdarlar, kısmen de rubaîler kullanılmaktadır.

13.3.1. Sülâsî Mücerred Masdarlar

Arapçada kelimeler, sülâsî mücerred masdar kökünden ve fe‘ale (فعل) kalıbı esas alınarak türetilir.

Sülâsî mücerred masdarlar özü itibariyle üç harften meydana gelen, Arapça ve dolayısıyla Osmanlı Türkçesindeki yaygın ve yoğun kullanımı sebebiyle öğrenmeyi kolaylaştırmak üzere çeşitli vezinlerle tanıtılan kelimelerdir. Bu vezinler genellikle üç harften meydana gelir ve farklı okunuşları temsil ederler. Bazı kelimelerde, sülâsî mücerred masdar adlarının imlâsında üç harften fazla harf de bulunabilir. Bu durumda kelime türetimine esas olacak üç temel harfe فعل kalıbı sayesinde ulaşılabilir.

صداقت صدق صادق

فعالت فعل فاعل

سكونت سكن مسكون

فعولت فعل مفعول

زراعت زرع مزروع

فعالت فعل مفعول

Sülâsî mücerred masdarların çok sayıda vezni bulunmaktadır. Bu vezinlerin önemli bir kısmı aynı şekilde yazıldığı halde okunuşlarıyla farklılaşmaktadırlar. Osmanlı Türkçesi metinlerinde yaygın ve yoğun olarak kullanılan kalıplar şu şekilde sıralanabilir:

Ö R N E K L E R MASDAR ORTAK

257

VEZNİ İMLÂ

فعل فتح وقف شرح صبر

فعل

فعل علم فكر ذكر إذن

فعل حكم صلح شكر قرب

فعل طلب ظفر نظر ضرر

فعل كبر صغر ثقل رضا

فعلت رغبت كسرت ندرت حمله

فعلت حكمت قسمت عفت غبطه فعلت

فعلت حرمت سرعت قدرت صحبت

فعول وقوع دخول خروج غروبةفعول،

فعولت سكونت حكومت رطوبت خصومت

فعال جواب قرار دوام بيان

فعال ختام حجاب فرار نظام فعال

فعال سؤال فؤاد صراع خمار

فعالت صداقت قناعت لطافت حواله فعالت

فعالت سياست شكايت زراعت حكايه

فعلان عرفان وجدان رضوان ولدان

فعلان كفران طغيان خسران بنيان فعلان

فعلان هيجان جريان فوران خفقان

تفعال تفعال تكرار تعداد تسيار تذكار

Tablo XXIV: Sülâsî Mücerred Masdarlar

Yukarıdaki tablonun ilk kısmında bulunan vezinlere uyan pek çok masdar Osmanlı metinlerinde sıkça kullanılmaktadır. Tablonun ikinci bölümünde bulunan son iki vezin için ise örnek sayısı az, ama mevcut örnekler yaygın olarak kullanılmaktadır.

13.3.2. Rubâî Mücerred Masdarlar

Dört aslî harften meydana gelen rubâî mücerred masdarların فعللت (fa‘lelet) şeklinde bir vezni bulunmaktadır. Ancak sondaki harf genellikle hâ-i resmiye (ه = -a, -e), bazı örneklerde de açık t (ت) olarak yazılır ve okunur.

عنعنه قهقهه ترجمه سلطنت

saltanat terceme kahkaha an‘ane

258

13.4. Mezid Masdarlar

Sülâsî mücerred masdarlardan hareketle elde edilen mezid masdarlar, sülâsî masdarın ifade ettiği anlamı büyük ölçüde korumakla birlikte, bu temel anlama açılımlar kazandırır ve birtakım ayrıntıları vurgulama imkânı sağlarlar. Mezid masdarlar sülâsî masdarın üç aslî harfine

iki, üç veya dört harf ilâvesiyle oluşturulurlar. Bu ziyâde harfler için, aynı harften iki tane olabileceği gibi, farklı harfler de kullanılabilir. Sülâsî masdarın aslî harfleri arasında illetli harf bulunması durumunda, ziyâde harflerin ilâvesiyle oluşan mezid masdarın imlâ ve okunuşunda Arap dili gramer kuralları gereğince bazı harflerin ortadan kalkması (= hazf) veya başka bir harfe dönüşmesi (= kalb) söz konusudur.

Arapça mezid masdarlar افعال (if‘âl), تفعيل (tef‘îl), تفعل (tefe‘‘ül), مفاعلة (mufâ‘ale), تفاعل (tefâ‘ul), انفعال (infi‘âl), افتعال (ifti‘âl), استفعال (istif‘âl) ve افعلال (if‘ilâl) olarak adlandırılan 9 masdardır. Bunlardan if‘ilâl vezni, örneği ve yaygınlığı nâdir olan masdar türüdür.

13.4.1. İf‘âl - افعال

Yapılışı

vezni, sülâsî masdara iki harf ilâvesiyle elde edilir. Birinci ziyâde harf ilk (if - ‘âl) افعالaslî harften önce ve kelime başında olacak şekilde ilâve edilen ve esre okunan hemze ( diğer ,( إziyâde harf ise aslî ikinci harften sonra onu uzun (â) okutmak üzere ilâve edilen ا ’tir.

كرم اكرام خروج اخراج

ihrâc hurûc ikrâm kerem

خبر اخبار قناعت اقناع

iknâ‘ kanâat ihbâr haber

259

Anlamı

İf‘âl vezni ile geçişsiz olan fiiller geçişli hale getirilir, ettirgen olurlar.

ظهور اظهار بلوغ ابلاغ

iblâğ

eriştirmek

bülûğ

erişmek

izhâr

ortaya

çıkarmak

zuhûr

ortaya

çıkmak

Aslen geçişli olan, yani tümleç alan bazı fiiller bu vezinle bir daha geçişlilik kazanırlar.

علم اعلام فهم افهام

ifhâm anlatmak

fehm

anlamak

i‘lâm bildirmek

‘ilm

bilmek

13.4.2. Tef‘îl - تفعيل

Yapılışı

vezni, sülâsî masdara iki harf ilâvesiyle elde edilerek yapılır. Birinci (tef - ‘îl) تفعيلziyâde harf, ilk aslî harften önce ve kelime başında olacak şekilde yazılan ve üstün okunan t ( (ت, ikinci ziyâde harf ise aslî ikinci harften sonra onu uzun (î) okutmak üzere eklenen ye (ى)

harfidir.

حكم تحكيم شكل تشكيل

teşkîl şekl tahkîm hükm

صدق تصديق شدت تشديد

teşdîd şiddet tasdîk sıdk

260

Anlamı

Tef‘îl vezni ile, geçişsiz olan fiiller geçişli hale getirilir, ettirgen olurlar.

قرب تقريب وسعت توسيع

tevsî‘

genişletmek

vüs‘at

geniş olmak

takrîb

yaklaştırmak

kurb

yakın olmak

Aslen geçişli olan, yani tümleç alan bazı fiiller bu vezinle bir daha geçişlilik kazanırlar.

علم تعليم فهم تفهيم

tefhîm

anlatmak

fehm

anlamak

ta‘lîm

öğretmek

‘ilm

öğrenmek

.vezni ile, geçişlilik ifade eden sayılarla ilgili masdarlar da elde edilir تفعيل *

وحدت توحيد ثلاثه تثليث

teslîs Selâse tevhîd vahdet

ربع تربيع خمس تخميس

tahmîs Hums terbî‘ rub‘

13.4.3. Tefe‘‘ül - تفعل

Yapılışı

vezni, sülâsî masdara bir harf ilâve edilerek ve temel harflerin ikincisi (te - fe‘ - ‘ül) تفعلtekrarlanarak yapılır. İlâve edilen harf kelime başındaki üstün okunan t ( tekrarlanan harf ise ,(ت

cezim taşıyan ikinci temel harften sonra gelen ve ötre okunan ع harfidir.

