NEVSKI PROSPEKT1)

Në Peterburg s'ka gjë më të bukur sesa Nevski Pro-spekt; për Peterburgun ky është gjithçka. E me senuk shkëlqen kjo bukuri-rrugë e kryeqytetit tonë! Unëe di se asnjë nga banorët dhe nëpunësit e tij të zbeh-të nuk e jep Nevski Prospektin as për tërë të mirate botës. Nevski Prospekt nuk magjeps vetëm atë qëështë në moshë njëzet e pesë vjeç dhe që ka një palëmustaqe shumë të bukura dhe një pallto të prerë e qe-pur për mrekulli, po edhe njeriun në mjekrën e të £i-lit kanë filluar të duken qime të bardha dhe kokën eka të lëmuar si një pjatë argjendi. Po zonjat! Oh, zo-njave u pëlqen shumë Nevski Prospekt! Po kujt nuki pëlqen? Posa dole në Nevski Prospekt, të lind dëshi-ra të shëtisësh. Madje edhe sikur të kesh ndonjë punë,ndonjë çështje që s'pret, s'ka pikë dyshimi se me tëarritur aty do t'i harrosh të gjitha. Kjo është rruga evetme ku njerëzit nuk dalrn për punë, ku nuk i shtyninteresi ose dallaveret e matrapazllëku që kanë pushtuartërë Peterburgun. Ty, të duket se njeriu që takon në

l) Shëtitorja e Nevës.

e ëmbëltoreve, ku ndonjë ganimed1) i përgjumur, qëdje fluturonte si një mizë duke shpërndarë filxhanë meçokollatë, del tani pa kravatë, me fshesën në dorë dheu hedh pasta të prishura dhe mbeturina. Nëpër rrugëtshkojnë e vijnë nevojtarë; ngandonjëherë aty kalojnëmuzhikë rusë, që nxitojnë të arrijnë në punë, meçizmet të lerosura me gëlqere, të cilat s'i lan dot askanali Ekaterinski, i famshëm për pastërtinë e tij. Nëkëtë kohë zakonisht s'ka lezet të dalin aty zonjat, sepserusëve u pëlqen të rrokullisin ndonjë fjalë të madhe,nga ato që zonjat, pa dyshim, nuk i dëgjojnë as nëteatër. Ngandonjëherë sheh ndonjë nëpimës që zvarritkëm'bët i përgjumur me çantën nën sqetull, në qoftë serruga e tij për në departament2) kalon nëpër NevskiProspekt. Mund të themi se në këtë kohë, domethënëgjer në orën dymbëdhjetë, Nevski Prospekt nuk përbën -për asnjeri një qëllim, por vetëm një mjet; ai mbu-shet ngadalë me njerëz që kanë hallet e tyre, ptunëte tyre, brengat e tyre dhe të gjithë këta s'kanënge të vrasin mendjen se ç'është Nevski Prospekt. Mu-zhiku rus flet për grivenin3) ose për shtatë metelikëbakëri; pleqtë dhe plakat tundin dtiart ose flasin mevete, me zë të lartë, ngandonjëherë duke bërë gje-ste mjaft të forta, dhe askush nuk i dëgjon, askushnuk tallet me ta, veç çunave të veshur me dolloma-ra larushe, që kalojnë si rrufe nëpër Nevski Prospektduke mbajtur në duar disa shishe bosh ose një pa-lë çizme të gatshme. Në këtë kohë askush nuk çan ko-kën të të këqyrë se si je veshur, qoftë edhe sikur tëkesh në kokë një shpakë në vend të kapelës, madje edhesikur jaka e bardhë të jetë ngritur shumë mbi kravatë.

Në orën dymbëdhjetë, në Nevski Prospekt vërsho-jnë guvernantet e të gjitha kombeve, që shoqërojnë

1) Ganimed — shërbëtor 1 ri.2) Departament — në Rusinë e pararevolucionit dhe në disa

vende të huaja — emërtiimi i institucioneve të larta admiraiB-trative dhe gjyqsore (miridsitrive. senatit, -etj.)

3) Griven — monedhë 10 kopekëshe.

Nevski Prospekt është më pak egoist se sa ai që takonnë Morskaja, Gorohovaja, Litejnaja, Meshçanskaja dhenë rr^gët e tjera ku lakmia, kopracia dhe interesi du-ken "sh.eshit në fytyrat e atyre që ecrn. më këmbë oseyrapojnë me karroca dhe me pajtonë.

JNevski ProsTJekt ësMë tamam vendi qendror i taki-"mit të tërë. Peterburgut. Njeriu që banon në lagienPeterburgskaja ose në lagien Vibbrgskaja, dhe që rmki ka vaitur t>rei disa vietësh nië mikut të tii që ba-non në Peski ose në lagien e portës Moskovskaia. muriidta flerë mendien se patletër do ta takoië në NevskiProsDekt. Asnië libër adresasTi. asnië 7vrë informacio-ni nnV do t» iat>ë hollësira më të salctfl se sa ato OPlep Nevski ProsDekt. I plotfuqishmi Nevski Prosoekt!T vetmi dëfrim i të vobektit np shëtit në Petërbi"-**!S>a mirë 1an«? fshirë trotuar^t e tii dhe, o norëndi. sa kë-Tirb*5 kanë 1ër»s çri-urmë në këto trotu^re! '"Idherëndë e trtot haltë P upbtarH reTieTvist. •"£cilit dnket siknr do të tiëlcaso ffranvti:vosëloshe. e leht£ sl tvmi. e TidoTiië zonte të re aëkthen Vnkën nënët* vitnnat e ridritura. stc kthehet ln-lia e diellit dr^it diellit: e^he RhTOta vrinpsilupse e as-nirantit Tjlot sh-oresa. që 1ë në trotuar nië 5*5rvishtiptë madhe. — siithoka që të 7& svri në NpvsVi Pro<!T)ektshpreh vrulliTi e foTvës ose fucn'r>« e dobësisë. Me jy»shneitësi zhvillohet t)anorama fantastike brenda m'ëdite të vetme! Sa ridrvshime ndodhin atv brenda nië-zet e katër orëve. Le të filloimë me mëngiesin e her-shëm, kur tërë Petërburgu mban erë bukë taze. që po-sa ka dalë nea furra, dhe rrugët janë mbushur meplaka me fustane dhe pelerina të rreckosura. që uzgjatin dorën kalimtarëve të mëshirshëm ose atyre qëhyjnë në kishë. Në këtë kohë Nevski Prospektështë i shkretë: pronarët trupmëdhenj të dyqaneve dheshitësit e tyre flenë ende të veshur me këmishët e na-tës prej pëlhure holande ose lajnë fhe sapun faqet etyre fisnike dhe pinë kafe; lypësit mblidhen në dyert

nxënësit e tyre me jaka të vogla prej batiste. Xhon-sët anglezë dhe Kokët francezë ecin krah për krah mefëmijët që u kanë dhënë nën kujdes prindërit, u sKpje-gojnë me seriozitet të madh se dyqanet kanë tabe-la me qëllim që të dimë se ç'artikuj shiten aty. Guver-naritet, zonjushet e zbehta dhe sllavet me faqet ibojë trën-dafili shkelin me madhësheti pas atyre gocave belho-lla e të zhdërvjellta, duke i këshilluar herë të ngrenënjërin sup më lart, herë ta mbajnë më drejt. Shkurtnë këtë kohë Nevski Prospekt është një NevskiProspekt pedagogjik. Por sa tnë shumë i afrohemi orësdy, aq tnë shumë pakësohet numri i guvernantëve, i pe-daeogëve dhe i fëmijëve; më në fund vendin e fë-mijëve e zënë etërit e tyre të lezetshëm, që ecin dukeiribaitur allabraca bashkëshortet e tyre me nerva tëdobëta, të veshura me rroba larushe, me tyrli ngjy-rash. Dalëngadalë shoqërisë së tyre u shtohen të gji-thë ata që kanë mbaru.ar punët e rëndësishme të shtë-pisë, domethënë mbasi të kenë biseduar me doktorinpër motin dhe për ndonië pxuçër të vogël që u kadalë në hundë, mbasi të kenë pyetur për shëndetin ekuajve dhe të fëmijëve të tyre plot talente, mbasi tëkenë kënduar afishet e shpallura në gazetat ose ndon^ëartlkull të rëndësishëm që ka të bëjë me ata që kanëardhur ose kanë shkuar nga qyteti dhe, më në fund,mbasi të kenë pirë ndonië filxhan kafe ose çai. Këtyreu shtdhen Pasta.i ata që katië një fai me të vërtetë përta pasur zili, meqë jane pronarë të titullit të bekuartë nëpunësit me funksione speciale; pastaj vijnë ataqe punojnë në ministrinë e punëve të jashtme dhe qëdallohen nga zakonet dhe shqetësimet e tyre fisnike.O perëndi, ç'detyra dhe ç'shërbime të mrekullueshmeka në botë! Sa shumë e lartësojnë dhe e ngazë-llojnë shpirtin këto të gjitha! Por, medet! Unë s'kampunë e shërbim dhe këslitu s'kam kënaqësinë të njohsjelljen delikate të shefave kundrejt meje. Gjithçka qëtakon në Nevski Prospekt është plot mirësjellje: bu-rrat me duar të futuya nç xhepat ç rçdingotavç t^

gjata, gratë me xhaketa prej atllasi rozë, të bardhëUhe rnavi të çelur dhe me kapela. Aty do të takonil'avorite krejt origjinale që nuk i ngjasin njëra-tjetrës,cë rregulluara nën kravatë me një art të mahnitshëm;favorite si kadifeja, si atllasi, të zeza, si zibelini osesi qymyri — por ç'e do, të gjitha këto favorite janëkryekëput pronë e ministrisë së jashtme. Atyre që pu-nojnë nëpër departamentet e tjera shorti nuk u ka fa-lur favorite të zeza, kështu që, me keqardhjen më tëmadhe duhet të mbajnë favorite kuqaloshe. Aty do tëtakoni rnustaqe të mrekullueshme të cilat nuk miind t'ipërshkruajë asnjë penë, nuk mund t'i pikturojë asnjëpenel; mxostaqe të cilave u kushtohet gjysma më e mirëe jetës dhe që janë ditë e natë objekti i një kujdesitë madh, mustaqe në të cilat janë derdhur parfumetdhe aromat më të habitshme; mustaqe të ly-era me pomadat më të shtrenjta dhe më të rralla; mus-taqe që përdridhen natën në letër të hollë dhe të lë-muar; mustaqe që i kanë zili kalimtarët dhe për të ci-lat lënë kokën ata që i kanë. Mijëra lloje kapelash,fustanesh, shamish larushe, elegante, që arrinin t'ua pri-shnin mendjen këtyre zonjave sqimatare edhe dy ditë, iverbojnë ata që kalojnë nëpër Nevski Prospekt. Du-ket sikur përnjëherësh nga kërcenjtë e bimëve ështëngritur një trum;bë e tërë fluturash që derdhen si njëre e ndritshme mbi brumbujt e zinj të gjinisë mash-kullore. Aty do të shikoni bele që nuk i keni parëkurrë as në ëndërr: të hollë e të këputur, bele që s'ja-në më të gjerë se sa gryka e një shisheje dhe për-para të tilëve do të bëni mënjanë me respekt nga fri-ka se mos i prekni pa dashur me bërrylin tuaj harbut;zemrën ua pushton drojtja dhe frika se mos thyeni pa-dashur, madje me frymëmarrjen tuaj të pavëmënd-shme, ato krijesa të mrekullueshme të natyrës dhe tëartit. Po ç'lloje mëngësh damash do t'ju shohin sytënë Nevski JProspekt! Lezet i madh! Disa u ngjasin dy ba-llonëve të mbushur me erë, dhe dtiket sikur dama qëi ka do të ngrihet menjëherë në erë, po të mos

371

e mbajë mashkulli që ecën përkrah, sepse të ngneshnë erë një zonjë është një punë po aq e këndshme dhee lehtë sikur të ngresh dhe të shpiesh në gojë njëkupë të mbushur me shampanjë. Asgjëkund tjetër nje-rëzit nuk përshëndeten me kaq fisnikëri dhe mirësjeUjesi në Nevski Prospekt. Aty do të takoni buzëqeshje tëpashembullta, buzëqeshje që janë kulmi i artit, nga-ndonjëherë do të takoni buzëqeshje të tilla që do t'jushkrijnë nga kënaqësia, herë tjetër roadje edhe buzë-qeshje që do t'ju bëjnë ta ndieni veten baltë dihe pluhurdhe do të ulni kokçn; pastaj buzëqeshje të tilla që dot'ju bëjnë ta ndieni veten më të lartë se sa shigjeta epallatit të Admiraliatit, dhe do ta ngrini kokën përpjetë.Aty do të dëgjoni njerëz që bisedojnë për koncertedhe për motin, me një fisnikëri të pashembuUt dhe di-njitet të lartë. Aty do të shdhni nujëra karaktere dhedukuri që s'do t'i kuptoni dot. O perëndi! Ç'karakteretë çuditshme takohen në Nevski Prospekt! Ka një pa-lë njerëz, të rilët kur takohen me ju duhet t'ju vësh-trojnë patjetër çizmet dhe, në qoftë se ju shkoni mëtej, ata do të kthejnë kokën për të parë se si jua kaprerë rrobaqepësi rrobat. Unë as sot e kësaj dite s'po einarr vesh përse ndodh kështu. Në fillim pandeha sekëta janë këpucarë, por jo, s'është kështu: shiunica e ty-re punojnë nëpër dikastere të ndryshme, shumë nga kë-ta shkruajnë raporte të mrekullueshme nga një institu-cion shtetëror te një tjetër, ose janë njerëz që s'bëj-në gjë tjetër veçse shëtisin, lexojnë gazetat nëpër ëm-bëltore; me fjalë të tjera, janë njerëz që të gjithë inderojnë shumë.

Në këtë kohë të bekuar midis orës dy dhe tre pas-dreke, kxir m\md të thuhet se tërë kryeqyteti fillon tëgjallërohet, në NevskL Prospefct bëtiet ëkspozita e ve-prave më të mira të njeriut. Njëri paraqet aty palltonelegante, me gëzof prej kastori më të mirë, tjetri shë-tit një hundë të mrekullueshme greke, një tjetër tregondisa favorite që s'e kanë shoqen, një damë paraqetnjë palë sy shumë të bukur dhe një kapelkë të mrc-

272

kullueshme; një zotëri vë në dukje një unazë me haj-mali në gishtin e vogël elegant; një damë tregon njëkëmbë të futur në një këpucë të habitshme, dikushekspozon një kravatë që mahnit tërë botën dhe njëtjetër nxjerr shëtitje një palë mustaqe që të lënë pamend...

Por bie ora tre dhe ekspozita merr ftmd, turmarrallohet. Në orën tre bëhet një ndryshim i ri. Përnjë-herësh në Nevski Prospekt vjen pranvera: ky mbu-shet plot e përplot me nëpunës të veshur me uniformatë gjelbra. Të uritur, këshilltarë titullarë, këshilltarë tëoborrit1) dhe këshilltarë të të gjitha kategorive të tje-ra përpiqen me sa mundin. të nxitojnë çapin. Të rinjtëregjistratorë të kolegjeve2) sekretarët e gubernave dheata të kolegjeve nxitojnë të fitojnë kohë dhe të shë-tisin nëpër Nevski Prospekt fiijerëndë, sikur duan t'iambushin mendjen botës se nuk kanë ndenjur gjashtëorë rresht në shërbim. Vetëm sekretarët pleq të ko-legjeve, këshilltarët titullarë dhe këshilltarëf' e ofoorritetin shpejt, me kokën përdhe; këta s'kanë nge të vë-shtrojnë kalimtarët; s'kanë shpëtuar ende nga brengat,kokat i kanë plot me telashe dhe me arkivat e punë-ve që kanë filluar dhe s'i kanë përfunduar. Për një kohëtë gjatë, në vend të tabelave të dyqaneve shohin do-sje me shkresa ose fytyrën topolake të shefit të kan-celarisë.

Në orën katër Nevski Prospekt mbetet i shkretë dheshumë rrallë mund të takosh aty qoftë edhe ndonjënëpunës. Vetëm ndonjë rrobaqepëse del nga një dy-qan dhe çan me hap të shpejtë rrugën me një ku-ti në dorë; ndonjë viktimë e gjorë e një sekretari gjy-

1) Grada më e lartë në Rusinë cariste ishte klasa e parë,më e ulëta ishte e katërmbëdhjeta. KëshUltar titullar — gradëe klasës së nëntë; këshilltar i oborriit — gradë e klasës sështatë.

