Ui. ilalziyat Fakiiltrsi Drrgisi

Balwr201516(1) 99-128

Niyazi-i M1sri ve ttRisale-i Etvar-1 Seb'a" Adh Eseri

Muharrem <;akmak•

Ozet: Niyazi-i Mtsri, b~ta Divan'• olmak iizere 91k sa }'Ida eser kale me almt~. cserleriyle tasawuf ve edebiyata biiyiik katktlan olmu~tur. Mtsri'nin eserlerinin bir Iosm• ~h~tlmt~ olmakla beraber, bir ktsmt heniiz ~ah~tlmamt~tlr. Bunlardan biri de Mtsrinin "Risale-1 Etviir-• Seb'a" adh eseridir. Mtsri, risaleyi mensubu bulundugu Halveti gelenege uyarak miiridin manevi geli~iminde onlara yo I goste­rici ve gordUkleri riiyalan kendileri ta'bir edebilmeleri i~in rehber kitap olarak kaleme almt~llr. Bundan onceki ~h~mam1zda, Niyazi-i Mtsri'nin "Etvar-1 Seb'a" adh risalesindc manevi geli~imin ev­relerinde gorulen riiyii ve viiktiit hakkmdaki yorumlanm ara~nrmt~tlk. Bu ~ah~mada ise, Niyazi-i Mtsri'nin fikri miicadelesi ve eserlerini ara~ttrarak "Risale-i Etvar-1 Seb'a" adh eserini lnccledik. Anahtar Kelimeler: Niyazi-1 M1sri. ruyii, viiktat, ta'bir, etviir-• seb'a, nefs.

Abstract: (Niyazi-i Misri and his work Called "Risale-i Atwar-1 Sab'a") Niyazi Mtsri wrote a number of works, including the Divan (collected poems). His works have made major contributions to su­fism and literature. Although some of his works have been studied on, most of his works have not been studied on yet. One of these is his work called "Risale-i Etvar-1 Seb'a". Niyiizi-i M1sri wrote down his book named "Etviir-1 Seb'a" in conformity with the Halwati tradition as a guiding light in spiritual progress of dervishes (disciple), and as a prospectus in the interpretation of the dreams they see. In this book, about which no independent study has been detected, are discussed the dre­ams seen by the dervishes throughout "sayr-u suluk". In our previous research, we have studied M1sri's interpretations on the meaning of the dreams and intuitions the dervi.shes happened to see through the phases of their spiritual evolution. In this study, we have introduced Niyazt-i Mtsri and his works and We have also made a study of his work called "Risale-i Etvar-1 Seb'a.

Key Words: Niyazi-1 Mtsri, Dream, Sufistic dreams, Sufistic interpretations Atwar-1 Sab'a, Nafs.

Girl~

XVII. Yuzy1l mutasaVVIflanndan Niyazi-i M1sri, 1027/1618'de Malatya'da dogup, 1105/1694'de Limni adasmda vefat etnu~tir.1 Vassaf, Niyazi-i M.lsri i9n;

Yrd.Do~.Dr., inonu Universitesi ilahiyat Faki.iltesi, email: muharem.cakmak@inonu.edu.tr

100 • Muharrem t:;akmak

"Mevlideu Mnlntya'lr, meskeuen Bursalr, medfenen Litmtili olup, pederi Mnlatya e~ra­Jmdan "Sogmrctzfide" demekle l~le$hur tarik-i Na~ibe11dl ricalinden Ali (elebtdir'', der.2 Babasmm ehl-i tarik olmast hasebiyle tasavvuf kiiltiirii i~inde yeti~en

Niyazi-i M!srl, gene; ya~ta Halveti yoluna intisap etmi~ ve daha sonra ilim seya­hatiyle geldigi Mtsrr'da Kadirl tarikatine yonelmi~se de, gordiigu bir riiyayla tekrar Anadolu'ya donerek Halveti tarikah i.izere siilill<unu tamamlamt~hr.3

Niyatl-i M!srl, Halvetiyye'nin dort ana kolundan Ahmediyye'nin Mts­

riyye kolunun piri olarak kabul edilir. Onun Bursa merkezli ir~ad faaliyetleri, si.irgiinleri sebebiyle zaman zaman Rodos ve Limni'de devam etmi~tir.

Mtsri'nin saghg-tnda in~a edilen Bursa Ulu Camii'nin giiney ktsrrunda bulunan tarikahn asitanesi/tekkesi, XX. yiizytlm b~lanna kadar faaliyetini siirdiirmii~ ise de, daha sonra baktmstzhktan ytktlan tekkenin yerine bugiinkii postahane

binast yaphnlmt~ttr.4

Miicadele ve siirgiinlerle gec;en bir hayat siirmesine ragmen, ilim ve ir~ad faaliyetlerini siirdiiren Mtsri, ~ok saytda eser kaleme almt~br. Bu eserlerden biri de, kendi ifadesiyle "her vakit miir~id huzl1runda ikamet edemeyen" miiridler i<;in yazmt~ oldugu "Etvar-1 Seb'a" adh risalesidir. Mtsri'nin ir~ad faaliyetlerin­de miirid-miir~id birlikteligini atkileyen sebeplerden biri de ~iiphesiz onun hayattndaki miicadele ve siirgiinleridir. Daha once yapttgt.rruz ara~hrmada, Niyazi-i M!srl'nin "Etvar-1 Seb'a" aclli risaJesinde manev1 geli~imin evrelerinde gi:iri.ilen ri.iya ve vaktat hakkmdaki yorumlanru incelemi~tik. Bu ~ah~mada ise,

Bursah Mehmed Tahir, Osmnull Miiellijleri, istanbul tsz., c. 1, s.162; Kenan Erdogan, Niytizi-i Mrsri Divnm, Ankara 2008, s. 43; Mustafa A~kar, Niynzi-i Mrsri ve Tnsmnmf Anlnyr$r, Ankara 1998, s. 25; Hasan Kavruk, Niytizi-i Mrsri Haynlr-Snnntr-Eserlcri ve Tiirkre $iirleri, Malatya 2004, ss. XV-XVTII. Hiiseyin Vassaf, Sefiuc-i Evliyti, istanbul2006, c. 5, s. 73. Bkz. Niyazi-i M1sri, Mevfiidii'l-irfan -On Diirdrincti Sofrn, ~ev. Siileyman Ate~, istanbul tsz., ss. 47-49. "Ben dogum ycrim olnn Mnlntyn'dn ilk ilim tnlebinde bulrmdugum srrndn kalbimde tnri­knl-1 sirfi.lfiJI!IJi bilmek nrzusu vnrd1. Once onlnrmmeclislerine muhnlif idim, gihnezdim. Fnknl soh­betleri bereketiyle giindeu giinc $ClJkim nrltr, nilrayel Hnlvcli $C!flrlerinden birinc bey'nl ettim . ... 1Vilrnyetl1i11 krrk sekiz yrlmda -ki Bngdat bu yrlda fot/redilmi$1i- ilim tnlel>i kasdiyle Diynrbckir'e seftr cttim. Amn nsrlmaksadtm tnrikal i/mi idi. Orndn bir yrl knldrm. Sonrn Mnrdin'e giflim. Orn­dn dn bir sene knldmr. Diynrl•ckir ve Mnrdin'de mnntrk ve kelnm ok11dum. Orndnn Mrsrr'n gittim. Mrsrr'da $<-ylmniye'de Kadiriyyc'den bir $Cylr buld11m. Onn bcy'nt ellim ve Ciimiu'l-Ezlrcr'de de dcrse bn$1ndrm . ... Senclcrce Arnp vc Rum ~elrirlerinrfc ~ok ~eylrlerin sc/rbetlerine er~tim. Akibet ?tylrim, giiz [Jef,cgim $eylr ilmml Sinnn Elmnl1'nm lri:metine uln~trm." Mustafa Kara, Bursn'dn Tarikatlnr ve Tckkeler, 2001, Bursa, s. 400; Mustafa A~kar, "Niyazi-i M1sri", DiA, istanbul 2007, c. 33, s. 167; Salih <;ift, "Ruhaniyetli $ehir Bursa'da M1sri Oergahlan", Keikril Uf Aylrk Tnsavvufve Kriltrir Sn11nl Dergisi, Sayt: 21, istanbu12012, s. 47.

Niyazi-i M1sri ve "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Adh Eseri • 101

Niyazi-i Mtsrl ve eserlerini ara~brarak onun miicadelesi ve eserleri bi.itiinli.i­gunde "Etvar-1 Seb'a" adh risalesini inceleme ve yaytnlamayt ama~ladtk.

1. Niyazi-i MISri, Hayatt ve Fiktl Miicadelesi

Niyazi-i Mlsri'nin adt, Mehmed/Muhammed bin Ali, ki.inyesi, Niyazi-i Mtsri'dir.s Nisbesi, ilim tahsili ic;in Mls1r'da bulundugu donerne nisbetle "Mtsri" olmakla birlikte, Niyazi-i Mtsri, Malatya dogurnlu ve Malatya'hdtr.6 Mtsri'nin Malatya Aspozi' de7 dogdugu ya da dogum yerinin Soganh~ koyi.i oldugu ~ek­linde gori.i~ler bulunmakla beraber Mlsri, "Mevaidii.'f-jrjan" adh eserinde kendi­si, dogurn yerinin Malatya oldugunu soyler ancak dogdugu yerin koy ya da mahalle olduguna dair bir ifadesi bulunrnarnaktadtr.9

Niyazi-i Misri'nin adt, Mehrned olmakla beraber, Mtsri ismi ogrendlik ytllannda tahsil ic;in Mtstr'da kalmas• hasebiyle sevenleri tarafmdan verilmi§ bir lakapttr.1o $iirlerinde hazen "Mtsri", hazen de "Niyazi" mahlasm1 kullanm1~ ve buradan hareketle bu ikisinin birle~iminden meydana gelen Niyazi-i Mtsri, Mtsri Niyazi ve ~eyh M1sri diye tanmmt§hr.11

Niyazi-i Mtsri, ilk egitimini Malatya'da ailesinin yarunda aldlktan sonra ilim i9n ~kbgt seyahatinde once Diyarbak1r'a gelmi§ ve burada bir ytl kalmt~­ttr. Daha sonra Diyarbak1r'dan Mardin'e gelen Mtsri, burada da bir y•l kalrru~­hr.12 "Mevaidii'I-irjan"ad!t eserinde, Diyarbak1r ve Mardin' de hirer ytl kald1gmt, manhk ve kelam okudugunu ifade eden Mlsri, bunlardan ba§ka hangi ilimleri okudugunu bclirtmez.ll Ancak, Mlsri'nin Diyarbaktr ve Mardin'de bulundugu bu si.ire zarfmda tefsir, hadis, fi.k1h, akaid ve manhk gibi ilimleri tahsil ettigi kabul edilir.l~ Niyazi-i Mlsri, daha sonra Bagdat i.izerinden Mistr'a ge~i§,1s

Bagdath Ismail, Hcdiyyclii'l-Arifin vc Esmaii'l-Miicllifiu ve Asiiru'l-Musaunifin, istanbul1955, c. n, s.3os. Erdogan, n.g.e, s. 43; A~kar, n.g.e., ss. 53-54; Kavruk, a.g.c., s. XV. Bursau, n.g.e, c. 1, s.162; A~kar, "Niyazl-i M1sri", s.166; Orhan Tugrulca, Niynzi-i M1sri Bilge'nin Sojrns1, istanbul2012, s. 14. Abdiilbaki Giilpmarll, "Niyazi-i M1sri", $nrkiyat Mecmuns1, VTl (1972)'den aynbasun, s. 183; Erdogan, a.g.e., s. 46; Hasan Turyan, Bursa Evliynlan ve Tarihi Eserleri, Bursa 1982, s. 119. Mlsri, Mcvfiidii'l-iifnn- On Dordiiucii Sofrn, s. 47.

to A~kar, a.g.c., s. 61. 11 A~kar, "Niyazl-i M1sri", s. 167. 11 Erdogan, a.g.e., s. 47; ~kar, a.g.e., ss. 64-66; Kavruk, n.g.e., s. XVI. 13 Bkz. M1srl, Mevfiidli'l-irfnu- On Dordiiucii Sofra, ss. 47-48. •~ Erdogan, a.g.e., s. 47. 1' Vassiif, a.g.e., c. 5, s. 74; Giilpmarh, a.g.m., s. 183; Erdogan, ag.e., s. 47; ~kar, a.g.e., s. 66;

102 • Muharrem <;aJ...-mak

burada ~eyhuniye'de Kadiriyye'den bir ~eyhe intisab etmi~ ve <:amiu'I-Ezherde islam! ilirnleri tedrise ba~lanu~hr.•6

M1S1r'da ilim tedrisi yarunda tekkedeki hizmetini de i.i~ yil siirdi.iren Ni­yazl-i M1sr'i, bu esnada ~eyhinin, zahirl ilim talebinden vazge~medik~e tarikat ilminin kendisine a~tlmayacagtru soylemesi i.izerine ne yapmasJ gerektigi konu­sunda karars1z kahrY Bu dii~iincelerle Allah'a tazarru ve niyaz ile uyudugu esnada gordiigu riiya18 i.izerine buradaki tedris hayatJru sonland1rarak tekrar

Anadolu'ya uzanan bir seyahate ~1kan19 M1sn, 1053/1643 Jlhnda M1S1r'dan ayn­hr ve riiyada kendisine i~aret edilen mi.ir~idi aramaya ba~lar."o

Niyazl-i Mtsrl'nin ~eyhinden izin alarak Anadolu'ya donii~ yolculugu alan bu seyahati iic; y1I kadar siirmii~tiir.21 Mlstr' dan aynld1ktan sonra 1056/1646 senesinde Anadolu'ya doner: Mlsri, daha sonra istanbul'a gelmi~ ve • Sultanahmet civarmda, Kad1rga'daki Sokullu Mehmed Pa~a camiinin bir hiicre­sine yerle~mi~tir. Bu hi.icrenin, son zamanlara kadar Halvetiyye'nin M1sriyye kolu mensuplan ve Mlsrl'yi sevenler tarafmdan "M1srl hiicresi" diye amldJgi ve ziyaret edildigi kaydedilir.n Niyazl-i M1srl'nin, yine istanbul'da Yedikule dva­

nndaki Evhadiiddln Dergahmda i'tikafa girdigi, bir miiddet misafir olarak bu-

16 Mtsri, ML-vtiidii'l-irfan- On Dordiincii Sofra, s. 48. 17 Osman Nuri Kii~k, "Niyazi-i Mtsri'nin (1027-1105/1618-1694) Seyr ii Siiliik Siirecine

ili~kin Vaktalan ve Saliklere Tavsiyeleri", Ulus/aramsr Kulrm Niyazr Mrsrf Niyazi Sempoz­yrmw, Malat}•a 2011, ss. 3-4.