شكل تشكل نزول تنزل

tenezzül Nüzul teşekkül şekl

حكم تحكم شدت تشدد

teşeddüd Şiddet tahakküm hükm

Anlamı

Bu vezin sülâsî veya tef‘îl masdarının geçişsiz olacak şekilde dönüşlülüğünü sağlar.

261

علم تعليم تعلم

taallüm

öğrenmek

ta‘lîm

öğretmek

‘ilm

bilmek

وسعت توسيع توسع

tevessü‘

genişlemek

tevsî‘

genişletmek

vüs‘at

geniş olmak

13.4.4. Müfâ‘ale - مفاعله

Yapılışı

فاعلهم (mü - fâ -‘a- le) vezni sülâsî masdara üç harf ilâve edilerek yapılır. Birinci ziyâde harf kelime başında ve ötre okunan mim ( ikinci ziyâde harf, birinci aslî harften sonra onu uzun ;(م(â) okutmak üzere eklenen elif; üçüncü ziyâde harf ise kelime sonunda bulunan ve bazen Türkçe sesli harf gibi görev yapan, bazen de açık t (ت ) olarak okunan hâ-i resmiyedir.

جدل مجادلة شهادت مشاهده

müşâhede Şehâdet mücâdele cedel

حكم محاكمه هجرت مهاجرت

muhâceret Hicret muhâkeme hükm

262

Anlamı

Bu vezinle, müşâreket ifade edilir; iki veya daha çok kişi/taraf arasında karşılıklı olarak yapılan iş ve hareket gösterilir.

ضرب مضاربه عون معاونت

muâvenet

yardımlaşmak

avn

yardım etmek

mudârebe

vuruşmak

darb

vurmak

عهد معاهده قسمت مقاسمة

mukāseme

bölüşmek

kısmet

Bölmek

muâhede

sözleşmek

ahd

söz vermek

Bu vezin müşâreket yanında iş ve hareketin sürekliliğini de gösterir.

دوام مداومت لزوم ملازمت

mülâzemet Lüzum müdâvemet devâm

13.4.5. Tefâ‘ül - تفاعل

Yapılışı

vezni sülâsî masdara iki harf eklenerek yapılır. Eklenen birinci harf (te - fâ - ‘ül) تفاعلkelime başındaki üstün okunan te ( ت ), diğeri de ikinci aslî harfi uzun (â) okutmak üzere med harfi olarak görev yapan ا harfidir.

نسل تناسل ميل تمايل

temâyül Meyl tenâsül nesl

درك تدارك نقض تناقض

tenâkuz Nakz tedârük derk

263

Anlamı

Bu vezin genellikle müşâreketi ifade etmek için kullanılır.

عون تعاون شبه تشابه

teşâbüh

benzeşmek

şibh

benzemek

teâvün

yardımlaşmak

avn

yardım etmek

* Bu vezin bazen iş ve hareketin karşılıklı yapıldığını gösterir.

دخول تداخل بين تباين

tebâyün

iki şeyin ayrılması

beyn

ayrılık

tedâhül

içiçe girmek

duhûl

girmek

* Bu vezin bazen de hareketin kademeli ve dereceli olarak yapıldığını anlatır.

كمال تكامل زيادة تزايد

tezâyüd

fazlalaşmak

ziyâde fazla

olmak

tekâmül

olgunlaşmak

kemâl

olgun olmak

* Bu vezin bazen, anlatımdaki sun‘îliği, yani gerçek olmayan durumu da gösterir.

مرض تمارض جهالت تجاهل

tecâhül

Bilmezliktengelmek

cehâlet bilmemek

temâruz

hastagibidavranmak

maraz

hastaolmak

13.4.6. İnfi‘âl - انفعال

Yapılışı

vezni, sülâsî masdara üç harf ziyâdesiyle yapılır. Birinci fazla harf (in - fi - ‘âl) انفعالkelime başında olan ve esreli okunan hemzedir ( إ ). İkinci fazla harf aslî birinci harften önce, ancak bu masdarda ikinci harf olarak yer alan ve cezim taşıyan ن harfidir. Üçüncü fazla harf ise

aslî ikinci harfi uzun (â) okutan ا harfidir.

كشف انكشاف هزيمت انهزام

264

inhizâm Hezimet inkişâf keşf

عقد انعقاد قلب انقلاب

inkılâb Kalb in‘ıkād akd

Anlamı

Bu vezin sülâsî masdara, geçişsiz olacak şekilde dönüşlülük ve edilgenlik kazandırır.

فصل انفصال حل انحلال

inhilâl

çözülmek

hall

Çözmek

infisâl

ayrılmak

fasl

ayırmak

13.4.7. İfti‘âl - افتعال

Yapılışı

vezni sülâsî masdara üç harf eklenerek yapılır. Birinci ziyâde harf (if - ti - ‘âl) افتعالkelime başında olan ve esreli okunan hemze (إ )’dir. İkinci ziyâde harf birinci aslî harften sonra gelen ve esreli okunan ت ’ dir. Üçüncü ziyâde harf ise ikinci aslî harfi uzun (â) okutan elif ( ا )’tir.

فخر افتخار مد امتداد

imtidâd Medd iftihâr fahr

كسب اكتساب شركت اشتراك

iştirâk Şirket iktisâb kesb

265

Anlamı

Bu vezin de infi‘âl vezni gibi geçişsiz olmak üzere fiile dönüşlülük kazandırır.

فرق افتراق نشر انتشار

intişâr

yayılmak

neşr

Yaymak

iftirâk

ayrılmak

fark

ayırmak

13.4.8. İstif‘âl - استفعال

Yapılışı

vezni sülâsî masdara 4 harf eklenerek yapılır. İlâve harfler kelime (is - tif - ‘âl) استفعالbaşındaki س , ا ve ت ile ikinci aslî harften sonra ve onu uzun (â) okutmak üzere gelen ا harfidir.

حكم استحكام خدمت استخدام

istihdâm Hidmet istihkâm hükm

ملك استملاك قلت استقلال

istiklâl Kıllet istimlâk mülk

Anlamı

Bu vezin sülâsî masdara geçişlilik kazandırır.

خروج استخراج نطق استنطاق

istintâk

söz söyletmek

nutk

söz söylemek

istihrâc

çıkarmak

hurûc

çıkmak

266

:vezni istek, arzu ve talep ifade etmek için de kullanılır استفعال *

مدد استمداد قرض استقراض

istikrâz

ödünç istemek

arz

ödünç vermek

istimdâd

yardım dilemek

meded

yardım etmek

13.4.9. İf‘ilâl - افعلال

Yapılışı

vezni sülâsî masdara üç harf ilâve edilerek yapılır. Fazla harfler kelime (if - ‘i - lâl) افعلالbaşındaki esre (i) okunan hemze ( إ ), üçüncü temel harften sonra onu uzun (â) okutan ا ve aslî üçüncü harfin tekrarı olan harftir.

سود اسوداد غبار اغبرار

iğbirâr Gubâr isvidâd sevd

Anlamı

Bu vezin genellikle geçişsiz olarak renklerle ilgili durumları gösterir.

حمرت احمرار صفرت اصفرار

isfirâr

sararmak

sufret

sarı olmak

ihmirâr

kızarmak

humret

kırmızı olmak

267

Uygulamalar

1) Şahısların cinsiyet ve sayısına göre zamirlerdeki değişimi inceleyiniz.

2) Temel masdar olan sülasî masdarlara ait kalıpları öğrenip örneklerini metinde bulma çalışmaları yapınız.

3) Mezid Masdarların yapılışı ile ilgili bilgilerinizi hatırlayarak seçeceğiniz temel masdarlardan mezid masdarlar elde etmeye çalışınız.

268

Uygulama Soruları

1) Arapça bitişik zamirleri örnekleriyle açıklayınız.

2) Arapça sayıları farklı kullanımları bakımından türlere ayırınz.

3) Arapça masdarlarda mücerred ve mezid kavramlarını açıklayınız.

