Olivera Milosavljević

Jugoslavija kao zabluda

... nasilje je babica stvaranja nacionalnih država, i to, uglavnom, nasilje u ratu. Svaki nacionalizam počinje skupljanjem bajki ili epskih pesama, i to je, dakle, elitni nacionalizam. Svojim studentima pričam anegdotu s početka prošlog veka iz Praga. U Gradskoj kafani, okupili su se ljudi i sede, kao mi ovde, za stolom. Onda je neko ušao i upitao šta bi se dogodilo ako im se na glave sruši plafon kafane. Odgovor je glasio da bi to bio kraj češkog nacionalnog pokreta.

M. Ekmečić, Književne novine, 1. 12. 1988.

16. IX 1985. u Ljubljani, u restoranu “Mrak” došlo je do susreta redakcije slove-načke “Nove revije” i trojice predstavnika beogradske opozicije.

D. Ćosić, Srpsko pitanje – demokratsko pitanje, mart 1992.

Jugoslavija je 1918. nastala s uverenjem njenih osnivača da ona trajno rešava srpsko, hr-vatsko i slovenačko nacionalno pitanje. Sedamdeset godina kasnije razbijena je trajno, s obrazloženjem da se jedino bez nje ova pitanja mogu rešavati.

Jugoslavija se u vizijama njenih stvaralaca pojavljivala i kao nužnost (okupljanje malih slovenskih naroda i osporavanje pretenzija susednih), i kao interes (proširenje teritorije i uti-caja), i kao emotivan zahtev (bliskost južnoslovenskih naroda i upućenost jednih na druge). Elite koje su je razbile sedamdeset godina kasnije sve ove zahteve proglasile su zabludama njenih “neosvešćenih” naroda.

Trenutak kada razgovor o alternativama Jugoslaviji postaje legitiman, odnosno opšte u-svojen i dominantan obrazac političkog delovanja, i kada se definišu nacionalni programi zasnovani na jedinstvenim interesima etnosa bez obzira na republičke granice u kojima živi i na interese ostalih u zajednici, nastupa diskontinuitet sa odbranom Jugoslavije. Otuda se može zaključiti da su se činioci neposrednog dejstva razbijanja jugoslovenske države poja-vili onda kada su definisani nacionalni programi intelektualnih elita prihvaćeni i sprovođeni od političkih elita, a podržavani od homogenizovanih masa, višestrano osporili zajedničku državu. Spoljni faktori (raspad komunizma i SSSR-a) samo su olakšali ove procese jer su podržavali privid njihove demokratičnosti, dok je aktivnost Evropske zajednice i SAD oko priznavanja pojedinih republika posledica već gotovih unutrašnjih procesa destrukcije, a ne uzrok razbijanja države. Uostalom, zar nije jedan od tvoraca ideje zauzimanja srpskih međa u Bosni i Hercegovini, akademik Ekmečić, u nekim drugačijim vremenima tačno zapisao: “Godine 1914. potvrđen je fenomen koji se inače vidi u jugoslovenskoj istoriji: politika deo-be u interesne sfere ima realnog smisla i efekta jedino onda kad dobije podršku sa jugoslo-venskog područja i od jugoslovenskih nacionalnih političara. Granice među interesnim sfe-rama velikih sila ne određuju velike sile same, nego zavađeni južnoslovenski nacionalizmi” (M. Ekmečić, 1990: 442).

Ideološke presude Jugoslaviji

Jugoslavija se 1992. formalno raspala u uslovima opšteg rata. To je ujedno bio kraj jed-nog procesa čije se idejne osnove mogu naći u svim periodima njene egzistencije, ali čije ubrzanje započinje sredinom 80-ih kada, u odsustvu “autoritativnog arbitra”, zahtev za alter-nativama postojećoj državi postaje legitiman i kada se obznanjuju nacionalni programi koji će se u neprekinutom sledu samo dograđivati i paralelnom političkom akcijom sprovoditi.

U analizi zahteva koji su postavljani do otpočinjanja ratnih sukoba potrebno je identifi-kovati razlike u onima koji su imali eksplicitnu formu i onima koji su postavljani implicite. Eksplicitne suprotstavljene zahteve (“jedinstvena Jugoslavija” – “konfederativna Jugoslavi-ja”) ni u jednom trenutku nisu pratile adekvatne političke aktivnosti, što osporava njihovu ubedljivost. Nasuprot tome, suprotstavljeni implicitni zahtevi (“svi Srbi u jednoj državi” – “samostalna Slovenija” – “samostalna Hrvatska”) najneposrednije su sprovođeni političkom aktivnošću i u neprekinutom sledu doveli su do raspada države. Zato možemo sa sigurnošću tvrditi da su implicitni zahtevi bili oni stvarni, a eksplicitni korišćeni isključivo za okuplja-nje javnog mnjenja, sticanje legitimnosti, privid demokratičnosti i opravdavanje sprovođe-nih procesa.

Većina autora u Jugoslaviji koji se danas osvrću na raspad države i njegove uzroke sta-vlja akcenat na sam čin separacije Slovenije i Hrvatske (Makedonija se uglavnom zabora-vlja jer se ne uklapa u teze o “separatističkim” nacijama1 kao rezultat procesa dugog traja-nja). Pri tom se uglavnom zanemaruju, a često i potpuno previđaju stvarni neposredni uzroci – zbivanja u Jugoslaviji 1986-1990, koja su najneposrednije odredila sudbinu zajedničke dr-žave.

Analizom hronološkog sleda iznošenih ideja, definisanih u formi zahteva i političke ak-tivnosti koja ih je realizovala, dolazi se do nekoliko nezaobilaznih okosnica ovog procesa. To su: (1) objavljivanje Memoranduma SANU-a 1986. i Priloga za slovenački nacionalni program 1987, koji su na potpuno nov način otvorili “nacionalno pitanje” u Jugoslaviji; (2) proces nacionalne homogenizacije u Srbiji od 1987, pod imenom “događanje naroda”, kao potvrde zahteva srpske intelektualne elite; (3) relativizacija pojma “Jugoslavija” koja je svoj vrhunac dostigla u tumačenju “malo morgen Jugoslavije” Slobodana Miloševića 1989-1991. i, na kraju, (4) referendumsko izjašnjavanje naroda “za” ratnu opciju 1990-1992.

Memorandum SANU-a i “Nova Revija“2

Otvoreno osporavanje Jugoslavije započelo je sredinom 80-ih nezadovoljstvom srpske i slovenačke intelektualne elite položajem svojih naroda u zajedničkoj državi. Iako su Srbi i Slovenci objektivno imali različite polazne pozicije (relativno najbrojniji i jedan od malo-brojnijih naroda; život u više republika ili u jednoj; nacionalno heterogena ili relativno ho-mogena republika...), njihove nacionalne elite su sa podjednakim žarom osporavale postoje-ću državu. Prvi su bili ugroženi “konfederalnom” podelom na pokrajine, drugi unitarizmom i “jugoslovenskim nacionalizmom”; prvi su negirali Jugoslaviju zbog politike Tita i Karde-lja (Hrvata i Slovenca), drugi zbog “beogradske čaršije”; prvi su osporavali AVNOJ zbog

1 U Sobranju Makedonije januara 1991. usvojena je Deklaracija o njenoj suverenosti (P, 26. 01. 1991).2 Pojedini autori u Jugoslaviji, u objašnjenjima nastajanja nacionalnih programa, skloni su da uz Memorandum i Priloge za slovenački nacionalni program u istu ravan svrstaju i pojedinačne au-torske tekstove i da im pripišu značaj nacionalnih programa. U tom smislu prvenstveno se apo-strofiraju tekstovi Franje Tuđmana, Bespuća povijesne zbiljnosti, Alije Izetbegovića, Islamska de-klaracija, i Muhameda Filipovića, Bosanski duh u književnosti. Naš stav je, prvo, da ako bi se indi-vidualni stavovi tretirali kao nacionalni program, onda bismo u Jugoslaviji (a posebno u jugoslo-venskoj emigraciji) mogli pronaći desetine “nacionalnih programa”; drugo, polazimo od uverenja da se kao nacionalni program može označiti samo onaj tekst koji u trenutku definisanja najnepo-srednije utiče na oblikovanje javnog mnjenja i političku akciju, odnosno čiji tvorci imaju najveći (politički i intelektualni) autoritet u svom okruženju.

unutrašnjih granica, drugi zbog stavljanja pod “skrbništvo”; prvi su osporavali rešenja prve Jugoslavije zbog ekonomske prevlasti slovenačke i hrvatske buržoazije, drugi zbog političke hegemonije srpske birokratije; prvi su spas videli u JNA, drugi u osporavanju JNA... Sve ove prividno nepomirljive razlike srpske i slovenačke intelektualne elite pokrivale su jednu, na prvi pogled, neuočljivu saglasnost – ni jedna ni druga nisu računale na postojeću državu. Jugoslavija je trebalo da bude utemeljena ili na potpuno novim nacionalnim principima ili nije trebalo ni da postoji. Sve upinjanje da se dokaže da su postavljeni zahtevi u biti sama demokratija na delu – poništavano je stalnim vraćanjem na separatne srpske, odnosno slove-načke nacionalne interese. Njihovu “demokratičnost” nije mogla da potvrdi ni česta tvrdnja da su ovako shvaćeni posebni nacionalno-demokratski interesi istovremeno demokratija za sve. Iako su i jedni i drugi polazili od osporavanja postojeće komunističke vlasti i zahtevali demokratizaciju, ovi zahtevi su samo skrivali osnovnu ideju – osporavanje Jugoslavije. To potvrđuje paralelno čitanje Memoranduma i Priloga za slovenački nacionalni program, jer zahtevi u njima izloženi, kao i ocena jugoslovenskog zajedništva, nisu davali mogućnost pronalaženja zajedničkog imenitelja koji bi obezbeđivao opstanak jugoslovenske države. Demokratija na nivou etnosa, zanemarivanje interesa drugih etnosa sa kojima se deli život na istoj teritoriji, međusobno osporavanje motiva za život u zajedničkoj državi nisu bile pretpostavke demokratske transformacije zajedničke države, bilo “jedinstvene”, “federativ-ne” ili “konfederativne”.