18 Bkz. M1sri, M.:iJiiidii'l-iifan- On Dordiincii Sofra, s. 48: "himden aynlmam bana gii~ geldi. Aglayarak tazarru ve niyaz ile Allah'a istihare ettim ve uyudum. Gordiim ki giiya ben biiyiik bir ~ehirdeyim, sultana hizmet ediyorum. Sultan da $eyh Abdiilkadir Geylani (k.s.) imi~. Kendisinin avlusu geni~ bir sara}'l var. Kendisi, nedimlerinden bi.iyiik bir cemaat arasmda bir tarafta abdest ahyor. Sanki ben de obiir tarafmda tereddiit i~erisinde duru­yor, bana klzacagmdan korkuyorum. Oradan ~kacak bir yer de bulamadtm. Beni gordi.i, ~a~rdt. "Ey sr~/T. Hemen kendisine dondiim ve onunde durdum. Hadimlerinden birine "brma bir kese getir" dedi. Hizmet~ ~abuk ~buk birka~ ad1m gidince "gel, dedi, ona kendi ce­bimden vcrcyim." Elini cebine soktu, bir kese ~tkardt ve bana uzath. Huzurunda keseyi a~­hm. i9nde laze sikkeli dirhemler vardr. Ba~ka bir kese daha gordi.im, onu da ar;bm. Onda da taze sikkeli dinarlar vardt. Ben: Efendim, bu i.ki kesenin manast nedir diye sordum. Cevaben dedi ki: "Dirlzem/cr zlilzir ilimdir, ogren vc ommla amcl e/. Dinarlar /ariknl ilmidir, oun aucak saua /akdir cdilmi~ buluumr kimscnin (miir~idin) yiiziindcn knvu~abilirsiu" ve bana "seuiu ~eyllin bu ~cltirdc dc:gildir" diye i~aret etti. Soylemeye muktedir olamayacagun bir ferah ve sevinr; ile uyandtm."

1' Bkz. Mtsri, Ml!iltiidii'l-iifau- On Dordiincii Sofra, ss. 48-49. lll A~kar, a.g.e., s. 71. 21 A~kar, a.g.e., s. 7l. 22 Vassaf, a.g.e., c. 5, s .. 75; GOlp•narh, a.g.m., s. 183.

Niyazi-i ~hsri ve "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Adh Eseri • 103

lundugu Kastmpa~a' daki U~~akl Hankahmda teberriiken bir kuyu kazdtrdtS"l ve bu kuyunun da "$ifa kuyusu Mtsri kaptsi" diye me~hur·oldugu kaydedilir.23

Daha sonra istanbul'dan Bursa'ya gelen Mtsri, Bursa'da Ulu Camii'nin yamndaki medresede ve Veled-i Enbiya Camii ka}')'lrnt Sebbag Ali Dede'nin evinde kalnu~br.2~ Mtsri, bu zaman zarfmda ibadet ve taatla me~gul olmu~ ve zamanm ileri gel en alimlerini ziyaret etmi~tir.2S Bursa' da bir muddet kaldtktan sonra arayt~tru surdi.iren M1sri, yine bir riiya ile Bursa'dan aynlarak U~ak'a gelmi~tir.26 U~ak'ta Halvetl ~eyhi Ummi Sinan'm halifelerinden $eyh Mehmed Halven'nin zaviyesine misafir olan Mtsri, bir mi.iddet dergahta hizmette bu­lunmu~, ibadet ve taatla me~gul olmu~tur.V Bu s1rada U~ak'a gelen Dmmi Si­nan, $eyh Mehrned'e, "Muhammed M1sri" isminde bir dervi~in gelip gelmedi­gini sordugunda $eyh Mehmed, geldigini ve kendilerine teslim edeceklerini soyler. Bu bulu~ma ile aradtguu bulan Mtsr'i, $eyh Dmmi Sinan'a bey' at ederek donu~te ~eyhi ile beraber Elmah'ya gitmi~tir.:!B

Halvetiyye'nin Ahmediyye koluna mensub olan Dmm'i Sinan'm dergahmda, imamhk gorevi, halka vaaz ve nasihatte bulunma, ~eyhin oglu ve diger ihvana ders okutma gibi faaliyetlerde bulunan Niyaz!-i Mtsri, bunun yaru stra dervi~lerin kt~hk bugday ve ununu haZirlama, tekkeye strhnda odun ta~l­ma gibi hizmetleri de yi.iruti.ir. Dmmi Sinan'm dergahmdaki bu hizmetleri do­kuz sene siirdiiren Mtsri, bu sure zarfmda ~eyhin kontroliinde halvet ve c;ile c;tkararak bir taraftan da manevi egitimini ikmal eder.29

Ummi Sinan'dan siih1kunu tamarnlayan Niyazi-i Mtsrl, ~eyhin icazet ve hilafet vermesiyl~ ir~adla gorevlendirilir. $eyhi Dmmi Sinan ile kar~tla~hgt U~ak'a gelerek pirda~t $eyh Mehmed'in zaviyesinde bir siire misafir olan Mlsri, $eyh Mehmed'in yonlendirmesiyle ir~ad ve vaaz u nasihat ic;in <;al kazasma gider. Burada ktsa bir mi.iddet kald1ktan sonra tekrar U~ak'a geri doner. Daha sonra Kiitahya'dan gelen talep iizerine $eyh Mehmed'in ir~ad ic;in kendisini Ki.itahya'ya gonderme istegini k1ramayan Mlsri, Ki.itahya'ya gelerek bir yli ka­dar da burada ir~ad faaliyetlerinde bulunur.30 Niyazi-i Mtsri'nin Kiitahya'da

23 Vassaf, a.g.e., c. 5, ss. 75-76; ~kar, a.g.e., ss. 72-73. 24 Erdogan, a.g.e., s. 49; A~kar, a.g.e., s. 73. 25 Vassaf, a.g.e., c. 5, s. 76; ~kar, a.g.e., ss. 73-74. 26 A~kar, a.g.e., s. 74. 17 Erdogan, a.g.e., s. 50; ~kar, a.g.e., s. 74. 28 Vassaf, a.g.e., c. 5, s. 76; Golpmarh, a.g.m., s. 183. 29 Erdogan, a.g.e., s. 51; A~kar, a.g.e., ss. 77-78. ;o Golpmarh, a.g.m., s. 184; Kara, Niy112i-i M1sri, ss. 11-12; Erdogan, a.g.e., s. 52-53; ~kar,

a.g .. e., ss. 82-86.

104 • Muharrem <;:akmak

bulundugu ytllarda Kadtzadelilerin etkisiyle zikir ve devramn yasaklarunast, Mtsri'yi bir hayli miiteessir eder.31 0 donemde Mtsri'yi miiteessir eden bir diger geli~me ise, Kiitahya'da bu gorevi siirdiiriirken §eyhi Ummi Sinan'm oliim ha­berini almastdtr.l2

Niyazi-i Mlsri, ~eyhi Ummi Sinan'm (6.1067/ ·1658) oliim haberini alma­styla, yerine Bah~izade Ahmed Efendi'yi halife tayin ederek Kiitahya'dan ayn­hr.ll ~eyhinin vefah ve donemin olaylanndan ~ok fazla miiteessir olan Mtsri, bir miiddet U~ak'ta kaldtktan sonra pirda~t Mehmed Efendi'den izin alarak, Bur­sa'ya gitmek iizere yola ~tkar. 1072/1662 yili ba~mda bir-iki miiridiyle birlikte Bursa'ya gelen34 Mtsri, daha once misafir oldugu Veled-i Enbiya Camii ka}')'lmt Sebbag Ali Dede'nin evinde kendisine tahsis edilen boliimde bir miiddet kahr. Daha sonra kendisi ic;in yaphnlan dergahm tamamlanmasma kadar, Ulu Cami~ yakmmdaki medresede ve ~ehrekiistii Carnii' ndeki bir hiicrede kalan Mlsri, Bursa'da kaldtgt sure zarfmda Ulu Carnii'nde vaaz ve ir~ad faaliyetlerinde bu­lunur.3s Bu ytllarda Hao Mustafa admdaki miiridinin ktz karde~iyle evlenen Niyazi-i Mtsri'nin Fattma ve <;elebi Ali admda iki t;ocugunun diinyaya geldigi ve Mtsri'nin get;imini temin etmek ic;in Bursa'da mum yaptp sathgt kaydedilir.36

imam Busuri'nin Kaside-i Biir'e (Biirde)'sine yapmt~ oldugu Tesbi'i (Tesbi' Kaside-i Biirde)37, yine bu donemde tamamlayan 38 M1sri aym zamanda, yiiriitmii~ oldugu ir§ad faaliyetleri, vaaz ve nasihatlerle Bursa'da tarunmaya ba~lamt~tlr. Niyazi-i Mlsri, bunun yaru stra t;eVTesinde devam edegelmekte olan din! ve siyasi geli~melere kayttstz kalmamt§, bu olaylara aktif olarak kahlmt§br. Bu geli§melerden biri de vaizler smtfmdan padi§aha yakm olan Varu Mehmed Efendinin (6.1096/1685) tahrikleriyle Halvetilere kar~l alman kararlann hissedi­lir §ekilde sertle~meye ba§lamast,39 sema ve devran zikrinin yasaklanmasidir.4o Buna kar§thk Mlsri, bu yasaga sebep olan Van! Efendi ile onun temsil etrrti~

JJ Erdogan, a.g.e., s. 53; ~kar, a.g.e., s. 87. n Mustafa A~kar, "Tarikat-Devlet ili~lcisi, Kad!Zadeli ve Me~ayth Tarb~malan A-;tsmdan

Niyazi-i Mlsri ve Doneme Etlcileri", Tasnwuf ilmi ve Akademik Arailmnn Dergisi, ytl: 1, sa}'!: 2, Ankara 1999, s. 60.

» Ayru yer. ;\< Erdogan, a.g.e., s. 54; A~kar, a.g.e., s. 89. 35 A~kar, a.g.e., s. 90. ,. Erdogan, a.g.e., s. 55; A~kar, "Niyazi-i M1sri", s. 167; Mustafa Tatt;~, Mnlntya'mn Giiniil

Sultnm Niyazf-i Mtsrf, Malatya 2013, s. 49. 71 Bkz. Niyazi-i Mlsri, Knsidc-i Biirde Tesbi'i, haz. Musa Y1ld!Z, H ya}'lnlan, istanbul2010. :~.• Vassaf, a.g.e., c. 5, s. 77; Erdogan, a.g.e., s. 58. 39 A~kar, "Tarikat-Devlet Ili~lcisi", s. 61. -10 Erdogan, a.g.e., s. 59.

Niyazi-i M1sn ve "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Adh Eseri • 105

oldugu zihniyeti surekli ele~tirmi~,4J Mehmed Varu Efendiye kar~1 tavtr almak­tan ve vaazlannda "Zikrullalz'ta Vanf olmaym"42 demekten <;el<inmemi~tir.43

XVI. yl!zydda, Birgivi Mehmed Efendi (o. 981/1573)'nin tasavvufi <;evre­Iere musamahakar olmakla su<;ladtgt yonetime ve tarikat mensuplarma kar~t cephe almastyla ba~layan tasavvuf kar~tth~, XVII. yiizytlda IV. Murad devrinin (1623-1640) ortalarmdan IV. Meluned'in saltanat donemine (1648-1687) kadar olan si.ire<;te tekke-medrese <;ab~mastm korukleyen bir aynhk hareketine do­nu~mu~tiir.44 Kadtzadeliler ile tasavvuf muntesipleri arasmda ya~anan tarh~ma­lann en yogun oldugu IV. Meluned donemi, tasavvuf aleyhtan bir almrun dev­let nezdinde itibar kazandt~ donem olmu~tur. IV. Meluned'in <;ocuk ya~ta tahta <;tkrru~ olmasrmn da etkisiyle onun saltanahnm ilk ytllart bir rur ortak yonetime donii~mu~, bu ortak yonetim strasmda Kadtzadelilerin bir yolunu bulup iktida­ra stzmast ve ktsa zamanda nufuz kazanmastyla IV. Meluned'in etraft selefi aktm mensuplannca ku~ablrru~hr . .u Biitiin bu donemlerde tarh~ma konulan, Hz. Peygamber'in babasmm imaru; Yezid'e Janet okuma; dinde bid'atler meseli; kabir ziyaretinin me~ruiycti; akli ilimlerin li.izumu; ezan, na't-1 Nebi ve mevlid gibi metinlerin makamla okunmast; sema ve devran zikrinin cevazt; regaib, berat ve kadir gecesi namazlan gibi hususlardtr.46

Birgivi Mehmed Efendi'nin sufiler aleyhindeki goru~lerini benimseyen Kadtzade Mehmed Efendi adh vaiz etrafmda geli~en olaylar, donemin fukaha­me~ayih ili~kilerini en <;ok gerginle~tiren etkenlerden biri olmu~, Kadtzade Mehmed Efendi He Halveti ~eyhlerinden Abdiilmedd Sivasi (6.1049//1639) ara­smda tarihe "fakd~-sofu1ar miicadelesi" olarak ge<;en sert tarh~malar ya~an-

41 A$kar, ''Niyazi-i MISn", s. 167. •1 Niyazi-i Mlsn, <'.;}~.}. ~ '/j) "Beui numadn gev?Cklik gastermeyin" (Taha, 20/42 ), ayetinin

manas1yla Mehmed Vani'ye telmihte bulunmuitur. (Vassal, a.g.e., c. 5, s. 78). Bir ii husu· sunda gev~eklik gostennek anlammdaki {.)j ) kelimesinin "fail" kalibiyla "Zikrullnlr'ta

Vtiui olmnym!" demekle Mtsri, "Zikrrrlla/,.la gcv~ck olmaym" anlammt kasdederek Vani Mehmed Efeni'ye gondermede bulunmaktadu.

•) Golpmarh, a.g.m., s. 184. 44 Cengiz Giindogdu, "XVII. Yiizydda Tekke-Medrese Mi.inasebetleri A9smdan Siviisiler -

l(achzadcliler Miicadelesi", iLAM Artf$1rrma Dergisi c. Ill, sy. saYJ1, istanbu11998, ss. 38-41. ~ Mustafa Armagan, "Bursa'da iki Rakip Siirgiin: Niyazi-i M1sri ve Vani Mehmed Efendi"

Bursa' da Diindcn Bugiiue Tasnvvuf Kiiltiinl - 2, Bursa Kiiltiir Sa nat ve Turizm Vakft Yaym­lan, Bursa Kitaph&: 12, Bursa 2003, s. 260-261.

•6 Mustafa Kara, Niya;;;l-i Mrsri, Tiirkiye Diyanet Vakft Yaytnlan, Ankara 1994, ss. 5-6; Kara, Bttrsn'dn Tnrikntlnr vc Tekkclcr, s. 359-360; Ferhat Koca, "Osmanhlar Donemi Ftkth-Tasavvuf ili~kisi: Fak.tlar ile Sofular Miicadelesinin Tarihi Seriiveni", Ga;;i Onivcrsitesi <;orum ilalriyat Fakiiltcsi Dergisi, 200?-fl, s. 106.