2) Regjistrator i kolegjit — grada civile më e ulët. Sekreta-rë të gubernave dhe kolegjeve — grada e klasës së dymbëdhjetëe të dhjetë.

qi mirëbërës, e zhvatur nga ky, e vestiur me një palltoshajaku të trashë; ndonjë ja'banxhi i çuditshëm, për tëcilin orët s'kanë rëndësi; ndonjë angleze e gjatë e tha-të me një çantë dhe një libër në dorë; ndonjë esnafrus, me nfljekër të hollë, i veshur me një pallto të pam-buktë me bel të lartë, që rron tërë jetën i varur pasnjë peri që përkundet pa pushim, shkel me respekttrotuarin duke lëvizur kurrizin, duart, këmbët dhe ko-kën, ngandonjëherë sheh ndonjë zanatçi të vogël; veçkëtyre nuk do të takosh gjë tjetër në Nevski Prospekt.

Mirëpo sapo bie muzgu i mbrëmjes mbi shtëpitë dherrugët, dhe kur roja i mbuluar me ndonjë batanije ngjitshkallën për të ndezur fenerin. dhe kur në dritaret eulëta të dyqaneve nisin të aviten tablotë që nuk gu-xojnë të dalin ditën, Nevski Prospekt merr përsëri je-të dhe fillon të lëvizë. Atëherë nisin çastet e miste-reve, nën dritën tërheqëse dhe të mrekullueshme të lla-mbave. Atëherë do të takoni shumë të rtnj, pjesa më emadtoe beqarë, të veshur me redinigota dhe mantele tëtrasha. Në këtë kohë ndihet, njëfarë qëllimi, ose mëmirë, diçka që i ngjet qëllimit, diçka krejt e vagëb,çapet e të gjithëve bëhen më të shpejta dhe më tëçrregullta. Nëpër muret dhe kalldrëmet rrëshqasin hi-je të gjata, kokat e të cilave arrijnë pothuaj tek uraPolioejskaja. Regjistratorët e rinj të gubernave, sekre-tarët e gubernave dhe sekretarët e kolegjeve shëtisinpër një kohë shumë të gjatë, por regjistratorët e ko-legjeve, këshilltarët titullarë dhe këshilltarët e obo-rrit, të gjithë pleq, rrinë më shumë në shtëpi, ja ngashkaku se janë njerëz të martuar, ja sepse gjellëbërë-set e tyre gjermane u gatuajnë mirë. Do të takonj. pleqtë nderuar, të cilët në orën dy kanë shëtitur hijerën-dë dhe me një fisnikëri të habitshme në Nevski Prospekt.Do t'i sMhni këta tek vrapojnë tamam si regjistratorëte rinj të kolegjeve, për të shikuar nën kapelkën e ndo-një dame që kanë pikasur nga larg, fytyrën dhe buzëte trasha të llackosura me të kuq që u pëlqejnë shumëshëtitësve dhe me fort shitësve, zanatçinjve, dyqan-

874

xhinjve, të cilët bredhin trumba-tramba, zakonisht të zënëpër krahu dhe të veshur me pallto ala gjermançe.

— Ndal! — thirri në këtë kohë toger Pirogoviduke e hequr për fraku dhe pelerine një djalosh që poshëtiste me të. — E pe?

— E pashë. Është e mrekullueshme, tamam si Bian-ka e Peruxhinos1).

— Për kë po thua?— Për.atë! Për vajzën flokëzezë. Bobo, ç'sy që ka!

O perëndi, ç'sy! Të gjitha i ka të përsosura: edhe tëecurit, edhe fytyrën-mrekulli!

— Unë po të flas për atë flokëverdhën që kaloipranë saj dhe u hodh në anën tjetër të rrugës. Psenuk e ndjek zeshkanen, në thua se të pëlqen kaqshumë?

— Oh, si është e mundur? — thirri duke u skuqurdjaloshi i veshur me frak. — Si është e mundur që kjotë jetë nga ato që bredhin mbrëmave nëpër Nevski Pro-spekt?! Duhet të jetë një zonjë nga shoqëria e lartë, —vazhdoi ai duke psherëtirë. — Vetëm pelerina që kaveshur i bën nja tetëdhjetë rubla.

— Budalla! — i thirri Pirogovi, duke e shtyrëmefor-cë në drejtim ku dukej se valëvitej pelerina me ngjy-rë të çelur. — Vrapo^ leshko, mos humb rastin. Unëdo të shkoj pas flokëverdhës.

Të dy miqtë u ndanë.«Ju njohim ne», — mendonte me vete i kënaqur Piro-

govi, me buzën në gaz dhe me mendjen top se s'ki-shte femër të bukur në botë që të mos i jepej atij.

Djaloshi me pelerinë dhe frak u hodh me çaptë druajtur dhe të pasigurt në krahun tjetër të udhës,ku valëvitej së largu pelerina larushe, që lëshontevezullime të forta kur kalonte afër dritës së ndonjëfeneri, dhe errësohej posa që largohej prej tij. Zemra

1) Peruxhino — (1446-1524) piktor itelian, mësues i Rafae-lit. Ka pikturuar tablo me tema biblike që dallohen për sin-qeritetin e ndjenjave dhe gjallërinë e madhe të fytyrave tëfemr^ve, Bianika quhet një afresk j niohur i tij.

ITf

i rrihte; pa dashur nxitoi çapin. Nuk guxonte as tëmendonte se mund të fitonte të drejtën të tërhiqte vë-mendjen e femrës së b'ukur që fluturonte përtej, dheaq më shumë nuk mund të pranonte mendimin e errëtpër të cilin i kishte bërë aluzion toger Pirogovi. Megji-thatë donte të dinte se ku banonte kio aenie e bukur,që dukei sikur kish zbritur në Nevski Prospekt drejtnga qielli dhe që, pa dyshim kishte hapur krahët dhefluturonte s'dihet se ku. Djaloshi nxitonte kaq sh-umësaqë përpiqe oreçast gjoks për gjoks me zotërini tëshëndoshë me favorite të thinjura. Ky djalosh bëntepiesë në atë kateaori nierëzish të cilët te ne përbëiiiënië shfaqie mjaft të çuditshme, njerëz që mund të ttiu-ash se janë qvtetarë të Petërburgut, TXJ aq sic mimdtë thuash se bën piesë në botën reale nië fytvrë aëke parë në ëndërr. Kio është një kateaori nferëzish kreittë vecuar dhe 10 e zakonshTne në këtë aytet ku të g}i-thë banorët ianë ose nëpunës, ose tregtarë, ose zanat-ciiii eiermanë. Dialoshi ishte piktor. A nuk duket dickae cuditshme? Nië piktor nsa Petërburfm! Nië Diktornë tokën e dëborës, nië tjiktor në vendin e fmlande-zëve. ku cdo gië është e lasur. e lëmtiar. e sheshuar, ezbehtë, e përhime, e mieguTlt. Këta piktorë nuk u nsiai-në asoak niktorëve italianë — krenarë dhe të zlarrtësi vetë Italia dhe aielli i saj; t>ërkundrazi, më të shu-mtët e piktorëve të Peterburgut janë nlerëz babaxhanë. tëbutë, të turpshëm, pa brenga, të cilët e duan në he-shtie artin e tyre, njeTëz që pinë çai me dy mia nëdhomën e tyre të vogël. nierëz që bisedoinë me modestipër obiektin e adhurimit të tyre dhe nuk kanë dëshi-ra të tepërta. Këta piktorë thërrasin giithnjë në dhomëne tyre ndonië plakë lypëse dhe e vënë të rrijë e shtan-gur nla giashtë orë të tëra për të riprodhuar në pël-hurë fytyrën e saj të mieruar dhe indiferente. Ata pik-turoinë pamjen e dhomës së tyre ku gienden lloj-llojkotësish nga ato të piktorëve: duar dhe këmbë prejallçie, që janë bërë bojë kafe nga koha dhe pluhuri;kavalete të thyera, penela të hedhur përdh«; ndonj*

mik që i bie kitarës, mure të llackosuna me bojëra; njëdritare të hapttr nëpër të cilën diiket Neva e zbehtëdhe peshkatarët e varfër, të veshur me këmisha tekuqe. Pothuaj në të gjitha tablotë e tyre të bie në synjë kolorit i turbullt, i përhimë, damka e pashlyeshme eVeriut Megjithatë, këta njerëz punojnë me ngazëllim tëmadh për veprën e tyre. Shpeshherë kanë një talenttë vërtetë, dhe po të frynte mbi të flladi i freskët iItalisë, patjetër do të zhvillohej lirisht, me foroë të ma-dhe, në mënyrë të ndritur si ato bimët që nxirren ngadhoma dhe lihen në erë të pastër. Në përgjithësi ja-në shumë të turpshëm; kur shohin ndonjë dekoratë meyll ose ndonjë spaletë të trashë e hiimbasin pusullën dhekështu, pa dashur, ulin çmimin e veprave të tyre. Nga-ndonjëherë atyre u pëlqen të vishen me elegancë, porkjo elegancë duket gjithnjë e tepruar dhe i ngjet mëshumë një arne. Ngandonjëherë do t'i shihni të ve-shur me ndonjë frak të mrekullues'hëm dhe me ndo-një pelerinë të ndukur, me një zhile të shtrenjtë prejkadifeje dhe me një pallto të lerosur me bojëra. Poashtu do të shihni ndonjëherë një peizazh të pambaru-ar të një piktori të tillë me ndonjë nimfë me kokënposhtë, — së cilës mbasi nuk. i ka gjetur vend tjetër,skioën ia ka bërë në sfondin e llackosur të një ve-pre të vjetër arti. Kurrë ndonjëherë nuk ju shikondrejt në sy; por në qoftë se do t'ju vështrojë, do tëvini re gjithnjë se vështrimin e ka të turbullt dhe tëvagët; nuk ju këqyr me sytë krenarë të vëzhguesit oseme nië vështrim skifteri si atë të ofioerit të kavaleri-së. Kjo ndcxih sepse në të njëjtën kohë ai vështrontiparet tuaja, dhe tiparet e ndonjë Herkuli prej allçieqë ka në dhomë; ose i duket sikur i del përpara tablo-ja që po mendon ta fillojë. Nga ky shkak përgjigjete tij herë s'kanë lidhje, nuk i bien kurrë në të, dhenga shkaku i mendimeve që i kanë pllakosur bëhenpërherë më të druajtur. Në një kategori të tillë nj'e-rëzish bënte pjesë djaloshi i rj që përmendëm më lart,piktori Pi&kariov, i turpshëm, i druajtur, por që mban-

JT7

te në shpirt shkëndijën e disa ndjenjave, të cilat nënjë rast të volitshëm mund të ndërroheshin në fla-kë. Ja, po e shohim se nxiton çapin, i shtyrë nga njëvrull i fshehtë, drejt. objektit që e tërheq kaq shumëdhe duket sikur habitet për guximin e vet. Qenia epanjohur që i qe ngulitur kaq shumë në sy, në ndjenjadhe në mendirne, ktheu menjëherë kokën dhe e vë-shtrod. O perëndi, ç'tipare hyjnore! Ballin e lezetshëmdhe të bardhë sa të verbonte sytë ia kishin hijeshu-ar flokët e bukur si gur agate. Balluket e dredhura ii dllnin nga kapela^ disa prej tyre i vareshin dhe ipreknin faqet që ia kishte pushtuar një ngjyrë e ku-qe e freskët nga shkaku i të ftohtës së mbrëmjes.Buzët e shtrënguara dukeshin sikur mbanin një lu-zmë të tërë ëndrrash të bukura. Gjithçka që japin ën-dërrimet dhe frynaëzimi i qetë në dritën e qiririt, —të gjitha këto dukeshin sikur ishin bashkuar dhe pas-qyroheshin në buzët e saj të harmonishme. Ajo evështroi Piskariovin, dhe nën këtë vështrim atij i fër-gëlloi zemra; ajo e vështroi me rreptësi, si e zemë-ruar, sepse e kishte ndjekur me kaq guxim; por në kë-të fytyrë kaq të bukur edhe zemërimi dukej i ma-gjishëm. Atëherë Piskariovin e pushtoi frika dhe dru-ajtja, u ndal dhe uli sytë. Por si mund të humbistekëtë qenie hyjnore dhe të mos dinte të paktën altarine shënjtë ku kishfe zbritur kjo mysafire? Këto men-dime i shkrepën djaloshit ëndërrues dhe vendosi ta ndje-kë roë tej fesmrën. Por që të shtirej sikur nuk e ndiq-te, vendosi ta gjurmojë nga larg, vështronte i shkuj-desur anash dhe këqyrte tabelat e dyqaineve, por nëkëtë mes nuk e humbiste nga syri të panjohurën.

Kalimtarët po beheshin më te rrallë; rruga po bëhejmë e qetë; vajza e bukur ktheu kokën dhe pdktorit iuduk sikur asaj i shkrepi në fytyrë një nënqeshje ehollë. I shkuan mornica nëpër trup dhe nuk i vintet'u besonte syve. Jo, fajin e kishte feneri që me dri-tëri e tij gënjeshtare i kishte dhënë fytyrës së saj shpre-hjen e asaj nënqeshje. Jo, ëndrrat e tij po talleshin

me të. Gulçonte e s'merrte dot frymë; i dridhej tërëtrupi; të gjitha ndjenjat iu ndezën dhe pëxpara syve tëtij u shtrua njëfarë mjegulle. Trotuari i ikte nga këm-bët; pajtonet me kuajt që vraponin i dukesMn sikurs'lëviznin nga vendi; ura i dukej sikur zgjatej dhe thy-hej tamam në mes të harkut; shtëpitë i dttkeshin meçatite poshtë, qoshku i dukej sikur i dilte përpara,dhe alebardi i rojës, bashkë me shkronjat e prarua-ra dhe gërshërët e pikturuara në një tabelë dyqani,i dukeshin sikur i qenë afruar te qepallat, dhe tëgjitha këto ia kishte shkaktuar një vështrim i vetëtti,një e kthyer e asaj kokës së bukur. Shkonte përparapas gjurmëve të këmbëve të mrekullueshme dhe nukdëgjonte asgjë, nuk shihte asgjë, nuk ndjente asgjë,mundohej ta ngadalësonte hapin që ia shtynin me vrulltë rrahurat e zemrës.- Ngandonjëherë e pllakoste dyshi-mi: me të vërtetë, vallë, shprehja e fytyrës i kishtetreguar dashamirësi? Dhe atëherë ndalej një çast, portë rrahurat e zemrës, forca e pamposhtur dhe tron-ditja e të gjitha ndjenjave e shtynin të shkonte për-para. As që vuri re se si befas u gjend përparanjë shtëpie me katër kate; të katër rreshtat e xiia-meve të ndri'çuara e vështruan njëherësh, dhe par-makët e verandës e ndalën me grushtin e tyre tëhekurt. Pa se si e panjohura fluturoi duke ngjiturshkallët dhe ktheu kokën prapa, vuri gishtin në buzëdhe i bëri shenjë që ta ndiqte. Atij i dridheshin gju-njët; ndjenjat dhe mendimet iu ndezën flakë; një ve-tëtimë gëzimi ia përshkoi zemrën me tehun e saj tëdhimbshëm. Jo, kjo s'ishte ëndërr! O perëndi, sa lum-turi në një çast të vetëm! Ç'jetë e mrekullueshme në dyminuta!

Po vallë ëndërr është kjo e tëra? Me të vërtetëajo, për vështrimin qiellor të së cilës ish gati tëjepte jetën, po i afrohej banesës, që ai e pandehtenjë lumturi të pakufishme?! Ajo po i tregonte tani kaqmirëdashje dhe vëmendje?! Ngjiti fluturimtM shkallët.Nuk ndjente asnjë mendim. -tokësor; atë nuk e kishte pu-

»79

shtuar flaka e epshit të trupit, jo, në atë çast ish ipastër dhe i pafaj si një djalosh i virgjër, i cili ndjentenjëfarë nevoje të vagët shpirtërore të dashurisë. Dhe ajoqë njeriu të shthurur do t'i kishte zgjuar qëllime arro-gante, atij, përkundrazi ia bëri më të sKenjta. Ky besimqë i tregonte qenia e pafuqishine dhe shumë e bukur,ky besim e nxiste t'i blatohej si një kalorës i kohëra-ve të lashta, të betohej se do të përmbushte si njëskllav të gjitha urdhrat e saj. Dëshiromte vetëm qëkëto urdhra të ishin sa më të rënda dhe më të vë-shtira, kështu që të mundohej sa më shumë për t'ipërmbushur. Nuk dyshonte se një forcë e fshehtë dhe,në të njëjtën kohë e rëndësishme, e kishte shtyrë tëpanjohurën t'i tregonte një besim kaq të madh; se padyshim do t'i kërkonte ndonjë shërbim shumë të madhdhe e ndjente veten të vendosur të bënte gjithçka.