Srpski i slovenački predlozi za nacionalni program u viđenju njihovih intelektualnih eli-ta nisu se međusobno osporavali u smislu legitimnosti postavljanja i definisanja “nacional-nih interesa”. Kao što je u Memorandumu konstatovano da se “mora stvoriti mogućnost svim nacijama u Jugoslaviji da se izjasne o svojim težnjama i namerama”, u Prilozima za slovenački nacionalni program podržavaju se zahtevi “legitimnog srpskog nacionalizma”. Međusobna osporavanja će nastati tek na praktičnopolitičkom planu kad bude postalo suviše očigledno kuda je “legitimni” nacionalizam jugoslovenskih nacija poveo zajedničku državu, a u smislu očuvanja “čistih ruku” od (ne)očekivano prljavog raspleta.3

Objavljivanje Memoranduma SANU-a septembra 1986. i zbivanja oko njega najnepo-srednije su uticala na nastanak Priloga za slovenački nacionalni program, objavljenog u 57. broju časopisa Nova Revija januara 1987. Kao što Memorandum polazi od nepostojanja srp-skog nacionalnog programa i zahteva za njegovo definisanje, tako i uredništvo Nove Revije u obrazloženju motiva za objavljivanje Priloga, konstatuje da “nije slučajno da se upravo u ovom trenutku pojavljuju publikacije koje proučavaju istoriju slovenačkog nacionalnog pro-grama”. Kako kažu, “tema je ‘vruća’ i sporna, što dokazuju nastojanja u drugim nacional-nim sredinama (Memorandum SANU-a), i stroge (mada uglavnom paušalne) kritike ‘nacio-nalista’”. Uredništvo naglašava da Prilozi nisu neki novi nacionalni program već samo pri-lozi za program čija formulacija prevazilazi kompetencije Revije ili njenih saradnika. U ovom segmentu dolazi se i do osnovne, ne sadržinske, nego formalne razlike između Memo-randuma i Priloga. Memorandum je nastao u najznačajnijoj i najuglednijoj srpskoj nacio-nalnoj instituciji, što ima neuporedivo veću težinu od individualnih priloga pojedinaca (ma koliko njihov lični ugled bio veliki). Oba teksta rezultat su rada po šesnaest autora. Memo-randum je nastao kao kolektivni rad šesnaestočlane komisije koju je izabralo Predsedništvo SANU-a na osnovu jednoglasne odluke Skupštine Akademije.4 To nije potpisan dokument, a broj akademika angažovanih na njegovom uobličavanju popeo se na dvadeset tri. Prilozi

3 Dobrica Ćosić je 1988. pokazivao puno razumevanje za put koji su predlagali slovenački intelek-tualci: referendum – otcepljenje nacija: “Taj preobražaj može da se zasniva: na mirnodopskoj, demokratskoj proveri i potvrdi (referendumom) političke volje jugoslovenskih nacija da žive ili ne žive u jugoslovenskoj državnoj zajednici, sa slobodnim i stvarnim korišćenjem prava naroda na samoopredeljenje do otcepljenja kao i izbor oblika državne konstitucije” (KN, 1. 12. 1988).

Zaboravljajući na svoju “demokratičnost”, 1991. je konstatovao da je raspad Jugoslavije bio “konačan posle slovenačkog plebiscita i hrvatskog referenduma, po kojima među Hrvatima i Slo-vencima ima manje Jugoslovena no bolesnih od neizlečive bolesti” (P, 26. 07. 1991). 4 Skupština SANU-a, 23. maj 1985. Detaljnije u prilogu O. Milosavljević, “Upotreba autoriteta nau-ke”.

su formulisani sa manje ambicija. Objavljeni su u tematskom broju časopisa, svaki prilog (i zahtev koji je u njemu sadržan) ima autora, tj. ime i prezime.5 Za razliku od Memoranduma koji je započet s ambicijom da osvetli sve strane višedimenzionalne krize jugoslovenskog društva, a tek u svom drugom delu krizu sveo na srpsko pitanje, Prilozi se gotovo u celini osvrću na slovenačko pitanje sa neznatnim vraćanjem na jugoslovensku krizu kao motiv za iznošenje svog programa. Oba teksta su nekoherentna – Memorandum zato što je imao am-biciju i da objektivno analizira jugoslovensku krizu ali i da dokaže ugroženost samo srpske nacije; Prilozi po prirodi zbira autorskih tekstova i neistovetnih viđenja “nacionalnog intere-sa”, posebno budućnosti jugoslovenske države.

Jugoslavija je ničija država, u njoj su sve nacije ugrožene, nijedna odluka, ustavno reše-nje na kojem se bazira, nije legitimna. Ovo je prvi zaključak do kojeg se dolazi paralelnim čitanjem Memoranduma i Priloga. Iste tačke su izvedene i u jednom i u drugom tekstu kao uporište za potvrdu sopstvene ugroženosti, i mada često sa različitim predznakom, uglav-nom su značile isto – osporavanje postojeće Jugoslavije kao države koja ne zadovoljava, niti je zadovoljavala srpske i slovenačke interese. Ne samo zbog hronološkog sleda (prvo obja-vljivanje Memoranduma, pa Priloga), niti samo zbog pominjanja Memoranduma u Prilozi-ma (koji uz određena konkretna osporavanja, načelno, dok zastupa “legitimni srpski nacio-nalizam” ima podršku autora Priloga), nego zbog sadržinske sličnosti i kompatibilnosti, sti-če se utisak da su Prilozi nastali sa namerom da slovenačka intelektualna elita neposredno odgovori autorima Memoranduma. Tačke prepoznavanja sa istim ili različitim predznakom su sledeće:

Kraljevina Jugoslavija. Potreba da se dokaže samo sopstvena ugroženost nužno je vodi-la selektivnom prikazivanju zajedničke prošlosti, tj. isticanju onih tačaka u kojima se lakše pronalazi potvrda zastupanih teza. Memorandum se, tako, ni u jednoj rečenici ne osvrće na međunacionalne odnose u Kraljevini niti na njeno formiranje, ustavna rešenja i oblik uređe-nja. Ova primedba ne bi imala smisla da se istovremeno u ovom dokumentu ne ide duboko u prošlost kad se objašnjava odnos komunista prema nacionalnom pitanju i traže argumenti za njihovo antisrpstvo, čak i u pretkomunističkom periodu.6 Ideologija jedne marginalne, zavi-sne partije, bez kasnijeg iskustva NOB-a i masovne narodne podrške (pri tom sporno inter-pretirana), poteže se kao jači argument za stanje međunacionalnih odnosa od dvadesetogodi-šnjeg ustrojstva Kraljevine Jugoslavije i njegovog neposrednog praktičnopolitičkog dejstva na stanje tih istih odnosa. Prilozi se, naprotiv, više osvrću na Kraljevinu nego na ustrojstvo posleratne federacije, jer očigledno u njoj pronalaze jače argumente za slovenačku ugrože-nost. Konstatuje se da slovenački narod nikada nije prihvatio samostalnu odluku da se uklju-či u Kraljevinu SHS i da takva odluka nije ni mogla biti doneta “u okolnostima tuđe vojne okupacije”. U centralnu blagajnu iz Slovenije je odlazilo više nego što se vraćalo, centrali-zovana je vojska, prosveta... a “čitava državna uprava predstavljala je i zastupala interese srpske čaršije”. Za raspad države 1941. “najviše ‘zasluga’ je imala srpska vojna klika, zbog čijeg je ‘junaštva’ okupacija trajala dve godine duže...” (France Bučar).

5 Tine Hribar, Slovenska državnost; Ivan Urbančič, Jugoslovanska “nacionalistična kriza” in Slo-venci v perspektivi konca nacije; Dimitrij Rupel, Odgovor na slovensko narodno vprašanje; Spo-menka Hribar, Avantgardno sovraštvo in sprava; Veljko Namorš, O vprašanju slovenskega jezika v JLA; Alenka Goljevšček, Arhaičnost: civilnost; Jože Pučnik, Politični sistem civilne družbe; Gre-gor Tomc, Civilna družba pod slovenskim socializmom; France Bučar, Pravna ureditev položaja Slovencev kot naroda; Peter Jambrek, Pravica do samoodločbe slovenskega naroda; Janez Jerov-šek, Slovenska univerza včeraj, danes, jutri; Veljko Rus, Slovenci in intergeneracijska socialna politika; Marjan Rožanc, Nekaj iracionalnih razsežnosti; Jože Snoj, Moderni kristjan in absurd slo-venstva; Drago Jančar, Slovenski eksil; Niko Grafenauer, Oblike slovenskega samomora.6 ”Čestiti i hrabri oslobodilački napori bosanskohercegovačkih Srba (...) bili (su) potisnuti u drugi plan doprinosima klasne ideologije čiji su nosioci i tvorci bili austromarksisti kao osvedočeni pro-tivnici nacionalno oslobodilačkih pokreta. (...) Strategija Kominterne (...) izvedena je iz ocene da se (...) komunističke partije u istočnoj, srednjoj i južnoj Evropi moraju osloniti na nacionalne po-krete, makar ovi bili i izrazito antisocijalistički i počivali na ideji nacionalnog, a ne klasnog je-dinstva.”

AVNOJ. Osporavanje komunističke Jugoslavije odnosilo se na njene temelje, a ne samo na postojeće uređenje. I za autore Memoranduma i za autore Priloga legitimnost odluka AVNOJ-a iz 1943. bila je sporna. Po Memorandumu, s obzirom na osnovnu intenciju da do-kaže ugroženost samo srpske nacije, AVNOJ je bio legitiman kada su drugi u pitanju: “Za II zasedanje AVNOJ-a većnici su birani iz srpskih vojnih jedinica i članova Vrhovnog štaba koji su se zatekli na teritoriji BiH, za razliku od većnika nekih drugih republika koji su došli na zasedanje sa svoje teritorije i koji su iza sebe imali nacionalne i političke organizacije sa izgrađenim stavovima i programima.” Tako su se Srbi “bez prethodnih priprema i podrške svojih političkih organizacija našli u položaju da u ratnim uslovima prihvate rešenja koja su otvarala široke mogućnosti za njihovo razbijanje”. I pojedini autori Priloga osvrću se na “nelegitimnost” odluka AVNOJ-a, ali, u skladu sa njihovom osnovnom intencijom da ih ostali narodi u Jugoslaviji i njihova sudbina ne zanimaju, nelegitimnost vide samo za Slo-vence: “Gledano samo sa strogo pravnog vidika, i to s vidika prirodnog prava, slovenački narod je postavljen u političko uređenje prema kome mu do sada nije bila data mogućnost da o njemu na slobodnim izborima izrazi svoju volju” (Bučar).

