ismet inönü ve ittihat ve terakki

7/29/2019 ismet inn ve ittihat ve terakki

1/21

http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/1459.pdfdosyasnn html srmdr.Google tarad belgelerin otomatik olarak html srmlerini oluturur.Aradnz terimler renkli olarak vurgulanmtr: tz tunaya trkiye de siyasi partiler

Page 1

C.. Sosyal Bilimler Dergisi Aral k 2006 Cilt : 30 No:2 125-147

SMET NN ve TT HAT ve TERAKK FIRKASI

Sevda Mutluz

Cumhuriyet Trkiyesine Mustafa Kemal Atatrkten sonra d nceleri, siyaset

ve ynetim anlay ile yn veren smet nnnn ya am nda Osmanl mparatorlu unun

son dneminin ana eksenini olu turan ttihat ve Terakki yeli i kk bir ayr nt gibi

durmaktad r. Ancak bu al ma, ttihat ve Terakkinin Cumhuriyet ynetici kadrolar n n

siyasal laboratuar olmas ve nnnn siyasal ya am n n her alan nda ttihat ve Terakki

ynetim gelene ini srdrm olmas nedeniyle nn ve ttihat ve Terakkiyi birlikte

d nmenin yararl olaca ndan hareketle haz rlanm t r .

Anahtar Szckler

smet nn, ttihat ve Terakki, Atatrk

smet nn and the Committee for Union and Progress Abstract

The membership of the Unidn and Progress which had constructed the main

direction of Ottoman Empire towards its end is only a small fraction in smet nns life

who led the Turkish Republic in accordence with his political and administrational views

after Mustafa Kemal Atatrk. However, this study claims that it is important to make a

connection between nn and the Unidn and Progress as the authorities of the

republic had seen the Unidn and Progress as a laboratory and Inn also continued to

apply the Ittihat Terakkis way of governance in all aspects of his political life.

Key Words

smet nn, Unidn and Progress, Atatrk

GiriAlt yz y ll k bir mparatorluktan ulus devlete gei ve cumhuriyeti halka

benimsetmek elbette ki kolay olmam t r. Trk Milleti iin mparatorluktan

cumhuriyete gei ciddi bir yol ayr m d r. Bir durumdan, bir ba ka duruma gei ler

toplumlar iin bunal ml dnemlerdir. Bu noktada geride kalan dnemin toplumsal

yap zelliklerinin mutlak bilincine sahip olmak, gei te ya anacak bunal mlar ve

ynelilen yeni yolda nelerin yap laca n hesap etmek liderlere d en nemli

grevlerdir. Cumhuriyet Trkiyesinde bu tarihsel sorunlar n nas l zlece i ba ta

Mustafa Kemal Atatrk ve arkada lar n n i i olmu tur. Dnemin lider kadrosu iinde

en nde yer alanlardan birisi de smet nndr. O dnemi bugnn ko ullar ile

de il tarihilerin s k kulland anakronizme d meden kendi dinamikleri ile ele

almak gerekmektedir.

I. ve II. Dnya sava aras dnem karizmatik ve kahraman nitelikli bir ok

lider yeti tirmi tir (Toynbee ve keda, 1992:235). Toplumlar n tarihinde karizmatik

lider konumuna gelmi insanlar n ya amlar her zaman merak konusu olmu tur. Bu

konumdaki insanlar n ya amlar yak ndan incelendi inde kk bir ayr nt gibi duran

baz olaylar n, ileriki ya amlar nda olduka etkili olduklar grlm tr. Cumhuriyet

Trkiyesine Atatrkten sonra d nceleri, siyaset ve ynetim anlay yla yn veren

nn 1nn Osmanl mparatorlu unun son dneminin temel politikalar n olu turan 1 Atatrk Tek Adam olarak nitelendiren evket Sreyya Aydemir, bu ba lamda nn iin de kinci Adam

demi tir. Bkz., AYDEM R, evket Sreyya: kinci Adam I , Remzi Kitabevi , stanbul, 1999. smet nnnn

aile, renim, askeri ve siyasi hayat iin Bkz., CANDAR, Avni; kinci Reisicumhurumuz smet nn K sa

Tercmei Hali ve Milli Hizmetlerinden Bir Ka, Receb Uluso lu Bas mevi, Ankara, 1938. AK R, Ziya; smet

nn Hususi-Askeri- Siyasi Hayat, lk Bas mevi, stanbul, 1939. B LSEL, Cemil; smet nn Byk Devlet

Reisi, Kenan Bas mevi, stanbul, 1939. GLO LU Faruk R za; Milli ef smet nn Hayat ahsiyeti , Bozkurt

Matbaas , stanbul, 1940. BANO LU Niyazi Ahmet; Trk Kahramanlar , smet nn , darehane, stanbul,

1943. TK N, . Hsrev; smet nn ahsiyeti ve lks , lk Bas mevi, Ankara, 1946. ORTA, Yusuf Ziya;

smet nn, (Yay nevi bilinmiyor) Ankara, 1950. Trk ve Dnya Me hurlar , (Yazar, Yay nevi ve Basm yeri

bilinmiyor), 1961. GKTRK Hakk ; nn , Ayy ld z Matbaas , Ankara, 1962. SELEK, Sabahattin (Haz rlayan); smet nn Hat ralar II, Bilgi Yay., Ankara 1987. smet nn, TC. Genelkurmay Askeri Askeri Tarih ve
http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/1459.pdfhttp://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/1459.pdf


2/21

Page 2smet nn ttihat ve Terakki

128

ttihat ve Terakki yeli i de ya am nda kk bir ayr nt gibi durmaktad r. Bu

al ma, doktora tez al malar s ras nda saptanan nnnn ttihat ve Terakki

yeli inin imdiye kadar ayr nt l bir ekilde vurgulanmam olmas nedeniyle, Tar k Zafer Tunayan n nl deyimiyle ttihat ve Terakkinin Cumhuriyetin

ynetici kadrolar n n siyasal laboratuar olmas yayg n gr nden hareketle

ttihat ve Terakki ynetim gelene inin nn zelinde de devaml l n tart mak

amac yla haz rlanm t r.

Trkiyenin yak n tarihine damgas n vurmu ilk ve en byk siyasal

rgt olan ttihat ve Terakki (Tunaya,1989:7) orduda, mlkiyede, t bbiyede derin

kkler bulabilmi , e itli kesimlerden gelenleri bir araya getirebilmi , zaman na

gre son derece disiplinli siyasal bir harekettir. Cumhuriyetin ynetici ve kurucu

kadrolar ttihat ve Terakkinin iinde, yan nda, arkas nda ya da kar s nda yer

alarak deyim yerindeyse siyaset okulundan ders alm , hem rgtlk hem de

siyasal program olarak bu okuldan gemi kimselerdir (Kk, 1997:9). Hiku kusuz Cumhuriyet bu tarihsel birikimden beslenmi tir. Cumhuriyetin

getirdi i yenilikleri inkar etmemekle birlikte onun tarihi bir bo luk iinde

do mad n da itiraf etmek gerekirCumhuriyetin kurulmas na yol aan

geli melerin kkenlerini Osmanl toplumunda aramam z zorunludur (Hanio lu,

1981:4). II. Me rutiyet rejimi, demokrasi ve zgrlkler prati indeki

olumsuzluklar na kar n, ulusal toplum, ulusal devlet, ulusal egemenlik tezlerinin

ilk mayaland ortam olmas bak m ndan nemli bir hizmet grm say labilir.

Nitekim Trkiyenin 1918den sonraki siyasal-anayasal geli melerinde II.

Me rutiyetin bu olumlu miras ndan yararlan lm t r (Tanr, 2002:220). Bu

nedenle, Trkiye Cumhuriyetine, 1923-1973 y llar aras nda, elli y l boyunca [ki

bu kadar uzun y llar kesintisiz mecliste olan bir ba ka isim yoktur] ba bakan,

cumhurba kan , parti ba kan ve muhalefet lideri olarak damgas n vuran

nnnn ttihat ve Terakki yeli i kendi dnemindeki 2 zellikle de siyasalStratejik Ett Ba kanl Trk Asker Bykleri ve Zaferleri Serisi No: 15, Gnkur. Bas mevi, Ankara, 1987.

C HAN, Ali R za, TEK N, Abdullah; a da Devlet Adam smet nn , Tekin Yay nevi, Ankara, 1989. SELEK,

Sabahattin (Haz rlayan); smet nn Hat ralar I, Bilgi Yay., Ankara 1992. ARTU, brahim; nn Bir

Dnemin yks, Kasta Yay nlar , stanbul, 1993. AYDEM R, evket Sreyya: kinci Adam I , Remzi Kitabevi,

stanbul, 1999. TURAN, erafettin: smet nn Ya am Dnemi ve Ki ili i , Bilgi yay nevi, 2002. U UR,

Necdet; smet nn , YKY, stanbul, 2002. LO O LU, Faruk; smet nn and The Making of Modern

Turkey, nn Vakf Yay nlar , Ankara (yay n y l bilinmiyor)., smet nn 1884 , (yay n evi, bas m y l

bilinmiyor). UNAT, Faik Re it; smet nn , Ankara Halkevi Dil ve Edebiyat ubesi, Yay nlar ndan Byk Boy

No. 29 (bas m y l bilinmiyor). BESEN, Haluk; nn ve Devlet , nk lap Yay nevi, stanbul, (basm y l

bilinmiyor).

2 1884 y l nda dnyaya gelen nn, Osmanl n n bat l la ma hareketleri erevesinde yenilik getirdi i kurumlar n

ba nda yer alan askeri okullar nda modern, Bat tarz ba ar l bir e itimden sonra, 2 Ekim 1906da askeri grevine

ba lam t r. nnnn ttihat ve Terakki ile tan mas da ilk grev yllar na denk gelmektedir. I. Dnya Sava n n

patlak vermesiyle e itli cephelerde mcadele etmi , ancak sava n yenilgi belgesi olan Mondros Mtarekesi ile

ba layan dnemde, stanbul Hkmetinde yar askeri, yar brokratik e itli grevler stlenmi tir. 16 Mart 1920de

stanbulun i gal edilmesiyle, Anadoluda Atatrkn yan nda Milli Mcadeleye kat larak dzenli ordunun kurulmas , I. ve II. nn Sava lar gibi nemli hizmetlerde bulunmu tur. nn, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin uluslararas hukukta bir ulus devlet olarak kabul edilmesini sa layan Lozan Bar Konferans nda

lkemizi ba delege olarak temsil etmi , Cumhuriyetin ilan konusunda Rauf Orbay, Kaz m Karabekir ve Ali Fuat

Cebesoy gibi isimlerden farkl bir tutumla Atatrkn yan nda yer alarak Cumhuriyeti desteklemi tir.

