T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YAKINÇAĞ) ANABİLİM DALI

İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMİNDE İSLAMCILIK

HAREKETİ (1908-1914)

Doktora Tezi

Hülya KÜÇÜK SEVİL

Ankara-2005

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YAKINÇAĞ) ANABİLİM DALI

İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMİNDE İSLAMCILIK

HAREKETİ (1908-1914)

Doktora Tezi

Hülya KÜÇÜK SEVİL

Danışman Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA

Ankara-2005

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YAKINÇAĞ) ANABİLİM DALI

İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMİNDE İSLAMCILIK

HAREKETİ (1908-1914)

Doktora Tezi

Danışmanı: Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA …….….…………….

Prof. Dr. Musa ÇADIRCI …..............................

Prof. Dr. Necdet HAYTA ……………………..

Yrd. Doç. Dr. İlknur HAYDAROĞLU .……………………..

Doç. Dr. Hamiyet Sezer Feyzioğlu ………………………

Tez Sınavı Tarihi 08/12/2005

ÖNSÖZ

Bilindiği gibi, 1908-1914 Dönemi Osmanlı İmparatorluğu açısından ciddi

anlamda bir ‘var olma’ mücadelesinin verildiği yıllar olmuştur. Devletin içinde

bulunduğu durumdan çıkabilmek amacıyla, iç ve dış dinamiklerin de etkisiyle siyasal

ve ekonomik alanlarda bir çok yeni düzenlemeler yaptığı bu dönemde, önemli

düşünce hareketleri bu yeniliklere öncülük etmiştir.

Tarih disiplini içerisinde ‘İttihat ve Terakki Dönemi’ olarak yer alan söz

konusu yıllarda, en dikkat çekici düşünce akımları Türkçülük ve Batıcılık’tır. Bu iki

düşüncenin hem siyasal hem de düşünsel anlamda ülke sorunlarına çözüm bulacağı

düşünülmesine rağmen, aynı dönem içinde İslamcılık da anlam ve önemini artırarak

bu akımlar arasındaki yerini almıştır. Zira söz konusu dönemde İslamcılık, kurum ve

kuruluşlar itibariyle modern siyasetin bir parçası haline gelerek ideolojik bir boyut

kazanmıştır.

Kuşkusuz sosyo-kültürel olayların ortaya çıkışı tek bir etkenle açıklanacak bir

olgu değildir. İslamcılık akımının ortaya çıkıp gelişimi de bu çerçevede

değerlendirilmek durumundadır. Bu açıdan bakıldığında, genel olarak İslamcılık

fikrinin oluşup gelişmesinde, bir yandan, Batılılaşma hareketleri karşısında gelenekçi

ve muhafazakâr kesimin yerel ve dînî değerlere sahip çıkma refleksi; diğer yandan,

Batı ülkelerinin İslam ve İslam toplumlarına sömürgeci yaklaşımlarına gösterilen

tepkilerin önemli rol oynadığı söylenebilecektir.

Konuya Türkiye Cumhuriyeti açısından bakıldığında, günümüzün en

problemli alanlarından birini de, laik/anti-laik görüşler etrafında süregelen İslamcılık

tartışması oluşturmaktadır. Siyasi temele oturtularak yapılan tartışmaların,

derinlikten uzak sığ bir yapıda olduğunu söylemek mümkündür. Kaldı ki, tartışma

konusuna yönelik araştırmalarda, yerli kaynaklar tek yönlü ve taraflı bir yaklaşım

sergilerken; yabancı kaynakların hem oldukça yetersiz hem de yanlış bilgilerle dolu

olduğu görülmektedir.

Dolayısıyla, konuyla ilgili kapsamlı bir bilimsel çalışmanın olmaması, bizim

bu araştırmaya yönelmemizin temel güdüsünü oluşturmuştur. İslamcılık Hareketinin

ii

önemli temsilcilerinin fikirlerinden yola çıkılarak, tüm kurum ve kuruluşları ile

bütünsel bir çerçevede sunulduğu bu çalışma, kanımızca zihinlerdeki pek çok soruya

ışık tutabilecektir.

Bu tarz araştırmalar, daima bir çok insanın emeği geçerek hazırlanan türden

çalışmalardır. Konuyu tespit etmemde ve çalışmaların sırasında öneri, eleştiri ve

düzeltmeleriyle yol gösteren değerli hocalarım Prof. Dr. Yücel Özkaya, Prof. Dr.

Musa Çadırcı, Prof. Dr. Necdet Hayta’ya şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim.

Ayrıca çalışmamı tamamlaman konusundaki desteklerinden dolayı sevgili

annem ve aileme, araştırmam boyunca düşünce ve eleştirileriyle çok değerli

katkılarını esirgemeyen sevgili eşim Okyay Sevil’e ve değerli hocamız Şükrü

Apaydın’a yardımları ve destekleri için çok teşekkür ederim.

Son olarak, bu çalışmamı, varlığıyla hayatımıza anlam ve renk katan sevgili

kızım Devin’e ithaf ediyorum.

Hülya Küçük Sevil

iii

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ ........................................................................................................................... 1

A. İslamcı İdeolojinin Oluşması .............................................................................. 1

1. Osmanlı Devletinde İslamcılığın Gelişmesi..................................................... 9

2. İttihad-ı İslam’ın Ortaya Çıkışı ve Osmanlı Devletindeki Gelişimi .............. 14

3. Batılılaşma ile Birlikte Gelişen İslamcılık ..................................................... 16

4. İslamiyetten Pan-İslamizme II. Abdulhamid Dönemi (1876-1909) ........ 25

5. Dönemin Bazı Önemli İslamcıları ................................................................. 32

I. BÖLÜM.................................................................................................................. 37

A. İttihat ve Terakki Döneminde İslamcılık .......................................................... 37

1. İslamcılık........................................................................................................ 37

2. İslamcılığı Savunan Yazarlar ve Fikirleri ...................................................... 44

3. İttihat ve Terakki’nin İslamcılık Hakkındaki Düşünceleri ............................ 59

4. 20. Yüzyılda İslamcılığın Genel Özellikleri (İttihat ve Terakki Özelinde Osmanlı Devleti) ................................................................................................ 62

II. BÖLÜM................................................................................................................. 67

A. 31 Mart Vak'ası ................................................................................................. 67

1. 31 Mart Vak'asının Sebepleri ......................................................................... 67

2. 31 Mart Vak'asının İrticai Sebepleri .............................................................. 84

3. Derviş Vahdetî ve 31 Mart Vak'ası ................................................................ 93

4. 31 Mart Vak'ası ve Volkan Gazetesi.............................................................. 97

5. İttihad-ı Muhammedî Fırkası ve 31 Mart Vak'ası ........................................ 109

6. İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti Nizamnamesi............................................. 111

7. 31 Mart Vak'asının Başlaması ve Gelişmesi................................................ 117

8. İsyanın Çıkışı ve Sonuçları .......................................................................... 119

III. BÖLÜM ............................................................................................................. 138

A. İttihat ve Terakki Döneminde İslamcı Hareketler.......................................... 138

1. İslamcı Hareketin Siyasi Oluşumu ve Gelişmesi ......................................... 138

2. İttihat ve Terakki’nin 1908 Sonrası İktidar Olarak Düşünceleri.................. 143

3. İttihat-Terakki ve İslamcılık......................................................................... 146

4. II. Meşrutiyet ve İslamcıların II. Meşrutiyete Yaklaşımı............................. 163

5. İslamiyet Yenilikçi ve Devrimcidir.............................................................. 178

6. Meşrutiyet Aleyhtarı İslamcılar ................................................................... 182

7. İttihad-ı İslam ve İslamcılar ......................................................................... 198

8. İttihat ve Terakki Cemiyeti Yanlısı İslamcılar............................................. 222

9. İslamcılar ve Medeniyet (İslamiyet Mani-i Terakki Değildir)..................... 227

10. İslamcılara Göre Osmanlı Devletinin Yıkılış Sebepleri ............................ 249

11. İslamcılar ve İslamî İçtimaiyat................................................................... 256

12. İslamcılardan İttihatçı Dr. Rıza Tevfik’e Açık Mektup............................. 267

13. İslamcıların Hürriyet Talepleri................................................................... 268

IV. BÖLÜM............................................................................................................. 294

A. Devlet Kurumları ve İslamcıların Genel Yaklaşımları .................................. 294

1. 19. YY'da Hilafetin Önem Kazanması ve İttihad-ı İslam Talepleriyle İlişkilendirilmesi .............................................................................................. 294

2. İslam Dünyasında Hilafetin Tarihçesine Kısa Bir Bakış ............................. 297

3. II. Meşrutiyete Kadar Hilafetin Osmanlıya Gelişi ve Tarihsel Gelişimine Kısa Bir Bakış .......................................................................................................... 300

4. I. Meşrutiyet Döneminde Hilafet (1876 - 1908) .......................................... 311

ii

5. İttihat ve Terakki, II. Meşrutiyet Dönemi Hilafet (1908-1914) ................... 312

6. Kanun-u Esasî ve Hilâfet (1908).................................................................. 328

B. İslamcıların Meclis-i Mebûsân ve Kanunu Esasi Hakkındaki Görüşleri ........ 328

1. 1908 Seçimlerinde Din Etkisi ...................................................................... 328

2. Meclis-i Mebûsân’ın Açılması ..................................................................... 337

C. Meşveret Geleneği ve İslamcılar..................................................................... 350 D. İttihat ve Terakki Döneminde Meclis-i Mebûsân İçinde ve Dışında kurulan Çeşitli İslamî Eğilimli Partiler ve Cemiyetler...................................................... 360

1. Hürriyet ve İtilâf Fırkası .............................................................................. 360

2. Osmanlı Ahrar Fırkası.................................................................................. 365

3. Cemiyet-i ‘İlmiyye-i İslamiye...................................................................... 367

4. El-İslam Cemiyeti ........................................................................................ 376

5. Cemiyet-i Hayriye-yi İslamiye..................................................................... 378

E. Kanun-u Esasî ve İslamcılar (1908)................................................................ 380

1. İslamcılar ve Eğitim Programları ................................................................. 391

2. Medreselerin Islahı Konusundaki Düşünceler ............................................. 406

F. İslamcılar ve Kadının Sosyal Konumu ........................................................... 414

V. BÖLÜM .............................................................................................................. 429

İttihat ve Terakki Dönemi’nde İç ve Dış Politikada İslamcıların Düşünceleri........ 429

A. Avrupa Devletleriyle İlişkiler ve İslamcıların Yaklaşımı ............................... 429

1. Şark Meselesi ve Genel Yaklaşımlar ........................................................... 429

2. Avrupa Devletlerinin Genel Dış Siyaseti Ve Osmanlı Devleti.................... 430

3. İslamcıların Avrupa Dış Siyasetine Yaklaşımı ............................................ 434

4. Misyonerler Sorunu...................................................................................... 459

5. Trablusgarp ve Balkan Savaşları.................................................................. 460

iii

SONUÇ .................................................................................................................... 468

KAYNAKÇA........................................................................................................... 476

EKLER..................................................................................................................... 493