“Domaći” komunisti su zbog svoje slabosti saodgovorni za ugroženost vlastitih nacija, ali je glavna odgovornost na nadređenim saveznim institucijama. Po Memorandumu, zato što su u njima dominirali Hrvati i Slovenci, po Prilozima, zato što su zastupale “jugosloven-ski nacionalizam”. Srpski komunisti (po Memorandumu) krivi su zato što su “kapitulirali”, što su bili “defanzivni”, zato što su odgovorni za “najteži poraz u oslobodilačkim borbama od 1804. do 1941”, a zbog svog “sledbeništva”, “okorelog oportunizma”... Slovenački ko-munisti su krivi (po Prilozima) za “političku nemoć slovenačke nacije”, koja izvire iz “opor-tunizma slovenačke političke birokratije u odnosu na etatističku dominantnu saveznu državu na jednoj, i iz republičkog etatizma te birokratije u odnosu na vlastito slovenačko društvo na drugoj strani” (Ivan Urbančič)

Jugoslavija je država koja ne zadovoljava interese Srba i Slovenaca. Za prve – to je drža-va u kojoj su ugroženi, neravnopravni, osporeni; za druge – to je tuđa država. Po Memoran-dumu “uspostavljanje punog nacionalnog i kulturnog integriteta srpskog naroda, nezavisno od toga u kojoj se republici ili pokrajini nalazio, njegovo je istorijsko i demokratsko pravo. Sticanje ravnopravnosti i samostalan razvoj za srpski narod imaju dublji istorijski smisao. (...) Ukoliko računa sa svojom budućnošću u porodici kulturnih i civilizovanih naroda sveta, srpski narod mora dobiti mogućnost da ponovo nađe sebe i postane istorijski subjekt, da iz-nova stekne svest o svom istorijskom i duhovnom biću, da jasno sagleda svoje ekonomske i kulturne interese, da dođe do savremenog društvenog i nacionalnog programa kojim će se nadahnjivati sadašnje i buduće generacije”. Po Prilozima, “pošto smo do sada poznavali sa-mo tuđe države, države koje nisu bile naše, dakle za nas transcendirajuće države, imamo dr-žavu koja je izraz prisile. (...) Kod mnogih Slovenaca budi se želja da se Slovenci po oslo-bođenju ispod tuđih nacija konačno osamostale u odnosu na srodne narode” (Tine Hribar). Ugroženost slovenačke nacije proističe iz “veštačkog (sintetičkog) nacionalnog jugosloven-stva” (Urbančič). Slovenci treba da se zapitaju “ko smo? kuda idemo?” i da oblikuju nacio-nalni program (Spomenka Hribar). Odnos manjeg naroda prema drugim, većim, moćnijim, bogatijim izvor je teškoća Slovenaca u Jugoslaviji. “Ukratko, različiti smo, pa bilo nam pra-vo ili ne, pre svega imamo neotuđivo pravo biti i ostati različiti, dokle to hoćemo” (Jože Pučnik). “Pa nek se ta država zvala Austrougarska, Kraljevina Jugoslavija, DFJ, FNRJ ili SFRJ, ta država nije bila nikad u celini identična s domovinom ili narodom. Nikada nije bila domovina. Država iz koje su otišli (Slovenci u egzilu) nikad se nije zvala Slovenija” (Drago Jančar).

Ko dominira Jugoslavijom? Suštinska razlika između Memoranduma i Priloga prepo-znaje se u njihovom odnosu prema uzrocima i inspiratorima “ugroženosti” srpskog, odnosno slovenačkog naroda. Ređajući dokaze opšte ugroženosti Srbije i srpskog naroda u Jugoslavi-

ji, Memorandum uzroke svih nevolja u prošlosti i sadašnjosti pronalazi u drugima – u au-stromarksističkoj klasnoj ideologiji, u Kominterni, slovenačkim i hrvatskim komunistima, u Titu i Kardelju, Hrvatskoj i Sloveniji, balistima i neofašistima na Kosovu, u antisrpskoj koa-liciji svih u Jugoslaviji. Prilozi u svom najvećem delu (izuzetak Bučar) uzroke uglavnom traže u političkom sistemu i ustrojstvu jugoslovenske države. Po Memorandumu, Jugoslavi-jom dominiraju Hrvatska i Slovenija.7 Iako gotovo svi autori Priloga polaze od neravno-pravnosti slovenačkog jezika (jednosmeran bilingvizam Slovenaca “objektivno ih potiskuje u položaj jugoslovenske nacionalne manjine što vodi postupnoj denacionalizaciji” /Urban-čič/; nekim jezicima je u Jugoslaviji obezbeđen status prvorazrednih, drugima drugorazred-nih jezika – “slovenački je u Jugoslaviji drugorazredni jezik” /Dimitrij Rupel/...), većina au-tora ili negira (Urbančič) ili ne obeležava eksplicitno nijednu jugoslovensku naciju kao he-gemona.8 Naprotiv, nacionalizam izvire iz političkog sistema, a “međurepublički sporovi su specifični učinci nadređenog i dirigovanog političkog sistema i njegove birokratije” (Urban-čič).

Ustav 1974. Iako i Memorandum i Prilozi polaze od novih odnosa koje je ustanovio Ustav 1974, među njima nema saglasnosti o stepenu konfederalizacije sistema. Po Memo-randumu, Ustav je omogućio “afirmaciju republičke i pokrajinske državnosti uz istovreme-no iščezavanje izvornih, koordinirajućih funkcija federacije” čime su “ostvarene (su) široke mogućnosti zadovoljavanja pojedinačnih interesa na teret opštih”. Po autorima Priloga, “i pored federativnog republičkog ustrojstva Jugoslavije i pored tvrdnji o značaju Ustava iz 1974. za razbijanje jedinstva države, savezna država uspostavlja svoju supremaciju tako što politički homogenizira društvo”. Nasuprot kritici Memoranduma da Ustav utvrđuje konfe-deraciju, u Prilozima se osporavaju kompetencije koje su date “republičkim i pokrajinskim narodima”. “Nadređena sjedinjujuća sila sada izlazi iz savezne dominirajuće države, iz poli-tičkog sistema, a ne iz priznate autonomne volje tih republičkih i pokrajinskih ‘naroda’, jer im Ustav iz 1974. ne daje pravo do otcepljenja” (Urbančič). “Značajan primer polovične po-litičke reforme bio je znatno pojačan status republika i povećanje njihove političke samo-stalnosti. Ta pozitivna ideja je ostala neuspešna, jer se uplašila sama sebe i završila u kom-promisu” (Bučar).

Fond za razvoj nerazvijenih na isti način je ugrožavao i jedne i druge. Po Memorandu-mu, jedan od osnovnih uzroka zaostajanja srpske privrede bio je doprinos koji je morala da daje Fondu federacije za nedovoljno razvijena područja. “Istinske žrtve za razvoj tri nerazvi-jene republike i SAP Kosovo podnela je samo ona, plaćajući pomoć drugom sopstvenim za-ostajanjem. Sa tri razvijena područja to nije bio slučaj (...). I pored toga što je svojim dopri-nosom pomogla razvoj nerazvijenim područjima i olakšala teret razvijenim, Srbija za svoje zaostajanje ne nailazi na razumevanje ni jednih ni drugih. Obostrani interes upućuje dva tipa područja na koaliciju radi održanja postojećeg stanja u kome zadovoljavaju svoje interese na račun Srbije.” Po autorima Priloga, Slovenci su u stanju da budu samostalni nacionalni si-stem moći, “imamo za to dovoljno snage (...) ne živimo na račun drugih. Naprotiv, Sloveni-ja mora čak da ‘pomaže’ nerazvijene republike. U postojećim etatističkim okolnostima u ju-goslovenskom realsocijalističkom sistemu ta se naša nacionalna prednost pretvara u našu

7 ”Dve najrazvijenije republike koje su ovim Ustavom ostvarile svoje nacionalne programe nastu-paju danas kao uporni branioci postojećeg sistema. Zahvaljujući političkom položaju svojih lidera u centrima političke moći one su i pre i posle šezdesetih godina imale inicijativu u svim pitanjima političkog i privrednog sistema. Po svojoj meri i potrebama one su krojile društveno i ekonomsko uređenje Jugoslavije.”8 ”Iz naznačenog faktičkog nadređenog i dominantnog položaja političkog sistema i političke biro-kratije proizveden je učinak državnog nacionalističkog unitarizma (koji u današnjem jugosloven-skom sistemu izvorno nije ni srpski niti hrvatski) (...). Zbog prevlasti srpskohrvatskog jezika stva-ra se izgled da je nosilac unitarističkog nacionalizma srpski narod kao najbrojniji. Tom viđenju mnogi nasedaju a potkrepljuju ga i neke istorijske reminiscencije pa se često meša sa srpskim nacionalizmom” (Urbančič).

nacionalnu katastrofu. Statistika pokazuje da Slovenija, koja ima približno 8% stanovništva države, daje 15-17% svih sredstava saveznog budžeta za ‘razvoj nerazvijenih’, što proizvodi deprivilegovanost razvijenih u državi” (Urbančič).

Nacionalno – klasno, tj. prevlast jednog ili drugog principa u Jugoslaviji viđena je di-jametralno suprotno. Iako i Memorandum i Prilozi traže definisanje nacionalnih programa, zbog razlika u otvorenosti zahteva koje postavljaju, različito ocenjuju i prevlast jednog nad drugim principom. U skladu sa svojim kontroverznim negiranjem AVNOJ-a kao temelja razbijanja Srba, a istovremenim pragmatičnim pozivanjem na njega u zahtevu za formulisa-nje srpskog nacionalnog programa, Memorandum svoje nezadovoljstvo postojećom Jugosla-vijom vidi u činjenici da je “nacionalno nadvladalo klasno”. “Osnovni uzrok višedimenzio-nalne krize leži u idejnom porazu koji je nacionalizam naneo socijalizmu. (...) Njegovi kore-ni nalaze se u ideologiji Kominterne i nacionalne politike KPJ pre rata.” Naprotiv, u Prilozi-ma, koji otvoreno idu za svojim zahtevima, tvrdi se da je prednost klasnog nad nacionalnim ono što se “iskazuje kao negacija autonomije ‘partikularno’ nacionalnog. (...) Unitarno naci-onalističko ‘jugoslovenstvo’ javlja se nasuprot ‘narodima’ koje sjedinjuje svojom politič-kom moći u jednoj državi”. Zato je “problematično i neprecizno tvrditi da su republičko-po-krajinski posebni interesi i nesaglasnosti među njima izraz izvornog nacionalizma ili da se neposredno prenose u njihove ‘separatističke’ nacionalizme” (Urbančič).