Cumhuriyetin ilan , ilk ba bakan unvan na sahip olu u ile kinci Adam olma sreci zirveye varm t r. nn,

Fethi Okyar n k sa ba bakanl hari uzun y llar ba bakanl k yapm t r. Son dnemlerinde Atatrk ile aralar n n

a lmas sonucu, Celal Bayar, Ba bakanl k grevine atanm t r. Atatrkn lm zerine Cumhurba kan seilen

nnye CHPnin 26 Aral k 1938 1. Ola anst Kurultay nda De i mez Genel Ba kanl k stats verilmi ve

bylece ok partili siyasal sisteme gei e kadar sren bu dnem Milli ef Dnemi olarak nitelendirilmi tir. Milli

ef dnemi, ayn zamanda, II. Dnya Sava dnemidir. nnnn Sava dneminde izledi i hem i, hem de d

politikalar olduka etkili sonular do urmu tur. Sava demokrasi ve liberalizmi temsil eden cephenin kazanmas ile

nn, ABD cephesinin yan nda yer almay tercih ederek, ok partili siyasal sisteme yeniden gei i

Page 3

Sevda Mutlu

129


3/21

nitelikteki bir ok konuya a kl k getirmesi bak m ndan incelenmeye de er

grlmektedir. te bu laboratuarda yeti en nnnn, ttihat ve Terakki

yeli inin k sa sreli olmas na ve onun ok da etkin olmayan bir ye olarak

bilinmesine ra men nn, ttihat ve Terakkinin ynetim gelene ini bir ok

ynyle sonraki siyasal ya am nda devam ettirdi i gzkyor. Bu nedenle

al mam zda temel ama, ttihat ve Terakkinin ne oldu u, ttihat ve Terakki- nn ili kisinin nas l oldu u ve ttihat ve Terakkinin ynetim gelene inin

nnnn sonraki politikalar na etkisi ve yans mas n saptamakt r.

ttihat ve Terakki

Sanayi Devrimi ve Frans z Devrimi Bat y yeni bir toplumsal,

ekonomik, siyasal ve hukuksal yap ya kavu turmu tur. Bat n n kendisini

yap land rma sreci Osmanl mparatorlu unda da etkili olmu ve Osmanl da

Bat l la ma sreci ba lam t r. nnnn askeri e itim ve ilk grev y llar na

denk gelen bu srete, toplumlar aras ili kilerde egemen olmaktan,

ynlendirmekten, Do u dnyas ndaki toplumlar korumaktan uzak d en,

ynetimi alt ndaki Mslman lkeleri savunamaz; ii lerine kar lmas n

nleyemez hale gelen Osmanl mparatorlu u, Do u ad na yrtt Osmanl c l k siyasetini yrtemedi inden, Bat l la ma-yenile me ad verilen bu

siyaset de i imine (Kamazo lu, 2005: 455.) ynelmi tir. Osmanl son

dneminde k ten kurtulma amal ortaya kan d nce ak mlar ndan

Bat l la ma ak m daha n plana kamaya ba lam , ttihat ve Terakkinin

rgtlenerek bir g haline gelmesi ile daha da kuvvetlenmi tir.

Osmanl son dneminin her alan nda (toplumsal, siyasal, ekonomik ve

hukuksal) s k nt ve karga a hakimdir. mparatorluk bir yandan i dinamiklerin,

di er yandan da d dinamiklerin etkileri ile yenile me hareketleri erevesinde

(III. Selim ve II. Mahmut dnemleri), Tanzimat ve Islahat Fermanlar ile

mparatorlu un iindeki gayr-i Mslim tebaaya geni imtiyazlar tan m ise de,

bunlarla yetinmeyen bu tebaa, imparatorluktan daha fazla toplumsal, siyasal ve

hukuksal taleplerde bulunmu tur. Bu talepler baz i dinamiklerle 1876 Te kilat-

Esasi ve Meclis-i Mebusan n a lmas na kadar uzanm t r. Jn Trklerin siyasi

partile me srecinin uzant s ttihat ve Terakki olmu tur. darenin de i mesi

gerekti ine inanan ve bunu ancak bir ihtilalle yapabileceklerini ne sren bir

grup asker taraf ndan ttihat ve Terakki ad nda gizli bir rgt kurulmu tur.

1889da Askeri T bbiyede kurulan bu gizli rgt, 1889-1895 aras ndaki bir

tarihte Osmanl ttihat ve Terakki ad n alm t r (Ak in, 1987: 23). ttihat ve

Terakkinin varl n resmen duyurmas ise, 28 May s 1908dir (Ak in, 1987:

73).

Gnmze kadar ula an iktidar-muhalefet kanatlar n belirlemesi a s ndan 1902 I. Jn Trk Kongresi anahtar niteli i ta maktad r. Sz konusu

kongre 1908e nas l var ld n ve Jn Trklerin Bat kkenli entelektel

etkilenimlerini gstermesi a s ndan nemlidir. 4-9 ubat 1902 tarihleri aras nda

ba kanl n Prens Sabahattinin yapt I. Jn Trk Kongresi sonucunda iki gerekle tirmi tir. nn, Temmuz, 1945te kurulan Milli Kalk nma Partisinden sonra Ocak 1946da da Demokrat

Partinin kurulmas na izin vermi tir. 1950 seimleri sonras siyasal arenada nn, 1960a kadar muhalefette kalm ,

1960 sonras da (k sa ba bakanl k ve koalisyon hkmetleri dnemleri hari) muhalefet lideri olarak varolmu tur. 6

May s 1972de CHP V. Ola anst Kurultay topland . Ecevit yanl s parti meclisi 507ye kar l k 709 oyla

gvenoyu ald . nn 8 May s 1972de CHP Genel Ba kanl ndan istifa etti.


130

gr belirmi tir: bunlardan birincisi, yaln z propaganda ve yay n yoluyla

ink lap yap lmaz. Buna uygar askeri kuvvetlerin de devrim harekat na kat lmalar


4/21

sa lanmal ! kinci gr ise, yabanc hkmetlerin mdahalesini davet ederek

lkede slahat n uygulanmas na giri ilmesine dayanan d nce. Asl nda kongre

sonunda beliren bu iki nokta, kongrenin ikiye ayr lmas na ve iki ayr gr n

(cemiyetin) kurulmas na yol am t r. Mdahaleciler ve Ademi Mdahaleciler

diye iki ayr grup, kongrenin sonucunda ortaya km t r 3 (Erkul, 1999: 88).

Ahmet R za Beyin liderli ini yapt grup Auguste Comteun etkisiyle merkeziyeti bir me rutiyet idaresinin savunuculu unu stlenmi ken, Prens

Sabahattinin liderli ini yapt grup ise science sociale (ilmi itima) okulunun

gr lerine paralel olarak merkez d l nererek blgesel ynetim zerkli i

ve ki isel giri kenli in geli tirilmesi sav n ileri sryordu. Prens Sabahattinin

grubunun isminden de anla laca gibi, iki kavram nemlidir. Bu kavramlar;

te ebbs ahsi ve ademi merkeziyettir. Birinci kavram yabanc ve az nl k

burjuvazisi, ikinci kavram da kendilerini ulusal ba ms zl a gtrecek yolu

gren az nl klar, kendi karlar ndan dolay destekliyorlard (Erkul, 1999:95).

ttihat ve Terakkinin merkeziyeti ve devleti kanad n olu turan Ahmet R za

grubu 1908 darbesini gerekle tirerek etkinli ini artt rm t r. Osmanl

mparatorlu unun merkeziyeti ynetim anlay ttihat ve Terakki taraf ndan

daha da radikalle tirilerek kabul edilmi ve bir anlamda da merkeziyeti anlay

ttihat ve Terakki gelenekselli ine dn m tr. Frans z devriminin ve Bat da

sonra da Rusya ve Osmanl mparatorlu u iinde milliyetilik ak mlar n

tetiklemi ttihat ve Terakkinin ayn zamanda milliyeti bir izgiye kaymas na

da yol am t r. O dnemde, darbeci gruba yak n duran nn, sonraki siyasal ve

ynetsel hayat nda, zellikle de Ba bakanl k yapt 1930larda, benzer bir

ekilde merkeziyeti ve devleti bir anlay la hkmetmi tir. Askerlerle hep yak n

durmas onun merkeziyeti ve devleti bak n yans tmas a s ndan nemlidir.

ttihat ve Terakki nn li kisi

Kendisini, ttihat ve Terakki yeli ine ta yan lke ko ullar n ve ttihat

ve Terakkinin gereklili ini gen erkn- harp yzba s oldu u dnemde nn

yle de erlendirmekteydi: Umumi kntnn st rab Sar [bula c ] ve

mstevli [salg n] bir halde idi. Gen mlkiyeliler bizimle ayn kayg lar

payla yorlard . 1907 nihayetine do ru memleket endi esi yeni bir istikamette

belirmeye ba lam t : Bu istikamet, kurtulu ihtiyac idi. are de Kanun-i

Esasinin tatbik edilmesi idi. Bunlar gizli gizli fakat her yerde, her toplant da

konu uluyordu. Bu s rada nc ordu blgesinde yabanc mfetti lerle beraber

Hseyin Hilmi Pa a husus bir idare kurmu tu. Makedonyada ve btn Bat

Rumelide Bulgar, Yunan ve S rp eteleri orduyu geceli gndzl daim bir

jandarma takip vazifesi ile u ra t r yordu. Memleketin bu k sm nda ayn dertler

ve st raplar sratle, bir

siyasi toplan ve toparlan niteli ini al yordu. Nihayet

ayn ihtiyac Edirnede de duyduk (Atay, 2004:42). Duyulan ihtiya beraberinde

nn iin ttihat ve Terakki yeli ini getirecektir.

Bu cemiyet as l merkezi rgtlenmesini Selanik ve Makedonyada

yapm olmakla birlikte Beyrut, K br s, zmir, Midilli, Rodos, am, Ta l ca, 3 Ayr ca Bkz., ERKUL, Ali. (2000-a), hmale U ram Bir Osmanl Ayd n ve Sosyologu Prens Sabahattin, Yeni

Trkiye (i.), Say :33, s. 282-304. ERKUL, Ali. (2000-b), Osmanl da Sosyolojinin Do u Ko ullar ve sim,

(Ahmet R za-Prens Sabahattin ve Ziya Gkalp), Yeni Trkiye (i.), Say :33, s.607-615.

Page 5

Sevda Mutlu

131

Trablusgarp, Trabzon, Bulgaristan, Suriye, Girit, stanbul gibi ubelerde de

rgtlenme yoluna gitmi tir. Bu ubelerden biri de Edirne olmu tur. nn, rgte yeli inin nas l gerekle ti ini yle a kl yor: k ymetleri ve ahlaklar yla


5/21

adl ve anl olmu her rtbede subaylar bu hareketin iinde grnyorlard .

Telkinler ve davetler Edirnede tereddtsz kabulle kar land lar. Bizim

irtibat m z , aram zda muhaberat ile yak n dostluk kurulmu olan Fethi Bey,

Selanikten bana yazd mektuplarla besliyordu. Tan mam z , stanbuldan Ali

Fuat (Erden) Bey sa lam t . Ali Fuat Bey, s n f arkada Fethi Beye beni

g yaben tan tm t . Aram zda dostluk ve gven, bu tarzda muhabere ile kurulmu tu. Benim ttihat ve Terakki Cemiyetine giri im yle oldu: Bir gn

Selanikten esas s n f svari olan Refet Bey ad nda bir Jandarma Yzba s

geldi, beni buldu. Fethi Beyden bana bir mektup getirmi ti. Mektupta Yzba

Refet Beye gvenmem ve inanmam iin ne laz msa yaz l idi. Gr tk Refet

Bey bana ttihat ve Terakki Cemiyeti hakk nda izahat verdi. Cemiyete giri

usullerini, yemin tarz n 4 anlatt . Cemiyetin nizamnamesini 5 verdi.Bundan sonra

gizli bir cemiyetin mensubu olarak al malara ba lad m. Hayat mda ilgi

kurdu um, mensup oldu um tek gizli ve kapal cemiyet, ttihat ve Terakki

olmu tur. Fethi Bey ile emniyet iinde mektupla abilmek iin k sa bir ifre tespit

etmi tik. Padi ah kelimesi htilal manas na; Sadakat, Me rutiyet;

Ubudiyet de Hrriyet manas na geliyordu (Selek, 1992: 39). nn ttihat ve Terakkiye giri ini aradan y llar gemesine ra men Seleke gizli bir cemiyete

ye olman n tedirginli i ile anlatmaktad r.

Abdlhamit istibdad na son veren hareket Rumelideki ttihat ve

Terakkili subaylar taraf ndan gerekle tirilmi tir. II. Me rutiyeti getirenler, her

eyden nce mektepli subaylard r (Ak in,1987:77). Keza, nnnn de mektepli

bir subay olmas ttihat ve Terakki yeli ini de beraberinde getirecektir.