Ek 1.1. İslamda Muasırlaşmak..........................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Ek 1.1. İslamda Muasırlaşmak............................................................................. 496 Ek 2.1. Meclis-i Mebûsânda Softalar................................................................... 497 Ek 2.2 İttihat ve Terakki Cemiyetine: ................................................................. 499 Ek 2.3 Yaşasın Şeri’at-ı Gurâ .............................................................................. 501 Ek 2.4 Redaü-l-Ham (Ma’amba)......................................................................... 501 Ek 2.5 İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti ................................................................ 503 Ek 2.6 31 Mart Olayına Karşı Yayınlanan İrade-i Senniye ................................ 505 Ek 2.7 Suret-i Fetva.............................................................................................. 506 Ek 2.8 Vahidettin’in Mahmud Şevket Paşa’ya Gönderdiği Mektup.................... 506 Ek 3.1 İslamlaşmak .............................................................................................. 508 Ek 3.2 Sait Halim Paşa........................................................................................ 517 Ek 3.3 Ulema ve Siyaset ...................................................................................... 539 Ek 3.4 Usul-ü Meşrutiyete Karşı Hüsema-yı Milletin İtirazatına Müdafay-ı Mülahaze .............................................................................................................. 540 Ek 3.5 Müslümanları İttihad ve İttifaka Davet................................................... 541 Ek 3.6 Terakki İdelim Fakat Müslüman Kalmak Şartıyla .................................. 542 Ek 3.7 Aldanıyoruz – Adatıyoruz ........................................................................ 544 Ek 3.8 “Eski ve Yeni Bir Konferans” ................................................................. 545 Ek 3.9 İttihat ve Terakki’nin Sahtekarlıklarının İsbatı........................................ 546 Ek 3.10 Osmanlı Devleti ve Âlem-i İslam.......................................................... 547 Ek 3.11 İslamî Bir Kongrenin Lüzumu............................................................... 548 Ek 3.12 Hacı Muhuddin; Tarih-i Hayatımdan Bir Sahife ................................... 552 Ek 3.13 Dünkü ve Bugünkü İslam Alemi .......................................................... 553 Ek 3.14 İnsaniyet, Fikri, Dini Medeniyet............................................................ 554 Ek 3.15 İslam ve Medeniyet ............................................................................... 556 Ek 3.16 Felaha Doğru ......................................................................................... 558 Ek 3.17 Adat-ı Müstehisine-yi Milliye: ............................................................... 563 Ek 3.19 Filozof Doktor Rıza Tevfik Beğ Efendiye............................................. 566 Ek 3.20 İslamiyetin Bahş itdiği Hürriyet-i Âmme.............................................. 568 Ek 3.21 Musa Kazım: Külliyat ............................................................................ 570 Ek 4.1 El – İslam................................................................................................. 571 Ek 4.2 El – İslam................................................................................................. 572 Ek 4.3 Mustafa Nazır Emrullah; İzahatnâme, Kostantiniye, 1335 ..................... 573 Ek 4.4 Teşkilat-ı Cedide-i İslamiyenin Ehemmiyeti........................................... 574 Ek 4.5 İslamda usul-ü Meşveret ( Musa Kazım Efendi ) S. (344-345).............. 575 Ek 4.6 İstanbul Mebusluğu ................................................................................. 577 Ek 4.7 Boğazların İstanbul Makar-ı Hilafet Olamaz .......................................... 578 Ek 4.8 Ayan ve Mebusan Arıza-i Cevabiyelerinden........................................... 578 Ek 4.9 Ahval-i Müslimin ve’ulema Hakında ...................................................... 580 Ek 4.10 Makam-ı Ma’lay-ı müşeyihet-i İslamiyeye ........................................... 583 Ek 4.11 İslam ve Usulü Meşveret ....................................................................... 584

iv

Ek 4.12 Şeriat-i Fera ve Kanun-u Esasî .............................................................. 587 Ek 4. 13 ‘Asr-i Kanuni ........................................................................................ 588 Ek 4.14 Mecelle-i Ahkam-ı ‘Adliyemize Reva Görülen Muvahezeyi................ 589 Müdafa ................................................................................................................. 589

v

GİRİŞ

A. İslamcı İdeolojinin Oluşması

19. ve 20. yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nin siyaset yapılanmasında farklılıklar

ve değişiklikler görülmeye başlamıştır. Dünyadaki gelişmelere paralel olarak,

Osmanlı Devleti de kendini yenileyip geliştirmekteydi. İmparatorluk bünyesindeki

değişiklikler devleti ideolojik farklılıklara zorlarken, temel etken modern dünyanın

eleştirilerine karşı aydınların savunma, hatta karşı koymaları şeklinde gözleniyordu.

İmparatorluğu bir arada tutmanın yollarını arayan aydınlar, farklılıkların birlikteliği

üzerine tezler geliştiriyorlardı. Özellikle dinsel ve etnisitiye dayanan farklılıkları

ortak amaçlar etrafında toplamaya çalışan aydınlar, tüm farklı unsurları Osmanlılık

bayrağı altında toplamaya çalışıyordu. Fakat bu fikir başarılı olamayınca, yeni

arayışlara giren aydınlar, çoğunluğun yapısal bütünlüğünden hareketle İslamcılık

ideolojisine ulaşmışlardı. Burada üzerinde durulacak nokta, İslam’ın ideolojik bir

yapılanma içerisine girip girmeyeceği ön tezine karşı verilen cevaplar olacaktır. Bir

diğer ifade ile, İslamiyet mevcut duruma cevap vermez düşüncesiyle, “yeni bir

yapılanma ile ideolojik bir kılıfa mı büründürülmüştür?” sorusuna cevap aranacaktır.

İslamiyet, her şeyden önce zaman ve mekanın sınırlaması ötesinde bir dindir.

İslamcı cenah, her ne kadar İslamiyeti bir dinin ötesinde sosyal olgu olarak

değerlendirse de, bize göre İslamiyet, her şeyden önce uhrevi vasıflara sahip, akıl ve

bilimle çok fazla açıklanamayacak dinsel bir yapılanmadır. Bütün dinler gibi

İslamiyette de, tabiatın üstün varlık tarafından yaratıldığı, her şeyi yaratan bu üstün

gücün (Tanrı) varlığı kabul edilir. Bu noktadan hareketle, İslam insanın yaratılışına,

yeri ve önemine açıklık getirir. Bu yaratılış sürecinin akıl yoluyla açıklanmasını

beklemek, bizleri yanlış noktalara ulaştırır.

Bir din olarak İslam’ın temel gerçeği, mü’minlerinin hayatına mânâ

kazandırması, bilmedikleri ve kavrayamadıklarına karşı duyduğu korkuya tatminkâr

karşılıklar bulmasıdır. Buna göre, Yaradan insanı kendisine kulluk etmesi için

yaratmıştır. Bu dünya, geçici bir imtihan yeridir. Asıl olan ölümden sonraki ebedi

hayattır. İnsan bu dünyada sahip olduğu seçme hürriyetini kullanarak iyi veya

kötüye yönelebilir. Öbür dünyada fani hayatındaki bu iyi ve kötü amellerine göre

mükafatlandırılacak ya da cezalandırılacaktır.1

İslam dininin bu özelliklerinden hareket edersek, dinin en önemli özelliğinin

bireyselleşme, yani cezanın da mükafatın da ferdî olduğunu görürüz. O halde, Tanrı

ile kul arasındaki bu özel ilişki, kurumsal yapılanmayı ve dolayısıyla sınıfları

reddeder. Bununla birlikte, Tanrı ile kul arasındaki bu dinsel derinleşme Tasavvuf

olarak adlandırılan mistik bir kurumsal yapılanmayı doğurmuştur. “Halk İslam'ı”

ifadesini, önemli ölçüde tarikatlarda bulmaya başlamıştır. Tarikatlarla halk

İslam’ının özdeşleşmesi, tasavvufun akla hitap eden sunni ihtiyaçların

karşılayamadıkları ihtiyaçlara akıl yorma, ferdin akıl dışı dünyasına hitap

etmesinden kaynaklanmaktadır.2 Tarikatlar, mü’minleri İslam’ın temel

kaynaklarından yola çıkarak, günlük hayatta daha pratik uygulamalara

yönlendiriyorlardı. Bu farklılıklar ise ideolojik ayrışmalara neden oluyordu.

Tarikatların bu kadar güçlenmesi, dini ferdî olmaktan çıkarıp, toplumsal bir

olguya dönüştürmüştür. Gibb İslam’ın bu sosyal kapsayıcılığını; baştan sona kadar

kendine yeterli, kendi içine kapalı ve kendine özgü bir kültürün klasik örneği3 olarak

nitelemektedir. Dolayısıyla sosyal tabakalaşmada dinsel gerçekle karşı karşıya

kalınmaktaydı. Bu, İslam’a diğer dinlerle ayırıcı bir özellik kazandırıyordu. Özü

itibariyle bireysel kurallar manzumesine dayanan uhrevi özellik, cemaat tipi

yapılanmayla sosyal nitelik kazanmıştır. İslam’ın en önemli özelliği cemaati öne

çıkarması ve kurallarını cemaat içerisinde etkinleştirip, yaygınlaştırmaya

çalışmasıdır. Hıristiyanlıkta olduğu gibi, kilisenin ve ruhban sınıfının olmaması

cemaat yapısını daha da güçlü kılıyordu. Zamanla dînî hayat cemaat hayatının

tecrübesine dönüşmüştür. İslam toplumlarında, Batıda olduğu gibi, devletle fert

arasında yer alan ikincil yapıların yokluğunun, cemaat hayatını

kuvvetlendirdiğinden bahsedilir.4

İslam’ı “sosyal din” olarak açıklayan İslamcı aydınlar, bu dinsel retoriğin tüm

toplumsal sorulara cevap verecek siyasal donanıma da sahip olduğunu iddia

etmektedirler. Bizce bu tez tartışmaya açıkken, dinin zaman içerisinde toplumda

aldığı şekli de inkar anlamına gelmektedir. Yani, zamanla bir çok toplumsal örf ve

2

âdetler bu süreçte dinsel kimlik kazanmıştır. Bu da toplumlar arasındaki dinsel

farklılıkları söylemsel düzeyde de olsa bize göstermektedir. Bizce İslam’ın bu

kapsayıcılığı, zaman içinde oluşturduğu cemaatçi yapıdan kaynaklanmaktadır. Bu

yapıdaki canlılık, dini de canlı tutmaya yetmiş ve İslam dinine siyasi ya da ideolojik

boyut kazandırmıştır. Böylce İslam dininden hareketle İslamcılığa ulaşılmıştır.

Sekülerizme karşı, diğer dinlerin aksine, İslam dininin verdiği bu tepki de bizce her

zaman kendini canlı tutmayı başaran cemaatsal yapının bir sonucu olmuştur.

İslam toplumlarında siyasi haklar, dînî inançlara göre kazanılır veya

kaybedilir. İslam devletlerinde bir Müslüman ile bir gayrimüslim aynı siyasi ve

hukuki haklara sahip değildir. Ancak bir gayrimüslim İslamiyeti kabul ettiği anda

Müslümanlarla eşit statüye kavuşabilir. Siyasi otoriteye itaat, her Müslüman için dînî

bir vecibedir. Aynı şekilde siyasi otoritenin şer’i kurallara göre hareket etmesi, onu

bağlayıcı bir unsurdur. Bu sebepten dolayı, İslam’ın siyasi boyut dazandığı ülkelerde

katı kuralların hüküm sürdüğü teokratik yapılar oluşturmak oldukca kolay olmuştur..

Müslümanlığın yaşadığı ülkelerde kurallara uyması, ülkelerini savunmaları, siyasi-

şer’i hükümetin varlığını zorunlu kılmıştır.