Individualno-univerzalno ili: gde je država na relaciji pojedinac-etnos-demokratija? Ljudska prava su na prvi pogled polazna tačka u oba predloška nacionalnih programa. Me-đutim, priroda ovih tekstova ograničila je ljudska i individualna prava na nacionalna, ili, konkretnije, na etnička prava, odnosno uslovila mogućnost ostvarenja građanskih prava pri-marnim ostvarenjem izdvojenih etničkih prava. I dok je ova identifikacija (ljudskih kao et-ničkih prava) u Memorandumu prikrivena, u Prilozima je ona eksplicitna. Po Memorandu-mu: “da bi se mogle sprovesti neophodne promene, treba se osloboditi one ideologije koja u prvi plan stavlja nacionalnost i teritorijalnost. Dok u savremenom civilizovanom društvu ja-čaju integracijske funkcije, uz punu afirmaciju građanskih i ljudskih prava (...) u našem poli-tičkom sistemu jačaju dezintegracione sile, lokalni, regionalni i nacionalni egoizam...” Od-govor na ovakvo stanje, po Memorandumu, jeste “stvoriti mogućnost svim nacijama u Jugo-slaviji da se izjasne o svojim težnjama i namerama, a Srbija bi se u tom slučaju mogla i sa-ma opredeliti i definisati svoj nacionalni interes...”. Po Prilozima: “želja da čovek kao pri-padnik naroda sam postavlja zakone preko naroda kao subjekta, tj. nacije, da oblikuje nacio-nalne institucije, nije nacionalistički zahtev” (Tine Hribar); “Slovenački nacionalni program mora se temeljiti na autonomnosti osobe” (Spomenka Hribar); “Trezno i smišljeno moramo razotkrivati mitove slovenstva, jugoslovenstva, zajedničke istorije (koje nikad nije bilo), za-jedničke sudbine (koja će možda tek doći), zajedničkog prolivanja krvi (koja se proliva pro-kleto individualno kao što je individualno svako življenje) (...) brinuti se pre svega za interes slovenačkog naroda” (Jože Pučnik); “Autonomnost Slovenije kao nacije-države u odnosu na druge države mora se nužno dopuniti ličnom autonomijom svakog pojedinog Slovenca” (Alenka Goljevšček).

Solidarnost. Ako je geslo “bratstvo-jedinstvo” odbačeno kao ideološka komunistička zabluda, nacionalna optika zamaglila je i pitanje elementarne solidarnosti. U zahtevu za us-postavljanje punog nacionalnog integriteta srpskog naroda bez obzira na republičke granice i definisanje srpskog nacionalnog programa za nadahnjivanje svih generacija, potpuno se zanemaruju tako shvaćeni “nacionalni interesi” i eventualne slične “težnje” ostalih jugoslo-venskih naroda. Na isti način, ali uz svest o povoljnijem položaju Slovenije, koja je etnički homogena i čije “izražavanje nacionalnih aspiracija ima visok stepen legitimnosti” (Gregor Tomc), u Prilozima se traži samostalnost i suverenost Slovenije bez primetnijeg interesa za sudbinu ostalih jugoslovenskih naroda. Na, u jednoj rečenici iskazanu, “zabrinutost” Memo-randuma nad sudbinom ostalih naroda, koja se ogleda u pravu da se izjasne o svojim name-

rama u odnosu na Jugoslaviju, pojedini delovi Priloga otvoreno odriču svako zanimanje za njihovu sudbinu. “Kako će ostali narodi i narodnosti urediti svoje međusobne odnose, to je njihov problem i njihova odluka, nikako to nije slovenački problem” (Pučnik).

Frustracije. I Srbi i Slovenci bili su postojećom državom frustrirani narodi, s tom razli-kom što su, po Memorandumu, i za tu “činjenicu” krivi drugi, dok po Prilozima ona proisti-če iz unutrašnjoslovenačkih motiva. Srpski narod, po Memorandumu, nosi pola veka “pečat i opterećenje da je bio tamničar drugim jugoslovenskim narodima”, njemu je “nametnuto osećanje istorijske krivice, a jedino on nije rešio nacionalno pitanje”, on je “pod nametnutim kompleksom krivice, intelektualno i politički razoružan”, “izložen preteškim iskušenjima da to ne bi ostavilo duboke tragove u duhovnom stanju”, “depresivno stanje srpskog naroda...”. Po Prilozima, Slovenci i na individualnoj i na kolektivnoj ravni imaju: “nasleđeni strah koji uzrokuje da na neke reči reagujemo traumatično. Bojimo se vlastite suverenosti, jer ona im-plicira potpunu samobitnost i samoodgovornost (...). Pored toga strah nas je državnosti, jer se bojimo i same predstave o državi” (Tine Hribar).

Otcepljenje. Jedina tema koja se u Memorandumu samo naslućuje u njegovom zahtevu za “uspostavljanje punog nacionalnog integriteta srpskog naroda nezavisno od toga u kojoj se republici ili pokrajini nalazio”, a koja je bila osnov svih Priloga, to je pravo nacija na ot-cepljenje. Ono se ocenjuje kao neotuđivo, kao pravo koje “spada u samu bit subjektivne sa-mobitnosti”, “ne može se ničim nadomestiti i nikada ne zastareva” (Tine Hribar). Zahteva se ustavno ozakonjenje ovog prava jer “kod nas se potpuno potcenjuje pozitivni nacionalno-psihološki učinak ustavnog ozakonjenja takve mogućnosti” (Urbančič). Umesto jugosloven-stva treba priznati pravo na samoopredeljenje “jer samo uz svest o tom pravu moguće je us-postaviti suverene odnose na međunacionalnoj ravni” (Spomenka Hribar).

Šta raditi sa Jugoslavijom? Memorandum je za Jugoslaviju ponudio dva uzajamno is-ključujuća predloga. U svom prvom delu – demokratski integrativni federalizam i odbaciva-nje zakulisne kombinatorike “samozvanih zaštitnika posebnih nacionalnih interesa”. U svom drugom delu, postavio je zahtev da Srbija definiše svoje nacionalne interese, a srpski narod svoj nacionalni program. Prilozi su u ovom delu najmanje složni i kreću se od zahteva za promene unutar Jugoslavije uz ozakonjenje prava na otcepljenje, do potpunog korišćenja tog prava. “Ako Jugoslavija ostane kao zajednica ravnopravnih i suverenih nacija, moraju se dogoditi velike promene. ‘Jugoslovenarstvo’9 koje se proklamuje kao bratstvo (...) mora od-stupiti kao princip našeg suživota” (Spomenka Hribar). “Da li će na kraju toga razvoja Slo-venija živeti u konfederaciji, postati samostalna država ili se izboriti za neki drugi oblik se-kundarnog je i terminološkog značaja, ako se u punoj meri poštuje i u praksi ostvaruje naše neotuđivo pravo narodne suverenosti i državnosti” (Pučnik). “Ako konstatujemo da Jugosla-vija kao unitarna država nije moguća (...) jasno sledi da Jugoslavija nije moguća ni kao fe-derativna država jer je federalizam samo oblik unitarne države (...). U oba primera je bila do sada veštačka konstrukcija. Do sada je propadala upravo zato što je bila veštačka i bez stvar-ne podloge” (Bučar).

Iz ovakvog nacionalno-ideološkog temelja udarenog i obznanjenog 1986/87, koji će pre ili kasnije postati i osnova političke akcije (u Srbiji već krajem 1987, u Sloveniji početkom 1989) proizaći će dominantan i opšte usvojen obrazac “nacionalnog interesa” Srba, odnosno Slovenaca. Memorandum i Prilozi za slovenački nacionalni program bili su tek prvi korak u njihovom uobličavanju. U narednim godinama srpski intelektualci su prepoznali svoj nacio-nalni (“demokratski”) zadatak u stavljanju u službu političkom režimu i pružanju stručne, moralne i intelektualne podrške svim zahtevima koje je on postavljao. Slovenački intelektu-alci su, koristeći prilike u Srbiji, proširili svoj uticaj u slovenačkoj javnosti, da bi, porazom

9 ”Jugosloven, jugoslovenar – pristalica integralnog jugoslovenstva, jugovrana” (J. Jurančič, 1981).

komunista na izborima 1990, uglavnom sami predstavljali novu politiku. Mada su nacional-ni interesi (definisani kao “svi Srbi u jednoj državi” i “samostalna Slovenija”) isključivali opstanak postojeće države, njihovi tvorci su se pragmatično još neko vreme pozivali na Ju-goslaviju kao okvir u kojem je to moguće ostvariti.10 Ostvarenje prvog videlo se u menjanju unutrašnjih granica (brisanjem u samoj Srbiji, a uspostavljanjem novih u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini), a drugog u stvarnoj konfederalizaciji (slovenačka vojska, jezik...) i ozakonje-nom pravu na otcepljenje. Ako je u Srbiji već na VIII sednici CK SKS-a, 1987. godine, za-vršen obračun u političkim strukturama i ostvarena saglasnost intelektualne i političke elite oko “nacionalnog interesa”, u Sloveniji se to desilo znatno kasnije. Slovenačka komunistič-ka vlast suprotstavljala se zahtevima svoje nacionalne intelektualne elite,11 i do pune sagla-snosti politike i inteligencije (koje su u velikoj meri i personalno postale identične) doći će tek pobedom DEMOS-a na izborima 1990. Ova razlika posebno je vidljiva u sasvim ekspli-citnim i isključivim zahtevima za samostalnost od 1990, kakve slovenačka komunistička vlast prethodno nije otvoreno postavljala, a koja je srazmerna razlikama u načinu rešavanja kosovskog pitanja u Srbiji pre i posle VIII sednice 1987. godine.

Sve tačke nezadovoljstva Jugoslavijom koje su 1986/87. obznanile srpska i slovenačka intelektualna elita u svojim zahtevima za određivanje izdvojenih nacionalnih interesa naći će svoje mesto 1990. i u hrvatskim pretenzijama.

