Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti

TÜRKLER OSMANLI228

1. ‹ttihat-› Osmani Cemiyetiekteb-i T›bb›ye-i fiahane’de 1 May›s 1889 ta-rihinde, ‹ttihat-› Osmani Cemiyeti ad›nda birgizli cemiyet kuruldu.1 Cemiyetin kuruluflu

1789 F›rans›z ‹nk›lab›’n›n yüzüncü y›l›na tesadüf etmek-teydi. ‹ttihat-› Osmani Cemiyeti’nin kurucular› Ohrili‹brahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbak›rl›‹shak Sukuti, Kafkasyal› Çerkes Mehmet Reflit idi. Dahasonra fierafettin Ma¤mumi, Giritli fiefik, Bakülü Hüse-yinzade Ali, Konyal› Hikmet Emin, Cevdet Osman, Ke-rim Sebati, Mekkeli Sabri ve Selanikli Dr. Naz›m Beylerbu cemiyetin kurucular› aras›nda yer ald›lar.2

Mekteb-i T›bb›ye-i fiahane’nin hamam önündekiodun y›¤›nlar› üzerinde ö¤rencilerin toplanarak ‹ttihat-›Osmani Cemiyeti’ni kurmalar› fikri kendili¤inden orta-ya ç›kmad›. Bat›da Frans›zca tabirle kendilerine JönTürk denilen Genç Türkler, Yeni Osmanl›lar’›n deva-m›yd›. Nitekim Genç Türkler, Yeni Osmanl›lar çizgisin-de çal›flarak teflkilatland›lar. Osmanl› Devleti’nin nas›lkurtulaca¤› sorunuyla ilgilendiler. Onlara göre çözümyolu meflruti bir hükümet kurarak Padiflah’›n yetkilerinis›n›rlamak ve az›nl›klara kanun önünde eflitlik tan›-makt›.3

Cemiyetin kuruluflunda mason teflkilat› ve‹talyan birli¤ini sa¤lamak amac›yla kurulanCarbonari teflkilat› da etkili oldu. Nitekim‹brahim Temo Birindis Napoli’ye giderekburada mason locas›n› ziyaret etti. Bu zi-yaret esnas›nda edinmifl oldu¤u bilgiler›fl›¤›nda cemiyeti de buna benzer flekildeörgütledi. Cemiyet üyelerine verilen nu-maralar Carbonari teflkilat› üyelerine veri-len numaralar›n bir örne¤iydi. Bu mode-le göre ‹brahim Temo’nun numaras› 1/1olarak kaydedildi. Yani birinci flubenin birnumaral› üyesi demekti.4

Cemiyetin kurucular› gizlilik ve ciddiyetiçinde faaliyetlerine devam ettiler. Nam›k Ke-mal gibi yazarlar›n yaz›lar›n› gizli gizli okutarakö¤rencilerde milli ve vatani duygular›n geliflme-

sini sa¤lad›lar.5 Okulun yan›ndaki odunlu¤a girerek ö¤-rencilerle dertleflip onlar› cemiyetin amaçlar›na hizmeteder hale getirdiler. Dikkat çekmeyen ve gözden uzaktabir yer olan odunlukta yap›lan bu irflat toplant›lar›naHatap K›raathanesi toplant›s› denilmekteydi. Toplant›-lar s›k s›k yap›l›r ve ö¤renciler burada yönlendirilirdi.

Okul d›fl›nda yap›lan ilk toplant› Haziran 1899 ta-rihinde Edirnekap› d›fl›nda bulunan kahvehanede yap›l-d›. Kahvehanede yap›lan bu toplant›ya on iki üye kat›l-d›. Üyeler kahvede bir araya geldikten sonra arka taraftaMithat Pafla’n›n ba¤›nda çukurca yerde bulunan incira¤ac›n›n alt›na gittiler. Etraftan görülmesi mümkün ol-mayan bir gizlilik içinde a¤ac›n alt›na serilmifl bulunanhas›r ve çuvallar üzerine oturdular. Ba¤ bekçisi Alufl A¤ada bunlara hizmet etti. Bir piknik görüntüsü verilen butoplant›da gençlere Alufl A¤a yiyecek ve içecek haz›rla-d›.

‹nciralt› Toplant›s› olarak bilinen bu ilk toplant›ya‹brahim Temo, ‹shak Sukuti, fierafettin Ma¤mumi, Ab-dullah Cevdet, Çerkez Mehmet Reflit, Asaf Dervifl, Her-sekli Ali Rüfltü, Giritli Muharrem, Hikmet Emin, Alifiefik ve ismi tespit edilemeyen bir kifli kat›ld›.6 Toplan-

t›da yafll› bulunmas›ndan dolay› Ali Rüfltü baflkan,fierafettin Ma¤mumi sekreter, Asaf Dervifl ise

veznedar seçildi. ‹brahim Temo cemiyette birgöreve getirilmedi fakat üye kayd›nda cemi-

yetin bir numaral› üyesi oldu.Piknik görüntüsü alt›nda yap›lan ilk

‹nciralt› Toplant›s›’nda gizli olan bu mil-li cemiyete kimlerin üye olaca¤› tart›flma-s› yap›ld›. Sonuçta güvenilir ve ifl yapabi-lecek her Osmanl› vatandafl›n›n dikkatlibir flekilde belli denemelerden geçiril-

dikten sonra üye olabilmesi, her hafta dü-zenli bir flekilde çeflitli yerlerde toplan›l-

mas›, yard›mlar›n titizlikle al›nmas›, üyele-rin ait olduklar› flube ile s›ra numaras›n›n def-

tere kaydedilmesi ve her üyeye bir numara ve-rilmesi kararlaflt›r›ld›. Ayr›ca bu toplant›da idareheyeti kuruldu.7 Cemiyette al›nan kararlar› yaz-

DOÇ. DR. AHMET EY‹C‹LKahramanmarafl Sütçü ‹mam Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

M

Abdullah Cevdet

TÜRKLER OSMANLI229

ma görevi fierafettin Ma¤mumi ile ‹shak Sukuti’ye veril-di.8

‹lk toplant› haberi ö¤renciler aras›nda h›zla yay›ld›.Al›nan kararlar baflar›l› bir flekilde yetkililerden gizlen-di. Yap›lan ikinci toplant›ya dikkat çekmemek için ‹bra-him Temo ve ‹shak Sukuti kat›lmad›. Fakat bu toplant›-ya Abdülkerim Sebati de kat›ld›. Bundan sonra Cumagünleri çeflitli yerlerde muhtelif toplant›lar yap›ld›. Bugizli cemiyetin çal›flmalar› üyeler arac›l›¤›yla her yereiletildi ve afl›r› derecede ilgi gördü.

Örgüt olarak flekillenen ‹ttihat-› Osmani Cemiye-ti’nde hiyerarflik bir yap› kuruldu. Daha sonraki faaliyet-lerde bu ilk toplant›n›n ad› ‹nciralt› Toplant›s› veya On‹kiler Toplant›s› olarak da an›ld›. Hem okulda hem deokul d›fl›nda toplant›lara devam edildi. Gençler Nam›kKemal, fiinasi ve Ziya Pafla gibi milliyetçi yazarlar›neserlerini okuyorlard›.

Yap›lan çal›flmalar sonunda üyelerin say›s›artmaya bafllad›. Kosoval› Mebus ‹brahimEfendi, Mülkiye mezunu Necip D›raga, Gö-rice Mebusu fiahin Kolonya ve posta me-muru Talat Bey cemiyete kat›ld›. K›sa za-manda Harbiye, Baytar, Mülkiye, Bahri-ye, Topçu ve Mühendishane gibi okullar-daki ö¤rencilerin ço¤u cemiyetin etkisialt›nda kald›.9

Hücre fleklinde örgütlenerek çal›fl-malar›n› gizlilik içinde yürüten cemiye-tin üye say›s› 1903’te 900 oldu. Mekteb-iT›bbiye ö¤rencilerinin hemen tamam› bucemiyete üye oldu.10

1892’de II. Abdülhamit’in ‹ttihat-› Os-mani Cemiyeti’nin varl›¤›ndan ve faaliyetle-rinden haberi oldu. Mekteb-i T›bbiye’de hürri-yet, eflitlik ve adalet fikrini yayma suçundan do-lay› üç ö¤renci Saray’a ihbar edildi. Buna tepkigösteren Saray, esnek ve yap›c› hareket eden okul ku-mandan› Ali Saip Pafla’y› görevden alarak yerine ZekiPafla’y› atad›.11 9. s›n›fta bulunan Muzaffer Hasan, EflrefRuflen ve Muttefi Hasan adl› üç ö¤renci okulda gizli bircemiyet kuruldu¤unu s›k› disiplin tedbirleri alan ZekiPafla’ya ihbar ettiler. Bu ihbar üzerine harekete geçen Ze-ki Pafla cemiyet üyelerini tutuklatt›. San›klar mahkeme-de yarg›land›. Mahkeme taraf›ndan fiefik Ali, AhmetMehdi, Abdullah Cevdet, Mehmet Reflit, fierafettinMa¤mumi, Mikail Useb ve Tekirda¤l› Mehmet gibi ö¤-rencilerin okuldan at›lmalar›na karar verildi. Fakat tu-tuklanan bu ö¤renciler birkaç ay sonra af edilerek serbestb›rak›ld›. Bu arada ‹brahim Temo tutuklanmaktan kur-tulup Romanya’ya kaçt›.12 Bu olaylar› protesto eden ondört ö¤renci daha tutukland› ise de fazla ciddiye al›nma-yarak serbest b›rak›ld›. Fakat bunlar Padiflah aleyhine ça-l›flmalar›na devam ettiler.13

Zeki Pafla’n›n bask›lar› sonucu Mekteb-i T›bbiye’deal›nan tedbirler tahammül edilmeyecek kadar a¤›rlaflt›.Ö¤renciler daha serbest ve rahat bir okulda ö¤renim gör-

mek istiyorlard›. Hem ö¤rencilerin üzerindeki bask›y›ortadan kald›rmak ve hem de ö¤renimlerini sa¤lamakamac›yla ‹ttihat-› Osmani Cemiyeti Avrupa’ya yetenekliö¤rencileri gönderiyordu. Ayr›ca bask›ya maruz kalanö¤rencilerin Avrupa’ya kaçmalar›n› sa¤l›yordu. Bu aradaArap Ahmet ve Ali Zühtü Paris’e, Mülkiye Mektebi Ta-rih Ö¤retmeni Murat Bey M›s›r’a kaçt›. Murat Bey bu-rada Mizan adl› bir gazete ç›kard›.14

Mekteb-i T›bbiye’nin 3. s›n›f›nda ö¤renci olan Sela-nikli Naz›m’›n Paris’e gönderilmesine cemiyet taraf›n-dan karar verildi. Yurt içinde yay›lan ‹ttihat-› OsmaniCemiyeti’nin yurt d›fl›nda da faaliyetlerine etkin bir fle-kilde devam etmesi gerekiyordu. Paris’te Ahmet R›zaBey bulunuyordu.15 Annesi Alman, babas› Ayan Meclisiüyesi olan Ahmet R›za Bey Galatasaray Lisesi’ni bitir-dikten sonra Fransa’da ziraat ö¤renimi görmüfltü. Bura-

da Agust Comte’nin kurdu¤u Pozitivist görüflün et-kisinde kald›. Meflruti bir yönetimde merkeziyet-

çili¤i savunarak II. Abdülhamit’i tahttan in-dirmek için V. Murat’la iliflkisi oldu¤u orta-ya ç›k›nca Konya’ya sürüldü.16 Daha sonraBursa Maarif Müdürü iken 1899’da Fran-sa’ya kaçt›. Burada tan›nm›fl bilimadamlar›yla irtibat kurarak faaliyetleriniyürüttü. Bu çal›flmalar› neticesinde Ah-met R›za Bey Avrupa’da iyi bir flöhretkazanm›flt›. ‹ttihat-› Osmani Cemiyetiile çal›flmas›nda fayda görüldü. AhmetR›za Bey’i cemiyete üye yapmak ve ce-

miyetin faaliyetlerine kat›lmas›n› sa¤la-mak amac›yla Selanikli Naz›m görevli

olarak 1893’te Avrupa’ya gönderildi.Okulun 3. s›n›f›nda olan Selanikli Naz›m

hem ö¤renimini tamamlamak hem de AhmetR›za Bey’i cemiyete üye yapmak amac›yla Pa-ris’e gitti.17

2. Osmanl› Terakki ve ‹ttihatCemiyetiParis T›p Fakültesi’ne kaydolan Selanikli Naz›m ö¤-

renimine ve siyasi faaliyetlerine burada devam etti.18 Ce-miyetin merkez komitesi ad›na Selanikli Naz›m, AhmetR›za Bey’e ‹ttihat-› Osmani Cemiyeti’ne üye olmas›n›teklif etti. Ahmet R›za Bey, cemiyetin ad› ve faaliyetlerikonusunda tart›flt›.19 Adeta merkez teflkilatla pazarl›¤agirdi. Selanikli Naz›m’›n teklifi sonucunda 1894’de Pa-ris’te Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti kuruldu.20

Cemiyetin baflkanl›¤›na Ahmet R›za Bey getirildi. Sela-nikli Naz›m, fierafettin Ma¤mumi, Milasl› Halil Bey veHalil Mentefle üye oldular.21

1895’te Paris T›bbiye Mektebi’nden mezun olan Dr.Naz›m Bey yurda dönmeyip Fransa’da bir hastanede ça-l›flmaya bafllad›. Gençleri örgütleyerek Osmanl› Terakkive ‹ttihat Cemiyeti’nde Ahmet R›za Bey’le birlikte hü-kümet aleyhinde siyasi faaliyetlerine devam etti. Cemi-yetin bu çal›flmalar›ndan dolay› Dr. Naz›m ve AhmetR›za Bey vatan haini ilan edildi.22

‹brahim Temo

TÜRKLER OSMANLI230

Dr. Naz›m Bey cemiyette faaliyetlerine devam edenarkadafllar›na bir gazete ç›kar›lmas›n› teklif etti. Üyeleraras›nda uzun tart›flmalar sonucunda bir gazetenin ç›ka-r›lmas› kabul edildi. Böylece Osmanl› Terakki ve ‹ttihatCemiyeti’nin yay›n vas›tas› olarak 1 Aral›k 1895 tarihin-de Meflveret Gazetesi yay›nlanmaya baflland›. MeflveretGazetesi iki sayfa Frans›zca ilavesiyle ç›kar›l›rken Poziti-vist görüfl de savunuldu. Bu nedenle Meflveret Gazete-si’ne Frans›z bas›n›nda önemli bir flekilde yer verildi veafl›r› bir derecede desteklendi. Gazetenin müdürlü¤ünüAhmet R›za Bey yürüttü. Yay›nlarda güncel konularlaberaber yurt ve dünya siyasetine yer verildi.23

Meflveret Gazetesi’nde yay›nlanan yaz›larda teflkila-t›n amac› anlat›l›rken okuyucular da uyar›ld›.24 Türkler-den çocuklar›n› okutmak için Avrupa’ya göndermeleriistendi. Avrupa’da ö¤renci okutman›n pahal› olmad›¤›,buraya ö¤renci gönderen Japon, S›rp ve Bulgarlar›n kal-k›nd›klar› ifade edildi.25 Az›nl›klar›n e¤itime önem ver-dikleri, Türklerin ise bunu önemse-medikleri ayr›nt›l› bir flekilde anla-t›ld›.26

Cemiyetin yurt içi ve yurt d›fl›faaliyetlerinden etkilenen Saray,Abdullah Cevdet, ‹shak Sukuti, fie-rafattin Ma¤mumi ve Kerim Seba-ti’yi tutuklad›ktan sonra sürgünegönderdi. Çürüksulu Ahmet Bey veSukuti sürgünde bulunduklar› Ro-dos’tan Paris’e kaçt›lar. Bu aradaMülkiye’de tarih hocas› olan Meh-met Murat M›s›r’a kaçt›. BuradaMizan adl› dergiyi ç›kartarak II.Abdülhamit aleyhinde yaz›lar yaz-d›.27 Yurt d›fl›nda ç›kar›lan Meflve-ret ve Mizan gazeteleri yabanc› pos-taneler kanal›yla yurda sokuldu veokuyucular taraf›ndan büyük bir il-gi ile izlendi.28

