osmanlı türkçesine giriş

7/30/2019 Osmanl Trkesine Giri

1/637

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1976

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1053

OSMANLI TRKESNE GRfi

Yazar

Prof.Dr. Mertol TULUM

Editr

Prof.Dr. Abdlkadir GRER

ANADOLU NVERSTES


2/637

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2009 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsYrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. F. fiennur Arslan

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Osmanl Trkesine Girifl

ISBN978-975-06-0665-6

4. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 13.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Aralk 2011


3/637

indekiler

Sunufl ............................................................................................................ xi

Osmanl Trkesi Alfabesi...................................................... 2OSMANLI TRKES..................................................................................... 3

Halk Dili......................................................................................................... 4

Edebiyat Dili .................................................................................................. 6

YAZI VE YAZIM ............................................................................................ 7

OSMANLI TRKES ALFABES................................................................... 8

Bitiflen ve Bitiflmeyen Harfler....................................................................... 9

Harflerde fiekilce Benzerlikler...................................................................... 10

Harflerin Bitiflme Biimleri ........................................................................... 10

El Yazsnda Bitiflmeyle lgili zel Durumlar .............................................. 12

Osmanl Alfabesi flaretlerinin Latin Alfabesindeki Karfllklar................... 14Yardmc flaretler .......................................................................................... 17

Trkenin nl ve nsz Seslerinin Yazlfllar .......................................... 18

nllerin Yazlfl ..................................................................................... 18

nszlerin Yazlfl................................................................................... 23

Osmanl Alfabesi zerine Ksa Deerlendirme........................................... 25

YAZI TRLER ............................................................................................... 26

zet................................................................................................................ 29

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 31

Okuma Paras .............................................................................................. 34

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 35

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 36Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 37

Alfabe flaretlerinin Ses Deerleri.......................................... 38GRfi .............................................................................................................. 39

TRKENN NL SESLER......................................................................... 39

Niteliklerine Gre nller ........................................................................... 40

nllerde Nicelik ......................................................................................... 40

ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NLLER .................. 41

Arapann nlleri ve Yazlfllar .................................................................. 41

1. a nls ve Yazlfl ............................................................................ 42

2. i nls ve Yazlfl............................................................................. 473. u nls ve Yazlfl............................................................................ 49

Farsann nlleri ve Yazlfllar................................................................... 51

1. a nls ve Yazlfl ............................................................................ 52

2. i nls ve Yazlfl............................................................................. 54

3. u nls ve Yazlfl............................................................................ 56

Osmanl Trkesinin nlleri zerine Deerlendirme .............................. 57

TRKENN NSZ SESLER ...................................................................... 61

Niteliklerine Gre nszler.......................................................................... 61

ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NSZLER ................ 62

Arapaya zg nszler ve Ses Deerleri.................................................. 63

Farsaya zg nszler ve Ses Deerleri................................................... 67

iii

1. NTE

2. NTE


4/637

Osmanl Trkesinin nszleri zerine Deerlendirme ............................ 69

zet................................................................................................................ 73




Yazm ........................................................................................ 80GRfi .............................................................................................................. 81

OSMANLI TRKES YAZIMININ BAfiLICA ZELLKLER ........................ 82

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAZIMINDA YAPILAN

DEfiKLKLER............................................................................................. 82

TRKE KELME KKLER VE EKLERNDE NLLER VE NSZLERN

YAZILIfiI......................................................................................................... 87

nller ........................................................................................................... 88

I. Tek nsz Sesten baret Ekler....................................................... 90II. Tek nl Sesten baret Ekler ......................................................... 93

III. Bafl nsz, Ak Tek Hece Yapsndaki Ekler ............................. 94

IV. Bafl ve Sonu nl, ki ve Heceli Ekler................................... 98

V. Bafl nsz, Sonu nl ki Heceli Ekler........................................ 99

VI. Bafl nl, Sonu nsz Tek Heceli Ekler...................................... 101

VII. Bafl nl, Sonu nsz ki Heceli Ekler........................................ 104

VIII. Bafl ve Sonu nsz Tek Heceli Ekler........................................... 107

IX. Bafl nsz, Sonu nsz ki ve Heceli Ekler .......................... 114

nszler......................................................................................................... 116

Yazmn Geliflme Srecinde Grlen Deiflmeler ................................. 120

zet................................................................................................................ 121Kendimizi Snayalm...................................................................................... 123


Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 127

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 128

eviriyaz .................................................................................. 130GRfi .............................................................................................................. 131

EVRYAZI NEDR?...................................................................................... 131

Dil, Sesler ve Yaz......................................................................................... 132

Dilde Deiflim Karflsnda Yaz ..................................................................... 132

Alfabe ile Ses Sisteminin liflkisi ................................................................... 133

Ses Sistemini Belirlemenin Kaynaklar ......................................................... 134

EVRYAZI ALFABES ................................................................................. 136

eviriyazl Metinler....................................................................................... 138

KULLANACAIMIZ EVRYAZI SSTEM VE ALFABES ........................... 144

eviriyaz Sistemimiz..................................................................................... 144

eviriyaz Alfabemiz...................................................................................... 148

EfiTL EVRYAZI ALFABELER............................................................... 153

Bu Alfabenin Uyguland Bir Metin rnei ............................................... 156

EVRYAZIDA YAZIM KURALLARI VE NOKTALAMA.............................. 158

zet................................................................................................................ 160

iv

3. NTE

4. NTE


5/637


Okuma Paras .............................................................................................. 166




Kelime....................................................................................... 170GRfi .............................................................................................................. 171

TRKENN HECELER ................................................................................ 173

Ak ve Kapal Heceler ................................................................................. 174

Hecede Kurucu Ses....................................................................................... 175

ALINTI KELMELERN HECELER ................................................................. 176

Dzensiz Hecelerin Trkelefltirilmesi......................................................... 176

TRKEDE HECELERN SIRALANIfi KURALI.............................................. 179

TRKENN KELMELER............................................................................. 181

1. Yap Bakmndan z Trke Kelime..................................................... 181Kk........................................................................................................... 181

Yapm Eki ................................................................................................ 182

ekim Eki ................................................................................................ 183

2. Trke Kelimelerde nllenme Dzeni.................................................. 183

3. Trke Kelimelerde nsz Sistemi.......................................................... 185

Osmanl Trkesinde Uyumlar zerine Deerlendirme............................. 190

ALINTI KELMELER ....................................................................................... 191

Arapa Kelimeler ........................................................................................... 191

Osmanl Trkesinde Arapa Kelimeler ................................................ 195

Arapa Kelimelerin Seslendirilmesi........................................................ 195

Arapa Kelimelerde Hece Sonu nszleri ............................................ 202Arapa Kelimelerde nsz Benzeflmesi ................................................ 203

Dzensiz Hecelerde nl Tremesi ...................................................... 204

Arapa Kelimelerde Hece Yaps ve Says............................................ 204

Arapa Kelimelerin Eklerle ve Birlefltirme Yoluyla Uzatlmas ............ 205

Arapa Kelimelerin Kalplar .................................................................. 207

Farsa Kelimeler ............................................................................................ 210

Osmanl Trkesinde Farsa Kelimeler ................................................. 211

Farsa Kelimelerin Seslendirilmesi......................................................... 212

Farsa Kelimelerde Hece Yaps ve Says............................................. 212

Farsa Kelimelerin Eklerle ve Birlefltirme Yoluyla Uzatlmas.............. 213

zet................................................................................................................ 214


Okuma Paras .............................................................................................. 220




Kelime Snflar I: Adlar........................................................... 226GRfi .............................................................................................................. 227

ADLAR............................................................................................................ 228

ADLARIN EfiTLER ..................................................................................... 228

v

5. NTE

6. NTE


6/637

ADLARDA CNSYET (KEYFYET) ............................................................... 229

Erillik ve Diflillik............................................................................................ 229

Arapa Eril ve Diflil Adlar ............................................................................. 230

ADLARDA SAYI (KEMYET)......................................................................... 233

Teklik-okluk ................................................................................................ 233Arapa Kelimelerde Say (Kemiyet) ............................................................. 236

Farsa Kelimelerde Say................................................................................ 238

ADLARDA EKM.......................................................................................... 238

TRKE TREMfi ADLAR ........................................................................... 240

simlerden ve Fiillerden Tremifl Adlar ....................................................... 240

ARAPA ADLAR ............................................................................................ 248

Yaplarna Gre Arapa Adlar ...................................................................... 249

ARAPA TREMfi ADLAR ........................................................................... 249

FARSA ADLAR............................................................................................. 255

Yaplarna Gre Farsa Adlar ....................................................................... 257

FARSA TREMfi ADLAR ............................................................................ 257zet................................................................................................................ 262





Kelime Snflar II: Sfatlar....................................................... 272GRfi .............................................................................................................. 273

SIFATLAR ....................................................................................................... 273

SIFATLARIN EfiTLER................................................................................. 274

I. Niteleme Sfatlar........................................................................................ 2741. Karfllafltrma Sfatlar........................................................................... 275

2. Berkitme Sfatlar................................................................................. 277

3. Kltme Sfatlar................................................................................ 279

II. Belirtme Sfatlar ....................................................................................... 280

1. Gsterme Sfatlar................................................................................ 281

2. Soru Sfatlar ........................................................................................ 281

3. Belirsiz Sfatlar..................................................................................... 281

4. Say Sfatlar ......................................................................................... 282

Yaplarna Gre Sfatlar................................................................................. 283

OSMANLI TRKESNDE TREMfi SIFATLAR .......................................... 283

simden Sfat Yapanlar:................................................................................. 283

Fiilden Sfat Yapanlar.................................................................................... 287

zet................................................................................................................ 292





Kelime Snflar III: Zamirler ve Zarflar ................................ 298GRfi .............................................................................................................. 299

ZAMRLER...................................................................................................... 299

vi

7. NTE

8. NTE


7/637

ZAMRLERN EfiTLER ............................................................................... 300

Kifli Zamirleri ................................................................................................. 300

Kifli Zamirlerinin ekimi ......................................................................... 301

Dnflllk Zamirleri .................................................................................... 302

Gsterme Zamirleri ....................................................................................... 302Gsterme Zamirlerinin ekimi ..................................................................... 303

SORU ZAMRLER.......................................................................................... 303

Belirsiz Zamirler ............................................................................................ 304

linti Zamirleri................................................................................................ 305

ZARFLAR........................................................................................................ 307

ZARFLARIN EfiTLER ................................................................................. 307

Nitelik (Hl, Tarz, Tavr) Bildiren Zarflar .................................................... 309