Bütün bu uygulamalar, İslamiyete bir din olmasının ötesinde ideolojik kimlik

kazandırmıştır. Bilindiği gibi ideoloji, bireylerin yaşadıkları sosyal ve siyasal

çevrelerine bir anlam vermek için yarattıkları ve başkalarına aktardıkları sembolik

haritalar veya sembol sistemleridir.5 O halde, ideolojiler için belirgin bir sınırlama

içerisine girmek ve bunu sınırlamak oldukça zordur. Bu noktada, siyasal ideolojilerin

oluşum ve şekillenmesinde İslamiyet’in rolü ve önemi üzerinde durulması

gerekmektedir. İdeolojilerde evrensel ilkelerden ziyade, tarihsel tecrübeler rol

oynamaktadır. Bu nedenle farklı tarihsel süreçlerden gelen toplumlarda aynı

ideolojik isimlendirmenin farklı yapılanmalar sergilediğini görmek mümkündür. İşte

Osmanlı İslamcılığı da böyle bir farklılığın sonucu ortaya çıkan ideolojik sistem

bütünü olmuştur. Diğer İslam ülkelerinden farklı bir yapısal ve hukuku talep ve

uygulamalarla ortaya çıkmış ve yayılmıştır.

İdeoloji şu tarihsel kategorilerden geçerek şekillenmiş, önce Batı

toplumlarında uygulanmış ve bu tecrübeler aydınlar vesilesiyle Doğu toplumlarına da

3

yansımıştır. Buna göre; ideoloji aynı zamanda bir sembolleştirme özelliğide

taşımaktadır. Fakat bu sembolleşme oluşurken faklı tarihsel tecrübelerden beslenerek

toplumdan topluma değişikler göstermektedir.Özellikle Batıda yaşanan sanayi

devrimi ile birlikte insanların yaşam şekli ve üretim tarzlarında büyük değişimler

yaratmıştır. Bu değişim aynı zamanda iletişim yöntemlerinide değiştirmiştir. Bunun

sonucu ideolojiler ortaya çıkmıştır.İslamcı ideolojinin çıkış sürecide buna benzer bir

gelişim izleyerek farklı iletişim yollarını kullanarak hem ideolejik bir boyut

kazanmış hemde etkinliğini artırmışdır. Dolayısıyla Şerif Mardin’in dediği gibi:

‘İdeoloji farklılaşmış bir toplumun fikir yapısıdır. Farklılaşma ile, bir çok

toplum fonksiyonunun iç içe girdiği geleneksel toplum yapılarının yerini farklılaşmış

sosyal fonksiyonlara bırakmasını kastediyoruz. Artık cemaat ilişkilerinin yerini, şehir

toplumunun fonksiyonel açıdan farklılaşmış ilişkileri alıyor: “Hemşehri” kavramının

yerini “içi” kavramı alıyor. İşte bu farklılaşma sonucunda, insanların içine düştükleri

yeni şartlara uygun inanç arayışlarına ideoloji diyoruz.’ Bu yapılanma içerisinde yeni

sınıfsal oluşumlar meydana gelirken aydın dediğimiz sınıf ortaya çıkıyordu Bu

grubun en önemli fonksiyonuda sitemle bir şekilde problemi olan insanların yanında

yer alarak problemlerini kamuoyuna duyurmak oluyordu.İslamcı aydınlarda bu

görevi üstlenerek özellikle Batıcılık karşısında rahatsız olan grubun temsilciliğini

üstlleniyordu.6 Kitle iletişim araçlarının toplumsal özellik kazanması, ideolojilerin

etkinleşmesindeki en önemli olgudur. Böylece sınıfsal farklılıklar derinleşirken,

aydın sınıfı anlam ve önemini artırıyordu.

İnsanların ve toplumların hızla değişmesi, toplumları yeni arayışlara itmiştir.

Batı’daki gelişmeler, Doğulu toplumları farklı arayışlara yönlendirmiştir. Fakat bu

arayışlar, Doğunun kendi içinden çıkan orijinal düşüncelerden ziyade, özellikle

Batıda eğitim alarak yetişen, Doğulu aydın sınıfının bu kültürden etkilenmesi sonucu

ortaya çıkan düşünceler olmuştur. Bu ideolojik yapılanmalar, hem Batıya karşı

koyma hem de var olan sorunlara çare olmak amacıyla geliştiriliyordu. Yani

geleneksel ideolojilerini, Batılı argüman ve kaynaklarla sunmaya başlama

girişiminden başka bir şey değildi.

4

İslamcılık, İslam’ı inanç, düşünce, ahlak, siyaset, idare ve hukuk bakımından

hayata hakim kılmak, Müslümanlar arasında birlik ve dayanışmayı tesis ederek,

İslam ülkelerine Batı karşısında geri kalmışlıktan kurtarmak amacına yönelik bir

çözüm arayışı olarak XIX. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı aydınları

tarafından dile getirilmeye ve tartışılmaya başlanmıştır.7 Pan-Ottomanizm

(Osmanlıcılık) düşüncesinin iflasından sonra, Tanzimat'la birlikte Yeni Osmanlılar

tarafından gündeme getirilen İslamcılık, etki ve tesirini II. Abdulhamid döneminde

zirveye çıkarmış, İttihat-Terakki döneminde ise devletin etkin ideolojilerinden biri

olarak devam ettirmiştir.

XIX. yüzyılda Batı karşısında her savhada gerileyen İslam dünyası, kendi

içinde birliktelik sağlayarak gelişebileceği düşüncesini oluşturdu. İslam’ın ruhunda

var olduğu söylenen birlik ve kardeşlik duygularını hilafet gerçeğiyle bütünleştirip

ideolojik boyut kazandırmayı Tanzimat aydını başardı. Bu dönem aynı zamanda,

Tanzimat’tan sonra Osmanlıcılık, Türkçülük ve Batıcılık düşüncelerinin de

tartışıldığı dönem olmuştur. İslamcı politikaları yürütecek ve etkinleştirecek merkezi

otoriteye ihtiyaç vardı. Bu ihtiyaç da halifenin kişiliğinde bütünleştiriliyordu. Batı

karşısında sürekli geri kalan Müslüman dünyasını aynı amaç doğrultusunda toplamak

ve bunların liderleri olarak halifeyi göstermek -bizce İslam dünyasının Osmanlı

Padişahını halife olarak gördüğü şüphelidir- ve ona itaat etmelerini sağlamak, ulusal

çıkarlar zedelense bile, İslam dünyasının kurtulması için birlikteliği sağlamak, bunun

için de bütün Müslümanları aynı amaç ve devlet ekseni etrafında toplamak

önemliydi. Özellikle gerileme ve dağılma sürecine giren Osmanlı Devletini ayakta

tutmanın bir yolunun da bu olduğu düşünülüyordu. Batı karşısında İslam dünyasının

gücünü arkasına alma isteği. Bunu o dönemde yapabilecek tek devlet ise, dönemin en

güçlü ve bağımsız devleti olan Osmanlı Devleti’dir.

Osmanlı Devletinde İslamcılığın köklerini çok daha eskilere dayandıranlar

vardır. Örneğin B. Lewis Osmanlı İslamcılığını Küçük Kaynarca’ya kadar

götürmektedir:1774 yılında Rusya ile imzalan“İslamcılık, 1774 an Küçük Kaynarca

Antlaşması’na kadar götürülebilir. Bu antlaşmanın maddelerinden birinde, Sultan’ın

İmparatorluğun dışındaki Müslümanlar (ehl-i İslam) üzerinde de manevi bir yetkisi

olduğu ileri sürülmüştür”8diyor. İmparatorluğun sınırları içinde yaşayan

5

Müslümanların yanı sıra, dışarıda yaşayan Müslümanlar üzerinde de etki kurmak

isteniyordu. Yıllar içinde kurumsal varlığını oluşturan ve zaten güçlü olan İslamî

gelenek, 1876 Anayasası’na da: Yüce Sultan, Halife olarak İslam dininin

koruyucusudur, şeklinde girmiştir. Böylece parlamenter düzende de İslam dininin

önemli rol oynaması sağlanmıştır.

Daha önce ideolojinin modern zamanların ürünü olduğunu, sanayileşme ile

birlikte toplumsal sınıflar arası doğan farklılaşma sonucu meydana geldiğini

söylemiştik. Sanayi devrimini yaşamayan, Avrupa toplumlarının yaşadığı kültürel

evrimleşmeyi geçirmeyen Osmanlı toplumunda İslamcılık ideolojisi nasıl

oluşmuştur? Bu sorunun cevabını ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun kendine özgü

yapısında bulabiliriz. Farklı kültürel yapılara sahip insanlardan oluşan

imparatorlukta, bu grupların etkileşime geçmesi sonucu diğer Müslüman ülkelerde

pek rastlanılmayan farklı bir kültürel oluşumla ortaya çıkmıştır. Bir arada yaşamanın

verdiği zorluk, zaman içerisinde hoşgörü ve tahammül kültürünün de gelişmesine

neden olmuştur.

Modern siyasetin en önemli unsurlarından biri olan ideoloji doğu

toplumlarına kültürel bir olgu olarak girmiştir.Dolayısıyla İdeoloji olarak tanımlanan

bu fikir yapısı veya ideolojik düşünce biçimi, İslam toplumları için kültürel bir

unsurdur , fakat ideolojinin temelini oluşturan fikirsel alt yapılar; geleneksel doğulu

düşünceden çok farklı değildir.Adeta doğu batı sentezine dayanan melez bir

yapılanma içermektedir.

Geleneksel İslam dünyası 14. yüzyılda Avrupa sömürgeci ve yayılmacı

politikalarıyla değişime uğramaya başlamıştır. Bu yeni emperyalist güç, diyalektik

olarak sömürdüğü toplumlara yeni kavramlar da getiriyorlardı. Aslında Avrupa’nın

bu yeni yayılmacı politikasının ardı sıra dünyaya tanıttığı yeni düşünce,

Nasyonalizm ya da Milliyetçiliktir. Gelişmemiş toplumlar seküler nitelik taşıyan bu

yeni ideolojiyi sentezlemekte zorluk çekiyordu. Zaman içerisinde yerel unsurlarla

harmanlanan bu ideoloji yeni, İslamî bir kimlik kazanıyordu. Yani evrensel nitelik

taşıyan seküler milliyetçilik, İslam dünyasında yerel unsurlarla İslam Milliyetçiliğini

doğuruyordu.

6

Geleneksel İslam yerine İslamcılık, yeni boyut ve değişim sunuyordu. Bu da

düşünürleri İslamcılığa götürmekteydi. Dinin geleneksel yapıdan farklı olarak

meşrulaştırma biçimi de değişiyordu. İslamcı ideolojide İslam, Batılı ideolojiler

modelinde bir dünya görüşü olarak karşımıza çıkmaktaydı. Bunun en kesin

görünüşü; dinin artık doğruluğunun ispatlanması ve tartışılması değil, uhreviyi

rasyonelleştiren bir gücün varlığı ve iradesinin dayanak olarak gösterilmesi ve

tamamıyla nesnel biçimlerde doğruluk ve haklılık arayışlarına geçilmesidir. Bu da

dinin sadece öbür dünyaya hazırlık unsuru olmasından çıkıp nesnel nitelik

kazanmasını sağlıyordu. İslamcılık, İslam’ı çağın paradigmalarına uygun olarak, dini

dünyevileştirmekte, var olan sorunlara çare bulmada araç olarak kullanmayı

seçmekteydi.

Geleneksel İslamcılar, Kur’an’ın genel prensipler ortaya koymak yerine,

spesifik tarihi durumları anlattığını belirtirler. Böylece Kur’an ve hadis tecrübesinden

yola çıkarak ortaya çıkan yeni durumlara çözümler üretilebilir sonucuna ulaşılıyordu.

Bu da Batı kökenli olan ideolojik prensiplerle açıklanan İslamcılıkla bu birikimin

tarihsel tezahürü olarak anlatımını zorunlu kılıyordu.