Yukar da da belirtildi i gibi kendisinin ye olmas nda da di er mektepli subay

arkada lar n n neri, tavsiye ve telkinleri etkili olmu tur. Bu s rada nn orduya

yeni al nacak erlerin sevki i lemi ile ilgili olarak zmire gitmi , rgtn

nllerinden Sleyman Askeri ve Dr. Naz m Bey 6 ile gr m (Yal n,

2005:98), oradan da Selanike hareket etmi , Fethi Bey arac l yla Cemal ve

Talat Pa alarla tan m t r. nn, burada ttihat ve Terakkinin ba ndan beri

yesi 1908 Devriminde ve 1909daki Hareket Ordusunda yer alm olan

Atatrkle de gr m tr. Edirneye dnd nde arkada lar taraf ndan byk

merak ve ilgi ile kar lanan nnnn, ok hareketli bir muhitten getirdi im

duygular toplamaya ve dzene koyarak anlatmaya al yordum. ittiklerim ve

ya ad klar m, stanbulda ve Edirnede a a vurulmas mmkn olmayacak

derecede ta k nd (Selek, 1992:42) ifadeleri heyecan n en iyi biimde

yans tmaktad r. nnnn ttihat ve Terakki yeli i ok yeni olmas na ve ttihat

ve Terakki iinde nder kadroda yer almamas na ra men cemiyetin nde gelen 4 yeler gizli olarak cemiyete al n yor, gzleri kapal bir tabancaya el bas larak yemin ettiriliyordu (tahlif

merasimi). Bu bir Jakoben usulyd ve Cemiyete sihirli, efsanevi bir hal vermi ti. Bkz., TUNAYA Tar k Zafer; Hrriyetin lan ikinci Me rutiyetin Siyasi Hayat na Bak lar , stanbul Bilgi niversitesi Yay nlar 52, stanbul

2004, s.23.

5 ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk Beyannamesi iin Bkz., TUNAYA, Tar k Zafer; Trkiyede Siyasal Partiler

Cilt:1 kinci Me rutiyet Dnemi , s.39-44.

6 Kaderin cilvesi bu olsa gerek ki, nnnn zmirde tan t ve ok etkilendi i ttihat ve Terakkinin nde gelen

yelerinden hatta liderlerinden biridir demek yanl olmayacak, etkili bir isim olan Dr. Naz m, nnnn Ba bakanl dneminde stiklal Mahkemeleri taraf ndan idam edilmi tir.

Page 6

smet nn ttihat ve Terakki

132

lider kadrosuyla tan t n grmekteyiz. Edirnede heyecanla kar lanm olmas

bundan olsa gerek.

23 Temmuz 1908de Me rutiyet ilan edilmi , stanbulda 24 Temmuz tarihli Padi ah iradesi ile resmiyete konmu tur. ttihat ve Terakki rgt


6/21

merkezleri gizlilikten karak faaliyete gemi lerdir. lk gr te istenen devlet

sistemini toptan de i tirmek de il, devletin sultani (monar ik) yap s n

de i tirmektir. Y llarca zindan karanl nda kal p da birden bire yak c gne

ayd nl na kmak neyse, Me rutiyet oydu (Tunaya, 2002:14). Halktan

temellenmeyen bu 1908 devriminin do al olarak halka bir dn de

olmayacakt r, ancak burada ilgimizi eken yn; halk n bu devrimi gerekten byk umut ve sevinlerle kar lam ve en byk beklentileri de o dnemin

deyi iyle hrriyet yani zgrl n gelecek olmas beklentisidir. Ancak, stibdat

perdesi kald r l nca gerek grlm tr. Halk devlet i lerini yak ndan grmek

iin sab rs zlanm , padi ah n cebindeki anahtarlarla girilmesi yasak olan oday

a nca btn hakikat anla lm t r. Sosyal seviyenin gerili i, siyasi yap n n

noksanlar ve nihayet yabanc bask s Me rutiyetin de muvaffak olamayaca

inanc n kuvvetlendirmi tir (Tunaya, 2004:45). zgrlk d ncesinin Frans z

Devrimi kaynakl oldu u ve bu ideolojinin de ttihat ve Terakki yeleri

taraf ndan ta nm oldu u da bir gerektir. 1908 Devrimi sonras , zgrlk

ortam grn te yarat lm t , sivil toplum kurulu lar niteli inde bir ok dernek 7

kurularak al malara ba lam t r. Ancak, dnemin yneticilerinin zgrl slogan haline getirmelerine ra men uygulamaya geirememelerinin bir ok

nedeni vard r. Bu duruma ili kin en geerli kan tlar hem sosyal yap da, hem de

ttihat lar n d nce bo luklar nda grmek mmkndr.

Kendilerini modernle me taraftar gren kimseler, pek ok yerde

Avrupan n stnl ne, Bat n n mutlaka rnek al nmas n n gerekti ine de

i aret eden ttihat ve Terakkinin (Hanio lu,1985:41) kendi toplumsal yap

uyumu sorunu ile kar la m olmalar bir gerektir. erif Mardin, bu d nce

bo luklar n u ekilde saptamaktad r: ttihat ve Terakkinin ideolojisi Jn

Trkler ve Gen Osmanl lar n Bat kaynakl d nsel temellerine

dayanmaktayd . Ayd nlanma ve Frans z Devrimi geleneklerine ba l l klar sz

konusuydu. Jn Trkler siyasi fikir bo luklar n iki ekilde kapatmaya

al m lard r; bir yandan kendi devirlerinde Avrupada tart lmakta olan

fikirlerin poplarize edilmi ekillerinin etkisi alt nda kalm lar ve byk

teorisyenlerle halk aras nda arac roln oynayan ikinci derecede d nrlerin

gr lerini kendi fikirlerine intikal ettirmi lerdir, te yandan Jn Trklerin uzun

zamand r fikirsizlikten kendileri de ikayet ettikten sonra Abdlhamit devrinin

ihtilalci evrelerinin d nda geli tirilmi baz siyasi ve sosyal dnya gr lerini

kabul etmek zorunda kalm lard r (Mardin,1994:22-23). Pariste pozitivistlerin

derne ine girmi olan Ahmet R za onlar n parolas olan Ordre et Progresyi

(dzen ve ilerleme) yeni Trk hareketinin parolas haline getirmek istemi ,

genler ufak bir de i iklikle cemiyetin ad n ttihat ve Terakki (Union et Progrs) 7 Mason localar , Osmanl c l k amac yla kurulan sosyal siyasal nitelikteki cemiyetler; Krt dernekleri; Trk

milliyetili i ideolojisine ba l olarak kurulan dernekler; genlik rgtleri ve Kad n rgtleri kurulmu tur

Derneklerin detayl bilgileri iin Bkz., TUNAYA, Tar k Zafer; Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:I kinci

Me rutiyet Dnemi , Hrriyet Vakf Yay nlar , stanbul, Kas m 1984, s. 380-490. Ayr ca, Osmanl lkesinde

ayr l k rgtler; Balkanlarda htilalci rgtler; Yunanl lar ve Rumlar, Bulgar ve Makedonya rgtleri, Arnavut

ve S rp rgtleri, Museviler ve rgtleri; Ermeni Sorunu ve Komiteler; Arap Cemiyetleri gibi rgtlerde

kurulmu tu. Bkz., TUNAYA, a.g.e. s. 501-604.

Page 7

Sevda Mutlu

133

demeyi kabul etmi lerdir (lken, 2001:125). Comtea gre Fransada nce dzen

sa lanacak, sonra ilerleme olsun. ttihat ve Terakkicilere gre ise nce birlik

sa lanmal ki sonra ilerleme gerekle sin. Bir ulus devlet olan Fransa iin

devrim sonras olu an karga adan kurtulman n yolu dzen, bir mparatorluk


7/21

olan Osmanl iin ise bunal mdan k yolunu birlik sa lanmas ndan

gemektedir. ttihat ve Terakki kadrolar 1908 heyecan sonras nda kendilerini

etkisinde kald klar Bat d ncesi ile ekil vermek istedikleri Osmanl toplumsal

yap s aras nda bulmu lard r. zgrlk diye yola km lar ancak getirmek

istedikleri yeniliklerin Osmanl toplumsal yap s yla uyu mamas sorunuyla

kar la m lard r ki, 1902 Jn Trk Kongresinde Prens Sabahattin bu yap sorununa dikkat ekmi tir. Ancak 1908 sonras Ahmet R za grubu ne kacak,

Prens Sabahattin silik kalacakt r.

Bir tarafta, Bat d ncesinin ekicili i di er tarafta da kendi toplumsal

gereklikleri, ttihat ve Terakkiyi 1916 kongresinde 8 sz konusu ikili i a ma

yolunda yle bir formle itmi tir: 1916 ttihat ve Terakki Kongresi, yapt

ilmi tart malar sonucunda, Partinin rengini belli eden samimi bir d nce

ortaya koydu. Bu d ncenin ruhu, slamiyetle a da medeniyetin tamamen

uyu tu u inanc d r (Ya c o lu,1992;61-62). Bu tr tart malar n aradan geen

yzy la ra men hl devam ediyor olmas ttihat ve Terakki gelene inin

devaml n kan tlar niteliktedir. Gnmzde tart lan Trk- slam sentezi tezini

ileri srenlerin gr leri ttihat ve Terakkicilerin bu anlay na ne denli uyar ayr

bir al ma konusudur.

ttihat ve Terakkinin ynetimi eline geiren kadrosunun kar la t en

byk problem, Osmanl n n alt yz y ll k bir devlet gelene inin- her ne kadar

bir gerileme srecine girmi olsa da- kar s nda yeni bir ynetim sistemi

kuramam olmalar d r. Bunun i ve d nedenleri vard r. D nedenler, Bat da

me ruti ynetimlerin ve ulus devletin ortaya kmas , yani kapitalist ekonomik

anlay n varolmas , bilimsel alanda deney ve gzlemi merkeze alan ve ampirik

yakla mlar n rasyonalizmle desteklenmesi ba l calar d r. nedenler ise,

ba l calar , ttihat ve Terakkinin topyekun Osmanl ynetimini ortadan

kald ramamas , toplumsal yap n n yeni ynetim de i ikli ine uygun olmamas -

bunun iin bir sre gereklidir-, kendilerinin ynetici kadrolardan gelmemeleri

ve o unlukla asker kkenli olmalar yer almaktad r.

ttihat ve Terakkinin sz konusu siyasetine tepki ok k sa bir zamanda

gelmi ve 31 Mart Olay patlak vermi tir. Bu olay n detaylar na (buradaki

amac m z a aca ndan dolay ) girme imkan m z yoktur. Ancak, Balkan

Sava ndan y l nce gerekle en 31 Mart Olay n ve onun getirdiklerini

nn an lar nda yle anlatmaktad r; 31 Mart her hat rlad m zaman bir

byk binan n y k ld n grrm. Bu facia yeni kurulan byk mitlerle dolu

Me rutiyet rejimini, hemen sekiz ay sonra aksi istikamette yneltmeye sebep

olmu tur. idaremizde bir vehim ve ehemmiyetsizlik havas girmi , bu havay

tasfiye etmek bir daha mmkn olmam t r. Kurulan rfi dare ve Divan harpler

sonuna kadar baki kalm t r (Selek,1992:54). nn, Balkan sava lar n n

kaybedilmesinin de Dini tahrikler zerine uyand r lm kanl bir irtica vakas

(Cihan ve Tekin, 1998:17) olarak tan mlad 31 Mart Olay n n orduyu ikiye 8 1916 y l ttihat ve Terakki iin zor bir tarih, sava n ortas nda glkle yap labilen, kendi yap ve uygulamalar na

ynelik nemli a klama ve kararlar ieren, ve en nemlisi zele tirilere de yer verilen bir kongredir.


134

blerek birbiriyle arp mas na ve bundan grd byk zararlara

ba lamaktad r.

nnnn 31 Mart Olay n bast ran, Hareket Ordusuna Edirnede

yard mc oldu una ili kin kendisinin anlatmad bir an vard r, o an da ttihat ve Terakkinin son Katib-i Umumisi Mithat kr Beye aittir; kr Bey,


8/21

Hareket Ordusu ngr meleri aras ndad r; Edirne dzenli birlikleriyle yap lan

gr melerden ku kusuz daha sonra nemli oldu u iin smet Beyi daha sonra

smet nny hat rl yor ve smet ve arkada lar n n gei gvenli i sa lamaya

sz verdiklerini belirtiyor. Bleda, hakikaten Hareket Ordusu yol boyunca hibir

zorlukla kar la mad diye hat rl yor (Kk, 2002:56). Bu hat rat

destekleyecek bir bilgi de, stanbuldan gelen hareket ordusuna EdirnedenMrettep bir tmen iltihak ettirilmi ti. Bu tmenin kurmay , Kola as smet

Beydi (Meram, 1945:10) eklindedir.