Paris’te Osmanl› Terakki ve ‹t-tihat Cemiyeti’nin kurulmas› ve ya-y›n organ› Meflveret Gazetesi’nin ç›-kar›lmas›yla Dr. Naz›m Bey ve arkadafllar› planl› ve et-kili bir flekilde çal›flmaya bafllad›. Üyeler ile Ahmet R›zaBey aras›nda görüfl ayr›l›klar› ç›kt›.29 Üyelerden bir k›s-m› Ahmet R›za Bey’e karfl› sinirli bir flekilde hareketederek polis müdahalesini gerektirecek olaylara bile se-bep oldu. Dedi¤im dediktir fleklinde inat ederek hareketeden Ahmet R›za Bey, Mehmet Murat’›n muhalefetineneden oldu. Mehmet Murat, onun bu tavr›ndan dolay›Frans›z ve Ermeniler kadar Türklerin milli hislerini dik-kate almad›¤›n› söyledi.30 Ahmet R›za Bey’in dik bafll›-l›¤› görüfl ayr›l›klar›n›n büyümesine neden oldu. Grup-laflmada Dr. Naz›m Bey, Ahmet R›za Bey’i afl›r› derece-de destekledi.31

Ahmet R›za ile Dr. Naz›m Beyler el ele vererek Mefl-veret’in yay›m ifllerini yürüttüler. Gazetenin masraflar›n›karfl›lamak için çok s›k›nt› çektiler. Paris Sand›kar› Naz›m

imzas› ile yaz›lan yaz›larda cemiyetin içinde bulundu¤udurum ve faaliyetleri anlat›ld›. Teflkilat maddi s›k›nt›içindeydi. Her fleyden önce para gerekliydi.32 Bu ihtiyac›karfl›lamak üzere yard›mda bulunanlar›n isimleri gazetedeyay›nlad›. Okuyuculara cemiyetin amaçlar› anlat›ld›. Üye-lerin II. Abdülhamit’ten para yard›m› ve maafl almalar›hofl görülmedi. Bilhassa Hükümet’ten para yard›m› alanüyelerle Dr. Naz›m Bey aras›nda anlaflmazl›k ç›kt›. Tart›fl-malar Cenevre ve Kahire’de bulunan üyelerin olumsuzyönde etkilenmesine neden oldu. Taflra flubelerinde bulu-nan üyeler Paris’teki merkez teflkilat› elefltirmeye bafllad›-lar. Ahmet R›za Bey ve Dr. Naz›m Bey grubuna kat›lma-d›klar› gibi Meflveret’i de benimsemediler.33

Dr. Naz›m Bey’in Ahmet R›za Bey’i afl›r› derecededesteklemesi taflra flubeler taraf›ndan elefltirildi. Bununüzerine M›s›r flubesinin kurucular›ndan fierafettin Ma¤-mumi inceleme yapmak üzere Paris’e geldi. Burada ince-lemeleri sonucu merkez teflkilat›n çal›flmalar›ndan mem-

nun olmad›¤›n› belirterek mukad-des amaçlar için milli ve vatanimenfaatlerin ayaklar alt›na al›nd›¤›-n› söyledi.34

Yurt d›fl›nda cemiyet Meflveretve Mizan gazeteleriyle faaliyetlerinisürdürürken yurt içinde cemiyetinmerkez komitesinin baflkanl›¤›naseçilen Hac› Ahmet Efendi, II. Ab-dülhamit’e karfl› yap›lacak darbeplan› üzerinde haz›rl›klara bafllad›.Ülemadan fieyh Naili ve Serasker-likte bulunan Yarbay fiefik Bey’inve I. Tümen Komutan› Kaz›m Pa-fla’n›n yard›m› sa¤land›.35

Naz›rlar›n topland›¤› s›rada Ba-b›ali bas›lacak, fieyhülislam’dan fet-va al›nacak, II. Abdülhamit hal edi-lecek, yerine V. Murat geçecek, e¤erbu olmazsa II. Abdülhamit’in kar-defli Reflat Efendi tahta ç›kar›lacakt›.

Darbe plan› A¤ustos 1896’dayap›ld›. Plan›n uygulanaca¤› akflam

Tokatl›yan Lokantas›’nda yemek yiyen Nadir Bey içkiyifazla kaç›rarak darbe plan›n›n ortaya ç›kmas›na neden ol-du. Kutlama hevesiyle gizlili¤ini koruyamayan NadirBey’in a¤z›ndan Numune-i Terakki Mektebi MüdürüMazhar Bey ve Askeri Okullar Genel Müfettifli Zühtü‹smail Pafla’n›n söz almas›yla mesele anlafl›ld›.

Nadir Bey’in “Pafla, bilsen yar›n neler olacak?” sözüüzerine Zühtü ‹smail Pafla durumu derhal araflt›rarakdarbe plan›n› ö¤rendi. Plan uygulanmadan darbecilertutukland›. Bundan sonra cemiyetin ‹stanbul’daki faali-yetleri iyice yavafllad›.36

Darbe plan›na kat›lanlardan Kaz›m Pafla, Hac› Ah-met, fieyh Naili ve kardeflleri, Hakk› ve Avni Beyler veailesinden 18 kifli, fieyh Abdülkadir ve ailesinden 20 ki-fli, Mekkeli Sabri, Divan-› Muhasebat Reisi Zühtü Beyve Kemal Bey gibi birçok kifli sürgüne gönderildi.37

‹ctihad dergisinin Cenevre'de yay›nlanan ilk say›s›n›n kapa¤›, (1904)

TÜRKLER OSMANLI231

‹stanbul’daki cemiyetin merkez komitesinin etkisizhale getirilmesi, cemiyetin ortadan kalkmas› demek de-¤ildi. Murat Bey’in ç›kard›¤› Mizan Gazetesi elden eledolan›yor ve yaz›lar› Genç Türkler’i cesaretlendiriyordu.1896 sonbahar›nda geri kalan Genç Türkler’in hepsi Pa-ris ve Cenevre gibi flehirlerde topland›lar. Paris’te ç›kar›-lan Meflveret’te II. Abdülhamit aleyhine yaz›lan yaz›larSaray’› rahats›z etti. Bu sebeple Paris Elçili¤i vas›tas›ylacemiyetin ve gazetenin kapat›lmas› Fransa’n›n Leon Bo-urgeois baflkanl›¤›ndaki hükümetten istendi. Bununüzerine Frans›z Hükümeti 1897’nin ilk bahar›nda cemi-yeti Paris’ten ç›kard› ve gazeteyi kapatt›. Bunun üzerineAhmet R›za, Dr. Naz›m Beyler ve arkadafllar› cemiyetiBelçika’ya tafl›d›lar. II. Abdülhamit Belçika Hüküme-ti’ne bask› yaparak cemiyetin üyelerini buradan da ç›-kartt›rd›. Bu defa Belçika’da bulunan Genç Türkler, ‹s-viçre’nin Cenevre flehrine tafl›nd›lar.38 Daha sonra Dr.Naz›m Bey ve arkadafllar› Paris’e gelerek Ahmet R›zaBey’le birlikte faaliyetlerine devam ettiler.39

Mizan’da meflrutiyet lehine ve II. Abdülhamit aley-hine yaz›lar yazan Mehmet Mu-rat’a cemiyetin lideri gözüyle ba-k›lmaya baflland›. 1897’de M›-s›r’dan Cenevre’ye gitti ve çal›fl-malar›n› burada yürüttü. Dahasonra Cenevre’ye ‹shak Sukuti veAbdullah Cevdet de geldi. Bura-da Osmanl› Dergisi’ni ç›karmayabafllad›lar.40

Meflveret Gazetesi’nde Dr.Naz›m, Ahmet R›za ve MuratBeyler yaz›lar yazarak okuyucula-r› bilinçlendirmeye çal›flt›lar. Ah-met R›za Pozitivist görüfle a¤›rl›kverirken, Mehmet Murat ve Dr.Naz›m Beyler ideoloji konular›n-da yaz›lar yazd›lar.41

Bu dönemde Ahmet R›zaBey ile Mehmet Murat aras›ndaçok s›k› bir iliflki vard›. Mehmet Murat Bey haz›rlam›floldu¤u 21 maddelik cemiyet program›n› Ahmet R›zaBey’e gönderdi. Ancak cemiyet içinde ihtilafa neden olu-naca¤› gerekçesi ile program kabul edilmedi.42

Ahmet R›za ile Dr. Naz›m Beylerin birlikte çal›fl-mas› di¤er ittihatç› üyelerin bunlar› çekememesine ne-den oldu. Bu sebeple Mehmet Murat Bey ve arkadafllar›,Ahmet R›za ile Dr. Naz›m Beyleri cemiyetten ç›karmakistediler. Mehmet Murat Bey cemiyetin Teftifl ve ‹craHeyeti Baflkan› ve Dr. Naz›m Bey ise bu heyetin üyesiidi. Dr. Naz›m Bey’in üye oldu¤u bir kurulda görüflüal›nmadan bir karara varmak, Ahmet R›za Bey’i veyakendisini cemiyetten ç›karmak mümkün de¤ildi. GerekAhmet R›za Bey’in gerekse Dr. Naz›m Bey’in cemiyet-ten ç›kar›lmas›nda baflar›l› olamayan Mehmet Murat Beyüzüntülerini belirterek Teftifl ve ‹cra Heyeti baflkanl›¤›n-dan ayr›ld›.43

Mehmet Murat Bey istifa nedeni olarak Ahmet R›zaBey’in iki yüzlülü¤ünü, kendisinin üstün görünerek Ah-met R›za Bey’in önünü t›kamak istemedi¤ini belirtti.Ayr›ca 2 Ocak 1897 tarihli dilekçesinde ayr›nt›l› bilgiverdi.44

Dr. Naz›m Bey ve arkadafllar›n›n Paris’teki faaliyet-lerini engellemek için Hükümet taraf›ndan al›nan ted-birler bir fayda vermedi. Bunun üzerine II. Abdülhamit,Serhafiye Ahmet Celalettin Pafla ve Necip Melha’y› 10Temmuz 1897 tarihinde Paris’e gönderdi. On üç günParis’te kalan Pafla, Dr. Naz›m ve Ahmet R›za Beyler gi-bi genç Türkleri yurda dönmeleri için ikna etmeye çal›fl-t›. ‹ttihatç›lar›n lehine af ilan eden resmi genelge yay›n-land›. Genelgede ücretsiz pasaport verilece¤i, isteyenle-rin ö¤renimlerine devam edebilece¤i, Osmanl› toprakla-r›nda diledikleri yerlerde ikamet edebilecekleri, maddiyard›mda bulunulaca¤›, Avrupa’da okuyan ö¤rencilere150 Frank maafl verilece¤i gibi hususlar ayr›nt›l› bir fle-kilde aç›kland›. Fakat Dr. Naz›m ve Ahmet R›za Beylero devrin flartlar›na göre oldukça cazip olan II. Abdülha-

mit’in yard›m ve ba¤›fllar›n› da-valar› u¤runa kabul etmediler.45

Ahmet Celalettin Pafla, ParisBüyükelçisi Münir Bey ile yapt›-¤› çal›flma sonucunda Paris, Ce-nevre, Kahire ve Brüksel’de faali-yette bulunan cemiyet üyeleriniikna etmeye çal›flt›. ‹ttihatç›lar›nbir k›sm› ikna oldu. Bunun sonu-cunda Mehmet Murat Bey ile Ah-met R›za Bey’in aras› aç›ld›. Ce-nevre üssü çökertildikten sonrayaklafl›k 60 kifli yurda dönmeyeikna edildi. Abdullah Cevdet ve‹shak Sukuti’nin ç›kard›¤› Os-manl› Dergisi kapat›l›rken, ‹shakSukuti Roma, Abdullah CevdetViyana, Tunal› Hilmi de Madritelçilik tabipli¤ine atand›lar. Meh-

met Murat Bey 14 A¤ustos 1897’de ‹stanbul’a döndü veon bin kuruflla fiura-y› Devlet Azal›¤›’na tayin oldu.46

‹ttihatç›lar›n bir k›sm›n›n Ahmet Celalettin Pa-fla’n›n tekliflerine uyarak yard›m kabul etmelerine Ah-met R›za ve Dr. Naz›m Beyler çok sinirlendiler. Yard›mkabul edenleri döneklikle suçlayan Dr. Naz›m ve AhmetR›za Beyler, Meflveret Gazetesi’nde yaz›lar yay›nlayarakfaaliyetlerini artt›rd›lar. Onlar›n bu kararl› ve sab›rl› ça-l›flmalar› sonucu gençler cemiyete üye oldular. Sami Pa-flao¤lu Sezai ve Dr. Bahattin fiakir gibi gençleri ittihatç›yaparak güçlendiler.47

Aral›k 1899’da Padiflah’›n kay›nbiraderi DamatMahmut Pafla, o¤ullar› Prens Sabahattin ve Prens Lütful-lah’› yan›na alarak Avrupa’ya kaçt› ve meflrutiyet taraf-tarlar›n›n saf›na geçti. Pafla’n›n kaçmas› II. Abdülha-mit’in afl›r› derecede üzülmesine ve ittihatç›lar›n güçlen-mesine neden oldu. Pafla’n›n kaç›fl nedeni Ba¤dat demir-

‹brahim Temo'nun el yaz›s›

TÜRKLER OSMANLI232

yolu yap›m› imtiyaz›n›n ‹ngiltere’ye de¤il de Alman-ya’ya verilmesiydi.48

Pafla’n›n iadesi konusunda II. Abdülhamit teflebbüsettiyse de Fransa buna yanaflmad›. 1903’te ölen Pafla butarihe kadar Paris’te kald›. Bu tarihten itibaren onun fi-kirlerini o¤lu Prens Sabahattin yürütmeye bafllad›.49

Murat Bey’in ‹stanbul’a dönmesiyle cemiyet içindebir boflluk meydana geldi. Bunun üzerine Paris’teki itti-hatç›lar Ahmet R›za ve Dr. Naz›m Beylerin etraf›ndatopland›lar.50 1898’de Paris’te yap›lan kongrede üyeleraras›nda fikir ayr›l›klar› oldu ve cemiyet mensuplar› iki-ye bölündü. Her grup kendi fikri do¤rultusunda hareketederken ço¤unluk Ahmet R›za ve Dr. Naz›m Beylerinetraf›nda topland›lar.51 Dr. Naz›m Bey ve arkadafllar›amaçlar›na ulaflmak için cemiyete yeni üyeler kaydetti-ler. Cemiyet içinde ve d›fl›nda yapacaklar› faaliyetlerdeErmeni, Rum, Bulgar ve Musevilerle irtibat kurdular.52

Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti’nin ikincikongresi, 4-9 fiubat 1902 tarihleriaras›nda Frans›z Enstitüsü üyelerin-den M. Lefever Pontalis’in Paris’tekievinde yap›ld›. Kongrenin baflkanl›-¤›na Prens Sabahattin, yard›mc›l›k-lar›na Sathas isimli Rum ve Sissinaisimli bir Ermeni getirildi. Kongre-nin ilk toplant›s› M. Lefever Ponta-lis’in evinde yap›ld›ktan sonra arabirleflimlere Prens Sabahattin’inevinde devam edildi. Kongreye top-lam 70 delege kat›ld›. Bunlar›n 47’siTürk, di¤erleri Arap, Rum, Ermeni,Kürt, Arnavut, Çerkez ve Museviidi.53

1902 kongresinde de birlik veberaberlik sa¤lanamad›. ÜyelerPrens Sabahattin ve Ahmet R›za Beygrubu olmak üzere ikiye ayr›ld›.Adem-i merkezi yönetimi savunanPrens Sabahattin’in etraf›na Dr. Ni-hat Reflat, Dr. Sabri, Siret, Faz›l ve Zeki Beyler; AhmetR›za grubuna Dr. Naz›m, Dr. Bahattin fiakir ve FeritBeyler topland›lar. ‹ki ayr› grup halinde çal›flan ittihat-ç›lar aralar›nda husumete varacak kadar ileri gittiler.54