Shkalla vërtitej dredha-dredha dhe, bashkë me të,vërtiteshin dredha-dredha ëndrrat e tij të vrullshme.

— Shkelni me vëmendje! — kumboi si një harpëzëri i saj dhe ia mbushi tërë damarët me një drith-më të re.

Lart, në katin e katërt, të ërrët, e panjohura troki-ti në një derë; dera u hap dhe hynë brenda të dybaghkë. U doli përpara ine një qiri në dorë një femër qës'dukej aspak e shëmtuar, por që e vështroi në njëmënyrë kaq të habitshme dhe të guximshme Piskario-vin, saqë ky pa dashur uli sytë.

Hynë në një dhomë. Tri gra që rrinin në qoshet endryshme të dhomës ngrrtën sytë dhe vështruan. Njërapo rregullonte një palë letra bixhozi; tjetra rrinte për-

'para një pianoje dhe i binte me dy gishtërinj një pa-rodie të gjorë që i ngjiste një polonezeje1) të lashtë; etreta rrinte përpara pasqyrës duke krehur flokët e sajtë gjatë dhe s'kishte ndërmend të ndërpriste tualetin,

1) Poloneze — pjesë muzikore sipas taktlt të një vallejejetë lashtë polake.

380

kur hyri i panjohuri. Dhoma nuk ishte e pastruar, ash-tu siç ndodh në dhomën e ndonjë beqari që s'çan ko-kën për nikoqirllëk. Mobiliet mjaft të mira ishin mbu-luar me pluhur. Në kornizën e tavanit të punuar meallçi vareshin pëlhura merimange; nëpër derën gjysinëtë hapur të një dhome tjetër xixëllonte një çizme menjë mamuze dhe skuqfe shiriti i një uniforme; kum-bonin si pa gjë të keq një zë i fortë burri dhe njëe qeshur femre.

O perëndi, në ç'vend kishte degdisur! Në fillim nukdonte të besonte dhe filloi të këqyrë me më shumë vë-mëndje sendet e dhomës; por muret e zhveshura dhedritaret pa perde nuk tregonin aspak se aty mund tëbanonte një nikoqire e kujdesshme; fytyrat e sfilitu-ra të këtyre qenieve të neveritura, nga të cilat njërai rrinte përballë dhe vështronte e qetë, ashtu siç kë-qyr njeriu njollën në rrobat e një tjetri, të glitha kë-to ia mbushën mendjen se kish rënë në një konaktë lemerishëm, ku kishte bërë strofjillën shfhurja qëish pjellë e nië kulturë false dhe e grumbullimit të ha-tashëm të popullsisë në kryeaytet. Një cerdhe ku nje-riu merr nëpër këmbë dhe dhunon gjithçka t'ë shenj-të dhe të pastër që zbukuron jetën, ku femra, kjo sto-li e jetës, kio kurorë e kriiimtarisë, ish shndërruar nënjë qenie të habitshme, me dy kuptime, ku ajo hu-mbet, bas'hkë me pastërtinë shpirtërore, gjithçka që ësh-të femërore dhe përvetëson në një mënyrë të neverit-shme zakonet dhe arrogancën e mashkullit, dhë pu-shon së qeni n.i'ë qenie e dobët, e mrekullueshme dhekaq e ndryshme nga ne. Piskariovi e mati nga kokagjer në këmbë me ata sytë e habitur, sikur rmk imbushej mendja ende se pikërisht kjo ishte ajo fe-mra që e kish magjepsur dhe e kish tërhequr nëNevski Prospekt. Por ajo qëndronte përpara tij po aqe bukur; flokët i kishte po aq të mahnitshëm; sytë idukeshin me të vërtetë qiellorë. Ishte e freskët; s'ishtemë shumë se shtatëmbëdhjetë vjeçe; me sa dtikej shthu-rrja e lemerishme i kishte hedhur kthetrat vetëm pa-

381

ra pak kohe; nuk kish mundur t'ia prekfe faqet e fres-4

këta dhe të skuqura lehtë: ishte me të vërtetë shutnëe bukur.

Piskariovi qëndronte i shtangur përpara saj dheishte gati ta harronte vetveten po aq thjesht siç epati harruar aty më parë. Por bukuroshja u mërzitnga kjo heshtje e gjatë dhe i nënqeshi kuptimplotë, du-ke e vështruar drejt në sy. Kjo nënqeshje ishte mbu-shur me një paturpësi të neverits'hme: ishte kaq e pa-përshtatshme në fytyrën e saj, ashtu siç është bu-zëqeshja e mëshirës në turinjtë e ryishfetçiut dhe nuki shkonte, ashtu siç nuk i shkon poetit një regjistërkontabiliteti, Piskariovi u drodh. Ajo hapi gojën e lezet-shme dhe filloi të thotë diçka, por në një mënyrë kaq har-bute, që s'i kishte hije... A thua se bashkë me dlirë-sinë njeriu sikur humbet edhe mendjen? Piskariovi nukdonte të dëgjonte më. Ishte qesharak në kulm në atënaivitetin e tij fëmijëror. Në vend që të përfitontenga kjo mirëdashësi, në vend që të gëzohej për ngja-rjen që i kishte rastisur, ashtu si do të gëzohej ndo-kush tjetër në vendin e tij, ai doli me nxrtim, si një dhie egër, dhe iku me vrap në rrugë.

Arriti në dhomën e tij, vari duart dhe kokën dhendenji si ai varfanjaku që pati gjetur një margaritartë paçirmar dhe e pati humbur menjëherë sepse i ki-shte rënë në det. <«Sa e bukur! Ç'fytyrë hyjnore! Ponë ç'strofull rron, në ç'strofull...» Vetëm kaq munditë thotë.

Me të vërtetë mëshira nuk të pushton kurrë kaqshumë sesa atëherë kur vështron bukurinë, të cilën eka prekur frymëmarrja e shthurjes që e kalb. Shëmtiamund të pajtohen me shtTrurjen, po bukuria, bukuriae freskët... në mendjen tonë kjo shoqërohet veliëm mepastërtinë dhe pafajësinë. Femra e bukur që e kish-te magjepsur kaq shumë Piskariovin e gjorë ishteme të vërtetë një qenie e mrekullueshine, aspak erëndomtë: Prania e saj në atë strofull të përbuzur du-kej edhe më e habitshme. Të gjitha tiparet i kish-

382

te kaq të pastra, tërë shprehja e fytyrës së saj kishtekaq fisnikëri, saqë askujt nuk mund t'i shkonte men-dja se shthurrja e kish kapur në kthetrat e saj tëhatashme. Ajo mund të kish qenë një perlë e paç-muar, mund të kishte qenë tërë rruzulli, tërë paraj-sa, tërë pasuria e një bashkëshorti të pasionuar; ajomund të kish qenë një yll i bukur dhe i qetë nërrethin e thjeshtë të familjes dhe me lëvizjen e go-jës së saj të bukur të jepte vetëm urdhra të ëmbël.Ajo mund të kishte qenë një hyjni_ në një sallë të mbu-shur me njerëz, në parketin e ndritur, nën shkëlqi-min e qirinjve, një hyjni në fcëmbët e së cilës shu-mica e adhuruesve mund të gjunjëzohej e heshtur nënjë adhurim të nemitur, Por,, medet! Këtë femër ekishin hedhur në humnerë, midis të qeshurave, mevullnetin e tmerrshëm të një shpirti djallëzor, që kaetje për të shkatërruar harmoninë e jetës.

Piskariovi rrinte përpara qirirlt që po mbaronte sëdjeguri; e kishte piishtuar një mëshirë që ia copëto-nte shpirtin. Kish"te kaluar prej kohe mesi i natës; ka-mbana e kullës trokëlliu dymbëdhjetë e gjysmë, porai vazhdonte të qëndronte i ngurosur, pa gjumë, pabërë asgjë. Duke përfituar nga kjo shtangie e tij, dre-mitja nisi ta pushtonte dalëngadalë; dhoma filloi tëzhduket, vetëm drita e qiririt vezudlonte nëpër gju-min që po e mposhtte. Përnjëherësh dëgjoi një tro-kitje te dera, u drodh dhe u zgjua. Dera u hap dhehyri një shërbëtor i veshur me një livre të stolisurbukuri e madhe. Kurrë ndonjëherë në dhomën e tijtë vetmuar nuk kishte hyrë një livre kaq e stolisurdhe aq më shumë në një orë kaq të vonë... E vësh-troi i habitur dhe me padurim shërbëtorin që hyribrenda.

— Ajo zonja, — tha shërbëtori dufce u falur menderime të mëdha, — tek e cila patët mirësinë tëurdhëronit disa orë më parë, më dha urdhër t'u ftojnë shtëpinë e saj dhe ju dërgoi karrocën t'ju marrë.

Piskariovi rrinte i habitur, pa bërë zë: «Karrocë,

383

shërbëtor i veshur me rroba të stolisura... Jo, në këtëmes duhet të ketë ndonjë gabim!..*

— Dëgjo, mik i dashur, — foli ky me të drojtur. —Ndoshta keni gabuar dhe keni hyrë në një shtëpi tjetër.S'ka dyshim se zonja juaj ju ka dërguar te dikush tjetërdhe jo tek unë.

— Jo, zotëri, s'kam gabuar. A nuk patët ju mirësinëta përcillnit zonjën inë këmbë gjer në shtëpinë që gjen-det në rrugën -KLdtejnaja*, në një dhomë të katit tëkatërt?

— Unë— Pra ju lutem të nxitoni, zonja dëshiron patjetër

t'ju ehohë menjëherë dhe ju fton në shtëpinë e saj.Piskariovi zbriti me nxitim shkallët. Me të yërtetë

jashtë priste një karrocë. Hipi, dyert u mbyllën ine kris-më, gurët e kalldrëmit kumbuan nën rrotat dhe nën pat-konjtë e kuajve; perspektiva e ndriçuar e shtëpive metabela pkrt dritë, vrapod gjatë dritareve të karrocës. Pis-kariovi vriste mendjen gjatë tërë udhës, por nuk dintesi ta shpjegonte këtë aventurë. Paska shtëpinë e vet, ka-rrocën e vet, shërbëtor me livre të stolisur... Të gjithakëto nuk pajtoheshin aspak me atë dhomën në katin ekatërt, me dritaret tërë pluhur dhe me pianon e prishur.Karroca u ndal përpara një dere plot dritë, dhe Piska-riovi mibeti i nemitur kur pa vargje karrocash, dritaretë ndriçuara shumë, dhe kur dëgjoi zhurmë karrocierëphdhe tinguj muzike. Shërbëtori i veshur me livre tështrenjtë ë ndihmoi të zbriste nga karroca dhe e për-colli me nderime në antrenë me kolona mermeri, ku ishtevarur një llambë që e bënte natën ditë, ku pallto e gë-zofë ishin. hedhur aty-këtu, dhe ku qëndronte një portieri veshur me rroba të stolisura me shirita të artë. Lartshpinte një shkallë e lehtë, me parmakë të ndritur, kundjeheshin lloj-lloj parfumesh. Piskariovi u gjend në kryetë shkallëve dhe hyri në sallën e parë, por u tremb dheu praps që në çapin e parë kur pa aq shumë njerëz.Kjo turmë tepër larushe e hutoi fare; i dukej sikur dja-lli kisihte bërë copë-copë tërë botën, e kishte ndarë pje-

384

së-pjesë dhe pastaj këto copa i kishte përzier bashkë, paasnjë kuptim, pa asnjë arsye. Supet e ndritura të damavedhe frakët e zinj, llampadarët, llambat, vualet e lehtasi ajri, që vërtiteshin rreth e qark, shiritat e hollë tëletrave si dhe kontrabasi trashaluq që dukej nga par-makët madhështorë të ballkonit. të gjitha këto i duke-shin si në përrallë. Pa menjëherë kaq pleq dhe gjysmë-pleq të nderuar me yje dekoratash në fraket, kaq damaqë shkëlqenin me naze dhe krenari në parket ose rrininnë rreshta, dëgjoi kaq fjalë në gjuhën anglishte dhe frën-gjishte, pa kaq të rinj të veshur me frakë te zinj, menjë paraqitje plot fisnikëri, që flisnin ose rrinin hesh-tur me kaq dinjitet, duke mos thënë asgjë të kotë, bë-nin shakara kaq bukur, buzëqeshnin me kaq respekt,mbandn favorite kaq të bukura; dinin të lëviznin me hi-jeshi duart e tyre fisnike kur ndreqnin kravatën; damatishin kaq fine, kaq të kredhura në dëfrim dhe te kë-naqura me vetveten, dhe ulnin sytë në një mënyrë kaqmagjepsës, sa... por vetëm paraqitja e përvuajtur ePiskariovit, që ishte mbështetur me droje pranë njështylle, tregonte se ky e kishte humbur fare pusullën.Në këtë kohë, turma rrethoi grupin e atyre që dansonin. Valliaret fluturonin lehtë të veshura me gjithçka mëtë zgjedhur që ka krijuar Parisi, me fustane që du-keshin si të endur prej ere, shkelnin të shkujdesura par-ketin me ato këmbët e tyre të vogla dhe të mrekullue-shme, kaq të lehta sa dukej sikur nuk e preknin fare. Ponjëra midis tyre ishte më e mira nga të gjitha dhe ish-te veshur me rroba më të ndritura e më të shtrenjta.Në tualetin e saj bashkohej sliija më e hollë, dhe me-gjithatë ngjante sikur s'e kishte mendjen te tualeti —dukej krejt e natyrshme. Ajo vështronte dhe s'vështron-te dhe dukej sikur nuk shikonte turmën e shikuesveqë e rrethonte; qepallat e gjata dhe të bukura uleshinme mospërfillje, dhe fytyra e saj e bardhë si dëborëdilte edhe më shumë në dukje kur përkulte kokën dheatëherë një hije e lehtë i kalonte nëpër ballin magjep-sës.

Piskariovi bënte çmos për të çarë udhë midis tur-rnës që ta shikonte, por për fatin e tij të keq e pen-gonte një kokë e madhe me flokë të zinj kaçurrelë, veçkësaj, turma ngjishej përherë e më shumë, kështu qëai nuk mundi të shkonte përpara, as guxod të prapsej,duke u druajtur se mos prekte ndonjë këshilltar të fsheh^të1), Po më në fund bëri si bëri, mundi të dalë përpa-ra dhe u hodhi një sy rrobave të tij, duke u munduar qët'i ndreqë. O zot, çerëndi, ç'është kjo? Ish veshur menjë pallto të lerosur ine bojëra: ngaqë doli me nxitimnga shtëpia, kishte harruar të vishte rrobat e mira. Uskuq gjer në llapat e veshit, uli kokën dhe donte t'iambathte, por s'kishte se ku: kamerjunkerët2), të veshurme rroba të ndritura, qëndronin si mur prapa tij.Atëherë i shkrepi dëshira të ndodhej sa më larg asajsë bukurës me ballë si qelibari dhe qepallagjatë. Ngri-ti kokën i trembur të shohë nëse ajo e vështronte apojo. O perëndi! Ajo ndodhej përpara tij... Ç'do të thotëkjo? Ç'do të thotë kjo?

«Është ajo!» — thirrijai pothuaj sa i hante zëri.Me të vërtetë ishte ajo vetë, femra që kishte takuar

në Nevski dhe e kishte përcjellë gjer në shtëpi.Në këtë mes, ajo ngriti qepallat dhe i mbuloi të

gjithë me vështrimin e saj të kthjellët.— O perëndi, sa e bukur! — vetëm kaq mundi të

thotë Piskariovi dhe iu zu fryma.Ajo hodhi sytë mbi ata që ndodheshin përqark, dhe

që kishin etje që vështrimi i saj të ndalej mbi ta, porajo bukuroshe, e lodhur dhe mospërfilëse ktheu sytëqë u takuan me ata të Piskariovit. «O ç'mrekulli! O,ç'parajsë! Do të më shkatërrojë dhe do të më rrëmbe-jë shpirtin,» — mendoi.