Ideologija kao materijalna sila

Tokom 80-ih godina kosovski problem i ustavna rešenja, posebno pitanje pokrajinske autonomije, bili su prvorazredna politička pitanja u Jugoslaviji. Međutim, objavljivanje Me-moranduma 1986. i Priloga za slovenački nacionalni program 1987. dali su potpuno nov pravac i ritam njihovog razrešenja. Od tog trenutka kosovski problem eksponiran je samo kao prvi korak u rešavanju srpskog pitanja koje se zatim otvaralo u Vojvodini, Hrvatskoj, BiH, dok je slovenački zahtev za samostalnost u konfederalnoj Jugoslaviji samo potvrdio le-gitimnost srpskih zahteva za nacionalnu “treću Jugoslaviju”, jer je podržao relativizaciju pojma “Jugoslavija”.

Knjiga Godine raspleta Slobodana Miloševića, objavljena 1989, popularisana u Srbiji kao “biblija” novog pokreta srpstva, najbolje ilustruje zahteve srpske političke elite, svesrd-no podržane i promovisane od intelektualne. Već u predgovoru, autor navodi tri razloga koja su ga motivisala za njeno “pisanje” (u pitanju su govori održani 1986-89. raznim povodi-ma): borba za ravnopravnost Srbije u jugoslovenskoj federaciji; rešavanje pitanja Kosova; zaustavljanje “poslednjeg egzodusa na tlu Evrope”.

“Rasplet” jugoslovenske krize, započet, po autorovoj tvrdnji, u periodu 1986-1989, još nije okončan (1996), a njegovi dosadašnji učinci su: raspad Jugoslavije; vanredno stanje na Kosovu; novi i po jugoslovenske narode dosad najteži egzodus na tlu Evrope.

Govor Slobodana Miloševića uvek je imao dva, jasno odvojena, sadržinska nivoa. Gor-nji, prihvatljiv sluhu masa koje su ga sledile, i donji, namenjen “drugoj” strani. Prvim se za-lagao za “ravnopravnost”, “bratstvo i jedinstvo”, “pravdu”, “reforme”, “dostojanstvo”... Drugim je pretio – gnevom i vrelom glavom svojih sledbenika, neargumentovanim i nesta-tutarnim načinom rešavanja spornih pitanja, samovoljnim definisanjem “šta dolazi” a šta “ne dolazi u obzir”, svojim unapred osiguranim pobedama protiv “neprijatelja”, oružanim bitkama...

10 O stavu srpskih intelektualaca detaljnije u prilogu O. Milosavljević “Upotreba autoriteta nauke”.11 Prema izveštaču Politike, osim Jožeta Smolea, svi članovi Izdavačkog saveta Cankarjeve zalo-žbe, koja je izdavač Nove Revije, potvrdili su imenovanje glavnog i odgovornog urednika Borisa Novaka. Kao uslov za svoje imenovanje on je tražio da se nastavi kontinuitet rada uredništva... i da se sačuva rubrika “Prilozi za slovenački nacionalni program”. Tome se suprotstavio Jože Smo-le ističući da je neprihvatljiv “kontinuitet koji znači potkopavanje tekovina socijalističke revoluci-je i ustavnog uređenja” (P, 6.04.1987).

Kao još neeksponiran funkcioner Stambolićeve garniture političara, Slobodan Milošević se 1986, sasvim u duhu umerene terminologije tadašnje srpske vlasti, u rešavanju jugoslo-venske krize zalagao za “otklanjanje nedoslednosti u ustavnom položaju Srbije” (nav. delo, 120). U Kosovu Polju, aprila 1987, gde je započeo njegov uspon i izdvajanje, Milošević se još zadržavao na uopštenoj socijalnoj terminologiji, ali se i koristio prilikom da definiše svoju poziciju, tražeći razdvajanje “snaga socijalizma, bratstva i jedinstva i progresa” od snaga “separatizma, nacionalizma i konzervatizma” (145). Za razliku od 1986, kada se zala-gao za “hrabrost i odlučnost”, već 1987. je tvrdio da samo “obrazovani i gnevni mogu da pomaknu stvari s mesta”, a svoju buduću politiku definisao u suprotstavljanju apelima za “hladnom glavom”, tvrdeći da “hladna glava, kao što se danas vidi, nije zaustavila nego podstakla silovanja, poniženje, iseljavanje...” (160). Tačno je predviđao: “srpski nacionalisti bi najveću štetu srpskom narodu naneli danas onim što mu, kao navodno najbolje, nude da se netrpeljivošću i sumnjom u druge, praktično izolira” (172).

Rešivši probleme u samoj Srbiji, rušenjem Stambolićeve grupe (septembar 1987), zatim vojvođanskog (oktobar 1988), kosovskog (novembar 1988), a onda i crnogorskog rukovod-stva (januar 1989), Milošević je stupio na jugoslovensku političku pozornicu. Politička zbi-vanja u Srbiji vrlo brzo su prerasla probleme koji su ih izazvali. Dotadašnji govor koji se uglavnom odnosio na Srbiju, Milošević je 1988. zamenio isključivo govorom o Jugoslaviji i promenama u njoj.

U 1988. Milošević je uglavnom razmatrao tri teze: (1) Ko je u sukobu u Jugoslaviji; (2) Šta “žele mase” u Srbiji i (3) Šta “dolazi u obzir” u budućem uređenju jugoslovenske drža-ve.

Ko će koga

Okosnicu sukoba u Jugoslaviji Milošević je video u zahtevu za “promenama” i suprot-stavljanju njima. Za “promene” su, po njemu, članstvo SK-a i “većina jugoslovenskih gra-đana”, a protiv “neka rukovodstva”. Identifikujući svoju vlast i zahtev za “promenama” sa voljom građana Jugoslavije i demagoški izdvajajući srpsko od ostalih jugoslovenskih ruko-vodstava (nosilaca birokratizma, nacionalizma...), Milošević je proglasio srpsku vlast za sam otelovljeni narod, za instrument narodne volje. Definišući političku elitu van Srbije kao nenarodnu, onu koja koristi “zamke”, “smicalice”, “lukavstva”, “intrige” (333), obeležava-jući je i kao “neprijatelja srpskog naroda”, on je kao primarni zahtev postavio njihovu sme-nu – “svim jugoslovenskim narodima je neophodna reforma u društvu (...). Ali osnovni uslov za njeno izvođenje su tzv. kadrovske promene u svim sredinama i na svim nivoima, od radnih organizacija do federacije” (323). Ove reči iz januara 1989, izgovorene pošto su rukovodstva Kosova i Vojvodine, a tih dana i Crne Gore smenjena, mogle su da znače samo jedno, i upravo su tako u ostalim delovima Jugoslavije i shvaćene. Ako je Milošević, opijen podrškom u Srbiji, i poverovao da će ga na isti način dočekati u celoj Jugoslaviji, to je bio samo rezultat sužene vizure iz koje je posmatrao zbivanja i pogrešne identifikacije sa Titom čiju harizmu nije imao. Čak i da je njegova ocena ostalih rukovodstava bila potpuno tačna i da su građani drugih republika njima bili potpuno nezadovoljni – zbivanja u Srbiji, masovni mitinzi, nacionalističke parole, zahtevi za hapšenja, pozivi na oružje, nacionalistička kampa-nja sa svakodnevnom proizvodnjom novih srpskih neprijatelja – u drugim delovima Jugo-slavije proizvodila su samo strah i otpor, a to znači i nacionalnu homogenizaciju i okuplja-nje oko onih grupa (kasnije partija) u kojima se prepoznavala sposobnost za suprotstavljanje srpskom nacionalizmu. Identifikujući “rasplet” krize sa smenom jugoslovenskih republičkih i saveznih rukovodilaca i istovremeno izdvajajući srpsko rukovodstvo kao “poštene i u lič-nom životu skromne ljude”, kao “obrazovane”, “odlučne”, “koji mnoge odgovore znaju i koji jedva čekaju da ih daju” (227), Milošević je podigao strukturu kojom je rukovodio (srp-sku vlast) na nivo jedine prave, autentične političke elite u Jugoslaviji, koja može da reši ju-goslovensku krizu. Rezultat toga bila je nacionalna homogenizacija ostalih jugoslovenskih

nacija, potpun haos u političkom sistemu, uobličavanje nacionalnih programa i, na kraju, poraz komunista kao nesposobnih da se suprotstave srpskom nacionalizmu, i pobeda nacio-nalnih i nacionalističkih stranaka na višestranačkim izborima 1990. Rat je bio neposredna posledica ovakvog “raspleta”.

“Želje masa”

Dok je jula 1988. Milošević još uvek koristio socijalnu terminologiju – “što se radničke klase Srbije tiče, ona je upravo ovih dana pokazala dovoljno jasno i dovoljno odlučno da u pogledu Kosova neće niti da ustupke pravi, niti da nepravdu podnosi” (255) – već septembra iste godine prešao je na nacionalnu terminologiju. Praveći razliku između “masovnih oku-pljanja naroda” u Srbiji i “kontrarevolucije na Kosovu”, prvima je davao višenacionalni, drugima jednonacionalni karakter. Ocenu da su okupljanja u Srbiji jednonacionalna ospora-vao je argumentom da se na njima okupljaju Srbi i Crnogorci (“pitanje se postavlja, dakle, kojima od njih bi da se oduzme pravo na nacionalnost, proglašavanjem tih okupljanja za jednonacionalna”). Dodatni argument pronalazio je u oceni da su na skupovima u Vojvodini prisutni “pripadnici svih nacija i narodnosti”. Nasuprot ovome, “ako ima nešto jednonacio-nalno, onda je to kontrarevolucija, njeni nosioci su pripadnici samo jedne nacionalnosti” (260). Ovako argumentovanom tvrdnjom o višenacionalnom karakteru okupljanja, čime se natezala legitimnost njihovih zahteva kao “opštejugoslovenskih”, Milošević je definisao i “šta mase žele”. “Sve zavisi od toga za šta se mase zalažu. U ovom slučaju, zalažu se za je-dinstvenu Jugoslaviju, za socijalistički sistem, za bratstvo-jedinstvo, za ravnopravnost Srbije sa drugim republikama, za borbu protiv kontrarevolucije na Kosovu, za pravedan i dostojan-stven život svih ljudi u Jugoslaviji” (260). Oktobra 1988. mase su se i dalje “zalagale” za je-dinstvenu Jugoslaviju, socijalizam, ravnopravnost, ali tada već i “protiv nekih sadašnjih ru-kovodstava” (268). Dajući pojmu “ulica” pozitivnu konotaciju, izjednačavajući je sa čitavim konglomeratom drugih pojmova kojima je trebalo da zadovolji sve ideologije koje je u tom trenutku zastupao – i nacionalnu, i socijalnu, i demokratsku – dakle sa pojmovima “narod”, “radnička klasa”, “građani” – jasno pretpostavljajući “ulicu” “proceduri”, Milošević je otvo-rio vrata mogućnosti da se sva fundamentalna pitanja jugoslovenske zajednice rešavaju pra-vom jačeg, tj. brojnijeg u federaciji i republikama: “Ali to rešenje neće doneti procedura, njene sitne i krupne zamke, mala i velika lukavstva, intrige i smicalice. Rešenje će doneti politika za koju se opredelila većina naroda ove zemlje, institucionalno i vaninstitucionalno, statutarno i nestatutarno, na ulici i unutra, populistički i elitistički, argumentovano i neargu-mentovano, ali u svakom slučaju tako da je jasno da se radi o politici za Jugoslaviju, u kojoj će se živeti jedinstveno, ravnopravno, bogatije i kulturnije” (333).