Nicelik (Azlk okluk, Miktar) Bildiren Zarflar ........................................... 313

Yer, Yn Zarflar ........................................................................................... 315

Zaman Zarflar ............................................................................................... 317

Soru Zarflar................................................................................................... 322Olumlu Karfllk, Benimseme, Beenme ve Onaylama Bildiren Zarflar .... 322

Olumsuz Karfllk, Benimsememe, Beenmeme, Onaylamama

Bildiren Zarflar .............................................................................................. 323

Gsterme Zarflar .......................................................................................... 323

Say, l, Sklk, Seyreklik, Yineleme Bildiren Zarflar ............................. 324

Sra Bildiren Zarflar ....................................................................................... 324

Younluk Derecesi, okluk ve stnlk Bildiren Zarflar.......................... 325

Derecelenme Bildiren Zarflar ....................................................................... 325

yi Dilek, Umma, Beklenti Bildiren Zarflar ................................................. 326

Yreklendirme, Kflkrtma Zarflar ................................................................ 326

Sakndrma, Uyarma Zarflar......................................................................... 326Korkutma, Gz Da Verme Zarflar............................................................ 327

Beenme, Alkfllama Zarflar......................................................................... 327

Selmlama, Uurlama Zarflar ...................................................................... 327

Dilek, stek, Yalvarma Zarflar ..................................................................... 328

Lnetleme, Beddua Zarflar .......................................................................... 328

fiphe, Tereddt, htimal Bildiren Zarflar.................................................... 329

Benzerlik Bildiren Zarflar ............................................................................. 329

Birliktelik Bildiren Zarflar ............................................................................. 330

Ayrlk Bildiren Zarflar .................................................................................. 330

Kabullenme, Sayma Bildiren Zarflar ............................................................ 330

And Verme Zarflar ....................................................................................... 331

stem Dfllk, Kendiliinden Olufl Bildiren Zarflar...................................... 331

zet................................................................................................................ 332





Fiiller ......................................................................................... 340GRfi .............................................................................................................. 341

FLLER ........................................................................................................... 341

vii

9. NTE


8/637


9/637

NLEMLER..................................................................................................... 424

zet................................................................................................................ 433




Adtakmlar ve Sfattakmlar................................................. 442GRfi .............................................................................................................. 443

ADTAKIMLARI............................................................................................... 444

Trke Adtakm ............................................................................................ 444

Belirli Adtakm........................................................................................ 446

Belirsiz Adtakm ..................................................................................... 447

Adtakmnn yeleri Arasnda Sra Deifliklii ...................................... 449

Adtakmnn ki yesinin Birbirinden Uzak Dflmesi........................... 450

Adtakmlarnn ekimi ............................................................................ 450Adtakmnn Zincirlenmesi...................................................................... 451

Arapa Adtakm ............................................................................................ 452

Yazlfl ve Okunuflu ................................................................................ 452

Farsa Adtakm ............................................................................................. 455


FARSA ADTAKIMININ TRLER ................................................................ 459

Farsa Adtakmnda Sra Deifliklii....................................................... 461

yelerin Uzak Dflmesi .......................................................................... 461

Farsa Adtakmlarnn ekimi................................................................. 462

Adtakmnn Zincirlenmesi...................................................................... 463

SIFATTAKIMI ................................................................................................. 464Trke Sfattakm.......................................................................................... 464

Sfattakmlarnn ekimi .......................................................................... 465

Sfattakmnda Zincirlenme ..................................................................... 466

Arapa Sfattakm.......................................................................................... 468


Uyuflma .................................................................................................... 468

Farsa Sfattakm........................................................................................... 469

Nitelike Uyuflma .................................................................................... 470

zet................................................................................................................ 473





MetinlerMetinler .......................................................................................................... 480

Yavrumun Elifbs (lk Okuma Kitab) ........................................................ 481

Elifb Harfleri (Matbu) .................................................................................. 541

Elifba Harfleri (Elyazs) ................................................................................ 542

Kk Gemi................................................................................................... 543

Tahtadaki ivinin Yerleri .............................................................................. 544

ix

11. NTE


10/637

Bir Damla Suyun Hikyesi............................................................................ 546

Son Bahar ...................................................................................................... 547

Fndk Kurdu ................................................................................................. 548

Kapat Gzn Nine nin Hikyesi ............................................................. 550

Rzgr ............................................................................................................ 554Son Bahar ...................................................................................................... 555

Arab ve Fars Kelimelere Ahengin Tesiri .................................................... 556

Kelebek.......................................................................................................... 561

Anadolu Kadn.............................................................................................. 562

Kayk ........................................................................................................... 564

Mektup........................................................................................................... 565

Sadk Kpek .................................................................................................. 567

Yeni Devir Simlar ....................................................................................... 570

Ezik Palamut.................................................................................................. 573

Mensur fiiirler................................................................................................. 574

Doktorun Katr ............................................................................................. 575alflkan.......................................................................................................... 577

Tiryaki Szleri................................................................................................ 578

hsn- At...................................................................................................... 580

x


11/637

SunuflOsmanl Trkesi, Bat Trkesi ve Bat Ouzcas da denilen Trkiye Trk-

esi'nin ikinci dnemine verilen addr. Bu dnem XVI.-XIX. yz yllar, demek ki

drt yz yllk bir zaman dilimini kapsar. Gnlk dilden olduka uzaklaflarak ikiynde geliflmifl olan bu dnem yaz dilinin en belirgin izgileri, kelime daarc-

nn Arapa ve Farsadan alnmfl saysz denilecek lde kelimeyle ykl olmas,

Trkenin sz dizimi kuralna aykr yapdaki Farsa adtakm ve sfattakmlarnn

ifllek olarak kullanlmas ve Trke kurall rneklere uymayan cmlelere olduka

genifl yer verilmesidir.

Dilimizin bu tarih dneminde eflitli alanlarda pek ok bilim kitab yazlmfl, fli-

ir ve dz yaz trlerinde saysz edebiyat eseri var edilmifl, devletin btn ifl ve ifl-

lemleri belgelendirilerek byk bir arfliv meydana getirilmifltir. Dil, tarih, edebiyat,

sanat, kltr, hukuk ve iktisat tarihi alanlarndaki arafltrmalar bu yazl rnlerin

incelenmesine dayanr. Bu yzden niversitelerimizin Trk dili ve edebiyat ile ta-

rih baflta olmak zere eflitli blmlerinde bu dnem yaz dili Osmanlca ya da Os-manl Trkesi ad altnda retilmekte, bu yzyllara ait metinlerin okunup anla-

fllabilmesi amacyla rencilere gerekli donanm kazandrlmaktadr.

Trkenin grameri zerinde yerli alflmalar Tanzimat'tan sonra bafllamfl, okul

programlarna Trke retiminin konmasndan sonra Latin harflerinin kabulne

(1928) kadar ok sayda okul kitab yazlmfltr. Bunlarn ortak yan, konularn se-

iminde, ifllenmesinde ve yaplan snflamalarda daha ok Arap gramerciliinin,

baflka deyiflle Arapann gramerinin rnek alnmfl olmasdr. Daha sonra Fransz-

ca iin yazlmfl gramerlerin de bir lde rneklik ettii btn bu denemelerin

baflka bir ortak yan, kendi alarnn yaz dilinin tasvirine dayanan alflmalar ol-

malar, tarih derinliklerinin bulunmamasdr. Harf devriminden sonra da pek ok

gramer yazlmfltr. Bunlarn da hemen hemen hepsi dilimizin son dnemini, bafl-ka bir deyiflle yaflayan dili temel alan alflmalardr. Trkiye Trkesinin zellikle

XVII. ve XVIII. yz yllarda nemli deiflmelere uramfl ve geliflmeler gstermifl

olduu nceki dnemi ise; ses, biim ve dizim bakmlarndan tafld zgelik ve

ayrkslklarn ortaya koyan bamsz bir arafltrma ve alflmann konusu olmamfl-

tr. Son 60 yl iinde niversitelerdeki Osmanlca dersleri iin yazlan kitaplar da,

dilimizin bu dnemini bir tarih dnem olarak ele almak dflncesine uzak kalmfl,

daha ok eski alfabenin ve yaznn tantlmasna, Arapa ve Farsadan alnmfl ke-

limeler ile kimi gramer biimlerinin aklanmasna arlk veren bir anlayflla hazr-

lanmfltr. En son baslan ve bugn Osmanlca retiminde kullanlmakta olan ki-

taplarda da bafllca konular alfabe, yazm (=iml), Arapa ve Farsann kelimeleri-

nin ve kimi kelime beklerinin yaplar ile ilgili gramer kurallardr. te yandan bukitaplarda kullanlan gramer terimlerinin ou ya Tanzimat sonrasnda yazlan gra-

merlerden olduu gibi aktarlmfl ya da, rencinin renmesi gerekli saylarak,

kullanlan yeni terimlerin yannda bunlar parantezler iinde verilmifltir. Akas bu

kitaplarn hi birinde dilimizi z ehresiyle grmek; onu kendi sesleri, ses dzen-

leri ve portresini oluflturan izgileriyle tanmak mmkn deildir.

Osmanl Trkesi dersleri iin hazrlanan kitap, bu tarih dil dnemini farkl bir

bakfl asyla ele almaktadr. Dayandmz esas, dilimizin bu dnemini tasvir eder-

ken z yapsn biimlendiren ayrks yanlar yanstmak, nemli bir deiflme sre-

cinde izlenebilen geliflmeleri ve baflkalklar, XVI.-XIX. yz yllardaki ortak konufl-

ma dili ile kitap dili (=okuma dili) arasndaki ayrlklar gstermek, bunun sebep-

xi


12/637

lerini aklamak, bylece onu gerek ehresiyle sunmaktr. Bylesi bir tasvir Arap

harfli metinlere dayanlarak yaplamazd; bu yzden yararlandmz kaynaklar

XVII. yz yldan bafllayarak Avrupal dil bilimciler tarafndan yazlmfl gramerler ol-

mufltur. niteler iinde anlacak olan bu Trke gramer yazarlar dilimizin bu tari-

h dnemini hem konuflulan dil, hem de yaz dili (=edebiyat dili) seviyelerinde ol-duka ayrntl olarak tanmamz salayan gvenilir veriler sunmaktadr.