Bu dnemde, ordunun siyasetteki rol bir sorun haline gelmeye

ba lam t r. K sa bir sre Hareket Ordusu karargah nda erkn- harb (ihtilal

hareketinin iinde ve her a amas nda bulunmu olan ileri erkn- harb subaylar

bir aradad rlar) subay olarak al an nn, askerlerin siyasete kar malar

konusundaki soruna dikkat ekmeye al m t r. Erkn- harb subaylar n n ortak

bir gr , ordunun siyasetten 9 uzak tutulmas gereklili i ynndedir. Onlara

gre, 31 Mart Olay ndan sonra yap lacak ilk i budur. Sz konusu sorun

nny yle bir giri ime itmi tir: Hareket ordusu kumandan n itibar ve

nfuzu btn ordularda byle bir telkin yapmak iin en elveri li unsurk ymetindeydi. Bir gn bir gen olarak beni masa ba na oturttular. Bana bir

tebli i msveddesi yazmam sylediler. Sonra, haz rlad ma herkes bir eyler

ekleyerek ve dzelterek tamamlad . Teklif olarak yaz y benim Mahmut evket

Pa aya gtrmemde srar ettiler. Gittim, Mahmut evket Pa a yaz y dikkatle

okudu, be endi, memnun oldu. nce Rumeli ordular na salahiyetle ve Anadolu

ordular na bilgi telkin olarak tebli i edilmesini syledi. K sa bir mddet sonra

Edirneye dndkNihayet 2. Ordu da ayn kanaatin bulundu u ileri srlm

ve kongre karar yla azadan iki subay Edirneye gnderilerek bizden yani Kz m

Karabekirden ve benden, bilgi edinmek istenmi tir. Cemiyetin emniyetli

azas ndan iki emektar bize geldiler, uzun uzun konu tuk. Atatrkn fikrinde

srar ederek, ordunun siyasetten ayr lmas n n mutlaka laz m oldu unu anlatmaya

al t k. Gelen ve gr en arkada lar inanm olarak kongreye dndler. Bu

te ebbslerden mspet neticeler al nmam olmas na ne kadar ac sak azd r

(Selek, 1992;54-55). nnnn msvettesini haz rlad tebli in ieri ine,

taraf m zca incelenen kaynaklardan ula lamam t r. Ancak, burada nemli olan

nokta, nnnn ordunun siyasetten ayr lmas gereklili ini savunmas , bunun

iin birka giri imde bulunmu olmas d r. Ancak, bu duyurudan hibir sonu

al namam t . Bunun zerine ordunun siyasetten ekilmesi ttihat ve Terakkinin 9 Atatrke gre, subaylar ttihat ve Terakki ile askerlik aras nda bir seme yapma durumunda b rak lmazlarsa,

subaylar n subayl ndan bir hay r gelmeyece i gibi, ttihat ve Terakkiden de bir hay r gelmeyecekti, nk o ordu

deste ine gvenerek halk deste ini aramak ve rgtlemek i ini gev ek tutacakt . Tabii, yine de 31 Mart trnden

geli melere kar ttihat ve Terakki nin gvenebilece i bir kap olarak ordu siyasal bir unsurdufaal olarak siyaset

yapan baz subaylar vard ve rne in Enver, 1908de ttihat ve Terakkinin Merkez-i Umum yesi seilmi ti.

Atatrkn savundu u tezi Enver Pa a ve arkada lar n n parti-ii iktidar mcadelesinin bir paras olarak

de erlendirdikleri tahmin edilir. ..Atatrk bu tezi ile ttihat ve Terakki kongresine kabul ettirerek hem ttihat ve Terakkililerin deste ini ve takdirini kazanm , hem de ne gemi subay rakiplerini faal siyaset sahnesinden

karm olacakt . Ancak bu gerekle ememi tir. Bkz, AK N, a.g.e., s.148.

Page 9Sevda Mutlu

135

1909da toplanan Selanik Kongresinde Atatrk taraf ndan nerilmi ti. Bu neri

de gereken deste i bulamay nca Atatrk gibi nn de ttihat ve Terakki ile

ili i ini kesmi tir (Turan, 2000:19). Bir ba ka kaynakta da nnnn de ttihat

ve Terakkinin 1909 Selanik Kongresinde bulundu una i aret etmektedir. 22

Eyll 1909da Selanikte toplanan ttihat ve Terakki Byk Kongresinde nn,

Atatrk ile birlikte ordu elemanlar n n siyasi hareketlere kar mamas konusunu


9/21

ileri srerek savunmu lar, ancak cemiyetin nde gelen liderleri bu gr

payla mam lard r. Bunun zerine Atatrk ve nn ttihat ve Terakkiden

ayr lm lard r (Meram,1945:10). nnnn ordunun siyasete kar mamas

ynndeki tutumu onun ki isel tutumundan ok erkan- harp yelerinin etkisinde

oldu unu belirtmek yanl olmayacakt r. Ancak, sonraki siyasal ya am nda 1960

ihtilali, 1971 Muht ras nda nn orduya yak n durmu tu. Ordunun mdahalesinden sonra siyasal ynetsel alanda toparlay c l k rolnn (1960

ihtilali sonras nda koalisyon hkmeti ba bakan olmu , 1971 muht ras ndan

sonra da Nihat Erimi destekleyerek Ba bakan yapm t r) nnye verilmi

olmas nn ordu yak nl n n ve kar l kl gvenin gstergesi niteli indedir.

Ordu- nn ili kisinde ne kan olgu gvendi. ncelikle, nn ordudan geldi i

iin orduyu anl yordu ve nnnn asker zerindeki ki isel otoritesi ve

sayg nl gvenin bir di er nedeni idi. nn-ordu ili kisinde aradaki bu

dayan may sa layan eyin ba nda nnnn devlet kuruculu u zelli i

gelmektedir. Bir askeri darbenin nnye kar yap lacak olmas , iinden ihtilale

taraftar subaylar bile vicdan muhasebesine itiyor, k k rtma ve ynlendirmelerin

etkisini olabildi ince azalt yordu (Toker, 1992:119-120). nn, 1960 ihtilali sonras nda koalisyon hkmetinin ba bakan iken Talat Aydemirin 22 ubat

1962-21 May s 1963de iki kez askerin mdahale giri imini bizzat kendisi

engellemi tir.

Osmanl da, 1910 Arnavutluktan sonra ikinci byk ayaklanma da

Yemende ortaya km t r. Genelkurmay Ba kan Ahmet zzet Pa a, nny

Yemene grevlendirmi tir. Kendisine a r gelen bu grevle ilgili, mektepten

beri idealim olan Rumeli harbinde vazife grmek imkan m kayboluyordu. Biz

Yemendeyken Rumelinin kaderini tayin edecek harbin patlayaca , bende

a maz bir kanaat halindeydiRuhuma i letti im askeri terbiye bana; harp

vazifesi yapaca m yeri tayin etmek hakk n d ndremezdi (Aydemir, 1999-

a:67) diyen nn, Yemende iken stanbuldan ve dolay s yla k ran k rana

iktidar mcadeleleri ierisinde olan ttihat ve Terakkiden uzak kalm t r.

11 Haziran 1913de Sadrazam ve Harbiye Naz r Mahmut evket

Pa an n ldrlmesi ile y ld z h zla parlayan Kurmay Yarbay Enver Pa an n

Harbiye Naz rl na geli i bugnlere rastlar. Enver Pa a, naz rl n n ilk

gnlerinde h zl bir ekilde orduda de i iklikler yapm ve yksek rtbeli

subaylar emekliye ay rm t r. Bu srete Balkan Sava n n hretli, ancak

yenilmi generallerini tasfiye etmi , gen subaylar n nn aarken nn, 2

Nisan 1913de Enver Pa an n Byk Karargah n n Umumi Birinci ubesine

grevlendirilmi tir. nn, art k Enver Pa an n emrindedir. Enver Pa a

hakk nda nnnn gr leri yledir: Enver Pa a ihtilalden nce de; ahlak,

cesaret ve kahramanl k misali tan nm t . Envere en etin k ta hizmetleri, tam

itimatla verilmi tir. Enver Pa a ordudan siyaseti kard . Siyasetten ayr lmak

istemeyenleri, ordudan ay rd . Orduyu tam manas yla kudretli bir hale getirdi.


136

Trk ordusu yeni bir hviyetle kuruldu. Trk subay , ba l ba na kanaati, gr

ve icraat olan bir varl k haline geldi. Enver Pa a kaybedilmi bir sava a girdi.

Fakat sonuna kadar ttifak na sad k kald . Enver Pa a sonuna kadar orduya

hakim oldu. Kudretli bir adamd (Aydemir, 1999-a:81). Enver Pa a konusundaki

olumlu gr leri ve onun emrinde hareket etmesi, daha sonraki dnemlerde onunEnverci olarak tan nmas na neden olmu tur. nn, Anadoludaki Milli


10/21

Mcadele hareketine Anadoludaki kongrelerin hibirisinde yer almayacak kadar

ge kat lm t r. Atatrkn yan nda sonradan yer almas na ynelik ele tirilerin

temelinde de Enverci olarak bilinmesi ve ona olan yak nl ileri srlm tr.

Almanyaya yak nl ile bilinen ttihat ve Terakki kadrolar n n sava a

nas l girdi ine, sava karar n n nas l al nd na yak n tan kl k edenlerden biri

olan nn bu dnemi yle anlatm t r: Bir gn Enver Pa an n yan ndayken, Ba kumandan vekili bana bir telgraf uzatt . Telgraf, Alman Genel Kurmay

Bakan ndan geliyordu. Metnin son cmlesi, bugn gibi hat r mdad r: Muzaffer

olanlar, gelecekte dnyan n nas l bir ekil almas gerekti ini tayin edeceklerdir

(Selek, 1992:87). Birinci Dnya Sava Osmanl iin dokuz ayr cephede

ba lam t . nnnn Atatrkle ilk grev birliktelikleri bu tarihlere denk

gelmektedir. Atatrk ile nn, Suriye Cephesinde i ve kader birli i

yapm lard r. Atatrk, sava n gidi inden ve memleketin halinden ok endi e

duymaktad r. Gelecek iin ciddi endi elerini ve zm nerilerini ieren

d ncelerini bir rapor halinde ttihat ve Terakkiye ve sadrazama bildirmeye

karar vermi , 7 Eyll 1917 tarihinde verdi i raporun 10, msveddesini nn

haz rlam , Atatrk zerinde baz de i iklikler ve ilaveler yaparak tamamlam t r. Sz konusu rapor Enver Pa a ve Cemal Pa aya da

gnderilmi tir. Enver Pa an n cevab olduka k sad r: Bu hareketlere

Valkenhein memur edilmi tir. En do ru kararlar verece inden eminim bu

gvenime siz de kat l rs n z (Atay, 2004:106). Bu cevap zerine 9 Ekim

1917de Atatrk ordu komutanl ndan istifa ederek ayr lm , stanbula

dnm tr. nn ise grevine devam etmi tir. Sz konusu rapor, ilk bak ta,

ttihat ve Terakkinin sava politikalar n ve ynetim anlay n ele tirmektedir,

ancak, bunun yan s ra Atatrk ve nn iin art k ttihat ve Terakkinin sonunun

geldi i anlam da ta maktayd .