“Vizija”

Prelazeći sa govora o Srbiji na odlučan govor o Jugoslaviji, postavljajući bespogovorno i tvrdo zahteve za Jugoslaviju kakvu on želi, Milošević je izazvao direktno sukobljavanje sa drugim republičkim rukovodstvima. Iako se verbalno zalagao za federaciju, odbacujući kraj-nosti unitarizma i konfederalizma, koje “ne dolaze u obzir” (“ni centralizovana birokratska država ni konfederacija”, 190) i tražio jačanje jedinstvenih funkcija federacije, praktično je osporavao postojeću federaciju i na političkom (faktičko ukidanje pokrajina, prekid svih od-nosa sa Slovenijom...) i na ekonomskom planu (ekonomska blokada Slovenije, upad u mo-netarni sistem Jugoslavije...). Istovremeno je obilno koristio dotad najviše osporavana reše-nja “konfederalnog” Ustava iz 1974, upravo po pitanju predstavljenosti pokrajina u federa-ciji. Srbija je postala jedinstvena, ali su predstavnici pokrajina u Predsedništvu SFRJ i save-znoj skupštini zadržani.

Mešajući socijalnu i nacionalnu terminologiju, Milošević je lako prešao sa borbe protiv “birokratizovanih rukovodstava” na borbu protiv “neprijatelja naroda”. Proglašavajući da

“na dnevnom redu nije diskusija, na dnevnom redu je istorija” (244), on je prešao sa “man-gupa iz naših redova” koji treba “da odu i zato što su nas krali i zato što su nas brukali” (225), na “bitku za slobodu” koju “ovaj narod dobija”. Podržan, po proceni oficijelnih medi-ja, ovacijama milionskog auditorijuma 1988. na Ušću, Milošević je tvrdio – “pobedićemo, dakle, bez obzira što se i danas, kao i nekada, protiv Srbije udružuju njeni neprijatelji van zemlje sa onima u zemlji (...) a nema bitke na svetu koju je narod izgubio. Tu rukovodstvo nema mnogo izbora. Ili će se staviti na čelo naroda i poslušati njegov glas, ili će ga odneti vreme” (276), da bi juna 1989. na Gazimestanu, oduševljeno podržan još brojnijom masom, jasno rekao na kakve bitke je mislio – “... danas, opet smo u bitkama i pred bitkama. One ni-su oružane, mada i takve još nisu isključene” (P, 29.06.1989).

Uz sve želje da se mitingovanja označe kao spontana višenacionalna okupljanja, kao “veličanstveni narodni zborovi” i da im se dâ suštinski drugačiji karakter od sličnih zbivanja na Kosovu među Albancima (koja su bila “kontrarevolucionarna” i “jednonacionalna”) ili kasnije, 1990, u drugim republikama, već 1988. bilo je jasno da ona, zbog svoje masovnosti, svakodnevnog sprovođenja u svim gradovima i varošicama u Srbiji, parola koje su išle od zaštite Jugoslavije do zahteva za ubijanje pripadnika drugih nacionalnosti, izazivaju samo strah i otpor u ostalim jugoslovenskim republikama.12

Mitinzi

Parole na mitinzima 1988. mogu se podeliti u nekoliko grupa, a sve su proisticale i pra-tile zahteve politike diktirane od režima u Beogradu. Ako je Milošević govorio o “jedinstve-noj Jugoslaviji”, mase su vikale “hoćemo jedinstvenu Jugoslaviju” (Gnjilane); podrška srp-skoj vlasti uglavnom je personifikovana u Miloševiću: “Živeo CK SKS na čelu sa Sloboda-nom Miloševićem”, “Napad na srpsko rukovodstvo, napad na nas” (Kruševac), “Slobodan je junačko ime” (Raška), “Izdrži Slobo narod je uz tebe”, “Slobo u pomoć” (Novi Sad)... ali je bilo i retkih drugih “heroja” – “Nedamo te Kertesu” (Novi Sad). Kada je Milošević tražio smenu rukovodstava po jugoslovenskim republikama mase su vikale: “Dole Krunić”, “Dole Dolanc”, “Dole Matić”, “Dole Vlasi”, “Dole Kaćuša Jašari” (Gnjilane i dr.), “Azeme, spre-mi ćebe ćelija te čeka”, “Poslednje zbogom Krunić, Vlasi, Vrhovec” (Nikšić), “Srbi autono-maši idite u Hrvatsku i Sloveniju dobićete pokrajinu” (Kraljevo), “Vlasi i Smole vole” (Ti-tovo Užice), “Kruniću lopove” (Novi Sad), “Vrhovec, Vlasi, Smole – dole”, “Hafner čuvaj prst”, “Janeze sram te bilo” (Beograd)... Antialbansko i antislovenačko raspoloženje iskazi-vano je moralističkim parolama tipa “Majke Albanke volite li svoju decu” (G. Milanovac), “Slovenci setite se srpske pogače” (Kraljevo)... Pretnje su bile sadržane u sledećem tipu pa-rola: “Mi smo armija”, “Pobićemo baliste, narod da im sudi” (Gnjilane), “Listaj goro, cvetaj cveće Crna Gora u boj kreće, robovati više neće”, “Mi ćemo se boriti” (Peć), “Ako treba mi ćemo svi u borbu za slobodu” (Nikšić), “Udri vraga ne ostavi mu traga” (Kruševac), “Ne da-mo te zemljo Obilića, ne damo te bez krvoprolića” (Putinci), da bi se 1990. čulo: “Spremni

12 Na sredine u kojima je bilo pokušaja sprečavanja održavanja mitinga vršen je veliki politički i medijski pritisak. Otpor u drugim sredinama na zbivanja u Srbiji mogao se naslutiti i samo praće-njem beogradske štampe – Predsedništvo OK SSRN Titovog Vrbasa – “ne prihvata se održavanje mitinga” (P, 25.08.1988); posle sastanka sa Kosovcima odlučeno je da se miting održi (P, 26.08.1988). Sutradan, Politika je objavila pismo – “Podržavamo vaš odlazak na miting u Titov Vrbas” – Dom ratnih invalida, Sokobanja (P, 27.08.1988); Cazin otkazao poziv na miting u Belu Palanku (P, 22.09.1988); Sremska Mitrovica posle mitinga odbila da bude domaćin “četrdesetgo-dišnjice početka izgradnje autoputa Bratstvo-jedinstvo”, razlozi – da se ne “izrodi u nešto drugo” (P, 23.09.1988); polemika u štampi o tome da li je Split pogrešio što nije poslao delegaciju na mi-ting u Kragujevac (P, 6.11.1988); prekid odnosa sa Slovenijom zbog odbijanja mitinga u Ljubljani (P, 1.11.1989); povodom zahteva četiri srpska sela, Trpinje, Bobota, Pačetin i Bršadin kod Vuko-vara da se organizuje “miting istine”, SSRN Vukovara, odgovara da “ne prihvata neformalna ma-sovna okupljanja. Ocenjujemo da bi okupljanja bila jednonacionalna (...) samo bi pogoršala rela-tivno stabilnu situaciju” (P, 10.02.1990). Politika se 18.02.1990. pita “da li će u Vukovaru biti održan miting ‘za jedinstvenu Jugoslaviju’”...

smo da organizujemo dobrovoljce” (Svetozarevo), “Nećemo apele hoćemo akciju”, “Idemo na Kosovo” (Studentski grad, Beograd), ili se tražila vojna uprava na Kosovu, a izvođenje Slovenije na sud (Niš). Treba imati u vidu da su ovo selektivno birane parole, objavljene u Politici, dok su se one ekstremne mogle videti i čuti na TV snimcima. Tako je parolu “Smrt Šiptarima” naveo sam Milošević u svojoj knjizi kao neprihvatljivu (izveštači Politike nisu je čuli, kao uostalom ni parole “Hoćemo oružje”, “Hoćemo Ruse”...).

Iako je i Milošević u početku pokušavao da okupljanja prikaže kao socijalni bunt, iako su i oni koji su ga podržavali (verujući da time brane Jugoslaviju), i oni koji su ga kasnije osporavali iz nacionalističkih pobuda (smatrajući da napušta program ujedinjenog srpstva) u njemu videli komunističkog vođu, na njegovim mitinzima samo jednog tipa parola nije bilo – onih socijalne sadržine. Jedan takav pokušaj pred Skupštinom Jugoslavije, kad su ga po-zvali rakovički radnici tvrdeći da su njihovi zahtevi isključivo socijalne prirode i tražeći pla-te, sam Milošević je pretvorio u zahtev za rešavanje nacionalnog pitanja, a zatim ih raspu-stio naredbom da se vrate na svoja radna mesta, ne pomenuvši njihove socijalne probleme. Pokazalo se još jednom da pojava odlučnog nacionalnog vođe podržana od nacionalnih au-toriteta lako prevodi socijalno nezadovoljstvo na nacionalni teren. Dovoljno je bilo da vođe tvrde da je uzrok ekonomske krize i opadanja standarda u nacionalnoj potčinjenosti i razje-dinjenosti, pa da nezadovoljne mase složno zatraže oružje umesto većih plata.