Bu kitap 2 cilt olarak tasarlanmfl olan Osmanl Trkesi gramerinin 1. cildi

olup, ses bilgisi ve yap bilgisi ile ilgili belirli konular iine almaktadr. Grlece-

i gibi, tutulan yol, bir gramerde yer almas beklenen btn konular yerine bu d-

nemin ayrks yanlarn gstermek iin yalnzca ele alnmas gerekli bulunan konu-

larla snrl kalmak, ele alnan konularn ayrnts bakmndan da benzer bir tutum

sergilemek olmufltur. te yandan bu kitabn bir bilimsel arafltrma kitab deil, bir

ders kitab olduu gzden uzak tutulmamfl, bu yzden her konu ya da kural ile

ilgili ok sayda rnek verilmifltir. rnekler zenle seilmifl, her nitede deiflen

sayda olmak zere verilen bu rneklerin arasna bugn kullanlmayan kelimeler

serpifltirilmifl, bunlarn anlamlar trnak iine konmak suretiyle de bir sz daarc-nn oluflmas amalanmfltr. 1500 kadar kelimeyi iine alan bu daarcn ezber-

lenmesi okunacak kolay metinler iin szlk kullanma ihtiyacn byk lde

karfllayacaktr.

Bu kitabn son nitesi aslnda sz dizimine ayrlmfl olan ikinci kitabn konula-

rndan birine ayrlmfltr. Bunun sebebi, dilimizin bu dneminde ifllek olarak kul-

lanlmfl alnt bir sz dizimi birliini, Farsann adtakm ve sfattakm kalbn ta-

nmann nceliidir. Okunan bir metinde bu kalpla yaplmfl bekleri tanmak

doru okumann, dolaysyla okunan metni doru anlamann nemli flartlarndan

biridir. Kitabn sonuna konulmufl kolay metinlerin sonuncusunda bu yapnn r-

nekleri yer almaktadr. Bunlara doru okunmas iin gerekli iflaret konmufltur.

Bu kitap olduka ksa bir srede hazrlanmfltr. Bu yzden gerek yer verdiibafllklar, gerekse niteler iinde ele alnan konular arasnda gzden kaan eksik-

ler bulunabilir. Bunlar yaplacak uyar ve elefltirilerin deerlendirilmesiyle sonraki

basklarda tamamlanabilecektir. Yaplann yeni bir bakfl asna dayanan bir dene-

me olduu, drt yz yl iine alan bir dnemin eksiksiz bir grameri olmak iddi-

asndan uzak bulunduu unutulmamaldr.

Ama, dilimizin tarih bir dnemini ayrks yanlaryla tantmak, renmek iste-

yenlere ana dilimizin eski bir portresini sunmaktr. Osmanl dnemine ait son de-

rece nemli tarih metin yaymlarnda bulunmufl ve olanca mrn tarih gramer-

cilie vakfetmifl deerli hocamz Mertol Tulumun kaleme ald iki ciltlik seriden

bu ilki iin kendisine ok teflekkr ediyor ve rencilerin bu kitab tat alarak oku-

yacaklarn umuyor, baflarl olmalarn diliyorum.

Editr

Prof.Dr. Abdlkadir GRER

xii


13/637


14/637

AmalarmzBu niteyi tamamladktan sonra;

Osmanl Trkesinin Trkenin hangi tarih dnemi olduunuaklayabilecek,

Yaz ve yazm arasndaki iliki ve fark ayrt ederek, Osmanl Trkesiyazmyla ilgili n bilgileri sralayabilecek,

Osmanl Trkesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin yazdakibiimlerini tanyabilecek,

Balca yaz trlerini grerek, Trke yaln kelimeleri yazabilecek veokuyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Konuma Dili Yaz Dili ehirli Dili Halkllatrma Dil Kalb Ssl Sz Yazm Ses Deeri

erik Haritas

OSMANLI TRKES OSMANLI TRKES ALFABES YAZI TRLER

2

1OSMANLI TRKESNE GRfi


15/637

OSMANLI TRKESOsmanl Trkesi Ouz Trklerinin Anadolu'da kurduklar yaz dilininayrld dnemden ikincisi iin kullanlmaktadr. Bu dnemi be-lirleyen, dilin i ve d yapsnda meydana gelen deime ve gelimeler-dir. yap deyimiyle dilin sz dizimi, d yapdeyimiyle ise sz var-l anlatlmak istenir.

Ouz boylarnn konuma diline dayanan ve Bat Trkesi, BatOuzcas, Trkiye Trkesi gibi adlarla anlan bu yaz dilinin ilk d-nemine Eski Osmanlca, Eski Trkiye Trkesi ve Eski Anadolu

Trkesi gibi adlar verilmitir. Zaman bakmndan bu dnem AnadoluSeluklular ve beylikler a ile Osmanl Devleti'nin XV. yzyln ikin-ci yarsna kadar uzanan kurulu dnemini iine alr. Buna gre Os-manl Trkesi tarih bakmndan Osmanl Beylii'nin gittike glene-rek Anadolu'da siyasi birlii salamasndan sonra, zellikle stanbul'unfethiyle birlikte bu kentin yeni bir bilim, kltr ve uygarlk merkezi h-line gelmesiyle gelien bir yaz dilidir. XVI-XIX. yzyllar boyuncagnlk dilden olduka farkl olarak iki seviyede gelime gsterdii g-rlen bu yaz dilinin en belirgin nitelii kelime daarcnn zengin, do-laysyla anlam ve kavram eitlilii bakmndan anlatm gcnn geli-

kin ve ergin olmasdr.

Bu yaz dilinin iki ayr seviyede kullanld grlr. lk seviye, kimiynleriyle konuma dilinden olduka farkldr; ancak geni bir okur-ya-zar kitlesi tarafndan kolayca okunup anlalabilir bir nitelik tar; dahaok fayday ne alan, anlatm dilini ara olarak gren bir anlaya daya-nr. Bu yzyllarn pek ok yazar eserlerinin kolay anlalmasn, dolay-syla geni kesimlere ulamasn amaladklarndan bu seviyede bir dilikullanmay yelemilerdir.

3

Osmanl Trkesi Alfabesi

Gnlk dil: Szl anlatm dilidir.Bir dili konuflanlarn gnlkiliflkilerinde anlaflmak ve iletiflimkurmak amacyla kullandklar dilseviyesidir.

Yaz dili: Yazl anlatm dilidir.zenli, geliflmifl, sz daarc veanlatm kalplar bakmndan

zengindir. Edebiyat dili de denir.


16/637

4

kinci seviye sanat amaldr. Daha da zengin bir kelimekadrosu ve yabanc sz kalplar yannda, zellikle ortak slamkltrnden beslenen bilgi ve kltr unsurlarna geni yer verir.Yksek kltrl bir toplum kesimine, akas zamannsekinlerine hitap eder. Kendine zg bir zevk ve gzellikanlayn n plana karan bu dil sanat amac gder. Dil buseviyede artk ara olmaktan uzaklam, ama hlinegelmitir. Ama sanatkrca yazmak, hner sergilemek, ustalkgstermektir. Konular bakmndan retici kimi eserlerde bile,

byle bir dilin kullanlm olmas, bu amac aka ortaya koyar.Dil bu seviyede daha ok nesir (dz yaz) trnde kullanlmtr.Osmanl Trkesinin yaz dilinde ayr bir kolda gelien bu yksekseviyedeki dil, konuma dilinden tamamen kopmutur. Arapa veFarsadan alnma ok sayda kelime, dil kalb ve kural ile karmagrntl bir zel dil manzaras gsterir. zellikle alntlarn

sese nitelik ve niceliklerinin korunmas kaygs bu dile tam birkarma dil nitelii kazandrmtr. Byle bir dil kullanm olankimi yazarlarn yapt aklamalar, gerekten de, bu seviyedekiOsmanl Trkesinin dilli bir yap olarak grldnngstergesidir.

Her dilde konuma diliyle yaz dili arasnda belli llerdefarklar bulunur; ancak szn ettiimiz dilin, gnnn konumadiliyle ilikisi, ok sayda yazarn eserlerinde grld gibi,yalnzca dilin cmle yapsnn byk lde korunmasndan

ibaret kalm

t

r. Bir benzetmeyle syleyecek olursak; iskeletkorunmu, ama beden dolgusu ve zerine geirilen ssl pslgiysiler onun kiiliini rtm, tabii kln deitirmitir.

Bu dili btn zellikleriyle tanmaya girimeden nce halk dilive edebiyat dili terimleri zerinde biraz daha durmak, bunlarnsnrlarn belirlemek asndan yararl olacaktr.

Halk Dili

Halk dili terimiyle anlatlan, genel olarak gnlk hayattainsanlarn iletiim kurmakta kullandklar dil, yani konumadilidir. Buna sesli dil de denmektedir. Bir dilin gelime tarihiiinde sesli dilin belirli bir zaman dilimindeki durumunu

belirlemek kolay olmad gibi gelime basamaklarn izlemek demmkn deildir. Bu yzden dilin tarih dnemleri bakmndan

bu terime ykleyebileceimiz anlam, gnlk konuma dili deilde yazl metinlerde nitelii belirlenebilen dil, demek ki bir

bakma yazya geirilmi konuma dilidir.

Alnt: Bir dilin baka

dillerden ald kelime vegramer biimlerine denir.


17/637

5

Halk dili ortak anlama dilidir, bu yzden herkese anlalrolmak zorundadr. Toplum iinde, eitim seviyesi ve yeri neolursa olsun, herkesin byle bir dil kullanmas hem olaan, hemgerekli, hem de kanlmazdr. Doal olarak byle bir dilin kelimedaarcnn ve anlatm olanaklarnn ok da geni olmas

beklenemez. Toplu yaayn gerekli kld ilikiler iinde kiilerarasnda iletiim arac olarak kullanlan halk dili, bu yzdenkkne daha bal, baka dillerin etkisine olduka kapal, hzldeiime kar ise direnli ve korumacdr. Halk dilinin kukusuz

bir de edebiyat vardr ve bu edebiyat kendi geleneindenkopmadan yz yllarca geni kesimlerin beenip paylat,titizlikle koruyup srdrd bir edebiyattr. Toplumlarn yenikltr ve medeniyet evreleriyle karlamalarndan doanetkilerle ortaya kan deiimler kanlmaz olsa da, bu edebiyatndilinin gnlk konuma diline gre ok da farkllamad bir

gerektir. Byle bir dilde deien inan, anlay ve eilimlerin vebunlarn yn verdii hayat tarzlarndan doan gnlk ihtiyalarnzorlamasyla alnm olan kelimeler de halkllatrlmtr.Bununla birlikte, halk dilinin de, tpk yaz dili gibi, eitim vekltr alanlarndaki gelimeye bal olarak srekli bir gelime,dolaysyla da deime gstermesi sz konusudur. Edebiyatyalnzca belli toplum kesimlerinde yaylma ve gelime gstermiolsa da, Bat Trkesinin btn dnemlerinde byle bir dil,toplumu oluturan btn kesimler iin gerekli ve geerli olmu,sultandan hi okumam kylye kadar, belli seviye farklarn

korumu olarak, toplumda hem sesli dil olarak kullanlm, hemde yaz dili olarak srekli kullanmda kalmtr. BatTrkesinin ilk dneminde, zellikle beylikler anda retilmiolan ok sayda telif ve tercme eserin dili bu halk Trkesiolduu gibi, Osmanl Trkesi dneminde de bu dille pek okeser kaleme alnmtr.