30 Ekim 1918de Osmanl

mparatorlu u emperyalist

glerle/devletlerle kay ts z arts z teslimi anlam na gelen Mondros Ate kes

Anla mas n imzalanm t r. ttihat ve Terakki kapanm ve liderleri lkeyi terk

etmi tir. Ate kes Anla mas , Atatrkn nderli inde Anadoluda ba lat lan

mcadeleye kadar Mtareke Dnemi11 olarak adland r lan karma k bir dnemin 10 Bu rapor ana hatlar yla yledir: 1- lk defa bu kadar ok insan askere alm , byk bir ordu kurmu tuk, ancak

geride kalanlar kad nlar ve ocuklar ya da asker kaaklar d r, halk s k nt lar ierisindedir. Bu bak mdan lke

ynetiminin hemen dzeltilmesi, adaletin kurulmas , dzenin sa lanmas ; 2- Askerin genel durumu yaknda sava n

sona erece ini gstermektedir. Mttefiklerimizin d manlar m z bar a mecbur b rakacaklar sz konusu de ildir;

3- Ordumuz sava n ilk a amalar nda dahi ok zay ft r. Cephelerimizdeki durumumuz iyi de ildir; 4- Art k her i

bitmi tir ve bulacak are kalmam t r, sylemek durumunda olmamakla birlikte, kurtulu un mmkn oldu unu,

ancak do ru tedbirleri almak gerekir; 5- Ordunun Gneye harekete geirilmesi ile askeriyenin bir ok sorunu zm

bulacakt r. Raporun tam metni iin Bkz. ORTA, Yusuf Ziya; smet nn, (yay nevi bilinmiyor). Ankara, 1950,

s. 32-33; ATAY, a.g.e, s.104-106.

11 Mtareke dnemi, biten bir imparatorlukla, do an yeni ve milli bir devlet aras nda, yak n tarihimizin en ilgin olu lar ve olgular grlr. Bkz., TUNAYA, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:II Mtareke Dnemi, s.3.

Page 11Sevda Mutlu

137

de ba lang c olmu tur (Tunaya,1989:3). Mtareke Koridoru 12 1918-1922

y llar n kapsayan nemli bir sretir. Sz konusu bu sreci nnnn d nce

ve eylemlerini incelemek a s ndan iki ayr dneme ay rmakta yarar vard r.

Birinci dnem, nnnn d nsel ve eylemsel ikircimli ini kapsayan 30 Ekim

1918-16 Mart 1920 y llar n yani Mondros Mtarekesinin imzalanmas ndan

stanbulun i galine kadar geen sreyi, ikinci dnem ise, 16 Mart 1920- Kas m

1922 y llar aras n yani nnnn stanbulun i galinden sonra Anadoluya geerek Milli Mcadeleye kat lmas ndan Lozan Konferans na kadar olan


11/21

eylemsel d nsel srecini kapsamaktad r. Mtarekenin bu a amas nda nnnn d nsel ve eylemsel ikircimli inin

iki byk kayna vard r. Birincisi, ngilizlerin hakimiyetinde stanbul Hkmetinde

etkili bir isim olan Ahmet zzet Pa ad r. Birinci dnemin en nemli zelli i,

ngilizlerin stanbul Hkmetinin ynetimini ellerine geirmi olmalar d r. Padi ah

Vahdettin taraf ndan hkmeti kurmakla grevlendirilen Ahmet zzet Pa a Harbiye

naz rl n da eline alm , nny harbiye nezareti mste arl na tayin etmi tir. Bu

dnemde nnnn Ahmet zzet Pa an n yan nda yer ald n 13 ve onun etkisinde

oldu unu sylemek yanl olmayacakt r. Ancak, Ahmet zzet Pa an n grevden

al nmas yla nnnn mste arl k grevine de son verilmi tir. kincisi ise,

stanbul Hkmeti ynetiminin kar s nda ve farkl bir zm aray nda olan

Atatrktr. stanbulda bir taraftan kendisine verilen resmi grevlerini yerine

getirmeye al rken, di er taraftan da Atatrk ile ok yak n olmamakla birlikte

ara s ra bir araya gelerek lkenin iine d t durum, i siyasi dengeler ve bu

durumun stesinden nas l gelinebilece ini tart maktayd lar. Her ikisiyle srekli

ileti im ierisindedir. nn, zellikle de Ahmet zzet Pa a ile dnemin

ko ullar n her f rsatta de erlendirdi ini ve onun etkisinde kald n da yle

ifade etmektedir: Ahmet zzet Pa a ile mnasebetimi muhafaza ediyordum.

Hkmetten ekildikten sonra kendisini haftada hemen hemen iki defa, iki

olmazsa bir defa grmeye al rd m 14. Ahmet zzet Pa a tabiat yla, hem yan

azas olarak, hem de her tarafla mnasebeti bulunan eski devlet ricalinden bir

insan olarak ve nihayet son sadrazam olarak siyasi cereyanlar n iinde idi.

Fikirlerindeki te evv [karma kl k], ihtilaflar , eki meleri, kendi lsnde

bilir ve anlat rd . Ben de hadiseleri onun zihniyeti ve muhakemesi lleri iinde

takip ederdim (Selek, 1992:168). nnnn Amerikan mandas n 15 tercih12 Mtareke Koridoru ifadesi T. Z. Tunayaya aittir. Bkz., TUNAYA, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve

Atatrklk, s.23.

13 yle ki stanbulun i galinden sonra Anadoluya geti i gne kadar Ahmet zzet Pa a ile srekli d nce

payla m ierisinde olmu tur. nn mste arl k vazifesine 24 Ekim 1918den 22 Kas m 1918e kadar

srdrm tr. Her ne kadar Ahmet zzet Pa a Hkmeti ngilizlerin isteklerinin ve Mondros Mtarekesi hkmlerini gerekle tirilmesinin bir arac olarak de erlendirilse de nnin mste arl k grevini lke karlar

iin kullanmaya al t n iddia edenler de vard r. Mondros Mtarekesi hkmlerine uyularak ordunun terhisinde

silahlar n milli ihtiyalara gre ilerde faydalanabilecek ekilde memleketin muhtelif k elerinde depo edilmesinde

onun milli menfaati her eyin stnde tutan gr ok yerinde tedbirler almas n sa lam t r. Bkz., UNAT, smet

nn , s. 14. Ancak nn bu grevinde ok k sa kalabildi. ngiliz i galciler Ahmet zzet Pa an n gsz

kabinesini sert elli bir kabineyle de i tirmeye karar verdiler. Mtarekenin imzas i leri kendisine tamamlat lan

Ahmet zzet Pa a 8 Kas m 1918de Sadrazaml ndan bir ay kadar sonra ekilmek zorunda b rak ld . Bkz.,

AMSUTD NOV, Mondrostan Lozana Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923 , ev. Ataol Behramo lu, Do an

Kitap, stanbul, 1999, s. 35. 11 Kas m 1918de Ahmet Tevfik Pa a getirildi. Ondan iki hafta sonra da Mste ar

nn grevinden al nd .

14 nn bu dnemde Ahmet zzet Pa a ile s k s k gr mektedir. Bu gr melerini tarihleri ile birlikte not defterine

kaydetmi tir. Bu notlar iin Bkz., NN, smet; Defterler (1919-1973) 1.Cilt, DEM REL, Ahmet (Haz.) Yap

Kredi Yay nlar , stanbul, 2001, s. 6-16. 15

ngilterenin lkeyi paralamakta kesin kararl oldu unu gren bir k s m Milliciler, toprak btnl n

koruyabilmek umuduyla, kurtulu yolu olarak Amerikan mandas n grm lerdir. nn, Kaz m Karabekire


138

etmesinde, Amerikan mandac l n n, paralanmaktan kurtulu un tek kar yol

oldu unu savunan Ahmet zzet Pa an n etkisi olmu tur.

nn, dnemin nde gelen siyaset adamlar ve kendince zm

aray nda olan gruplarla rahat ili ki ve ileti im iindeydi. Kendisi, bu

rahatl n n nedenini yle ifade etmektedir: ttihat ve Terakkide son

zamanlarda ok ayr l k ve ok eki me olmu tu. Eski ttihat lar aras nda bu

ayr l klar ve eki meler s ras nda ben stanbulda de ildim. Yemene gitmi tim.

Dnd m zaman hepsi ile dost olarak gr yorduk. Yemen dn nden

Birinci Dnya Harbinde cepheye gidinceye kadarki zaman iinde de btn bueki melerin d nda kald m. Bu hususiyetle, ttihat larla, ttihat lar n herhangi


12/21

biri ile hi itilafa d memi onlara daima mutab k olarak ya am bir ittihat

olarak grlyordum (Selek, 1992:171-172). Bu ortam nnnn ikircimli ini

beslemekteydi. Bu gruplarla dostlu unun olmas herkese irin gzkmesinden

de il o dnemde mcadelenin d nda kalm olmas ndand .

Mtareke y llar nda nnnn bir tercih durumu ile kar kar ya

kald a ikrd r. yle ki, bir tarafta eski hkmet ve yneticileri stanbulda yenilgiyi kabul etmi bir durumda mandac l n savunusunu yap yorlarken, di er

tarafta Atatrkn ncl nde Anadoluda Milli Mcadele, ba lang ta

kongreler arac l yla bir yap lanma srecine girmi tir. nnnn sz konusu

durum kar s nda tercihi daha ok Ahmet zzet Pa an n yan nda olmu , onunla

birlikte fikir al veri inde bulunmu , olaylar , ko ullar takip etmi tir. Ancak

di er taraftan da Atatrkn Anadolu al malar ndan haberdar olmaya al m ,

stanbulun i galinden k sa bir sre nce, Ocak 1920de i inden izin alarak

Ankaraya ziyarette bulunarak (Selek, 1992: 177) genel durumu Anadolu

taraf ndan de erlendirmi tir.

nnde zaman zaman umutsuzluk hakim olmu tur. Kendi ifadesiyle,

bu srete, zaman n n o unu hem e itli evre ve gazetelerden ald haberlerle

olu umlar ve olaylar takip etmekle, kitap okumak ve ngilizce renmekle,

zaman zaman arkada lar yla haber ve d nce al veri i yaparak hem de

memleket meselelerini konu arak geirmi (Selek, 1992:76) ve 16 Mart 1920yi

byle bulmu tur.

nnnn, Trkiyeye vurulmu son bir darbe gibi grdm (Selek,

1992:185) eklinde ifade etti i 16 Mart 1920de stanbulun i gali ve herhangi

bir zm midinin kalmay onun d nsel anlamdaki ikircimli ini ortadan

kald rm ve ona eylemsel olarak Ankaraya gitme karar n verdirmi tir. nn

a s ndan dnemselle tirdi imizde Mtarekenin ikinci dnemi ba lam t r.

Bundan sonra Atatrkn yan nda yer alm ve Milli Mcadelenin nde gelen

isimlerinden biri olmu tur. Sava sonras lkeyi terk etmek zorunda kalan ve

Atatrk ile her zaman eki me ierisinde olan Enver Pa a da Sovyet Rusyada

bir aray tad r. te bu dnemde Enverci diye adland r lan nn, Enver Pa an n

kar s nda, Atatrkn yan nda, onunla i birli i ierisinde gvenilir bir isim

olarak hareket etmi tir. nn iin di er umut kap lar kapanm , tek kar yol, gnderdi i 1 Haziran ve 27 A ustos 1919 tarihli iki mektubunda sz konusu durumun bir de erlendirmesini

yaparak, mandan n kabul edilmesi gerekti ini belirtmi tir. Mektupta nemli bir nokta da nn sz konusu karma a

ortam nda i ini kaybedece i ve i siz kalaca kayg s n da payla m t r. Bu nedenle o dnem nn, herkesle ve

zellikle de stanbul Hkmeti ile iyi ili kiler kurmaya al m t r. Mektubun k sa bir zeti iin Bkz., AVCIO LU,

Do an; Milli Kurtulu Tarihi 1838den 1995e 1. Kitap , Tekin Yay nevi, stanbul, 1998, s.255-256, Ayr ca Bkz.,

ATAY, ankaya, s. 208-209.