Ajo i bëri një shenjë, por jo me dorë, as me përku-

1) Këshilltar i fshehtë - gradë e klasës së tretë në hisrar-kinë e nëpu'nësve civilë.

2) Kamerjunker — grada më e ulët e oborrtarëve në Ru-

sinë cariste.

386

Ijen e kokës, — jo: këtë shenjë e bëri me sytë e sajmagjepsës, me një shprehje kaq të hollë dhe të shpejtë,saqë askush tjetër veç tij nuk e vuri re; por ai e kup-toi. Dansi zgjati shumë; muzika e ronitur dukej si-kur shuhej dhe shkrihej, por pastaj ngjallej përsëri,kumbonte dhe gumëzhinte; më në fund mbaroi! Ajo uul, gjoksi iu fry nën fustanin e hollë si tym; dora e saj(o perëndi ç'dorë e bukur!) ra në gjunjë duke ndukurfustanin e hollë — dhe vetë fustani dukej sikur ishienjë muzikë, dhe ngjyra e tij e lehtë bojë jargavani vin-te më shumë në dukje të bardhët e dorës së bukur. «Ahsikur ta prek këtë dorë dhe s'dua më shumë! S'kamasnjë dëshirë tjetër, sepse të gjrtha dëshirat janë tepërguximtare!»

Tani rrinte prapa karriges së saj, nuk guxonte tëflist'e, nuk guxonte të merrte frymë.

— U mërzitët? — pyeti ajo. — Edhe unë u mërzita.Dhe shtoi duke ulur qepallat e saj të gjata:— E shoh se me urreni...— Unë t'ju urrej? Unë? Po unë... — u mat të flis-

te Piskariovi që e kishte humbur fare toruan, dhe ndo-shta do të kishte shqiptuar një rrëke fjalësh pa kuptim!,po të mos qe afruar në këtë kohë një kamerger1) meflokë të dendur kaçurrelë, që bëri disa vërejtje të lezet-shme me thumba. Ndërsa fliste, iu dukën dhëmbët mjafttë bukur, por çdo fjalë e tij sikur i hynte Piskariovitsi gozhdë në zemër.

Më në fund, për fat të mirë, dikush e pyeti për diç-ka kamergerin.

— Sa i mërzitshëm! — tha ajo dhe ngriti sytë qiello-rë. — Do të shkoj të ulem në cepin tjetër të sallës;ejani atje!

Hapi udhë midis turmës dhe u zhduk. Ai, Piskariovi,u nis si i çmendur, bëri vend për të kaluar dhe arritiatje.

Ja ku ishte ajo; rrinte si një mbretëreshë, më e mi-

1) Ofiq oljorrtari j shkallës §ë lartë.

1

ra nga të gjitha,:më e bukura nga të gjitha, dhe e kër-konte me sy.

— Këtu jeni? — foli ajo me zë të ulët. — Do tëtregohem e sinqertë me ju; ndoshta rrethanat e taki-mit tonë ju dukën të çuditshme. Si mund të mendonise unë bëj pjesë në atë kategori qeniesh të përbuzura,në mes të të cilave më takuat? Juve ju duken të çudit-shme sjelljet e mia, por tani do t'jtt zbuloj të fshehtën:a do të jeni në gjendje, — shqiptoi ajo duke e vësh-truar drejt në sy, — a do të jeni në gjendje të mose tregoni kurrë këtë të fshehtë?

— O, do të jem! Do të jem! Do të jem!...Por në këtë kohë u afrua një zotëri mjaft i shkuar

nga mosha, foli me të në një gjuhë që nuk e kuptontePiskariovi dhe i dha krahun.

Ajo e vështroi me të lutur Piskariovin dhe i bërishenjë që të rrinte në vend dhe të priste gjersa tëkthehej, por ai e kishte humbur durimin dhe nuk ishtei zoti të dëgjonte asnjë urdhër madje as nga goja e saj.U nis pas saj, por turma i ndau. Piskariovi nuk eshihie më atë fustanin bojë jargavani; kaloi i shqetë-suar nga një dhomë te tjetra duke i shtyrë pa mëshirëtë gjithë ata që ia prisnin udhën, por në të gjitha dho-mat nuk shihte gjë tjetër veçse bixhosçinj të ulur nëtryeza dhe të kredhur në një heshtje te thellë. Në ce-pin e një dhome disa njerëz të shkuar nga mosha bisedo-nin për epërsinë e shërbimit ushtarak në krahasim meshërbimin civil; në një cep tjetër disa zotërinj, lie ve-shur me frakë të prerë e qepur pa të metë, bënin -ndo-një vërejtje të cekët për veprat me shumë vëllime tënjë poeti "të zellshëm. Piskariovi ndjeu se një zotëri nëmoshë të kaluar me një paraqitje jsrej njeriu të nde-ruar, e zuri pas kopsës së frakut dhe i kërkoi të jep-te mendimin për një vërejtje mjaft me vend që sapokishte bërë. Por,Piskariovi e shtyu vrazhdë dhe shkoime nxitim në rfjë dhomë tjetër — as aty nuk e gjeti.As në dhomën ë tretë. *Ku është vallë? Nëmani! Nukmund të rroj po të mos e sholi at^! Duai të dëgjoj

se ç'donte të më thoshte». Por të gjitha kërkimet e tijshkuan kot; I' shqetësuar dhe i lodhur u mbështet në njëcep dhe vështroi turmën, po përpara syve të tij të ka-pitur sendet përreth filluan të marrin një pamje të tur-bullt. Më në fund nisi të dallojë muret e dhomës sëtij. Ngriti sytë; përpara kishte shandanin me një flakëtë vogë në fund, që mend po shuhej; tërë qiriri ishteshkrirë; dhjami kishte rrjedhur në tryezë.

Pra kishte fjetur! O zot, ç'ëndërr! Psë u zgjua? Si-kur gjumj të paskej zgjatur edhe një min-ute, ajo do tëishte avitur përsëri! Vështroi me inat driten e zbardhy-lët dhe të turbullt që hynte nëpër dritaret. Dhomëne kishte lesh e li, të përhimët, të mjegullt... ,Sa i neve-ritshëm ishte realiteti në krahasim me ëndrfën! U zhveshshpejt dhe u shtri në shtrat, u mbulua me jorgan, du-ke dashur të lid!hë përsëri fillin e këputur të ëndrrës.Gjumi nuk vonoi, por në vend të asaj që priste, pa diç-ka krejt tjetër, herë shikonte toger Pirogovin me llullëne tij, herë rojën e akademisë, herë një këshilltar shteti,herë kokën e një finlandezeje që kish pikturuar dikurdhe gjepura të tjera të këtij lloji.

U dergj në shtrat gjer në mesditë, me dëshirë qëta merrte gjumi, por gjumi nuk e zuri. Të paktën tëkish parë vetëm një çast tiparet e saj të mrekullue-shme. të paktën t'ia kish dëgjuar vetëm, një çast ça-pin e lehtë, të paktën t'i kish parë dorën e bardhë siajo dëbora e majave të maleve.

Duke braktisur gjithçka, duke harruar gjithçka, rri-nte i drobitur, i dëshpëruar, nën sundimin e ëndërrës qëishte zhdukur. S'kishte qejf të merrej me asgjë. Sytëe tij të hutu-ar dhe pa jetë vështronin në dritaren qëdilte në oborr, ku një karrocier i lerosur, nga ata qëshesin ujë, po mbushte disa enë; uji ngrinte menjëhe-rë e bëhej akull; dëgjohej një zë i dredhur si blegërimëdhie; thërriste një tellall që blinte rroba të vjetra.

— Rroba të vjetra, blejmë rroba të vjetra!Jeta e përditshme, reali-teti, u bënte një përshtypje

të çuditshme veshëve të tij. Ndenji kështu gjer mbrëmave

881

dhe pastaj u hodh në shtrat me ankth të madh përgjumë. Luftoi për një kohë të gjatë me pagjumësinë,por më në fund e mposhti. Pa përsëri një ëndërr— njëëndër të keqe, të neveritshme. «O zot, ki mëshirë- përmua! Sillma të paktën një çast, vetëm një çast!» Dhepërsëri priti mbrëmjen tjetër, e zuri rishtas gjumi dhe panjë ëndërr .të re; një nëpunës, i cili ishte në të njëjtënkohë edhe nëpunës dhe fagot1). Llahtari e madhe! Mënë fund iu fanit ajo! la pa kokën dhe balluket... Ajo evështronte... Po nuk zgjati shumë! Dhe përsëri mje-gull, përsëri një ëndërr, kot më kot.

Më në fund ëndrrat u bënë jeta e tij; dhe që atë-herë kjo jetë mori një kthesë të çuditshme: mund të.themi se fliste duke ndenjur zgjuar dhe rrinte zgju-ar në gjumë...

Po ta shihte dikush se si rrinte shtangur përpa-ra tryezës bosh, ose se si ecte nëpër rrugë, patjetërdo ta pandehte të ndërkryer ose të shushatur nga pi-jet e forta: vësbtronte si nëpër sitë. Zakonisht ai ki-shte qenë mjaft i hutuar, por iani kjo gjendje i qetheksuar edhe më shumë dhe nga fytyra e tijishte venitur shprehja e çdo ndjenje. Gjallërohej ve-tëm kur ngrysej.

Kjo ia përpiu forcat, dhe tortura më e madhe ishtese më në fund nisi të mos ketë fare gjumë. Duke da-shur të shpëtojë këtë pasuri të vetme që kishte pasur,u përpoq të fitonte rishtas gjumin, me çdo kusht. Kishdëgjuar se kishte disa mjete për t'u kredhur në gjumë,se për këtë qëllim duhej të pinte opium. Po ku tagjente opiumin? lu kujtua se në qytet kishte një per-sian, i cili mbante një dyqan ku shiste shalle; ky njeripothuaj sa herë e takonte i lutej që t'i pikturonte njëfemër të bukur. Vendosi t'i vejë në dyqan, duke e ma-rrë me mend se ky njeri pa dyshim duhej të kishteopium.

1) Fagot — vegël frymore c drunjt* që nxjerr një timgullt* ngjirur,

390

Persiani e priti duke ndenjur këmbëkryq në kanape.— Ç'të duhet ty opiumi, — e pyeti ai.Piskariovi i tregoi se vuante nga pagjumësia.— Mirë, do të të jap opium, por ti do të më piktu-

rosh një femër të bukur... Ama e dua shumë të bukur.Vetullat t'i ketë të zeza; sytë t'i ketë të mëdhenj, siullinj; uaë të ri shtrirë pranë saj duke pirë një çibuk... Mëdëgjon? E dua shumë të bukur!

Piskariovi i dha fjalën se do të bënte ashtu siç ekish porositur. Persiani hyri një çast në një dhomë dhepastaj u kthye me një shishe të vogël të mbushur melëng të turbullt, hodhi me kujdes pak nga ky lëng nënjë shishe tjetër të vogël dhe ia dha Piskariovit, dukee këshilluar që të mos shtinte më shumë se shtatë pikanë pak ujë. Ky mori me lakiri? shishen e paçmuar, përtë cilën do të ish 'gati të jepte një grusht flori, dheshkoi me nxitim në shtëpi.

Aty hodhi disa pika në 'një kupë me ujë, e piu tëtërë dhe ra të flerë.

O perëndi, ç'ngazëllim të madh i solli kjo pije! Ajo!Përsëri ajo! Po kësaj here kishte një pamje që ndry-shonte krejt. Oh, . sa bukur rrinte në dritaren enjë shtëpie fshati tërë dritë! Stolitë e saj ishin shumëtë thjeshta: ashtu siç i përfytyron vetëm një poet. Operëndi, sa thjesht i kishte krehur flokët dhe sa bukuri rrinin! Shamia e vogël i binte mbi qafën e zhdërvje-llët: të gjitha i kishte të thjeshta, të gjitha plot shijetë hollë, të mistershme. Sa të hijshme e kish tëecurit! Ç'muzikë i dukej zhurma e çapeve të saj dheshushurima e fustanit të thjeshtë! Sa të bukur e kishtedorën e stolisur me atë byzylykun e mpleksur! Ajo i flis-te me lot në sy:

— Mos më përbuz! Unë s'jam ajo që pandeh ti. S'hi-komë, shikomë mirë dhe thuaj: a jam unë në gjendjetë bëj atë që pandeh ti? Oh, jo, jo! Ai që do të guxojëtë mendojë kështu, qoftë...

Por Piskariovi u zgjua! U zgjua i mallëngjyer, i dro-bitur, me lot në sy. ^Më mirë të mos kishe lindur fare!

391

Më mirë të mos kishe jetuar në botë, por të kishe qenëkrijesa « një piktori të frymëzuar! Unë nuk do të lar-gohesha nga tabloja jote; do të të sodisja tërë jetëndhe do të të puthja. Do të jetoja dhe do të merrja fry-më vetëm për ty, ashtu siç rron njeriu për një ëndërrtë mrekullueshme, dhe atëherë do të isha i lumtur.Nuk do të kisha dëshirë tjetër. Do të të thërrisja si njëëngjëir mbrojtës përpara gjumit dhe vegimit, do tëprisja kur do të pikturoja diçka të hyjnueshme dhe tëshenjtë. Por tani... Sa e lemerishme është kjo jetë! Ç'tëmirë kam unë se ajo rron? A mos vallë është e kënd-shme jeta e një të çmenduri për farefisin dhe miqtë, tëcilët dikur e kanë dashur? O perëndi, ç'është jeta jonë!Një ndeshje e përjetshme midis ëndrrës dhe realitetit!»Pothuaj këto ishin mendimet që e kishin pushtuar dhee shtypnin pa pushim. Nuk mendonte asgjë tjetër, po-thuaj nuk hante asgjë; priste me padurim dhe me an-kthin e një dashnori mbrëmjen dhe vegimin e dëshi-ruar. Mendimet e ngulitura përherë në një synim tëvetëm e zotëruan kaq shumë qenien dhe fantazinë etij, saqë fytyra e dëshiruar i fanitej pothuaj ditë përditë në shfaqje krejt të kundërta me realitetin, sepsemendimet e tij ishin të pastra si mendimet e një fë-mije të vogël. Nga shkaku i këtyre ëndrrave, edhe femrae përfytyruar bëhej e pastër dhe krejt e ndryshuar.

Opiumi ia ndezi edhe më shumë mendimet, dhe nëqoftë se ka pasur ndonjëherë ndonjë njeri që ka rënënë dashuri gjer në pikën e fundit të çmendurisë, të tme-rrit, të shkatërrimit dhe të rebelimit — ky njeri s'kaqenë tjetërkush veç Piskariovrt.

Ëndrra më e gëzuar nga të gjitha ish ëndrra në tëcilën shihte atelienë e tij: ishte në kulmin e gëzi-mit dhe rrinte kaq i kënaqur me penelin në dorë! Dheajo ishte aty. Ishte bërë gruaja e tij. Rrinte përkrah tijme bërrylin e saj shumë të bukur, të mbështetur nëshpinzën e karriges dhe e vështronte se si punonte.Sytë e saj të përzemërt e të lodhur tregonin një lu-mturi pa kufi; gjithçka në dhomë i dukej parajsë. Kjo

392

dhomë ishfe kaq e ndritur, kaq e stolisur... O perëndi!Ja, ajo mbështeti në gjoksin e tij kokën e saj të lezet-shme... Kurrë ndonjëherë s'kishte parë një ëndërr mëtë bukur. Pas kësai ëndrre u ngrit si të thuash më ifreskët dhe më pak i hutuar. Në mendje i shkrepënmendime të çuditshme: «Ndoshta, — thoshte me vete,— ndonjë ngjarje e tmerrshme ta ketë shtyrë në shthu-rje pa dashjen e saj! Ndoshta tani shpirti i saj përgiu-niet me pendesë! Ndoshta përpiqet të shkçputet ngaai mocal i lemerishëm! A mund të qëndroj gjakftohtëdhe ta lë të humbasë, kur do të mjaftonte t'i zgiatiadorën që ta shpëtoia e të mos e lija të mbytei?» Dhemendimet e tij shkonin më larg. -«Mua nuk më njehaskush, — thoshte ai, me vete. — Dhe fundi i funditkush mund të përzihet në kët'ë punë. S'dua t'ia di ngaaskush! Po qe se pendohet dhe e ndryshon jetën e sai,atëherë do të martohem me të. Duhet të martohem, kë-të dfoe ndoshta do ta bëj më mirë se sa shumë mga ata aëmartohen me shërbëtoret e tyre, madje dhe me qenieshumë më të përbuzura. Hapi im do të jetë i çintere-suar dhe madie madhështor. Do t'i kthej botës stolinë esaj më të mirë.»