استرحام، مجادلهتفكر، تعليم، اخبار، (4 masdarlarının okunuşunu ve vezinlerini belirtiniz.

فتعالا masdarlarından اكرام، افتخار، اشتراك، اختصار، اعتبار، مخابره، مناقشه (5

vezninde olanları belirtiniz.

269


Osmanlı dönemi arşiv belgeleri ve tarih metinlerinde özellikle Arapça kökenli kelime ve kelime guruplarının varlığı dikkate alınarak bu bölümde Arapça zamirler, sayılar ve masdarlar ele alınmıştır. Masdarların yapılışı ve anlamları örneklerle işlenmiştir.

270

Bölüm Soruları

1) “Selâse ve işrîn” sayı gurubunun karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

a) ثلاثة و عشرين

b) اثنى عشر

c) ستة و خمسين

d) تسعة و ثمانين

e) خمسة عشر

?sayı gurubunun rakam karşılığı aşağıdakilerden hangisidir تسعة و ثمانين (2

a) 89

b) 98

c) 25

d) 49

e) 93

sayı gurubunun rakam karşılığı aşağıdakilerden سبعة وخمسين وثمانمائة (3hangisidir?

a) 857

b) 357

c) 858

d) 578

e) 875

271

4) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarlardan hangisi فعالت kalıbındaki yapılış ve okunuşa uymamaktadır?

a) صداقت

b) لطافت

c) رطوبت

d) جهالت

e) نزاكت

5) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarlardan hangisi فعولت kalıbındaki yapılış ve okunuşa uymamaktadır?

a) سكونت

b) رطوبت

c) صداقت

d) حكومت

e) خصومت

6) Aşağıdaki mezîd masdarlardan hangisi افعال kalıbındaki yapılış ve okunuşa

uymamaktadır?

a) اكرام

b) احسان

c) اخبار

d) تشكر

e) اسكان

7) Aşağıdaki mezîd masdarlardan hangisi تفعل kalıbındaki yapılış ve okunuşa

uymamaktadır?

a) تشبث

b) تشكر

272

c) تحقيق

d) تصور

e) تنور

8) Aşağıdaki mezîd masdarlardan hangisi مفاعله kalıbındaki yapılış ve okunuşa

uymamaktadır?

a) مشاوره

b) مناظره

c) مناقشه

d) مخابره

e) تصور

9) Aşağıdaki mezîd masdarlardan hangisi افتعال kalıbındaki yapılış ve okunuşa

uymamaktadır?

a) اختلاف

b) مشاوره

c) اختيار

d) اشتراك

e) احتياج

f)

10) Aşağıdaki mezîd masdarlardan hangisi استفعال kalıbındaki yapılış ve okunuşa

uymamaktadır?

a) استقبال

b) استغفار

c) تصور

d) استملاك

273

e) استقلال

Cevaplar: 1) a, 2) a, 3) a, 4) c, 5) c, 6) d, 7) c, 8) e, 9) b, 10) c

274

14. OKUMA 4: SULTAN ABDÜLMECİD’İN ÖLÜMÜ (AHMED

CEVDET PAŞA)

275


14.1. Metin


14.3. Tahlil

14.3.1. Kısa Özet


276


1) Abdülmecid ve Tanzimat’taki rolü hakkında araştırma yapınız.

2) Ahmed Cevdet Paşa ve Tarih’inin temel özellikleri üzerinde araştırma yapınız.

3) Cevdet Tarihi ve Cevdet Paşa’nın hatıralarını içeren Tezâkir’ini içerik ve üslup bakımından karşılaştırınız.

277



Metin Okuma Yeni dönemin padişahı olarak Abdülmecid’in yönetim tarzı hakkında bilgi edinmek

Tarihî metinler üzerinden Abdülmecid’in aldığı kararlar ve devlet

adamlarına karşı tavırları araştırarak

Transkripsiyon XIX. yüzyıl Türkçesinin temel özelliklerini kavrama

Belirli bir metni seçerek dil

ve gramer özelliği bulunan kelimeleri tanıyarak

Tahlil Diğre tarihçileri de etkileyen bir aydın olarak Cevdet Paşa’nın üslubunu öğrenmek

Tarih yazıcılığı kurallarına odaklanarak belirli tespitlere

ulaşarak

278

Anahtar Kavramlar

Tanzimat padişahı

Tanzimat sadrazamı

Tanzimat kurumları

Cevdet Tarihi

279

Giriş

Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin önceki haftalarında Osmanlı alfabesi ve ayırt edici özellikleri tanıtıldı. Türk Dili ile ilgili temel konulardan olarak günler, aylar, sayılar, isim ve fiile getirilen ekler, sıfat, zamir, zarf ve edatlar da Osmanlı Türkçesindeki kullanımları esas alınarak ele alındı. Ayrıca Osmanlı metinlerinde karşılaşılan Arapça kelime türleri işlendi. Bu bilgiler ışığında öğrenilenleri de metin üzerinde uygulamak amacıyla bu bölümde metin çalışması yapılacaktır.

Osmanlı siyaset ve ilim adamlarından olup özellikle tarihçiliği ile öne çıkmış olan Ahmed Cevdet Paşa’nın hatıralarını içeren ve Tezâkir olarak bilinen eserinden “Sultan Abdülmecid’in Ölümü” olarak başlıklandırılan kısım okunacaktır.

280

14. OKUMA 4: SULTAN ABDÜLMECİD’İN ÖLÜMÜ (AHMED CEVDET PAŞA)

14.1. Metin

AHMED CEVDET PAŞA (öl. 1895)

Eserin Adı: Tezâkir (Tezkire No: 17)



SULTAN ABDÜLMECİD’İN ÖLÜMÜ

Sultan Abdülmecid’in hastalığı, tedavisi için sürdürülen tıbbî gayretler, hastalığının önlenememesi ve ölümü.

Metnin Yer Aldığı Eserin Künyesi: Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir.

Açıklama:

Cavid Baysun tarafından 1960 yılında yayınlanan metne (Cevdet Paşa, Tezâkir, 13-20,

Ankara 19862, s. 136-140) dayanan Tarihî Eserlerden Seçilmiş Eski Metinler (Yayınlayan: Yeniçağ Tarihi Kürsüsü, İstanbul 19712, s. 49-

54) esas alınarak yeniden yazılmıştır.

281

يه آيا آلا”يد اضحى كلوب عبدالمجيد خان حضرتلرى ايسه پك ضعيف اولديغندن ع

ديو دوشونلمكده ايدى. فى الواقع “ ناصل بينه جك و معايده رسمى نه وجهله اجرا اولنه جق

روح جسم عالم ايكن كويا بر جسم بى جان كبى اندروندن چيقوب آلايه بندى. لكن آت اوستنده

حياتيه قالمامش ء پك كوج حال ايله طورييوردى. معايده يرنده دخى وجود همايونلرنده قوه

كورلدى. هركس متأثر و المناك اولدى. آلايده پك چوق كشيلرك آغلادقلرى كورلدى. اولديغى

بونلردن برى دخى صدر اعظم ايدى. ضعف پادشاهى معلوم اولديغندن معايده اربابى براز

تخفيف قلنمش يعنى ثانيه متمايزينندن آشاغيسى معايده رسمندن عفو اولنمش ايدى. موجود

راندى. بو جهتله معايده پك آز وقتده ختام بولدى. اولانلر دخى سرعتلى طاو

بعد المعايده خنكار طوپقپو سراينده بر مدت بايغين ياتدقدن صوكره قالقوب طولمه

باغچه ساحل سراى همايونلرينه كيتمش ايدى. اول كون ساعت اون صولرنده برادرى

راى قدر اوطورمشلر. ماجعبدالعزيز افندى يى جلب ايله ايكيسى برلكده بر اوطه ده بر ساعت

مكالمه نك تفاصيلى معلوممز دكلدر. فقط شو قدرجق تحقيق اولنه بيلدى كه خنكار برادرينه :

برادر، بندن آرتق خير يوق. بن معايده يه دخى آنجق وكلا وسائرلريله وداع ايچون كيتدم. ”