İslam dininden yola çıkarak, Batı felsefesi temelleriyle açıklanan İslamcılığı

anlamlandırırken Reinhard Bendix’in tarih ile din arasında kurduğu bütünlükten

faydalanabiliriz: Tanrı tarafından yaratılan dünyanın merkezi gerçeği olarak

zamanın başlangıcından beri var olan “moral law”ı keşfetmektir. Bu görüşte tarih,

ilahi kanunun kendisini göstermesinden ibarettir. İnsan aklının kapasitesi onun

emirlerini anlamak ve takip etmekle sınırlıdır. İşte insan aklının ve eyleminin

sınırları sorgulanmaya başlandığı zaman ideoloji ortaya çıkmaktadır.9 O halde

ideolojiler uhrevinin dünyevileştirilmesinin bir sonucu oluyordu.özellikle bu düşünce

yakın çağda hızlılık kazanan dinlerin sekülerleşme sürecinde etkinlik kazanarak ön

plana çıkmaktaydı.

Geleneksel İslam’dan hareketle, dünyevileştirilmiş İslamcılığa ulaşmak kendi

içinde bir çelişki olarak görünse de, İslamcılığı oluştururken geleneksel dinsel

kalıpların sorgulanmaması kolaylaştırıcı olmuştur. Seyid Hüseyin Nasr, geleneksel

İslam ile İslamcılık ideolojisi arasındaki bağı şöyle kurmaktadır: “Geleneksel İslam’ı

7

savunanlar, İslam geleneğindeki hiçbir şeyi (sanat, felsefe veya bilimi)

reddetmemektedirler. Tasavvufu da Şer’iât’ın denetimindeki dokulara kan

pompalayan ağacın kalbi olarak görürler. Bu gruba göre rasyonalizm, hümanizm,

materyalizm, evrimcilik ve psikolojizm gibi modern ideoloji ve “izm”lerin ortaya

koydukları meselelerin çözümlerini ancak İslam metafiziği getirebilir. Onlar için

İslam dünyasının canlanması, Müslümanların kendilerinin dirilmesiyle mümkündür.

Sahip oldukları reform fikri de, modern anlamda dünyayı değiştirmeye çalışan, ancak

insanı reforme etme görüşüne ait bir reform değildir. Bu grup, İslam toplumunun bir

bütün olarak içten reforme edilmesini savunmaktadır. Dünyaya ve özellikle modern

dünyaya karşı tavırları ise pasif bir kabullenmeden ibaret değildir, modern dünyayı

eleştirirler. Bu grup, Batı medeniyetinin İslam’a zarar vereceğini ve Allah’ın son

kitabının şerefine layık olmayacağını bildikleri için savunmaktadırlar.

Bu grup, geleneksel bir İslamî kavram olan iç dirilişi (tecdid) İslam’ın

tamamına sonradan eklenen bir fikir olan dış reformu reddederler.”10böylece

savunurken, geleneksel değerlere ayrı önem veren doğu toplumlarında halkın tepki

göstermesi engellenmiş olunurken çağın getirdiği sosyal ve siyasal yeniliklerede

ayak uydurulmuş olunuyordu. Bu durum aynı zamanda yenilikci dediğimiz yeni bir

sınıfın oluşmasınada yol açıyordu.

İslamcılıkla birlikte geleneksel Hıristiyan-Müslüman karşıtlığının yerini, din-

materyalizm ya da pozitivizm karşıtlığı almıştır. Yeni İslamcılar pozitivizmi tenkit

etmeye başlamışlardır. Onlar Batıdan gelecek yeniliklere değil, İslam’ı

yabancılaştırmasına yani pozitivist fikirlerine karşıdırlar. Toplumun alt kesiminde

görünen retorik İslam aydını sınıfını oluşturmasıyla -terakki kavramıyla birlikte-

tartışılmaya başlanmıştır. Böylece farklı dünya görüşlerinden etkilenen bu aydın

sınıfı İslamcılığı ortaya koyuyordu.

19. asırda Batılı ideolojilerin de etkisiyle, İslam toplumlarında bir meşruiyet

krizi ortaya çıkarıyordu. Batıdan gelen yeni prensip, halkın yönetimde söz sahibi

olması, geleneksel İslamî kurallara göre meşruiyeti tanınmış monarşinin yeniden

gözden geçirilmesini gerekli kılıyordu. Gazetelerin ve yine Batıda olduğu gibi bir

aydın sınıfının ortaya çıkması, siyasal iktidarın meşruiyetinin sorgulanmasını

8

başlatıyordu. Klasik İslam’da, anarşi endişesiyle girişilen meşrulaştırma çabaları

geçerliliklerini kaybetmeye başlıyordu. Bu “safhada İslam’ın evrensel geçerliliğini

ispatlaması için demokratik prensiplerle beraber, Batının evrensel diye dayattığı

değerlerin de İslam’da bulunduğunun gösterilmesi gerekiyordu. Kısaca İslam’ın

evrensel bir siyasal-sosyal teori olduğunun ispatlanması gerekiyordu.”11

İslamcı ideolojinin doğup gelişmesindeki etkin rolü “İslamcı aydınlar”

üstlenmiştir. Her ne kadar bu aydın sınıfı batıdaki gibi kültürel farklılaşmadan

doğmamış olsa da, klasik İslam ûlemâsından farklı bir ûlemâ ile karşı karşıya

olduğumuz da bir gerçektir. Klasik İslam ûlemâsından farklı olarak, yeni “İslamcı

aydın” modern araçları kullanarak fikirlerini yaygınlaştırmaya başlamıştır -örneğin

gazete en önemli araçtır, hem etkinliği hem de geniş kitlelere ulaşmaları açısından en

etkin yoldur. Türk modernleşmesinde gazetenin ayrı bir önemi ve yeri vardır.

Dönemin tüm aydınları fikirlerini gazeteler yoluyla ifade etmektedirler. Türk

aydınlanmasına özgün gözüken bu gelenek, aslında bir lüks olarak da

değerlendirilebilir. Böylece İslam dünyası, İslamcılıkla birlikte Batılı düşünce

yapısıyla tanışmaya ve şekillenmeye başlamıştır. Bizce bu süreç tarihte dondurulmuş

değil, günümüzde de etkinliğini ve önemini korumaktadır. Batının da etkin rolüyle,

İslam dünyasında, İslamcılık hâlâ en etkin ideoloji olmaya devam etmektedir.

Türkiye gibi çağın başlarında sekülerizmi gerçekleştiren ülkelerde bile, yeni

sömürgeci batı anlayışıyla İslamcılık hâlâ etkisini devam ettirmektedir.

1. Osmanlı Devletinde İslamcılığın Gelişmesi

İslamcı düşüncenin doğup gelişmesinde Osmanlı aydınının ayrı bir yeri ve

önemi vardır. Diğer İslam ülkelerinin aydınlarından farklı olarak, Osmanlı aydını

İslamcılığa ideoloji boyutu kazandırmıştır. Bunda İslamcı aydınların Batıdan

etkilenmeleri, Türk-Osmanlı toplumunun yüzyıllar içinde kazandığı geçişkenlik,

doğal hukuka yatkınlık Osmanlı aydınını batılı rasyonel değerlere yakınlaştırmıştır.

Ayrıca Osmanlı İslamcılığı cihadı değil, daha önce Pan-Osmanlıcılıkta gözüken,

imparatorluğun tüm unsurlarını bir arada tutmaya çalışmıştır ki, bu fikirsel tecrübe

İslamcılığın doğuşunda etkin olmuştur.

9

Daha önce de belirttiğimiz gibi, Pan-İslamizmin kökleri XVIII. asrın ikinci

yarısına kadar uzanır. 1768 yılında Rusya’ya açılan harpte Osmanlı Devletinin

yenilmesi üzerine 1774 Temmuzunda imzalanan Küçük Kaynarca anlaşmasında,

Kırım Hanlığının istiklali tanınmış ve padişahın 1517’den beri aynı zamanda halife

olduğu hatırlanarak anlaşmanın 3. maddesine şu ibare konmuştur: “…Tevaif-i

tatar…ehl-i İslam’dan olup zat-i madaletsimat-ı şehriyaranem imam ül-mü’minin ve

hilafet ül-muvahhidin olduğunu binçen umur-ı dînîyeye ve mezhebiyelerini taraf-ı

hümayunun hakkını Şeriat-ı İslamîye muttesasınca tanzim ideler.”12 1700’lerde

başlayan bu gelişmeler, fiziksel boyutunu 1800’lu yılların sonunda kazanmıştır.

Özellikle 1871-76 yılları İslamcılığın geliştiği yıllar olmuştur.

Osmanlı Devletinde İslamcılığın ortaya çıkışının değişik sebepleri vardır:

XIX. Yüzyılda Müslümanlar eğitim, ilim ve teknoloji alanındaki geri kalmışlıktan

kurtulmak için bir taraftan Batının ilim ve teknolojisini almanın gerekliliği üzerinde

dururken, diğer taraftan Batının pozitivist ve materyalist kültürüne karşı kendi inanç

ve geleneklerini koruyup geliştirmek amacıyla bir dönüşüm ve değişim içerisine

girmişlerdir. Bunun sonucunda ortaya çıkarılan kültürel canlanma ve hareketlilik

İslamcılığın entellektüel zeminini oluşturmuştur. Tanzimat tecrübesi ve bilhassa

Islahat Fermanı’nın getirdiği Müslüman-gayrimüslim eşitliğinin sebep olduğu

toplumsal huzursuzluk sürecinde kendilerini devletin sahibi telakki eden

Müslümanlar, artık “millet-i hakime” statülerini kaybedecekleri endişesiyle

itirazlarını dile getirirken aynı zamanda yapılanları Şeriat'tan sapma olarak

değerlendiriyorlardı. Buna karşın dine sıkı sıkıya sarılmak gerektiğini söylüyorlardı.

Bunun yanı sıra Tanzimat dönemi boyunca hem eşitlik politikalarının hem de

yenileşme çabalarının gereği olarak özellikle hukuk düzeninde yapılan değişiklikler

ve Avrupa’dan iktibas edilen kanunlar, halkta dînî hassasiyetin gelişmesine ve

İslamcı tepkilere kaynaklık etmiştir. 19 yüzyılda Avrupa sömürgeciliği yeni bir boyut

kazanmıştır. Daha işgalci olan Avrupalı devletlere karşı İslam ülkelerine, Batılı

devletler karşısında birlikte olma duygusu gelişiyordu. Özellikle de hilafet yeniden

gündeme gelerek birliktelik sağlamada araç vazifesini görmeye başladı. İslam

devletlerinin hilafete yönelmesi, Osmanlı aydınını İslamcılık ideolojisinden güç

almaya itti. Bu, dinsel birliktelikten çok sayıda siyasal taleplerden oluşmaktaydı.

10

İslam dünyasındaki bu İslamcı talepler zamanla anlam ve önemini kaybederken,

Osmanlı aydınları arasında etkinliğini devam ettirmiştir.

Pan-İslamizmin doğmasına yani İslam’ın ideolojik boyut kazanmasına

katkıda bulunan önemli aydınlar olmuştur. Bunların içerisinde hiç şüphesiz ki ilk

akla gelen Cemale’d-Din Afgâni (1838-97)’dir. Hakkında çok sayıda kitap ve makale

yazılan Afgâni’nin, bizce kişiliği ve İslamcılığa sunduğu katkı her zaman tartışmaya

açıktır. Daha önceki çalışmamızda, araştırma konularımızdan biri olan Afgâni

düşünceleriyle bizi hayal kırıklığına sürüklemiştir. Zaman zaman tutarsızlıkları ve

düşüncesinde orijinalliği yakalayamamak, Afgâni’yi tartışma konusu yapmıştır.

Afgâni, Esedâbâd (İran’da Hemadan yakınların)da doğdu. İlk önce İslam

ülkelerini daha sonra da Avrupa ülkelerini gezdi. Bazılarında uzun dönemler kaldı.