Duke trilluar këtë plan mendjele'htë, ndjeu se iu nxehfytyra; iu afrua pasqyrës dhe u tremb kur "pa faaete tii të rufitura dhe të zbehta. Zuri të përgatitet mekuides; u la, krehu flokët, veshi frakun e ri dhe njëzhile elegante, hodhi pelerinën supeve dhe doli në rru-gë. Thithi ajrin e freskët dhe ndjeu giallëri në zemër,si m'ë i sëmurë aë e ka marrë veten dhe del për herëtë parë pas nië lëngate të gjatë. Zemra i rrihte kur iuafrua rrugës ku nuk kishte shkelur nga dita e t'akimitkobzi.

E kërkoi një copë herë të gjatë shtëpinë; i dukej si-kur nuk e mbante mend. Çau dy herë rrugën dhe nukpërmendej se cila ishte shtëpia ku duhej të ndalej. Mënë fund iu duk sikur e gjeti. Ngjiti sh'pejt shkallët, tro-kiti në derë; dera u hap, dhe kush i doli përpara? Ide-ali i tij, ajo fytyra e mistërshme, qenia e tablove te

393

ëndërruara, femra për të cilën ai jetonte kaq tmerrësisht,me kaq vuajtje dhe me kaq ëmbëlsi! Përpara tij qën-dronte ajo, dora vetë. Piskariovi u drodh, mezi mba-hej më këmbë sepse ishte i dobët e kishte rrëmbyer njëvrull gazi. Ajo qëndronte përpara tij po aq e bukur, me-gjithëqë syte i kish të përgjumur, megjithëqë fvtyrëne kishte pak si të zbehtë dhe jo aq të freskët; po pra-pë ishte shumë e bukur.

— Ah.!... — thirri ajo kur e pa Piskariovin dhe fër-koi sytë.

Ishte ora dy pasdreke.— Përse ikët atëherë nga ne?Më në fund ai u ul i drobitur në një karrige dhe e

vështroi.— Tani posa u zgjova; më sollën në shtëpi në orën

shtatë të mëngiesit. Kam qenë e dehur fare... — foliajo, me buzëqeshje.

O, më mirë të kishte qenë memece, pa gojë, se satë shqiptonte f.ialë të tilla! JBefas ajo i kishte treguar,si në një panoramë tërë jetën e saj. Megjithatë, dukee bërë veshin shurdhër, kuturisi të provojë- nëse kë-shillat e tii do t'ia mbushnin mendjen. Mori zemër dhenisi të flasë me zë të dredhur, por niëkohësisht tëzjarrtë, për giendjen e hatashme në të cilën kishte ka-tandisur ajo. Femra e dëgjonte me vëmendje dhe habi,ashtu siç ndodh kur m'eriut i del përpara diçka e çudit-shme dhe e papritur. E vështroi duke buzëqeshur leh-të shoqen e saj aë rrinte në një cep, që kishte lënë më-nianë krehërin që po pastronte dhe po dëgjorrfe me kuj-des këtë predikator të ri.

— Është e vërtetë se jam i varfër, — tha më nëfund Piskariovi pas nië fjalimi të giatë e plot këshilla,— por do të rmnoimë bash-kë, do të përpiqemi të për-mirësoimë i'etën tonë. S'ka asgië më të mirë se sa t'iadetyrosh gjithçka vetvetes. Unë do të pikturo.i tablo, ti dotë rrish pranë meie. do të më frvmëzosh. do të qëndi-sësh ose do të merresh me ndonjë punë dore tjetër, dhekështu s'do të na mungojë asgjë.

— Ç'janë këto fjalë? — ia preu ajo me një shprehjepërbuzjeje — Unë s'punoj se s'jam as rrobalarëse, as rro-baqepëse.

O perëndi! Në këto fjalë përqendrohej tërë jeta esaj e ulët dhe e përbuzur — një jetë e mbushur mekotësi, një jetë pa thelb, e shthurur.

— Martohu me mua! — u hodh e foli me harbut-llëk mikesha e saj, që gjer atëherë kishte ndenjur eheshtur në cep. — Po të isha gruaja jote, do të rrijakështu!

Dhe duke thënë këto fjalë, vari turinjtë dhe u dukkaq budallaqe saqë e bëri të qeshë shumë shoqen esaj të bukur.

Oh, kjo i kapërcente të gjitha! Nuk mund të duronte.Piskariovi u ngrit dhe iku me nxitim; nuk ish më izoti as të ndjente, as të mendonte. Mendjen e kishtetë tnrbullt: brodhi tërë ditën si i ndërkryei^ pa gëllim,pa parë gjë, pa ndierë gjë. Askush nuk murid të dijëa fjeti diku apo jo; vetëm të nesërmen, i shtyrë nganjë instikt primitiv, arriti në dhomën e tij i zbehtëme një pamje të llahtarshme, me flokët e shpupurisura,me shenjat e çmendurisë në fytyrë. U mbyll brenda dhenuk la të hyjë njeri, nuk kërkoi asgjë. Shkuan katërditë, po dera e tij e mbyllur nuk u hap asnjëherë. Ka-loi një javë, po dhoma vazhdoi të mbetet gjithnjë embyllur. Njerëzit i shkuan te dera, nisën t'a thërresin,por nuk morën asnjë përgjigje. Më në fund thyen derëndhe e gjetën kufomën e tij pa shpirt me fytin të pre-rë. Brisku i gjakosur kishte rënë përdhe. Pas duarve tëzgjatura, pas shprehjes së tmerrshme të fytyrës, mund tëkuptohej se dorën s'e kishte pasur të sigurt dhe se ki-shte vuajtur shumë para se shpirti i tij mëkatar tëshkëputej nga trupi.

Kështu vdiq i gjori Piskariov, viktimë e një pasio-ni të çmendur, njeri i qetë, i turpshëm, modest dhe naivsi një foshnjë, njeri që mbante një shkëndijë talenti,por kjo shkëndijë nuk mundi të ndizet dhe të bëhet endritur dhe e madhe. Askush nuk e qau; askush nuk

395

u duk pranë kufomës së tij me përjashtim të turirit tëzakonshëm të policit të lagjes dhe fytyrës indiferente tëmjekut të bashkisë. Qivurin e shpunë në heshtje, pa ce-remoni fetare, në Ohta pas tvj vinte duke qarë vetëmroja e varrezave, një ish-ushtar, po edhe ky qante sepseatë ditë kishte pirë një shishe vodkë më shumë. Ma-dje as toger Pirogovi nuk shkoi ta përcillte kufomën epiktorit të gjorë të cilin e kishte përkrahur kur ki-shte qenë gjallë. Po as që kishte kohë të merrej mekëtë punë; ai ishte ngatërruar në një ngjarje jo tërëndomtë. Pra le të kthehemi te ky.

Mua s'më pëlqejnë kufomat dhe të vdekurit. S'kamqejf të ma presë udhën ndonjë procesion varrimi, në tëcilin ndonjë ushtar invalid, i veshur si kapuçin, heq bur-not me dorën e majtë, sepse në të djathtën mban njëllambadhe. Më turbullohet ngaherë shpirti kur shoh ndo-një karrocier varrimi nga ato të luksit, me një qivur tëveshur me kadife; jo vetëm tronditem, po edhe bëhemhelm e vrer kur shoh ndonjë karrocier, që mban një qi-vur të kuq, të pambuluar, të ndonjë të varfri, të ciline përcjell vetëm ndonjë lypëse që niset nga një udhë-kryq, vetëm e vetëm se s'ka ndonjë punë tjetër.

Më duket se ne e lamë toger Pirogovin në çastinkur u nda nga i gjori Piskariov dhe shkoi me nxitimpas asaj flokëverdhës. Kjo flokëverdhë ishte një femërmendjelehtë, po mjaft e lezetshme. Ndalej përpara çdodyqani dhe bënte sehir sendet e vendosura në vitrinë:rripa, shami për kokë, vathë, dorashka dhe vogëlsiratë tjera, lëvizte pa pushim, kthente kokën e shikonte nëtë katër anët, dhe sidomos prapa.

— Pëllumbesha ime! — i thoshte me vete Pirogovi,të cilit i qe mbushur mendja top se do ta shtinte nëdorë dhe vazhdonte ta ndiqte, duke fshehur fytyrën n-ëjakën e mantelit, që të mos e shihte ndonjë i njohur.Por s'do të ishte keq t'i tregonim lexuesit se cili ishtetoger Pirogovi.

Po para se të dëftejmë se cili ishte toger Pirogovi dotë ishte mirë të themi disa fjalë për shoqërinë në të

396

cilën bënte pjesë ky toger. Ka oficerë të cilët në Pe-tërburg përbëjnë njëfarë shtresë të mesme të shoqërisë.Në mbrëmjet, në drekat që shtron ndonjë këshilltarshteti ose ndonjë këshilltar i përhershëm, i cili e ka fi-tuar këtë titull pas dyzet vjetësh pune, do të gjenigjithnjë oficerë të tillë. Dlsa vajza të zbehta dhe faretë shpëlara, si vetë Petërburgu, ca nga të cilat janë sitë shkuara nga mosha, një tryezë me gota çaji, një pia-no, danse familjare — të gjitha këto janë të pandaranga spaletat e ndritura që xixëllojnë nën dritën e lla-mbës rnidis një flokëverdhe të sjellshme dhe frakut tëzi të një vëllai ose të një miku të familjes. Këto vir-gjëresha të ftohta është shumë zor t'i gjallërosh dhet'i bësh të qeshin; për këtë qëllim nevojitet një talenti madh, ose, më saktë, nuk nevojitët asnjë talent. Du-het të flasësh në mënyrë të tillë që bisedimi të mosketë gjëra as tepër të zgjuara; as tepër qesharake, porvogëlsira të kota që u pëlqejnë kaq shumë femrave. Du-het të themi se zotërinjve cjë përmendëm u vjen shu-më. ndoresh për marifete të tilla. Ata kanë një talenttë veçantë që t'i bëjnë të qeshin dhe të dëgjojnë këtobukuroshe të shpëlara. Kumbojnë thirrje të mbytura metë qeshura.

— Ah, mjaft! S'keni turp që na bëni të qeshim kaqshumë? — Ky është shpesh berë për ta shpërblimi mëi madh. Në klasën e lartë i takon këta njerëz shumërrallë, ose, më saktë, nuk i takon kurrë. Aty s'i lënëtë futen disa njerëz të cilëve në këtë shoqëri u thonëaristokratë. Megjithatë, thuhet se janë njerez të diturdhe të edukuar. U pëlqen të bisedojnë për çështje le-trare; lëvdojnë Bulgarinin, Pushkinin, Greçin1) dhe fla-sin me përbuzje dhe me thumba për A.A. Orlovin2). Igjen në çdo leksion publik, qoftë edhe për kontabilite-

1) F.V. Bulgarin dhe N.J. Greçi — gazetarë dhe shkrimtarëreaksionarë të shekullit XIX.

2) A.A. Orlovi — autor librushkash të rëndomta për forci-min e «moralit»

tin ose për pyjet. Në teatër, cilado qoftë pjesa, mepërjashtim ndoshta të -«Filatkës»- që ua prish si shumëshijen e tyre të stërhollë, do t'i gjeni në çdo pjesë. Atys'mungojnë kurrë. Këta janë njerëzit më të leverdis-shëm për drejtorinë e teatrit. Në pjesët iu pëlqejnësidomos vargjet e goditura, gjithashtu ua ka ënda tëduartrokasin me të madhe aktorët; shumë prej tyrejapin mësime në shkollat e shtttit ose i përgatisin nxë-nësit për t'u pranuar në këto shkolla dhe, fundi i fun-dit, arrijnë të mbajnë një kaloshinë me dy kuaj. Atë-herë rrethi i tyre bëhet më i gjerë: tek e fundit arrij-në të martohen me ndonjë bijë tregtari që di t'i bje-rë pianos, ka prikë njëqind mijë ose pothuaj aq paranë dorë, dhe një tabor farefisi mjekrroshë. Megjithatëkëtë nder nuk mund ta arrijnë para se të fitojnë tëpaktën gradën e kolonelit. Sepse mjekrroshkat ruse,ndonëse kundërmojnë akoma lakër, nuk duan në asnjëmënyrë t'i martojnë vajzat e tyre veçse me ndonjë gje-neral, ose, të paktën me ndonjë kolonel. Këto janë ti-paret kryesore të këtij kallëpi të ri. Por toger Pirogo-vi kishte talente të shumta, të cilat nuk i kishin të tje-rët. Dinte të recitonte për mrekulli vargje nga -«Dimi-tri Donskoi» dhe «Mjerë kush ka mend»; kishte një ta-lent të madh të nxirrte nga llulla tymin rrathë-rrathëkaq bukur sa ishte i zoti ië rreshtonte njërin pas tje-trit dhjetë rrathë. I vinte ndoresh të tregonte shumë bu-kur anekdotën se topi është diçka më vete dhe rino-çeri1) diçka tjetër. Por, të mos e zgjasim, është shu-më zor të përmendësh të gjitha talentet me të cilat fa-ti e kish pajisur Pirogoyin. I pëlqente të fliste për ak-torët dhe valltarët, por jo aq rnirë siç fliste për këtëçështje ndonjë nëntoger i ri. Ishte shumë i kënaqurme gradën e tij, të cilën e kish fituar para pak kohe,megjithëqë ngandonjëherë, kur shtrihej në kanape, tho-shte:

— Oh, oh! Kotësi e kotësive! E çfarë në jam toger?

1) Kështu quhej një armë e lashtë artilerie.

Por thellë në zemër e ndjente veten shumë të këna--qur për këtë gradë të re; në bisediraet përpiqej ta hidh-te fjalën larg e larg për gradën e tij, dhe madje njëherë, duke u përpjekur në rrugë me një shkresëtar, qëiu duk harbut, e ndali at'y për aty dhe i hoqi vërejtjenme pak fjalë, por të ashpra, se përpara tij qëndrontenjë toger dhe jo ndonjë oficer tjetër sidokudo. Këtëgjë u mundua ta shprehë në një mënyrë që binte mëshumë në sy, sepse pikërisht atë çast po kaloninaty pranë dy zonja mjaft të lezetshme. Pirogovin e tër-hiqte çdo gjë që ishte elegante dhe al e shtyrtte piktorPiskariovin të ndiqte shembullin e tij; kio ndodhte. ndo-shta, sepse kishte dëshirë të madhe të shihte në njëportret turinjtë e tij prej mashkulli. Por rnjaft e zgia-tëm me cilësitë e Pirogovit. Njeriu është nië qeniekaq e mrekullueshme, saqë s'ke kurrë mundësi të nu-mërosh kollaj të gjitha cilësitë e tij dhe përshkrimi ityre s'merr fund kurrë. Kështu pra, Pirogovi e ndoqikëmba-këmbës të panjohurën; Herë pas here e pyestepër diçka dhe ajo përgjigjej shkurt, ashpër, me disatingujt jo shumë të qartë. Kaluan portën e errët të Ka-zanit dhe hynë në rrugën «l5leshçanskaja», që është rru~ga e duhanxhinjve dhe e dyqaneve që shesin vogël-sira, e zanatçinjve gjermanë dhe e nimfave filande^e.Flokëverdha e nxitoi shumë çapin dhe hyri në portëne një shtëpie me mure mjaft të lerosura. Pirosovi juqep nga prapa. Ajo ngjiti rijë shkallë të ngushtë dhe tëerrët dhe hyri në një derë. Pirigovi i ra pas giurmësme guxim. U gjend në n.ië dhomë të madhe rne muretë zeza dhe me tavanin të tymosur. Në trye^ë klshtetogie me vida hekuri, vegla nga ato të mekanikëve, xhe-zve të ndritura dhe shandanë; poshtë, në dvsheme, ki-shte pluhur bakri dhe hekuri. Pirogovi e mori me mendmeniëherë se ndodhei në banesën e nië ^anatciu. E oa-njohura vrapoi m« tutje, hyri në një derë anësore. Pi-rogovi u mendua m'ë çast, por pastai, duke ndjekurzakonin rus, vendosi te shkojë përpara. U fii'end nënjë dhomë, që ndryshonte si dita me natën nga e para,

399

e stolisur shumë mirë, që tregonte se i zoti ishte gjer-man. Mbeti i mahnitur kur i doli përpara një pamjetrnerrisht e çuditshme.