106 • Muharrem <;:akmak

mt~hr.47 Kadtzade Mehmed Efendi'nin vefahndan sonra onun taraftarlan olan vaizler, ~er'an haram oldugu ke~in delillerle sabit olmayan bazt ~eylerin haram­h~ru iddia etrneye devam etrni~ ve bunlan yapanlan ki.ifi.irle sur;lamt~lardtr. Bunun yan~ stra cemaatle nafile namaz laJmmast, makamla salavat getirip na't-1 ~erif okunmast, tasavvuf ehlinin sema ve devran yapmast gibi hususlara ~iddet­le kar~1 r;tkmt~lardtr.4' Kadtzade Mehmed Efendinin fikirlerini yayan takipr;ileri tarafmdan devam ettirilen bu hareketin mensuplan "Kadtzadeliler" veya halk arasmda "fakilt" kelimesinden ti.iretilen"Fnktlar" diye arulmaktadu.49

Niyazi-i Mtsri'nin y~adt~ donem olan XVII. yi.izytla gelindiginde Ka­dJzadeli-Sivasi tarh~malan ~eklinde kutupla~an bu mucadele daha da sertle~­mi~, Kadtzadeliler sufilerin aleyhine ~iddete varan tavrrlar aJmt~lardtr.so Bu donemde buyi.ik bir kampanya ba~latan Kadtzadeliler, bid'at telakki ettikleri hususlara sava~ ar;m1~, camilere birden fazla minare yapman~n, sema ve sesli zikir meclislerinin caiz olmadtgtru yaymaya ba~lamt~hr.s1 Bu hareketin ikinci safhas1 olan bu donemde Kadtzadelileri Osti.ivani Mehmed Efendi {6.1072/1661)

temsil ederken, Sivasileri temsilen Abdulehad Nuri (6. 1061/1651) gibi isimler on plana <;tkmaktadtr.52 Sultan ibrahim'in hliki.imdarhgmm son ytllan ile yedi ya~mda tahta r;:kan IV. Mehmed'in saltanatmm ilk ytllarma rastlayan Ka­dtzadeli hareketin bu ikinci doneminde Osti.ivani Mehmed Efendi'nin ba~t r;ek­tigi vaizler grubu, sarayda bliyi.ik ni.ifuz elde etrni~tir. Donernin onde gelen ~eyhleri ba~ta olmak lizere kendilerine ters dii~en yonetici ve vezirled sur;layan KadJZadeliler, ~eyh ve dervi~lerin dinsiz olduklartru yaymJ~lardtr.SJ $eyhu­lislam Bahiii Mehmed Efendi'den sema ve devranm haram olduguna dai_r bir fetva da alan Kad1zadeliler'in saraydaki bu nlifuzu, hamilerinin r;ogunun ki!tle­dildigi "<::mar Vak'ast"na {1066/1656) kadar siirmu~ti.ir.S-1

Bid'at anlayt~t r;err;evesinde biiti.in topluma yonelik di.i~manhklanru ge­ni~leten Kadtzadeliler,ss kendi araJannda istanbul'da bulunan bi.iti.in tekkeleri

•7 Cengiz Giindogdu, "XVTI. Yiizytl Osmanhsmda Siyasi Otoritenin Ulema-Sufi Yakla~tmma Dair Bir Omek: rv. Murat-KadJ.zade-Sivisi", Diui Artr$1rrmalnr, 1999, c. 2, sayt 5, s. 212; Ko­ca, a.g.m., s. 105

..s Semiramis <;avu~oglu, "Kad!Zadeliler'', DiA, c. XXIV, s.101.

•9 Cengiz Giindogdu, "Sivasiler- Kadtzadeliler Miicadelesi", ss. 38-41. 30 A~kar, "Tarikat-Devlet hi~kisi", s. 62. ~~ Armagan, a.g.m., s. 261.

" Salih <;ift, "Donemin Aktiiel Meseleleri Ekseninde Vani Mehmed Efendi-Niyazi-i Mtsri ihtilaft", Ulusa/ Vtiui Mehmed Efoudi Scmpozyumu, Bursa 2012, s. 59

53 Koca, a.g.m., s. 106-107; <;avu!loglu, a.g.m., s. 101. N <;~vu~oglu, a.g.m., s. 101. " Koca, a.g.m., s. 106-107.

Niyazi-i Mtsri ve "Risale-i Etvar-t Seb'a" Adh Eseri •107

ydona, rastladiklan dervi~lere "tecdid-i iman" teklif edip kabul etmeyenleri oldi.irme, hep birlikte padi~aha gidip bid'atlan kaldmnal< i9n izin isteme, selatin camilerinde tek minare kalacak ~ekilde diger minareleri }'lkma gibi ka­rarlar ahrlar. Serna ve devrarun haram olduguna dair aldtklan fetva56 ile elini daha da gi.i~lendi:ren I<adtzadelilerin57 1066/1656'da Fatih Camii'nde makamla nat-1 ~erif okuyan mi.iezzinlere saldirmastyla camide kavga 9km1~, kendilerine engel olmak isteyenlere kar~t silahla mukabeleye karar vererek Fatih Camii'nde

toplanmt~lardtr.ss Donernin veziri Kopri.ili.i Mehmed Pa~a durumu haber aldt­gtnda Kadtzadeli vaizleri si.irdi.irmek sfuetiyle59 bu meseleyi ge9ci olarak on­lemi~se de, ktsmen onlenrni~ alan bu mi.icadele, donernin vaizlerinden Vanh

Mehmed Efendi (6.1096/1685)'nin padi~alu ve devlet erkaruru etkilemesiyle bu donemde yeniden ortaya ~tknu~hr.60

Kadtzadeliler hareketinin i.i~i.inci.i donerni olarak nitelenen Vani Mehmed Efendi (6.1096/1685) zamarunda tarb~malar yeniden ba~lamt~, IV. Mehmed'in himayesiyle etki ve ni.ifuzunu arhran Vani Mehmed Efendi sufilere kar~t tavtr ahm~, ~tkarhlan bir fermanla devran zikri yasaklanmt~hr.61 Kadtzadeli-Sivasi mi.icadelesinin bu i.i~nci.i safhasmda Vani Mehmed Efendi (6. 1096/1685)'nin kar~tsmda ise, sllfi.leri temsilen donemin co~kun mutasavvtf1 Niyaz'i-i Mtsri (o. 1105/1694) bulunmaktaydt.62 Bu donemde, Vassaf'm ifadesiyle Vaiz Vani Efen­di, "eltl-i tasavvufim ve Ju1sseten Niyfizf-i Mtsrf'nill hasm-1 cfim (can dii~mam)" ke­silmi~tir.63

56 Kendisi tasavvufa nieyilli ve bazJ kayttlara gore Mev levi muhibbi oldugu halde Kadtzade­liler'den ~ekindigi veya bir olay ~tkmasmt istemedigi i9n ehl-i tasav\'ufun aleyhine fetva­lar verdigi kaydedilen Bahai Mehmed Efendi, (1064/1654)'de vefat ettigme gore, soz konu­su fetvayt vefahna yakm bir doncmde vermi~ olmahdtr. Bkz. Mehmet ip~irli - Mustafa Uzun,·"Bahai Mehmed Efendi", DiA, istanbul1991, c. IV, s. 464.

>7 c;avu~oglu, a.g.m., s. 101. xo Koca, a.g.m., ss. 106-107. 59 Bkz. Koca, a.g.m., s. 107. Olayt haber alan Sadrazam Kopriilu Mehmed Pa~a, onlara nasi­

hatte bulunm~ ise de soz dinletememi~, bunun iizerine ulemayt toplayarak konuyu on­larla gorii~mi.i~tiir. Kadtzadelilerin iddialannm get;ersiz (babl) oldugunu soyleyen alimler, fitneye bais olanlann cezalandmlmalan gerektigme fetva vermi~lerdir. Durumu sultan IV. Mehmed'e arz eden Koprulu, olay 9-karanlarm katli hususunda ferman alrru~a da, yeni olaylara yol a~amak i9n Kadtzadelileri oldi.irmeyip, Ustiivanl Mehmed Efendi (o. 1066/1655) ve beraberindekileri K1bns'a si.irmii~ ve boylece Kad1zadeliler hareketi fiilen sona erdirilmi~tir.

w A~kar, "Tarikat-Devlet ili~kisi", s. 62. 61 A~kar, "Tarikat-Devlet ili~kisi", s. 62; c;avu~oglu, a.g.m., s. 102. 62 <;ift, "Donemin Aktiiel Meselcleri Ekseninde Vani Mehmed Efendi-Niyazi-i M1sri i.htilaft",

s. 59-60. 65 Vassiif, a.g.e., c. 5, s. 77.

108 • Muharrem <;akmak

Biitiin bu yasak ve baskllara ragmen zikir ve sohbet halkas1 gittik~e ge­ni~Ieyen M1sri, dervi~ ve takip~ileri dergaha s1gmaz olunca, Niliifer <;ay1 iizeri­ne bir koprii yapbpru~ alan Abdal <;elebi'ye, bir siiredir devam eden tekke yapbrma istegi ic;in izin verir. 1080/1670' de yap1rru tamamlanan tekke, biiyiik bir co~ku ve kanhmla hizmete a9hr.64 Burada dikkat ~ekilen bir husus, Kadiza­deli zihniyetin tekkeleri )'lkahm, ya da medreseye c;evirelim gibi a~m tutumla­nna kar~1, Niyazi-i Mlsri'nin tekkesinin hemen biti~igme bir de medrese yap­hrmasidir ki, bu onun ilme vercligi degeri gostermesi ac;Ismdan onemli goriil­mektedir.65 Yasaga ragmen zikir ve devrana devam eden Mlsri, Kadizadeliler­den gelen tenkit ve sata~malara ise, yazdi8'I .eserler ve ~iirlerle66 cevap vermi~­tir.67

Bu tarh~malar siirerken Faz1l Ahmed Pa~a Niyiizi-1 M1sri'yi Edime'ye davet etmi~ ve burada kuk giin kalan Mlsri, bu gorii~melerden sonra IV. Men­med'in davetiyle Edime'den istanbuJ'a gec;mi~tir. Niyazi-i M1sri'nin, Ayasofya Camii'nde bir cuma giinii vaaz edeceginin duyulmas1yla biiyiik bir kalabalik toplarur. M1sri donemin alimleri, devlet adamlart ve Sultan IV. Mehmed'in de bulundugu bu mecliste zikrin faziletleri ve tekkelerin din ve millete yapb8'1 hizmetlerden bahs~den etkili bir sohbet yapar. Bunun iizerine ikna olan IV. Mehmed, tekkelerin faaliyetlerinin serbest hiralalmast, sema ve devran zikrinin yap!lmasi gibi hususlara izin vermi~tir.6s

Daha sonra Bursa'ya donen Mtsri, burada hizmet ve ir~ad faaliyetlerini siirdiirmekte iken ~ok gec;meden KoprulU Faz1l Ahmed Pa~a, onu bu defa padi­~ah adma tekrar Edime'ye davet etmi~tir.69 Oc; yi.iz kadar miiridiyle Eclime:ye gelen Mtsri, Edime Eski Camii'nde vaaz etmi~, konu~malannda donemin ic;inde bulundugu rahatsizhklari dile getirmi~tir_7o Mlsri, bir kayda gore muharebenin devlet ve millet iizerindeki olumsuz etkileri haklanda padi~ah ve devlet adam-

" Golpmarh, a.g.m., s. 184; Erdogan, a.g.e., s. 54. 65 A~kar, "Tarikat-Devlet fli~kisi", s. 67. 66 Bugiiu bir meclise vard1111 oturmu~ pe11d ider vaiz

Olmr apm~ kital•1111 bu ha/kr aglnf!r vniz iki bolmii$ cihilu halkw birin ceuuete snlmr~ Eliyle kiirsideu birin tamuya sarlo.1ttr vaiz "Bugii11 bir meclise vnrd1111, viiiz oturmu~ vaz 11 11asihat edcr. Vatu: kiirsiisii11de kitnbuu npm~ okur, okuduk~a da halkr aglatzr. Vanzmda cilriiu halkllll ikiye bolmii$, bir grubu ceunete salrru~, di­ger grulm da eliylc celrcuueme snrkrtrr."

67 A~kar, a.g.e., s. 97. 68 Vassal, a.g.e., c. 5, s. 77; Erdogan, a.g.e., s. 60-61; A~kar, "Tarikat-Devlet ili~kisi", s. 66. 69 Erdogan, a.g.e., ss. 61-62; A~kar, a.g.e., s. 113. 70 A~kar, "Tarikat-Devlet ili§kisi", s. 69; Selami ;iim~ek, Osmaulr'mu ikiuci Bll$keuti Edirue'de

Tnsavvr\f Kiiltiirii, Buhara Yay., tstanbul 2012, 2. Bsk., s. 187.

Niyazi-i M1sri ve "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Ad!J Eseri • 109

lanru ye'se sevkedici sozler sarfetmi~fu.71 Diger bir gorii~e gore ise Mtsrl, bu konu~masmda cifre dayah, gizemli sozler soylemi~ ve bu sebeple de siirgiin edilmi~tir.n

Niyazi-i Mlsri sozlerinin devlet ve ordu aleyhine te~evvii~e/kan~tkhga sebep olacagt endi~esiyle, 1083/1673' de Rodos adasma siirgiin edilmi~tir.73 Sii.r­giin olarak geldigi adada, ayaklan zincirli olarak adarun kalesinde bulunan kapah bir hiicreye konulan Niyazi-i Mlsri, bir miiddet sonra zincirlerden ser­best btrakthr. Burada bulundugu sure zarfmda yine zikir ve sohbetlere devam eden Mtsri'yi, mahkumlar ve kale muhaflzlan hiirmetle kar~1lamt~, hatta kendi­sini Rodos'a gotiirmeye memur edilen Azbl <;avu~, gorevinden aynlarak Mtsri'nin yarunda Adada kalmt~nr.74

. Niyazi-i Mtsn, dokuz ay kadar siiren bu siirgij.nden sonra tekrar Bursa'ya donmii~ ve buradaki ir~ad faaliyetlcrini kaldtgt yerden siirdiirmii~tiir. Oiger taraftan Mtsri'nin cezbeli hali, vaazlarmdaki siyasi i.islub ve cifre dayah konu~­

malan da ayru ~ckildc devam etmi~tir.75 Bi.iti.in bunlar ise, Mtsri'nin yine ~ikayet edilmesine sebep olmu~ ve Varu Efendi gibi kimselerin de yonlendirmesiyle Mlsri, 1088/1677' de bu de fa Limni'ye si.irgiin edilmi~tir.76

Niyazi-i Mlsri, sii.rgi.in edildigi Limni Adas1'nda da bo~ durmam1~, bura­da da tasavvufi faaliyetlerini si.irdiirmi.i~, etrafma toplanan insanlara tarikahru yayrru~, zikir ve devrana devam etmi~tir. Mlsri, Limni' de iki yll si.irgi.in kaldtk­tan sonra, cezast kaldmlarak devlet tarafmdan serbest btraktlmt~ ancak o, ada­dan aynlmarru~ ve kaleden iskele Camii'ne ta~marak faaliyetlerini burada si.ir­di.irmi.i~ti.ir. Affedilmi~ oldugu halde adadan aynlmayan Mtsri, yakla§tk on be~ sene kadar Limni' de kalrru§br.77 Siirgiini.i kaldmlmasma ragmen Anadolu'ya donmeyen Mtsri'nin Limni'ye siirgi.ini.i gibi geri doni.i§i.i de fermanla olmu§, hakkmdaki fermanla Anadolu'ya donmesi istenen Mtsri, 1103/1691'de adadan aynlarak tekrar Bursa'ya d6nmi.i~tiir.7B

Bursa'ya dondi.igunde Ulu Camii'nde derse ba§layan Niyazi-i Mlsri, on­ceden oldugu gibi Bursa'daki ir~ad faaliyetlerine devam etmi~tir. Kendisine

71 Vassal, a.g.e., c. 5, s. 78; Mustafa Tat9, "Surgiinlerde Bir Veli: Niyazi Mlsri (k.s.)", Ke~kiil Uf Aylrk Tasauvufve Kiiltiir Sanat Dcrgisi, Sa)'l: 21, istanbul2012, s. 55.