امانت ايتدم. ايشته هر شى سكا قالاجق. انشاالله تعالى موفق اولورسين. اولادلرمى سكا

ديو بيورمسى اوزرينه برادرى آغلامغه باشلامش و كندى دخى برابر “ ضرورت چكديرمه

آغلامش بعده بعض وصاياى لازمه ايفا بيورمش ايسه ده نه ديديكنى اوكرنه مدك. شو قدر

اولديغى ديمش“ وكلام بكا اخانت ايتدى. بكا سنكله قرنداشلغمى بيلديرمديلر:”كه بو صره ده

يدر. نهايت عبدالعزيز افندى حضرتلرينه فنالق كله رك آشورى دالغين اولديغى حالده مرو

چيقوب كندى دائره سنه كيدركن آز قالمش كه دوشه يازمش. بو حال كدر اشتمال ايله دائره

سنه ورودنده دخى والده سى اوغلنى مكدر كوروب تلاش ايله بايلمش و افندى حضرتلرى

ق فرداسى قان آلديرمشدر. برى طرفده عبدالمجيد خان حضرتلرى كدرندن نا مزاج اوله ر

سزك اولادكز وار. سزه بر شى اولمز و بورادن ”قادينلردن بعضيلرينه دخى وداع ايدوب :

ديو تسليت ويرمش و مراد افندى يى ايسته مش ايسه ده كيفسز اولديغندن “ چيقارلمازسكز

وداع صورتنده معايده ايتمش. كلوب كوريشه ممش. عبدالحميد افندى يى كوروب

282

بايراملرده خنكار حرم همايونه كيروب ده رسم معايده اجرا اولنه جغى وقت خزينه

دار اوسته طوربه ايله آلتون صاچوب قيزلر قاپشمق عادت اولديغندن بو دفعه دخى اول

يوسعادتك اجراسى ايچون ميدانه طوربه ايله آلتون كتورلمش ايسه ده جمله سى مكدر و مأ

صورتنده ايديلر. خنكار اول وقت عبدالعزيز افندينك والده سنى جلب ايله اوغلنه وصيت

ايتديكى كبى آكا دخى نصيحت ايدرك آلتون سرپمك رسمنك اجراسنى آكا حواله ايتمش ايسه

ده او دخى فنا حالده تلاش و بكا ايدرك بو رسمى اجرا ايده مديكندن جاريه لردن برينه آلتون

مش. لكن نه آلان وار نه قاپان وار. قادينلر كبى هپ جاريه لرى دخى يأس و حيرت صاچديرل

استيلا ايتمكله متحيرانه باقوب طورمشلر. الحاصل بو سنه سراى همايونجه مراسم عيد يرينه

بر بويوك ماتم ايدلمشدر.

الحجه نك اون دردنجى جمعه كونى ذات شاهانه سلاملغه چيقه مدى. فقط اون ذى

جى پازار كوننه قدر هر صباح كيينور و آقشام صويينور ايمش. اول كون ضعفى زياده آلتن

خسته هيئتنه ءاولديغندن كينميوب البسه شبانه ايله ياتمش قالمش. يعنى اول كون صحيحا

كيرمكى اختيار ايده بيلمشدر و اول كون صدر اعظم ايله سرعسكر و قپودان پاشالر مابين

ا دخى اجتماع ايله قونسولتو ايتديلر. بو كونه قدر خسته لق تشخيص همايونده بولنوب اطب

اولنه مامش ايدى. چونكه ذات شاهانه نك كندى طبيبى اولان قره تئودورى قسطنطيندن بشقه

بر طبيب معاينه ايتميوب او دخى شمدىيه قدر وقوع بولان معاينه لرده صدرده و آلاتده بر

دخى بويله سويلر ايدى. بو كون دخى اويله ديور ايمش. ديكر شى اولمديغنى بيان ايله، اطبايه

اطبا بوكون ايچرو كيروب ذات شاهانه يى معاينه ايتمشلر ايسه ده كركى كبى تفتيش و تحرئ

وجود ايده مدكلرندن آنلر دخى بر شى آكلايه مامشلر ايسه ده صدر سالم و آلات صغلام

و كله بيله جكنه بر معنى ويره مدكلرى جهتله اولديغى تقديرده بو درجه ضعف نه دن ايلر

قونسولتوده پريشان مذاكره لر جريان ايتمكده ايكن اطبادن بريسى اوراده بولنان سابق كريد

بويله قونسولتو اولماز. لايقيله كشف و معاينه ”واليسى حكيم اسمعيل پاشانك ياننه واروب:

ديو عرض“ تى تشخيص اولنمامق عيبدراولنمليدر. بو قدر خلقك پادشاهى اولان ذاتك عل

شكايت ايلمش. او دخى سرعسكر رضا پاشايه سويلمش اولمسى اوزرينه رضا پاشا ايچرو

كيروب ذات شاهانه يى قاندرمش و آلديغى مساعده اوزرينه اطبا طرفندن زوغرافوس نام

283

تورم ايله طبيب نزد همايونه واروب اصولى اوزره معاينه ايتدكده نه كورسون كه آق جكر

توبركول پيدا ايتمش و اوست طرفى بوتون بوتون بيتمش. بو حالى كوريجك كلوب بروكى

اوطه ده اوطوران اطبايه خبر ويرمش و لدى المذاكره ايش ايشدن كچمش اولديغى تعين

ايتمشدر.

خنكارك خسته لغى بو وجهله تشخيص اولندى. اما قسطنطين بو قدر شيئى آكلايه ماز

ى طبيب دكل ايدى. بونى آكلايه مامسى قيدسزلغندنمى ناشى ايدى. يوقسه دها كچن بر بياغ

ديه رك آلمقده اولديغى “ الحمد لله افندمز بو كون دوندن اييدر”سنه آكلادى ده آرا صره :

عطاياى كثيره و هداياى وفيره يى كندوسنه حصر ايله بشقه سنى حصه دار ايتميوب نهايت

و كويا هركسه سويله ديكى كبى مجرد حميه سزلكله و علاج ييمه مك سبب نا معلوم اوله رق

حسبيله وفات ايلمش صورتنى كوستره رك ايشه نتيجه ويرمك خولياسنه مى مبنى ايدى. ايشته

بوراسى تشخيص و تشريح اولنه مادى.

اول كون خنكار براز راحتلاشوب آقشام ييمك دخى ييمش ايسه ده متعاقبا اسهال كلوب

بويله زياده ضعف آراسنده ”و كه بر ايكى كون اول كندوسى باش مابينجى احمد بكه : حالب

م بنم سكا ديديك”ديو سويلمش ايدوكندن احمد بكى چاغيروب : “ اسهال كلورسه اوكى آلنماز

ديمش. فى الواقع كيجه ساعت يديده قى “ اولدى. اسهال كلدى. بونك آرتق چاره سى بولنماز

سته لق آغرلاشوب آرتق اوقومق و صلات و سلام كتورمك و جناب حقه كلمكه باشلامغله خ

انابه و توجه ايله دعا ايلمك كبى آخرته متعلق تدابير ايله مشغول اولمش و بش ساعت قدر بو

حال اضطراب اشتمال اوزره قالمشدر.