Page 13

Sevda Mutlu

139

Atatrk ile birlikte Milli Mcadele ierisinde yer alm t r. Ancak sonraki aktif

siyaset srecinde ttihat ve Terakki ynetim gelene ini byk lde devam

ettirmi tir. nnnn hayalperest ve macerac Enver Pa a yerine Trkiye

gere ini bilen realist Atatrk yan nda yer alarak hem rasyonalist hem de

pragmatik davranm t r.

ttihat ve Terakki ideolojik ve siyasal olarak Bat dan beslense de,

Me rutiyeti tekrar ilan ettirmek iin kulland klar komitac yntemler ve

sonras nda gerekle tirdikleri siyasal uygulamalarla; ne ilham ald klar Bat l

tarzlara, ne de kurtulmaya al t klar Osmanl siyasetine benzemeyen etkilerini

gnmze kadar gstermi olan kendine zg yap ve ynetim gelene ini olu turduklar sylenebilir. Jn Trk hareketi nemli bir zelli i d nlen


13/21

dzen de i ikli inin nas l gerekle ece i konusunda grlen belirsizli e kar n

bu alanda iddete dayal yntemler benimsemi lerdir (Hanio lu,1981:245).

rne in, ttihat ve Terakkinin muhalefete tahammlszlkleri ve iktidar

tutkular , CHPnin muhalifi olan 1924 TPCF, 1930 SCF 1946 Demokrat Parti

deneyimlerindeki tutumlar n n bir yans mas olarak alg lanabilir. Sz konusu

devaml l k sadece CHP ve nnye ait de il, ayn ekilde DP kadrolar ve iktidar dneminde de ttihat ve Terakki ynetim gelene inin izlerini grmek

mmkn. DP iktidar n n ne kan tutumu ise muhalefeti konu turmama yani,

ttihat ve Terakki gelene inin belirgin olan zelli i muhalefete tahammlszlk

ya da iktidar a k Cumhuriyet dneminin her a amas nda t pk ttihat ve Terakki

dnemine benzer bir ekilde srm tr. nnnn muhalefette iken seim

blgelerine gitmesi DP iktidar taraf ndan engellenmi tir. May s 1959da Polis

nnnn halkla gr mesine izin vermemi , ayr ca nn U aktan ayr l rken

say lar bine yakla an bir kalabal n sald r s na u ram t r. At lan bir ta

nny yaralam t r. Topkap olay olarak bilinen olayda DP taraftarlar

nnye sald rm lard r. iddet olaylar h z kazanm t r. lk kez askerler de

kullan larak nnnn Kayseri Ye ilhisar gezisinde barikat kurarak nn durdurulmak istenmi tir. CHPnin yay n organlar olan Ulus Gazetesi ve Akis

dergisi s k s k kapat lm t r. (Ahmad, Feroz ve Ahmad Bedia Turgay, 1976: 194-

206). Bu olaylar ttihat ve Terakki tarz siyasetin ierikte oldu u gibi biimsel

olarak da devam etti ini gsteren birka rnektir, yani CHP gibi DPnin de

ittihat ve komitac gelenekten geldi ine i arettir. Bir arada ele al nan rnekler

dizisinde de grld zere nnnn ve Cumhuriyetin di er siyasal g

odaklar n n yeti mi oldu u bu siyasal laboratuar yak ndan tan man n, oradaki

malzemelerin neler oldu unu bilmenin deneyleri, sentezleri, tepkimeleri analiz

etmenin, daha sonraki olu umlar anlamland rma noktas ndaki katk s n n

merkezi rol inkar edilemez.

ttihat ve Terakkinin seim gelene inin, ttihat ve Terakkinin on

y ll k seimler yksnn en belirgin zelli i yasal nefes alma borular n n

iktidar partisince t kand kapal iktidar ve tek parti rejimine ula ld d r

(Tunaya, 1984:27) trnden de bir ok yans mas Cumhuriyet tarihimizde de

mevcuttur. ttihat ve Terakki liderlerinin I. Dnya Sava na girme karar n

almas yla, DPnin Koreye asker gnderme karar n almas ; ttihat ve

Terakkinin tarihe sopal seimi olarak geen 1912 seimi ile aradan on sekiz

y l getikten sonra 1930 Belediye seimlerinde CHFn n SCFna olan tutumu ve

yine otuz drt y l sonra ok partili siyasal sisteme gei in ilk seimleri olan 1946

Page 14

smet nn ttihat ve Terakki 140

seimlerinde CHPnin DPye ynelik politikalar aras nda hemen hemen hibir

fark olmad a kt r.

ttihat ve Terakkinin etkisi ve varl n Cumhuriyetin ilk kurulu unda

ve kadrolar nda kendisini daima hissettirmi tir. lk Millet Meclisi ttihat ve

Terakkinin parti binas olarak ba latt ancak bitiremedi i, sonrada numune

mektebi ad yla bir sanat okulu haline getirilmi olan binad r (Araz, 1997:176).

ttihat ve Terakkinin 1916 Kongre kararlar n inceledi inde (Ya c o lu,1992)

Devletilikten, toprak reformuna hatta e itimin birle tirilmesine kadar bir ok

nemli karar bu kongrede al nm t r. Cumhuriyet ynetiminde yer alanlar 1916

Kongre kararlar n n takipisi konumundad rlar. Bu kararlardan toprak

reformunun 1950lere kadar tart la geldi i bilinmektedir. Kemalist kadrolarca


14/21

A ar Vergisi kald r lm , Tevhidi Tedrisat Kanunu kar lm t r. nnnn

May s 1939 kurultay nda Parti nizamnamesinde yapt de i ikliklerden biri olan

Parti Mfetti li i yine ttihat ve Terakki nizamnamesinden al narak

olu turulmu tur (Kocak, 2003:94). ttihat ve Terakki d ncesinin Cumhuriyet

ynetimine yans mas olarak grlmektedir.

ttihat ve Terakki gelene i olarak kabul edilen merkeziyeti ve devleti bak nn ynetimine aktif olarak yans m t r. 1930larda ekonomik

tart malar, devletilik temelinde gerekle mi tir. Kadro dergisi erevesinde

belli bir retiye oturtulmaya al lan devletili in kar s nda liberal bir tutum

ierisinde olan Ahmet A ao lunun bak a s yer al rken, Ahmet Hamdi Ba ar

iktisadi ve idari devletilik ayr m yaparak kendine zg bir devletilik nerisi

ile daha uzla mac bir tav r tak nm t r. Bu entelektel tart malardan farkl

olarak CHPnin devletili i ynetimin devletili i olmas nedeniyle daha etkin

olmu tur (Mutlu,2000:182-183). nn ynetiminin temel zelli i olan bu

devletili in ttihat ve Terakkinin uygulamalar ndan kaynakland ileri

srlebilir. Dneme damgas n vuran ttihat ve Terakki sava la birlikte lke

ekonomisiyle yak ndan ilgilendi. Ekonomiye mdahale etti, ynlendirdi. Devlet

ilk kez bu sava ta ekonomiyle btnle ti. Cihan Harbinin ola anst ko ullar

Osmanl topraklar nda da ya and . Osmanl da ilk kez devlet iktisadiyat

anlay do du. Trkiyede devletilik i te bu sava y llar nda ye erdi. ttihat ve

Terakki devletili i lkeye getirdi (Toprak, 2003:14). ttihat lar yaln zca

modern anayasal ve merkeziyeti bir devletten yana olmakla kalm yor, ayn

zamanda devlet tekeli sistemini ve ekonomi zerinde devlet denetimini de

inanla savunuyorlard (Ahmad,1999:32). nn de bu savunuyu yapm hatta

Ba bakanl dneminde liberal yakla m ierisinde olan Bankas grubu ve

onun liderli ini yapan Bayar ile at m t r.

Otoriter dzenin bir gstergesi olan Milli ef dneminde nnnn

nder olarak bir ok uygulamalar ttihat ve Terakki lider ynetim gelene inin

devam niteli indedir. nn, ncelikle otorite bo lu una meydan vermemek iin

kendi kadrosunu olu turmu tur. nn Atatrk dneminin nde gelen

muhaliflerine olumlu yakla m , eski muhaliflerle bar politikas n uygulamaya

sokmu tur (K z lelik, 2003:121). ktidardan uzak kald bir y ll k sre

ierisinde ve zellikle de Atatrkn lm srecinde kendisinin

Cumhurba kanl na kar giri imlerde bulunanlardan nde gelen ki ileri 16 de16 Eski ksknler 1939 seimlerinde Meclise girerken, Atatrkn yak n nda olan baz isimler ise, Meclis d nda kalm lard r. Sabiha Gkl, Hasan R za Soyak, Bayar n yak n evirisinden ve Bankas grubunun iinde yer alan

Page 15

Sevda Mutlu

141siyasi alandan tamamen uzakla t rm t r. te yandan da Atatrk dneminde

muhalefette kalarak TpCFn n kapat lmas ve zmir Suikast ile siyasal alandan

tamamen uzakla mak zorunda kalan Milli Mcadelenin nde gelen ki ilerini de

yeniden kazanmaya ve onlarla uzla maya al m t r. nn k rg nl klar

gidermek amac ile 24 Mart 1939da Dolmabahe Saray nda 1700 ki ilik bir ay

partisi de verdi. Bu partiye tm k rg nlar a r lm t (Us, 1966:358; Yetkin,

2003:51). Haz rl k yapt 1939 genel seimleri nnnn bar politikas n

srdrmesine yard mc olmu (Kocak, 2003;41), ayr ca 31 Aral k 1938de on iki

ilde milletvekili seimine giderek 17 eski ksknlerin bir o unu meclise

kazand rm t r. nn kendisine problem yaratanlar d larken ayn hassasiyeti

Atatrkn d lad insanlara gstermemi hatta onlar kazanarak kendisine g

katmak abas nda olmu tur. nn, Cumhurba kanl na geldikten sonra Fevzi


15/21

akmak liderli indeki grubu ve kr Kaya ile Tevfik R t Aras n da iinde

bulundu u di er grubu kabaca ttihat ve Terakki ierisinde asker-sivil

grupla mas n n iki taraf na benzetebiliriz (Yal n, 2005:381) yorumu

destekleyici niteliktedir.

ttihat ve Terakkinin a da ve kendilerine gre bilime dayal bir

ynetim biiminin kurulmas yolundaki abalar onlar ki iye ba l l k olan bir ynetim yap s n n d nda bir ynetim geli tirmeye itmi tir. Onlar n d ncesinin

znde sadakatin yerinin kurallar n almas gerekmekteydi. Her ne kadar bunu

geli tirmek istemi seler de Hanio luna gre, ki isel ba l l k bildiren ifadeler

ttihat ve Terakki dneminde evvelkine nazaran olduka byk bir art

gstermi tir (Hanio lu,1985:57). ttihat ve Terakkinin temel ynetim gelene i

olan sadakat ve lidere ba l l k, sadakatsizlik gsterenlerin cezaland r lmas ve

uzakla t r lmas nnnn zellikle Milli ef dneminin temel ynetim zelli i

oldu u gzlenmi tir.

Atatrk sonras dnemin ne kan zelli i, TBMMden ziyade

nnnn tek karar al c olmas d r. Milli ef dneminin ba lamas yla Byk

Millet Meclisindeki oylamalarda hibir aleyhte (k rm z ) ya da ekimser (ye il) oy kmayacak, nemli ve nemsiz btn kararlar oybirli i ile al nacak ve bu hal

Mili ef dneminin y llarca sren nemli bir karakteristi i olacakt r

(Golo lu,1974:9). Yine Milli ef dneminde sava n ekonomi zerindeki

olumsuzluklar na ynelik kar lan 1942 Varl k Vergisi kanunu [byk

birikimlere kavu an sava zenginlerini vergilendirmek amac yla], bir vergi Fuat Bulca ad Denizbank davalar na kar an Hasan Hayri Tan, yine Atatrkn yak n evresinde yer alan ve

Atatrkn doktorlu unu yapan Dr. Ne et mer rdelp, nnye kar siyasi giri imlerde bulunan Dahiliye eski

Vekili kr Kaya, Bayara yak n olan ve onun kurdu u hkmette yer alan akir Kesebir, nnye kar suikast

giri iminde bulunaca sylenen Recep Zht Soyak, Atatrkn yak n nda olan ve nnye kar siyasi giri imleri

olan K l Ali, Nuri Conker, Hasan Tahsin Berk, ve daha pek ok isim art k milletvekili de illerdi. Bkz., Kocak,a.g.e., s.35-36.