Ahmet R›za Bey meflruti ve merkeziyetçi bir yöneti-mi savunurken Prens Sabahattin, ‹ngiltere ve ABD örne-¤ini vererek teflebbüs-ü flahsi ve adem-i merkezi yöneti-mi benimsiyordu. Bu fikir ayr›l›¤›na ra¤men her iki ta-raf II.Abdülhamit’in hal edilmesi konusunda anlaflt›-lar.55

Osmanl› Devleti’nin da¤›lmas›na sebep olaca¤› en-diflesiyle adem-i merkezi görüflüne karfl› olan Ahmet R›-za Bey grubu etraf›nda Dr. Naz›m ola¤anüstü gayretgösterdi. Bundan sonra teflkilat› geniflletme ve flubeleraçma yönünde çabalar›n› sürdürdü.56

Osmanl› Devleti’nin üç k›tada topraklar› vard›. Busebeple Rumeli ve M›s›r’da flubeler açmak ve bunlar ara-

s›nda irtibat sa¤lamak güçtü. 1905 y›l›nda cemiyetinyurt içinde ve d›fl›nda teflkilatlanmas› ve kadrolaflmas›sa¤land›.57 Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti’nin giz-li muhabere defterindeki yaz›lara göre Dr. Naz›m ve Dr.Bahattin fiakir Beyler flubelere mektuplar göndererekhaberleflmeyi ve teflkilatlanmay› sa¤lad›lar. 20 Temmuz1906 tarihli Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti’ninTensikat› Dahiliyesi’ne Dair Beyanname ile teflkilat dahadüzenli bir flekilde yürütüldü. Bu beyannameye göre iflbölümü yap›ld›. Meflveret Gazetesi’nin Frans›zca k›sm›-n› Ahmet R›za Bey, Türkçe k›sm›n› Sami Paflazade SezaiBey, cemiyetin hesap ifllerini Mustafa Faz›l Paflazade ileDr. Naz›m Bey, flubelerle olan ifllemlerini Dr. Bahattinfiakir Bey ile Dr. Naz›m Bey yürütmeye bafllad›. Ayr›cacemiyetin iç ifllerini yürütmekle Dr. Naz›m Bey görev-lendirildi.58

Merkez teflkilat›n flubelere gönderdi¤i yaz›lardaamaçlar›n›n vatandafllar› hürriyet alt›nda toplamak oldu-¤u belirtilirken Mehmet Murat Bey ve arkadafllar› yü-

zünden cemiyetin zarar gördü¤ü du-yuruldu.59 Bu arada M›s›r’da ç›kar›-lan fiura-y› Ümmet Gazetesi’nin de-vam etmesi için buradaki flubedenyard›m istendi. Konuyla ilgilenenDr. Naz›m Bey bu gazetenin sorunla-r›n› gidermeye çal›flt›.60

Paris merkez teflkilat›n›n bir bi-nas› yoktu. Burada dört has›r iskem-le ile bir k›r›k masa vard›. Bu sebep-le varl›kl› kimselerden koltuk, masatak›m› ve sandalye gibi eflya alarakcemiyete yard›m etmeleri istendi.61

Cemiyet üyeleri Paris’te çal›flma-lar›n› devam ettirirken büyük maddis›k›nt› içindeydiler. Bir gün merkezegelen bir genç Dr. Naz›m Bey’inayakkab›lar›na bakt›. Ayakkab›lar›-n›n önü delinmifl ve parmaklar› d›fla-r› ç›k›yordu. Çoraplar› da ayr› ayr›renkteydi. Dr. Naz›m Bey, kendisini

ziyarete gelen ve durumunu dikkatle izleyen gence“Hürriyet bu kadar mahrumiyete de¤mez mi?” diyerekcevap verdi.62 Cemiyet üyeleri için maddi s›k›nt›lar ama-ca ulaflmaya engel de¤ildi. Çünkü onlar önce teflkilatsonra neflriyat mant›¤› içinde çal›flt›lar. Aç, ç›plak, yal›nayak, yar›m pabuç, günde yar›m ekmek ve yar›m kaseyo¤urtla davalar› ad›na yaflamaya raz› oldular.63

1894-1906 y›llar› aras›nda on iki y›l cemiyetin iç ved›fl ifllerine Dr. Naz›m ile Dr. Bahattin fiakir Beyler bak-t›. Mehmet Murat Bey gibi birkaç kiflinin ‹stanbul’adönmesi cemiyeti sarst› ise de Dr. Naz›m Bey’in büyükgayretleri ile teflkilat eski gücüne kavufltu.64

Paris merkez teflkilat›ndan flubelere uyar›c› yaz›laryaz›ld›. Kötülü¤ün kayna¤›n›n istibdat oldu¤u bildiril-di.65 Vatan›n selameti için cehaletten kurtulmak gerek-ti¤i,66 Hükümet taraf›ndan yap›lan haks›zl›klara karfl›savunulmas›, Ermenilere karfl› durulmas›,67 karfl›l›kl›

‹ctihad dergisinin 10. say›s›n›n kapa¤›

TÜRKLER OSMANLI233

görüflerek problemin çözülmesi istendi.68 Üyeler ve flu-beler birlik ve beraberli¤e davet edildi.69 fiura-y› ÜmmetGazetesi yeniden düzenlendi. Kafkasya’da ç›kan ‹rflatGazetesi’nin kapanmas› üzüntüyle karfl›land›.70 Parismerkez teflkilat›, flubelerinin gizlilik esas› içerisinde fa-aliyette bulunmalar›n› istedi.71 Ayr›ca otuz y›ldan berivatan› zindan haline getiren II. Abdülhamit hükümetinive onun hakimiyetini y›kman›n vatanseverlik oldu¤ubelirtildi.72

3. Osmanl› Hürriyet CemiyetiSelanik’te Eylül 1906 tarihinde, Bulgar komitesi ör-

gütünden73 ve mason teflkilat›ndan74 esinlenerek Mithatfiükrü Bleda ve ‹smail Canbulat’›n evinde Osmanl› Hür-riyet Cemiyeti kuruldu.75 Cemiyetin amac› devletin içifllerine müdahale eden Ruslar›n Bulgarlar› koruma po-litikas›n› reddederek orduda görevli subaylar aras›ndataraftar toplamakt›. Cemiyetin kurucu-lar› aras›nda Selanik Askeri RüfldiyeMüdürü Bursal› Tahir, Naki, Talat, Mit-hat fiükrü Bleda, Ömer Naci, Kaz›mNami Duru, ‹smail Canbulat, ‹smailHakk› ve Süleyman Fehmi Beyler bulu-nuyordu.76

1906’da kurulan bu cemiyette Mer-kez-i Umumi üyeleri Talat, ‹smail Can-bulat ve Rahmi Beylerdi. Cemiyet hüc-re biçiminde örgütlendi. Üyeler hücrefleklinde örgütlendi¤inden birbirini ta-n›mazlar sadece cemiyetin yemin (tah-lif)77 merasimine getiren üyeleri tan›r-d›.78 Üyenin hücre mensuplar›n›n d›fl›n-da birini tan›mas› mümkün de¤ildi. Butip örgütlenme ‹talya Carbonar› Teflkila-t›’n›n kurulmas›ndan beri çok geçerliy-di. Özellikle illegal örgütlerde bu tiphücreleflmeye dikkat ediliyordu. Böyle-ce çeflitli nedenlerle çöken hücrenin bütün örgütü etki-lememesi sa¤lan›yordu.

Cemiyete üye kayd›nda masonlara özgü bir yöntemuyguland›. Buna göre önce kuruculardan veya eski üye-lerden biri, üye yapmak istedi¤i arkadafl›n› Merkez-iUmumi’ye tan›tan bilgi verir ve merkezin karar›n› bek-lerdi. Merkez gerekli incelemeyi yapt›ktan sonra aday›nüyeli¤ine karar verilirse yemin merasiminin yap›laca¤›tarih ve yer belirlenirdi. Bundan sonra adaya k›lavuzlukedecek arkadafl› gecenin geç bir saatinde uygun yerdebuluflup merasimin yap›laca¤› eve do¤ru yola ç›kard›.Eve yaklafl›nca aday›n gözleri ba¤lan›r, flafl›rtmak ama-c›yla aday biraz dolaflt›r›ld›ktan sonra yemin edilecek ye-re getirilirdi.79

Evin kap›s›nda bulunan yetkili “Hilal” parolas›n›duyunca kap›y› açar ve aday içeri al›n›rd›. Adaya cemi-yete girmeyi isteyip istemedi¤i sorulduktan sonra ceva-b› olumlu ise yemin merasimine bafllan›rd›. Bundan son-ra aday gözleri ba¤l› olarak yemin merasiminin yap›ld›-

¤› odaya geçirilir ve masan›n karfl›s›ndaki iskemleyeoturtulurdu. K›lavuz aday›n arkas›nda bulunurdu.

Adaya sa¤ eli masan›n üzerinde bulunan Kuran-›Kerim, sol eli yine ayn› masan›n üzerinde bulunan ta-banca üzerinde olmak üzere yemin ettirilirdi. Yemindensonra gözleri aç›ld›¤›nda aday karfl›s›nda siyah maskelisadece gözleri aç›k, bafltan afla¤› k›rm›z› pelerine sar›lm›flüç kifliyi görürdü. Bundan sonra art›k cemiyetten ç›k›flmümkün de¤ildi. Ç›k›ld›¤›nda veya cemiyetin amaçlar›-na ayk›r› hareket edildi¤inde üyenin cezas› ölümdü.80

Üyelerinin yo¤un çal›flmalar› sonucu Osmanl› Te-rakki ve ‹ttihat Cemiyeti k›sa sürede Makedonya’da ge-liflerek h›zla yay›ld›.81

Önceleri çeflitli evlerde yap›lan toplant›, sonra ÖmerNaci ad›na kiralanan evde yap›lmaya baflland›. Yeminmerasiminde üyeye okutturulan metni haz›rlayan ÖmerNaci’nin etkin konuflmas› üyeyi heyecanland›r›rd›.

Cemiyete üye olanlara s›ras›yla birnumara verilmekteydi. ‹lk on numarakuruculara ait ve yafl s›ras›na göreydi.Bunlar: 1. Bursal› Tahir, 2. Naki, 3.Rahmi, 4. Mithat fiükrü, 5. Mehmet Ta-lat, 6. Kaz›m Naz›m Duru, 7. ÖmerNaci, 8. ‹smail Canbulat, 9. Hakk› Ba-ha, 10. Edip Servet Beylerdi.

Gerekti¤inde iki cemiyet üyesinintan›flmas› için bir iflaret sistemi geliflti-rildi. Bu sistemde temel ilke Kelime-iMukaddes: Muin, Kelime-i Mürur: Hi-lal sözcükleri idi. Üye sa¤ elin üç par-ma¤›n› bükerek bafl ve flahadet parma¤›-n› hilal haline getirip kalbinin üzerinegötürür ve bundan sonra parolay› söyler-di. Mim, ayn ve nun harflerinden oluflanparola yard›mc› ve dost manas›na gelenMuin kelimesi idi.82

Osmanl› Hürriyet Cemiyeti’nin Pa-ris’teki Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti ile iliflkikurmas› daha sonra oldu.83

Ahmet R›za ve Dr. Naz›m Beyler Paris’te merkezteflkilatta hizmetlerine devam ederken Selanik’te kuru-lan Osmanl› Hürriyet Cemiyeti hakk›nda fazla bilgi sa-hibi de¤illerdi.84 1893-1906 y›llar› aras›nda cemiyetiçinde aktif faaliyette bulunan Dr. Naz›m Bey, Paris’teuzun süre kalman›n bir sonuç vermeyece¤ini anlad›¤›n-dan Mithat fiükrü Bleda’dan Cenevre’de Osmanl› Terak-ki ve ‹ttihat Cemiyeti’nin flubesini açmas›n› istemiflti.85

1907 y›l›n›n Mart ay›nda Selanik Osmanl› HürriyetCemiyeti üyelerinden Ömer Naci ve Hüsrev Sami K›z›l-do¤an’›n tutuklanacaklar› haberini posta ve telgraf me-muru Talat Bey gizlice bildirdi. Bunun üzerine ikisi detutuklanmadan kurtulmak, Paris’teki cemiyetin progra-m›n› incelemek, ortak yönleriyle birleflmeyi sa¤layarakgüçlenmek amac›yla Paris’e kaçt›. Mart ay›n›n ikinci ya-r›s›nda Paris’e varan Ömer Naci ve Hüsrev Sami K›z›l-do¤an, Ahmet R›za Bey’in program›n›n kendilerine uy-

‹ctihad Evi, Abdullah Cevdet'in dergiç›kard›¤› ve ikamet etti¤i ev

TÜRKLER OSMANLI234

gun oldu¤unu kabul ettiler. Bundan sonra Ömer Naci,fiura-y› Ümmet Dergisi’nde imzas›z yaz› yazmaya baflla-d›.86

Selanik’te kurulan cemiyetten yaklafl›k befl ay sonra8 fiubat 1907 tarihinde Manast›r’da Osmanl› Terakki ve‹ttihat Cemiyeti’nin bir flubesi kuruldu. fiubenin kuru-cular› Enver, Kaz›m Karabekir ve Hüseyin Beylerdi.87

1900 y›l›ndan itibaren Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemi-yeti Makedonya’da yani Rumeli’de yay›lm›flt›. Bununsebebi Makedonya bölgesinin özelli¤indeydi. BuradaTürk nüfus d›fl›nda Arnavut, Rum, Rumen, Bulgar veS›rp çeteleri Osmanl› yönetimine bafl kald›rarak kan dö-küyorlard›. Türklere karfl› yap›lan bu hareketler Osman-l› Hükümeti’nin de aleyhine idi.88

4. Paris ve Selanik MerkezininBirlefltirilmesiDr. Naz›m Bey 1889 y›l›nda kurulan ‹ttihat-› Os-

mani Cemiyeti faaliyetlerini yurt d›fl›nda sürdürmekve Ahmet R›za Bey’i cemiyete kazand›rmakamac›yla 1893 y›l›nda Paris’e gitmiflti. Pa-ris’te 1906 tarihine kadar cemiyet içinde ak-tif bir flekilde faaliyetlerde bulundu ve tafl-radaki flube ve flah›slara mektuplar yaza-rak genifl bir alana hizmet etti. Paris’teuzun süre kalman›n bir sonuç vermeye-ce¤ini anlad›. Bu sebeple Mithat fiükrüBleda gibi gençlerin cemiyet kurma is-teklerine cevaplar vererek onlar› teflkila-ta kazand›rd›. Mithat fiükrü Bleda’yaCenevre’de Osmanl› Terakki ve ‹ttihatCemiyeti’nin bir flubesinin aç›lmas›n›tavsiye etti.89 Bu arada Selanik’e gelebil-mek için Mithat fiükrü Bleda’ya bir mek-tup da yazd›. Çeflitli hizmetlerinin yan›n-da mektuplarla90 veya neflriyatla yurt d›fl›n-da cemiyet hizmetlerinin yürümeyece¤ineinanarak Selanik’e gelmeye karar verdi.91

Az›nl›klar›n Türklere yapt›klar› haks›z-l›klara direnen Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Ce-miyeti’nin flubeleri Rumeli’de yay›ld›.92 Bu s›-rada flubeler ile Paris merkez teflkilat› aras›ndairtibat kurulamad›¤› gibi merkez teflkilat ile flubeler ara-s›nda bütünlük de sa¤lanamam›flt›. Fakat Dr. Naz›mBey cemiyetin ‹stanbul ile Paris merkezi aras›ndaki irti-bat› sa¤lam›flt›. fiimdi de Paris merkezi ile Selanik mer-kezini birlefltirerek teflkilat› bütünlefltirmeye çal›flt›. As›lamac› yurt içine girip cemiyet ad›na teflkilat ve neflriyatfaaliyetlerinde bulunmakt›.

Dr. Naz›m Bey o s›rada hükümet taraf›ndan vatanhaini ilan edilerek g›yaben idam cezas›na çarpt›r›lm›flt›.Bu sebeple Osmanl› s›n›rlar›na girmesi mümkün de¤il-di. Ancak Yunanistan yolu ile yurda girebilirdi.