İran, Afgânîstan, Hindistan, Türkiye, Hicaz, Mısır, Fransa, İngiltere ve Rusya gezdiği

ülkeler arasındadır. Küçük elit gruplarla yaptığı konuşmalarında da, popülist

liderlerle yaptığı uzun konuşmalarda da aynı başarıyı gösterebildi. Bu başarısı,

Afgâni’nin İran, Afgânîstan, Hindistan ya da Mısır’dan sürgün edilmiş -ya da

ayrılmaya ikna edilmiş- ve resmi olarak görevlendirilmiş bir kişi olabileceği

şüphesini de doğurdu.13

Afgâni’nin özellikle İstanbul seyahatleri sırasında dînî konulardaki

tutarsızlığı şüphe uyandırmıştır. Uzun süre şüpheyle yaklaşıldığı için Abdulhamid

tarafından sarayda tutularak kontrol edilmeye çalışılmıştır. Dînî konulardaki bu

tutarsızlık, siyasete yaklaşımından kaynaklanmaktaydı. Afgâni’ye göre, bağımsız

olmak isteyen Müslüman dünyası öncelikle ulusalcılığı yada milliyetçiliği

güçlendirmek zorundaydı.

Politik konuşmalarına ve yazılarına bakıldığında genel olarak bu milliyetçi

vurgunun yapıldığını görebiliriz. Sürekli olarak tekrarladığı ana tema, Avrupa

saldırılarıyla eş zamanlı olarak Müslümanların mobilizasyonunun (özellikle

liderlerinin ve entellektüellerinin) ve zorba kurallara karşı durmanın gerekliliğiydi.14

Afgâni bunu yaparken, halkların milliyetçilik yönündeki uyanık hislerini tahrik

ederek, onları reforma, hatta ısrarla, Avrupa baskısı ve müdahalesine karşı

koyabilmek için ordu ve araç aramaya doğru yönlendirdi. Politik söylevlerinin ilk

11

yıllarında her bir Müslüman ülkeye ayrı olarak eğildi ve bunu yaparken de sadece

İslam’ın şanını vurgulamadı, aynı zamanda ülkelerin Müslüman olmayan

yönetimlerine de saldırdı. Kısa bir zaman sonra sonuca ulaştı ve Avrupa güçlerinin

fiziksel üstünlüğüne sadece ve sadece İslam dünyasının birleşerek karşı

koyabileceğini ileri sürdü. Bu süreç içinde Afgâni, Gibb’in dediği gibi Pan-İslamcı

Milliyetçiliğin15 en etkin temsilcisiydi. Afgâni için milliyetçilik ve Pan-İslamcılık,

özgürlük yönlerinden birbirlerini tamamlayan şeylerdir. Müslüman ülkelerde daha

liberal rejimlere girebilmek için ve Avrupalı müdahalelere karşı koyabilmek için

bütün Müslümanlar birleşerek bir araya gelmeliydi, çünkü yeni Haçlı seferlerine

ancık böyle karşı konulabilirdi.16

Afgâni’nin Şii bir ailede doğup büyümesi, Sünnî İslamî fıkıha göre yasalarını

şekillendiren Osmanlı ve diğer Müslüman ülkeler için eleştiri konusu olmuştur. Fakat

Afgâni bu ayrımın kaldırılması için de çaba göstermiştir. Özellikle de Fransa ve

İngiltere’de yaptığı çalışmalar onun dünyasının entellektüel boyutta zenginleşmesine

katkıda bulunmuştur. Hatta milliyetçi fikirlerini büyük oranda burada oluşturduğunu

biliyoruz. Çağdaşı olan Muhammed Abduh ile birlikte Avrupa gazetelerinde yazdığı

makaleler ilgi çekmiştir. Afgâni İslam ülkelerinin birlikte hareket etme gerekçelerini

şöyle açıklıyordu: “…. İslam Batı’nın en uzak noktasından Çin sınırlarındaki

Tonkin’e, Kuzeydeki Fezzan’dan Sarandib’e, Ekvator’un güneyine kadar yayılmıştır.

Buralara Müslümanlar yerleşmiştir ve yenilmez bir yönetimleri vardı. Bütün dünyayı

yöneten büyük kralları vardı. Doğa da çiçeklerden ağaçlara kadar çok cömertti.

Şehirleri çok kalabalıktı ve mimarlık ve sanatta da diğer şehirlerle beraber rekabet

ederlerdi. Bilim adamlarıyla, edebiyatçılarıyla, filozoflarıyla, fizikçileriyle,

mimarlarıyla ve öğretmenleriyle gurur duyarlardı. Çin ve Avrupa kralları onların

halife ve prensleri yanında titrerlerdi. Son zamanlarına kadar hiçbir deniz kuvveti

onlarla rekabet edememiştir. Müslümanların sayısı 400 milyondan az değildi,

kalpleri sağlamdı ve her an savaşta şehit olmaya hazırdılar. Kur’an onlara ışık

vermişti. Çok anlayışlı bir yönetim bile olsa, Müslüman olmayanlar tarafından

yönetilmek istemiyorlardı. Eğer Müslüman topluluğu yabancı hakimiyetine girerse

içindeki kardeşliklerinin sona ereceğini ve boyun eğmek zorunda kalacaklarını

düşünüyorlardı.

12

Fakat Müslümanlar dünyaya öncülük etmiş olmalarına rağmen, bilgide ve

endüstride geri kaldılar. Toprakları bölündü ve işgal edildi; fakat yine de dînî

emirleri yabancı hakimiyetine boyun eğmeyi yasaklıyordu. Allah’ın onlara

yeryüzünü bağışlama sözü verdiğini hiçbir zaman unutmadılar. Bilimde ve güçte

geri kalmalarında daha da önemlisi, içte meydana gelen ihtilaflar ve bunların neden

olduğu yoksulluk, güçsüzlük ve açgözlülüktü ki bunlardan sonra büyük bir yozlaşma

oldu. Müslümanlar, dinlerinin emrine rağmen yabancı hakimiyetini tercih ettiler ve

yabancı güçlerden kendi din adamları aleyhine yardım istediler. Böylece İspanya

hakimiyetine girdiler. Zevk arayışı endüstrilerini, ticaretlerini ve tarımlarını yerle bir

etti. …”17

Bu makaleden de anlaşılacağı gibi Afgâni, ön-milliyetçilik diyebileceğimiz

makro-ulusalcılıktan, İttihad-ı İslam’a ulaşmayı, İslam’ı Müslüman uluslar için

öncelikli politika olarak sunuyordu. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bizce Afgâni

düşünsel vizyon ortaya koyabilecek derinlikte bir düşünür değildir. Oysa Osmanlı

aydınını oluşturan Genç Osmanlılar Afgâni’ye oranla çok daha donanımlı ve

düşünsel derinliğe sahip kişiler olmaları dolayısıyla Afgâni’nin Osmanlı halifesinden

ve aydınlarından etkilenmiş olma ihtimalinin çok yüksek olduğu sonucuna bizi

götürmektedir.

Pan-İslamist politikanın temeli II. Abdülhamit’e dayandırılsa da bu

düşüncenin çok daha önce kullanıldığını kazandığını söylemiştik. II. Abdülhamit

döneminde ise İttihad-ı İslam, dış politikanın ana unsuru olmuştur. Yani İttihad-ı

İslam bir fikir olarak değil de, dış politikada etkin faktör olarak ortaya konulmuştur.

Afgâni’nin de Osmanlı Sultanı II. Abdülhamit’in sarayında konuk olarak göz altında

tutulurken, bu politikalardan etkilendiğini, ya da Sultanın görüşüne yakın durma

ihtiyacından olsa gerek, Pan-İslamizmin ateşli savunucusu olduğunu söylemek doğru

olur sanırız. Düşüncelerindeki tutarsızlık da bizleri o noktaya götürmektedir.

Bize göre İslamcılık ya da “İttihad-ı İslam” II. Meşrutiyet’ten önce oluşmaya

başlayan bir siyasi yapılanmadır. Fakat yılların getirdiği birikim ve Batıcı rasyonel-

pozitivist hareketlerin etkisiyle II. Meşrutiyet döneminde ideoloji haline gelmiştir.

Türkçülük ve Garpçılık gibi iki önemli ve güçlü fikir akımıyla mücadele etmek

13

zorunda kalan İslamcılar, düşüncelerini deriştirerek entellektüel boyut

kazandırmışlardır. Tabii ki 13 asırlık dinsel kaynaklardan beslenen bu düşüncenin

devrimci niteliği tartışılır. Yani kaynağını dinden alan ve kurtuluş yolu olarak da

tarihi -klasik dönemi- referans alan bir görüş nasıl olur da yeni olurdu. Onun içindir

ki İslamcılık revizyonist bir harekettir. O nedenle İslamcıların yenilik olarak

sundukları Batıdan gelen fikirlerle İslam’ı sentezleme çabasından ibarettir.

2. İttihad-ı İslam’ın Ortaya Çıkışı ve Osmanlı Devletindeki Gelişimi

Pan-İslamizm üzerine yapılan araştırmaların çoğunluğu Batı kaynaklıdır. Bu

kaynakların çoğu, bu kavramın kullanılmaya başlama tarihi olarak 1877-78

Osmanlı-Rus Savaşını verirler. 19. asır sonuyla 20. asır başlarında Pan-İslamizmle

ilgili literatürün bir icmalini yapan Lee, kavramın en erken tarihi kullanımını Franz

Von Werner’in 1876 Haziranından önce yazılmış ve 1877 yılında yayımlanmış olan

Türkische Skizzen (Lerpzig, 1877) isimli kitabında bulur. Yine Lee’ye göre

İngilizce’de ilk kullanım Vambery’in 31 Aralık 1877 yılında Daily Telegraph’da

yayımlanan makalesidir. Modern tarihçiler de aynı tarihlendirmeleri tekrar

ederler18.

Pan-İslamizm kavramı daha ziyade Batılı kaynaklardan dilimize geçmiş olan

bir kavramdır. Osmanlıca karşılığı ise “İttihad-ı İslam”dır ve 1860’lardan itibaren

kullanılmaya başlanmıştır. Fakat İttihad-ı İslam kavramını peygamber dönemine

kadar götürenler vardır: “…İttihad-ı İslam fikri ki en vasi manasıyla bütün müminîn

arasındaki yekvücudu ve tesanûd-i hasi’dir, ta Hz. Muhammed zamanından beri

mevcuddur. Hilâfet bununla beraber bu İstanbul Hilâfları, Mekke’de Bağda’da da

alem-i İslam’a hükm iden selefleri derecesinde hürmet ve tekmire mahzar olmadılar.

Hususuyla Arapların nazarında Osmanlı padişahlarının daima bir Batılan tarihi ve

dînî gibi görülmüş ve bu iş hiçbir zaman rızay-ı tam göstermemişlerdir. Şüphesiz

Sultan Hamid Sani hilafetin şöhret ve nüfuz ve şevket-i kadimesini idda ve ihya içün

hırsiyane teşebbüsatda bulundu. Lakin bu zatın iktibas itdüğü muvafakiyetler, hilafet

ünvanın varisi olduğu tesirden ziyade İttihad-ı İslam, cihet-i camia-i İslamiyet

hissinin hasıl itdiği ceryan-i umumi neticesi idi. İttihad-ı İslam hareketinin hakiki

14

ruesası Abdulhamid’e karşı ya sarf-ı resmi bir ihtiram göstermişler, yahud açıkdan

bir vaziyet hasmane almışlardır. Bu hakikat Abdulhamid’in bir nevi İslamiyet Papası

gibi korkan, Avrupa alemi tarafından anlaşılmamıştır.”19

İslamcılık ya da “İttihad-ı İslam” kavramı, Osmanlı Devletinde Batı

sömürgeciliğine karşı devleti ayakta tutmak için kullanılan bir araç olarak

kullanılmıştır. O nedenle diğer dinsel ve fikirsel yapılardan farklılık bir gelişimi

vardır. Bu anlamda Osmanlı İslamcılığı farklılık arz etmektedir. Özellikle II.