72 Golpmaru, a.g.m., s. 184; Erdogan, a.g.e., s. 62. 73 Vassiif, a.g.e., c. 5, s. 78; Golpmarh, a.g.m., s. 184. 74 Erdogan, a.g.e., s. 62; A~kar, a.g.e., ss. 115-116. 13 Vassaf, a.g.e., c. 5, s. 78; Golpmarh, a.g.m., s. 185; Erdogan, a.g.e., s. 63. 76 Erdogan, a.g.e., s. 63. n A~kar, a.g.e., ss. 120-122. 78 Erdogan, a.g.c., s. 63; A~kar, a.g.e., s. 122.

110 • Muharrem <;:akmak

muhalif olanlar, soyledigi fikirleri bahane ederek hakkmda dedikodu yaymala­nna ragmen o, inandt~ gibi da~anmaya devam etmi~ ve faaliyetlerini siir­diirmii~tiir.79 Bu donemde II. Ahmed'in ordusuyla 1104/1692'de Avusturya seferinc c;tkaca~ haberini alan Mtsri, 200 miiridiyle birlikte sefere kahlmak ic;in hazultklara ba~lar. Mlsri'nin sefer ic;in haztrltk yaph~ duyulunca, kendisine Bursa' dan aynlma}'lp haytr dua ile me~gul olmast ic;in bir hatt-1 hiimayun gon­derilmesine ragmen o, padi~aha cevap mahiyetinde bir mektup yazarak kendi­sine, bu istegini kabul edemeyecegini bildirir.so Allah tarafmdan gazaya memur olundugunu soyleyen Mtsrl, Yeni Kaphca civannda c;ad1r kurdurmu~ ve sefere kahlmak uzere burada iki yiiz kadar miiridi ile beraber haztrhklanru siirdiir­mii~tiir.SI

Niyazi-i Mtsrl'nin Tekfurda~ (Tekirdag) yakmlanna kadar geldigini og­renen II. Ahmed, kendisine hediye olarak bir araba ve dervi~lere da~hlmak iizere onemli miktarda para gondererek kendisini Tekfurda~'nda kar~tlamastru isterse de, II. Ahmed'in bu istegine uymayan Mtsrl,82 Bursa'ya geri donmedigi gibi Padi~aha gonderdigi mektupta, etrafmdaki ki~ilerin kendisine yanh~ bilgi­Ier verdigini, onlann soziiyle hareket ehnemesi gerektigini soyler.SJ Bunun iize­rine Sadrazam Mustafa Pa~a, Niyazi-i Mlsri'nin Edime'ye gelmesi halinde soz­lerinin halk ve ordu iizerinde etkili olacagt ve biiyiik bir fitne kopacagt yoniin­de padi~aha telkinlerde bulunur.84 Miiridleriyle birlikte Selimiye Camii'ne gelen M1srl, ogle namazmda vaaz edip sonra da Padi~ahla bulu~may1 iirnit ederkenss Sadrazam, ~eyhin siirgiin edilmezse biiyiik bir karga~a 9kaca~ru soyleyerek padi~ahJ uyarmastyla M1sri'nin tekrar Limni'ye siirgiin karan verilir. Kayma­kam Osman Pa~a ile yenic;eri agast Abdullah Aga, padi~ah tarafmdan davet edildigini belirterek MlSri'yi camiden dt~ari c;Ikanp kendisine Limni'ye siirgiin edildigini teblig ederler.S6 Niyazi-i Mlsn, Bogaz Hisar'da Kaptan Pa~a'ya teslim edilir ve aya~na buka~ taktlarak tekrar Limni'ye siirgiin edilir.87

Niyazi-i Mlsn'nin ikinci defa suriilmesinin sebebi olarak, Viyana muha­rebesi sebebiyle siyasi otoriteyle ters dii~mesi gosterilir.85 M1sn, Viyana seferine

79 A~kar, a.g.e., ss. 123-126. ro Erdogan, a.g.e., s. 66-68; A~kar, "Niyazt-i MISri", 5. 167. *1 Golpmarh, a.g.m., s. 185; Erdogan, a.g.e., s. 68. sz A~kar, a.g.e., 5. 130. 83 Tat~1, a.g.e., 55.83-84. ~ A~kar, "Niyazi-i M1sri", s. 167. 115 Erdogan, a.g.e., s. 69; ~kar, a.g.e., s. 131. 16 A~kar, "Niyazi-i M1sri", s. 167; $im~ek, a.g.e., s. 189. r- Golpmarh, a.g.m., s. 184; Erdogan, a.g.e., s. 69; Tat~, a.g.e., 84. u Kara, Bursa'da Tarikallnr vc Tckkelcr, s. 366.

Niyazi-i M1sri ve "Risale-i Etvar-1 Scb'a" Adh Eseri • 111

9kllmasma muhalefet ederken Van! Mehmed Efendi ve yarundakiler bu seferin yapilmasi i.;in taraf oldugu, hatta padi~alu etkilemek i9n Merzifonlu Kara Mus­tafa Pa~a ile i~bi~ligine gittigi kaydedilir. Netice itibariyle Viyana'da ahnan boz­gun ve pe§ pe§e gelen maglubiyetler, Merzifonlu Kara Mustafa Pa§a'nm boy­nunun vurulmasma sebep olurken, Van! Mehmed Efendi de idareye olan ya­kinlt&ru kaybederek Kestel koyiine siirgiin edilir.s9

Limni Adas1'na ikind kez geli§inde ada halkt tarafmdan ~ok iyi kar§Ila­nan M1sri, adaya yerle§ip, yine faaliyetlerini burada siirdiirmeye devam etmi§, ibadet ve taatla me~gul olmu~tur.90 Bu geli§melerden sonra Sultan IT. Ahmed'e olan ofkesinin hi.; dinmedigi Sultan IT. Ahmed'e yazd1& mektuptan anla~tlan Niyazi-i Mtsn, hem onceki siirgiinlerden, hem de bu son siirgi.inden c;ok yip­ranrru§ ve bu donemde arhk iyice ya§lanmi~hr.91 Kendisini ibadet ve zikre ve­ren Mlsrl, yemeden i~meden kesilmi~, Limni'deki camiinin mihrabmda riyazete yonelmi~tir.92

ikinci Limni si.irgiiniinde 1104/1693'te otuz kadar miiridiyle birlikte ada'ya gelen Niyazi-i Mlsri, ertesi yil 78 ya~mda burada vefat etmi~tir (20 Receb 1105/16 Mart 1694).93 Soguk bir mart gi.inii ku~luk vakti Limni'de alem-i cema!e intikal ettiginde cebinden ~u nutk u ~erif 9km1~br:

Ey garib biilbUl diyannlamdedir Bir haber ver gUlizarm kandedir

Sen bu ilde kimset;e yar olmadzn Var senin elbette-yarin kandedir.9~

89 Annagan, a.g.m., s. 262; Vassaf, a.g.e., c. 5, s. 78.

90 A~kar, a.g.e., s. 133. 91 Erdogan, a.g.e., ss. 70-71; ~kar, a.g.e., s. 134. 91 ~kar, a.g.e., s. 135. 9} A~kar, "Niyazi-i M1sri", s. 167; Tat~, a.g.e., s. 94. " Mustafa Kara., "Gurbette Garib bir Halveti Hz. Niyazi-i M!sri", Ke$kril Uf Aylrk Tasavvufve

Kiilliir Sauat Dergisi, Say1: 23, istanbul2012, s. 59.

112 • Muharrem <;:akmak

Niyazi-i Mtsri'nin Eserleri

Niyazl-i Mtsrl, ba~ta Divan'! olmak iizere c;ok say1da eser kaleme alm1~, escrleriyle tasavvuf ve edebiyata biiyi.ik katk1lan olmu~tur. Osmanh donemin­de ~iirleri c;e~itli bestekarla.r tarafmdan bestelenen tekke ~airleri arasmda Mlsrl'nin onemli bir yeri vard1r.9s ScfiHc-i Evliyii' da "Asar-1 Aliyyeleri" ba~hgt alhnda Niyazl-i Mtsri'nin on dort eserinin ismi yer almaktadtr:

"Mt:viiidii'l-irjiill ve Avfiidii'I-ilrsiin; Devre-i Ar~iytje; $er/r-i Esmfi-i Hiisnii; Risfile-i E~riitii's-sfiat; Es'ile ve Ecvibe-i Hz. Mrsri; Risiile-i Tev/rid; Ciillliu'l-Kiinr7z; $erlru'l-8iirde: Tesb!-i Knslde-i Biir'e; Tefs!r-i Stire-i Yusuf; Risiile-i Mebde' ve Me'ad; Risale-i Hrzrriyye; Dlviin; Ristile-i Mrsrf; Tefs!r-i Fiitilrn; Risale-i Vii/ride."96

Niyazi-i .MJSri'nin yine Osmanlr Miiellifleri'nde97 on di::irt ve Hediyyetii'l Arifin'de98 on dort eserinin ismi zikredilir ve bu iki kaynakta zikredilen .ese'tle­rin isimleri, ayn1dtr. Osmmrlr Miiellifleri ve Hediyyetii'/ Arifin' de bahsedilen eser­ler ile Sefine-i Evliyt1'da zikredilen eserler kar~ll~hnldtgtnda bu iki kaynakta farkh olarak Mlsrl'nin dort eseri bulunmaktadtr. Bunlar, "$erh-i Nutku Ywws Emre; Tnbirname; Risale-i HaseneJJII ve Mcktilbfit"hr.99

Hediyyetii'l Ariji'11 ve Osmmrlr Miielliflcri'nde ismi farkh gec;en ve Sefine-i Evliyii'da yer almayan dart farkll escr ilave edildiginde, bu ii<; kaynakta Mtsri'nin toplam on sekiz eserinin ismi yer almaktad1r. Bu eserler. "Mevtiidii'l­irjfiH Avfiidii'l-ihsfin; Devre-i Ar~iyye; $erlz-i Esmfi-i Hiisnti; Ristile-i E~rtitii's-stint; Es'ile ve Ecr,ibe-i Hz. Mrsn MutassavVIjane; Risfile-i Tevhld; Cfimiu'l-Kiiniiz $erllll'l-8iirde: Tesb!-i Knslde-i Biir'e; Tcfslr-i Srire-i Yusuf; Ristile-i Mebde' ve Me'ad; Rislile-i Hrzrriyye; Divan; Risfile-i Mrsn; Tefsir-i Ffitilra; Risiile-i Vii/ride; $erlz-i Nutku -Yrmus Emre; Tabimame; Risale-i Haseneyn; Mektubat"br.

Niyazi-i Mlsri ve eserleri iizerine geni~ bir r;ah~ma yapan Golpmarll, Mtsrl'nin, iki mecmua, altJ mektupla beraber baztlar1 1-2 sayfa olmak iizere otuz iki kitap ve risalesi bulundugunu ifade etmektedir. Gi::ilpmarh, bunlarm bir ktsrruru, eserin ir;erigi ile isimlendirerek, mektuplar1 ise yazlld1gt muhatabma gore tasnif ederek yirmi iki eser ismi vermektedir.1oo

Diger kaynaklarda ger;en eserlerden farkll olarak Golpmarh'run kendi isimlendirmesiyle verdigi eser isimleri, "-innti aradna'l-amiimte; -Lem yeku-

95 A~kar, a.g.e., s. 149; Kara, Bursn'dn Tnrik.atlnr ve Tekkclcr, s. 398. 96 Vassaf, a.g.e., s. 96. '17 Bursalt, a.g.e., c. 1, s. 162-163. 93 Bagda th Ismail, a.g.e., c. 11, s. 305. 99 Vassaf, a.g.e., s. 96; Bursah, c. 1, s. 162-163. •oo Golpmarh, a.g.m., ss. 192-193.

Niyazi-i Mt5ri ve "Risale-i Etviir-1 Seb'a" AdlJ Eseri • U3

ni'/lezlne keferii min e/zli'l-kitab ve'l-mii~rikln; -Allnlw trtiru-s-semflvati ve'l-ard; -Mustafa Pa~a Be/grad seferindeyken ona gonderdigi Tiirk~e bi! mektup; -Yine aym iddiayt giiden (RistUe-i Haseneyn'i kasdediyor) Tiirk~e ba~ka bir ristile; -RistUe-i luzz­riyye-i cedide; ·-Risfile-i ifide; -Karde~i Ahmed Efendi'ye mektubu; -Tezkire-i Mtsrf; -Ulemanm zikir ve muknbeleye tariz ve taarruzuna cevap olan bir risQle; -Siiriilmesi srrasmda Malkara'dan padi~alra gonderdigi mektup; -Padi~alza te~ekkiirii miitazammm Tiirk~e bir mektup; -Kaimmakfim pa~aya Tiirk~e mektup; -Bir ~iirindeki: Salat-i elzl-i kurban ktblesidir semme veclwllalz ... , bet) till ill Tiirk9e ~erlzi"dir.JOI

Gi:ilpmarh, Mtsri'ye atfedilen "istrlaltfit-r Evliya-yt Kiram" ve "Risfile-i Dev­riyye" adh Turkc;:e risalelerin uslubu itibariyle Mtsri'nin uslubuna uymadzguu ifade ederek bu iki risalenin ona aidiyetini ~iipheli gi:inncktedir.102

Kenan Erdogan "Turkc;:e Eserleri" ba~hgt altmda M1sri'nin, "1. Divan\ 2. Mecmualan, 3. Risaleleri, 4. $erhleri, 5. Mektuplan" alt ba~hgzyla on tic; eseri ile yedi mektubunu zikreder. "Arapc;:a Eserleri" ba~hg1 altmda ise M1sd'nin, be§ eserini zikreden Erdogan, Arapc;:a ve Tiirkc;:e olmak uzere toplam on sekiz eseri ile yedi mektubunu kaydeder: toJ

Turkc;:e Eserlcri:

1- Divaru

2- Mecmualan (iki Mecmua)

3- Risaleleri: Es'ile ve Ecvibe-i Mutassavvtjfine; Ristlle-i Tevlzld; Risfile-i E~rfitii's-sflat; Tabimiime; Risale-i Haseneyn; RiscUe-i Akfdetii'l-Mrsri; Risfilc fi Devrfin-r Sofiyye; Risiile-i Etvflr-t scb'a.