فرداسى صالى كونى ساعت اون ايكيده كندودن كچوب ساعت اوچه قدر حال

مشدر. ايركندن صدر اعظمه و سرعسكر و قپودان پاشالره خبر كوندرلمش احتضارده بولن

ايدوكندن كلوب ذات شاهانه يى حال احتضارده بولمشلر. ساعت اوچده روح پرفتوحى اعلاى

عليينه روان اولدى. اول كون سرعسكر رضا پاشا ايركندن سراى همايونه كلوب صدر اعظم

يه آلنمامسنى لازم كلنلره تنبيه ايلمش ايسه ده بر ايكى كلدكده بر تقريبله آووديله رق ايچرو

كون اول صدر اعظم طرفندن سرعسكر و قپودان پاشالر دخى حاضر اولديغى حالده سراى

284

دينلمش ايدوكندن رضا پاشانك “ سن باق”همايون اطرافنك قمانده سى نامق پاشايه حواله ايله

ن همايونه كلديكى كبى ايچرويه كيرمش بو تنبيهى نافذ اولميوب صدر اعظم طرفندن مابي

ايدى. قپودان پاشا ايسه كمسه نك سوزينى ديكله مز ايدى. بناء عليه خنكار بروجه بالا حال

احتضارده ايكن اوچى دخى ايچروده برلشمش ايديلر. رضا پاشانك صدر اعظمى اول وجهله

ه فرصت آرامق غرضن طيشاريده براقمق ايسته مسى مراد افندى يى تخته اجلاس ايچون بر

حمل اولنديسه ده رضا پاشا بونك قابل اجرا اولمديغنى بيلميه جك قدر بىشعور دكلدى. فقط

“ بيورك افندم”خنكارك وفاتى عقبنده هركسدن اول عبدالعزيز افندى دائره سنه واروب ده

ن ديه رك حقنده مروى اولان مراد افندى طرفدارلغى لكه سنى امحا و بلكه مابين همايو

مشيرلكنى سرعسكرلكه الحاق ايتديرمك كبى عرض خلوص واديسنده بر مطالعه يه مبنى

اولمق كرك ايدى.

هر نه حال ايسه خنكارك وفاتى عقبنده صدر اعظم و سرعسكر و قپودان پاشالر جنازه

اوطه سنك قپوسنده حسيب پاشايى براقوب اوچى برلكده اولدقلرى حالده عبدالعزيز افندى

دائره سنه كيتدكلرنده قپو مسدود اولمغله قپويى چالمشلر. محمد على پاشا كمال حضرتلرينك

ديه رك بر كوسترش ايتمش و صانكه آمان فرصت فوت اولماسون “ قپويى قيريكز”تلاش ايله

ر صد”يوللو بر طور و حركت كوسترمش و افندى حضرتلرينك جلوسندن صوكره آكا :

ديديكى صوكره دن “ نه كيده جكلر ايدي. بن چويردماعظم ايله سرعسكر، مراد افندى طرف

تحقيق اولنمشدر. حالبو كه قپو آچلدقده افندى حضرتلرى نردبان باشنده و صاقو صرتنده

افندم باشكز صاغ اولسون. برادريكز وفات ايتدى. تخت و ”حاضر بولنمغله صدر اعظم:

“ تدىيتديمى. نه وقت وفات ايواه برادر وفات ا”دييجك: “ سلطنت تشريفكزه منتظردر، بيورك

ديو آغلامغه باشلايوب نطقه مجالى قالمامش. همان صدر اعظم صو كتوردوب ايچورمكله

براز آچلمش و مبتديلكى حسبيله نه ياپلمق لازم كله جكنى سؤاله باشلامش بونك اوزرينه آنلر

خته اجلاسى همايونه كتورر ايكن غالبا والده سى مراد افندينك ت ءدخى آنى آلوب دائره

آمان ”حوادثندن طولايى حاصل اولان شبهه يى هنوز ازاله ايده مه مش اولمق كركدر كه :

كبى سوزلر سويله مش و خيلى اظهار تلاش ايلمشدر. آنلر ايسه “ اوغلمى آلمايكز. بكا براقكز

همايونه كلوب برابر توقف ايتمشلر و قايقلر حاضر ءهمان افندى حضرتلرينى آلوب و دائره

285

اوليجق آنكله برلكده صندال همايونه سوار اوله رق طوپقپو سراينه كيتمشلر و اركان دولتك

ورودينه انتظار ايله افندى حضرتلرينى بر اوطه ده اوطورتمشلر. والده حضرتلرى طيانه

ميوب كيرودن طوپقپو سراينه كله رك اول اوطه يه كيروب نور ديده سنى كندى كوزيله

ئنان ايلمشدر.كوره رك تحصيل اطم

اول كون بزلر دخى بر معتاد ساعت درت بچقده اميركوندن قالقان وكلا واپورينه

راكبا استانبوله اينركن سراى همايون اوكنده قره غول صنداللرينك كورلمسى موجب تفكر

اولوب عالى پاشانك رنك رويى آتدى. دها آشاغى اينلدكده اوزاقدن طوپقپو سرايى ساحلنده

يقلرينك سچلمسى و براز دها كيدلدكده عسكر ديزلمش اولديغنك كورلمسى بزه سلطنت قا

حقيقت حالى آكلاتدى. بونك اوزرينه جمله يى حيرت استيلا ايتدى. يالى كوشكنه ياناشلدقده

تشريفاتجيلر طرفندن قبه آلتنه كيديله جكى خبر ويريلدى. همان قبه آلتنه واريلدى. معايده لرده

ب السعاده پيشكاهنده تخت همايون قورولدى. ساعت آلتى يى بش آلتى دقيقه اولديغى كبى با

كچه رك عبدالعزيز افندى حضرتلرى جالس تخت عالى بخت عثمانى اولدى. پاشالردن

يعت عاديه ايله بيعت ايتدى. رسم ب ءبعضيلرنده اونيفورمه بولنوب سائرلرى بر معتاد البسه

بيتدى.

286


ABDÜLMECİD’İN ÖLÜMÜ

ʻÎd-i adhâ gelip Abdülmecîd Hân hazretleri ise pek zaʻîf olduğundan “aya alaya nasıl binecek ve muâyede resmi ne vechile icrâ olunacak” deyü düşünülmekde idi. Fi’l-vâkıʻ rûh-ı cism-i âlem iken gûyâ bir cism-i bî-cân gibi Enderûn’dan çıkıp alaya bindi. Lâkin at üstünde pek güc hâl ile duruyordu. Muâyede yerinde dahi vücûd-ı humâyûnlarında kuvve-i hayâtiyye kalmamış olduğu görüldü. Herkes müteessir ü elem-nâk oldu. Alayda pek çok kişilerin ağladıkları görüldü. Bunlardan biri dahi sadr-ı aʻzam idi. Zaʻf-ı pâdişâhî maʻlûm olduğundan muâyede erbâbı biraz tahfîf kılınmış yaʻnî sâniye mütemâyizîninden aşağısı muâyede resminden afv olunmuş idi. Mevcûd olanlar dahi sürʻatli davrandı. Bu cihetle muâyede pek az vakitde hitâm buldu.

Baʻde’l-muâyede hünkâr Topkapı Sarâyı’nda bir müddet baygın yatdıkdan sonra kalkıp Dolmabahçe Sâhil Sarây-ı humâyûnlarına gitmiş idi. Ol gün sâat on sularında biraderi Abdülazîz Efendi’yi celb ile ikisi birlikde bir odada bir sâat kadar oturmuşlar. Mâ-cerâ-yı mükâlemenin tefâsîli maʻlûmumuz değildir. Fakat şu kadarcık tahkīk olunabildi ki hünkâr biraderine: “Birader, benden artık hayır yok. Ben muâyedeye dahi ancak vükelâ ve sâirleri ile vedâʻ için gitdim. İşte her şey sana kalacak. İnşâallâhü teâlâ muvaffak olursun. Evlâdlarımı sana emânet etdim. Zarûret çekdirme” diye buyurması üzerine biraderi ağlamağa başlamış ve kendi dahi beraber ağlamış, baʻdehû baʻzı vesâyâ-yı lâzime îfâ buyurmuş ise de ne dediğini öğrenemedik. Şu kadar ki bu sırada: “Vükelâm bana ihânet etdi. Bana seninle karındaşlığımı bildirmediler” demiş olduğu mervîdir. Nihâyet Abdülazîz Efendi hazretlerine fenâlık gelerek aşırı dalgın olduğu halde çıkıp kendi dâiresine giderken az kalmış ki düşeyazmış. Bu hâl-i keder-iştimâl ile dâiresine vürûdunda dahi vâlidesi oğlunu mükedder görüp telâş ile bayılmış ve efendi hazretleri kederinden nâ-mizâc olarak ferdâsı kan aldırmışdır. Beri tarafda Abdülmecîd Hân hazretleri kadınlardan baʻzılarına dahi vedâʻ edip: “Sizin evlâdınız var size bir şey olmaz ve buradan çıkarılmazsınız” diye tesliyet vermiş ve Murad Efendi’yi istemiş ise de keyifsiz olduğundan gelip görüşememiş. Abdülhamîd Efendi’yi görüp vedâʻ sûretinde muâyede etmiş.