17 nn Cumhurreisi seildikten sonra 22 Aral k 1938 tarihli namzetlik karar ile stanbul mebuslu una general

Kaz m Karabekiri Burdur mebuslu una Hasan R za Soyak ankr mebuslu una da Hseyin Cahit Yal n Bolu

mebuslu un da Fethi Okyar mebus setirmi ti. Bu zatlar n muvafakatleri al narak mebuslu a getirilmeleri nn taraf ndan takip edilmeye ba lanan mrvvet siyaseti telakki edilebilirdi. 26 Mart 1939da yap lm olan Genel

Seimlerde Afyonkarahisar, Eski ehir, Ankara, Ni de illerinde birer milletvekili a k b rak lmak ve oralara Halk

Partisinden aday gsterilmemek suretiyle Afyonkarahisardan Ber Trkerin, Eski ehirden stimat zdamar,

Ankaradan dr. Taptas n ve Ni deden Dr. Abravayan n mstakil mebus setirilmi olmas yine nnnn ileri

srd ayr bir siyaset idi. nk bu suretle BMMde gya Ber Trker Ermenileri, zdamar Papa Eftimin

ba nda bulundu u Trk Ortodokslar n , Dr. Taptas as l byk Rum ktlesini ve Abravaya da Yahudileri temsil

etmi olacakt . Halbu ki ne temsil edenler ne de temsil edilenler takip edilen maksada inanmam lard . Ve o amaca

faydal olamam lard .Bkz., Uran, a.g.e., s.348-349.


142

kanunu olarak yeni ve orijinal bir bulu de ildir. Birinci Dnya Sava s ras nda

da ttihat ve Terakki Hkmeti ayn politikay izlemi tir. ttihat lar n gelir

blmndeki arp kl klar giderici bir vergi politikas na da zenmi lerdir. 1917 y l sonlar na do ru Harp Kazanlar Vergisi Kanunu haz rlam lard r. 37

maddelik bu yasa tasar s yla sava y llar nda kazan lm ola anst gelirleri

vergilendirmek amalanm t r (Kocak, 2003:476-477).

ttihat ve Terakki kadrolar topyekn yeni bir ynetim kuramamalar

nedeniyle, yaln zca hangi pa alar n hkmette yer alaca n kararla t rma ve bu

pa alar n yapmalar ya da yapmamalar gereken eyler konusunda arka planda

talimat verme gibi s n rl ama kat bir g sahibi olmu lard r. Bu da bir e it

iktidard : Yap, yapma diyebilme iktidar ..i te ttihat ve Terakkinin bu yap,

yapma diyebilmesini denetleme iktidar diye tan mlamak mmkn

grnmektedir (Ak in,1987:87). nn de parti, hkmet ve meclis ierisinde

yak n al ma grubunu kendisi kurarak onlar n btn karar ve uygulamalar ndan

haberdar olmu tur. Alt kademe parti ve ta ra rgtnn merkeze kesin


16/21

ba l l /ba ml l vard r ve merkezin ta ra parti rgt zerindeki otorite ve

denetimi tamd r. Merkezde ise, efin otoritesi mutlakt r. Parti Meclis Grubunun

al malar , Milli eften ba ms z de ildir. Mzakerelere nn de ok yak n

alaka gstermi ve onlar sab rs zl kla takip etmi tir. O kadar ki, grup reisi

vekillerini, nemli bir grup mzakeresi sonunda nnnn o ak am mutlaka

k ke a rarak izahat almamas ve havay anlamak istememesi olmu ey de ildir. Hatta mzakerenin takip etti i seyre gre alakal vekili ve icab nda o

gn serte konu mu olanlar a r r, onlarla konu ur ve bu suretle tart ma

konusu olan i in istenilen istikametten sapmas na meydan vermemeye al m t r

(Uran, 1959:342-343). tirazs z, tart mas z ve teslimiyeti bir ynetimin

gstergesi olan bu olgu ttihat ve Terakki ynetim gelene i gere idir. ttihat ve

Terakki liderleri sylemsel dzeyde ne kard klar zgrlk ve demokrasinin

tam tersi bir ekilde ynetimi tercih etmek durumunda kalm lard r. Sz konusu

tercihleri, dnemim karga as na ve a r l klar na kar bir reaksiyon olarak

grlebilir ki bu da anti-demokratiktir(Zcher, 2003:41) .

nnnn II. Dnya Sava nda izlemi oldu u d politikas na ili kin

yayg n kanaatin aksine nn tarafs z (Aydemir,1999-b; Turan,2000;

Heper,1999; Deringil, 2003) de il, tarafl davranm , denge siyaseti gtmekten

ziyade pragmatist bir tarzda hareket etmi tir. Bu dnemde, ttihat ve Terakki

gelene inin ne kan bir zelli i olan gnn ko ullar na uygun ve istikrarl

olmayan bir politikaya benzer bir izgi takip ederek gel- gitler ya am t r. Sava n

en ba nda Bat demokrasilerinin yan nda yer alarak, ngiltere ve Fransa ile l

ttifak 18 (sald rmazl k ve yard m anla mas ) imzalanm , ancak 1940-1943

Alman stnl dneminde Alman devleti ile dostluk ve ticaret anla malar

imzalanarak, mttefiklerin tepki ve dikkatlerini ekecek ekilde, Almanlara

yak n olunmu , bu yak nl n etkisi ile o dnem lke ierisinde Turanc l k

ak mlar na ya am hakk tan nm t r. nnnn bu tutumunda ttihat ve

Terakkinin Alman sempatizanl n n ne kmakla birlikte, 1943-1945 y llar

aras nda sava seyrinin de i mesi, Almanyan n savunmada olmas ve 18 l ittifaka gre Trkiye bir Avrupa devletinin sald r s na u rarsa-ki en byk ekincesi talyad r- ngiltere ve Fransa yard mda bulunacakt r. Buna kar l k Trkiyeye d en sorumluluk Avrupada kacak bir sava Akdenize

yay l rsa ngiltere ve Fransaya yard mda bulunmak olacakt r.

Page 17

Sevda Mutlu

143

mttefiklerin sava zafer ile sonuland rmas sonucu kaybedilen gveni tekrar

kazanmak ve Bat demokrasilerinin kuraca yeni dnya dzeni ierisinde yer

almak ve Amerika ile iyi ili kiler kurmak iin nemli abalar sarf edilmi tir.

nn, II. Dnya Sava politikas ile I. Dnya Sava nda Enver Pa a

izgisindeki idealist, macerac politikas na kar t realist ve pragmatist tutum

sergilemi tir.

Gven bunal m n a mak ynndeki abalar n n ba nda yine bir ttihat

ve Terakki ynetim gelene i olan ki i harcama nnnn tercih etti i bir

uygulama olmu ; Cumhuriyet tarihinin de i mez Genel Kurmay Ba kan Fevzi

akmak 12 Ocak 1944 tarihinde ya haddinden dolay emekliye ayr lm ve

yerine Orgeneral Kaz m Orbay atanm t r. Ordu iindeki bu nemli de i iklikler

Trkiyenin mttefikler ve Almanyaya kar izledi i d politika a s ndan son

derece anlaml olmu tur. Mare al Fevzi akmak mttefiklerin gznde ordunun

modernle me al malar na kat lmak istemeyen, tutucu, Trkiyenin Almanya ile

iyi ili kiler kurmas ndan yana olan ve dolay s yla da Alman yanl s bir ki i olarak tan maktayd . Orduda yap lan bu de i iklikler sonucunda mttefiklerin


17/21

gznde, Trk ordusunda Alman yanl s ynetim art k uzakla m ve yerine

mttefik yanl s bir ynetim gelmi tir (Kocak, 2003:238). Milli ef s fat n her

ekliyle her alanda kullanan nnnn mecliste yap lan kanunlar n oy birli i ile

kt bir ortamda Genel Kurmay n nnye kar , ondan habersiz bir tav r

tak nmas mmkn de ildir. Bylelikle, gveni tazelemek iin nnnn

pragmatist, rasyonalist tutumuna ahit olmaktay z. Benzer ekilde, dnemin d i leri bakan olan Numan Menemencio lunu da, Bo azlardan geen Alman

gemilerinin iyice aranmas gerekti i ynnde bask lar n devam sonucu, istifa

etmek zorunda b rakm t r. Menemencio lunun istifas Ankaran n mttefiklerle

yak nl n yeniden sa lanmas yolundaki giri imlerinde yeni ve ok nemli bir

f rsat yakalamas d r (Kocak, 2003:225).

1944 milliyetilik olaylar olarak ad geen, lkedeki Turanc l k

ak mlara ierisinde yer alan ki iler tutuklanarak cezaland r lm t r. nn, 19

May s 1944 Genli e Hitabesinde, Turanc ak mlara sald rm t r ( nn,

1945:13-14). Bu tarihten yakla k ay sonra da Almanya ile ili kiler

kesilecektir. Turanc ak m n Almanya ile ba lant s bu suretle kopacak ya da

kopar lacakt r. Bu srete Almanya byk elisi von Papen ile ileti im halinde olan Sarao lu art k ba bakan olamayacakt r. So uk Sava dnemi ve

Amerikan n yan nda yer alma srecinde Ky Enstitleri kapat larak, Hasan Ali

Ycel grevden al nacakt r (Berkes,1997:369-370). Grld zere bu

dnemde i politikalar d politikalardan ba ms z olmam , nn ynetimi bu

anlamda da ttihat ve Terakki gelene inin bir devam d r. Milli ef dneminin

izlenilen i politikalar kurumsalla amam gndelik soruna ynelik zmc

politikalar olmu tur. Bu nedenle de iftiyi Toprakland rma Kanunu ya ama

geirilememi , Ky Enstitleri kapat lm , Varl k Vergisi Kanunu yar m

kalm t r. nnnn her ne pahas na olursa olsun iktidarda kalma ve bunun iin

gerekirse evreyi harcama pragmatik davranma ttihat ve Terakki gelene inin

tipik bir rne idir.

1938-1945 aras n kapsayan Milli ef dneminde, nnnn iin

De i mez Genel Ba kanl k statsn devam ettirmesi ve Milli ef s fat n

kabul etmesi, i ve d olmak zere iki ayr nedenden kaynaklanmaktad r. Birinci


144

ve d neden, bu dnemde adeta moda olan ve ite ve d ta prestijleri hayli

yksek, ba ar l , tek-partili ef sistemlerinin Almanyada Hitler- Fhler,

talyada Mussolini-Due ve spanyada Franco-Caudillo etkisidir. Fakat bu d

etkinin, sz konusu srete ancak ikincil derecede rol vard r. Buna kar l k, ikinci ve i neden, yani Trkiyenin i politika geli meleri, bu konuda temel

nemde rol oynam t r. Atatrkn lmyle lkede bir iktidar bo lu unun ve

iktidar mcadelesinin meydana geldi i unutulmamal d r (Kocak, 2003:170-171).

Bu dnem, nnnn otoriterli i, hem tarihselden gelen ttihat ve Terakki

ynetim gelene i 19 hem de 1940l y llar n tek-partili ef sistemlerinin zelli ini

ta maktad r.