4- $erhleri: ~erlz-i Esma-i Hiisna; $erh-i Nutku Ywws Emre;

5- Mektublan: Karde~i Ahmr!d Efendi'ye mektubu: fist. CI. TY. 6374 No'lu mecmua, v. 116b-117b); Celvetf ~et)lzi Selami Efcndi'ye ktsa bir mektubu: fist. a. TY. 6374 No'lu mecnma v. 117b); Siiriilmesi strasmda pad~alza Ma/kara'dan go11derdigi mektup: fist. CI. TY. 6374 No'lu mecmua v. 124b-125a); Padi~alla te~ekkiiriinii bildiren bir mektup: Cist. a. TY. 6374 No'Iu mecmua v. 125a); Kaymakam Pa~a'ya bir mektup: fist. a. TY. 6374 No'lu mecmua v. 126a); Karaba~ Ali Efendi'ye yazdrgt krsa bir mek­tup: Siil Kiit. H. Malwmt. 2431110, v. 78; Kiipriiliizade Mustafa Pa~a'ya mektup: Siil. Kiit: H. Mahmut 334613 v. 31-37."Ul4

1DI Golpmarh, a.g.m., 55. 192-193.

' 02 Golpmarh, a.g.m., 5. 194. 10l Erdogan, a.g.e., s. 121-136. 1~ Erdogan, a.g.e., s. 121-130.

114 • Muhanem <;akmak

Arapt;a Eserleri:

"Mevtiidii'l-irflin; Deure-i Ar~iyye: Tesbl-i Kaslde-i Biir'e; Tefslr-i Fatilmtii'l­Kittib; Mectilis."los ·

Mustafa A~kar ise, be~ Arapt;a eseri ile iki mecmua ve Divan'1 dahil on

be~ Tiirkt;e eseri olmak iizere Mlsri'nin yirmi eserini zikreder.106

Arapt;a Eserleri:

"Mevliidii'l-irflin; Tesbi-i Kaslde-i Biir'e; Tefslr-i Fatil1atu'l-Kitlib; Devre-i Ar­~iyye; Meclilis" I07

Ti.irkt;e Eserleri:

"Diviin-1 ilahiyylit; Mecmua/an; Risiile-i Es'ile ve Ecvibe-i Mutassavvifline; Tiibiratii'l-Valaiit; Risale-i Haseneyn; Rislile-i Valrdet-i Vii cud; RisQle-i Ar~iyye; Risale- • i iade; Risiile-i Nokta; Rislile-i fi Devl'!ln-1 Szlftyye; Risti/e-i Nefise; $erh-i Esma-i Hiisnli; $erlr-i Nutku Ywws Emre; Tefslr-i Tektlsiir Siiresi"dir.1os

Buna gore Kenan Erdogan'm zikrettigi ancak A~kar'm t;ah~masmda ismi ge~meyen; "Risli/e-i E~rlitii's-saat; Rislile-i Akfdetii 'I-M1srf; Risale-i Etviir-1 seb'a; Rislile-i Teuhfd" adh dort risalesi bulunmaktad1r. Mustafa A~kar'm Kenan Erdo­

gan'dan farkh olarak ismini zikrettigi eserler ise, "Rislile-i Vahdet-i Viiciid; Rislile-i Ar$iyye; Risiilc-i iiide; Ristile-i Nokta; Rislile-i Nefise; Tefsir-i Tektlsiir Siiresi" olmak

i.izere alh risaledir.

Her iki t;ah~mada zikredilen Arapt;a eserlerin sayt ve isimleri ayru olm~­la beraber, farklt olan Tiirkt;e risaleler dikkate almd1gmda bu iki t;a!I~ma~a M1srl'nin be~ Arapt;a eseri ile on dokuz Ti.irkt;e eseri yer almaktadu:

1o; Erdogan, a.g.e., s. 130-136. 106 A~kar, a.g.e., s. 149-172. 101 A~kar, a.g.e., s. 149-158. 1o.< A~kar, a.g.e., s. 158-172.

Niyazi-i M!Sri ve "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Adh Escri •115

Arap~a Eserleri:

"Meviiidii'l-hfnn; Tesbl-i Kaslde-i Biir'e; Tefslr-i Fdti/zatii'l~Kitab; Devre-i Ar­~iyye; Mectilis"H19

Tiirk~e Eserleri:

"Divnn-t iliilziyynt; Mecmualan; Risiile-i Es'ile ve Ecvibe-i Mutassavvifiine; Tiibiratii'l-Vakziit; Risale-i Haseneyn; Risiile-i Valldet-i Viiclid; Risiile-i Ar$iyye; Risiile­i iade; Risiile-i Nokta; Risfile-i fi Devriin-t Stifiyye; Risfile-i Nefise; ~erh-i Esmii-i Hiisnn; ~erh-i Nutku Yunus Emre; Tefslr-i Tekiisiir Suresi: Rist1le-i E?rlitii's-sfiat; Risiile-i Akldetii'l-Mzsrl; RisOle-i Etviir-z seb'a; Risate-i Tevhfd; RisQle-i Vahdet-i Vii­cad; Rist1le-i Ar~iyye; Risiile-i Mde; Risiile-i Nokta; RisOle-i Nefise; Tefslr-i Tekfisiir Suresi. "11o

3. Niyazi-i Mlsri'nin "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Adh Eseri

Tasavvuf geleneginde tarikatlar, metod a9smdan riiharu tarikatlar ve nefsaru tarikatlar olmak iizere iki k1S1mda degerlendirilirlll Halvetiyye gibi nefs terbiyesini siiliike esas alan nefsani tarikatlarda ise, seyru siiliik, "etviir-t seb'a" ad1 verilen nefsin yedi mertebesi ic;in belirlenen yedi ilahl isim zikredilerek yap1llr.112 Halven gelenekte etvar-1 seb'a konusunda c;ok say1da eser kaleme ahnm1~hr113 ve manevi geli~im ve "ir~ad"a dair yaz1lan etvar-1 seb'a tiiriinden eserler tasavvuf kaynaklan ic;erisinde onemli bir yer tutar. Bu konuda yaZilan eserlerden biri de Niyazi-i M1sri'nin "Risale-i Etvar-1 Seb'a" adh risalesidir.114

Niyazi-i Mlsri'nin "Risale-i Etvar-1 Seb'a"m adh eseri, Milli Kiitiiphane Yazmalar A 1053/2 kay1th mecmuarun ikinci risalesidir. Osmanh Tiirkc;esi ile yazllm1~ alan risale, soz konusu mecmuanm (9b-18b) varaklan arasmda bu­lunmaktadu. Risale, Niyazi-i M1srl'nin eserlerinden bahseden Hediyyetii'l-

109 Erdogan, a.g.e., s. 133-136; A~kar, a.g.e., s. 149-158. no Erdogan, a.g.e., s. 121-133; A~kar, a.g.e., s. 158-172. 111Hasan I<amil Y1lmaz, Aunhatlanyla Tasavuufve Tarikntlar, istanbul2010, ss. 233-234. 111 Ramazan Muslu, "Halvetiyye'de "Atvar-1 Seb'a" Yazma Gelenegi ve Sofyah Bali'nin

Atvar-1 Seb'a Risaiesi", Tasavvuf ilmi vc Akademik Ar~tmna Dergisi, ytl: 8, sayt: 18, Ankara 2007, s.44.

113 A§kar, a.g.e., s. 227; Muslu, a.g.m., s. 43; ibrahim l§1tan, "Halvetiyye Gelenegme ve Bir Halvetiyye ~yhi Olan Sofyab Bali Efendi'ye Gore Siiliikiln Yedi Evresi (Atvar-1 Seb'a), Hikmel Yurdu, Malatya 2011, Yll: 4, c. 4, Sayt: 7, ss. 90-91.

w Muharrem <;:akmak, "Niyazi-i Mtsri'nin "Etvar-1 Seb'a" Adh Risalesi'nde Seyr ii Silluk'un Evrelerinde Goriilen Riiya/Yak1at", Turkish Shtdies iutttmational Periodical For Languages Li­terature and His/On) of Turkish or Turkic, Ankara 2016, Volume 11/5, s. 141.

us Bkz. Niyazi-i Mtsri, Ristile-i Etvfir-1 Scb~a, Milli Kiitiiphane Yazmalar A 1053/2.

116 • Muharrem <;akmak

Arifin,116 Osmanh Mi.iellifleri,ll7 Sefine-i Evliya,us "Niyazi-i Mlsr1" (Golpmar­h)119 gibi kaynaklarda ge9Ueme~i hasebiyle, "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Niyazi-i Mtsri'nin bilinmeyen bir risaJesidir.120-

Niyazi-i M.Isri, "Etvar-1 Seb'a" adh risaJesine §6yle ba§lar: "Hamd al Al­la/z'a ki, ceml-i malzliikiitz lzalk itdikde11 so11ra mahUikiit emri iizere alsunlar ifiill kiitiib ilzziil ve peygamberler ib'iis eyledi. Huslisa ken.dinin maltbubi alan Muhammedii'l­Mustafa (s.a.v)'yl tarlk-i miistaklme ir~tld-z ibiid i~iill irsiil etjledi. 01 dalti, "Me11 arefe nejse/111 fekad arefe Rabbelw (kendini bilm rabbini bilir)" buyurub evvela 1slah-1 nefsi ta'llm buyurub ba'de tezkiyyeti'll-llefs, terbiye-i i~Oda i~tigdl ile emir buyurdular. Zira nefs tezkiye ve zslalz almadtkfa insan maiirif-i iliihiyyeye vt1s1l alamaz. Ve bade'n-Nebl (s.a.v) aslziib-1 giizfll (r.a.) lzazeratt, Hazreti Resul'den tallmleri vecllile elzl-i islamz ciinib-i Hakk'a sevk ve i~iid etjlediler. Ve bade/nun (onlardan sa11ra) me~fiyth-z iznm geliib, lwlefii-i rii~idfnden talfmleri vcchile tiilib-i hak olanlan ir~fidda ile'l-iin miitesd­sildir. Pes bmzlm· dalzi, talib-i Hak alan/an terbiye ve ir~ad emrinde (i~inde) ilztimam-z tiim iizeredirler."IZI

Mtsrl, risaleyi yazma sebebi olarak, her vakit mi.ir§id hururunda ikamet edemeyen ve ri.iya ta'birini bilmeyen saliklerin gordi.ikleri valaalann hangi daireden oldugunu ve ta'birabru bilmedikleri ve her an mi.ir§id huzurunda mevcud olamadJklanndan me§akkate di.i§meleriyle kendisinden si.iluk esnasm­daki baz1 hallerin ifadelerini ve ·ruya ta'birini a~Iklayan bir risa!e yazmasm1 istemeleri i.izerine risaleyi yazdtgmJ soyler.1:u Bu ifade, ayru zamanda risalenin muellif niishasl oldugu kanaatini uyand1rmaktadu.1:!J

Mlsri, risale'yi yazma sebebini ifade ederken eserde kendi ismini de zik­reder: "Pes, bazz siilik diiimii'l-evkiit miir~d lwzurunda ikiimet idemedigindei1 ve ta'blr-i riiyiiya dfiir siilziku bilmediginde11 diifiir-z me~akknt olmalanyla, bu Jakir'u­lziili'l-multtiic ila ralwzet-i Rabbilzi'l-Muteiil'den "vakzalamnzzz goriiriiz ammii kmzgi dfiil·eden aldugumt ve ta'biriitmt bilmedigimizden ltallerimizde peri~anltk ttiri aluyar ve Iter biid (soluk) Jwziirum1zda mevdid alamadzgmuzdan si'ilitkumuz girive (pkmaz, sanm) kalzyor deyu" bazt iftide-i hiil-i diiire-i siillik ve ta'bir-i riiytiyt miibe~;yin bir

116 Bagdath ismail, Hl'diyyclti'l-Arifin ve Esmfiii'l-Mriellifin vc Asaru'l-Musmmijin, 1955, c. n, s.

305. 117 Bursah, a.g.e., c. 1, ss. 162-163. 118 Vassaf, a.g.e., c. 5, s. 96. m Golpmarll, a.g.m., ss. 190-194. 110 <;akmak, a.g.m., s. 141. 111 Mtsri, Riscile, v. 9b-10a. ru M•sri, Risiilc, v. lOb-lla. 1D <;akmak, a.g.m., S~ 141.