Medrese eitiminin yaygnlamas, doal olarak okur-yazarorannn artmas sonucunu dourmu, buna bal olarak Arapave Farsa renenlerin says hzla oalmtr. Bu arada Farsedebiyatna kar geni bir ilgi uyanm, bu ilgi aruzla yazlm

birok manzum eserin Trkeye ayn l kullanlarak manzumevirilerinin yaplmas yolunu amtr. te yandan medreseeitimi grm olanlarn edebiyat sanat bilgileri de edinerekaruzla ve zellikle Fars edebiyatn rnek tutarak iir yazmahevesi giderek artm, bu arada edebiyata duyulan ilgi ve aireverilen destek de bu hevesleri beslemitir. te btn bu sebeplerleyaz diline oalan lde kelime girmeye balamtr. TrkiyeTrkesinin ilk dnemi iinde balayan bu gelimenin XV.yzyln ortalarna kadar olduka yava yol ald grlr.zellikle beylikler dneminde ve Osmanl Beylii'nin kurulu

anda yaplan geni eviri almalarnn hazrlad bu gelime,

Halkllatrma: Bakadillerden alnm

kelimelerdeki sese

yabans yanlarn bir dili

konuan halk tarafndan

kendi dilinin ses

dzenine uygun hle

getirilmesidir.


18/637

6

beylerden byk destek grm, ancak bu dnemin beyleri halkdilinin snrlarn aan byle bir dile ve bu dille kurulmayaallan bir edebiyat akmna uzak ve yabanc kalmlardr. XV.yzyln ikinci yarsndan balayarak zellikle bykmedreselerin bulunduu, bu yzden de birer bilim ve kltrmerkezi olma yolundaki stanbul, Bursa ve Edirne gibi ehirlerdesz konusu gelime daha hzl seyretmitir. te bu hzlgelimenin etkisiyle giderek farkllaan halk dili OsmanlTrkesi dneminde, ehirli dili denebilecek bir okumu kesimdili nitelii kazanm, zellikle stanbul'da eitimli, aydnkimselerin konutuklar bu dil stanbul Trkesi adn almtr.Geni bir okumu kesimin konuma dili olan bu gelimi vezengin dil, ayn zamanda yaz dili olarak da, zellikle edebiyatnnesir trnde yaygn olarak kullanlmtr. Balca zelliiyabanc dil kalplarna olduka az yer vermek olan bu dilin daha

ok geni kitlelere ulamay amalayan retici ve eiticieserlerde kullanlm olduu grlr.

Edebiyat Dili

Edebiyat dili, daha ok yaz dili anlamnda kullanlr. Bununlabirlikte bu terim, dar anlamda Osmanl Trkesi dnemindetoplumun yalnzca belli kesimlerine hitap eden, iirde ve nesirdesanat dili olarak gelimi bir dil iin de kullanlmaktadr. Bu

dilin sokak diliyle neredeyse hibir ilgisi bulunmad gibi,yukarda tanttmz ehirli diliyle de pek yaknl

bulunmamaktadr. Bu dili belirleyen ana nitelik, kulland szmalzemesinin byk lde alnt olmasdr. Bu alnt malzemeiinde ilk srada snr belirsiz lde kelime yer alr, ikinci sradaise ok sayda dil kalb ile yabanc kltr unsurlarbulunur.teyandan nesirde ve nazmda alnt kelimelerinait olduklar dildekises ve yap zelliklerinin korunmasna byk zen gsterilmitir.Eskilerin fesahat dedikleri sz zelliinin dayanaklarndan birisaylan bu tutum, giderek okumularn konuma diline de belli

lde yansm, bu yansma ehirli diline de bulaarak TrkiyeTrkesine yeni birnldeeri girmesine yol amtr. Bu dilleyazanlarn anlay Sanat sanat iindir anlaydr; bu yzden dil,artk yalnzca bilginin, dncenin ve heyecann aktarlma aracdeil, ayn zamanda hner, beceri ve ustalk aracdr; sonuolarak, kendisi dorudan bir ama hline gelmitir.

zellikle XVI.-XIX. yzyllarda birok yazar tarafndankullanlm olan bu st seviyeli dil, phesiz belli estetikkayglara ve sanat anlay llerine dayanmaktadr. Bu anlayntemsilcilerinden biri olan XVI. yzyl yazar l'ye gre sz, yani

dil, gzel bir bakire kz gibidir. Szn endam, gzel bir kzn

Dil kalb: Dilde birdenok kelimenin

beklemesi ile olumu

belli zelliklerle

tanmlanan yaplardr.

Fesahat: Bir kelimeninak, ses nitelikleri

korunarak, przsz ve

yanlsz olarak

sylenmesi ve

kullanlmasdr.

nl deeri: Bir nlydier nllerden ayran

ve ses yolunda olumas

srasnda beliren nitelik

ve nicelik zelliidir.


19/637

7

endam gibi przsz, dzgn, belli llere uygun olmaldr. Bu,gzelliin ilkart ve ayrlmazdr. Ayrca bu arta ek olarak, tpkzarif ve iveli bir kzn duru ve davranlarndaki incelik gibi,szn anlam ve anlatm bakmndan ince, yani edal olmasgerekir. Daha da nemsenen bir baka art ise, bir sz gzelininolanca gzellik malzemesiyle, yani sz ve anlam sanatlarylasslenerek daha da gzel bir grnme sokulmasdr. Buna gregzel sz; ak, anlalr, yerinde olmakla birlikte ssl szdr.Bir airin, bir nesir yazarnn asl amac da sz en sslgrnme sokmaktr.

Bat Trkesinin Osmanl Trkesi dnemini renmeyealrken, dilin yukarda ksaca zetlenen seviyelerindekikullanmyla ilgili btn yap ve kullanm zelliklerini gznnde bulundurmak gerekir. Ama bu dnemde yazlm eserleri

okuyup anlayabilmek, kendi insanmzn gemi zamanlardakiyaam, etkinlikleri, retimleri, yaratclklar hakknda ilk eldenbilgi edinebilmek, onlarn yaz araclyla aktarm olduklar okynl tarih bilgilerine, kltrel ve estetik deerlere ulaabilmektir.

Bir eski metin syleyeceini syleyip susmu, artkkonumayan bir konumacya benzer. Onu okurken sorularmzasesli karlk alamayz. Yapacamz ey; ne demek, nelerianlatmak istediini yazya geirilmi olandan anlamaya almak,sonu olarak da yaz araclyla onu anlayabilmek, onunlaanlaabilmektir. Ama bu, uzunca bir yolda gerekletirilecekalma, gsterilecek aba ve esirgenmemesi gereken srekli birilgi ile baarlabilecek bir itir.

Her gidi bir ilk admla balar, her i bir atlm ister. Bu iin ilkadm yazy bilmek, atlm da onu renmeye koyulmaktr.

YAZI VE YAZIM

Yaz, bilgiyi, duygu ve dnceyi aktarmakta kullanlan bir ara,

bir iaretler sistemidir. Bu iaretler konuma dilinin zengin seseitlerini yanstmad gibi, vurgu ve tonlama gibi zel yanlarnda gstermez. te yandan yaz belli bir alfabenin iaretleri ile dilinortalama seslerini karlarken, bu seslerin zaman iinde geirdiideiikliklerle birlikte kendisi de deiebilen bir nitelik tamaz.Tek ekillilie eilimli ve bu eilimlerin gelenekletii ldeonlara bamldr. Bununla birlikte, Osmanl Trkesi dnemindegrld gibi, yeni eilim ve araylarn ortaya kmasyla bu

bamlln gevedii, ortaya kan gelimelerin nceleri az, amagiderek oalan sayda yazya yanstld grlr.

Ssl sz: Eskilerszn ssllk niteliine

bel derlerdi.

ekil 1.1

1927de yaynlanm

ilkokul 1. snf okuma

kitabYavrumunElifbasnn i kapa.


20/637

8

Yazm ise, yaz araclyla gerekletirilen bir uygulamadr.Bir dilin ses rglerinden oluan trl birimlerini alfabeiaretleriyle yazya dkmektir. Bu uygulama kimi zaman nceden

belirlenmi ve kabul edilmi kurallara gre yaplr, kimi zamanise bir gelenee bal bulunur ve kullanm sreci iinde meydanagelen deiikliklerle birlikte ekillenir.

Bat Trkesinin yazl ikinci durum iin iyi bir rnekoluturur. Arap asll alfabenin Trkeye uygulanmasnda ilkdnemde grlen yazl biimleri daha ok nsz seslerle nluzunluklarnn gsterilmesine dayanan Arapann yazldzenine uydurulmutur. Ancak sonraki srete Trkeninnllerinin birtakm harf iaretleriyle gsterilmesi yaygnlam;tam olarak uygulanmam olsa bile, byk lde belli kurallarortaya kmtr.

Arap alfabesini kullanan, ama Uygur yazs geleneine balDou Trkesi yazmyla karlatrldnda, Bat Trkesiyazmnn Orta Asya geleneine bal olmayan, kendi bana birgelime yolu izledii grlr. Eski Osmanlcann en eskimetinlerinde Uygur yaz geleneine bal rneklerle karlalrsada, bunlar yaygnlk kazanamamtr. Dou Trkesi yazmnnUygur yaz geleneinden gelen en nemli yan, kk sesleriyle

btn yapm ve ekim eklerinde nllerin harf iaretleriylegsterilmesidir.

OSMANLI TRKES ALFABES

Osmanl Trkesi alfabesi Arap alfabesine dayanr. 28 harftenoluan Arap alfabesine Farslar kendi dillerindeki farkl sesiin kk deiikliklerle 3 iaret eklemiler ve harf saysn 31'ekarmlardr. Farsann bu sesleri Trkede de bulunduu iin,

bu 31 harflik alfabe Trkler tarafndan da aynen alnpbenimsenmitir. Bu alfabenin harfleri Trkedeki adlarylaunlardr:

elif, be, pe, te, se, cim, im, ha, h,

dal, zel, r, ze, je, sin, n, sad, dad, t,

z, ayn, gayn, fe, kaf, kef, lam, mim,

nun, vav, he, ye.