O y›llarda Selanik; Bulgar, Rum ve S›rp komitecile-rinin karargah› haline gelmiflti. Cemiyet yöneticileri Dr.Naz›m Bey’in Paris’ten Selanik’e gelebilmesi için Rum

komitecilerinin baflkan›yla görüfltü ve Yunanistan yoluile Selanik’e gelmesine karar verdi. Al›nan bu karara gö-re Dr. Naz›m Bey Yunanistan’a geldikten sonra, Rumkomitecileri onu al›p s›n›ra getireceklerdi. Buradan dauygun bir zamanda içeri girecekti.93

Bu karar üzerine Dr. Naz›m Bey’e mektup yaz›ld› veo da mektubu al›r almaz yola ç›kt›. Rum komitecileriDr. Naz›m Bey’i alarak Selanik’e götüreceklerini dahaönce Talat Bey’e bildirmifllerdi. Bunun üzerine Dr. Na-z›m Bey Atina’ya gelerek burada iki ay bekledi. Fakat buesnada Rum komitecileriyle Yenice adas›nda bulunanHalil Pafla komutas›ndaki askerler aras›nda tart›flma ç›k-t›. Kendisini Selanik’e getiren Rum komitecilerinin ad›-n› ve kimliklerini bilmiyordu.94 Gerçekten o devrin flart-lar›nda Selanik’e gelmek ve yolculuk esnas›nda gizlen-mek kolay ifl de¤ildi.95 Atina’ya kendisine bildirilen ad-rese geldi¤inde komiteciler onu iki ay gizledi.

Dr. Naz›m Bey yolculuk esnas›nda k›yafetini de¤ifl-tirdi. Bafl›nda kocaman bir sar›k, s›rt›nda genifl bir cüb-

be, çenesinde kocaman bir sakal, gözlerinde siyahgözlük vard›. Aya¤›na giyecek yemeni ve mest

bulamad›¤› için potin giydi. Böylece mo-dern bir hoca k›l›¤›na girdi.96 ‹lk görüflte

onu Paris’teki eski arkadafl› Mithat fiükrüBleda bile tan›yamad›.97 Modern giyinifl-li Dr. Naz›m Bey’in yerini takma sakal-l› modern bir Hoca Yakup Efendi ald›.98

Daha önce Selanik’te tan›d›¤› hem-flehrisi Mithat fiükrü Bey’e bir mektupyazarak cemiyet ad›na çal›flkan ve ha-miyetli bir gence ihtiyac› oldu¤unusöylemiflti. Mithat fiükrü Bey de Dr.Naz›m Bey’e çal›flkan bir genç olan pos-ta baflkatibi Talat Bey’i tavsiye emifl ve

böylece onu tan›m›flt›. Bu sebeple TalatBey’e mektup yazarak yurda girmek istedi-

¤ini bildirmiflti.99

Talat Bey’in yard›m›yla Atina üzerindenDr. Naz›m Bey gizlice Selanik’e geldi.100 Sela-nik’te Dr. Naz›m Bey, Mithat fiükrü Bleda’n›nevinde misafir olarak kald› ve bu arada TalatBey’le irtibat kurdu. Art›k yolculuk esnas›nda

karfl›laflt›¤› tehlikeler sona erdi.101 Buradaki çal›flmalar›esnas›nda, s›cak, cana yak›n davran›fllar›, ak›c›, tatl› veyumuflak Rumeli flivesiyle yapt›¤› peltek konuflmalar›dinleyenleri ve bilhassa gençleri etkiledi. Talat Bey veKaz›m Karabekir gibi gençlerle yak›ndan ilgilendi.Bundan sonra Paris merkezi ile Selanik merkez teflkila-t›n birlefltirilmesine çal›flt›.102 Paris ve Avrupa’n›n di¤ermerkezleriyle M›s›r’a kadar uzanan flubeler aras›ndaTürk isimli bir gazete ç›kararak mücadelesine devam et-ti. K›sa zamanda Selanik teflkilat›n› bütün flubelerin anamerkezi haline getirdi. fiubeler aras›ndaki da¤›n›kl›¤›giderdi ve cemiyeti bir gizli ihtilal komitesi fleklinde ör-gütledi. Subaylar› da etkisi alt›na alarak bütün faaliyet-lerini tek merkezden yürüttü. Cemiyete yeni girecekle-rin kabulü konusunda talimatname ile genelgeler haz›r-

Ahmed R›za Bey,(Serveti Fünun, 25 Eylül1908, 18. y›l cild no: 35)

TÜRKLER OSMANLI235

lad›. Bu talimatnameyi haz›rlarken Miralay Sad›k Bey,Binbafl› Fethi ile Manyaszade Refik ve Mithat fiükrüBleda’n›n görüfllerini ald›. Talimatnamede belirtilen ye-min merasimiyle ilgili hususlar›n haz›rlanmas›nda 1789Frans›z ‹htilali’nde etkili olan Jakoben modeli örnekal›nd›.103

Dr. Naz›m Bey Selanik’te sadece Mithat fiükrü Ble-da’n›n evinde de¤il ayn› zamanda cemiyetin di¤er üyele-rinden baz›lar›n›n evinde de gizlice bir müddet kald›.Hoca Yakup Efendi ad›yla, bafl›nda sar›k, s›rt›nda cübbe,çenesinde uzun sakal ve aya¤›nda yemeni bulunan bir k›-yafetle Nafiz Kufral› Bey’in Yenikap› semtindeki evinemisafir oldu.104

K›yafeti ve ismi gibi kald›¤› yerleri de s›k s›k de¤ifl-tirerek Selanik sakinlerinin ve hükümet ajanlar›n›n dik-katlerini üzerine çekmedi. Cemiyetin ad›n›n de¤iflmesigerekti¤i görüflünü bütün toplant›larda aç›kça savundu.Bu görüfl, o günkü flartlar dahilinde üyeler aras›nda uy-gun bulunmuyordu. Üyeler aras›nda Osmanl› HürriyetCemiyeti bu isimle ta-n›nm›fl ve kabul edil-miflti. Cemiyetin ismi-nin de¤iflmesi istikrar-s›zl›¤›n meydana gel-mesine neden olacakt›.Ayr›ca üyelerin isim de-¤iflikli¤ine tepkilerininne olaca¤› da bilinmi-yordu. Dr. Naz›mBey’in cemiyetin ad›n›nde¤iflmesi önerisini ka-bul eden üyelerin iste¤iüzerine, cemiyetin isimde¤iflikli¤i hakk›ndagörüflleri al›nmak ama-c›yla flubelere mektuplar gönderildi.105 Mektuplara veri-len cevaplarda Dr. Naz›m Bey’in teklif etti¤i Osmanl›‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ismi uygun bulundu. Os-manl› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti ile Osmanl› HürriyetCemiyeti’ni birlefltirmek için106 Dr. Naz›m Bey’in, tek-lif etti¤i ve üzerinde önemle durdu¤u Osmanl› ‹ttihat veTerakki Cemiyeti ismi ço¤unlukla kabul edildi.107

Böylece Paris ve Selanik’te bulunan teflkilat›n isim-leri birlefltirilerek Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyetiad›n› ald›.108 Bundan sonra her iki cemiyet bu isimlean›ld›.

Yukarda aç›kland›¤› gibi Dr. Naz›m Bey, Paris’tekicemiyetle Selanik’teki cemiyeti bir isim alt›nda birlefle-rek milliyetçileri bir araya getirdi. Ayr›ca bir anlaflmametni haz›rland›. Bu metin Osmanl› ‹ttihat ve TerakkiCemiyeti’nin gizli muhabere defterinin 386 numaral›yaz›s›nda bulunmaktad›r.109

Merkezi Paris olan Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Ce-miyeti ile merkezi Selanik olan Osmanl› Hürriyet Cemi-yeti 27 Eylül 1907 tarihinden itibaren Osmanl› ‹ttihatve Terakki Cemiyeti ad› alt›nda birlefltirildi. Bu isim al-

t›nda birlefltirilen cemiyetin flartlar›n› belirleyen madde-ler üzerinde anlaflmaya var›ld›. Buna göre:

Cemiyetin biri dahili de¤eri harici olmak üzere ikimerkezi umumisi olacak ve bunlardan Harici GenelMerkez Paris’te ve Dahili Genel Merkez Selanik’te bulu-nacak ve her iki merkezin ayr› ayr› baflkanlar› olacak.1876 tarihinde ilan olunan Kanun-i Esasi uygulamayakonulacak. Genel Merkezler maliye ifllerinde ba¤›ms›zolacak. Selanik Genel Merkez ile do¤rudan do¤ruya irti-bat› mahzurlu görülen flubeler ve flah›slar Paris GenelMerkez vas›tas›yla haberleflecek. Hükümetler ve yabanc›bas›n ile olan iliflkilerin sorumlulu¤u harici Genel Mer-kez’e ait olacak. Genel merkezler flubelerin faaliyetleriniiptal edebilecek. Cemiyetin yay›n vas›tas› Türkçe “fiura-y› Ümmet” Frans›zca “Meflveret” gazeteleri olacak. Da-hili Genel Merkez’in yard›m ve ifltirakiyle harici GenelMerkez’in denetimi alt›nda bas›lacakt›r.

Dr. Naz›m Bey bu tarihi sözleflme ile baflta Talat Beyolmak üzere cemiyetin di¤er üyelerini sa¤lam ilkeler et-

raf›nda bir araya getir-di.110 Teflkilat› amaç veörgüt bak›m›ndan bü-tünlefltirerek dinamik-lik kazand›rd›. Bundansonra harici Paris mer-kezi, dahili Selanik mer-kezi olmak üzere taflradabulunan flubelerin faali-yetlerini düzenli bir sis-teme ba¤lad›. BöyleceSelanik’teki örgüt kendiçizgisinde amac›n› ger-çeklefltirmek için Parisörgütünden, Paris örgü-

tü de Selanik örgütünden yararland›.111

5. 1907 KongresiOsmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin üçüncü

kongresi 27-29 Aral›k 1907’de Paris’te Baron Velormead›nda birinin kona¤›nda Ahmet R›za, Prens Sabahattinve Ermeni Devrimci Federasyonu Taflnak Sütyun’dan K.Malumyan baflkanl›¤›nda yap›ld›. Kongrede adem-imerkezicileri Dr. Nihat Reflat ve Fazl› Beyler; ‹hatç›lar›Dr. Bahattin fiakir ve Hüsrev Sami Beyler; ErmenileriK. Malumyan temsil etti. Ahmet R›za Bey aç›l›fl konufl-mas›nda Rum, Arnavut ve iki Ermeni örgütünün ayr›çal›flt›klar›n› ifade ederek kongrenin idareden hoflnutolmayan bütün gruplar› temsil etmedi¤ini söyledi. Hi-lafet ve saltanat›n korunmas›n› ve merkeziyetçi bir yö-netimi isteyen sözleri tart›flmalara yol açt›. Ermenileruzlaflmac› bir tav›r sergileyerek tart›flman›n yat›flmas›n›sa¤lad›lar. Fakat Prens Sabahattin ve Ermeniler adem-imerkez görüflünü savundular. Bunlarla beraber tarafla-r›n üçü de mevcut yönetime karfl› kalemle mücadele ya-n›nda eyleme geçerek ihtilal yap›lmas› görüflünde bir-lefltiler.112

Tafl K›flla

TÜRKLER OSMANLI236

Kongrede, Saltanat ve veraset usulünün de¤ifltiril-mesi, Osmanl› ülkesi içinde örgütü olmayan komitelerinkongreye al›nmamas›, yabanc› müdahalenin reddedilme-si ülkeye yabanc› müdahaleyi davet eden tedhiflçili¤inreddedilmesi, eylem alanlar›n›n s›n›rland›r›lmas› gibihususlar›n kabul edilmesi önerildi. Örne¤in Erzurumgibi yerlerde ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin izni olma-dan genel ihtilale Ermenilerin kat›lmas› önlenmek isten-di. D›fl müdahaleyi istemeleri nedeniyle Türk olmayanörgütlere karfl› duyulan güvensizlik ifade edildi.113

29 Aral›k günü çal›flmalar›n› tamamlayan kongre birbildiri yay›nlad›. Bildiri ile Osmanl› Devleti’ni oluflturanmilletlerin birlik olmay› baflard›klar› ve çabalar›n› birlefl-tirerek amaca ulafl›ncaya kadar ihtilal yolunda ›srar ede-cekleri duyuruldu. Bildiride belirtilen amaç II. Abdülha-mit’i tahttan indirerek parlamenter düzeni kurmakt›.Bunu elde etmek için isitbdat yönetimine silahla karfl›konulacak. Hükümet yetkilileri ve güvenlik görevli-lerini y›pratmak amac›yla politik ve ekonomikgrevler yap›lacak. Vergi ödememek suretiy-le pasif direnifle geçilecek. Askerin dev-rimciler üzerine yürümesine engel ol-mak için propaganda yap›lacak. Gerek-ti¤inde toptan ayaklan›lacak ve flartla-ra göre di¤er eylemler belirlenecek.

Bu prensiplerin kabul edildi¤ikongre bildirisinin alt›n› Osmanl›‹ttihat ve Terakki Cemiyeti, Tefleb-büs-ü fiahsi ve Adem-i Merkez Ce-miyeti, Ahd-› Osmani Cemiyeti (M›-s›r), Londra’da Türkçe ve Arapça ya-y›nlanan Hilafet Dergisi’nin yay›n Ku-rulu, Taflnaksutyun Cemiyeti, M›s›r Ce-miyet-i ‹srailiyesi ve baz› Ermeni yöneti-cileri imzalad›lar. Kongreye Bulgar, Arna-vut ve Rum örgütleri kat›lmad›.114 Yukarda al›-nan kararlar› uygulayacak bir “‹cra Komitesi” ku-ruldu.115 Kongre kararlar›n›n alt›n› ihtilale taraf-tar olmayan Ahmet R›za Bey de imzalad›. Erme-nilerin tedhifl hareketlerini meflrulaflt›ran bu karar›n al-t›n›n imzalanmas› Türk milliyetçilerinin kabul edeme-yece¤i kadar a¤›rd›.116 Nitekim bu durum 5 Ocak 1908tarihli Pro-Armenia dergisinde Ahmet R›za Bey’in Ce-miyetin ›srar›yla ihtilalci oldu¤u fleklinde belirtildi.117

Yukarda belirtilen kararlar›n al›nmas›ndan sonraPrens Sabahattin’in Adem-i Merkez ve Teflebbüs-ü fiahsiCemiyeti taraftarlar› Anadolu’da Ermeni gruplarla bir-likte propaganda hareketlerine girifltiler. Bu hareket git-tikçe etkili olmaya bafllad›.