Përpara tij rrinte Shilerl, jo ai Shileri që ka shkru-ar «Vilhem Telin^ dhe «Historinë e luftës tridhjetëvje-çare», por Shileri i famshëm, mjeshtri teneqexhi i rru-gës «Mesh'çanskaja»-, Prarvë Shilerit qëndronte Hofmani,jo shkrimtari Hofman, por ai këpucari mjaft i mirë irrugës -«Oficerskaja»-, mik i ngushtë i Shilerit. Shileriisfrte i dehur dhe rrinte në karrige, duke përpjekur kë-mbën dhe duke folur diçka me zjarr të madh. Ndoshtakëto të gjitha nuk do ta çudisnin Pirogovin por e çu-diti vendosja e habitshme e fytyrave të tyre. Shilefirrinte me kokën lart dhe zgjaste atë hundën e tijmjaft të madhe; Hofmani e kish zënë këtë hundë medy gishtërinj dhe vërtiste shumë afër saj tehun e thi-kës së këpucarisë. Të dy individët flisnin gjermanisht,dhe prandaj toger Pirogovi, që s'merrte erë nga gjerma-nishtja veçse gut morgen^) nuk mundi të kuptojë as-gjë nga kjo ngjarje. Por ne do ta themi se fjalët eShilerit kishin kuptimin që vijon:

— -Nuk e dua, s'më hyn në punë hunda! — thoshteai duke tundur duarl.. — Vetëm për hundën harxhojtre funt burnot në muaj. Këto para i prish në një dy-qan të ndyrë rus, sepse dyqanet gjermane nuk rribajnëburnot rus; pra i paguaj këij dyqani të ndyrë ruspër çdo funt burnot ngia dyzetkopekëpranjërubël dhenjëzet kopekë, që do të thotë katërmbëdhjete rublae dyzet kopekë në vit. A dëgjon, mik Hofman! Vetëmpër hundën harxhoj katërmbëdhjetë rubla dhe dyzetkopekë! Ditët e festave nuhat Rapë2) sepse mua s'mëpëlqen të nuhat burnot të ndyrë rus në ditët e festa-ve. Tërë vittn nuhat dy funt Rapë, nga dy rubla njëfunt. Gjashtë dhe katërmbëdhjetë bëjnë njëzet rubla

1) Gut morgen — mirëmëngjes2) Rapë — markë e një burnoti të shtrenjtë francez.

dhe dyzet kopekë vetëm për burnot! A nuk i thonë«grabitje» kësaj, mik Hofman? Hë?

Hofmani, që ishte edhe ai xurxull, përgjigjej dukei dhënë të drejtë.

— Njëzet rubla dhe dyzet kopekë! Unë jam gjer-ma-n shvab1); unë kam mibret në Gjermani. Nuk duahundë! Prema hundën! Ja ku e ke hundën time!

Po të mos kish hyrë papritur dhe papandehur togerPirigovi, s'ka pikë dyshimi se Hofmani do t'ia kishteprerë xhaba hundën Shilerit, sepse e mbante thikën ga-ti sikur dorrte të priste ndonjë shuall.

Shileri u zemërua shumë se ia prishi punën një ipanjohur që kishte hyrë pa e ftuar kush. Megjithëqëishte bërë xurxull nga damfi i foirrës dhe i verës, emori me mend se s'kishte lezet që një person i huaj tabënte sehir këtë skenë. Në këtë mes Pirogovi u përkulpak dhe foli me dashamirësinë e tij të zakonshme:

— Më falni, ju lutem...— Dil jashtë! — ia ktheu Shileri me zë të zgjatur.Kjo gjë e turbulloi toger Pirogovin. Një sjellje e tillë

ishte për të diçka krejt e re. Përnjëherësh iu zhduknga fytyra ajo buzëqeshje e hollë. Foli me ndjenjën enjë njeru, të cilit i kishin marrë nëpër këmbë sedrën.

— Çuditem, zotëri i nderuar!... Ndoshta ju nukkeni vënë re se unë... jam oficer...

— Sa para bën se je oficer! Unë jam gjerman shvab.Unë, personalisht, (duke thënë këto fjalë, Shileri i ratryezës me grusht) do të jetë oficer; një mot e gjys-më-junker, dy vjet-toger, nesër menjëh.erë oficer! Ponuk dua të bëhem oficer! Unë oficer bëj kështu: ptu!

Duke thënë këto fjalë, Shileri zgjati pëllëmbën dhee pështyu.

Toger Pirogovi e kuptoi se s'kish rrugë tjetër veçsetë largohej, sepse një sjellje e tillë nuk i kishte aspaklezet gradës së tij, dhe nuk i pëlqente. U ndal disa

1) Shvab — banor i principatës mesjetare gjermane Shvabisë,më vonë provincë e Gjermanisë.

herë në shkallë sikur të merrte veten dhe mendonte seç'duhej të bënte që Shileri të pendohej për paturpësinëqë kishte pasur. Më në fund e gjeti të udhës se Shi-lerit mund t'i falej faji sepse ishte bërë tapë me bi-rrë; veç kësaj përfytyroi atë jHokëverdhën e bukur dhekuturisi ta harrojë tërë këtë ngjarje.

Të nesërmen qëmenatë toger Pirogovi vajti në pu-nishten e teneqexhiul:. Në antre doli përpara ajo flokë-verdha e bukur dhe i foli me një zë mjaft të ashpër, qënuk i shkonte fytyrës së saj të lezetshme:

— Ç'urdhëroni?— A, tungjatjeta, moj e bukur! Nuk më njihni? Ah,

dinake, ç'syçka të bukura keni!Duke thënë këto fjalë, ioger Pirogovi zgjati gishtin

t'i ngrejë me dashamirësi të madhe mjekrën, mirëpoflokëverdha lëshoi një klithmë, e trembur, dhe e pyetipo me atë zë të vrazhdë:

— Ç'urdhëroni?— S'dua gië tjetër, vçse t'ju shoh, — i <tha toger

Pirogovi duke buzëqeshur me lezet të madh dhe iu afruamë shumë, po kur vuri re se fdokëverdha e tremburdonte të hynte brenda, shtoi:

— Dua, moj e bukur, të porosit një palë mamuze.A mund të më bëni një palë mamuze? Megiifhëqëpër t'ju dashuruar ju s'është nevoja për mamuze, t»omë fort për një fre të vogël. Sa të lezetshme i kenidoçkat!

Toger Pirogovi ishte gjithnjë shumë i sjellshëm kurbënte deklarata të këtij kallëpi.

— Tani do tia thërres tim shoq, — i thirri gierman-ka dhe doli. Pas një çasti Pirogovi e pa Shilerin qëpo hynte me sytë të buhavitur, të cilët posa i Rishtehapur pas dehjes së djeshme. Duke e parë oficerin.soTJi ndër mend, turbull, si nëpër ëndërr, ngjarjen edjeshme. Nuk mbante mend se c'kish ndodhur, po ndien-te se kish bërë ndonjë marrëzi dhe prandaj e pritioficerin shumë vrazhdë.

402

— Për një palë mamuze nuk mund të marr mëpak se pesëmbëdhjetë rubla, — tha ai duke dashur qëta hiqte qafe Pirogovin, sepse, si gjerman i ndershëm,kishte turp ta vështronte ai që e kislite parë në njëgjendje kaq të shëmtuar. Shilerit i pëlqente të pintepa pasur pranë shumë dëshmitarë: i mjaftonin vetëmdy a tre miq; madje u fshihej edhe punëtorëve të tij.

— Pse kaq shtrenjtë? — e pyeti me zë të butë Pi-rogovi.

— Kjo është punë gjermane! — foli Shileri gjak-ftohtë duke fërkuar mjekrën. — Një rus mund t'uabëjë për dy rubla.

— Mirë, që t'ju tregoj se ju dua shumë dhe kamqejf të njihem me ju, do t'ju paguaj pesëmbëdhjetërubla.

Një çast Shileri u krodh në mendime: si gjerman indershëm, i erdhi pak si turp. Duke dashur që t'i shman-get kësaj porosie tha se-mamuzet nuk mund t'i mbarontepara dy javësh. Mirëpo Pirogovi e pranoi edhe këtëkusht.

Gjermani nisi të vrasë mendjen se si ta bënte samë mirë këtë punë që të vlente me të vërtetë pesëmbë-dhjetë rubla. Në këtë mes, flokëverdha hyri në punishtedhe nisi të kërkojë diçka në tryezën e mbushur msxhezve kafeje. Togeri përfitoi se Shileri ishte kredhurnë mendime, iu afrua flokëverdhës dhe ia shtrëngoiatë krahun që e mbante gollomesh gjer në sup. Kjo gjënuk i pëlqeu aspak Shilerit.

— Mejn frau! — thirri ai.— Vas volen zi doh? — ia ktheu flokëverdha.— Genzi*) në kuzhinë.Flokëverdha doli.— Kështu pra, pas dy javësh? — pyeti Pirogovi.

1) Fjali gjermane të shtrëmbëruara. «Mejn frau!» (MeineFrau). — Ime shoqe! — «Vas volen zi doh* (Was wollen Siedoch?) — Ç'dëshironi? — «Genzi«- në kuzhinë (Gehen Sie indie Kuche!) — Shkoni në kuzhinë!

— Po, pas dy javësh, — iu përgjigj Shileri i mert-duar. — Tani kam shumë punë.

— Mirupafshim! Do të kaloj këtej.— Mirupafshim! — iu përgjigj Shileri, duke mbyllur

derën.Toger Pirogovi vendosi të mos heqë dorë nga për-

pjekjet e tij, megjithëqë gjermanka e kishte kundër-shtuar sheshit. Atij nuk i mbushej dot mendja se simund t'i kundërshtonte ndokush aq më shumë se mirë-sjellja dhe grada e ndritur që mbante i jepnin të drejtëtë plotë që gjithë të tjerët t'i silleshin shumë mirë. Mi-rëpo duhet të themi se e shoqja e Shilerit, megjithëqëdukej e lezetshme, ishte shumë budallaqe. Sidoqoftëbudallallëku e bën shumë të lezetshme bashkëshorten ebukur. Të paktën unë njoh shumë bashkëshortë që janëtë gëzuar në kulm sepse i kanë gratë torollake dhe janëtë mendjes se ky budallallëk është një shenjë naivi-teti fëmijëror. Bukuria bën me të vërtetë mrskullira.Te një femër e bukur, të gjitha të metat shpirtërorenë vend të të kallin krupë, bëhen jashtëzakonisht tër-heqëse; vesi bëhet diçka i këndshëm; por me t'u zhdu-kur bukuria gruaja duhet të jetë njëzet herë më e men-çme se sa burri — për të ngjallur në mos dashuri, tëpaktën respekt. Por megjithëse budallaqe, e shoqja eShilerit i kish qëndruar gjithnjë besnike të shoqit, dheprandaj Pirogovi e kishte shumë zor të korrte suksesnë përçapjet e tij; por kapërcimi i pengesave shoqërohetgjithnjë me njëfarë gëzimi, dhe kështu flokëverdha bë-hej për të ditë për ditë më interesante. Nisi të vejë den-dur e më dendur në punishten e gjermanit për të pyeturpër mamuzet, gjersa më në fund Shileri u mërzit. Bëriçmos që t'ia mbaronte sa më shpejt mamuzet që kishfilluar dhe më në fund i bëri gati.

— Oh, sa bukur janë punuar! — thirri toger Piro-govi kur i pa.

— O zot, sa bukur! As gjenerali ynë s'ka mamuzetë këtilla.

Një ndjenjë kënaqësie e pushtoi shpirtin e Shilerit.

Sytë iu gëzuan dhe u pajtua përfundimisht me Pirogo-vin. «Oficeri rus është njeri i mençur» — tha ai mevete.

— Ndoshta dini të bëni edhe këllëfë, për shembull,një këllëf kame ose për sende të tjera?

— Po, s'do mend mund të bëj, — tha Shileri mebuzë në gaz.

— Meqë është kështu, më bëni një këllëf për kamën.Do t'jua sjell. Kam një kamë lurke shumë të bukur,kam qejf t'i bëj një këllëf të ri.

Kur dëgjoi këto fjalë Shilerit iu duk sikur e goditime kërbaç. Vrenjti menjëherë ballin. «Na!»- — tha aime vete duke u penduar se ia pati zgjatur shumë ofi-cerit. Mirëpo, nga ana tjetër, nuk i pëlqente t'ia kthentefjalën sepse oficeri rus ia kish lëvduar zanatin. Tundikokën, pranoi; por e puthura e guximshme që i dhaPirogovi tamam në buzë flokëverdhës së bukur në ças-tin kur do të largohej, e tronditi shumë Shilerin.

Jam i mendjes se nuk është e tepërt që lexuesi tanjohë më së afërmi Shilerin. Shileri ishte tamam gjer-man në kuptimin e vërtetë të kësaj fjale. Që në moshënnjëzet vjeç, në këtë kohë të lumtur kur rusi e merrpunën me le të dalë ku të dalë, Shileri jdshte bërë mesaktësi planin e jetës dhe nuk do ta shkelte për asgjë nëbotë. Kish vendosur që të ngrihej në orën shtatë, tëhante drekë në orën dy, të ishte i përpiktë në çdo punëdhe të dehej çdo ditë të diel. Kishte kuturisur që nëdhjetë vjet të grumbullonte një kapital prej pesëdhjetëmijë rublash, dhe kjo gjë ishte po aq e sigurt dhe e pa-shmangshme siç është vetë shorti, sepse është më kollajqë n-jë nëpunës të harrojë t'i paraqitet portierit të she-fit të tij se sa që një gjerman të shkelë fjalën. Në asnjëmënyrë nuk do të shtonte shpenzimet e tij, dhe në qoftëse çmimet e patateve do të ngriheshin së tepërmi mbiçmimet e zakonshme, ai nuk do të shtonte kurrë ndonjëkopek për shpenzimet, por do të pakësonte sasinë e pa-tateve, do të mbetej pak si i uritur, por do të mësohejme këtë gjë.

405

Ishte kaq i matur në çdo gjë, saqë kishte vendosurtë mos e puthte të shoqen më shumë se dy herë nënjëzet e katër orë; dhe me qëllim që ndonjëherë të mose puthte më tepër se sa kishte caktuar, nuk hidhtekurrë në supë më shumë se një lugë piper; këtë rregullnuk e mbante vetëm të dielave, sepse atëherë Shileripinte dy shishe birrë dhe një shishe vodkë me aniçe,por këtë pije e shante ngaherë. Nuk pinte kurrë si an-glezi, i cili menjëherë pasdreke e mbyll derën me rezedhe dehet vetëm. Përkundrazi, si gjerman që ishte, pintegjithnjë me frymëzim, jo me Hofman këpucarin, ja meKunc zdrukthëtarin, që ishte gjithashtu gjerman dhepijanec i madh. Ja, ky ishte karakteri i Shiler fisnikut,i cili më në fund ra shumë ngushtë. Ndonëse ishte gjak-ftohtë dhe gjerman, sjellja e Pirogovit, i zgjoi diçka qëi ngjet, ta zëmë, zilisë. Vrau mendjen dhe nuk arriti tëkuturisë se ç'të bënte për ta hequr qafe këtë oficer rus.Në këtë kohë, Pirogovi duke pirë duhan me llullë nërrethin e shokëve të tij — sepse zoti i madh e ka bërëqë atje ku ka oficerë të ketë edhe llulla — pra duke pfrëduhan me llullë në rrethin e shokëve të tij, buzëqesh-te i kënaqur duke bërë aluzione për një aventurë da-shurie me një gjermankë të bukur, me të cilën, sipastë thënave të tij, kishte marrëdhënie shumë të ngushta.por që në të vërtetë ai s'kish më shpresë se do ta shtintenë dorë.

Një ditë po shëtiste nëpër rrugën «Meshçanskaja» dhepo vështronte shtëpinë e stolisur me një tabelë ku ishinpikturuar zhezve dhe samovarë, tabelën e Shilerit; ugëzua shumë kur pa kokën e flokëverdhës të varur nëdritare, duke bërë sehir kalimtarët. Pirogovi u ndal, ibëri shenjë me dorë dhe i tha: «Gut morgen». Flokë-verdha e përshëndeti si një njeri të njohur.