Bayramlarda hünkâr harem-i humâyûna girip de resm-i muâyede icrâ olunacağı vakit hazînedâr usta torba ile altın saçıp kızlar kapışmak âdet olduğundan bu defʻa dahi ol âdetin icrâsı için meydana torba ile altın getirilmiş ise de cümlesi mükedder ü meʼyûs sûretinde idiler. Hünkâr ol vakt Abdülazîz Efendi’nin vâlidesini celb ile oğluna vasiyyet etdiği gibi ana dahi

nasîhat ederek altın serpmek resminin icrâsını ana havâle etmiş ise de o dahi fenâ hâlde telâş u bükâ ederek bu resmi icrâ edemediğinden câriyelerden birine altın saçdırılmış. Lâkin ne alan var ne kapan var. Kadınlar gibi hep câriyeleri dahi yeʼs ü hayret istîlâ etmekle mütehayyirâne bakıp durmuşlar. El-hâsıl bu sene Sarây-ı humâyûnca merâsim-i ʻîd yerine bir büyük mâtem edilmişdir.

Zilhicce’nin on dördüncü Cumʻa günü zât-ı şâhâne selâmlığa çıkamadı. Fakat on altıncı Pazar gününe kadar her sabah giyinir ve akşam soyunur imiş. Ol gün zaʻfı ziyâde olduğundan giyin[e]meyip elbise-i şebâne ile yatmış kalmış. Yaʻnî ol gün sahîhan hasta heyʼetine girmeyi

287

ihtiyâr edebilmişdir ve ol gün sadr-ı aʻzam ile serasker ve kapudan paşalar mâ-beyn-i

humâyûnda bulunup etıbbâ dahi ictimâʻ ile konsülto etdiler. Bugüne kadar hastalık teşhîs olunamamış idi. Çünkü zât-ı şâhânenin kendi tabîbi olan Kara Teodori Kostantin’den başka bir tabîb muâyene etmeyip o dahi şimdiye kadar vukūʻ bulan muâyenelerde sadrda ve âlâtda bir şey olmadığını beyân ile, etıbbâya dahi böyle söyler idi. Bugün dahi öyle diyor imiş. Diğer etıbbâ bugün içeri girip zât-ı şâhâneyi muâyene etmişler ise de gereği gibi teftîş ü taharrî-i vücûd edemediklerinden anlar dahi bir şey anlayamamışlar ise de sadr sâlim ve âlât sağlam olduğu takdîrde bu derece zaʻf[ın] neden ileri gelebileceğine bir maʻnâ veremedikeri cihetle konsültoda perîşân müzâkereler cereyân etmekde iken etıbbâdan birisi orada bulunan sâbık Girid Vâlîsi Hekim İsmail Paşa’nın yanına varıp: “Böyle konsülto olmaz, lâyıkıyla keşf ü muâyene olunmalıdır. Bu kadar halkın pâdişâhı olan zâtın ʻilleti teşhîs olunmamak ayıbdır” diye arz-ı şikâyet eylemiş. O[nun] dahi Serasker Rıza Paşa’ya söylemiş olması üzerine Rıza Paşa içeri girip zât-ı şâhâneyi kandırmış ve aldığı müsâade üzerine etıbbâ tarafından Zoğrafos nâm tabîb nezd-i humâyûna varıp usûlü üzere muâyene etdikde ne görsün ki akciğer teverrüm ile tüberkül peydâ etmiş ve üst tarafı bütün bütün bitmiş. Bu hâli göricek gelip beriki odada oturan etıbbâya haber vermiş ve lede’l-müzâkere iş işden geçmiş olduğu teayyün etmişdir.

Hünkârın hastalığı bu vechile teşhîs olundu. Ammâ Kostantin bu kadar şeyʼi anlayamaz bir bayağı tabîb değil idi. Bunu anlayamaması kayıdsızlığından mı nâşî idi. Yoksa daha geçen sene anladı da ara sıra: “El-hamdü li’llâh efendimiz bugün dünden iyidir” diyerek almakda olduğu atâyâ-yı kesîre ve hedâyâ-yı vefîreyi kendisine hasr ile başkasını hisse-dâr etmeyip nihâyet sebeb-i nâ-maʻlûm olarak ve gûyâ herkese söylediği gibi mücerred himyesizlikle ve ʻilâc yememek hasebiyle vefât eylemiş sûretini göstererek işe netîce vermek hulyâsına mı mebnî idi. İşte burası teşhîs u teşrîh olunamadı.

Ol gün hünkâr biraz râhatlaşıp akşam yemek dahi yemiş ise de müteâkıben ishâl gelip hâlbu ki bir iki gün evvel kendisi baş-mâbeyinci Ahmed Bey’e: “Böyle ziyâde zaʻf arasında ishâl gelirse önü alınmaz” diye söylemiş idiğinden Ahmed Bey’i çağırıp: “Benim sana dediğim oldu. İshâl geldi. Bunun artık çâresi bulunmaz” demiş. Fi’l-vâkıʻ gece sâat yedide kay gelmeye başlamağla hastalık ağırlaşıp artık okumak ve salât ü selâm getirmek ve Cenâb-ı Hakk’a inâbe vü teveccüh ile duâ eylemek gibi âhirete müteallik tedâbîr ile meşgūl olmuş ve beş sâat kadar bu hâl-i ıztırâb-iştimâl üzre kalmışdır.

Ferdâsı Salı günü sâat on ikide kendiden geçip sâat üçe kadar hâl-i ihtizârda bulunmuşdur. Erkenden sadr-ı aʻzama ve serasker ve kapudan paşalara haber gönderilmiş idiğinden gelip zât-ı şâhâneyi hâl-i ihtzârda bulmuşlar. Sâat üçde rûh-ı pür-fütûhu aʻlâ-yı ʻilliyyîne revân oldu. Ol gün Serasker Rıza Paşa Sarây-ı humâyûna gelip sadr-ı aʻzam geldikde bir takrîble avudularak içeriye alınmamasını lâzım gelenlere tenbîh eylemiş ise de bir iki gün evvel sadr-ı aʻzam tarafından serasker ve kapudan paşalar dahi hâzır olduğu hâlde Sarây-ı humâyûn etrâfının kumandası Nâmık Paşa’ya havâle ile “sen bak” denilmiş idiğinden Rıza Paşa’nın bu tenbîhi nâfiz olmayıp sadr-ı aʻzam tarafından mâ-beyn-i humâyûna geldiği gibi içeriye girmiş idi. Kapudan Paşa ise kimsenin sözünü dinlemez idi. Binâen-aleyh hünkâr ber-vech-i bâlâ hâl-i ihtizârda iken üçü dahi içeride birleşmiş idiler. Rıza Paşa’nın sadr-ı aʻzamı ol vechile dışarıda bırakmak istemesi Murad Efendi’yi tahta iclâs için bir fırsat aramak garazına

288

haml olunduysa da Rıza Paşa bunun kābil-i icrâ olmadığını bilmeyecek kadar bî-şuʻûr değildi. Fakat hünkârın vefâtı akabinde herkesden evvel Abdülazîz Efendi dâiresine varıp da “buyurun efendim” diyerek hakkında mervî olan Murad Efendi taraf-dârlığı lekesini imhâ ve belki mâ-

beyn-i humâyûn müşîrliğini seraskerliğe ilhâk etdirmek gibi arz-ı hulûs vâdîsinde bir mutâlaʻaya mebnî olmak gerek idi.