6. Bat› Anadolu’da TeflkilatlanmaParis ve Selanik grubunun birleflmesiyle Genç Türk-

ler, Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti çat›s› alt›ndabirlefltiler. Ancak Makedonya ve Anadolu’da teflkilatlar›-

n› kuramam›fllard›. Bilhassa Bat› Anadolu’da teflkilatkurmak ve burada bulunan askeri cemiyetin yan›na çek-mek amac›yla Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti gö-rev ve sorumlulu¤u Dr. Naz›m Bey’e verdi.118 Do¤rulu-¤u ve fedakarl›¤› ile tan›nan Dr. Naz›m Bey de Anado-lu’ya gidip ‹zmir ve Ayd›n’da teflkilat› kurma haz›rl›kla-r›na bafllad›. Çünkü ‹stanbul, Edirne, ‹zmir ve Ayd›n gi-bi önemli illerde ve Anadolu’nun di¤er flehirlerinde he-nüz teflkilat kurulamam›flt›.119

‹zmir ve çevresinde teflkilat›n flubelerini kurmaküzere vakit kaybetmeden Dr. Naz›m Bey yola ç›kt›. Yol-culuk s›ras›nda Hoca Yakup A¤a takma ad›n› kullan-d›.120 Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ad›na Sela-nik’ten ‹zmir’e geldi. ‹zmir’e geliflinin amac›, buradakikolorduda bulunan subaylar› cemiyete üye yaparak Ru-meli’de daha önce ç›kar›lmas› kararlaflt›r›lm›fl olan ihti-lale subaylar›n müdahalesini önlemekti.121 Çünkü cemi-yet üyeleri 1907 kongresinde Rumeli’de ihtilal yapmaya

karar vermifllerdi.Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin

üyelerinden Tahir Bey 1907 y›l› bafl›ndanberi ‹zmir’de bulunuyordu. Onun çal›fl-

malar›ndan dolay› Ayd›n vilayeti bi-linçlenmiflti.122 Dr. Naz›m Bey ‹z-mir’e gelir gelmez Tahir Bey’i arad›.Tahir Bey’in ‹zmir’in Kemer semtin-de bulunan evine giderek görüfltü.Daha sonra Jandarma Zabiti EflrefBey’e gitti.123 Naz›m Bey Kemer’degezerken, Sporting Kulübü’nde Ha-

lil Mentefle ile görüfltü ve burada s›ks›k bir araya geldi. Bu görüflmelerde

mevcut yönetimi devirmek için Osman-l› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak Sela-

nik’te ihtilal yapmaya karar verdiklerini,Rumeli’de ihtilal bafllay›nca II. Abdülhamit’in

önce Rumeli’ye ‹zmir Kolordusu’nu gönderece¤i-ni, bu duruma mani olmak için teflkilat taraf›ndankendisinin görevlendirildi¤ini, kolordu zabitleri

ile ‹zmir’in ayd›n gençlerini cemiyete üye yapmaya çal›fl-t›¤›n› söyledi. Bu geliflmelerden sonra Halil Mentefle,Selahattin Bey ile Dr. Naz›m Bey’i tan›flt›rd›.124 Onun1905 y›l›ndan beri Eflref Kuflçubafl›’y› tan›mas› ve Pa-ris’ten Halil Mentefle ile müflterek faaliyetlerde bulun-mas› ‹zmir’deki teflkilat çal›flmalar›n› kolaylaflt›rd›.125

Dr. Naz›m Bey’in Paris’teki faaliyetleri Eflref Kuflçuba-fl›’y› çok etkilemiflti.126 Onun aç›k sözlülü¤ü, idealistli-¤i, minnetsizli¤i, özellikle komitecili¤i ve cesurlu¤u ar-kadafllar› taraf›ndan takdir edilmekteydi. Paris’ten Ma-kedonya’ya gelmifl, Eflref Kuflçubafl›’yla beraber ÜçüncüOrdu zabitlerini cemiyete üye yapm›fl ve Paris merkezi-nin yeniden canlanmas›n› sa¤lam›flt›.

Tütüncü Yakup A¤a müstear ad›n› kullanarak ‹z-mir’de kendisini gizledi. ‹zzet Yemiflcibafl› ve Refik Ev-liyazade gibi tan›nm›fl insanlarla diyalog kurdu.127 ‹z-

PrensSabahaddin

TÜRKLER OSMANLI237

mir’de tütüncülük ad› alt›nda dükkan›nda cemiyet ad›-na hizmette bulunurken Eflref Kuflçubafl›, Ufla¤›zadeMuhammer, Had›ka-i E¤itim Mektebi Müdürü HüseyinLütfi ve Muhammer Bey gibi üyelerden ayda iki alt›n ai-dat toplad›.128

Yakup A¤a f›rsat buldukça ‹zmir’deki Hadika-i E¤i-tim Mektebi’nde ve Karfl›yaka semtinde süvari zabitiAksarayl› Ziya Bey’in evinde yemin merasiminde bulu-nurdu. Hatta polis, zabit ve memur olan gençlere yeminmerasimi yapt›r›rd›.129 Yemin merasimine kad›nlar daal›n›rd›.

Yemin merasimi sadece bir yerde yap›lmazd›. Dik-kat çekmemek için de¤iflik yerlerde yap›l›rd›. F›rsat bu-lundukça ‹zmir Karfl›yaka’da oturan süvari zabiti Aksa-rayl› Ziya Bey’in evindeki yemin merasimine Dr. Naz›mBey kat›l›rd›. Ziya Bey’in unvan› se-bebiyle yemin merasimine gelen za-b›ta memurlar› memnun olurlar-d›.130

O devrin flartlar›nda ‹zmir’deDr. Naz›m Bey’i gizlemek büyük birsuçtu. Onu hükümete teslim edeninsan için büyük bir maddi mükafatvaat edilmiflti.131 Eflref Kuflçubafl› veBursal› Tahir Bey gibi ittihatç›lar›nhimayesine s›¤›nan Dr. Naz›m Beys›k s›k ikamet yerini de¤ifltirirdi. ‹z-mir’in Çeflme, Karfl›yaka, Konaksemtinde ve hükümet binas›na yak›nBeyler Soka¤› gibi yerlerde otururdu.

Tütüncü Yakup A¤a elinde zin-cir sallaya sallaya gezer ve zabitleriniçine rahatça girerdi. ‹zmir’in mefl-hur semtlerinden Göztepe ve Güzel-yal› gibi yerlerde gezerdi. Her akflamyan›na genç bir zabit al›r ve a¤açlar›ngölgesi alt›nda onlarla konuflurdu.‹zmir’de gençlere cemiyeti tan›tma, propaganda yaparakonlar› cemiyete üye yapma görevini II. Meflrutiyet’in ila-n›na kadar yapt›.

Her gün, bir köylü k›yafeti giyerek askeri k›raatha-neye gitti. Elinde zincir sallad› ve ayakkab›lar›n›n ökçe-lerine kas›tl› olarak bast›. Ayak parmaklar› ayakkab›n›nönünden d›flar› ç›km›fl bir vaziyette söze sohbete kar›fl-mayarak askerlerin dikkatini çekti. F›rsat›n› bulur bul-maz zabitlerden birini “Sal› gecesi tekkedeyim!” diyerekdavet ederdi. Tekke sözünden ‹zmir’de meflhur HüseyinLutfi Bey’in müdürü bulundu¤u Hadika-i E¤itim Mek-tebi anlafl›l›rd›. Dr. Naz›m Bey’in bu tür davran›fllar›kendini tan›yan dostlar› taraf›ndan afl›r› bir flekilde ten-kit edilirdi.132

Dr. Naz›m Bey kiralad›¤› dükkanda tütün sat›yor,tütüncülük ad› alt›nda çeflitli mahalleleri geziyor ve va-purlara serbestçe girip ç›k›yordu. Selanik’e sevk edilenaskerlerle diyalog kuruyor, bu diyalog sayesinde birçoksubay› Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin amac›na

hizmet etmesi için e¤itiyordu. Onun amac›, askerlerinSelanik’e gönderildikleri s›rada Osmanl› ‹ttihat ve Te-rakki Cemiyet’ine kat›lmalar›n› ve ‹zmir Redif F›rka-s›’n›n Rumeli’de bulunan askeri kuvvetlerle birleflmele-rini sa¤lamakt›.133 Memleket ancak bu flekilde kurutu-lup hürriyetine kavuflabilirdi.134 Dr. Naz›m Bey bununönemini çok iyi biliyor ve ‹zmir Redif F›rkas›’ndaki as-kerleri Rumeli’de ihtilal yapacak olan ittihatç› gençlerinfaaliyetlerini desteklemeye teflvik ediyordu.

‹zmir ve ilçelerini ad›m ad›m gezen Tütüncü YakupA¤a, ‹zmir ilinin d›fl›nda da faaliyetlerde bulunarak böl-gede yaflayan insanlar›n baz›lar›n› cemiyete üye yapt›.Ayd›n ilinde Hoca Yakup Efendi takma ad›yla icab›nagöre çeflitli k›yafetlere girerek hocal›k, bakkall›k, komis-yonculuk ve falc›l›k gibi ifller yapt›. Halk› bilinçlendire-

rek ayd›nlatt›. Rumeli’ye gelen Ay-d›n taburlar›n›n ittihatç›lar›n yan›n-da yer almas›n› sa¤lad›.135 Çeflitlimahlas, ad ve de¤iflik k›yafetler al-t›nda onun bu faaliyetleri Ayd›n sa-kinlerinin uyanmas›na ve cemiyetisevmelerine sebep oldu.

Denizli’de Mühürcü Efendi is-miyle flöhret kazanm›fl bir adam› ce-miyete ald›. Tan›flt›¤› zab›talar› ce-miyete üye yapt›. Ayd›n ilinde müla-z›m olan bir Çerkez’i cemiyete ba¤la-d›. Burada tan›flt›¤› zab›talardan birço¤uyla Ödemifl’e gitti. Ayd›n’danHac› ‹lyas Köyü’ne geldi. Hac› ‹lyasKöyü’nden Hac› Mehmet Efendi vebaz› Çerkezlerin ileri gelenleriyle di-yalog kurarak onlar› cemiyete üye ol-maya davet etti.136

Hac› ‹lyas Köyü’nden KayalarKöyü’ne giderek Çak›c› MehmetEfe’yi teflkilata almaya çal›flt›.137 Ba-

flar›l› olamay›nca üzüntüyle Kayalar Köyü’nden ayr›larak‹zmir’e döndü.138

7. II. Meflrutiyet’in ‹lan›II. Meflrutiyet’in ilan› arifesinde Osmanl› ‹ttihat ve

Terakki Cemiyeti Makedonya ve bilhassa Bat› Anado-lu’da teflkilatlanmas›n› tamamlam›flt›. 1903 MürzstegAnlaflmas› gere¤i Makedonya ve Avrupa’da jandarmagücü kurulmufltu. Böylece Türk subaylar› Frans›z, ‹ngi-liz, ‹talyan, Avusturya, Alman ve Rusya subaylar› ile ir-tibat kurma f›rsat› buldu. Nitekim Alman askerleriTürk ordusu üzerinde etkili oldular. Mesela Enver BeyÜsküp’te bulunan Avusturya-Macaristan subaylar›ndanaskeri teknik ve Almanca’y› ö¤rendi.139 Mürzsteg Anlafl-mas› gere¤ince gönderilen Avrupal› subaylar›n etkisinde‹ttihat ve Terakki Cemiyeti geliflti. Daha sonra II. Mefl-rutiyet’i ilan ettirecek güce ulaflt›.140

Ordu içinde hoflnutsuzluk vard›. Mektepli subaylar-dan ziyade alayl› subaylar Hassa Ordusu’na atan›yor ve

‹ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin nizamnâmesi

TÜRKLER OSMANLI238

bunlar›n terfi, maafl iflleri tam olarak yürüyordu. Di¤ersubaylar iki ayda bir maafl alabiliyordu. II. Abdülha-mit’in güvendi¤i Hassa Ordusu her zaman önde bulunu-yordu. Donanman›n Haliç’te bekletilmesi de hofl karfl›-lanm›yordu.141

9-10 Haziran 1908’de Finlandiya Körfezi’ndeki Re-val Liman›’nda ‹ngiltere Kral› VII. Edward ve Rus Çar›II. Nicola’n›n görüflmeleri ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’niendiflelendirdi. Görüflmede, ‹ngiltere’nin, Rusya’n›n Or-tado¤u ile ilgili isteklerine karfl› koymaktan vazgeçme-sinden korkulmakta idi. Bu durum Osmanl› Devleti’ninAvrupa’daki topraklar›nda Türk idaresine son verilmesidemekti.142 Yay›mlanan bildiride Makedonya sorununave reformlara de¤inildi. Fakat kamuoyunda yorum çokfarkl›yd›. Rumeli paylafl›lacak, Padiflah ordular›n› gön-dermeyecek ve bu duruma boyun e¤ecekti.

Reval görüflmesi sonucunda al›nan kararlar› uygunbulmayan ve geliflmeleri milletine hakaret sayan subay-lar harekete geçti. Reval görüflmeleri ihtilalin bafllamas›-na yol açan son damla oldu.143

Anadolu’da teflkilatlanma faaliyetleri yürütülürkenResne tabur kumandan› veka-letinde bulunan Resneli Niya-zi Bey II. Meflutiyet’i ilan et-tirmek amac›yla hürriyet bay-ra¤›n› açarak 3 Temmuz 1908(20 Haziran 1324) Cuma gü-nü da¤a ç›kt›. Yan›na halk veaskerlerden oluflan yüz kiflilikkuvvet, yeteri kadar cephaneve silah alarak ‹stile istikame-tine hareket etti. Resne’denç›karken hürriyet için isyanetti¤ini bildirdi.144 Bir süresonra Ohrili Eyüp Sabri Beyde Niyazi’ye kat›ld›. Make-donya kaynamaya bafllad›. Niyazi Bey’in istibdat hükü-metine karfl› bafl kald›rd› ve hürriyetin ilan›n› sa¤lamakamac›yla isyan ederek da¤a ç›kt›¤› Manast›r bölgesi ku-mandan› taraf›ndan Selanik’te bulunan Üçüncü OrduMüfliri ‹brahim Pafla’ya resmen bildirildi.145

Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin amac›mevcut hükümeti devirip II.Meflrutiyet’i ilan ettirmek-ti. Bu nedenle geliflmeleri endifleyle izleyen cemiyetmensuplar› harekete geçti. Padiflah’›n Makedonya ayak-lanmas›n› bast›rmak için gönderdi¤i fiemsi Pafla Manas-t›r sokaklar›nda 7 Temmuz’da güpegündüz öldürül-dü.146

Selanik Merkez Kumandan› Naz›m Pafla, Enver Beytaraf›ndan öldürüldü. Arkas›ndan Manast›r Polis Müfet-tifli Sami Bey ve 12 Temmuz Pazar günü Topçu Alay‹mam› Mustafa Efendi Selanik’te kurflunla öldürüldü.147

Suikastlar birbirini takip ederken Saray’a meflrutiyetinilan›yla ilgili telgraflar gönderildi.

Niyazi Bey ve Eyüp Sabri Bey’in bu harekat›n› dur-durmak üzere ‹zmir Kolordusu’nun ilk taburlar› Sela-

nik’e gönderildi. Fakat bu taburlar II. Meflrutiyet’in ila-n›ndan bir gün önce Selanik r›ht›m›na ç›k›nca silah çat-t›lar. Dr. Naz›m Bey’in etkisiyle cemiyete üye olan as-kerler r›ht›mda hürriyet iflaretlerini gö¤üslerine takarakittihatç›lar taraf›nda olduklar›n› gösterdiler. Böylece ‹b-rahim Pafla komutas›nda bulunan Üçüncü Ordu birlik-lerine karfl› olduklar›n› ortaya koydular.148 Bu sebepleManast›r’a gönderilen ‹zmir Redif F›rkalar› ve KaramanTaburlar›nda bulunan askerler, Niyazi Bey’in emrindebulunan askerlere karfl› durmayarak Osmanl› ‹ttihat veTerakki Cemiyeti üyeleri lehine hareket etti. ‹zmir RedifF›rkas›’ndaki askerlerin bu davran›fl› karfl›s›nda Hükü-met endifleye kap›ld›.

Rumeli’de kontrolü tamamen kaybeden II. Abdül-hamit çaresiz kald›. Niyazi ve Enver Beyler Saray’a çek-ti¤i telgraflarda 1876 Kanun-i Esasi’nin yürürlü¤e kon-mas›n› istediler. E¤er konulmazsa kendilerinin meflruti-yeti ilan edece¤ini bildirdiler.149 22 Temmuz 1908 Çar-flamba gecesi telgraf›n telleri kesildi. ‹zmir’den gidenRedif F›rkalar› Üçüncü Ordu’ya kat›lmad› Temmuz’dabask›lara daha fazla dayanamayan Sultan II. Abdülhamit

“Kanun-i Esasi’nin milleteilan› gerekmektedir” iradesiniaç›klayarak Abdülhamit II.Meflrutiyet’i ilan etti.150 Böy-lece II. Meflrutiyet dönemibafllad›.