— Në shtëpi është burri juaj? — e pyeti ai.— Në shtëpi, — iu përgjigj fldkëverdha.— Po sikur s'është në shtëpi?— Të dielave s'është, — iu përgjigj flokëverdha

budallaqe.

«Qenka mirë, — tha me vete Pirogovi. — Duhet tëpërfitoj nga ky rast.»

Të dielën tjetër iu ijaraqit papritur flokëverdhës.Me të vërtetë Shileri nuk ishte në shtëpi. Nikoqirja ebukur u tremb; por kësaj here Pirogovi veproi me deli-katesë të madhe, u soll me respekt dhe, duke i bërë kom-plimente, u drodh e u përdrodh që t'i tregojë tërë buku-rinë e trupit të tij të zhdërvjellët dhe të hollë. Bërishaka me dashamirësi, por gjermanka budallaqe u për-gjigjej tç gjithave me gjysmë goje. Më në fund, mbasipërdori tërë mënyrat dhe e mori vesh se s'kishte gjë nëtorbë, i propozoi të vallëzonin bashkë. Gjermanka pranoimenjëherë, sepse gjermankat janë gjithnjë gati për va-llëzim. Pirogovi këtu e kishte shpresën më të madhe:e para, kjo gjë i pëlqente asaj; e dyta, në këtë mënyrëmund të tregonte tërë mjeshtërinë dhe bukurinë e tru-pit të tij; e treta, në kohën e vallëzimit, duke iu afruarmë shumë, mund ta përqafonte gjermankën e bukur,dhe kështu t'ia fillonte avazit. Shkurt, duke u mbështe-tur në këto të gjitha, Pirogovit i qe mbushur mendjase nuk do t'i shpëtonte nga dora. Duke e ditur se gjer-mankat duhen marrë ngadalë, e filloi me një gavotëGjermanka e bukur shkoi në mes të dhomës dhe ngritikëmbën e saj të mrekullueshme. Kjo pozë i pëlqeukaq shumë Pirogovit sa që u turr ta puthte. Gjermankanisi të thërrasë dhe kjo i pëlqeu edhe më shumë Piro-govit. E mbuloi me të puthura.

Mirëpp papritur dera u hap dhe hynë Shileri, Hof-mani dhe zdrukthëtari Kunc. Të gjithë këta zanatçinj tënderuar ishin bërë xurxull.

I lëmë lexuesit ta marrë vetë me mend sa shumë uzemërua dhe u nxeh Shileri.

— Harbut! — thirri ai me zemërim të madh. — Siguxon ti të puthësh time shoqe? Ti je maskara, s'je oficerrus. Djalli ta marrë, mik Hofman. Unë jam gjerman,s'jam derr rus! — Hofmani iu përgjigj duke i dhënë tëdrejtë. — S'dua të kem brirë! Hiqma qafe, mik Hofman,kape për jake. S'dua! — vazhdoi ai duke tundur duart

407

dhe në atë çast faqet iu bënë të kuqe si ajo coha e jele-kut. — Kam tetë vjet që banoj në Peterburg; në Shvabikam nënën, në Nyrenberg kam xhaxhanë. Unë jam gjer-man, jo kafshë me brirë! Ta zhveshim gollomesh, mikHofman. Mbaje për këmbësh, kamerad Kunc! — Dhegjermanët e kapën për këmbësh dhe për duarsh.

Më kot përpëlitej Pirogovi; të tre këta zanatçinj ishingjermanët më të shëndoshë të Peterburgut. Në qoftë sePirogovi do të kishte qenë veshur me uniformë, ndoshtarespekti për gradën dhe titullin e tij do t'i kish bërëkëta teutonë të tërbuar t'i vinin gishtin kokës. MirëpoPirogovi kishte ardhur kësaj here i veshur me rrobacivile, si çdo privat, me pallto pa spaleta. Gjermanët iaçorrën me tërbim të madh rrobat që kish veshur. Hof-mani u lëshua me tërë peshën e trupit të tij mbi këmbëte Pirogovit; Kunci e zuri për koke; Shileri mori një dorëshufrash nga ato që përdorte në vend të fshesës. Duhetta themi me keqardhje më të madhe se Pirogovin errahën mirë e paq.

Jam i sigurt se të nesërmen Shilerin e kishin zënëethet, se dridhej si fleta duke pritur orë e çast të vintepolicia dhe se ky do të kishte qenë gati të jepte gjithçkavetëm e vetëm që tërë kjo ngjarje të kishte qënë ëndërr.Por ajo që kish ndodhur nuk mund të ndryshohej. Ze-mëriroi dhe inati i Pirogovit nuk mund të krahasohe-shin me asgjë në botë. Kur mendonte sa shumë e kishinfyer, mend tërbohej nga inati. Internimin në Siberi dheshtruarjen në dajak e quante si dënimin më të vogëlqë meritonte Shileri. Vrapoi në shtëpi të vishej dhe qëaty të shkonte drejt te sjenerali, t'ia përshkruante mengjyrat më të theksuara vrazhdësinë e zanatçinjve gjer-manë. Aty për aty donte t'i bënte një raport me shkrimshtabit kryesor. Dhe në qoftë se shtabi kryesor nukdo t'u jepte dënimin e duhur gjermanëve, atëherë dot'i ankohej drejt për drejt Këshillit të Shtetit, dhe madjevetë perandorit.

Por të gjitha këto morën fund në një mënyrë tëçuditshme; në udhë e sipër hyri në një ëmbëltore,

hëngri dy pasta, këndoi diçka nga «Severnaja pçella**)dhe doli që atje mjaft i platitur.

Veç kësaj, mbrëmja mjaft e freskët dhe e këndshmee shtyu të shëtiste pak poshtë e lart nëpër Nevski Pros-pekt; aty nga ora nëntë u qetësua dhe e mori me mendse nuk ishte mirë ta shqetësonte gjeneralin ditën e diel,aq më shumë se pa dyshim ky duhej të ishte ftuar diku,dhe prandaj shkoi në mbrëmjen që jepte një nga drej-torët e kolegjit të kontrollit, ku mblidhej një shoqëri emirë e përbërë prej nëpunësish dhe oficerësh. Aty ekaloi shumë mirë mbrëmjen, u dallua në mazurkë saqëu mahnitën jo vetëm damat, por edhe kavalierët...

«Sa e lezetshme është jeta jonë! — mendoja paratri ditësh duke kaluar nëpër Nevski Prospekt dhe dukssjellë në mend këto dy ngjarje. — Në ç'mënyrë të çu-ditshme dhe të pakuptueshme luan fati me ne! A mundtë arrijmë atë që dëshirojmë? A ia arrijmë qëllimit përtë cilin vëmë të gjitha forcat tona? Të gjitha ndodhinnë një mënyrë të kundërt. Dikujt fati i ka falur disa kuajtë mrekullueshëm, por ky shëtit me ta indiferent dhenuk ua vë re bukurinë, ndërsa një tjetër, të cilit i dri-dhet zemra për kuajt, ecën më këmbë dhe kënaqet vetëmtë përpjekë gjuhën kur kalon pranë tij ndonjë at. Dikushka një .gjellëbërës shumë të mirë, por për fat të keqgojën e ka kaq të vogël sa nuk mund të gëlltisë më shu-më se dy kafshata; tjetri ka një gojë po aq të madhesa harku i shtabit kryesor, por, ç'e do, duhet të kënaqetme një drekë gjermane të gatuar me patate. Se si luanme ne fati!».

Por më të habitshme nga të gjitha janë ngjarjet qëndodhin në Nevski Prospekt! O, mos i zini besë këtijNevski Prospektit! Kur kaloj aty mbështillem fort emë fort me mantelin tim dhe mundohem të mos vësh-troj sendet që takoj udhës. Të gjitha janë mashtrime, tëgjitha janë ëndrra, të gjitha nuk janë ashtu si duken!

1) Severnaja pçella — gazetë reaksionare që botohej nëPeterburg në shekullin XIX.

409

Pandehni se ky zotëri që shëtit i veshur me një rendin-gotë të prerë për mrekulli është shumë i pasur? Jo!Tërë pasuria e tij është kjo redingotë! Pandehni se këtady trashamanë që janë ndaluar përpara një kishe qëpo ndërtohet bisedojnë për arkitekturën e saj? Jo, as-pak! Ata flasin se si mbahen ato dy sorrat që kanëqëndruar përballë njëra-tjetrës. Ju pandehni se ky njerii intuziazmuar, që tund duart flet se e shoqja i hodfcinga dritarja një shuk tul bukë një oficeri të panjohur?Jo! Ai tregon se cili ka qenë gabimi kryesor i Lafajetit.1).Pandehni se këto zonja... Por zonjave duhet t'u zini mëpak besë nga të gjitha. Mos vështroni aq shumë në vit-rinat e dyqaneve; është e vërtetë se cikërimat që janëekspozuar në këto vitrina janë të bukura, por kostojnëshumë shtrenjtë! Zoti ju ruajt të 'vështroni nën kapelete* zonjave! Sado bukur të valëvitet atje tej pelerina enjë femre të bukur, nuk do ta ndjek kurrë për kureshtjaRuajuni, për emër të zotit, ruajuni nga fenerët! Nxitoniçapin! Kaloni sa më shpejt prane\ tyre. Duhet të keshfat të madh që, të shpëtosh pa ndonjë njollë kundër-muese vaji në "fëdingotëh elegante. Por |o vetëm fenerimban erë mashtrimi,;-Nevsifi Prospekt gënjen, por si-domos gënjen natën, kur ^.zbre^ të mugëtit dhe ndanmuret e bardha dhe të Iferdha të sHtëpive, kur tërëqyteti shndërrohet në shkëlqim dhe zhurmë, kur var-gjet pa fund të karrocave zbresin nga urat, kur kalo-rësit thërresin dhe u hipin kuajve dhe kur vetë shejtanindez llambat vetëm e vetëm për të bërë që sendet tëduken ashtu si nuk janë në të vërtetë.

1) Lafajeti — (1757-1834). Politikan dhe gjeneral francez,luftoi për pavarësinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikësdhe pastaj mori pjesë në lëvizjen revolucionare në Francë (më1789), por më vonë u hodh në anën e reaksionit. Më 1830 ko-mandoi gardën nacionale dhe veproi për të hipur në fronLuigj Filipi.

Si ç'do zanatçi mjaft i mirë rus, Ivan Jakovleviçiishte pijanec i hatashëm. Dhe megjithëqë ditë për ditërruante mjekrat e të tjerëve, mjekrën e vet nuk e rru-ante kurrë. Frakun (Ivan Jakovleviçi nuk mbante ku-rrë redingotë) e kishte larush, dua të them se e kishteië zi, po plot me njolla të rrumbullakëta, bojë kafe,gri dhe të verdha; jakën e kishte tërë lyrë, në vendtë tri kopsave i vareshin vetëm ca penj. Ivan Jakovle-viçi ishte edepsëz i madh; kur asesori i kolezhit Ko-valiov i thoshte, siç e kish zakon, në kohën kur e rru-ante: «Ivan Jakovleviç, ngaherë të qelben duart!» kyia kthente me të pyetur:» Pse vallë më qelben?» «Nukdi, vëllaçko, por ndiej se të qelben». — I thoshte ase-sori i kolezhit. Atëherë, për t'ia marrë hakun, mbasihiqte ca burnot, Ivan Jakovleviçi ia llackoste me shku-më sapuni fytyrën kudo që t'i zinte dora: edhe nënhundë, edhe prapa veshit, edhe nën mjekër, — shkurtbënte ashtu si i donte qejfi.

Dhe ja tani, ky qytetar i ndershëm gjendej në urën«Isakievski». Pikësëpari vështroi për rreth, pastaj i për-kul në parmak, sikur donte gjoja të vështronte nënurë për të parë nëse kish shumë peshq dhe pastaj ho-dhi tinës leckën me hundën. E ndjeu veten të lehtësuar,sikur t'i kishin hequr menjëherë një peshë nja dhjetëpudshe. Madje vuri buzën në gaz. Në vend që të shkon-te të rruante mjekrat e nëpunësve, shkoi në një dy-qan që kishte një tabelë me këto fjalë: «Gjellë dheçaj», për të porositur një kupë ponç, kur papritur panë cep të urës policin e lagjes, me atë pamjen e tijhijerëndë, me një palë favorite të gjera, me një ka-pelë trikëndëshe • dhe me një shpatë. Ivan Jakovleviçingriu në vend; në këtë mes polici i lagjes i bëri shenjëpie gisht dhe i thar.

— Pa eja këtu, mik i dashur!Duke e njohur uniformën, Ivan Jakovleviçi nxori

phapkën nga larg, iu afrua dhe i tha:=~ Tungjatjeta, fisnikëria juaj!

414

— Jo, jo, vëllako, unë nuk jam fisnikëri! Pa mëthuaj ç'bëre atje në urë?

— Për zotin, zotëri, po shkoja për të rruar dikëdhe hodha një sy që të shihja nëse uji rrjedh shpejt.

— Gënjen, gënjen! Me këto fjalë s'më shpëton muanga dora. Pra urdhëro përgjigju!

— Shkëlqesia juaj, jam gati t'ju rruaj dy ose madjetri herë në javë, jam gati t'ju rruaj pa asnjë detyrimnga ana juaj, — u përgjigj Ivan Jakovleviçi.

— Jo, mik, mua s'ma hedh dot! Mua më rruajnëtre berberë dhe e kanë për nder të madh kur u vatenë rrojtore. Tani të lutem më thuaj: ç'kërkoje në urë?

Ivan Jakovleviçi u zverdh... Mirëpo këtu ngjarjakridhet fare në mjegull, dhe nuk dihet asgjë se ç'ndo-dhi më tutje.

II.

Asesori i kolegjit Kovaliov u zgjua shumë herët nëmëngjes dhe bëri me buzët: «brr...», siç bënte ngaherë,kur zgjohej, megjithëqë as vetë nuk dinte përse bënte kësh-tu. U zgjat dhe urdhëroi t'i jepnin pasqyrën e vogël qëndodhej në tryezë. Donte të shikonte puçrën që i kish-te dalë një ditë më parë në hundë; por u habit sa s'thu-het kur, në vend të hundës, pa një vend fare të shesh-të! Kovaliovi u tremb dhe urdhëroi t'i sillnin ujë, fshiusytë me peshqir: me të vërtetë s'kish hundë! Zuri tëprekte trupin me dorë për të kuptuar: a mos flinte?.Jo, me sa dukej, s'flinte. Asesori i kolezhit Kovaliovbrofi i tmerruar nga shtrati: s'kishte më hundë!... Dhaurdhër që t'i sillnin menjëherë rrobat dhe shkoi fishekte shefi i policisë.

Në këtë mes duhet patjetër të themi diçka në lidhjeme Kovaliovin, kështu që lexuesi të kuptojë se ç'njeri

415

ishte ky asesor kolegji. Asesorët e kolegjit, të cilët e fi-tojnë këtë titull të lartë në bazë të diplomës së shkollëssë lartë, nuk duhet të ngatërrohen në asnjë mënyrë measesorët e kolezhit që fabrikohen në Kaukaz. Këto janëdy kategori krejt të ndryshme. Asesorët e kolegjit mestudime... Por Rusia është një vend kaq i çuditshëm,saqë po të zësh në gojë një asesor kolegji, menjëherë endiejnë vaten të prekur të gjithë asesorët e kolegjitnga Riga dhe gjer në Kamçatkë. Po kjo gjë ndodh edhepër të gjithë titujt dhe gradat. — Kovaliovi ishte njëasesor kolegji i fabrikuar në Kaukaz1) Këtë titull smbante vetëm prej dy vjetësh, dhe prandaj nuk mundta harronte asnjë çast; po për t'u dukur më i rëndëdhe më fisnik, nuk i thoshte vetes kurrë asesor kolegji,por gjithnjë major.

— Dëgjo, pëllumbeshë, — thoshte ai zakonisht, kurtakonte në udhë ndonjë femër që shiste gjokse këmi-shash, — eja në shtëpinë time; banoj në Sadovaja; pyetcilin të duash: këtu banon major Kovaliovi? Dhe dotë ta tregojë kushdo.