Bu harflere lam ile elifin birletirilmi biimi olan lamelif

i de katmak gerekir. L olarak okunan bu birleik harf yazda

yaln bir harfmi gibi deerlendirilir.

Dou Trkesi: XIII.yzyldan sonra ortaya

kan yaz dillerinden

biri. XV. yzyldan sonra

aatayca adyla

anlmtr.

ekil 1.2

YavrumunElifbsndanOsmanl alfabesi harfleri.


21/637

9

Harflerin bu biimleri yazda byk lde deiiklie urar.Yukardaki biimler yalnzca birtakm harflerden sonra kelimedeson ses olmalar durumunda korunur. Bu yazl zelliklerine grede harfler iki bekte toplanmtr.

Bitien ve Bitimeyen Harfler

Arap yazsnn en nemli zellii sadan sola doru yazlmasdr.Harfler yazda sadan sola doru dizilirken kimi harflerkendisinden sonraki harfle bitimez, yaln durumunu korur. Kimiharfler ise nden ve sondan bitiir ve bunlarn yaln biimideiir; bata, ortada ve sondaki yazl biimleri kk farklarlada olsa birbirinden ayrlr. Bu zellikleri yznden alfabe harfleribitimeyen harfler ve bitien harfler olmak zere iki blkoluturur. Yaz renirken her eyden nce hangi harflerin

bitien, hangi harflerin bitimeyen harfler olduklarn bilmekgerekir:

a. Bitimeyen harfler. Bunlar yazda yalnzca kendilerindennce gelen dier harflerle bitiir; iinde kendileri de yeralmak zere, sonra gelen harflerle ise bitimez:

Sonuncu harf ancak bir nl yerine kullanld yerlerdebitimez. Buna eski gramerlerde h-i resmiye (=ekilce he)denir.

b. Bitien harfler. Hem kendileriyle, hem kendilerinden nceve sonra gelen teki btn harflerle bitiir. Bu durumagre, biimleri zellikle bata ve ortada deiiklieurayan harfler bunlardr. Bunlar, nceki harf bitimeyenharfse bataki ekliyle, bitien harfse ortadaki ekliyleyazlr; sonda yer aldklarnda ise yaln biimlerinekavuur:

Aada bitimeyen harflerden sonra bitien harflerin deimeyenbiimlerinin alfabedeki srasna gre ilk yazlarak yazmarnei olmak zere verilmitir. Sadan sola doru yazmakgerektiini unutmadan kalan bitien harfleri ekleyerek siz de bu

harflerle ilgili yaz almas yapnz: .

Bitimeyen harfler:Eski gramerlerde

bunlara munfasl harfler

denmitir.

Bitien harfler: Eskigramerlerde bunlar da

muttasl harfler diye

adlandrlmtr.

nl: Seslerin olutuuses yolunun tamamen

ak bulunduu durumda

alt enenin, dilin ve

dudaklarn hareketleriyle

az boluunda

ekillenen seslerdir.


22/637

10

Harflerdeekilce Benzerlikler

Bu alfabenin harfleri ekilce benzerlikleri bakmndan dabekleirler. Bir bek iinde yer alan harfleri dierlerinden ayranstlerine ve altlarna konulan bir, iki ya da noktadr. Aslnda

harflerin alfabedeki sras da benzerlerin art arda gelmesiyleekillenmitir. Bu beklerunlardr:

(nun) ve (ye) harfleri de aadaki tabloda (bak. Tablo 1.1)

greceimiz gibi, bata ve ortadaki yazlekliyle bu bekte yeralan dier harflere benzer, dolaysyla bu benzerlik ynyle buikisini de bu bek iine katmak doru olur.

Harflerin Bitime Biimleri

Alfabe konusundaki bu ncelikli tantc bilgilerden sonra,yalnzca kendilerinden nce gelen teki harflerle bitien harflerinortak bitime biimleriyle hem kendileriyle, hem de kendilerindennce ve sonra gelen teki btn harflerle bitienlerin ise biimce

urad

klar

deiiklikleri bilmek, bu alfabeyle yaz

yazabilmek yada yazlm bir yazda harfleri tanyabilmek asndan oknemlidir.

Aadaki tabloda yalnz bitien harfler yer almaktadr. lksrada harflerin alfabedeki yaln biimleri, ikinci srada nden vesondan bitien harflerin bata, ortada ve sondaki biimleri, ncsrada ise bunlarn birbirine ulanm biimleri verilmitir.


23/637

11

Bitimeyen harflere gelince, daha nce de belirttiimiz gibi,bunlar nceki harfe bitiir, ancak sonraki harfle bitimez.Bunlarn bitime biimleri ortaktr. Aada grld gibi,

bititirme kk bir ekleme izgiyle salanr:

Yaln biimler Sonda Ortada Bata Ulanm biimler

Tablo 1.1

Bitien Harflerin Yaln,

Bata, Ortada, Sonda ve

Birbirine Ulanm

Biimleri


24/637

12

Bata, ortada ve sondaki biimler, kendileriyle birlemelerindeolduu gibi, baka bitien harflerle birlemelerinde de olaanolarak bu deiikekilleri korurlar. Aadaki rneklerde bulunannoktasz harflere nokta koyarak, noktal olanlarn noktalarndeitirerek on rnek yaznz:

El Yazsnda Bitimeyle lgili zel Durumlar

Birok yaz trnden gnlk hayatta kullanm en yaygn olanyaz rka denilen yazyd. Bu yaznn harfleri abuk yazmayaelverili bir duruma getirilmi; di denilen kntlar kaldrlm,kimi harflerdeki iki nokta izgiye, nokta da kk bir ters v'ye()evrilmi, nun ve kafn noktalar ise sonlarna eklenen birerizgicie dntrlmtr. Bu arada bitimeyen harfler bile

bitiik yazlr biimler kazanmtr. Bunlar istenirse hattatdenilen bir yaz ustasndan renilebilir. Ancak el yazsyla

yaz

lm

bir metni okuyabilmek iin bilinmesi gereken, zelbiimlerden ok, kimi harflerin bitimelerindeki ortak biimlerdir.Bunlardan balcalarunlardr:

a. (be) ve ona benzeyen harfler (mim) ile yukardan biryuvarlak izgicikle bititirilir ve mim harfinin bataki

biimi ( ) yuvarlakln kaybederek dzleir:

; gibi.

Tablo 1.2

Bitimeyen Harflerin

Yaln, Ortada ve Sondaki

Biimleri

ekil 1.3

YavrumunElifbsndanrka harfler.


25/637

13

b. (cim) ve gvdesi ona benzeyenler (be) ve benzerleriylebitiirken yukardan yaplan bititirmede bu harfler iin ucuaaya bakan bir izgicik kullanlr:

; ; ; gibi.Bununla birlikte el yazsnda harfi gsteren bu izgicii

birletiren uzant yuvarlak bir biim kazand gibi, cim vebenzeri harflerin biimleri de yuvarlaklk kazanr.

c. (be) ve benzerleri ile (nun), (ye)'nin sondakibiimiyle, birleme noktasnda ucu ie doru kvrlan dz

bir izgicikle birletirilir: gibi.

(ye) sonda bulunduunda dier harflerle bitime noktasda yukardandr, dolaysyla bu harflerin bataki biimleristte kalr:

gibi.

. (cim) ve benzerleriyle (he) harfi, (mim) ile, gvdeleri

yukarda kalmak zere bir izgicikle bititirilir:

gibi.Bununla birlikte, el yazsnda oklukla cim ve benzerlerininak olan az ksmlar kapanr, mim ise dz bir izgiciednr.

d. (sin), (n), (sad), (dad), (t), (z), (ayn),

(gayn), (fe), (kaf) harfleri mim ile bataki biimleri

yukarda kalmak zere, yuvarlak bir izgicikle bitiir:

.gibi

e. (mim) harfi, (cim) ve benzerleriyle, dz bir izgicikle

bititirilir; ancak bataki ii bo biim deiiklie urayarakkapal bir grnm kazanr:

gibi.


26/637

14

Kendisiyle bititiinde ise bu izgicik yuvarlaklar:

gibi.

f. (lam) harfi bitimede yukardan aa ekilen dz bir izgi

biimindedir; ancak (cim) ve benzerleri ile (mim), (he),

(ye) ile birleirken birleme noktas bu harflerin

stndedir:

; ; gibi.

Kendisinden sonra yine yukardan birleen bir harfgeldiinde, onunla da stten birletii iin, harfler arasndast ste bir ylma meydana gelir:

gibi.

g. (be) ve benzerlerinden ikisi (r), (ze), (je) ile sonda

bulunan (nun) harfinden nce birlikte geldiinde, bitime

zel bir biim kazanr:

gibi.

h. (be) ve benzerlerinin sonda yer alan (ye)'den nceortadaki yazln, yuvarlaka bititirme izgisi ile (ye)

harfinin balang noktasnda oluan di biimlendirir:

gibi.

Osmanl Alfabesi aretlerinin Latin Alfabesindeki

Karlklar

Harfler seslerin iaretleri olduu iin her harf bir ses deerinikarlar. Bu deer bir sesin ses yolunda kazand niteliktir.Demek ki bir alfabedeki her iaret ayr nitelikteki bir ses iindir.Osmanl alfabesi de byledir. Aada yalnzca Trkenin sesleri

bakmndan deerlendirilmi olarak her harfin bugnk Latinasll alfabemizin hangi harfine karlk dt gsterilecektir.Arapann sesleri iin kullanlan harflerin ses deerleri ile

bunlarn Trkedeki syleni deerleri ise sonraki nitedeilenecektir.

Ses yolu: Grtlanortasnda bulunan ses

dudaklarndan balayp

dudaklara ve burun

deliklerine uzanan

yoldur.


27/637

15

1. elif:a. Kelime banda e harfini karlar. Hareke denilen yardmc

iaretler kullanldnda bata , i, o, , u, nlleri iin dekullanlmtr. Ancak bu durumda kendisi harekelerin

konulduklar

yeri gstermek iin kullan

lm

bir dikizgiden baka bir ey deildir, demek ki bir ses deeritamaz.

b. Bir nsz ses iaretinden sonra hecenin kurucu nlsyerindeki a sesinin karldr. (vav) ve (ye)

nndeki zel durumu nller incelenirken ele alnacaktr.