Niyazi-i M1sri ve "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Adb Eseri •117

risa/e taltrlr olwzmasmi iltimas itmeleriyle bu abd-i fakir Muhammed el-Mzsri en­Niyazi, me$iiyrlt-r izam kaddesalla/ru erva/re/zum'dan me'Jruzum iizere bu daire-i seb'ayr /ravl ve ta'biriit-1 temslllit-r a'ma/i multtevf lm rislile-i miifideyi taltrfre incaz eyledimlremlin." 124

Niyazi-i Mtsri'nin ~ah~hgtmtz "Risale"sinin i~erigi ile benzer ifadeleri i~eren bir ta'bimame, Mustafa Tat~t'run "Tiirk Edebiyatmda Tasavvufi Riiya Tdbirm!meleri" adh ~ah~masmda, kendi koleksiyonunda bulunan bir mecmuada oldugunu belirttigi $eyh Kurt Muhammed'in Risalesi olarak ele ahnmt~hr. <::a­h~mada, risalenin $eyh Kurt Muhammed'e nisbeti hususunda, muellifin kendi ismini zikrettigine dair bir ifade bulunmamaktadtr.m Yine benzer ifadeleri i~e­ren bir ta'bimame, Hasan Avni Yiiksel'in "Turk islam Tasavvuf Geleneginde Rii­ya" adh ~ah~masmda yer almakta ve kime ait oldugu belirtilmeksizin "Ta'birtit-1 Rii'yd Risillesi, Mecmua-i Aklrisiiri 65-67. varaklar, Milli Kiitiipha11e, yazma, taril1i: 1228 (?)" 1~6 kaydt bulunmaktadtr/dipnotuyla verilmektedir.127

Milli Kiitiiphane yazmalar A 7240 nolu mecmuada tespit ettigimiz benzer muhteva ve ifadeleri i~eren bir risale, istinsah niishast itibariyle kime ait oldugu belirtilmeksizin "besmele" ile ba~lamakta, hamdele ve salveleden sonra Niyazi­i Mtsri'nin inceledigimiz Risiile nushasmda (yazmalar A 7244) kendi ismini zikrettigi ifadelerin benzeriyle "bu Jakfru ltiili'l-multtdc ila raltmet'i-lldhi Telilii ... " ifadeleri yer almakta, ancak devammda risalenin muellifi ve isminden bahse­dilmemektedir. "Besmele"nin sagtna kiimlzt murekkeb ile ve istinsah hattma ait olamayan bir yazt ile "Risale Ta'binrame Te'lif' ve soluna "Tatarpazarc1klr Kurt Efendi" ibareleri yaztlarak risale12S bir okuyucu tarafmdan ona isnad edilmi~tir. Kanaatimizce risale, Niyazi-i Mtsri'nin "Etvar-1 Seb'a" adh risalesinin bir niisha­Sidtr. Niyazi-i Mtsri'nin Diviiru uzerine doktora <;ab~mast yapan Kenan Erdo­gan, M1sri'nin eserlerinden bahsederken Siileymaniye Kiitiiphanesi Hac1 Mah­mut Efendi 3029/2; 2923/4 ve 2516/4 numarada kaytth mecmualarda bulunan risiileleri, Mtsn'nin Etvar-t seb'a adh risalesi olarak gosterrni~se129 de bu ii~ mecmuada bulunan risaleler, "Kelime-i Tevhid (Ld ildlre illallah)" temelinde tevhid konusunu i§leyen "Tevhld" risalesidir.130

m Bkz. Niyazi-i M1sri, Risiifc-i Etvtir-1 Seb'n, v. 11a-11b. 113 Mustafa Tat~, Tiirk Edcbiyntmdn Tnsrwvufi Riiyii Ttibimtimeferi, Ankara 1995, s. XX. 120 Hasan Avni Yuksel, Tiirk islam TnsnvvufGefeuegiude Riiyn, istanbul1996, ss. 270-273. •:o <;akmak, a.g.m., ss. 141-142. tlS Milli Kiitiiphane yazmalar A 7240. v. llOa. 12'1 Erdogan, a.g.e., s 128. JJO Bkz. <;akmak, a.g.m., s. 142.

118 • Muharrcm <;akmak

Mtsri'nin "Risale"yi yazmadaki gayesi ise, mi.ir~idden uzakta si.iliiku de­vam eden Hiliblerin, gordi.igu ri.iyamn ta'blrini bilmesi ve ancak zikrine esas olan esmamn tebdili esnasmda mi.ir~id huziiruna gelip esma}'l tallm ettikten

sonra yine ikamet ettigi yere donerek silllika ve ktraat-t esmaya devam etmesi­dir. M1sri, bunu soyle ifade eder: "Tenltii/arda sii/itka miiba$eret idm tnlibler giir­diigi riiyiinm ta'blrini biliib hfn-i tebdil-i esmada geliib taalliim idiib yine varub tenhiilarmda siillika ve /araat-1 esmiiya i$tigQ/ gostereler. Tiiki, siiltib-i iyfil olan taliblere usret olmaya."l31 M•sn'ye gore, boylelikle sahib-i iyal olan taliblerden zorluk giderilmi~ ve onlara kolayhk saglanmt~ olmaktadtr.

Diger taraftan M1sri, mensubu bulundugu Halvetiyyenin ir~ad gelene­ginde ruyarun onemini ~oyle ifade eder:

"Bu tarik-i miistakime miister$ed olan tiiliblne /(in-i ~iiluklannda n'mnllerifli Hak Teiilii birer mii$ekkele temessiil itdiirlib riiyalarmda kendiilere gosterir. Tiiki, menzfl ve meriitibi mal lim olup iina gore tehzfb-i a/1/iik ve 15/iih-1 nefs ideler. Lakin sli/ik­i miibtcdi evvel riiyalann ta'blrini ve temessiil iden a'ma/in dtiiresini bilmemekle elbette bir miir§id-i kamile muhta~ oldi ki, gordiigii vakmyi finn soyleyiib of dahl iina tn'blr ve terbiye idiib ltnsebi'r-riiya ahar daireye tecaviiz itdirdigi i~iill ism-i altar talim Cljle­ye."l31

M1sri'ye gore, Cenab-1 Hak tarik-i mi.istakime ir~ad olunan taliblere, menzil ve meratibi kendilerine malum olup ona gore tehzib-i ahlak ve 1sliih-1 nefs etmeleri i9n seyr i.i suliiklarmda amellerini birer ~ekle temessi.il ile ri.iyala­nnda kendilerine gosterir. Lakin mi.ibtedi salikler ri.iyalann ta'birini ve temessi.il eden amellerin dairesini/mertebesini bilmediklerinden gordi.igu ri.iya ve vakta­stru soyleyecegi bir mur~id-i karnile muhta~ olur ki mur~id, riiyasm1 ta'bir ede­rek ruya geregince mi.iridi sonraki daireye/mertebeye ge~irsin ve ona bir sonra­ki mertebenin ismini talim etsin.

Mtsrl, risa.Jeyi yazma sebebini ve mensubu bulundugu Halven ir~ad usUlli.nde ri.iyarun onemini ifade ettikten sonra, risa.Jeyi tarubo mahiyette ~u izaha yer vermektedir:

"Pes, imdi malflm o/a ki, nefsin yedi mertebesi vard~r. Her bir mertebede ta/ibin a'mfili ve efiili bir gilne temessiil eyler. Anm~iill her bir daire ba§kaca tertlb ve e~ktile-i den'imma tnhrir olundu ki, daire-i e-cJVel emmiire, diiire-i siiniye levvame ve dtiire-i sfllise

Ill M1sri, Risc!/c, v. 11a-11b. m M!sri, Risc1/e, v. lOa-lOb

Niyiizi-i M1sri ve "Risiile-i Etviir-t Seb'a" Adb E~eri •119

miil/zeme ve dfiire-i rtibia mutmainne ve dfiire-i lu1mise riidiye ve dfiire-i siidise marziyyt! ve dfiire-i siibia siifiyedir." 13J

MLSri, nefsin yedi mertebesi oldugunu ve her bir mertebede talibin a' mal ve ef'alinin bir ~ekle/stfata temessi.il eyledigini soyler. Dolaytstyla Misrl, risale­de, nefs mertebe!er.inden bir mertebeye tekabi.il eden her bir dairenin ayn ola­rak tertlb olundugunu ve o mertebede vaki' olan e~kale gore tahrlr olundugunu ifade etmektedir.

Etvar-1 seb'a ve nefs mertebeleriru zikrettikten sonra yine kendi ifadesiyle "Bu icmtil-i miiliiltaza-i tiim ile muliilraza olwran taJsfline iz'iln olrma!"134 diyen Mtsri, "etvar-1 seb'a" ve nefs mertebelerirun tafs'ill izahma yer verir.

4. Risale-i Etvar-1 Seb'a li-Mtsri en-Niyiizi

Niyazi-i Misri'nin Osmanh Ti.irk~esi ile yazlliru~ olan "Risale-i Etvar-1 Seb'a" adh eseri, Milli Ki.iti.iphane Yazmalar A 1053/2 kaytth mecmuarun ikinci risalesidir. Risale, soz konusu mecmuarun (9b-18b) varaklan arasmda bulun­maktad1r. Ara~hrmarun bu son boli.imiinde, metne sad1k kalarak soz konusu risalesirun Latin harfleriyle c;evirisini sunuyoruz:

"Bismillahirraltmanirraltlm.

Hamd ol Allah' a ki, cemi-i mahlukah halk itdikden sonra mahlukat emri i.izere olsunlar i~ kiiti.ib irlzal ve peygamberler ib'as eyledi. Husfisa kendirun mahbubi olan Muhammedii'l-Mustafa sallallahu aleyhi ve ala alihi ve ashabihi hazretlerini tarik-i miistaklme ir~ad-1 ibad ic;iin irsal eyledi. 01 dahi, "Men arefe nefseltu Jekad arefe Rabbeltu (kendini bilen rabbiru bilir)" buyurub evvela 1slah-1 nefsi ta'l'im buyurub13.' (v. lOa) ba'de tezkiyyeti'n-nefs terbiye-i ir~ada i~tigal ile emr buyurdular. Zira nefs tezkiye ve 1slah olmadtk~a insan maarif-i ilaruyyeye vast! olamaz. Bade'n-Nebl sallallahu aleyhi ve sellern ashab-1 giizini ndvanulla­hi Teala aleyhlm ecmain hazerah, Hazreti ResUI'den tallmleri vechile ehl-i is­lam't canib-i Hakk'a sevk ve ir~ad eylediler. Ve badehum me~ay1h-1 izam kud­dise esraruhum geli.ib, hulefa-i ra~idinden tal'irnleri vechile talib-i Hak olanlan ir~adda ile'l-an miiteselsildir. Pes, bunlar dahl tilib-i Hak olanlan terbiye ve ir~ad emrinde (i§inde) ihtimam-1 tam iizeredirler.

Bu (v.lOb) tarlk-i mi.istakime miister~ed olan taliblne hin-i siilllklannda a'mellerini Hak Teala hirer mii~ekkele temessiil itdiiriib riiyalannda kendiilere

133 Mrsri, Risnle, v. 11 b.

'~ Mrsri, Risnle, v. 12a.

1» Mrsri, Ristilc, v. 9b.

120 • Muharrem <;akmak

gosterir. Taki, menziJ ve meratibi malum olup ana gore tehzib-i ahlak ve ISiah-1 nefs ideler. Lakin salik-i milbtedi evvel riiyalarm ta'blrini ve temessill iden a' malin diiresini bilmemekle elbette bir milr~id-i kamile muhta~ oldi ki, gordil­gu vaklayi ana soyleyiib ol dahl ana ta'blr ve terbiye idi.ib hasebi'r-riiya ahar daireye tecaviiz itdirdigi i¢n ism-i ahar talim eyleye.

Pes, baz1 salik daimi.i'l-evkat milr~id huzurunda ikamet idemedigmden ve ta'blr-i riiyaya dair si.i!Uku bilmediginden (v. lla) di.i~ar-1 me~akkat olmala­

nyla bu faklr'u-hali'l-muhta~ ila rahmet-i Rabbih-il- Muteal'den "vfikralammzz goriiriiz nmmii kmzgi dfiirede1t oldugunu .ve tnbiratmz bilmedigimizden ltallerimizde peri~mzlzk tnri oluyor ve her biid (soluk) lwzzmmuzdn mevcud olamadzgt~nzzdan

siilukzmwz girive (pkmaz, sorzm) knlzyor detpl'' baz1 ifade-i hal-i drure-i siiluk ve ta'blr-i riiyaJI miibeyyin bir risale-i muhtasara tahrir olunmasmi iltimas itm~le­riyle bu abd-i fakir Muhammed el-Mtsri en-Niyazi me~ayth-1 izam kaddesalla­hu ervahehum'dan me'hiizum i.izere bu daire-i seb'aJI havi ve ta'blrat-1 temsllat-1 a'mali muhtevl bu risale-i mi.ifideyi tahrire incaz eyledim heman. Tenhalarda (v. llb) siiluka milba~eret iden talibler gordi.igi riiyanm ta'blrini biliib hin-i tebdll-i esmada geli.ib taalli.im idilb yine varub tenha!annda siiliika ve klraat-1 e·smaya i~tigal gostereler. Taki, sah.ib-i iyal olan taliblere usret olma­ya.

Pes, imdi malum ola ki, nefsin yedi mertebesi vard1r. Her bir mertebede ta!ibin a'mali ve ef'ali bir gilne temessiil eyler. Arun¢n her bir daire b~kaca tertib ve e~ka!e-i deriinuna tahrir olundu ki, daire-i evvel emmare, daire-i saru­ye levvame ve daire-i salise miilheme ve daire-i rabia mutmainne ve daire-i hamise radiye ve daire-i sadise mardiyye ve daire-i (v. 12a) sabia safiyediC

Pes, bu icmal-i mi.ilahaza-i tam ile mulahaza olunan tafsiline iz'an oluna:

Daire-i Emmare (Esmasz "iii ilfille illnllallnh ")

("Hmzzr, ftl, kelb, yzlan, nkreb, fare, keler, pire, zenbiir-i merkeb (e~ek ansz) ve ~iyan, mezbelc, siici (bade), esrar, afi;on, meylzfine, bozahfiue, bulamk sel sulan ve bun­farm emsali mer'iyyfit ve lr!messiilfit, sifat-J emmfiredir. Sfilik, bunlarz gordukde nefsi­nin mullasebesini gormek gerekdir. )136

Pes, salik riiyasmda hmz1r gorse haram miifiddir, yani haram nesne ye­mi~tir. Af..Teb gorse bir insana azab idmi~dir. Maymrm (v. 12b) gorse bir.kimseye

IJ& NiyDzi-i Mlsri, "daire-i emmare" (emmare dairesi) dedigi "etvar-1 seb'a"run birind merte­besinde goriilen bu varhk ve nesneleri bir daire ic;erisinde gosterir. Aym ~ekilde diger mertebeleri de bir daire ic;erisinde gosteren M1sri, o mertebede goriilen variJk ve nesneleri yine daire ic;erisinde zikreder.

' .!

Niya~i-i Mtsrl ve "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Adh Eseri • 121

nifak itmi~dir. Fare gorse hatktan mesrur ve Hakk'a malum (bir i~te) hevay-t nefse miiba~eret i tmi~dir. Keler ve pire gorse bir amel-i mekJ:Uh i~lemi~dir. Mer­keb ansz gorse fa idesiz fiile miiba~eret itmi~dir. MeylzQne, bozaluine ve mezbele gorse di.inyaya meyl itmi~dir. Siicim (bade) i~se haram fiil i~le~tir. Siici daire-i ahar' da hakikate i~arettir. Riiyasmda siici gorse harama mi.iba~eret fikridir. M(!lj/zane, bozalulne gorse, kalbini efkar-1 fasideye sarf ve meyl itdirmi~tir. Fil ve kelb dahl hmzzr nev'indendir.

Pes salik riiyasmda (v. 13a) daire-i evveliyede bunlan gordiikde i~ledigi a'mali tefekki.ir eyleyi.ib, istigfar ve hevay-1 nefsden ve aduvvi tabiiyyetten perhlz itmek gerekdir. Ta ki, feyz bula.