Meşrutiyet döneminde tamamen yerelleşen bu fikir hareketi, halifenin politik ve dînî

gücünden ziyade, toplumun dinsel inançlarını kullanarak ideolojilerini

savunmuşlardı. Bu da bize gösteriyor ki; bi din daima toplumun ve siyasi durumların

gereklerine göre üretilir ve yeniden üretir, ama bu hemen her zaman meşruiyetini

belirli metinden türemiş olmaktan alan bir tema, bir başlangıç milli temeli üzerinde

yapılır.

Geleneksel toplumlarda, aydın sınıfı toplumun önünü açıcı özelliğini yerine

getirmekte her zaman zorlanmıştır. Toplumsal devrimler ancak mevcut sistemi

eleştirmek, hatta değiştirme istekleri ve faaliyetleriyle mümkün olabilir. Batıda

gördüğümüz intelijeansı Doğu toplumlarında görmemiz fazla mümkün

olmamaktadır. Doğu toplumunda aydın sınıfı, marjinal değişimler yerine, mevcut

düzeni “halkçılık” adına savunmayı, hatta yüceltmeyi sürdürmüştür. Osmanlıdan

başlayan bu gelenek, Cumhuriyet döneminde de devam etmiş, geçmiş özlemi ya da

çeviri kültürü orijinal ve devrimci düşünceler geliştirilmesini engellemiştir. Özellikle

de İslamcı aydınlar toplumla değişim arasında sıkışıp kalmışlardır. Hatta modernist

ve yenilikçi olarak nitelendirilen aydınlar bile bu geleneksel ve dînî değerlerden uzak

tezler geliştirmede yetersiz kalmışlardır. Belki de devrimci toplumsal dönüşümlerin

yaşanamamasının en önemli sebebi budur. Örneğin Türk modernleşmesinde bizce

yapı taşlarından birini oluşturan Namık Kemal’i nereye koymamız gerekiyor.

Modernist mi İslamcı mı? O nedenledir ki Türk aydınını belirli düşünsel alanlara

yerleştirmek her zaman kolay olmamaktadır. Bunun da tarihsel gelişmemizde büyük

rolü olmuştur. Çünkü Karpat’ın ifade ettiği gibi, “….17. ve 18. yüzyıllarda Osmanlı

aydınının sistemin üstünlüğüne olan inancı, toplumsal değişmezliğe olan inancı

artırdı. Somut duruma dayanan bu inanç yönetici sınıfın ideolojisi haline geldi.

15

Osmanlı toplumsal sistemi olgunlaştıkça, refahın ve istikrarın ortaya çıkışına dair

objektif bilinç, düzenin ilahi iradeden kaynaklandığı ve bu sebepten sonsuza kadar

süreceği inancıyla yer değiştirdi. Sistemin ideolojisi gerçeğin önüne geçti. Düzende

değişiklik yapmak yerine, onu korumaya yönelik tedbirler içten gelen değişim

ihtiyacına anında verilen tepkiydi.

Bu süreçte İslam’ın üstlendiği rol marjinaldir. Din, dıştan çok dinin gördüğü

zamanlarda bile İslam’ın özünden sapan siyasal sisteme İslamî bir tasarımın ürünü

olmaktan çok, sisteme dahil çok sayıdaki toplumsal gücün bir sentezidir.”20 17.

yüzyıl devlet düzeni, 19. yüzyıl İslamcı aydını için referans olmuştur. Yani mevcut

düzeni korumak, hatta geçmişi canlandırmak tek kurtuluş yönüdür. Çünkü değişmek

Batılılaşmaktır ki, bu da kültürünü almak, toplumsal yozlaşmaya yol açmak

demektir. Ayrıca yüzyıllarca dünyasından üstün olduğunu iddia eden Müslüman

aydını için bu kolay kabul edilebilecek bir durum değildir. O nedenledir ki

“devşirme” yenileşme sürecine karşı olduğunu sürekli ifade etmiştir.

3. Batılılaşma ile Birlikte Gelişen İslamcılık

Tanzimat Fermanı (1839-1856) Osmanlı Devletinde bir kırılma döneminin

başlangıcı olmuştur. Günümüzde bir çok tarihçi Türk Batılılaşma tarihini

Tanzimat’la başlatırlar. Tanzimat, Osmanlı Devletinde yenileşme ve değişme

döneminin başlangıcını teşkil eder. Osmanlı Devleti bu yüzyılın başında çok önemli

gelişmeler yaşamıştır. III. Selim (1789-1807) ile başlayan değişim ve yenileşme

çabaları II. Mahmut (1808-1839) döneminde de devam etmesine rağmen beklenen

sonucu vermemiştir. Devlet içerde ve dışarıda istediği başarıyı elde edememiş, hatta

artık Osmanlı Devletinin son bulacağı tartışmaları başlamıştır. Tanzimat işte bu

noktada, devlete içerde ve dışarıda kaybettiği gücü ve güveni vermek amacıyla,

Batılı devletlere imparatorluğun hâlâ kurtarılabileceği hatta eski gücüne

kavuşturulabileceğine inandırmak için Tanzimat’ı ilan edilmiştir. Tanzimat’la

birlikte iki noktaya ulaşılmaya çalışılıyordu. Her şeyden önce devleti içerde

güçlendirmek için askeri, idari, siyasi, hukuki, mali, iktisadi ve eğitimli ilgili

alanlarda yenileşme çalışmaları yapmak ve Avrupa karşısında sürekli güç kaybeden

imparatorluğu bir şekilde o dünyanın bir parçası haline getirmek. Yaşananlar aslında

16

bugünkü Avrupa Birliği tartışmalarına birebir denk gelen bir durumdur. Kültürel ve

ekonomik emperyalizm karşısında yetkililerin çaresiz kalmaları, bunun yanı sıra

devlet içindeki azınlıkların sürekli bağımsızlık istekleriyle ortaya çıkmaları, dönemin

aydınlarını yeni arayışlara itmiş ve sonunda yurt dışından yeni dönen Mustafa Reşit

Paşa’nın çalışmaları neticesinde 1839 tarihinde Tanzimat Fermanı ilan edilmiştir.

Tanzimat Fermanı batı kaynaklı bir çok kavramın da devlet geleneğine ve

kültürümüze yerleşmesine vesile olmuştur. Burada temel amaç, tüm Osmanlı

vatandaşlarının kanunlar yoluyla eşit haklara kavuşmalarını sağlamaktır. Bunu da

“Osmanlıcılık” ya da “Pan-Ottomanizm” ideolojisiyle başarmaya çalışmışlardır.

Müslüman bir devlet Osmanlı İmparatorluğunda Müslüman ve gayrimüslimlerin aynı

kanuni haklara sahip olmaları yoluyla, devlet ayrılıkçı hareketlerden kurtarmak

istenmiştir. Fakat bunları yapmaya çalışırken kendi içerisinde paradoksal bir

diyalektik yaşanmasını da engelleyememişlerdir. Çünkü” Tanzimatçılar Batılı

kurumları Osmanlı toplumuna yerleştirmeye çalışırken, bu kurumlarının temelini

oluşturan Batı düşüncesi ve geleneklerine yabancı idiler.21 Doğal olarak Doğu

aydınlanma geleneğinde yaşanan ikilem burada da kendini göstermeye başlamıştır.

Yani teknolojik ve bilimsel gelişmelerin aynı zamanda kültürel gelişmelere paralel

olması gerekliliği gerçeği ortaya çıkmıştır. Çünkü başlangıçta her bilimi besleyen

kültürel gelişmeler olmuştur. İslamcıların sık sık söylemlerinde yer alan ve daha

sonra da Cumhuriyet aydını tarafından da şiar edinilen “Batının teknolojisini alalım,

kültürünü almayalım” felsefesi Tanzimatçı geleneğidir ve başarı şansı olmayan bir

düşüncedir. Çünkü gerçekliği ve geçerliliği olmayan bir fikir yapısıdır. O nedenledir

ki, Tanzimat modern kurum ve araçlara bazı geleneksel yapıların yeniden

üretilmesinden ibaret kalan bir yenileşme hareketi olmuştur.

Tanzimat’ın Batılılaşma tarihimizde kırılma noktası olduğunu söylemiştir.

Barkan ise bu konuya şöyle açıklık getirmektedir: “……Tanzimat namıyla anılan bu

devir, o zamana kadar kendi kendisine yetmek iddiasında bulunan ve dînî kaidelerin

cemiyet hayatını sıkmak ve yeniliklere engel olmak istidadında olan dogmatizme

karşı kendi muhitinin örf ve adetlerini kullanan bir cemiyet ve devlet nizamını, bu

defa kendisine yabancı bir kültür ve medeniyetin müesseselerini ve nizamını

kabullenme (Garplılaşma) yolunda ileri attığı bir adımı tescil etmekte idi. O zamana

17

kadar Garptan yalnızca acil bir ihtiyaç halinde kendisini bilhassa hissettiren askeri

teçhizat ve teknik alınmış, fakat hukuk anlayışında, devlet nizam ve teşkilatında,

Garp görüşünü benimseme ihtiyacı bu fermanda olduğu kadar açık ve kararlı bir

şekilde kabul ve ilan edilmemiştir.22 Osmanlı Devleti Tanzimat ile birlikte modern

hukukla tanışmaya başlamıştır. Dinsel cemaatlere dayanan devlet geleneğinde,

kanunlar önünde her zaman geçerli olan Müslüman olma yeterliliği ve üstünlüğü

koşulu Tanzimat’la sona ermiş gibi gözükmektedir. Bu yapılanma Tanzimat’a

yönlendirilecek eleştirilerin de başını çekmiştir.

Her yeni gelişme beraberinde muhalif hareketini de doğurur. Tanzimat’la

başlayan modernleşme çabaları, İslamcı muhaliflerin oluşmasına ve etkinlik

kazanmasına neden olmuştur. Çünkü “Batılı fikirler yeni ve cılızdır”. Osmanlı

toplumunun yabancısıdır; buna karşılık kitleleşen İslamî düşünce yeni bir hamle

gücüne kavuşmuştur ve hemen karşılık bulmaktaydı. Batılı fikirlerin Osmanlı

toplumuna girmeye başladığı 1860 yılına kadar, Tanzimat’ın canlandırdığı kültür

hayatında İslamî geleneğin ve düşüncenin ön plana geçmesi, İslamcılığın

billurlaştığı yılların da bir ön hazırlığı niteliğindedir.23 Dolayısıyla Tanzimat’la

başlayan Batılılaşma hareketlerine karşı İslamcılık gelişmeye başlamıştır.

Klasik Osmanlı geleneğindeki devlet yönetiminde din her zaman dengeleyici

bir unsur olmuştur. Batı toplumlarındaki gelişim ve değişimin aksine, Osmanlıdaki

devleti ve ümmeti bir arada tutan güç çoğu zaman ataerkilik gelenek ve din olmuştur.

Tüm düzen bu zihniyetin temel taşıyıcısı olarak işlevselleşen İslamiyet sayesinde

meşruiyet kazanmaktaydı. Öte yandan devletin otoriter zihniyeti İslamiyeti bir

dengeleyici unsur olarak kullanmakta sınırlı tutuyor ve kendisine önemli bir özerklik

alanı sağlıyordu. Yani devlet bekasını sağlamak amacıyla, vatandaşlarına dînî

yaptırımlar getirirken, çoğu zaman kendisi buna uymamakta sakınca görmüyordu.