2. be = b3. pe = p : Bu harf Trke ve Farsadaki ortak sesin

iaretidir. Arap alfabesine sonradan eklenmitir.

4. te = t5. se : Peltek se diye anlan bu ses yalnz Arapa

kelimelerde bulunur.

6. cim = c7. im = :8. ha : Yalnz Arapa kelimelerde bulunur.9. h : Trke kelimelerde, bugnk konuma dilimizde

bulunmayan, ancak Anadolu azlarnda duyulan bir sesiniareti olarak kullanlmtr. Bu harf kaln sradakikelimelerimizdeki tonsuz art damak nsznn(bakmak'taki k'lar gibi) sreklilemesinden domu birsestir. zel deer gsteren bir sesin iareti olarak Arapadave az saydaki Farsa kelimede de yer alr.

10. dal= d11. zel: Peltek ze diye adlandrlmtr. Arapaya zg bir

sesin iaretidir. Bununla birlikte XIV.-XV. yzylmetinlerinde kimi Farsa kelimelerde de geer.

12. r = r13. ze = z14. je = j : Bugnk Trk alfabesinde yer alan bu harf,

Trkenin kkten gelen bir sesine karlk deildir. Batdillerinden alnma kelimelerdeki belli bir sesin iaretidir.Bu ses Farsada da bulunduundan Fars alfabesi yoluylaOsmanl alfabesine de girmitir.

Hareke: Arapa'da ksanlleri gstermek zere

kullanlan yardmc

iaretlere verilen addr.

Tonsuz: Bir nsz sesinyalnzca grlt olarak

duyulma zelliine denir.


28/637

16

15. sin = s16. n = 17. sad= s : Arapaya zg bir sesin iaretidir. Trkenin

kaln sradan kelimelerinde (sin) yerine kullanlmtr.

18. dad: Arapaya zg bir sestir; dolaysyla yalnzcaArapadan alnma kelimelerde geer.

19. t = t : Arapaya zg bir sesin iaretidir. Birka Farsakelimede de karlalr. Trkenin kaln sradan

kelimelerinde te ve dalyerine de kulanlmtr. Daha

ok kelime banda grlen bu kullanm sesin tonlu vetonsuz okunmas konusunda farkl deerlendirmelere yol

amtr.20. z = z : Arapaya zg bir sesin iaretidir. Kaln sradaki

birka Trke kelimede ze yerine kullanlmtr.

21. ayn: Arapaya zg nsz bir sesin iaretidir, demek kiyalnz Arapa asll kelimelerde karlalr.

22. gayn = g, : Trkenin kaln sradan kelimelerindekitonlu art damak nszn karlar. Bugnk alfabemizde,

biri yumuayan (sreklileen) deerini karlayan iki ayr

iareti bulunmaktad

r.23. fe = f24. kaf = k : dilde ortak bir sesin iaretidir. Trkenin

kaln sradan kelimelerindeki tonsuz art damak sesinekarlktr.

25. kef= k, g, , n : Trkenin tonlu ve tonsuz iki n damaksesi ve tonlu olannn sreklilemi deeriyle yine birdamak sesi olan ve genizsi zelliiyle ayrlan bir sesikarlamaktadr. Farslar g'yi k'den ayrmak iin bu harfi

keide denilen izgisini ikileyerek yazmlardr: .Bu iki izgili biime kimi ilk dnem Trke metinlerindede yer verilmitir. te yandan Trkenin genizsi n sesiniayrt etmek iin de, kimi metinlerde stne nokta konulmu bir ayr biim kullanlmtr.

26. lam = l27. mim = m28. nun = n

Tonlu: Bir nsz sesinrengini belirleyen

grltnn grtlaktan

gelen havayla birlikte

oluan niteliine denir.

Genizsi n: Bugnolaan n sesine dnm

olan bir geniz sesi.

Azlarda yaamaktadr.


29/637

17

29. vav = v : Bu harf Trke kelimelerde ayn zamanda drtayr nl sesimiz iin kullanlmtr. Aada nllerkonusu ilenirken ele alnacaktr.

30. he = h31. ye = y : Bu harf de Trke kelimelerde ayn zamanda iki

nl ses iin kullanlmtr. Biraz sonra grlecektir.

Bugnk alfabemizdeki karlklarna gre Trkenin nszseslerini karlayan asl harfler hangileridir?

Yardmcaretler

Arap alfabesine dayanan eski Osmanl alfabesinin, tandmzharfler dnda, yardmc iaretleri de vard. Arapada zellikle

Kuran'da kullanlm olan bu iaretlerin en nemlileri ksa nliaretleridir. Hareke denilen bu iaretlere Trke metinlerdezellikle XVI. yzyl sonlarna kadar geni lde yer verilmitir:

1. stn,2. esre,3. tr.

stn, Trke kelimelerde a, e nlleri iin, esre , i nlleriiin, tr ise o, , u, nlleri iin kulanlmtr.

stnn bir de iki stn denileni vardr: . Trke

kelimelerde bu iaretin zellikle kimi ilk dnem metinlerinde

ayrlma durumu ekinin yazlnda kullanlm olduu grlr:

(-dan/-den) gibi.

Dier yard

mc

iaretler ise unlard

r:1. med,2. edde,3. cezm.


30/637

18

Med Arapada nl uzunluklarn gstermek iin kullanlmbir iarettir. Trkede kelimede n ses olan a iin elif zerinekonulmutur. Alfabeye katlan bu yeni iaret medli elif diye

anlr: .

edde Arapada kelime iinde yan yana gelen ve tek harfolarak yazlan bir nsz sesi iki kez okutmak iin kullanlm biriarettir. Trke, kelimelerin yazmnda bu iaret kullanlmam,

harf iki kez yazlmtr: belli gibi.

Cezm Arapada bir nsz sesin harekesiz okunduunugsteren iarettir. Trke metinlerde de ayn amala, yani kapalhecelerde heceyi kapayan nsz ses iareti zerine konmutur.

Trkenin nl ve nsz Seslerinin Yazllar

Yukarda alfabe iaretlerini tantrken koyduumuz kkaklamalardan anlalm olaca gibi, Trkenin sesleri iin bualfabenin ancak belli iaretleri kullanlmtr. Burada bu konu elealnacak, dilimizin seslerini gstermek iin kullanlm iaretlerleilgili tamamlayc aklamalar verilecek ve bu alfabeninTrkenin seslerini karlamakta ne derece elverili olduukonusuna k tutulmaya allacaktr.

nllerin Yazl

Trkenin nl seslerini yazya geirmekte bu alfabe ok yetersizkalmtr. Bu yetersizlik ayn iaretin birden ok ses iinkullanlm olmasndan kaynaklanr.

Dilimizin sekiz nls iin u drt iaret kullanlmtr:

.

Bunlardan ve a, e nllerini, , i nllerini, ise o, , u,

nllerini gstermek iindir.

Trke kelimelerde bir nlnn yazl kelimenin banda (nses), iinde (i ses) ve sonunda (son ses) oluuna gre deiebilir.Bunun yannda, ilk hecede ya da sonraki hecelerde bulunup

bulunmamasna gre de harfle belirtilip belirtilmemek gibi ikilidurumlar sz konusu olabilir. Bu durum balangta Trkenllerin yazl iin ak ve kesin kurallar konmamasndan ya da

zaman iinde bu trl kurallar olumamasndan kaynaklanmakta,

Harekesiz: Buna eskigramerlerde sakin ad

verilmi, sz konusu

iaret de skn iareti

diye adlandrlmtr.


31/637

19

bu da bu yazy yeni renmeye balayanlar iin zorluklara yolamaktadr.

Aada her nl iin kullanlm olan birden ok yazlbiimi rneklerle gsterilecektir. Ancak bunlar yine de son dnem

yazm ile ilgili yaygnlk kazanm biimlerdir. Eski dnemmetinlerinde deiik yazl biimleri bulunur. leride bunlara dadeinilecektir.

1.a nlsnn yazl. Kelime banda, iinde ve sonundakiyazllar bakmndan kurall deildir, eitlenmitir:Kelime banda n ses olarak bu nl oklukla (medli elif)

ile yazlr:

at, ay gibi.

Bununla birlikte metinlerde elifin yaln biimiyle yazldrneklerle de karlalr:

alay, atgibi.

Kelime iinde i ses olarak yazlmas farkllklar gsterir:

a. Kelime tek heceliyse ile gsterilir:

bal, dargibi.

b. Kelime iki heceliyse ve her iki hecenin nls a ise:

1. Her iki hecede de ile yazlr:

batak, yaban gibi,

2. Yalnzca ikinci hecedeki a sesi iin bu iarete yerverilir:

batak,sakal gibi.

c. ki heceli kelimenin yalnzca ilk hecesinde a varsa yazlr:

tankgibi.

d. kiden ok heceli kelimelerde ikinci hecedeki yazl trldr:


32/637

20

1. kullanlr: yazmadm,

2. ile yazlr: ,

3. aret kullanlmaz: gibi.

Kelime sonunda ise iki ayr iaretle yazlr:

a. ile: yara, kula,b. ile: yara, baca, oda gibi.

2. e nlsnn yazl. Belli bir kurala bal deildir.

Kelime ba

nda ile yaz

l

r. Bu yayg

n kullan

m yan

nda, dahaaz olmak zere, hemzeli elif denilen iaretle de ( )

yazlmtr: ve etgibi. Harekeyle gsterildiinde zerine

konulan stn iin dikine bir izgi deerindedir: .

Kelime iindeki yazl da kurall deildir:

a. lk hecede harfle gsterilmez:

yer, gel, kes gibi.b. kinci ve sonraki hecelerde kk ve gvde sesi olarak:

1. Gsterilmez:

kelebek, istedi, eledi gibi,

2. ile yazlr:

bezek, diledi gibi.

Kelime sonunda her zaman ile yazlr:

tepe kee gibi.

Bu nlnn yapm ve ekim eklerindeki yazl dahadzenlidir. Bunlar 2. nitede tek tek ele alnacak, her ekinyazl orada gsterilecektir.


33/637

21

Bir bek Trke kelimede bugnk syleyie gre e olan

ses, i sesinin iareti ile, yani ileyazlmtr:

demek

ermek

el

eli

etmek

erte

gece

vermek

Bu durum sesin deerindeki deimelerle ilgilidir veTrkenin tarih ses bilgisi zerindeki almalarn belli balkonularndan biridir.

3. ve i nllerinin yazl. Trkenin, ses deerleri farkl buiki nlsn gstermekte de bu alfabe yetersiz kalmtr.