Kurtuluflu Kanun-i Esa-si’nin ilan›nda görenler bay-ram yapmaya bafllad›lar. Ho-calarla papazlar kucaklaflt›lar.fiahsi kinleri olanlar bile bir-birinin boyunlar›na sar›ld›lar.Bütün memleket tatl› bir sar-hofllu¤un içine düfltü.151

Manast›r’da hürriyet bayra¤›n›n aç›ld›¤› haberinialan Dr. Naz›m Bey Milas’tan ‹zmir’e döndü.152 Dahaönce isyan› bast›rmak üzere Selanik’e sevk edilebilecek‹zmir Redif F›rkalar›nda bulunan askerleri Hükümetaleyhine çevirmiflti.153 Dr. Naz›m Bey ‹zmir’de iken Ka-ragöz fievket isimli bir arkadafl› II. Abdülhamit’in Ka-nun-i Esasi’yi ilan etti¤i haberini getirdi. K›flladan al›na-rak getirilen haberin yaz›l› oldu¤u ka¤›tta Harbiye Na-z›r› Ali R›za Bey’in imzas› bulunuyordu. Yaz›da Harbi-ye Naz›r›, Meflrutiyet idaresinin yan›nda oldu¤unu bil-diriyordu.154

Selanik’te bulunan ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’ninGenel Merkez yetkilileri, Selanik’ten ‹zmir’e dönen Dr.Naz›m Bey ve arkadafllar›n›n görkemli bir flekilde karfl›-lanmas› gerekti¤ini acele bir telgrafla ‹zmir’e bildirdi.155

Dr. Naz›m Bey 27 Temmuz 1908’de Selanik’ten ‹zmir’edöndü. Karfl›lama merasiminde hükümet taraftarlar› vebelediye mensuplar› bulundu. Hürriyet sarhofllu¤u için-de bulunan Türkler, Museviler, Ermeniler ve Rumlarhep bir a¤›zdan “Yaflas›n hürriyet, yaflas›n müsavat, yafla-s›n adalet, ba¤›rmak evvelce susanlar›n, sükut evvelce

Manast›rda askeri manevra, (1908)

TÜRKLER OSMANLI239

ba¤›ranlar›n!” diyerek slogan att›lar. fiehrin asayiflindensorumlu olan yetkililer de taflk›nl›klar yapanlara karfl› ‹z-mir halk›n›n sükunet içinde bulunmalar›n› sa¤lamayaçal›flt›lar.

‹zmir’de oldu¤u gibi bütün yurtta II. Meflrutiyet’inilan›› büyük bir sevgi seli ile karfl›land›. Ülkede itihatç›-lar›n itibar› o kadar artt› ki herkes sayg› ile selamlad›.156

Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezüyesi olan Dr. Naz›m Bey Selanik’ten ‹zmir’e geldi¤inde‹zmir’deki cemiyet erkan›yla birlikte s›ras›yla belediye-yi, Rum Metropolithanesi’ni, Ermeni Murahhas Daire-si’ni ve Musevi Havras›’n› ziyaret etti. Bu ziyaret esna-s›nda Dr. Naz›m Bey hürriyet, eflitlik, vatan sevgisi ilemülkiyet ve millet hakk›nda konuflma yapt›. Ancak Dr.Naz›m Bey ve arkadafllar› bu gezi esnas›nda Müftülü¤üziyaret etmediler. Müftülü¤ün ziyaret edilmeyifli Müslü-man ‹zmir halk›n›n üzülmesine ve gayrimüslimlerin se-vinmesine neden oldu.

Heyet Rum Metropolithanesi’ne gittiklerinde, Rus-ya’dan dönerken ‹zmir’e u¤rayan Yunan Kral› yaverle-rinden Prenses Andre vePrens Hristofor’la karfl›la-flarak kucaklaflt›. Onlar daII. Meflrutiyet’in ilan›n›kutlayarak Dr. Naz›m Beyve beraberindeki heyetitebrik ettiler.157

‹ttihat ve Terakki Ce-miyeti liderlerinden Dr.Naz›m Bey ‹zmir’de suçlubulduklar›n› cezaland›rd›.‹zmir F›rka Kumandan› Fe-rit Tevfik Bey’i görevindenald›rd›. Polis komiseri Meh-met Refik’i sorguya çekti.Binbafl› Kamil Bey’in apo-letlerini söktürdü. Polis Müdürü Mazhar Bey’i tutuklat-t›.158 ‹zmir’de propaganda yapmaya gelen Prens Sabahat-tin’in adamlar›n› k›fllaya hapsettirdi. Milasl› Murat, Piya-de Binbafl› Broflör Tevfik ve Demirci Avni’yi adem-i mer-kez görüflünü yaymaya çal›flt›klar› için tutuklatt›.159 Hür-riyeti savunan ve geçmifli istibdat olarak kabul eden Dr.Naz›m Bey, kendileri d›fl›ndakilerin cemiyet kurma faali-yetlerine izin vermedi. ‹stibdata karfl› ç›karken istibdatdevrini arat›r davran›fllarda bulundu.160

‹zmir’de 17 A¤ustos 1908 Pazar günü ilk defa orta-ya ç›kan irtica hareketi olan Kömürcü Ahmet vakas› ‹t-tihat ve Terakki Cemiyeti ad›na hareket eden Dr. Naz›mBey taraf›ndan bast›r›ld›. Tulumbac› Ali Bey, KalyoncuAhmet ve Baladar Mehmet ve Ahmet A¤a gibi irtica ha-reketine kat›lanlar etkisiz hale getirildi.161

8. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ‹ktidar› ve SonuTemmuz 1908’de ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti elde

etti¤i iktidar› nas›l sa¤layaca¤› sorunuyla karfl›laflt›. Tec-

rübesiz olmalar›ndan dolay› kendilerinden daha yafll› vetecrübeli devlet adamlar›na iktidar› b›rakarak bir kenaraçekildiler.162 Daha sonra olumsuz geliflmeler karfl›s›ndakay›ts›z kalamad›lar. Sait Pafla hükümetinin çekilmesiiçin Erkan-› Harp Binbafl›s› Cemal, Hakk›, Necip, Talat,Rahmi ve Cavit Beylerden oluflan bir heyet gönderdi-ler.163

Cemiyetin iste¤i do¤rultusunda 14 fiubat 1909’daHüseyin Hilmi Pafla ikinci defa sadrazaml›¤a getiril-di.164 Tevfik Pafla’n›n görevine son verilip yerine Hüse-yin Hilmi Pafla’n›n getirilmesinin nedeni, ittihatç› kar-fl›t› olanlar›n, onun önceki görevini sona erdirmifl olma-s›yd›. Hüseyin Hilmi Pafla sert sald›r›lara u¤rad›ysa dacemiyetin deste¤i ile 24 May›s 1909 tarihinde 5’e karfl›191 güven oyu ald›.165 Gizli çal›flan fakat II. Meflruti-yet’in ilan› ile ortaya ç›kan ‹ttihat ve Terakki Cemiye-ti’nin önemli bir siyasi güç merkezi oldu¤u kabul edil-di. Selanik’ten ‹stanbul’a gelen Merkez-i Umumi üyele-ri Y›ld›z’› gölgede b›rakarak fiili bir iktidar ve baflvurumakam› oldular.

Meflrutiyet’in mona-narflik yap›s› içindeki siyasihayatta kendili¤inden olu-flan bu yeni siyasi kuvvetbüyük bir prestije sahipti.‹ttihat ve Terakki Cemiye-ti, hürriyet kahraman›,devletin ruhu ve mukaddescemiyet olarak kabul edil-mekteydi. ‹ttihatç› olmakbir vatan borcu, karfl› ç›k-mak ihanet olarak yorum-lanmaktayd›. Görünürdesiyasi iktidar olmak iste-meyen cemiyet heyecan vehareket içindeki kitleleri

uyaracak rakipsiz kuvvetti.‹lk günlerin flenlik havas› içinde birlefltirici oldu¤u-

nu ortaya koymak amac›yla Teflebbüs-ü fiahsi ve Adem-iMerkez Cemiyeti ile de kaynaflt›. Fakat Paris’ten beri de-vam edegelen muhalefet sürmekteydi. Bu nedenle PrensSabahattinciler bu tür birleflmeyi kesin olarak benimse-miyorlard›.166

Cemiyette, 1908 genel seçimi için bir siyasi prog-ram yay›nland› ise de Merkez-i Umumi üyeli¤ine seçi-lenler gizli tutuldu. Bir yanda cemiyet bir yanda f›rkavard›. Bu ikilem devam etti. Cemiyette tek adam yoktu.Ancak Talat Pafla ve Enver Pafla gibi baz› kiflilerin Mer-kez-i Umumi’de a¤›rl›¤› vard›.167

1876 Teflkilat-› Esasiye Kanunu’nun getirdi¤i Mefl-rutiyet parlamenter bir sistem de¤ildi. Son sözü Padi-flah’a b›rakan anayasal› bir yönetimdi. 1909’da yap›lanKanun-i Esasi de¤ifliklikleri ile meclisli yönetim kabuledildi. Meclis flartlar›na uygun olarak bafl›nda padiflaholmak üzere yürütme ile yasama (Mebusan ve Ayan Mec-lisleri) aras›nda bir denge kurulmufl ise de bu denge tam

Niyazi Bey ve arkadafllar›

TÜRKLER OSMANLI240

de¤ildi. Mebusan Meclisi çok a¤›r bas›yordu.168 Padi-flah’›n yetkileri azalt›ld›. Meclisin feshi çok a¤›r flartlaraba¤land›. Bu durum flekil olarak iktidar ve muhalefetibirbirine düflürdü.

1908-1918 döneminde s›rs›yla II. Abdülhamit, V.Mehmet (Sultan Reflat), VI. Mehmet (Vahidettin) padi-flah oldular. II. Meflrutiyet’i de ilan eden. II. Abdülhamitzaman›nda Kanun-i Esasi de¤ifliklikleri bafllad›ysa da 31Mart olay› ile kesildi. Bu olaydan sonra ‹ttihatç›lar, flük-ran ve sayg› duyduklar› II. Abdülhamit’i hal ederek Se-lanik’te yaflamaya mecbur ettiler.

V. Mehmet Reflat’› II. Abdülhamit’in yerine geçire-rek Meflrutiyet ilk padiflah› olarak ilan ettiler. Sultan Re-flat yürütmenin bafl› idi. Sadrazam ve bakanlar ‹ttihat veTerakki Cemiyeti’nin denetimine geçince Padiflah’›n si-yasi gücü zay›flad›. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti, Meclis-i Mebusan’› denetleyince otoriter bir rejim kuruldu. Pa-diflah ve Meclis-i Umumi, Merkez-i Umumi’nin ege-menli¤i alt›na girdi, Sultan Reflat görünüflte Osmanl›Devleti’ni oluflturan etnik unsurlar› kaynaflt›r›c› bir oto-rite olarak kald›. TrablusgarpSavafl›’n› ‹ttihatç›larla, BalkanSavafl›’n› muhaliflerle, I. Dün-ya Savafl›’n› yine ittihatç›larlailan etti.

VI. Mehmet Vahidettindevletin yenilgilere u¤rad›¤›s›rada bir ittihatç› düflman›olarak tahta ç›kt›. MondrosMütarekesi’nden sonra 1918y›l›nda ittihatç› ço¤unlu¤a sa-hip Meclis-i Mebusan’› feshe-derek otoritesini sa¤lamak is-tedi. Meclis-i Ayan’› ise kendipolitikas›na yatk›n bularakdestekledi.169

Cemiyet, Kamil Pafla ka-binesine sadece Adliye Naz›r› olarak Manyaszade RefikBey’i getirebildi. Tecrübesizli¤inden dolay› kabinelerido¤rudan do¤ruya kurmak yerine kontrol alt›nda bulun-durmay› tercih etti. Kamil Pafla bir cemiyetin muhalefe-tini üzerine çekince güvensizlik oyu ile düflürüldü. Bu-nu takiben Hüseyin Hilmi Pafla’n›n ilk kabinesi cemiye-tin izniyle kuruldu. 31 Mart olay›ndan sonra cemiyetinbask›s›yla Hüseyin Hilmi Pafla kabinesi istifa etti. ‹bra-him Hakk› Pafla hükümeti ile ‹ttihat ve Terakki kabine-si kuruldu. Daha sonra ayn› kontrol çizgisinde kurulanSait Pafla’n›n iki kabinesi de cemiyetin etkisindeydi. Sa-it Pafla’n›n istifas› ile siyasi hayatta çok önemli sonuçlarortaya ç›kt›. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti iktidardan mu-halefete düfltü. Meclis feshedildi. Seçimler ertelendi.Balkan Savafllar› iyi yönetilemedi. Bu sebeple HüseyinCahit ve Cavit Beyler gibi ittihatç›lar tutukland›lar.170

23 Ocak 1913 y›l›nda Bab-› âli bask›n› ile ‹ttihat ve Te-rakki Cemiyeti Kamil Pafla’y› istifaya zorlayarak171 yeni-den iktidara gelince çok partili hayatta bir duraklama ol-du. Sadrazam Mahmut fievket Pafla’n›n öldürülmesi mu-

halefetin bir intikam gösterisiydi. ‹ttihatç›lar durumahakim oldular. Muhalefet sindirildi ve kaçmaya zorlan-d›. Çok partili rejim sona erdi.172 1913-1918 aras› SaitHalim ve Talat Paflalar›n kabineleri ‹ttihatç› hükümet-lerdi. Gazi Ahmet Muhtar ve Kamil Paflalar›n k›saömürlü kabineleri bir yana, yürütmeye ‹ttihat ve Terak-ki hakim oldu.

1908-1918 aras›nda yap›lan üç genel seçimi ‹ttihatve Terakki Cemiyeti kazand›. 1908 seçimi mukaddes ce-miyet havas› içinde kazan›ld› ve Ahrar Partisi zay›f kal-d›. 1911’de ‹stanbul’da yap›lan ara seçimde sürpriz birnetice al›nd›. Henüz yeni kurulmufl olan Hürriyet ve ‹ti-laf Partisi aday› tek oy farkla seçildi. Bu olay›n etkisiylesopal› seçim olarak an›lan 1912 seçimi ‹ttihat ve Terak-ki Cemiyeti’nin bask›s› alt›nda yap›ld›. Bu seçim sonu-cunda ittihatç›lar ezici bir ço¤unlukla Meclis-i Mebu-san’a girdiler.173 Fakat k›sa bir süre sonra meclis feshe-dildi. 1914 seçimi sakin geçti. 1918’e kadar olan süredeuyumlu bir ço¤unluk sa¤land›. Mütareke ile meydanagelen ortamda bölünmeler ve muhalefet artt›. On y›lda

yap›lan seçimlerde muhalefetpartilerinin önü t›kand›¤›n-dan iktidar tek parti olarak ‹t-tihat ve Terakki’nin elindekald›.174

‹ttihat ve Terakki Cemi-yeti’nin ideolojik programla-r›, yap›sal geliflmeleri ve gün-cel sorunlar› bak›m›ndankongrelerde tart›fl›ld›. Öncegizli cemiyetten aç›k bir siya-si partiye dönüfltü. Sonra çokpartili bir rejimden tek parti-li rejime geçiflte etkili oldu.Milliyetçi ve laik bir sisteminkurulmas›nda önemli kararlarald›. Kongrelerde tart›fl›lan

bu konular devletin politikas›n› da etkiledi.1908-1918 döneminde ‹ttihat ve Terakki’nin dokuz

kongresi yap›ld›. Genellikle A¤ustos, Eylül, Ekim veKas›m aylar›nda toplanan bu kongrelerden 1908, 1909,1910 ve 1911 kongreleri gizli olarak Selanik’te, 1912,1913, 1916, 1917 ve 1918 kongreleri ‹stanbul’da yap›l-d›.175

Kas›m 1908 kongresi gizli toplanmas› nedeniyle ba-z› Rum gazeteleri cemiyetin da¤›ld›¤›n› iddia ettiler. Fa-kat haber yalanland›. Kongre sonucu yay›nlanan on üçmaddelik kararlar›nda cemiyetin parti oldu¤u ilan edil-di. Bununla beraber cemiyet-parti iliflkileri devam etti.