Her ne hâl ise hünkârın vefâtı akabinde sadr-ı aʻzam ve serasker ve kapudan paşalar cenâze odasının kapısında Hasîb Paşa’yı bırakıp üçü birlikde oldukları hâlde Abdülazîz Efendi hazretlerinin dâiresine gitdiklerinde kapı mesdûd olmağla kapıyı çalmışlar. Mehmed Ali Paşa kemâl-i telâş ile “kapıyı kırınız” diyerek bir gösteriş etmiş ve sanki aman fırsat fevt olmasın yollu bir tavr u hareket göstermiş ve Efendi hazretlerinin cülûsundan sonra ona: “Sadr-ı aʻzam ve serasker Murad Efendi tarafına gidecekler idi. Ben çevirdim” dediği sonradan tahkīk olunmuşdur. Hâlbu ki kapı açıldıkda Efendi hazretleri nerdibân başında ve sako sırtında hâzır bulunmağla sadr-ı aʻzam: “Efendim başınız sağ olsun. Biraderiniz vefât etdi. Taht u saltanat teşrîfinize muntazırdır, buyurun” deyicek: “Vâh birader vefât etdi mi. Ne vakit vefât etdi” diye ağlamağa başlayıp nutka mecâli kalmamış. Hemen sadr-ı aʻzam su getirdip içirmekle biraz açılmış ve mübtedîliği hasebiyle ne yapılmak lâzım geleceğini suâle başlamış bunun üzerine anlar dahi anı alıp dâire-i humâyûna getirir iken gālibâ vâlidesi Murad Efendi’nin tahta iclâsı havâdisinden dolayı hâsıl olan şübheyi henüz izâle edememiş olmak gerekdir ki: “Aman oğlumu almayınız. Bana bırakınız” gibi sözler söylemiş ve hayli izhâr-ı telâş eylemişdir. Onlar ise hemen Efendi hazretlerini alıp ve dâire-i humâyûna gelip beraber tevakkuf etmişler ve kayıklar hâzır olıcak anunla birlikde sandal-ı humâyûna süvâr olarak Topkapı Sarâyı’na gitmişler ve erkân-ı devletin vürûduna intizâr ile Efendi hazretlerini bir odada oturtmuşlar. Vâlide hazretleri dayanamayıp geriden Topkapı Sarâyı’na gelerek ol odaya girip nûr-ı dîdesini kendi gözüyle görerek tahsîl-i itmiʼnân eylemişdir.

Ol gün bizler dahi ber-muʻtâd sâat dört buçukda Emirgân’dan kalkan vükelâ vapuruna râkiben İstanbul’a inerken Sarây-ı humâyûn önünde karakol sandallarının görülmesi mûcib-i

tefekkür olup Âlî Paşa’nın reng-i rûyu atdı. Daha aşağı inildikde uzakdan Topkapı Sarâyı sâhilinde saltanat kayıklarının seçilmesi ve biraz daha gidildikde asker[lerin] dizilmiş olduğunun görülmesi bize hakīkat-i hâli anlatdı. Bunun üzerine cümleyi hayret istîlâ etdi. Yalı Köşkü’ne yanaşıldıkda teşrîfâtcılar tarafından Kubbealtı’na gidileceği haber verildi. Hemen Kubbealtı’na varıldı. Muâyedelerde olduğu gibi Bâbüssaâde pîş-gâhında taht-ı humâyûn kuruldu. Sâat altıyı beş altı dakīka geçerek Abdülazîz Efendi hazretleri câlis-i taht-ı âlî-baht-ı Osmânî oldu. Paşalardan baʻzılarında üniforma bulunup sâirleri ber-muʻtâd elbise-i âdiye ile bîʻat etdi. Resm-i bîʻat bitdi.

14.3. Tahlil

14.3.1. Kısa Özet

Ahmed Cevdet Paşa’nın kendi hatıralarına yer verdiği Tezâkir’inde bulunan bu metinde kısaca şu hususlara temas edilmiştir:

289

Sultan Abdülmecid’in ağırlaşan hastalığı sebebiyle Kurban Bayramı törenlerine nasıl katılacağı merak konusu idi. Herkesin üzgün olduğu bir ortamda padişah Topkapı Sarayı’na gelince, törenin kısa sürede bitmesi için protokol listesi kısaltıldı. Bayramlaşma töreninden sonra padişah son anlarının yaklaştığını düşünerek, Dolmabahçe sarayına gittiğinde kardeşi Abdülaziz’i çağırtıp ona gerekli öğütleri verdi ve çocuklarına dokunmamasını istedi. Daha sonra çocuğu olan hanımlarına da bu sayede kendisinden sonra saraydan çıkartılmayacaklarını söyleyerek onları teselli etti. Oğlu Murad Efendi’nin rahatsızlığı nedeniyle gelememesi üzerine Hamid Efendi ile bayramlaştı.

Bayram günlerinin alışılagelmiş törenlerinden birisi olarak Harem’de altın saçtırılarak cariyelerin bunu kapması adeti bu sırada da yerine getirilmek istenmiş ise de, padişahın rahatsızlığı nedeniyle bu tören eski canlılığıyla yapılamamıştır.

14 Zilhicce tarihinde artık padişah selamlığa çıkamadı ve on altısında ise günlük kıyafetini dahi giyemeyerek gece elbisesi ile yatağında yatmak zorunda kaldı. Doktorlar padişahın bu derecede rahatsızlığını özel doktoru Kara Teodori Kostantin’in anlayamamasına şaşırdılar. Daha geniş bir doktor heyeti ile padişah muayene edilince verem olduğu, hatta rahatsızlığının tüberküloz seviyesine ulaştığı anlaşıldı.

Padişah geçici bir rahatlık hissetmiş ise de ishal gelmesi üzerine bir daha iyileşememiş ve Salı günü gece saat üç sıralarında vefat etmiştir. Ertesi gün Topkapı Sarayı’nda gerçekleştirilen cülus töreni ile Abdülaziz yeni Osmanlı padişahı olarak tahta geçmiştir.