Kelime banda iki ses arasnda ayrm olmakszn iki trlyazlmtr:

a. ile:

il, ssz, srmak, slak.

b. ile:

il, s gibi.

Kelime iindeki yazl da dzensizdir.

lk hecede:

a. oklukla nsz sesin harfi nnde ile gsterilir:

,kr kirgibi,

b. Harf iareti kullanlmaz:

bir, yl, imdi, sramakgibi.


34/637

22

kinci ve sonraki hecelerde de ayn dzensizlik grlr:

a. ile gsterilir:

silik,

l

k gibi.b. Harf iareti kullanlmaz:

gelir, alm gibi.

Kelime sonunda ile yazlr: kii, yeni, bagibi.

Bu iki nly karlayan ye ( )'nin Trke ve alnt

kelimelerde ayn zamanda nsz bir sesi karlamasyla ilgilidurum ve aruz vezninin uygulanmas ile ilikisi ileridedeerlendirilecektir.

4. Yuvarlak nllerin yazl. Trkenin drt yuvarlaknls (o, , u, ) iin Arap harfli eski Trk yazmnda

balangtan beri biri harf, dieri hareke olmak zere iki

iaret kullanlmtr. Bunlardan harf olan vav, hareke

olan ise trdr.

, aynen , i iin kullanlan gibi, ayn zamanda hem alnt

kelimelerde uzun nller iin, hem de dilde birden nsz vsesi iin kullanlmtr. Bu durum bu seslerin tarih geliiminive geirdikleri deiiklikleri izlemeyi imknsz klmtr. Buyzden denilebilir ki, Arap asll alfabenin Trke seslerikarlamak asndan en yetersiz kald nokta budur.

Kelimelerdeki drt yuvarlak nl yerine kullanldnda n

yazl belli bir dzene ve kurala bal deildir.

Kelime bandaki yuvarlak nller oklukla gibi yazlr:

ok, n, un, zm gibi.

Kelime iinde i ses olarak yazl kararszdr:

a. lk hecede oklukla ile yazlr:

kol, gz, buz, kucak, kulak,

dzgibi.


35/637

23

Tek heceli kelimeler iin bu yazl hemen hemenkuralldr. Birden ok heceli kelimelerde ikinci vesonraki hecelerin de yuvarlak nl tamas hlinde, ilkhecede yazlmayabilir:

byk, .buukgibi

b. Trke kelimelerin ikinci ve sonraki hecelerinde yalnz u,

bulunabilir, bunlar oklukla ile yazlr:

kabuk, boyun, boynuz, stn gibi.

Kimi zaman yazlmad da olur:

yavuz,

bulu gibi.

Kelime sonunda bu seslerin yazl olduka dzensizdir.Osmanl Trkesi dneminde yzyllara gre farkllkgsterdii gibi, ayn yzylda yazlm bir metnin iinde

de farkl yazllarla karlalr. oklukla ile gsterilir:

koyu, kuyu, kutu gibi.

Bununla birlikte ayn kelimelerde bu sesler ile

yazlm olarak da grlr:

.

Her nl ses iin harf kullanmak suretiyle u kelimeleri yaznz:

al, kal, kaln, karde, arslan, alk, el, gel, dile, ince, yldz, k,lca, srk, bil, sil, it, dit, titre, koy, gz, bul, tut, ss, gne,gm.

nszlerin yazl: Trkenin nsz seslerinin bu alfabeninhangi harfleriyle karlandn yukarda grmtk. Burada, Arapdilinin farkl nsz seslerinin deerlerini yanstan kimi iaretlerinTrke kelimelerin yazmnda kullanlm olanlarna vekullanlma sebeplerine ksaca deinilecektir.

nce u nemli noktann altn izelim: Bu harflerin Trkekelimelerde kullanlm olmasnn bunlarn gerek sesdeerlerinin Trkeye gemi olmasyla ilgisi yoktur.


36/637

24

rneklerden de anlalaca gibi, bu harfler aslnda Trkekelimelerde nllerin kalnlk-incelik deerlerini gstereniaretler olarak kullanlmtr; baka bir deyile sra belirleyiciharflerdir. Aslnda bunlar syleni zellikleri bakmndanArapada bir bek olutururlar ve sylenileri srasnda dildamaa doru ykseldiinden mstaliye harfleri (=ykseltilmiharfler) adn alrlar: .

ki damak sesini karlayan ve Trke kelimelerde,

zellikle de birok ekin yazlnda yer ald iin nl deerlerinibelirlemek asndan ok nemli harflerdir. te aralarnda bu iki

iaretin de bulunduu yukardaki bekte yer alan ve da ayn

amala, kaln sradan kelimelerde Trkenin s ve t sesleri iin

kullan

lm

lard

r. Bylece ince s

ray

, kal

n s

ray

; incesray, kaln sray belirler. Trke kelimelerin doru okunmas

iin yarar salayan bu kullanm ne yazk ki ve gibi kurallap

yaygnlk kazanamam, belli rneklerle snrl kalmtr:

sa, su, scak, souk, slak, sa,

basmak, tat, tavuk, ta, toynak

kanat gibi.

harfinin de yanndaki nlnn niteliini tantmaya elverili

olmamas yznden, kimi zaman kaln nlye iaret olmak

zere yerine de kullanlmtr:

ve d, ve dudak, ve doru

gibi.

te 'nn hem hem de yerine kullanlmas yznden

birok kelimede bu harfin gerekte hangi sesi gsterdiikonusunda ortaya bir deerlendirme sorunu kmtr. Trkedeses deimeleri arasnda nemli bir yeri olan t'den d'ye gei,metinlerdeki bu tr rneklere dayandrldndan, henzzlmemi bir problem olarak dilcilerin nnde durmaktadr. Bukonu 2. nite'de yeniden ele alnacak, ayrntl bir deerlendirmeyaplacaktr.

Ayn bekte yer alan da ayn amala, yani kelimede kaln

nly tantmak iin kullanlm bir harftir, ancak rnekleri ok

snrldr: kazgibi.

Sra: Trkede yaln veeklerle genilemi

kelimelerde btn hece

nllerinin kal

n ya daince olmasyla ortaya

kan ayrmdr.


37/637

25

nsz sesler ve onlar tantan harflerle ilgili bu bilgiler, nlses iaretleri ile birlikte, Trke kelimeleri okuyabilmek ve doruyazabilmek iin bilinmesi gerekli n bilgiler saylr.

Aada Trkenin btn nl ve nszlerinin iinde yer aldbir bek kelime verilmitir. Bunlar ilenen konularnuygulamas olmak zere yazmaya alnz.

abla, ayva, batak, ba, patlak, prpr, tarla, ta, ileri, ta, crlak,crtlak, ocuk, al, k, dar, da, zpr, sis, ss, salam, sa,sr, katk, fsl fsl, efe, of, ren, eksilt, kii, kekek, emek,emmek, um, un, in, bin, ne, var, ver, vur, ev, davar, izle, iste,ile, ye, ya, ar, kuru, deri, begm.

Osmanl Alfabesi zerine Ksa Deerlendirme

Osmanl alfabesinin kayna Arap alfabesidir. Farslar tarafndantek noktal harfinin ikier nokta eklenerek noktal harfler

biimine sokulmasyla geniletilmi olan bu alfabe bize o yoldangelmitir. Balangta Trke iin gerekli olanlarn seilipalnmas ve yaplacak eklemelerle gelitirilmesi o gnnartlarnda mmkn olmamtr. Bu alfabe, yukarda grdmzgibi, Trkenin nszlerini karlayacak iaretler bakmndan

yeterli olmu, ancak nl sistemini yanstabilme imknlarasndan son derecede yetersiz kalmtr. zellikle kaln-ince,dz-yuvarlak denklikleriyle Trkenin ahenkli ses dzenini kuran,baka dillere gre ok saydaki nllerini aktarabilmek bualfabeyle hibir dnemde sz konusu olamamtr. Yukardadeindiimiz gibi, zaman iinde Arapann farkl sesleriyle ilgiliiaretlerini de kullanarak yaplmak istenen dzenlemeler deverimsiz kalm, Trkenin ses dzeninin tarih geliimsrecindeki durumunu yanstmaya yarayacak sistemli bir yapyadnememitir. te yandan Arapa ve Farsadan alnma

kelimelerin Trkeleme sreleri, deiimler zamannda byklde yazla aktarlamad iin, izlenemez durumda kalm,daha sonra ele alacamz bu mesele Osmanl Trkesinin birkarma dil grnts kazanmasna yol amtr. Bununla birlikte

bu durum arnma dneminde olduka yararl olmu ve gnlk dileinip de halkllaamam, st seviyedeki edebiyat dilinde yabanskalm kelimeler ile gramer biimleri kendiliinden ve kolaycatasfiye edilmitir. Yabanc asll kelimelerin yabans ynleri ile

bunlarn Trkeleme srecinde geirdikleri balca deimeler 2.nite'de ele alnacaktr.

ekil 1.4

1927de yaynlanm

Bizim Krat adl ilkokul2. snf okuma kitabnn

kapak sayfas.


38/637

26

Bugnk Latin asll alfabenin kabulne kadar yzyllarcakullanlm olan yaz, Arap alfabesine dayanr. Araplar, ranllarve Trkler tarafndan kullanlm olan bu alfabeyle yazlan yaz,tarih iinde ilenmi, gelitirilmi ve eitlenerek ok sayda yaztr ortaya kmtr. Bunlar arasnda en eskisi zellikle Kuranyazmakta en ok kullanlm bir yaz tr olan nesihtir. Bu yazayrca, din kitaplar bata olmak zere, her trl kitabnyazlmasnda ve oaltlmasnda XVII. yzyla kadar Trklertarafndan tercih edilen bir yaz tr olmutur. oklukla yardmcyaz iaretlerinin kullanld bu yaznn harfleri dzgn, akseik, dolaysyla okunakldr. Trklerde bu yaznn ilk bykustaseyh Hamdullah, ikincisi ise Hafz Osman'dr. Matbaannkullanlmaya balamasndan sonra dizgi iin hazrlanan harf

kalplar bu yaznn ustalar tarafndan yazlm harflere dayanr.

ok kullanlm bir yaz tr de slstr. Nesihe ok benzer;ancak harfleri daha byk ve izgileri kalndr. Harflerin balar,

gzleri, azlar ve dileri daha belirgin ve gelimi bir biimkazanm, daha derli toplu bir grne brnmtr. Nesih gibiharekeli olan bu yazda harekeler daha aktr ve zgrceizilmitir. Dz bir hat oluturacak biimde yazld gibi, dahaok yazann zevkine ve estetik ilhamna gre yazya trl biimlerverilir. stiflenen yazda kalan boluklar birtakm ekillerledoldurulur. Bu yaznn da en nl ustalar eyh Hamdullah veHafz Osman'dr. Levhalarda ve bilhassa kitap ve son dnemdergi kapaklarnda ok kullanlmtr. Aada bu yaznn birrnei verilmitir.

ekil 1.5

XV. Yzyl airlerinden

Ahmed-i D

Divanndan nesih yaz

rnei.

ekil 1,6

Cumhuriyetin ilk

yllarnda yaymlanm

Yeni Kitb adl derginin

kapandan sls yaz

rnei.