Slobodan Milošević je bio u pravu kada je 1989. nazvao “godinom raspleta”. Sve pri-preme raspleta, ako se Jugoslavija tretira kao nerazmrsiv čvor, a tretirala se upravo tako,13 tada su obavljene. Otuda su i zbivanja 1990-1992. samo logičan sled – pobeda nacionalistič-kih partija na izborima 1990. u većini jugoslovenskih republika, cepanje Jugoslavije po na-cionalnim šavovima, a kako ti šavovi nigde nisu bili “dobro skrojeni”, izazvali su rat, među-sobno ubijanje, “egzodus” ili “evakuaciju” stanovništva u zavisnosti od toga da li je reč o “našima” ili o “njihovima”, i opšti genocid, mada danas ovaj stalnom upotrebom pohaban termin više niko ne koristi. Današnje česte rasprave o tome da li je Slobodan Milošević na-cionalista ili komunista koji je “zaigrao na nacionalnu kartu”, da li je JNA branila komuni-zam ili granice velike Srbije, da li su ostale nacionalne vođe “Titovi generali”, ljudi iz ko-munističke nomenklature ili nacionalisti – sasvim su jalove. Pripisivanje “bauku” – koji odavno ne kruži Evropom – svih zasluga za potonja zbivanja služi kao bezbedno utočište onima koji veruju da nacionalizam može da bude i dobroćudan (naročito ako je naš), da zla koja se u njegovo ime čine nisu njegov sastavni deo; služi da prikrije nepobitnu činjenicu – Jugoslavija jeste razbijena zbog nacionalizma, a prvi ostvarivani zadatak jeste bilo “čišće-nje” osvojenih/oslobođenih teritorija, ne od antikomunista, već od drugih naroda. I kao i uvek, u tom temeljno obavljenom poslu, antikomunizam je bio najverniji saveznik onih ko-jima je danas tako teško nadenuti ime.

Koraci ka raspadu

Elementi pripremnih radnji razbijanja jugoslovenske zajednice bili su sledeći: prepozna-vanje u nezadovoljstvu Srba sa Kosova glavnog upaljača za opšte nezadovoljstvo srpskog naroda (kraj ‘86, početak ‘87); usmeravanje i manipulsanje tim nezadovoljstvom da se “re-ši” ne samo pitanje kosovske autonomije već i obračuna sa neistomišljenicima u srpskoj vla-sti, onima koji nisu bili spremni za radikalne promene i koji su verovali da se kriza mora re-šavati postupno i bez većih lomova (kraj ‘87); žestoka i unisona propagandna aktivnost me-dija sa ciljem da se raspaljivanjem emocija do kraja dovede antialbansko a zatim i antislove-načko raspoloženje (‘88); korišćenje nezadovoljstva kosovskih Srba da se realizuje borba protiv “autonomaša”, tj. masovnih mitinga u Vojvodini u organizaciji, odozgo organizova-nih, kosovskih Srba, a sa ciljem da se sruši vojvođansko rukovodstvo i ospori vojvođanska autonomija (jesen ‘88); korišćenje nezadovoljstva kosovskih Srba da se masovnim mitinzi-

13 G. Đogo na Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu: “Ako čvor ne možete odrešiti, preseci-te ga” (P, 30.03.1992).

ma sruši crnogorsko rukovodstvo (januar ‘89); donošenje amandmana na Ustav Srbije istog dana kada su na Kosovu ubijena 22 demonstranta i dva milicionera, a pošto su već zavedene posebne mere i uhapšeno rukovodstvo (mart ‘89); uz antialbansku i antislovenačku kampa-nju, započinjanje antihrvatske kampanje (početak ‘89);14 prevlast Srbije u saveznim organi-ma vlasti 1989. faktičkim (Vojvodina) i formalnim (Kosovo) ukidanjem pokrajina u republi-ci, a zadržavanjem njihovih kompetencija u federaciji (Predsedništvo SFRJ); organizovanje Srba u Hrvatskoj i BiH uz presudnu pomoć iz Srbije (‘89); stavljanje do znanja Sloveniji, koja se najžešće i najjedinstvenije suprotstavljala Miloševićevoj politici, da ukoliko ne pri-hvati “događanje naroda” sa Kosova u svojoj republici, može da napusti Jugoslaviju – zva-ničnim prekidom svih odnosa.15 Slovenija je odbila, a odnosi su prekinuti. Ekonomska blo-kada bila je samo najotvoreniji vid tog prekida u kome je izmanipulisano stanovništvo u Sr-biji dobilo svoju “patriotsku” ulogu (kraj ‘89).

Proces paralelan zbivanjima u Srbiji u periodu 1986-89. može se delimično pratiti samo u Sloveniji: posle objavljivanja Memoranduma, u slovenačkom časopisu Nova Revija obja-vljuju se Prilozi za slovenački nacionalni program (januar ‘87); slovenačko javno mnjenje okuplja se oko suđenja Janezu Janši i drugima, i istovremeno otpočinju medijski napadi na JNA, prvenstveno oko isključive upotrebe srpskohrvatskog jezika u njoj i odricanja dužnosti da Slovenci služe vojsku van svoje republike (jun ‘88); zbivanja na Kosovu i u Srbiji ujedi-njuju slovenačku intelektualnu i političku elitu na zboru u Cankarjevom domu (do tada su-kobljenu zbog Nove Revije) u podršci Albancima i suprotstavljanju Miloševićevoj politici (početak ‘89); usvajanje amandmana na republički ustav (septembar ‘89); odlučno odbijanje i zabrana održavanja “mitinga istine” u Ljubljani (decembar ‘89).

U Hrvatskoj, BiH i Makedoniji u periodu 1986-89. nema paralelnih procesa, ali na ni-vou nacionalnih homogenizacija oni se reflektuju, i direktno pomažu novoformiranim nacio-nalističkim strankama u njihovoj pobedi na izborima 1990. godine.

Pripremne radnje 1986-89. i reakcije koje su one izazvale, učinile su da početkom 1990. u Jugoslaviji budu na delu svi elementi nužni da ona prestane da postoji:

– raspad SKJ na XIV kongresu i slom komunističke jugoslovenske opcije (januar ‘90); – predizborna kampanja u svim jugoslovenskim republikama koja je izbacila na površi-

nu nacionalističke partije, a predizborni skupovi, nacionalistička euforija, posebno u Hrvat-skoj, početkom ‘90. dobili su sve osobenosti “događanja naroda” samo sa drugim predzna-kom; nezadrživo prelivanje nacionalizama preko republičkih granica i homogenizacija naci-ja, ne više samo propagandom već i stranačkim organizovanjem – SDS u Hrvatskoj, BiH i Srbiji; SDA u BiH i Srbiji (Sandžak); HDZ u Hrvatskoj i BiH (februar ‘90);

– pobeda DEMOS-a u Sloveniji (8. april 1990 – 55% glasova), HDZ u Hrvatskoj (22. april 1990 – 41,5% glasova), VMRO-DPMNE u Makedoniji (11. novembar 1990 – 37 po-slaničkih mesta u Sobranju), SDA, SDS i HDZ u Bosni i Hercegovini (18. novembar 1990 – SDA: 86 poslaničkih mesta; SDS: 72 poslanička mesta; HDZ: 44 poslanička mesta), SPS u Srbiji (9. decembar 1990 – 45,8% glasova, odnosno 77,6% poslaničkih mesta) (Kovačević – Dajić, 1994). Formula “treće Jugoslavije” u Srbiji je značila koncept “svi Srbi u jednoj drža-vi” uz osporavanje avnojskih granica, prisvajanje JNA i njenu upotrebu za realizovanje se-paratnih interesa; u Sloveniji je značila politiku isključivosti na uspostavljanje samostalno-sti, osporavanje JNA i naoružavanje teritorijalne odbrane; u Hrvatskoj je značila zahtev za

14 Zanimljivo je primetiti da antimuslimanska kampanja nije pripremljena – čak je ni afera “Agro-komerc” nije rasplamsala do nivoa prethodne tri. Ova činjenica navodi na pretpostavku da se ni-je očekivalo suprotstavljanje Muslimana “trećoj Jugoslaviji”. Antimakedonska kampanja započela je kasno, kada je rat već besneo u Hrvatskoj i Bosni, tako da je ubrzo i prestala, a “ugroženost” Srba u ovoj republici ostavljena je da čeka neka druga vremena.15 Politika je 1.12.1989. preko cele naslovne strane donela naslov “Srbija prekida odnose sa reži-mom Slovenije”. U tekstu se konstatuje da povodom zabrane održavanja mitinga istine u Slove-niji “narodi Srbije (...) niti prihvataju da se dalje ponižavaju i da mole Sloveniju da se ne izdvaja iz Jugoslavije i da ne vodi antijugoslovensku, antisrpsku i antihumanu politiku”. Zato Predsedni-štvo SSRN Srbije “poziva sve institucije i sve radne organizacije i ustanove Srbije da prekinu sve veze sa Slovenijom”. Cele novine tog (i narednih) dana preplavljene su napadima na Sloveniju.

nezavisnost i ustavno definisanje Hrvatske isključivo kao države hrvatskog naroda, naoruža-vanje i stvaranje osnova hrvatske vojske; u BiH je predstavljala suprotstavljanje dva isklju-čujuća koncepta – jedinstvena i nedeljiva BiH nasuprot srpskoj BiH udruženoj sa ostalim srpskim zemljama; Crna Gora je u svemu sledila Srbiju, a Makedonija se snalazila (‘90);

– onemogućavanje saveznih izbora i rušenje reformskog kursa savezne vlade Ante Mar-kovića uz svesrdnu podršku angažovanih intelektualaca;16

– nespremnost novih nacionalno-političkih lidera za sporazumevanje i istrajavanje na nepomirljivim pozicijama iz uverenja da je nastupio pravi trenutak da se razbijanjem Jugo-slavije ostvare “istorijski snovi” – velika Srbija, samostalna Slovenija, nezavisna Hrvatska;

– godine 1990-92. bile su godine referenduma. Njihovi rezultati potezani su kao glavni argument za početak rata. Tako se došlo do kraja. Narod se na referendumima izjasnio za rat, verujući svuda da daje svoj glas za mir i sigurnost.

Silom ostvarena ideologija

Jugoslavija je razbijena pozivanjem na “informatičku civilizaciju sveta”. Razbijena je u ime novog društva “umnosti, sklada, lepote, čovečnosti”, u ime “nacionalne, demokratske budućnosti”, u ime “neotuđivog prava naroda na samoopredeljenje”, u ime “slobodnog, otvorenog, modernog društva”, u ime obezbeđenja “boljeg, stvaralačkijeg, moralnijeg”, u ime “pravednih državnih granica koje neće biti razlozi međunacionalnih mržnji i ratova”, u ime “političkog pluralizma, socijal-demokratskog društva i države socijalne pravde i ravno-pravnosti”...