Sonu

Sonu olarak denilebilinir ki siyasi tarihte yirmi-yirmi be y ll k siyasi

hareketler ne oranda kurumsalla r ve gelenekselle ebilir. Ayn gr Osmanl

mparatorlu unun son dnemine damgas n vuran ttihat ve Terakki iin de ileri

srlebilir.Ne var ki, ttihat ve Terakki bu k sa sre iinde kendine zg siyasi


18/21

tutum ve davran lar geli tirmi ve bu tutum ve davran lar Cumhuriyet

dneminde de kabul ve uygulama olana bulmu tur. Cumhuriyet Trkiyesinde

gerek birey/ lider dzeyinde gerekse de kurum ve kurulu lar dzeyinde bu etki

bugn bile grlebilmektedir.

nn ttihat ve Terakki ili kisi zerine sylenenlerin tart maya a k

olmas konun daha nce ele al nmamas yla da ili kisi bulunmaktad r. Cumhuriyetin kurucu kadrolar ve liderleri Osmanl asker-sivil gelene inden

gelen insanlard r. zellikle de bir o u ttihat ve Terakki taraftar ve onlar n

d ncelerini payla an olmas nedeniyle, nn-ittihat ve Terakki ili kisine

bakmay gerekli k lm t r.

Yukar da sat r aralar nda belirtmeye al t m z ttihat ve Terakkinin

gelenekselle mi tutum ve davran lar ndan nnnn ne denli etkilendi i u

ba l klar alt nda zetlenebilir:

1. ttihat ve Terakkinin modern anayasal merkeziyeti devlet anlay

(bu ayn zamanda Osmanl geleneksel devlet ynetim anlay d r)

2. ttihat ve Terakkinin devlet anlay : devlet tekeli sistemi ve

ekonomi zerinde devletin denetimini savunma gelene i3. Ordu-siyaset ili kisi

4. Bat l la ma ve Modernle me d nceleri

5. Otoriter lider anlay yani ttihat ve Terakki gelene inde sadakat ve

lidere ba l l k itirazs z, tart mas z, teslimiyetilik.

6. Muhalefete tahammlszlk ve adam harcama

7. ttihat ve Terakkinin pragmatik ve gnn ko ullar na uygun politika

anlay lar tamamen bire bir rt memesine ra men nn taraf ndan

benimsenmi ve a rl kl olarak benimsenmi ve uygulanm t r denilebilir. 19 ttihat ve Terakkiye pa alar egemen olmu tu. Bunlar ii leri bakan ve sadrazam, Mehmet Talat Pa a (1874

1921), sava bakan , Enver Pa a, (18811922) ve Bahriye Naz r (Osmanl filosundan sorumlu bakan) Cemal

Pa a'd r, (18721922).

Page 19Sevda Mutlu

145

KAYNAKA

AHMAD, Feroz ve AHMAD Bedia Turgay. (1976), Trkiyede ok Partili

Politikan n A klamal Kronolojisi (1945-1971), Ankara: Bilgi

Yay nevi.

AHMAD, Feroz. (1999), ttihat l ktan Kemalizme , stanbul: Kaynak

Yay nlar .

AK N, Sina. (1987), Jn Trkler ve ttihat ve Terakki , stanbul: Remzi

Kitabevi.ARAZ, Nezihe. (1997), Mustafa Kemalin Devlet Pa as , stanbul: Dnya

Yay nc l k.

ARTU, brahim. (1993), nn Bir Dnemin yks, stanbul: Kasta

Yay nlar .

ATAY, Falih R fk . (2004), ankaya, stanbul: Pozitif Yay nlar .

AVCIO LU, Do an. (1998), Milli Kurtulu Tarihi 1838den 1995e 1. Kitap ,

stanbul: Tekin Yay nevi.

AYDEM R, evket Sreyya. (1999- a,), kinci Adam I , stanbul: Remzi

Kitabevi.

AYDEM R, evket Sreyya. (1999 -b), kinci Adam II , stanbul: RemziKitabevi.


19/21

BANO LU Niyazi Ahmet. (1943), Trk Kahramanlar , smet nn ,

stanbul: darehane.

BERKES, Niyazi.(1997), Unutulan Y llar , stanbul: leti im Yay nevi.

BESEN, Haluk. (Bas m y l bilinmiyor), nn ve Devlet , stanbul: nk lap

Yay nevi.

B LSEL, Cemil. (1939), smet nn Byk Devlet Reisi , stanbul: KenanBas mevi.

CANDAR, Avni. (1938), kinci Reisicumhurumuz smet nn K sa

Tercmei Hali ve Milli Hizmetlerinden Bir Ka, Ankara: Receb

Uluso lu Bas mevi.

C HAN, Ali R za, TEK N, Abdullah; (1989), a da Devlet Adam smet

nn , Ankara: Tekin Yay nevi.

DER NG L, Selim. (2003), Denge Oyunu kinci Dnya Sava nda

Trkiyenin D Politikas , stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay nlar .

ERKUL, Ali. (1999), Prens Sabahattin, Trk Toplumbilimcileri I (i.), Emre

Kongar (Ed.), stanbul: Remzi Kitabevi, S.75-144.ERKUL, Ali. (2000-a), hmale U ram Bir Osmanl Ayd n ve Sosyologu

Prens Sabahattin, Yeni Trkiye (i.), Say :33, S. 282-304.

ERKUL, Ali. (2000-b), Osmanl da Sosyolojinin Do u Ko ullar ve sim,

(Ahmet R za-Prens Sabahattin ve Ziya Gkalp), Yeni Trkiye (i.),

Say :33, S.607-615.

GOLO LU, Mahmut. (1974), Milli ef Dnemi (1939-1945) , Ankara: Kalite

Matbaas .

GKTRK, Hakk . (1962), nn , Ankara: Ayy ld z Matbaas .

GLO LU, Faruk R za. (1940), Milli ef smet nn Hayat ahsiyeti ,

stanbul: Bozkurt Matbaas . HAN O LU, kr. (1981), Bir Siyasal D nr Olarak Abdullah Cevdet ve

Dnemi, stanbul: dal Ne riyat.


146

HAN O LU, kr. (1985), Bir rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki

Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902), stanbul: leti im Yay nlar .

HEPER, Metin. (1999), smet nn, Yeni Bir Yorum Denemesi , stanbul:

Tarih Vakf Yurt Yay nlar .

NN, smet. (1945), Aziz Milli ef smet nnnn 19 May s 1944de

Trk Genli ine Hitaben Buyurduklar Tarihi Nutuklar , stanbul:

ktisadi Yry Matbaas ve Ne riyat Yurdu, s.13-14.

NN, smet. (2001), Defterler (1919-1973) 1.Cilt, DEM REL, Ahmet (Haz.)

stanbul: Yap Kredi Yay nlar .

smet nn. (1987), TC. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett

Ba kanl Trk Asker Bykleri ve Zaferleri Serisi No: 15, Ankara:

Gnkur. Bas mevi.

KAMAZO LU, Bayram. (2005), Osmanl n n Bat c la mas ve l Yeni

Siyaset Aray lar , Tarihte Do u Bat , (i.), Sosyoloji Y ll -Kitap

12, E R BEL, Ertan ve ZCAN, Ufuk (Ed.), stanbul: K z lelma

Yay nc l k, s. 454-460.

KIZILEL K, Sezgin. (2003), Atatrk Do ru Anlamak , Ankara: An


20/21

Yay nc l k.

KOCAK, Cemil. (2003), Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945) Cilt 2 ,

stanbul: leti im Yay nlar .

KK, Yal n (2002), Trkiye zerine Tezler V, Ankara: Tekin Yay nevi.

KK, Yal n. (1997), Trkiye zerine Tezler I, Ankara: Tekin Yay nevi.

LO O LU, Faruk. (Yay n y l bilinmiyor), smet nn and The Making of Modern Turkey, Ankara: nn Vakf Yay nlar .

MARD N, erif. (1994), Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), stanbul:

leti im Yay nevi.

MERAM, Ali Kemal; smet nn ve kinci Cihan Harbi , Ahmet Sait O lu

Kitabevi, stanbul, 1945.

MUTLU, Sevda. (2000), Unutulan Cumhuriyet Ayd n Ahmet Hamdi Ba ar,

Ba arizm ve Devletilik, Sivas: Cumhuriyet niversitesi Fen-

Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi (i.), Say :24, s.179-196.

ORTA, Yusuf Ziya. (1950), smet nn, Ankara: (Yay nevi bilinmiyor).

SELEK, Sabahattin. (1992), smet nn Hat ralar I , Ankara:Bilgi Yay nevi.

AK R, Ziya. (1939), smet nn Hususi-Askeri- Siyasi Hayat, stanbul:

lk Bas mevi.

AMSUTD NOV, A.M. (1999), Mondrostan Lozana Kurtulu Sava

Tarihi 1918-1923, (ev: Ataol Behramo lu), stanbul: Do an Kitap.

TANR, Blent. (2002), Osmanl - Trk Anayasal Geli meleri , stanbul:

YKY.

TOKER, Metin (1992). Demokrasimizin smet Pa al Y llar 1944-1973

nnnn Son Ba bakanl l 1961-1965 , Ankara: Bilgi Yay nevi.

TOPRAK, Zafer. (2003), ttihad-Terakki ve Cihan Harbi, Sava Ekonomisi

ve Trkiyede Devletilik 1914-1918, stanbul: Homer Kitabevi.TOYNBEE, Arnold ve IKEDA, Da saku. (1992), Ya am Sein Diyalog ,

eviren: Umut Ar k ve Di erleri, Ankara: Ankara niversitesi

Bas mevi.

TK N, . Hsrev. (1946), smet nn ahsiyeti ve lks , Ankara: lk

Bas mevi.

Page 21Sevda Mutlu

147

TUNAYA Tar k Zafer. (2003), Trkiyede Siyasal Geli meler (1876-1938)

Kanun-i Esasi ve Me rutiyet Dnemi , stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yay nlar 16.

TUNAYA Tar k Zafer. (2004), Hrriyetin lan kinci Me rutiyetin Siyasi

Hayat na Bak lar , stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yay nlar 52.

TUNAYA, Tar k Zafer. (1984), Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:I kinci

Me rutiyet Dnemi, stanbul: Hrriyet Vakf Yay nlar .

TUNAYA, Tar k Zafer. (1986), Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:II Mtareke

Dnemi, stanbul: Hrriyet Vakf Yay nlar .

TUNAYA, Tar k Zafer. (1989), Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:III ttihat ve

Terakki Bir a n Bir Ku a n, Bir Partinin Tarihi, stanbul:

Hrriyet Vakf Yay nlar . TUNAYA, Tar k Zafer. (2002), Devrim Hareketleri inde Atatrk ve


21/21

Atatrklk, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yay nlar : 28.

TURAN, erafettin. (2000), smet nn Ya am Dnemi ve Ki ili i , Ankara:

Bilgi Yay nevi.

U UR, Necdet. (2002), smet nn , stanbul: Y KY.

UNAT, Faik Re it. (Bas m y l bilinmiyor), smet nn , Ankara: Ankara

Halkevi Dil ve Edebiyat ubesi, Yay nlar ndan Byk Boy No:29.

URAN, Hilmi. (1959), Ht ralar m , Ankara: Bas mevi Bilinmiyor.

US, As m. (1966), As m Usun Hat ra Notlar , 1930dan 1950ye Kadar

Atatrk ve smet nn Devirlerine Ait Seme F kralar , stanbul:

Vakit Matbaas .

LKEN, Hilmi Ziya (2001), Trkiyede a da D nce , stanbul: lken

Yay nlar .

YA CIO LU, E ref. (Sadele tiren) (1992), ttihat ve Terakkinin Son Y llar

1916 Kongre Zab tlar , stanbul: Nehir Yay nlar .

YALIN, Soner. (2005), Efendi, Beyaz Trklerin Byk S rr , stanbul:

Do an Kitap Yay nevi.

YETK N, etin. (2003), Kar Devrim 1945-1950 , stanbul: Otopsi Yay nevi.

ZUCHER, Erik Jan. (2003), Terakkiperver Cumhuriyet F rkas ve Siyasal

Muhafazakarl k,

Modern

Trkiyede

Siyasi

D nce

Muhafazakarl k , (i.), Tan l Bora, Murat Gltekingil (Ed.), Cilt 5,

stanbul: leti im Yay nevi, s.40-43.

ismet inönü ve ittihat ve terakki

Documents