39/637

27

Eskilik bakmndan nc yaz taliktir. Bu yaznn balcazellii harflerin eik yazlmas, kuyruk ksmlarnnuzatlmasdr. Aslnda slsten gelitirilmitir. Bu yaz tr deOsmanllar dneminde Trkler tarafndan ilenip yeni birgzellie brndrlm, zellikle Yesar-zde elinde estetikynden en olgun seviyeye karlmtr. Osmanl taliki ran

talikinden arp

c

biimde farkl

d

r, bu yzdenranl

lar Trktalikine nestalik adn vermilerdir. Kitap yazmakta dakullanlm olan bu yazda hareke kullanlmazd.

Bu yaz yannda sz etmemiz gereken bir yaz tr deolduka ge bir tarihte ortaya km, rka ad verilen trdr.Zamandan tasarruf ihtiyacndan domu, gnlk ilerdekullanlan, abuk yazmaya elverili bir yaz idi. Bu yazda, dahance ksaca deindiimiz gibi, ekillerin ayrntlar yok edilmi;sls yazdaki eliflerin ucunda bulunan saaklar (zlfeler)dm, gzl harflerin gzleri kapatlm, dili harflerin dileridzlenmi, iki noktalar izgiye, noktalan ters v'yedntrlm, eri izgiler dzlemi, ya da n ve nun'da oldugibi, krlarak keli duruma getirilmitir. Bu yazy kullanan,sanat kaygs gtmezdi, amac hzla ve bir an nce yazacankda dkmekti. Bununla birlikte bu yaznn da gzeli ve gzelyazanlar vard. Tanzimat dnemi paalarndan l Paa ve FuatPaa'nn yazdklar rkann ok gzel olduu ve bu yazya yeni

bir slup kazandran hattat zzet Efendi'nin onlarn yazlarninceledikten sonra gerekli grd ekleme ve dzeltmelerle buyeni slubu gelitirdii sylenir. Osmanllarn resm yazsyd.Gnlk yazmalarda ve haberlemelerde kullanlm, her okuryazarn rendii ve kulland bir yaz tr olmutur. zensiz,

abuk yazlm olann okumak olduka gtr. Rka yazsnn iri

ekil 1.7

Trh-i Edebiyt-

Osmniyye adl kitabn

kapandan sls yaz

rnei

ekil 1.8

XVIII. yzyl airi Osman

Srurnin Divanndan

talik yaz rnei.


40/637

28

ve byk yazlan trleri yoktur. Bununla birlikte, aada gzelbir rneini greceiniz gibi, kitap balklarnda ve ilanlarda,biimce herhangi bir deiiklik gstermeyen, yalnzca boyutabytlm olarak kullanlmtr.

ekil 1.9

Bizim Krat'ten rkarnei.


41/637

29

zet

Osmanl Trkesinin Trkenin hangi tarih dnemi olduunu

aklayabilmek.

Osmanl Trkesi XIII. yzyldan sonra Anadolu'da gelimeyebalayan bir yaz dilinin ikinci dnemine verilen addr. Bu dnemtarih olarak XVI-XX. yzyllar iine alr. Eski Osmanlca,Eski Trkye Trkesi, Eski Anadolu Trkesi gibi adlarverilmi olan nceki dnem bu yaz dilinin emekleme ve gelimednemidir. Bir yandan devlet dili, te yandan ise edebiyat diliolarak bu yzyllarda byk bir gelime gstermi, ok zenginanlatm imknlar kazanm olan bu dil iki Dou dilinden, Arapave Farsadan ok miktarda kelime, ayrca gramerekilleri alm,karma bir dil grntsne brnmtr. Ancak bu grnt dilin

st seviyede kullan

m

yla ilgilidir. Okumu, kltrl, sanatseverbir snfn edebiyat dili olarak gelitirdii bu st seviyeli dil,aslnda hibir zaman konuma dili yerine gememitir. Buyzyllarda da nceki dnemde olduu gibi, Ouz boylarnnkonuma diline dayanan bir halk dili ve edebiyat var olmu,ancak bu dil de kendi yatanda geliip deierek sokak dilinegre farkllaan bir ehirli diline dnmtr. te OsmanlTrkesi denildii zaman anlalmas gereken bu iki seviyede varolmu ve gelimi olan dildir.

Yaz ve yazm arasndaki iliki ve fark ayrt ederek, OsmanlTrkesi yazmyla ilgili n bilgileri sralayabilmek.

Yaz bir dilin alfabesini oluturan harflerle yardmc kimiiaretleri de kullanarak bilgi, dnce ve duygular anlatmannaracdr, bir iaretler sistemidir. Bu iaretler dilin konumaseslerini ortalama deerlerle aktarr. Zengin ses eitlerinigstermekte hibir zaman yeterli olamaz. Bunun yannda dildezaman iinde meydana gelen ses deimelerini aktarmak

bakmndan da yetersiz kalr; nk alfabeler gerektikedeiiklie uratlamaz, tek ekillilie eilimlidir. Yazm ise,alfabenin uygulamasdr. Bir dilin deiik ses rglerinden oluan

birimlerinin sabitlemi biimlerini aktarmaya yarar. Bu aktarmailemi yaplrken ortak ve geleneklemi biimler kullanlr.Birtakm yardmc ekillerle de desteklenen bu uygulamaanlatlmak istenenin doru olarak alglanmasn salamak amacngder.


42/637

30

Osmanl Trkesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin yazdaki

biimlerini tanyabilmek.

Osmanl Trkesi alfabesi Arap asll bir alfabe olup ranllarnyapt birka katkyla ekillenmi ve Trkler tarafndan bu

ekliyle kabul edilmi bir alfabedir. Bu alfabenin harfleri yazdabiim deitirir. Trkeye uygulanmasnda zellikle nl seslerinkarlanmas asndan yetersiz kalm, Trke kelimelerinyazlnda uyulan belli kurallar bulunmadndan farkl yazl

biimleri sz konusu olmutur. Bu nitede verilen bilgiler dahaok Trkenin seslerini karlama asndan alfabenindeerlendirilmesine dayanmaktadr.

Balca yaz trlerini grerek, Trke yaln kelimeleri yazabilmek

ve okuyabilmek.

Arap harfleri ile yazlan yaz zaman iinde gelitirilmi, ilenmive birok yaz tr ortaya kmtr. Bunlardan bir ksm sslemeamal olarak gelitirilmitir. Bata Kuran metni olmak zeredaha ok din kitaplarn yazlmasnda kullanlan yaznesih adylaanlan yaz trdr. Hareke denilen yardmc iaretlerin dekullanld bu yaz doru ve kolay okumay ama edinmitir.Trkler tarafndan da yazma kitaplarda en ok bu yazkullanlmtr. Bu yaznn boyuta byne sls denir. Dahaok camilerde, trbelerde, kitabelerde ve levhalarda, basma kitap

kapaklarnda, gazete balklarnda vb. yerlerde kullanlm sslbir yazdr. ok kullanlan bir yaz tr de taliktir. Bu da kitapyazmakta nesih kadar kullanlm, ayrca sanat amal olarak enok ta zerine yazlan kitabelerde uygulanmtr. Olduka ge birdnemde gelitirilmi olan bir yaz tr de rkadr. Gnlkyazmalarda abuk yazmaya elverili bir yaz olarakgelitirilmitir.


43/637

31

Kendimizi Snayalm

1. Bir dilin baka bir dilden ald kelimeyi kendi ses dzeninebenzetmesine ne ad verilir?

a. Trkeletirmeb. Benzetirme

c. Farkllatrma

d. Sadeletirme

e. Halkllatrma

2. Aadaki harflerden hangisi ayn zamanda nl yerine dekullanlr?

a.b.

c.

d.

e.

3. Aadakilerin hangisinde nl yerine kullanlan harfyoktur?a.

b.

c.

d.

e.

4. Anlaml birer kelime olarak da okunabilecek olan aadakiTrke tek heceli kelimelerin hangisinde nl iin harf

kullanlmamtr?a.

b.

c.

d.

e.


44/637

32

5. Aadaki harflerden hangisi Trke kelimelerin yazlndakullanlmaz?

a.

b.

c.

d.

e.

6. Aadaki harflerden hangisi ekilce benzerlik ynnden birbek iinde yer almaz?

a.

b.c.

d.

e.

7. Aadaki harf birlemelerinden hangisinin yazm birlemebakmndan yanltr?

a.

b.

c.

d. e.

8. Aadakilerden hangisi, Arapaya zg bir sesi karlayanharf olduu hlde kimi Trke kelimelerde de kullanlr?

a.b.

c.

d.

e.


45/637

33

9. Aadakilerden hangisi gnlk hayatta kullanlan bir yaztrnn addr?

a. Talik

b. Nesih

c. Reyhani

d. Rka

e. Sls

10. Aadaki yardmc iaretlerden hangisi bir harfin iki kezokunmasn salar?

a.

b.

c.

d.

e.


46/637

34

Okuma Paras

ERMNN ELFBSI

- Elifbn oku cicim.- Elif, be, pe, te, se, cim, im,Ha, h, dal, zel, sin . . . yok, zel, r, Ze, je, sin, n, sat, dat, t, z,Ayn, gayn, fe, kaf, kef, lm,

Yok, l; bir de gef var.

Bir de noktal kef var.

- Hangi harfler kalndrlar?- Ha, h, sat, dat, t, z, ayn,Gayn. - Peki, bir de kaf var.

En kaln ayn, gayn.

- Hangileri bitimiyorKendinden sonrakine?

- Hoca yedi harf var, diyor:Elif, dal, zel, r, ze yine.

Ben yoruldum artk!

- Peki yalnz syle: hemze nedir?- Hemze hemze Evet, o birKk ayn badr ki

E okunur, i okunur.

Bazan eliflere konur.

- Harf-i iml hangileri?- Bilmiyorum!- Yok, bilirsin.- Elif, vav,

osmanlı türkçesine giriş

Documents