Kas›m 1909 kongresinde muhalefetin ›srarla belirt-ti¤i askerlerin siyasetle u¤raflmalar› gibi sorunlar üzerin-de duruldu. Cemiyetin siyasetten çekilece¤i ve halk›nkalk›nmas› için kulüpleri arac›l›¤›yla çal›flaca¤› aç›klan-d›. Siyasi programda de¤ifliklikler yap›ld›.176 Bir nizam-name haz›rland›. Buna göre cemiyetin kanun d›fl› bir ör-güt olmad›¤› belirlendi.177

Mebuslar›n Y›ld›z Saray› ziyareti 1908

TÜRKLER OSMANLI241

Ekim-Kas›m 1910 kongresinde beyannamede belir-tilen temel sorun olarak parti-cemiyet ikili¤i üzerindeduruldu ve muhalefetin suçlamalar› cevapland›r›ld›.

‹ttihat ve Terakki’nin hararetli ve tart›flmal› kongre-si olan 1911 kongresi devletin çok çalkant›l› oldu¤u birdöneminde yap›ld›. ‹çerde ‹brahim Hakk› Pafla kabine-sine muhalefet var gücüyle yüklenirken, d›flar›da Trab-lusgarp Savafl› olumsuz biçimde geliflmekte idi. Kongre‹talyanlar›n sald›rganl›¤› hakk›ndaki düflüncelerini birbeyanname ile kamuoyuna duyurdu. Bölünme sorununuçözümledi ve adem-i merkez sorunu karfl›s›nda aç›k birtav›r ald›. Kanun-i Esasi hakk›ndaki de¤iflikli¤e de bukongrede karar verildi. Merkez-i Umumi üyelerinin sa-y›s›n›n yediden on ikiye yükseltildi¤i bu toplant›ya Me-busan ve Ayan meclislerinden partiyi temsil eden dele-geler gönderilmedi.178 Bu da kongrenin partiye de¤il,cemiyete ait oldu¤unu ve bu kuruluflun önemini vurgu-layan bir gösterge idi. Kongre toplant›s› sona erdi¤indemuhaliflere karfl› çok sert bir beyanname yay›nland›. Ce-miyet-parti iliflkileri de kararlarda ele al›nd›. Cemiyet-ten ve partiden istifalar ol-du. Merkez-i Umumi ileKatib-i Umumi üyelerininMebus ve Ayan olamaya-caklar›na karar verildi.179

‹ttihat ve Terakki’ninmuhalefete geçti¤i dönem-deki yap›lan A¤ustos 1912kongresi ‹stanbul’da aç›kolarak yap›lan ilk kongreidi. Daha kongre toplan-madan cemiyetin liderlerihükümetin yöneltti¤i teh-ditler karfl›s›nda kendileri-ni yasal olarak savunacaklar›n› aç›klad›. Kongrede yinecemiyet-parti ikili¤i sorunlar› üzerinde duruldu.

‹ttihat ve Terakki’nin iktidar› bir tek parti biçimin-de ele ald›¤› ve muhalefeti susturdu¤u dönemde Ekim1913 kongresi yap›ld›. Kongrede cemiyetin kesin olaraksiyasi partiye dönüfltü¤ü yeni program nizamnameninbirinci maddesinde aç›kland›. Yine yap›lan bir de¤iflik-likle partiye bir genel baflkan ve yard›mc›s› görevlendi-rildi.180

1914-1915 y›llar›nda parti kongresi yap›lamad›.Buna neden olarak I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas› ve Ça-nakkale Savafl› gösterildi. ‹ttihat ve Terakki muhalefetsizbir meclis ile ülkeyi yönetmekteydi. 28 Eylül 1916kongresinde ideolojisinde de¤iflikli¤e gitti. Cemiyetmilliyetçi ve laik sistemi benimsedi. Kongre raporu par-tinin faaliyetlerini yans›tmaktan çok hükümetin siyase-tini meflru göstermeye çal›flan bir metindi.

Siyasi programda yap›lan de¤ifliklikler çok önemliy-di. Önce dini ve fler’i mahkemeler birbirinden ayr›ld›.Hukuk ve adalet alan›nda laiklik ilkesi kabul edildi. Sos-yal ve sa¤l›k ifllerine önem verildi. Milli iktisad› geliflti-recek önlemler al›nmas› ve kurumlar oluflturulmas› ka-rarlaflt›r›ld›. Laik uygulamalara baflland›.

Ekim 1917 kongresi sonucunda haz›rlanan rapordasavafl döneminin a¤›r flartlar›na ra¤men y›ll›k program›naksamadan uyguland›¤› ve belirlenen amaçlara gidildi¤ibelirtildi.

Örgüt yap›s›; Genel Baflkan’›n yönetiminde Meclis-i Umumi, Katib-i Umumi yönetiminde Merkez-i Umu-mi ve yasama meclisinin iflleriyle u¤raflan Kalem-i Umu-mi’den oluflmaktayd›. Merkez ve ba¤l› k›s›mlara ait san-cak teflkilat›, Kongreler, Kulüpler, ‹stanbul teflkilat› daörgüt yap›s› içinde yer almaktayd›.181

Siyasi parti fleklindeki düzenleme 1916 kongresindeyap›ld›. Merkez-i Umumi’nin görev ve yetkileri belir-lendi. 1917 kongresinde herhangi bir de¤ifliklik yap›l-mad›¤›na göre ‹ttihat ve Terakki bu özelli¤ini korudu.

Parti çok genifl ve birbiriyle farkl› gruplar› bir çat›alt›nda tuttu¤undan homojen bir yap›ya sahip de¤ildi.Hizb-i cedid ad› alt›nda sa¤, Hizb-i terakki ad›yla solgruba ayr›ld›.182 Ancak sa¤ grubun etkisi fazlayd›.

‹ttihat ve Terakki’nin en önemli yap›sal sorunu par-ti-cemiyet ayr›l›¤› ve bunun do¤urdu¤u problemler ol-

du. ‹ttihat ve Terakki’ninbir parti mi yoksa bir cemi-yet mi oldu¤u sorusu yal-n›zca muhaliflerini de¤ilayn› zamanda üyelerini deu¤raflt›ran bir konuydu. Birsüre hem cemiyet ve hemde parti oldu¤u belirtildi

Bir yandan kutsal ce-miyet s›fat›ndan vazgeçme-me arzusu, öte yandan birsiyasi parti olma iste¤i üye-lerini uzun süre u¤raflt›rd›.Nihayet 1913 kongresi so-

nucunda bu ikilik ortadan kald›r›ld› ve ‹ttihat ve Terak-ki siyasi bir parti oldu¤unu ilan etti.

Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra bir süre tüm bas›n or-ganlar› destekledi. Daha sonra bunlardan bir k›sm› elefl-tirmeye bafllad›. ‹kdam ve Sabah ile ‹slamc› cephenin gö-rüfllerini dile getiren S›rat-ül Mustakim gibi gazetelercemiyetin yan›nda yer ald›. Selanik’te ç›kan ‹ttihat veTerakki, Hürriyet, Rumeli ve ‹stanbul’da yay›nlanan Ta-nin ile fiura-y› Ümmet gazeteleri cemiyetin yay›n orga-n›yd›. Tasvir-i Efkar, Tercüman-› Hakikat gazeteleri ba-¤›ms›z olarak partiyi desteklediler. ‹stiklal, Hak, Hadi-sat ve Vakit gibi gazeteler ise partiye yak›nd›. Kalem,Karagöz, Haftal›k fiura-y› Ümmet, Türk Yurdu, YeniMecmua, ‹slam Mecmuas›, Sabah, Bomba, Süngü ve Si-lah gibi yay›nlar da partiyi destekledi.183

Partide milliyetçilik ve bat›c›l›k ilkeleri uyguland›.E¤itimde ça¤dafllaflmaya gidildi. Buna göre din iflleriyleu¤raflacak ve laik e¤itime müdahale etmeyecek olan Dar-ül-hikmet-i ‹slamiye kuruldu. Kad›n sorunu ele al›nd›.Milli Kütüphane, Milli Hazine-i Evrak, Milli Mus›ki,Milli Filmcilik, Milli Co¤rafya Cemiyeti ve Turizm ileilgili çeflitli kurumlar oluflturuldu.184 Takvimde yeni dü-zenlemeler yap›ld›.

Meclis-i Mebusan’›n aç›l›fl› (1908)

TÜRKLER OSMANLI242

Cemiyet, nizamnamesi gere¤ince siyaset d›fl› çeflitlifaaliyetlerde bulundu. Bu alanda Türk Gücü gibi spordernekleri, Türk Oca¤› gibi milliyetçi kültür dernekle-ri, paras›z sa¤l›k ve e¤itim hizmetleri veren kulüpler ce-miyet ad›na çal›flt›lar. Ayr›ca Müdafaa-i Milliye, Donan-ma, Himaye-i Etfal (Çocuk Esirgeme) ve Hilal-i Ahmer(K›z›lay) gibi hay›r ve yard›m kurumlar› da cemiyetinetkisinde kald›.

Parti temel doktrini olan milliyetçilik gere¤ince birMilli ‹ktisat siyaseti gütmeye çal›flt›. Bu alanda bir yan-dan yerli mal› kullanma, kooperatifçilik gibi ideolojikboyutu a¤›r basan çal›flmalar yap›l›rken öte yandan mil-li bir banka olarak ‹tibar-› Milli Bankas› kuruldu.185

Yasal alanda ço¤u laikleflme te-melinden hareket eden pek çokdüzenleme yap›ld›. Bu alan ya-p›lan yenilikler 1917 kongresiraporunda ayr›nt›lar›yla eleal›nd›.

Yaklafl›k on y›l ülkenin yö-netimini elinde tutan bir parti-nin taraftarlar› oldukça çoktu.Taraflar aras›nda s›n›flamalar ya-p›labilir. Mesela, asker kökenli-ler, siviller, meclis içi ve d›fl›ndaolanlar gibi. Meclis içinde ‹tti-hat ve Terakki’nin ileri gelen vey›llar boyunca Merkez-i Umumiüyeli¤ini yapanlar;186 Talat Pafla,Sait Halim Pafla, Babanzade ‹s-mail Hakk› Bey, Seyit, Hac›Adil, ‹smail Hakk›, HüseyinCahit Beyler, Haf›z ‹brahim Efendi ve Ahmet R›zaBey’di. Partinin baflkanlar› Emrullah Efendi, Halil Men-tefle, Talat Pafla, Seyit Bey, Sait Halim Pafla ve Talat Pa-fla’yd›.

Kongrelerce seçilen Merkez-i Umumi üyeleri, Dr.Naz›m, Ziya Gökalp, Mithat fiükrü Bleda, Ömer Naci,Ahmet fiükrü, Enver,Talat, Seyit, Hac› Adil, Cavit, Ba-hattin fiakir, Kara Kemal, Hayri Efendi, Dr. Rüsuhi,Eyüp Sabri Akgöl, Hüseyin Cahit Yalç›n, Nuri Pafla,

fieyhülislam Musa Kaz›m, Halil Pafla, Küçük Talat, AliBaflhamba, Beylerdi.187

Cemiyet-parti yap›s› içinde yaflaman›n bunal›m› or-tam›nda ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin on y›la yak›niktidar› I. Dünya Savafl› yenilgisiyle sona erdi. Osmanl›Devleti I. Dünya Savafl›’nda ma¤lup olunca ‹ttihat veTerakki Cemiyeti mütareke yollar› arad›. 8 Ocak1918’de ilan edilen Wilson Prensipleri çerçevesinde an-laflma yap›lmas› talebiyle Talat Pafla kabinesi 8 Ekim1918’de istifa etti. Talat Pafla kabinesinden sonra 14Ekim 1918’de ‹zzet Pafla kabinesi kuruldu.188 Talat Paflaarkas›nda güvendi¤i bir hükümet b›rakmak amac›yla ‹z-zet Pafla kabinesine Cavit, Hayri ve Hamdi Beylerin gir-

mesini sa¤lad›.189

‹ttihat ve Terakki Cemiyetimensuplar› savafl›n sonucundan,Rum ve Ermeni tehcirlerindensorumlu tutuldu. Bu sebeple so-rumlular›n cezaland›r›lmas› is-tendi.190 Art›k karar verme za-man› gelmiflti. ‹ttihat ve Terak-ki Cemiyeti 1 Kas›m 1918’deola¤anüstü kongresini yapt›. Bukongrede cemiyet kendisini fes-hetti. Ülkeyi partisiz b›rakma-mak için yerine Teceddüt Parti-si’nin kurulmas›n› sa¤lad›.191

Böylece gözlerini arkada b›rak-mayacaklar› ve itimat edebile-cekleri partiyi de kurdurdular.Ola¤anüstü kongrede Talat Paflauzun bir konuflma yapt›. Konufl-

mas›nda tehlikeli zamanlarda iktidar› teslim etmek içinmuhalif partiye ne kadar ihtiyaç bulundu¤unu, muhalifbir parti kurulamamas›ndaki üzüntülerini ve yanl›fll›kla-r›n› itiraf etti.192

Cemiyetin yöneticileri ‹ngilizlere teslim olup yarg›-lanmamak için 2 Kas›m’› 3 Kas›m’a ba¤layan gece ‹stan-bul’dan ayr›ld›. Talat, Enver ve Cemal Paflalar, Dr. Naz›mBey, Bahattin fiakir Cemal, Azmi Beyler yurt d›fl›na ç›k-t›.193 Ayr›ca bunlar›n g›yab›nda idam cezas› verildi.194

Cem'in Meflrutiyet'te yapt›¤› bir karikatür (1909)

1 R›za Tahsin, Mirat-› Mekteb-i T›bbiye, ‹stanbul 1328, c. 2, s. 113.2 E. E. Ramsaur, Jön Türkler ve 1908 ‹htilali, Sander Yay›nlar›, ‹stan-

bul 1972, s. 31; ‹brahim Temo’nun ‹ttihat ve Terakki An›lar›, Ar-ba Yay›nlar›, ‹stanbul 1987, s. 15; Kaz›m Karabekir, ‹ttihat ve Terak-ki Cemiyeti 1896-1909, Emre Yay›nlar›, ‹stanbul 1993, s. 464; Tar›kZafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, ‹s-tanbul 1984, c. 1, s. 19.

3 Süleyman Kocabafl, Jön Türkler Nerede Yan›ld› 1890-1918, VatanYay›nlar›, ‹stanbul 1991, s. 31.

4 Ramsaur, a.g.e., s. 32.5 Semih Nafiz Tansu, ‹ttihat ve Terakki ‹çinde Dönenler, ‹stanbul

1960, s. 26.6 fiükrü Hanio¤lu, Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türk-

ler (1889-1902), ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul 1985, s. 175; Ramsaur,a.g.e., s. 33.

7 Hanio¤lu, a.g.e., s. 175.8 Temo, a.g.e., s. 15-17.9 Ramsaur, a.g.e., s. 33-35; Temo, a.g.e., s. 18; Hanio¤lu, a.g.e., s. 176,

177.10 Kocabafl, a.g.e., s. 33.11 Ramsaur, a.g.e., s. 35; Karabekir, a.g.e., s. 466, 467.12 Kocabafl, a.g.e., s. 34.13 Ramsaur, a.g.e., s. 36.14 T. B. M. M. Arflivi, Dosya No: 239/31, Defter No: 8, s. 1.15 Kocabafl, a.g.e., s. 34.16 Ahmet Eyicil, Dokor Naz›m Bey, Türk ‹nk›lap Tarihi Enstitüsü, Ya-

y›nlanmam›fl Doktora Tezi, Ankara 1989, s. 7.17 Kocabafl, a.g.e., s. 45.

Dipnotlar

TÜRKLER OSMANLI243

18 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 7; Karabekir, a.g.e., s. 467.19 Hanio¤lu, a.g.e., s. 180.20 ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1906-1907 Senelerine Ait Muha-

rebat›n Kopya Defteri (‹TCMD), ‹stanbul Belediye Kütüphanesi,Yazma No: 45, 6 A¤ustos 1906, Tahrirat No: 55, s. 84.