D;Hre-i Levvame: (Esmiisz "Yii Allah")

("Koyun, szgzr, deve, balzk, giigercin, kaz, tavuk, bal ansz, pi?mi$ taam, meyve­ler, elbise, nzefru$iit, ynnmndzk mum, fimm, diikkiin, ev, saray, gemi, asel (bal), e?ribe" Ve bunlann emsaJi nesneJer, stfat-Ilevvamcdir.)

Salik riiyasmda koyun gorse, helal stfahdtr ve bakar (szgzr) gorse insana nef' (faydalt oldugunun) stfahdtr. Deve gorse (v. 13b) bir insarun yiiki.ini.i yi.ik­lenmek stfattdtr ve hazen kin ile dahi ta'bir olunur. Balzk gorse, helal nesne kesb itmek suahd.Jr. Tavuk gorse ve giigercin ve kaz ve iirdek ve bunlann emsali hayvanat gorse hans olmak stfahdir. Bal arzs1 gorse, ahlak-1 hamide stfahdtr. Pi?mi~ tniim gorse nefsin tenhl sfuetidir. Ve bu mezkur hayavanah meyyit gorse nefsin hamltkdan halast suretidir. Evler ve sarnylar ve fnr?ular ve pazar gorse bilciimle nefsin si.il~ku suretidir, fefhem. (v. 14a)

Daire-i Miilheme: (Esmiisz "Yii Hu")

("Avret, nnsiirii, uryan, I$Zk, kzzzlba~, melahide, sakalzlarkzk ve yoluk, aksak, kO­tiiriim, sagzr ve dilsiz, areb (mide fesiidz), sarlzo$, beng'i (esrarke$), /zaram~ mudlzik (gii­Uilzf), cunbfiz, zorbiiz (kuvvet oywzlarz giisteren), lzokkabaz, b'inevli (znvalli, faresiz), delliil, delllik, kassnb, a'ma, $fl$I. ")

Salik riiyasmda bu dairede avret gorse noksan akll sifaocbr. Kefere gorse noksan dindir. /~zk13s ve rOfiz'i ve meliilzide (dini olmayafl) gorse noksan mezheb

137 Bkz. (Siic;ik: tath i<;ilecek ~ey, §arap), Ka~garh Mahmut, Oi~anh Luglti't·Tiir~,. t~rk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara Oni. Bas1mevi, Ankara 1972, s. ~~~· . · · l ·

1'-' Mtsri, bu kelimeyi "kalenderi" kar~thgt olarak kulla~rt. ~ft. OMet FAruk teber, XVI. Yiizylidn Klzllbn~ilk Fnrklll~mns,, Ankara Univtrsitesi Sosyal ftilinuer ErJtitiis~ (Ba­stlmamt~ Doklora Tezi), Ankara 2005, s. 30. "T~tk" ve "~alett~r" l!!rimled, Kafenderi

f ~ • • I

ziimrelerin Safevi propagandalan sonucurida K1z1lba~hga tevecciih -ei1Ite1et i sebebiyle ozellikle XVI. yiizythn ortalarmda ve sonlani\a dogruistKc;ct kuUarultnaya ba~lanni1~&r:

; • r 1 • • ~ : • .;· ~ ' ( f ! ~ l : :

. ; ; ~ ' 1 :

...

U.2 • Muharrem <;akmak

~eklidir ki, mezhebinin hiliifma bulunmu~tur. Sakalz kzrkzk ve yoluk gorse ~er'ide noksan itmi~dir. Topal gorse hi~met-i Hak'ta tekasi.il (v. 14b) itmi~dir. Kotiiriim gorse hizmet-i .Hak'kl ki.illiyen terk itmi~dir. A 'mii gorse hak nesneyi goriip ketm itmi~dir. Lakin daire-i siifiyede kendisini a'ma gormek terk-i di.inyaya ve iki goziini.i a'ma gormek terk-i diinya ve ukbaya i~aret olup menzil-i ehlullah­tandtr. Sagtr gorse ibadete mi.itealhk nesneyi i~di.ib iltifat itmemekdir. Dilsiz gorse hak kelanu ketm itmekdir. Areb (mide fesadt) gorse ahann aybmt yi.izi.ine soylemekdir. Kiise gorse si.inneti terk eylemektir. SarltO$ ve bengi (esrarke~) gor­se, a~k-t mecazi stfahdtr. Hariimi gorse ibadetin saklamak stfahdtr. Cambaz ve zorbaz (gi.ice dayalt kuvvet oyunlan gosteren carnbaz) ve ltokkabaz ve mudltik (komedyen) ve bineva (zavalh, nasipsiz) gorse (v. 15a) terk-i ibadet ve harama mi.iba~eret stfahdtr. Delliik ve del/til ve kassab gorse, delliil kizb ve delliik harama bakmak ve ~assob merhametsizin stfahdtr. $a$t gorse tarlk-i mi.istakimden h1,1nic ve dala!ete siilUk itmek stfatu:hr.

Pes, salik bu zikrolunan i.i~ dairede riiyasmda evsa£-1 mezkureden her kangisini goriirse beher gordik~e nefsinin muhasebesini goriib bu stfatlan ken­di.iden izale itmege cidd i.i cehd eyleye. Taki, rGz-i mah~erde ol stfatlardan biri­ne ayn olmaktan halas bula. Ve ilia, bu stfatlardan (v. 15b) kangisi kendi.ide galib ise rGz-i mah~erde ol stfata ayn olur neGzi.ibillahi Teala.

Daire-i Mutmainne: (Esmiisz "Yii Hakk")

(" Kur'iin-1 Azlm ve peygamberiin, piidi$iiltiit ve kudiit ve kOdiyiit, imtiman, ltu­/ebii, ulemii ve siilehii, KObe, Medine ve Kudiis, cevami' mesocid ve medarise, mesken, mekleb, sa11cak, a/em, yay, ok, ktlz~, bu;ak, top ve tiifenk, tesbilt, kitab" ve bunl~n emsali nesneler.)

imdi bu dordiinci.i dairede vukG bulan mer'iyyat, insan-t kamile mi.iteal­likdir. Zira bu daireye kadem basan, insan-1 kamilden addolunrnaga mi.ibe~~er­dir. Pes, saHk bu dairede Kur'an gorse veya okusa tasfiye-i kalb139 (v. 16a) sfue­tidir ve kangi sure ise ana gore ta'blr olunur. Peygamberler gorse kuvvet-i islam suahdtr. Padi$alt gorse kendi viicudunu tasarrufa kadir olduguna alametdir. Miiftiler gorse nefsini hayra delalet stfahdrr. Kadz gorse kendi cevahirine tenfiz-i ahkam-1 ilarudir. imam ve ltatib ve ulemii ve siileM ve Mekke ve Medine ve Kudiis ve cami ve mescid gorse, taharet-i kalbe i~arettir. Smzcak, a/em, ok, yay, top ve W­fenk gorse vesavis-i ~eytaruyedir.

Pes, imdi bu dahl malum ola ki, bu dairelerin her birinin tekmilinde sa!ik, (v. 16b) huzur u mi.ir~id-i kamile varub, mi.ir~id-i kamil esma-i mezkureden

t)9 M1sri, Risolc, v. 15b.

Niyazi-i M1sri ve "Risale-i Etvar-1 Seb'a" Adls Eseri •123

dairesine gore ismin telkln ve knaatine icazet virmek gerekdir. Taki, kuaat ey­ledigi ismin asanru kendiide (kendinde) mii~ahede idiib feyizyab ola.

Daire-i Raziye: (Esmas1 "Yti Hayy")

("Melt1ike, vildan, burcik, cennet ve l!iille (cennet elbises1)" ve bunlarm emsali alemii'l-gayb' den nesneler gorse)

imdi bu daire-i hamisede salik, vi/dan (v. 17a) ve lturi ve cemzet ve melnike gorse kemai-i akla ve takarrub-i ilahlye delalettir. Tekmll-i daire itdikde tahsll-i maarif i0Jn miir§id-i kamilden daire-i sadise evradma talib olalar.

Daire-i mattiyye: (Esmas, "Yti Kllyyum")

("Seb'a semnvat (yedi semavat), $ems, kandil, kqmer ve kevnkib, yzldmm, yanar mum, gok guriiltiisii" ve bunlarm emsali nesneler gorseler)

Bu daire-i sadisede salik, riiyasmda semaviit-z seb'a'Yl seyr eylese, daima canib-i Hakk'a (v. 17b) naztr olduguna i§arettir. $ems gorse envar-I Hakk'a i~a­rettir. Kllmer gorse envar-I akl stfahdtr. Ylld!Z gorse envar-t kalbe alarnettir. Nnr gorse izale-i kesafet-i kalbdir, velakin flldtz gordiikde, eger siireyya flldtzt ise envar-1 kalbdir, sair yt!dtz ise havaSS-1 babne ve kuvvaJann envarma aJamettir, mahalline gore ta'bir oluna. Y1ldmm gorse tenblhdir. 01 salikde bir hilaf-1 nza arne! vardtr, ol ameli terk i0ffi tenbThdir. Bu daire de tekmil oldukda aru dahl tecaviiz i0in saki-i a~k olan miir§id-i kamil (v. 18a) destinden saki-i ml§ idiib daire-i sabia esmasm talim i<=iin ez-dil ii can dana-i pire tesebbiit v:irince daire­nin isrnin tall me tal ib olalar.

Daire-i Safiye: (Esmiisz "Yii Kaltlztlr")

("Emtfir (yagmur), kar, dolu, muak, r;ay, <;e$me, pznar, deryii" ve bunlann emsali varhk ve nesneler, menzil-i safiyedir.)

Salik riiyasmda bu dairede yagmur (v. 18b) gorse rahmetullaha i§arettir. Kar gorse rahmet-i mubalagadtr. (:aylar ve mnaklar ve <;e$meler ve den;alar gorse ihHist ve kalbin fenast stfahdtr. Miir~id-i karnilden esmasuu talim ideler. Bu daireden sorua karrulin gordiigi riiyasmm ta'biri ilhamat-1 ilahiyyedendir. Erbabt kahnda malfundur. Velhastl her bir dairede telkin-i miir§id ile talim-i esmaya muhta.;trr. Vesselam ala menittebea'l-hiida"1-IO

uo Mrsrl, Ristilc, v. 18b.

U4 • Muharrem <;akmak

Sonu~

Niyazl-i Mlsrl'nin ilim seyahati ile b~layan mi.icadelesi, belli bir donem­den sonra fikrl miicadeleye di:inii~mii~, hayahrun onemli bir ktsnu mi.icadele ve siirgiinlerle ge9JU~tir. Ornm1 Sinan'dan si.ilukunu tamamlayan ve ~eyhin icazet ve hilafet vermesiyle U~ak ve Ki.itahya' da ba~layan onun ir~ad fa ali yeti, Bur­sa'da devam etmi~tir. Mtsn'nin ir~ad faaliyetlerinde i.i9ffici.i sacayag. ~iiphesiz Limni'ye olan si.irgiinleriyle uzun bir donem kald1g-t Limni adastdtr.

Niyazl-i Mlsrl (6. 1105/1694), yi.iri.itmi.i~ oldugu ir~ad faaliyetlerinin yant stra ~evresinde devam edegelmekte olan dini ve siyasl geli~melere kayttstz kalmanu~, bu olaylara aktif olarak kahlmt~hr. Bu geli~melerden biri de vaizler s1rufmdan padi~aha yakmhg-t olan Vani Mehmed Efendlnin (6.1096/1685) tah­rikleriyle Halvetilere kar~t sert tavtrlann ahnrnaSJdtr. Os!flanlt donerninde.Ka:­dtzadeliler hareketi olarak bilinen tasavvuf ka:r~tthg., bid'atle mi.icadele adt altmda kiiltiir ve medeniyete dair ne varsa ytkma/yok etme hareketine doni.i~­mi.i~, Mlsrl'nin y~adtgt donem olan XVII. yi.izytla gelindiginde kutuplalian bu mi.icadelede Kadtzadeliler, sufilerin aleyhine ~iddete varan tavtrlar almt~lardtr. Bu donemde Vassaf'm ifadesiyle Vaiz Vani Efendi, "ehl-i tasavvufim ve hasseten Niyfizi-i M1sri'ni11 hasm-z cnm (can dii$mam)" kesilmi~tir.

Mehmed Vani Efendi ve onun temsil etmi~ oldugu zihniyetle miicadele­sini siirdi.iren Niyazl-i Mlsrl, dii~i.inceleri ve ele~tirel tavrtyla Mehrried Vani Efendi ve taraftarlanrun hedefinde olmu~, muhaliflerinin devlet yi:inetimini etkilemesiyle once Rodos'a daha sonra da iki defa Limni adasma siirgi.in edil­rni~tir. ikinci Limni si.irgi.ini.inde 1104/1693'te otuz kadar mi.iridiyle bir!!J<te ada'ya gelen Mtsri, ertesi ytl 78 ya/imda burada vefat etmi~tir (20 Receb 1105/16 Mart 1694). Soguk bir mart giinii ku~luk vakti Limni'de alem-i cemale intikal ettiginde cebinden ~u nutk u lierlf 9kmt~hr:

Ey garib biilbiil diyarm kandedir Bir haber ver giilizfirm kmzdedir

Sen bu ilde kimseye yfir olmadm Var senin elbette yfirilt kandedir.w

Eserlerinde Ehl-i beyt' e muhabbet konusunu ozellikle vurgulayan Niyazi-i Mtsri'nin niibiivvet anlayt~t ve Hz. Hasan ile Hi.iseyin'in niibuvveti hakkmdaki goru~leri en ~ok ele~tirildigi konulardan biri olmu~tur. Bu konuda ibni.i'l-Arabl'nin te~ni ni.ibiivvetle (baglaytct bir ~eriat getiren peygamberlik)

uJ Kara, a.g.m., s. 59.

Niyiizi-i Mtsri ve "Risale-i Etviir·t Seb'a" Adh Eseri • 125

gene! niibi.ivvet (velayet) aymmtrul42 dikkate ald1& anla~Iian Niyaz1-i Mlsrl'nin Te~rll niibi.ivvetin Hz. Peygamber'le sona erdigi gene! kabu1i.ini.i benimsedigin­de ~i.iphe yo~tur. M1sri'nin Hz. Hasan ve Hi.iseyin'in ni.ibi.ivveti hususunda, peygamberler de dahil bi.itiin iman ehlini kapsayan velayet anla)'l~I ~er~evesin­de baglayJo bir ~eriat getirmeden "hi.ikiimlerin ger~ek anlamma ilahi bildirimle (ilhamla) varmak" manasmdaki genel niibiivveti kastettigi anla~Ilmaktadir.H3

Nitekim ni.ibiivvet•+~ konusunda ehl-i si.innet gelenegindeki baz1 gori.i~ler, .ibn Arabl'nin di.i~i.incesine yakmhk arz etmektedir ki, Hz. Musa'run annesine vah­yedilmesi145 (Kasas, 28/7), Hz. Meryem'le ilgili ayetler (Al-i imran, 3/42-43) ve Hz. ibrahimin hanmunm ishak ve Yakub ile mi.ijdelenmesi (Hud, 11/71-72) gibi hususlar1~6, ni.ibi.ivveti147 genel velayet i~erisinde has bir durum olarak anlamay1 gerektirmektedir.