Ayrıca “devlet uleması” gibi çalışan bir aydın gurubunun olması, devlete yetki ve

sınırlarında oldukça güç kazandırıyordu. Bu Osmanlı devlet geleneğinde “Örfî alan”

olarak isimlendirilmiştir. İşte devlet ve millet arasındaki bu geleneksel yapı,

Tanzimat’ın kabullenilmesini ve uygulanmasını zorlaştırıyordu ki, bizce yenileşme

hareketlerindeki başarısızlığın nedenlerinden biri de budur.

18

Batıda dinin geriletilmesi modernleşme olarak algılanırken, Doğuda özellikle

de Osmanlı toplumunda bunu yapmak mümkün olamıyordu. Cemaatlere ve ümmet

esasına dayanan toplumlarda bunu başarmak hiç de kolay değildir. Bunun sonucu

olarak imparatorlukta da Tanzimatçılarla İslamcıları kucaklaştırmak mümkün

olmamıştır.

Malesherbs 1775’de Fransız Akademisi’ne kabul söyleşisinde şöyle demiştir:

“Romalı ve Atinalı hatipler nasıl toplanan halk arasına girmişlerse, her vatandaşın

kitabın ve gazetenin sesi ile bütün bir milletle konuşabildiği bir yüzyılda, insanlara

bir şey öğretmez ya da insanları heyecanlandırmak kabiliyetinde olan kimseler, bir

kelime ile edebiyat adamları da dağınık olan halkın içine girmişlerdir.24 Fransız

toplumu için söylenen bu söz, bir yüzyıl sonra Osmanlı toplumunu ifade eder bir hale

gelecektir. Osmanlı aydınlama çağının en önemli aracı gazetelerdir denildiğinde

fazla abartılmamış olur. Devlete ve topluma dair geliştirilen, neredeyse tüm tezler

gazetelerde oluşturulmuş ve tartışılmıştır. O nedenledir ki, Türk modernleşme

tarihini inceleyen bir araştırmacı için en vazgeçilmez temel kaynaklardan biri de, o

dönemi kaynakları olan gazetelerdir. Tanzimat’la birlikte Osmanlı süreli yayın

hayatında devrim gerçekleştiğini söylemek abartı olmayacaktır. Özellikle iletişim

dilinde yaşanan sadeleşme, dilde demokratikleşmeyi sağlarken, gazetelerin daha çok

kişi tarafından okunması da sağlanmış, böylece yeni bir kitle iletişim üslubu da

oluşmaya başlamıştır. Hürriyet, Vatan, Millet, Meşrutiyet, hakimiyet-i millet, halk,

vs. gibi yeni kavramlar kullanılmaya başlamıştır ki, bizce bu, zihniyet devrimidir.

Ayrıca gazeteler, ideolojik ayrışmaların ve tartışmaların yaşandığı yerler olacaktır.

Batıcıların yanında İslamcılar da en önemli aracı gazetelerdir. Tanzimat’tan sonra

kurulan çok sayıdaki İslamcı gazete hem görüşlerini yayıyor, hem de daha sonra

büyük gelişmeler gösterecek olan -özellikle II. Meşrutiyetten sonra- İslamcı basının

da temelini oluşturuyorlardı.

Batılılaşma sürecine önemli bir katkı da, Batıya eğitilmek üzere gönderilen

yurda geri döndükten sonra daha liberal görüşleri savunan insanlar tarafından

yapılmıştır. Bu liberal laik düşünürlere karşı, anti-laik düşünürler de fikirlerini

gazeteler yoluyla halkla paylaşmaya başlamıştır. Böylece ideolojik

kurumsallaşmaların da temeli atılmıştır. Geleneksel devlet ve toplum yapısından çok

19

kopuk olmayan Türk aydını, çağının her döneminde açık bir İslamî muhalefet

yapmamıştır. İster Türkçü, ister Garpçı, isterse Osmanlıcı olsun hepsi de biraz

İslamcıdır ama hiçbir zaman İslam muhalifi olmamışlardır. Devletin koruması ve

güvencesi altında olan aydından başka türlü davranmasını beklemek de mümkün

değildir. Belki de Cumhuriyete kadar ülkemizin büyük devrimler yaşayamamasının

temel nedeni budur. Tanzimat aydını da bu kalıbın dışında değildir. Bize göre Türk

düşünce tarihi için mihenk taşlarından biri olan Namık Kemal yenilikçi, fakat aynı

zamanda gelenekçi düşünce yapısıyla bu konuya iyi bir örnek teşkil etmektedir. 1876

Meşrutiyet hareketinde ve Kanun-u Esasî’de büyük emeği bulunan Namık Kemal,

Tanzimatçı aydını ve dönemi Batı taklitçiliğiyle, dinsel değerlerden uzaklaşmakla

suçlamıştır. Osmanlı Batıcı aydının en temel özelliği, hiçbir zaman geleneğe karşı

olmamasıdır. Dolayısıyla büyük çoğunluğu İslam ve İslamcılıkla diyalog içerisinde

düşüncelerini savunurken, aydının devrimci kimliğine sahip olamamışlardır.

İslamcılık aslında bu aydınlar sayesinde de güç kazanıp etkinliğini sürdürürken,

Batılılaşma hareketleri hiç bir zaman istenen başarıyı gösterememiştir.

Bu iç dinamikler yanında, diğer taraftan Osmanlı Devleti birinci olarak,

ayrılıkçı eğilimleri frenlemek ve Osmanlı milletler mozaiğini bir arada tutabilmek

için eşitlikçi politikalar uygulamak zorundaydı. İkinci olarak, Osmanlı Devleti Rus

tehlikesine karşı güvenliğini Avrupa dengeleri içinde aramaya ve bulmaya

mecburdu. Ancak Avrupa dengesi içinde yer almanın, Avrupa devleti olmanın bir

bedeli vardı: içişlerine müdahale.25 Avrupa devletleri Hıristiyan çoğunluğu teşkil

etmekteydiler. Tanzimatçıların azınlıklara yeni haklar vermeleri, kamuoyunda

Müslüman-Hıristiyan ayrışmasına neden oluyordu. Bir yanda sıkışmış ve

Avrupa’dan gelecek maddi yardıma muhtaç olan Osmanlı Devleti, diğer yanda bu

durumu ekonomik ranta çevirme peşinde olan sömürgeci Batılı devletler. Bunun

neticesinde Osmanlı Devleti Avrupa’nın içişlerine karışmasını engellemek için

gayrimüslim vatandaşlarına, Müslümanların sahip olduğu siyasi ve hukuki hakları

vermeye başladı. Bu uygulamalar şeriatın özüne aykırı olduğu için, “müsavat”

geleneğiyle bu boşluğu doldurmaya çalışmıştır. Tanzimatçıların bu eşitlikçi tavrı

İslamcıların eleştiri noktası olmuştur. Çünkü İslamiyet’e göre hiçbir zaman bir

Müslüman ile gayrimüslim eşit olamayacağı gibi, bu Hıristiyan dünyasının da

başarısı olacaktı. İşte bu düşünce muhalif İslamcıları rahatsız ettiği gibi, daha sonra

20

ideolojik bir kimlik kazanacak olan İslamcılığın da temellerinin güçlenmesine etken

teşkil ediyordu.

İslam hukukunun ihtilafsız kısımlarından birini, gayrimüslimlerin statüleri

teşkil eder. Sadece İslam topraklarında yaşayan gayrimüslimlere değil, Müslüman

olmayan devletlere de aynı hukuk çerçevesinde bakılır. Bu hukuk sahası “Savaş

Hukuku”dur. İslamiyet’in uluslar arası ilişkiler hukuku, savaş hukukunun bir

parçasıdır.26 Geleneksel Osmanlı devlet anlayışındaki bu yaklaşım Tanzimat ile son

buluyor ve modern anlamda devlet-birey ilişkilerini düzenleyen şer’i kurallar yerine

çağdaş hukuk kuralları belirleniyordu. Bu ideolojik anlamda İslam kristalleşmesinin

de başlangıcını oluşturuyordu. Çünkü bu değişimler birlikte Tanzimat muhaliflerine

güç kazandırırken, hakimiyetin kaynağı olan Şeriat’a yeni bir anlam yüklemeye

başlıyorlardı. Gelenekçiler bu yenilikleri Şeriat’ın çiğnenmesi olarak görüyor ve

devletin güçlenmesini, eski düzene dönüşe ve Şeriat kurallarını uygulamaya

bağlıyorlardı. Tüm zorluklar Şeriat kuralları eksiksiz uygulanarak aşılacaktır tezini

savunuyorlardı. Dolayısıyla “İslam, geniş kitleler için ferdi bir din olmaktan, sosyal-

siyasal alana taşırılmaktaydı. Din, sosyal tatminsizliklerin bir ifadesi, değişmeye

karşı direnmenin en güçlü silahı, eskiye dönüşün vasıtası”27 olarak görülüyor ve

muhalif hareketler hızlanıyordu.

Tanzimat Fermanı ile Padişah halkına; “…. ehl-i İslam ve millet-i saireye…

bilâ istisna ve hükm-i şer’i iktizasına…emniyet-i kamile” verdiğini söylüyordu. Bu,

Müslümanlar ile gayrimüslimlerin eşit statüye getirildiği eleştirilerine neden

oluyordu. Osmanlı Sultanı her zaman Şeriat-ı ahkâmın koruyucusu olduğunu

belirttiği halde, Müslümanlar yıllarca birlikte yaşadıkları gayrimüslimlerin şimdi

kendileri ile aynı haklara sahip olmalarını kabullenmekte zorlanıyorlardı.

Tanzimat toplumsal anlamda Osmanlı Devletinde bir çok reformistin

gelişmesine ön ayak olmasına rağmen, Avrupalı devletleri memnun edecek

yeterlilikte gözükmemiştir. Avrupalıların bunun dışında, gayrimüslimlerin

Müslümanlara mahkemelerde şahitlik yapmamaları, sadece gayrimüslim azınlıktan

alınan Cizye ve Haraç vergileri, Hıristiyanların kendi kimlikleriyle devlet görevlerine

kabulleri, dinsel ibadet hürriyeti, eğitimde Müslüman-Hıristiyan ikilemine son

21

verilmesi gibi talepleri bulunmaktaydı. Tüm bu isteklerini ise 1856 Kırım

Savaşı’ndan sonra toplanan Paris Antlaşması neticesinde ilan edilen Islahat Fermanı

(1856-1876) ile kazanmışlardı.

Tanzimat aydınını Batılı aydından ayıran en önemli özelliği, ümmet aydını

olmasıdır. Batıdaki aydınlanma çağının yaşanması ve üretim araçlarının farklılaşması

ve üretimden doğan artı değerin paylaşımındaki farklılaşmalar sosyal dengesizliklere

yol açarken, çağdaş anlamda sınıfların oluşumuna da neden oluyordu. Batılı aydın bu

sınıfsal pragmatiğinden doğup gelişmiştir. Sınıfsal yapıya dayanmayan Osmanlı

aydını ümmetine rağmen fikir geliştirme gücünden yoksun kalmıştır. Böylece dînî ve

etnik yapılara dayanan toplumsal tezler gelişmeye başlamıştır. Yeni Osmanlılar da bu

düşünsel yapılanmanın bir sonucu olarak doğmuştur. Pan-Osmanlıcı olan bu aydın

gurubu aynı zamanda modern İslamcıdır. Bu nedenledir ki Tanzimat’ın bu müsavat

(eşitlik) yapısına en keskin eleştiriler onlardan gelmiştir. Namık Kemal Islahat

Fermanı ile sağlanan gayrimüslimlerin askerlik durumlarıyla ilgili şunları

söylüyordu: “….Biz ki Müslümanlarız. Vatanımıza hem canımızla hem paramızla

hizmet ederiz. Sair vatandaşlarımız ki edyan-ı saire eshabıdır, bu hususta yalnız para

sarf ederler. Acaba biz onlara köşe sarraflığı divan-ı kudretten tevcih olmuş bir

hizmet midir?”28 Yıllarca devletin asli unsuru olan Müslümanlar Tanzimat’la birlikte

kısmen de olsa bu ayrıcalıklardan vazgeçiyorlardı.