ʻÎd-i adhâ Kurban bayramı Muâyede resmi Bayramlaşma töreni

Aya Acaba Alaya binmek Törene katılmak

Zaʻf Hastalık Zaʻîf Hasta

Fi’l-vâkıʻ Gerçekten Rûh-ı cism-i

âlem Dünyaya can veren

Cism-i bî-cân Cansız beden Kuvve-i

hayâtiyye Canlılık belirtisi

Mütessir ü elem-

nâk Üzgün, elemli Tahfîf Hafifletmek, kısaltmak

290

Baʻde’l-muâyede Bayramlaşmadan sonra Mâ-cerâ-yı

mükâleme Konuşmanın akışı

Tefâsîl Ayrıntılar Vükelâ Yüksek devlet

adamları

Vesâyâ-yı lâzime Gerekli öğütler Îfâ Yerine getirme

Mervî Anlatılan, rivayet

edilen Keder-iştimâl Üzüntüyle dolu

Ferdâ Ertesi Nâ-mizâc Keyifsiz, rahatsız

Mükedder Üzgün, kederli Meʼyûs Üzgün, kederli

Bükâ Ağlamak Elbise-i şebâne Gece elbisesi, gecelik

Zât-ı şâhâne Padişah Mâ-beyn

Sarayda vükelâ ve

diğer devlet

görevlilerinin

başvuracakları daire

Yeʼs ü hayret Üzüntü ve şaşkınlık Etıbbâ Doktorlar, tabibler

İctimâʻ Toplanma Konsülto Doktorlar heyeti

Sadr Göğüs Âlât Organlar, âletler

Taharrî-i vücûd

Bedende rahatsızlık

araştırması, sağlık

taraması

ʻİllet Rahatsızlık, hastalık

nedeni

Teverrüm Verem olma Lede’l-

müzâkere Müzakere sırasında

Nâşî Kaynaklanan Himye Beslenme

Atâyâ-yı kesîre Çok fazla bağış ve

ihsan

Hedâyâ-yı

vefîre Bol bağış ve hediye

Teşrîh Açıklanmak Kay Kusma

291

İnâbe Vekil tayin etme Tedâbîr Önlemler, tedbirler

Müteallik İlgili Iztırâb-iştimâl Çok ızdıraplı

Hâl-i ihtizâr Hazırlanma durumu,

hali Aʻlâ-yı ʻilliyyîn Cennetin en güzel yeri

Rûh-ı pür-fütûh Güzelliklere açık ruh Bir takrîble Bir şekilde

Nâfiz Etkili Ber-vech-i bâlâ Yukarıdaki gibi

İclâs Tahta çıkartmak Haml Yorulma, sayılma

Kābil-i icrâ Uygulanabilir Bî-şuʻûr Bilinçsiz, şuursuz

İlhâk Katmak, birleştirmek Arz-ı hulûs Samimiyet bildirme

Mütâlaa Değerlendirme Mesdûd Kapalı, kilitli

Fevt olma Yok olma Cülûs Tahta çıkma

Sako Palto Muntazır Bekleyen

Mecâl Güç, kuvvet Mübtedî Acemi

İzâle Ortadan kaldırma İzhâr-ı telâş Telaş gösterme

Tevakkuf Durma, bekleme Vürûd Gelme, varma

İntizâr Bekleme Nûr-ı dîde Göz nuru

Tahsîl-i itmiʼnân Kanâat getirme Ber-muʻtâd Alışılageldiği şekilde

Râkiben Binmiş olarak Mûcib-i

tefekkür Düşünmeyi gerektiren

Reng-i rû Yüz rengi Hakīkat-i hâl Gerçek durum

Pîş-gâh Ön Câlis-i taht Tahta oturmak

Âlî-baht Bahtı yüce Elbise-i âdiye Günlük kıyafet

292



Tefâsîl Tafsîl Vükelâ Vekîl

Evlâd Veled Vesâyâ Vasıyyet

Etıbbâ Tabîb Atâyâ Atıyye

Tedâbîr Tedbîr Hedâyâ Hediyye

Arapça Mezîd Masdarlar ve Vezinleri

Masdar Vezin Masdar Vezin

Muâyede Mufâale Tahfîf Tefʻîl

Mükâleme Mufâale Tahkīk Tefʻîl

Îfâ İfʻâl İştimâl İftiʻâl

Tesliyet Tefʻîl İcrâ İfʻâl

İstîlâ İstifʻâl İhtiyâr İftiʻâl

İctimâʻ İftiʻâl Teşhîs Tefʻîl

Teharrî Tefeʻʻül Teftîş Tefʻîl

Müzâkere Mufâale Takdîr Tefʻîl

Müsâade Mufâale Teverrüm Tefeʻʻül

Teşrîh Tefʻîl Teayyün Tefeʻʻül

İshâl İfʻâl İnâbe İfʻâl

Teveccüh Tefeʻʻül Iztırâb İftiʻâl

Takrîb Tefʻîl İhtizâr İftiʻâl

Tenbîh Tefʻîl İlhâk İfʻâl

İclâs İfʻâl İmhâ İfʻâl

Mutâlaa Mufâale İzâle İfʻâl

293

İzhâr İfʻâl Tevakkuf Tefeʻʻül

Tefekkür Tefeʻʻül Teşrîf Tefʻîl

294

Uygulamalar

1) Cevdet Tarihi üzerinde incelemeler yaparak Tanzimat kurumları hakkında bilgi toplayınız.

2) Yeniçerilerden sonra ordunun gelişimini bu dönemin kaynaklarını kullanarak izleyiniz.

3) Herhangi bir sayfayı esas alarak oradaki mezid masdarları bulup temel masdarlarına ulaşmaya çalışınız.

295

Uygulama Soruları

1) Ahmed Cevdet Paşa’nın tarihi eserleri hakkında bilgi veriniz.

2) Ahmed Cevdet Paşa’nın tarihçiliği ve Tezâkir adlı eserinin önemini belirtiniz.

3) Abdülmecid ve Abdülaziz’in saltanatın intikali konusundaki tutum ve davranışları hakkında bilgi veriniz.

4) Verilen metne göre harem yaşamı hakkında bilgi veriniz.

5) Verilen metne göre padişahın özel doktorları ve yaptıkları hizmetleri açıklayınız.

296

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özet

Osmanlı Türkçesine Giriş dersinin on dördüncü haftasında önceki haftalarda öğrenilen konular metin üzerinde işlendi. Ele alınan “Sultan Abdümecid’in Ölümü” metninin kısa özeti verildi; sonraki metin çalışmaları için de örnek olmak üzere basit transkripsiyonu yapıldı; metne hâkimiyeti sağlamak amacıyla özellik arz eden kelimeler çıkarılıp anlamları yazıldı; tamlama ve terimler gösterildi.

297

Bölüm Soruları

1) Tezâkir hangi Osmanlı tarihçisinin hatıra ve izlenimlerini içeren eserdir?

a) Râşid

b) Abdurrahman Şeref

c) Naîmâ

d) Ahmed Lütfü

e) Ahmed Cevdet Paşa

2) Aşağıdaki hangi Osmanlı padişahı Sultan Abdülmecid’in kardeşidir?

a) Sultan Abdülaziz

b) II. Mahmud

c) II. Abdülhamid

d) V. Murad

e) Sultan Reşad

3) “Bayramlaşma Töreni” ve Dolmabahçe Sarayı’nda uygulanışı hakkında bilgi toplayınız.

4) “Kurban Bayramı” anlamına gelen deyim aşağıdakilerden hangisidir?

a) ʻÎd-i Fıtr

b) ʻÎd-i adhâ

c) Merasim-i ʻîd

d) Cülûs resmi

e) Ramazan-ı şerîf

298

5) “İhtizâr” masdarının vezni aşağıdakilerden hangisidir?

a) İstifʻâl

b) İfʻâl

c) İftiʻâl

d) İnfiʻâl

e) İfʼilâl

6) Tevakkuf masdarının vezni aşağıdakilerden hangisidir?

a) Tefâʼül

b) İstifʻâl

c) Tefeʻʻül

d) Tefʼîl

e) Mufâʻale

7) Hedâyâ-yı vefîre ne anlama gelmektedir?

a) Gerekli öğütler

b) Bol bağış ve hediyeler

c) Hediyeleşme

d) Hidayete erme

e) Hiddetlenme

8) “İctimâʻ” ne anlama gelmektedir?

a) Topluluk

b) Toplanma

c) Mecmûʻa

d) Câmiʻ

e) Cemʻiyyet

299

9) “Etıbbâ” kelimesinin tekili aşağıdakilerden hangisidir?

a) Tabîb

b) Tabâbet

c) Tıbb

d) Tâbiʻ

e) Tedâvî

10) “Tefâsîl” kelimesinin tekili aşağıdakilerden hangisidir?

a) Mufassal

b) Tafsîl

c) Fâsıla

d) Mafsal

e) Fasıl

Cevaplar: 1) e, 2) a, 4) b, 5) c, 6) c, 7) b, 8) b, 9) a, 10) b

300

KAYNAKLAR

AK, Mahmut - Fahameddin BAŞAR, Osmanlı Türkçesi: Gramer, Tarihî Metinler, Belgeler, İstanbul 20114.

ELKER, Selahaddin, Divan Rakamları, Ankara 1953.

GÜNDAY, Dündar, Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı, Özellikleri ve Divan Rakamları, Ankara 1974.

KÜTÜKOĞLU, Mübahat, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul 1994.

TİMURTAŞ, Faruk K., Osmanlı Türkçesi Grameri, Eski Yazı ve İmlâ - Arapça - Farsça - Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul 1979.

YAZIR, Mahmud, Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, neşre haz. U. Derman, II, Ankara 1974.

osmanli tÜrkÇesİne gİrİŞ - İstanbul...

Documents