Razbijena je u ime “informatične revolucije”, u ime “kraja nacije”, u ime “ugrožavanja faktičke čovečnosti raščovečenjem”, u ime “modernog društva”, “civilne nacije”, “prirod-nog prava”, u ime “pozitivne tradicije liberalizma”, u ime “majke – domovine – boga”...

Nijedan demokratski, napredni, civilizacijski cilj srpski i slovenački intelektualci nisu izostavili poznih 80-ih godina u dokazivanju da Jugoslavija kao zajednička država nije mo-guća.

*

U razmišljanju o uzrocima raspada Jugoslavije mnogi autori veruju da je odgovor veo-ma jednostavan, zato što je najčešće put do njega jednosmeran. Neki će poći od prostog fak-ta secesije pojedinih republika i njime objasniti raspad; drugi će u psihološkim strukturama pronalaziti večite dokaze “antijugoslovenstva” ili “jugoslovenstva” kao imanentnog svojstva kolektivnog “nacionalnog bića” u čijem će međusobnom sukobu večitog “protiv” Jugoslavi-je i večitog “za” nju videti uzrok njenog raspada; treći će u komunistima, po definiciji “kri-vim” za sve, pronalaziti sve faktore neizbežne za raspad države; četvrti će u međunarodnoj zaveri Amerike i Nemačke, Kominterne i Vatikana, “četvrtog rajha” i “novog svetskog po-retka” tražiti objašnjenje...

Činjenicu proglašenja nezavisnosti Slovenije, Hrvatske, Makedonije i Bosne i Hercego-vine kao uzroka raspada Jugoslavije i ratova na njenim prostorima odbacujemo zbog pro-stog vremenskog sleda zbivanja. Čak i ako prihvatimo teško prihvatljivo objašnjenje da pod pojmom “secesija” razumemo definisanje i ostvarenje nacionalnog cilja pod nacionalnim

16 D. Ćosić: “Mi smo zemlja raskola i mržnji – nacionalnih, verskih, socijalnih. Mi još ne pucamo i ne ubijamo se zato što smo ubeđeni da smrt nije najveće zlo koje možemo jedni drugima da čini-mo. Teško je shvatiti zašto predsednik Marković ignoriše političku realnost Jugoslavije, a još je te-že poverovati da se ona na stranačkim izborima može prevazići” (P, 4.08.1990).

V. Šeks: “... Markovićev koncept nema budućnost i da se republike u krajnjoj liniji moraju i u odnosu na nj osamostaliti i tražiti svoja rješenja (...) Ja jednostavno mislim da njegov projekt nije ostvariv, jer je svijest o suverenosti republika toliko već ukorijenjena da to Marković svojim pro-gramom ne može nadoknaditi. Marković je, najkraće, još previše nadnacionalan a za to se danas plaća visokom cijenom” (Da, 2.10.1990).

imenom, za razliku od drugih primera definisanja i ostvarenja nacionalnog cilja pod “jugo-slovenskim” imenom, i to označimo kao borbu za “očuvanje” Jugoslavije, ne možemo da previdimo činjenicu da se to desilo sredinom 1991, odnosno početkom 1992. godine, kada su sve aktivnosti za poništenje Jugoslavije i otpočinjanje rata bile već završene: definisani nacionalni ciljevi, narodi homogenizovani oko nacionalnih vođa, formulisani nacionalni programi od kojih nijedan nije “video” Jugoslaviju. Biti za Jugoslaviju ili protiv nje nije ni-kakvo nacionalno svojstvo – to je samo pitanje kako se definiše šta je “Jugoslavija” i koliku je količinu straha potrebno isprovocirati različitim sadržajima “Jugoslavije”. Samo prosta snaga velikih brojki odredila je šta će se nazvati “odbranom” a šta “razbijanjem” Jugoslavi-je. I u jednom i u drugom slučaju ona je prestajala da postoji.

Raspadom Jugoslavije nestala je druga Jugoslavija, ali i mnogo više od nje. Ubijena je ideja Jugoslavije kao državne zajednice južnoslovenskih naroda i raspršeno uverenje da sva-ki od njih pojedinačno može da trpi u svojoj blizini ma koga ko mu nije apsolutno istovetan.

Sve “zavere” Kominterne, Vatikana, Amerike i Nemačke... nisu mogle da smisle razor-niji raspad države od onih kojima je povereno da budu njena duhovna snaga ili da upravljaju njome. Jer, ni Kominterna ni Amerika... nisu očistili jugoslovensku teritoriju od jugosloven-skih naroda tamo gde su drugi bili u većini.

Na ruševinama Jugoslavije stvorene su, kao nikada u prošlosti prisutne, etnički čiste dr-žave. Za uvođenje demokratskih sistema u njima još nije “sazrelo” vreme, a gotovo svi objektivni elementi nezadovoljstva prethodnom državom muče i dalje njihove građane, uz jednu novu, nepovratno izgubljenu prednost Jugoslavije. Nikada u svojoj istoriji ona nije bi-la u toj meri vitalno zavisna od spoljnog okruženja, niti toliko nesamostalna kao što su to danas države stvorene na njenim ruševinama – bez nade da se to stanje u skoroj budućnosti promeni.

*

Okupljenim oko svojih elita, vešto usmerenim jedni protiv drugih konstruisanom mr-žnjom i uvek i samo “pravednim gnevom”, Jugoslavija se svojim narodima prikazivala kao okruženje koje ih drži vezane u neprirodnom i po svakog opasnom zajedništvu.

Ako su Jugoslavijom bili nezadovoljni svi jer su se osećali nacionalno ugroženi, Srbi od svih i svi od Srba, znači da problem nije bio u Jugoslaviji jer bi i bez nje oni morali da žive zajedno na etnički izmešanim teritorijama i u etnički mešovitim porodicama. Jugoslavija je bila smetnja ambicijama nacionalnih elita da stvore države kakve niko ranije, sa više lakoće i manje mudrosti, nije ni pokušao da ostvari.

Pod parolom “zaštite naroda”, “vekovnih ognjišta”, “spasavanja grobova i crkava”, za-počeo je ogoljeni rat za teritorije iz anahronog uverenja da je velika etnička država dokaz uspešne države. Otuda je svako razmišljanje o njihovom stvaranju upućivalo na nužnost ili asimilacije ili preseljenja stanovništva. U uslovima postojanja Jugoslavije takav zahtev bio je civilizacijski regresivan, bez obzira na sve ograde o budućoj demokratiji i pravima manji-na, i otvarao pitanje – zašto Jugoslavija nije mogla da bude taj okvir u kojem bi svi imali sva prava. Obećavanjem poštovanja manjinskih prava u budućim etničkim državama, a isključi-vanjem mogućnosti egzistencije Jugoslavije kao države ravnopravnih, samo se potvrđivalo nacionalističko uverenje intelektualaca da jugoslovenske nacije samo ako su “većina” mogu da budu slobodne, odnosno da je demokratija moguća samo tamo gde se pouzdano zna ko je “gazda u kući”. Svođenje zahteva za demokratiju i slobodu na zahtev za etničku državu jeste nacionalizam jer implicira da je samo etnos sam u sebi sposoban za demokratiju, odnosno da on predstavlja jedinstven organizam, jedinstveno shvatanje demokratije i slobode u ko-jem nema unutrašnjih suprotnosti i različitih interesa. Svako plediranje da se “jednom i traj-no” reši nacionalno pitanje kao etničko pitanje, koje isključuje sve istorijske mene, koje ve-ruje da se može poništiti istorijsko nasleđe, koje pod etničkim prostorom i imenom podrazu-meva sve što je u nekom trenutku njemu (etnosu) pripadalo, bez obzira na to što je u dru-gom trenutku pripadalo drugome, a na teritoriji koja je primarno etnički, religijski izmešana,

predstavlja zalaganje za usitnjavanje državne teritorije do apsurda koji nužno opravdava do-minaciju većih nad manjim, a silu jačih nad slabijim.

Za izmešanost stanovništva elite su rešenje potražile u njegovom preseljenju ka etnič-kim “maticama”, za neutemeljenost zahteva na etničkom planu argumente su pronašle u istoriji, za neutemeljenost granica u istoriji argumente su pronašle na etničkom planu, tamo gde nije bilo ni istorije ni etnosa bili su grobovi ili temelji crkava, za osporavanje Jugoslavi-je kao komunističke tvorevine koristile su “nacionalno pomirenje” (Nedić, Mihajlović u Sr-biji, Bleiburg u Hrvatskoj, Kočevski rog u Sloveniji...). Nacionalna identifikacija pronalazi-la je tačke prepoznavanja isključivo u predjugoslovenskoj prošlosti, a za to su prvenstveno korišćeni simboli – što starije zastave, grbovi, himne, putovanja moštiju, preseljenje posmrt-nih ostataka, vraćanje nacionalnih spomenika, rušenje onih koji su simbolizovali zajedničku borbu...

*

I danas ima intelektualaca spremnih da govore o “nužnosti”, “neminovnosti”, čak i o pozitivnim promenama, ostvarenim ciljevima, “biološkim injekcijama”, dobrim stranama ovog rata i raspada države. Ni danas mnoge nije napustio optimizam i pozitivan naboj kada govore o “doprinosu” jugoslovenskih intelektualnih i političkih elita boljem i pravednijem životu svojih naroda. Jer, šta su stotine hiljada mrtvih, milioni raseljenih, nepovratno unište-na kulturna baština, neprocenljiva materijalna šteta, duhovno nazadovanje... prema ostvare-nju “vekovnih snova”, “dvestogodišnjih borenja”, vizije “male Švajcarske” ili “velike Šved-ske”... “Patriotizam” je postalo utrkivanje u razbijanju zajedničke države, a “izdajstvo” retki primeri (u svim nacijama) njene zaštite. Svesno se prikriva činjenica da je zajednička drža-va, samim tim što je egzistirala, prihvaćena od većine svojih državljana sedam decenija, bez obzira na krizu u koju je zapala i bez obzira na međunarodno okruženje, još imala uslova za moguće pozitivne transformacije. Njeno razbijanje iznutra bilo je najlakše i najbrže rešenje, zahtevalo najmanje intelektualnih napora njenih, za civilizacijska pitanja višestrano nespo-sobnih intelektualnih i političkih elita.