••~ Bkz. Suad el-Hakim, ibnii'I-Arabi Sozliigii, t;ev. Ekrem Demirli, K<:~balc1 Yaymla~, istanbul 2005, s. 121, 503-504. . .

~<l Ekrem Dernirli, "Niyiizi-i M1sri", DiA, istanbul2007, c. 33, s. 169. 1" "Niibiivvet" hakkmda b<:~klruz: Hiidaverdi Adam, "Niibiivvet'e Dair iki Mesele Nebi ile

Rasul Arasmdaki Fark ve Kadm'm Peygamberligi", Sakaryn Univresitcsi ilahiynt Fakiillesi Dergisi, SaJl 1, Sakarya 1996; Ye~ilyurt, Temel, "Kelam A95mdan Velayet-Niibiivvet hi~ kisi", Harran iiniversitesi ilahiynt Fakiiltesi Dergisi, II, $anlmrfa 1996; Mehmet Bakhr, "Ca­}uz'm Niibiivvet Anlayt~", s. 258. C. 11. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, c. X/2- Sivas 2006; Ziilfi­kar Durmu~, "islam Dii~iincesinde Resui-Nebi ayrmu -Kur' an Baglammda Ele~tirel Bir Yakla~tm", Diym1et ilmi Dergi, c. 44, Sayt 3, Ankara 2008.

••5 Bkz. Abdullah Aydemir, Hz. Musa (c;ocukluk ve Genlik c;agt) I, Dokuz Eylill Universitesi tlahiyat Fakiiltesi Dergisi, liT, izmir, s. 67: Ayette get;en "vahyettik" ile kasdedilen vahiy, peygamberlere has ol<:~n vahiy degil, ilham, ir~ad anlammdadtr. ("Ve Musa'nm armesine, 01111 emzir, bir t!!lrlikeye ugramasmdnn korknrsmr 01111 nehre at ve korkma, tasalanma, ~riplre yok ki biz, _ouu sana tekrnr geri dondtirecegiz ve O'nu pcygamberlerden krlacngrz diyc valryettik" Kasas, 28f!.)

146 Bkz. Adam, a.g.m., s. 58: Ehl-i Sunnetin "niibiivvet" konusundaki goru~leri temelde ayru olmakla birliktc bazt gorii~ ayrt.hklan da soz konusudur. Maturidiler'in "Peygnmbcr nncak erkeklerden olur. • demesine kar~hk E~'ariler, kadmlann da Peygamber olabilecegini be­nimser. Onlar, H:z. Musa'run annesine vahyedilmesi ve Hz. Meryem'le ilgili a yet-i kerime­lerden hareketle, H:z. Havva, H:z. Sara, H:z. Hacer, H:z. Musa'run annesi, Fir'avn'tn hanmu Asiye ile Hz. Meryem'in Peygamber olduklanru ileri siirerler.

" 7 Bkz. Durmu~, a.g.m., ss. 53-54; Adam, a.g.m., ss. 77-78: "Nebi" kavrarrurun kullantmmda iki farkl• gorii~ vardtr. Bir gorii~e gore, "ulu, ustiin ve ~erefli" anlamlanna gelen "nebve" veya "nebavet" kokiinden tiiremi~tir ki, bu gorii~ii kabul edenler, "nebi"nin insanlar ara­smda "en yiice, en ulu ve en ~erefli ki~i" oldugu dii~uncesinden hareket etmektedirler. Di­ger bir gorii~e gore ise nebi, "haber alma, haber verme" anlamma gelen "n-b-e" kokiinden tiiremi~tir. Buna gore "haber" kokunden tiireyen nebi terirni hem 'naber alan" hem de "haber veren" anlarnlannt it;erir. Dolay!St.yla peygamberler, Allah katmdan haber getirip bunlan ummetlerine ilettikleri ic;in ncbi olarak adlandmlmt~lardtr.

126 • Muharrem <;akmak

Niyazi-i Mlsrl, ba~ta Divan't olmak iizere ~ok sa}'lda eser kaleme almt~, eserleriyle tasavvuf, edebiyat ve sanata bi.iyi.ik katktlan olmu~tur. Osmanh do­neminde ~iirleri ~e~itli bestekarlar taranndan bestelenen tekke ~airleri arasmda, Mlsn'nin onemli bir yeri vardtr. Niyazl-i Mtsn'nin eserlerinin bir k1smt ~alt~tl­mt~ olmakla beraber, bi.iyiik bir klsmt heni.iz c;ah~J!mamt~br. Bunlardan biri de Mlsri'nin "Risale-i Etvar-1 Seb'a" adh eseridir. M1sri', risa!eyi yazma sebebi ola­rak, her vakit mi.ir~id huzurunda ikamet edemeyen ve ri.iya ta'birini bilmeyen saliklerin gordiikleri vaklalann hangi daireden oldugunu ve ta'birattru bilme­dikleri i~in kendisinden si.ihlk esnasmdaki bazt hallerin ifadelerini ve riiya ta'blrini a9k1ayan bir risale yazmastru istemeleri i.izerine risa!eyi yazd!~ru say­ler. Sonuc; olarak verrni~ oldugu fikri mi.icadelenin yaru stra ilim ve ir~ad faali­yetlerini de si.irdiiren Mtsn, ~ok sa}'lda eser kaleme almt~br. Mlsn'nin nefs mer­tebelerinde gori.ilen riiya ve vak1at hakkmdaki "Risale-i Etvar-1 Seb'a" adl1 eseri, tasavvuf di.i~i.incesi ve Halvcti gelenek a9smdan onemli bir kaynakttr.

KAYNAK<;A

Adam, Hi.idaverdi, "Ni.ibi.ivvct'c Dair iki Mesele Nebi ile Rasul Arasmdaki Fark ve Ka­dm'm Peygambcrligi", Sakarya iinivresitesi ilahiyat Fakiiltcsi Dergisi, Sayt 1, Sakar­ya 1996.

Aydemir, Abdullah, Hz. Musa (<;ocukluk ve Genlik c;:agt) I, Dokuz Eyli.il Universitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, ill, izmir.

Armagan, Mustafa, "Bursa'da iki Rakip Siirgiin: Niyazi-i M!srl ve Valli Mehmed Efendi" Bursa' da Diinden Bugiinc Tasnvvuf Kiiltiirii- 2, Bursa Kiiltiir Sanat ve Turizm Vakft Yaymlan, Bursa Kitaphgt: 12, Bursa 2003. -

A§kar, Mustafa, Niynzi-i M1sri ve Tasavvuf Anlay1?1, T.C. Kiiltiir Bakanhgt Yaymlan, An­kara 1998.

___ "Tarikat-Devlet ili§kisi, KadtZadeli ve Me~aylh Tarh~malan Ac;tsmdan Niyazl-i Mtsri ve Doneme Etkileri", Tasmnmf ilmi ve Akndemik Ara~flrma Dergisi, ytl: 1, say~: 2, Ankara 1999.

___ "Niyazi-i Mtsrl", DiA, c. XXXIll, istanbul 2007.

Bagdath, ismail, Hediyyetii'I-Arifin ve Esmfiii'l-Miiellifin ve Asnru'/-Musmlllifin, c. ll, istan­bul1955.

Bakhr, Mehmet, "Cahtz'm Ni.ibi.ivve t AnlayJ~t", s. 258. C. ii. ila/liyat Fakiiltesi Dergisi, c. X/2 - Sivas 2006.

Bursah, Mehmed Tahir, Osmaull Miiellifleri, c. 1, Meral yaymlan, istanbul tsz.,

<;akmak, "Muharrem, "Niyazi-i MJSrl'nin "Etvar-1 Seb'a" Adh RisaJesi'nde Seyr i.i Si.iluk'un Evrelerinde Goriilen Riiya/Vaktat'', Turkish Studies iutemationa/ Periodi­cal For Lauguages Liternlurc aud HistonJ of Turkislz or Turkic, Volume 11/5, Ankara 2016.

Niyazi-i Mtsri' ve "Risiile-i Etvar-1 Scb'a" Adh Eseri • 127

<;avu~oglu, Semiramis, "Kadtzadeliler", DiA, c. XXIV, istanbul2001.

<;ift, Salih, "Donemin Akruel Meseleleri Ekseninde Vani Mehmed £fendi-Niyazi-i M1sri ihtiliift", ~/usn/ Vani Melmzed Efcndi Sempozyumu, Bursa 2012.

_ __ "Ruhaniyetli ~ehir Bursa'da M1sri Dergahlan", Ke~kiil Uf Aylzk Tnsnvvufve Kiil­liir Sa nat Dcrgisi, Sayt: 21, istanbul 2012.

Dentirli, Ekrem, "Njyazi-i M1sri", DiA, c. XXXID, istanbul2007.

Durmu~, Ziilfikar, "islam Dii~iincesinde Resul-Nebi aynrm -Kur' an Baglammda Ele~ti-rel Sir Yakla~•m", Diymzc:t ilmi Dcrgi, c. 44, Sayt3, Ankara 2008.

Erdogan, Kenan, Niyiizi-i Mzsri Divam, AkQig Yaymlan, Ankara 2008.

Golpmarll, Abdi.ilbaki, "Niyazi-i Mtsrl", f;arkiynt Mccmuasz, VTI (1972)'den aynbas•m.

Giindogdu, "Cengiz XVII. Yiizydda Tekke-Medrese Miinasebetleri A9smdan Sivasller-KadJZadeliler Mi.icadelesi", iLAM Ara~tzrma Dergisi c. m, sy. say• 1, istanbul1998.

_ __ "XVII. Yiizy•l Osmanhsmda Siyasi Otoritenin Ulema-Sufi Yakla~•mma Dair Sir Omek: IV. Murat-Kad•zade-Sivisi", Dini Ara~tzrmnlnr, 1999, c. 2, say• 5.

el-Hakim, Suad, ib11ii'I-Arabi Sozliigii, ~ev. Ekrem Demirli, Kabak1 Yaymlan, istanbul 2005.

I~ttan, ibrahim, "Halvetiyye Gelenegine ve Bir Halvetiyye ~eyhi Olan Sofyah Bali Efen­di'ye Gore Siilukiin Yedi Evresi (Atvar-1 Seb' a), Hikmct Yurdu, Malatya 2011, Y1l: 4, c. 4, Say•: 7.

ip~irli, Mehmet - Uzun, Mustafa, "Bahai Mehmed Efendi", DiA, c. IV, istanbull991.

Kara, Mustafa, Niynzi-i Mzsri, Tiirkiye Diyanet Vakft Yaymlan, Ankara 1994.

___ Bursa'dn Tnrikat/ar ve Tekke/er,, S1r Yaymahk, 2001 Bursa.

_ __ "Gurbette Garib bir Halveti Hz. Niyazl-i M•sri", Ke~kiil llf Aylzk Tnsnvvuf ve Kiiltiir Sanat Dergisi, Say1: 23, istanbul 2012.

Ka~garh Mahmut, Divanii Lugati't-Ti.irk, Ti.irk Oil Kurumu Yaymlan, Ankara Oni. Ba­s•mevi, Ankara 1972.

Kavruk, Hasan, Niyazi-i Mzsri Hayatz-Smzatz-Eserleri ve Tiirkfe $iirleri, Malatya Belediyesi Kiilrur Yaymlan, Malatya 2004.

Koca, Ferhat, "Osmanhlar Donemi Ftkth Tasavvuf ili~kisi: Fak1lar be Sofular Miicadele­sinin Tarihi Seri.iveni", Gnzi U11iversitesi (ontm ilnltiyat Fakiiltesi Dergisi, 2002/I.

Kii~i.ik, Osman Nuri, "Niyazi-i Mtsri'nin (1027-1105/1618-1694) Seyr ii Siih1k Siiredne ili~kin Vaklalan ve Saliklere Tavsiyeleri", Ulllslnmrasz Kulzm Niyazr Mzsri Niynzl Sempozy11m11, Malatya 2011.

Mtsri, en-Niyazi, Mevaidii'l-irfmt, ~ev. Siileyman Ate~, Yeni Ufuklar Ne~riyat, istanbul tsz.

_ __ Knslde-i Biirdc Tesbi'i, haz. Musa Ytldtz, H yaymlan, istanbul2010.

___ Risatc-i Etval"-t Seb'n, Milli Kiiruphane Yazmalar A 1053/2.

128 • Muharrem <;:akmak

Muslu, Ramazan, "Halvctiyye'de "Atvar-1 Seb'a" Yazma Gelenegi vc Sofyah Bali'nin Atvar-1 Seb'a Risalesi", Tnsnyuuf ilmi vc Akndcmik Arn~tmun Dergisi, ytl: 8, sayt: 18, Ankara 2007.

$im~ek, Selami, Osmmrlr'mu ikiuci Bn?keufi Ediruc'dc Tnsavvuf Kiiltiirii, Buhara Yay., 2. Bsk. istanbul 2012.

Tat~1, Mustafa, Mnlntya'um Gouiil Sultmu Niynzi-i Mrsri, Malatya Valiligi Malatya Kitap­hgt Yaymlan, 2013 Malatya.

___ Tiirk Edebiyntmdn Tnsnvvufi Riiyii Tiibimiimeleri, Ak~ag Yaymlart, Ankara 1995.

___ "Siirgiinlerde Bir Veli: Niyazi M1sri (k.s.)", Kc~kiil U~ Aylrk Tasnvvuf ve Kiiltiir Smrat Dcrgisi, Say1: 21, istanbul 2012.

Teber, Orner Faruk, XVI. Yiizytlda Krzrlbn$1rk Fnrkltln$111nsr, (Yaytmlanmarru~ Doktora Tezi} Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstiti.isii, Ankara 2005.

Tugrulca, Orhan, Niynzi-i ly!rsri Bilgc'ui11 Sofrnsr, Bilsam Yaymlan, istanbul2012.

Turyan, Hasan, Bursa Evliynlnn vc Tnrilti Eserlcri, Bursa 1982.

Vassal, Hiiseyin, Scfiue-i £p/iyn, c. 5, Kitabevi Yaytnlan, istanbul 2006.

Ye~ilyurt, Temel, "Kelam A9smdan Velayet-Niibiivvet ili~kisi", Hnrrmr iiniversitesi ilnlli­ynt Fnkiiltesi Dergisi, ll, ~anhurfa 1996.

Ydmaz, Hasan Kamil, Aunltatlnrryla Tnsavuufve Tnrikatlar, Ensar Yaymlan, istanbul2010.

Yiiksel, Hasan Avni, Tiirk islnm TnsnvvufGe/enegiude Riiyii, MEB Yaymlan, istanbul1996.