21 ‹TCMD, 20 Temmuz 1906, Tahrirat No: 45, s. 69.22 Mithat fiükrü Bleda, ‹mparatorlu¤un Çöküflü, ‹stanbul 1986, s. 14.23 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 8; Mentefle, a.g.e., s. 11.24 Meflveret Gazetesi, 6 Kanun-› Sani 1908, No: 3, s. 1.25 Ayn› Gazete, s. 2.26 Ayn› Gazete, 15 Kanun-› Sani 1908, Say›: 4, s. 3.27 Mehmet Murat Kafkasya’da do¤du. Petrogard’da e¤itim gördü. Kaf-

kasya’da Çarl›k idaresini dayan›lmaz bularak vatan›n› terk etmek zo-runda kald›. Genç yaflta ‹stanbul’a geldi. Düyun-› Umumiye’de çal›fl-t›. Mülkiye’de ders vermeye bafllad›. Mizan Gazetesi’ni ç›kard›¤› içinkendisine Mizanc› Murat da denilmektedir. Ramsaur, a.g.e., s. 42-44.

28 Ramsaur, a.g.e., s. 45.29 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 10; Ramsaur, a.g.e., s. 40.30 Mizanc› Murat, ‹ttihad-› Osmani Cemiyeti, Mücadehe-i Milliye,

Gurbet ve Avdet Devirleri, Nehir Yay›nevi, ‹stanbul 1994, s. 313.31 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 10; Ramsaur, a.g.e., s. 40.32 Meflveret Gazetesi, 23 Teflrin-i Evvel 1896, s. 8.33 Ahmet Bedevi Kuran, ‹nkilap Tarihimiz ve Terakki, ‹stanbul 1984,

s. 113.34 fierif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, ‹stanbul

1983, s. 80, 81.35 Ramsaur, a.g.e., s. 46.36 Kocabafl, a.g.e., s. 34; Ramsaur, a.g.e., s. 48, 49.37 Ramsaur, a.g.e., s. 49.38 Mardin, a.g.e., s. 104.39 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 12.40 Kocabafl, a.g.e., s. 35.41 Karabekir, a.g.e., s. 488.42 Murat, a.g.e., s. 129-133.43 Karabekir, a.g.e., s. 488; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 13.44 Murat, a.g.e., s. 198-200.45 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 12; Mentefle, a.g.e., s. 115, 116.46 Yahya Kemal Beyatl›, Siyasi ve Edebi Portreler, ‹stanbul 1968, s.

118; Kocabafl, a.g.e., s. 36; Mardin, a.g.e., s. 144; Ramsaur, a.g.e., s.71, Karabekir, a.g.e., s. 492.

47 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 13.48 Kocabafl, a.g.e., s. 35; Ramsaur, a.g.e., s. 72, 73.49 Ramsaur, a.g.e., s. 83.50 Mardin, a.g.e., s. 234.51 Cemal Kutay, Talat Pafla’n›n Gurbet Hat›ralar›, ‹stanbul 1984, c. 1,

s. 158.52 Mardin, a.g.e., s. 144.53 Ramsaur, a.g.e., s. 84; Kocabafl, a.g.e., s. 66, 67.54 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 14; Kuran, a.g.e., s. 185-188.55 Kocabafl, a.g.e., s. 67; Ramsaur, a.g.e., s. 85-90.56 Kutay, a.g.e., s. 194; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 14.57 Kutay, a.g.e., s. 170.58 ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1906-1907 Senelerine Ait Muha-

rebat›n Kopya Defteri (‹TCKD), ‹stanbul Belediye Kütüphanesi,Yazma No: 45, s. 1.

59 Ayn› Kaynak, 2 Haziran 1906, s. 48, 49.60 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 35, 12 Temmuz 1906, s. 58; Eyicil, 1989,

a.g.e., s. 16, 17.61 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 54, 6 A¤ustos 1906, s. 84.62 A¤ao¤lu, a.g.e., s. 67.63 Eflref Kuflçubafl›, Doktor Naz›m Bey’le ‹lgili Notlar, Cemal Ku-

tay’›n Özel Arflivi, (Notlar›n Osmanl›ca fotokopisi yazar›n arflivindebulunmaktad›r), s. 30; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 121, 122.

64 ‹TCKD, Tahrirat No: 55, 6 A¤ustos 1906, s. 86.

65 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 57, 9 A¤ustos 1906, s. 92.66 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 66, s. 117.67 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 66, s. 123.68 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 181, s. 136, 137.69 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 189, s. 140.70 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 223, s. 195; Tahrirat No: 249, s. 231.71 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 227, s. 297.72 Ayn› Kaynak, Tahrirat No: 467, c. 2, s. 70.73 Hüseyin Cahit Yalç›n, Siyasi An›lar, ‹stanbul 1976, s. 5.74 Duru, a.g.e., s. 14.75 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, ‹stan-

bul 1932, s. 8.76 Karabekir, a.g.e., s. 131.77 Tahlif (Yemin) Merasimi: Bir odan›n ortas›na bir masa konur. Masa-

n›n üzeri k›rm›z› bir kumaflla örtülür. Bunun üzerine Kuran-› Kerimve tabanca konur. Yemin edecek üye veya üyelerin sa¤ elleri Kuran-› Kerim ve sol elleri tabanca üzerine konur. Bir üyenin eflli¤inde yük-sek sesle hep birlikte yemin metni okunur.

78 Karabekir, a.g.e., s. 131.79 Tevfik Çavdar, Talat Pafla, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara

1995, s. 50.80 Çavdar, a.g.e., s. 51.81 Kutay, Talat Pafla, c. 1, s. 158; Çavdar, a.g.e., s. 70.82 Çavdar, a.g.e., s. 52.83 Çavdar, a.g.e., s. 53.84 Ramsaur, a.g.e., s. 140.85 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 28.86 Ramsaur, a.g.e., s. 141.87 Ayn› Eser, s. 182.88 Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, ‹stanbul 1980, s. 8.89 Mithat fiükrü Bleda, ‹mparatorlu¤un Çöküflü, ‹stanbul 1979, s.

15.90 Kaz›m Karabekir, a.g.e., s. 131.91 Ayn› Eser, s. 24.92 Ayn› Eser, s. 10.93 Mithat fiükrü Bleda, a.g.e., s. 24.94 T.B.M.M. Arflivi, Dosya No: 239/31, Defter No: 8, s. 2.95 Halil Mentefle, Halil Mentefle’nin An›lar›, ‹stanbul 1986, s. 122.96 Bleda, a.g.e., s. 25.97 Cemal Kutay, Talat Pafla, c. 1, s. 170.98 Kuran, a.g.e., s. 245.99 T. B. M. M. Arflivi, Dr. Naz›m Bey’in Birinci Defteri, Dosya No:

239/31, Defter No: 8, s. 2.100 Ziya fiakir, Yak›n Tarihin Üç Büyük Adam›, Talat, Enver, Cemal

Paflalar, ‹stanbul 1943, s. 15.101 Ayn› Eser, s. 246.102 Ziya fiakir, a.g.e., s. 15.103 Kutay, a.g.e., s. 158.104 Kaz›m Nami Duru, a.g.e., s. 16.105 Bleda, a.g.e., s. 31.106 Mentefle, a.g.e., s. 122.107 Karabekir, a.g.e., s. 131.108 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, ‹stanbul 1984, c.

1, s. 114.109 Merkezi Paris olan “Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti” ile, mer-

kezi Selanik olan “Osmanl› Hürriyet Cemiyeti” 19 fiaban 1325 ve 27Eylül 1907 tarihinden itibaren “Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiye-ti” nam› alt›nda âtiyüzzikir flerait ile ittihat etmifltir;.Madde 1-Cemiyetin biri dahili de¤eri harici olmak üzere iki merke-zi umumisi olacak ve bunlardan harici Merkez-i Umumi Paris’te vedahili Merkez-i Umumi de flimdilik Selanik’te bulunacak ve her ikimerkezin ayr› ayr› amirleri olacakt›r.Madde 2-Maksad-› esas› 1292 (1876) tarihinde neflrolunan MithatPafla Kanun-i Esasi’nin tatbik ve devam› meriyetini teminden ibaret

TÜRKLER OSMANLI244

olan cemiyetin bu maksuda vas›l için istidat ve icabat-› mahalliyeyinazar-› dikkate alarak teflkilat ve vezaifi efrad› tayin eden dahili veharici ayr› ayr› iki nizamname de bulunacakt›r.Madde 3-Umur-u daire-i maliyede Merkez-i Umumiler her ne kadarmüstakil iseler de icab›nda yekdi¤erine muavenete mecburdurlar.Madde 4-Dahili Merkez-i Umumi’de do¤rudan do¤ruya irtibat›ndamahzur görülen dahildeki fluabat ve efrat, Paris Merkez-i Umumi va-s›tas›yla muhabere etmek üzerine dahildeki Merkez-i Umumiye tabiolacakt›r.Madde 5-Harici Merkez-i Umumi fluabât› hariciyenin mercili¤indenbaflka cemiyetin harice karfl› murahhasl›¤› vazifesini ifa eyleyecektir.Hükümât ve matbuat› ecnebiye ile olan münasebât›n mesuliyetiniharici Merkez-i Umumi’ye ve dahildeki teflebbusât ve icrat›n mesu-liyeti de kâmilen dahili Merkez-i Umumi’ye aittir.Madde 6-Merkez-i Umumiler yaln›z ikna ile yekdi¤erinin harekât›-n› tâdile selâhiyettard›rlar.Madde 7-Cemiyetin vas›ta-› neflri efkâr› flimdilik Türkçe “fiura-y›Ümmet” Frans›zca “Meflveret” gazeteleridir. Dahili Merkez-i Umu-mi’nin muavenet ve ifltirakiyle harici Merkez-i Umumi’nin taht› ne-zaretinde tab’› neflredilecek “fiura-y› Ümmet” ile Türkçe bilcümleneflriyatta harici Merkez-i Umumi’nin tekâlifini nazar› dikkate al-maya mecbur oldu¤undan mesuliyetine dahili Merkez-i Umumi deifltirak edecektir. 13 Eylül 1323 Saat 1 Ezan› (27 Eylül 1907)., ‹tti-hat ve Terakki Cemiyeti’nin Gizli Muhabere Defteri, TahriratNo: 386, c. 1, s. 44; Kuran, a.g.e., s. 238; Tunaya, 1984, a.g.e., c.1, s. 49; Yusuf Hikmet Bayur, Türk ‹nk›lap Tarihi, Ankara 1983,c. 2, K›s›m 4, s. 59.

110 Kuran, a.g.e., s. 244.111 Ramsaur, a.g.e., s. 141-143.112 Sina Akflin, Jön Türkler ve ‹ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, ‹s-

tanbul 1987, s. 65; Temo, a.g.e., s. 171; Ramsaur, a.g.e., s. 144-145;Kocabafl, a.g.e., s. 73.

113 Akflin, a.g.e., s. 66.114 Ramsaur, a.g.e., s. 146; Akflin, a.g.e., s. 66-68.115 Kocabafl, a.g.e., s. 74.116 Ramsaur, a.g.e., s. 146.117 Akflin, a.g.e., s. 68.118 Ramsaur, a.g.e., s. 150-151.119 Karabekir, a.g.e., s. 251.120 Kutay, a.g.e., s. 171.121 Mentefle, a.g.e., s. 119.122 Ahmet Refik, ‹nk›lab-› Azim, ‹stanbul 1326, s. 69.123 Kuflçubafl›, a.g.e., s. 6-7.124 Mentefle, a.g.e., s. 119.125 Kuflçubafl›, a.g.e., s. 1.126 Beyatl›, a.g.e., s. 112.127 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 36.128 Kuflçubafl›, a.g.e., s. 7.129 Takvimli Gazete, Tarih: 6 Eylül 1912, Say›: 128, Alemdar Gazete-

si Askeri Hükümet taraf›ndan kapat›ld›¤› zaman yerine TakvimliGazete ç›kar›lm›flt›r.; Kuflçubafl›, a.g.e., s. 9.

130 Kuflçubafl›, a.g.e., s. 9.131 Mentefle, a.g.e., s. 120.132 Kuflçubafl›, a.g.e., s. 9.133 Bleda, a.g.e., s. 42; Çavdar, a.g.e., s. 80.134 Lord Kinross, Atatürk, Tercüme Eden: Necdet Sander, ‹stanbul

1981, s. 71.135 Ahmet Refik, a.g.e., s. 70.136 Kuflçubafl›, a.g.e., s. 7.137 Mustafa Müftüo¤lu, Yak›n Tarihimizde Siyasi Cinayetler, ‹stan-

bul 1973, s. 41, 42; Kuflçubafl›, a.g.e., s. 8.138 Çak›c› Mehmet Efe, Gerçek Hayat Hikayesi, ‹stanbul 1973, s. 203-

206.139 Ramsaur, a.g.e., s. 136-137.140 Ramsaur, a.g.e., s. 167.141 Akflin, a.g.e., s. 72.142 Ramsaur, a.g.e., s. 153.

143 Tunaya, 1984, a.g.e., s. 23.144 ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›, “II. Meflrutiyet’in ‹lan›”, Belleten, Ocak

1956, c. 20, Say›: 77, s. 108.145 Ahmet Niyazi, Hat›rat-› Niyazi, ‹stanbul 1326, s. 100-104.146 Ramsaur, a.g.e., s. 155.147 ‹smail Hami Daniflmend, ‹zahl› Osmanl› Tarih Kronolojisi, Tür-

kiye Yay›nevi, ‹stanbul 1972, c. 4, s. 360; Temo, a.g.e., s. 117; Ku-tay, 1964, a.g.e., s. 222, 223; Mentefle, a.g.e., s. 123, 124.

148 Ahmet Refik, a.g.e., s. 76; Mentefle, a.g.e., s. 125.149 Kocabafl, a.g.e., s. 170.150 Daniflmend, a.g.e., s. 361; Kuflçubafl›, a.g.e., s. 13.151 Cemal Kutay, Prens Sabahattin Bey, Sultan II. Abdulhamit, ‹t-

tihat ve Terakki, ‹stanbul 1964, s. 215.152 Kuran, a.g.e., s. 246; Mentefle, a.g.e., s. 120.153 Kuflçubafl›, a.g.e., s. 11.154 Kuflçubafl›, a.g.e., s. 13.155 Kuflçubafl›, a.g.e., s. 12.156 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 43.157 Karabekir, a.g.e., s. 413-414.158 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 45, 46.159 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 48.160 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 49, 50; Kuflçubafl›, a.g.e., s. 23.161 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 52.162 Feroz Ahmad, ‹ttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yay›nlar›, 3.

Bask›, ‹stanbul 1986, s. 95.163 Akflin, a.g.e., s. 87.164 Yusuf Hikmet Bayur, Türk ‹nk›lap Tarihi, TTK Bas›mevi, 3. Bas-

k›, Ankara 1983, c. I, K›s›m 2, s. 172.165 ‹ttihat ve Terakki’nin Son Y›llar› (1916 Kongre Zab›tlar›), Ne-

hir Yay›nlar›, Sadelefltiren: Eflref Ya¤c›o¤lu, ‹stanbul 1992, s. 88; Fe-roz Ahmad, a.g.e., s. 95.

166 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 24.167 Türkiye Tarihi, Cem Yay›nevi, ‹stanbul 2000, c. 4, s. 34.168 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 24.169 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 25.170 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 26.171 Türkiye Tarihi, Cem Yay›nevi, ‹stanbul 2000, c. 4, s. 42.172 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 26.173 Türkiye Tarihi, Cem Yay›nevi, ‹stanbul 2000, c. 4, s. 39.174 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 27.175 Akflin, a.g.e., s. 154.176 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 28.177 Akflin, a.g.e., s. 149.178 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 29.179 Akflin, a.g.e., s. 153.180 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 30.181 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 32, 33.182 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 31.183 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 33, 34.184 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 34.185 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 35.186 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 36.187 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 37.188 Fahri Belen, Türk Kurtulufl Savafl›, Ankara 1984, s. 239; Bayur,

a.g.e., s. 13; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 71.189 T.B.M.M. Arflivi, Dosya No: 8, s. 13-15.190 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Do¤uflu, Ankara 1984, s.

239.; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 71.191 T.B.M.M. Arflivi, Dosya No: 8, s. 18-19; Tunaya, a.g.e., c. 1, s. 37.192 T.B.M.M. Arflivi, Dosya No: 8, s. 16.193 T.B.M.M. Arflivi, Dosya No: 230-231, Defter No: 8, s. 23-24; Dos-

ya No: 230-231, Defter No: 11, s. 25.194 Mim Kemal Öke, Ermeni Meselesi, ‹stanbul 1986, s. 297.