Tanzimat’ın en önemli hatasının Şeriat dışı kanunlar hazırlamak olduğunu

söyleyen aydınlar, oysa tüm sorunların tekrar Şeriat kurallarına dönmek sonucunda

çözülebileceğini belirtiyorlardı. Tanzimat devlet adamının kimliksel sorunsalını

çözümleyen İslamcı-Osmanlıcılar toplumsal yozlaşmadan söz ederler. Osmanlı

hükümetinin Şeriatı terk ederek Batı kanunlarını taklit etmesini eleştiren ve Şeriatı

savunan Suavi, fıkıh ilminin zamanımız içinde kâfi geleceğini iddia eder. “Sair

devletlerin kanunlarıyla fıkıh kaideleri karşılaştırılınca kavaid-i zaruriyenin tebeddül

etmeyeceği görülür”29 der.

Tanzimat’ı en acımasız şekilde eleştiren Namık Kemal olmuştur. N. Kemal

Şeriatı uygulayarak, Avrupalılardan daha iyi kanunlar yapılabileceği görüşündedir.

Kemal, “Fukahayanın tayin ettiği Edebü'e Küdi’nin, Avrupa’nın usülü hukukundan

22

hem daha cemiyetli hem daha külfetsiz olduğunu söyler. Teorilerini şöyle sürdürür:

“…Hakikat biz düstura bedel bir kanunu şer’i yapmak talebindeyiz. Çünkü düstur,

sarf ve nahivden başka bir şey okumayan bazı ricalin, ya Fransızca’dan tercüme

ettirerek veya karihadan ilave ederek tertip ettiği, birçoğu zalimane bir takım

müteferrik bentlerden ibarettir. Şeriat ise usulü âyâz ve hadiste mevcut olan hukuk-ı

tabiyeden bil istinbat iki yüz milyon nüfuslu bir millette bin iki yüz elli seneden beri

zühur eden kaffe-i ulemanın yalnız taharri-i hakikat ve arzı marifet değil, ecr-i ahiret

için ikdamat-ı fevkâlâde sarf ederek tevsi ve terfi ettikleri bir derya-ı marifettir. ”30

Yeni Osmanlılar çağdaş hukukun içine şer’i kuralları yerleştirmeyi amaç

edinmişlerdi.

Tüm yapılan yeniliklere rağmen, mevcut durumda iyileşme sağlanamamıştır.

Bu da muhaliflerin daha çok güçlenmesini sağlamıştı. İşte Yeni Osmanlıların bazıları

muhalefet aracı olarak İslam’ı tercih etmişlerdi. Yani her şey bizde mevcut, yeter ki

kullanmasını bilelim. Bunun ne kadar doğru olduğunu tarih acı bir şekilde de olsa

gösterecektir.

II. Abdulhamid baskısından kaçan jön-Türklere Avrupa’da maddi ve manevi

destek veren Mustafa Fazıl Paşa ise, kanunların Şeriata dayanması halinde Osmanlı

Devletinin yok olacağını, bu nedenle padişahın yalnızca Müslümanların değil,

gayrimüslim vatandaşların da yöneticisi olduğunu ifade etmektedir. Sultan

Abdulaziz’e yazdığı mektupda; “….milletlerin hukukunu tahdid u tayin eden din ü

mezhep değildir ve din hukuyık-ı ezeliye makamında durup kalmazsa yani umur-ı

dünyeviye daha müdahale ederse cümleyi itilaf eder ve kendisi de telef olur…”31

demektedir. M. Fazıl Paşa’nın hürriyetçilere özellikle parasal yardımda bulunduğunu

biliyoruz. Gazeteler yoluyla düşüncelerini açıklayan Yeni Osmanlıların ise, İslam

konusunda Paşa ile bazen çelişkiye düşmüşlerdir. Hatta bu gurubun Bâb-ı Âliye karşı

en büyük muhalefet silahı geleneksel değerler olmuştur. Yeni Osmanlıların İslamî

savunuları, daha çok gayrimüslimlere Müslümanlarla aynı hukuki haklara sahip

olmalarını söylemekle birlikte, İslama ve onun geleneğine samimi bağlılıkları

sorgulanamayacak kadar gerçektir.

23

Yeni Osmanlılar devletin kötü durumu karşısında kıvranırken, İslamiyeti

pekiştirici eklektik unsur kabul ediyorlardı. Yani Müslüman ve gayrimüslim

vatandaşları bir arada tutabilme, aynı ülkede yaşama isteğini oluşturabilme. Bunu

yaparken, sömürgeci devletlerin üstünlük iddialarına karşın, İslamî kaynaklardan

örnekler vererek Osmanlı Devletinin meşruiyet kaynaklarını ortaya koymaya

çalışıyorlardı. Buna göre İslamiyet, Batıda demokrasi ve insan hakları adına alınan

tüm yeniliklere sahiptir. Önemli olan onu uygulayabilmek veya yorumlayabilmektir.

Özellikle de “Meşveret ve Biât” Cumhuriyet ve demokrasinin iki İslamî kaynağı

olarak gösteriliyordu. Yani Meşveretle parlamenter yönetim sağlanırken,

demokrasinin kaynağını oluşturan halk iradesi ise Biât ile zaten İslamiyette

mevcuttur deniliyordu.

“Meşveret” açık biçimde şeriatın emridir. Suavi yazılarında yeri geldikçe

bunu vurgular: “ Muhatarat-ı Vakıanın refci cehaletle olmaz, adaletle olur. İşte

halkın istediği de adalettir. Adalet müsavattır. Müsavatsız adalet yoktur. Bu kaide-i

külliyedir. Adaletin icrası ise tarz-ı idaremizin değişmesiyle olur. Usul-i meşveretin

vazıyla olur. Meşrutiyet-i İdarenin ilanıyla olur. Meşrutiyet-i İdare, şu başı açık

istiklallere bir had' vâz etmek demektir. Böyle keyfî idare olmaz. Böyle devlet

yürümez. Bizler Müslümanız, İslamiyet’in hürriyet ve adalet üzere müesses olduğunu

biliriz. İstediğimiz usulü meşveret ve Meşrutiyet, kitab ve sünnet ve icma-i ümmet ile

sabit.”32

Namık Kemal meşvereti açıklarken daha ziyade İslamiyet’in ilk dönemlerini

referans gösterir: “….. istediğimiz meclis-i şûrây-ı ümmet bir nevi' bid’at imiş.

Madem ki şer’an usul-i meşveret mukarrerdır. Esas mevcud olduktan sonra kıraatta

olan teferruatı icma-i ümmet tayin eder. İcma-i ümmetle yapılan şeyler bid’at değil,

usul-i dinden olur…”33 der. Yani İslamda zaten Meşrutiyet vardır, önemli olan onu

kullanmak. Nitekim N. Kemal Meclis-i Mebûsân’ın açılış çalışmalarını ve Kanun-u

Esasî’nin hazırlanması aşamasındaki çabalarını büyük ölçüde “meşveret”

kaynağından örneklerle besler. Yani, Yeni Osmanlılar içerisinde yer alan Ali Suavi,

Namık Kemal gibi düşünürler, fikirlerini büyük oranda İslamî geleneğe bağlayıp,

şer’i kanunları savunmuşlardır.

24

4. İslamiyetten Pan-İslamizme II. Abdulhamid Dönemi (1876-1909)

Sultan Abdulhamid, siyasi, ekonomik ve askeri problemlere karşı koymak

için, Anadolu’nun dışındaki Müslümanlardan faydalanarak, onların da yardımını

sağlamak isteyecektir. Bunu yaparken de Hilafet merkezi İstanbul’dan çok uzak olan

Müslümanları, tarikat şeyhleri veya özel temsilciler vasıtasıyla “Halife” sıfatı

etrafında toplamaya çalışmıştır ki, onun bu siyasi-dînî faaliyetlerine kısaca “Pan-

İslamizm” diyoruz.34

Osmanlıcılık ile İslam arasındaki bağlantı önemlidir. Türk Sultanı olarak ilk

halife unvanını alan Yavuz Sultan Selim’in Önasya’yı fetihten sonra, kendini Mekke

ve Medine’nin koruyucusu olarak sunabildi ve buna dayanarak bütün

Müslümanların imamı olmayı talep edebildi. Sultan Selim’in oğlu Kanuni bu

gelişmeyi doruğuna çıkarmıştır.35 Ulema ve Vakanüvislerin de yardımıyla Osmanlı

Sultanının tüm Müslümanların lideri olduğu düşüncesi yerleştirilmeye çalışılsa da

meşruiyetini şeriattan alan Osmanlı Sultanları böylece İslam adına evrensel güç

kazanmış oluyorlardı. Bu gücü en etkin kullanan, hiç şüphesiz ki dedeleri değil

Sultan Abdulhamid olmuştur.

1876 yılında ilan edilen Kanun-u Esasî ile yürütmede İslamî esaslara geniş

yer verilmiştir. Bu dönemle birlikte Osmanlı Devleti İslamı resmi din olarak kabul

etmiştir (11. madde). Yine bu dönemde, okullara din dersleri konulmuştur.

Hükümdara “ahkam-ı şer’iye”yi yürütme görevi verilmiştir (7. madde). Şeyhülİslam

devlet örgütü içerisine alınmıştır (27. madde). Adli yasama kurumlarının yanında

şer’i mahkeme de yer almıştır (87. madde). Ayan Meclisi’ne İslamî ilkelere aykırı

yasaların red olacağı maddesi konulmuştur (64. madde). Ayrıca padişah İslam’ın

korucuyusu kılınmıştır (4. madde). Tüm bu gelişmeler Yeni Osmanlılar’ın

hazırlanmasında yer aldığı Kanun-u Esasî’de bulunmasının bir sonucudur. Yani

Batılılaşma çabalarına rağmen geleneksel İslamî değerlerden kopulamamıştır.

19. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti büyük bir kaos içerisindeydi. Hem

dışarıdaki siyasal ve ekonomik gelişmemelere ayak uyduramamak, hem de bunun

25

yarattığı içerdeki huzursuzluklar devleti yeni arayışlara itiyordu. Bu arayışların

sadece Osmanlı Devletinde olduğunu söylemek yanıltıcı olur. Siyasi mağlubiyetlerin

ve boyun eğmelerin ortaya çıkardığı huzursuzluk, Müslümanları kendi öz miraslarını

yapıcı olarak düşünmede özümseyici-yaratıcı modern düşüncenin fikir alanındaki

meydan okumalarına müdahalede ve Hıristiyanlığın doğrudan doğruya bu mirasa

yönelik hücumlarına cevap vermede psikolojik bakımdan daha güçlü bir duruma

soktu.36 Yani bütün İslam dünyası aynı kaygıları yaşamaya başladılar. Fakat devrinin

en büyük ve güçlü bağımsız devleti olan Osmanlı hükümeti yeni arayışlar içerisinde,

ciddi bir devlet ve bürokrat geleneği olan İslamiyeti yeniden kurtuluş yolu olarak

görmeye başladı. Özellikle de II. Abdulhamid dönemi, dış politika alanında

etkinliğini kurumsallaştırarak yaygınlaştırdı. Temel düşünce şuydu: İslam, kendi

kendini yeniden kurma imkan ve kabiliyetini kazanmak d