Po kur takonte ndonjë çupëlinë, veç fjalëve të më-sipërme i thoshte edhe ndonjë '*ë fshehtë, duke shtuar:

— Shpirtkë, pyet për banesën e major Kovaliovit...Prandaj, pikërisht nga ky shkak që tani e tutje ne

do ta quajmë asesorin e kolegjit — major.Major Kovaliovi kish zakon që ditë për ditë të

shëtiste në Nevski Prospekt. Jakën e këmishës e kishtegjithnjë jashtëzakonisht të pastër dhe të shkuar në kollë.Mbante një palë favorite nga ata që sot nuk mbajnë veç-se gjeometrat e gubernave dhe të rretheve, arkitektëtdhe doktorët ushtarakë, si edhe personat e ngarkuarme detyra të ndryshme policore dhe, në përgjithësi,gjithë burrat që i kanë faqet të kuqe e topolake dhe qëlozin shumë mirë boston2). Këto favorite u zbresin gjer

1) Në Kaukaz kjo gradë fitohej më lehtë si pasojë e abuzi-meve të autoriteteve të atjeshme.

2) Boston — lojë bixhozi.

418

në mes të faqes dhe u arrijnë gjer te hunda. Major Ko-valiovi mbante shumë distinktiva prej agate; disa mestemë, dhe disa të tjerë, në të cilët ishin gdhendur fja-lët: e mërkurë, e enjte, e hënë dhe kështu me radhë.Major Kovaliovi kishte ardhur në Peterburg ,për njëpunë, dhe pikërisht për të zgjedhur një post që t'i për-shtatej titullit të tij; po të mos arrinte të bëhej nëngu-bernator, le të bëhej të paktën ekzekutor1) në ndonjëdikaster të rëndësishëm. Major Kovaliovi ishte gati edhetë martohej, por vetëm me kusht që e shoqja e tij aardhme, të kishte një kapital prej nja dyqind mijësh.Prandaj, lexuesi mund ta marrë vetë me mend se nëç'gjendje u ndodh, majori kur pa se në vend të hundëssë tij as të shëmtuar e a$ të keqe, gjeti një fushë faretë sheshtë e qesharake.

Për fat të keq, në rrugë s'kishte asnjë karrocier,kështu që u detyrua ta bëjë udhën më këmbë, i mbësh-tjellë me mushama dhe me fytyrën të mbuluar me njëshami, duke bërë sikur i rridhte gjak nga hunda. «Posikur të mos jetë e vërtetë? S'ka së si të zhduket hundapërnjëherësh», — tha ai me vete dhe hyri në një ëmbël-tore, vetëm e vetëm që të shikohej në pasqyrë. Përfat të fnirë, në ëmbëltore s'kishte mushterinj: çirakëte vegjël po fshinin dhomat dhe po rregullonin karriget,disa të tjerë, me syt të përgjumur, po nxirrnin tepsitëme ëmbëlsira të ngrohta; nëpër tryezat dhe karrigelishin hedhur gazetat e djeshme, të njollosura me kafe.«Lavdi zotit, s'paska njeri, — tha ai, — tani mund tëshikohem në pasqyrën.^ lu afrua me të druajtur pas-qyrës dhe u shikua. «Djalli e di se ç'maskarallëk më kandodhur!» — tha ai dhe pështyu... — «Sikur të kishadiçka tjetër në vend të hundës, po kështu, pa asgjë!...»

Duke kafshuar buzët nga inati, doli nga ëmbëltorjadhe vendosi, kundër zakonit, të mos i shikonte dhe tëmos u buzëqeshte njerëzve që takonte udhës. Befas u

1) Ekzekutor — nëpunës i ngarkuar me punët e adminis-tratës dhe me mbajtjen e rregullit në kanceleritë.

27417

ndal i shtangur te dera e një shtëpie. Përpara tij pongjiste një ngjarje që nuk e shpjegonte dot: te hyrja eshtëpisë u ndal një pajton; dera e pajtonit u hap dhedoli duke u përkulur një zotëri i veshur me një uni-formë parade, që ngjiti shpejt shkallët. Kovaliovi utremb dhe u habit shumë kur e njohu se ky person ishtehunda e vet! Përpara kësaj pamjeje të hatashme iuduk sikur i merreshin mendtë; kuptonte se mezi mba-hej në këmbë. Megjithatë duke u dridhur i tëri si nëethe, vendosi të priste aty gjersa hunda të kthehejpërsëri në pajton. Me të vërtetë, pas dy minutash hundadoli. Ish veshur me një uniformë të qëndisur me fijeari, me një jakë të fortë dhe të lartë, me një palë pan-tallona lëkure kaprolleje dhe me një shpatë të varurnë kofshë. Pas kapelës dhe trumbës së puplave që kishtenë kapelë e mori me mend se kjo hundë kishte gradëne këshilltarit të shtetit. Dukej sheshit se po shkonte dikupër vizitë. Hunda shikoi në të djathtë dhe në të majtë,dhe i thirri karrocierit:

— Nisul'Pastaj u ul, dhe karroca u nis.I gjori Kovaliov mend e humbi fiqirin. Por nuk dinte

ç'të besonte për këtë ngjarje të çuditshme. Si ishte emundur që hunda e tij, të cilën gjer dje e kishte hë fy-tyrë, dhe që nuk mund të shkonte as me karfoçë, as mekëmbë — tani të vishej me uniformë? Nisi .të vrapontepas karrocës, që, për fat të :mirë, nuk sfrk'oi shumëiarg po u ndal përpara katedrales së Kazaflit.

Kovaliovi nxitoi çapin dhe arriti në katedrale, çauudhë përmes rreshtave të lypëseve plaka me fytyrattë lidhura me shami ku kishin lënë nga një vrimë përsytë, me të cilat më parë tallej, dhe hyri në kishë.Brenda në kishë s'kishte shumë besnikë që faleshin;këta të gjithë rrinin vetëm te dera. Kovaliovi e ndjeuveten kaq të tronditur saqë nuk ish në gjendje të falej,dhe kërkoi me sy opp më cep atë zotërinë e karrocës.Më në fund e pa qëTrinte pak si mënjanë. Hunda e ki-

418

shte fshehur tërë fytyrën në jakën e fortë dhe po falejme përvujtmëri të madhe.

«Si të bëj që t'i afrohem*, — mendoi Kovaliovi. —Nga të gjitha shenjat — nga uniforma, nga kapela, du-ket këshilltar shteti. Djalli e di se si do të bëj!»

Nisi të kollet aty pranë, por hunda vazhdonte tëqëndronte me përvujtmëri dhe bënte metani.

— I nderuar zotëri... — tha Kovaliovi, duke e nxi-tur veten të merrte guxim, — i nderuar zotëri...

— Ç'urdhëroni? — e pyeti hunda, duke u kthyer.— Çudi e madhe, i nderuar zotëri... më duket... ju

duhet ta dini se ku e keni vendin. Dhe papritur ju gjej,po ku? Në kishë... Duhet të pranoni se...

— Më falni, por nuk kuptoj se ç'doni të thoni...Shpjegohuni.

«Si t'ia shpjegoj?» — tha me vete Kovaliovi dhepastaj mori guxim e filloi:

— Natyrisht, unë... jam major. Nuk mund të rri pahundë, merreni vetë me mend, s'ka lezet. Ndonjë treg-tare që shet portokaj të qëruar në urën «Voskresenski»mund të rrijë pa hundë; po duke pasur parasysh se dotë marr... dhe duke qenë i njohur me shumë dama: meÇehtariovën, të shoqen e këshilltarit të shtetit dhe metë tjera... Gjykoni vetë... Nuk di, i nderuar zotëri... (Dukeshqiptuar këto fjalë, major Kovaliovi ngriti supet)... Mëfalni... Po ta këqyrim këtë çështje sipas të gjitha rre-gullave të detyrës dhe të nderit... mund ta kuptoni vetë...

— Nuk po kuptoj asgjë — asgjë, — iu përgjigj hunda.Flisni më qartë.

— I nderuar zotëri... — tha Kovaliovi plot e për-plot me ndjenjën e dinjitetit vetjak. Nuk di se si t'ikuptoj fjalët tuaja... Me sa duket puna është fare eqartë... Apo dëshironi... Ju jeni hunda ime!

Hunda e vështroi majorin dhe vrenjti pak vetullat!— Gaboni, i nderuar zotëri. Unë jam unë! Veç kësaj,

midis nesh s'mund të ketë asnjë lidhje të ngushtë. Potë gjykojmë pas kopsave të uniformës suaj, ju shër-

419

beni në një dikaster tjetër. — Me të thënë këto fjalë,hunda u kthye dhe vazhdoi të falej.

Kovaliovi e humbi fare toruan, nuk dinte se ç'tëbënte dhe as se ç'të mendonte. Në atë çast u dëgjuashushurima e lezetshme e një fustani: u afrua një zonjënë moshë të kaluar, e veshur e tëra me dantella dhe eshoqëruar prej një vajze të re, të zhdërvjellët, me njëfustan të bardhë që i rrinte për mrekulli, pas trupit, menjë kapelkë të verdhë të çelur, të lehtë si shkumë. Prapatyre u ndal dhe hapi kuti«ë> e cigareve një shërbëtor igjatë, me favorite të mëdha dhe me një duzinë të tërëjakash.

Kovaliovi u afrua, ndreqi jakën prej batisti, rregullpidistinktivat e varur në zinxhirin e artë dhe, duke bu-zëqeshur djathtas e majtas, ia përqëndroi tërë vëmendjenasaj vajzës truphollë, si një lule pranvere që ishte për-kulur lehtë dhe kish ngritur në ballë dorën bardhoshe meca gishtërinj pothuaj të tejdukshëm. Buzëqeshja që ikishte shkrepur Kovaliovit iu përhap në tërë fytyrënkur pa nën kapelkën e saj një mjekër të rrumbullakët,të bardhë sa ia verbonte sytë, dhe një pjesë të faqeveqë kishin ngjyrën e trëndafilit të parë pranveror. Mi-rëpo befas brofi sikur të paskej ndenjur në prush. lukujtua se në vend të hundës s'kishte asgjë dhe ngasytë iu rr,pkuUisën lot. U kthye duke dashur t'i thoshfcehapur zoterisë së veshur me uniformë se ai nuk ishtekëshilltar shteti, por një maskara, një sharlatan dhe as-gjë tjetër më shumë se sa hunda e tij. ...Mirëpo në këtëmes hunda ishte zhdukur: kishte shkuar me karrocë,ndoshta që'të bënte përsëri ndonjë vizitë. ^

Kjo gjë e dëshpëroi në kulm Kovaliovin. Doli ja-shtë dhe u ndal një minutë nën kolonat e katedrales,duke vështruaf me vëmendje në të gjitha anët të zbu-lonte ku ndodhej htihda. lu kujtua shumë mirë se hundakishte një kapelë me një trumbë puplash dhe mbantenjë uniformë të qëndisur me fije ari; por nuk ia kishtevënë re mantelin, as ngjyrën e karrocës, as atë të kuajve;madje nuk kishte vënë re nëse prapa kishte ndonjë

420

shërbëtor dhe ç'rroba kishte veshur ky. Veç kësaj, ka-lonin kaq shumë karroca poshtë e lart dhe me një shpej-tësi kaq të madhe, sa nuk ishte i zoti të dallonte se cilaish karroca që kërkonte; madje edhe po ta dallonte,s'do të kish se si ta ndalte. Dita ishte e bukur, me diell.Në Nevski Prospekt kishte shumë popull; një ujëvarëe tërë dhe e larushitur zonjash derdhej në tërë tro-tuarin, duke l'illuar nga ura «Policieskaja» e gjer tekura «Aniçkov»-. Ja po kalonte edhe një i njohur i Ko-valiovit, këshilltar i oborrit, të cilit ai i thoshte nën-kolonel, veçanërisht kur aty pranë kish ndonjë të pa-njohur. Ja edhe Jarigini, shef seksioni në senat, njëmik i mirë, që humbiste gjithnjë në boston kur lozte«tetën». Ja edhe një major tjetër që kishte fituar nëKaukaz titullin e asesorit të kolezhit; ai i bëri shenjëme dorë, që te afrohej...

— Ah, djalli të marrtë! — tha Kovaliovi. — Hej,karrocier, shpjermë drejt te shefi i policisë!

Kovaliovi i hipi një karroce dhe i thirri karrocierit:«lëshoje me të katra!»

— Brenda është shefi i policisë? — thirri ai posahyri në sallë.

— Jo, — iu përgjigj portieri. — Posa doli.— Ama, punë!— Po, — shtoi portieri. — S'ka shumë kohë që ka

dalë. Po të kishit arritur një çast më parë do ta kishitgjetur në shtëpi.

Kovaliovi, pa hequr shaminë nga fytyra, i hipi ka-rrocës dhe thirri me zë të dëshpëruar:

— Nisu!— Ku? — e pyeti karrocieri.— Drejt përpara!— Ku përpara? Këtu jemj në kthesë: ta marr djath-

tas apo majtas?Kjo pyetje e bëri Kovaliovin të ndalej dhe të vriste

përsëri mendjen. Në gjendjen e tij duhej të kish shkuardrejt në drejtorinë e policisë, jo sepse kishte ndonjëlidhje të ^rejtpërdrejtë m§ policlnë, por sepse urdhrat

N 421

e saj mund të zbatoheshin më shpejt sesa ato të auto-riteteve të tjera. Thoshte me vete të vinte t'i ankohejshefit të institucionit ku kishte thënë hunda se shër-behte, por kjo ishte një punë e kotë sepse përgjigjet qëi kishte dhënë hunda kishin qenë të ngatërruara dhe përkëtë s'kish asgjë të shenjtë, Ipra mund të gënjente edhekësaj radhe, siç kishte gënjyer radhën e parë, duke thënëse nuk ishin parë bashkë kurrë ndonjëherë. Dhe kështu,Kovaliovi u mat t'i jepte urdhër karrocierit, që tashppte në drejtorinë e policisë, por prapë e ndryshoimendjen, sepse iu kujtua se ky maskara dhe batakçi,që ishte sjellë kaq pa cipë në lakimin e parë, mund tëpërfitonte nga koha dhe të shkone në ndonjë qylettjetër, dhe atëherë të gjitha kërkimet do të ishin tëkota, ose mund të zgjateshin, zoti na ruajt, ndoshtanjë muaj të tërë.

Më në fund iu duk sikur vetë qielli ia ndriçoi men-djen. "\fendosi të shkonte drëjt në zyrën e lajmërimevenë gazetë dhe të bënte me kohë një shpallje duke për-shkruar me hollësi të gjitha shenjat e hundës së tij,kështu që çdo njeri që mund ta takonte t'ia;'ssillte me-njëherë; të paktën, ta lajmëronte se ku banoAte hunda.Kështu, posa mori këtë vendim, i dha urdhër karro-cierit të shkonte në zyrën e lajmërimeve në gazetë dhetërë udhës, i binte me grushte kurrizit duke shfryrë:

— Shpejt, maskara! Shpejt, batakçi!— Eh, bujar! — ia kthente karrocieri, duke tundur

kokën e duke ndukur frerët e kalit qimegjatë, si një qenleshtar. Më në fund karroca u ndal. Kovaliovi vrapoiduke gulçuar në një dhomë pritjeje jo shumë të madhe,ku një nëpunës i thinjur, me syze, i veshur me një fraktë vjetër, rrinte në një tryezë me pendën e shkrimit nëdhëmbë dhe po numëronte ca rnonedha bakri.

— Kush merr këtu në dorëzim shpalljet? — thirriKovaliovi. — A, tungjatjeta!

— Nderimet e mia, — ia ktheu nëpunësi i thinjur,duke ngritur për një çast sytë dhe pastaj i uli përsërimbi grumbullin e monedhave.

422

— Dua të bëj një shpallje...— Urdhëroni. Ju lutem të më falni një çast, — tha

nëpunësi duke shkruar me dorën e djathtë një shifërnë letër, ndërsa me gishtërinjtë e dorës së majtë lë-vizi dy rrotulla në numërator.

Një shërbëtor me rroba tërë shirita dhe me një pamjeqë tregonte se shërbente në një shtëpi aristokrate,rrinte pranë tryezës me një lajmërim në dorë, dhe,për t'u treguar i sjellshëm tha:

— Të më besoni, zotëri, kjo kone' nuk vlen as tetëgrivenë1) Dua të them se unë nuk dq/të jepja për tëas tetë kopekë! Por kontesha e do, për zotin, e doshumë, dhe prandaj ai do që ta gjejë do të fitojë një-qind rubla! Të them të drejtën, kështu siç po bëjmëne tani, shijet e njerëzve nuk i ngjasin njëra-tjetrës,në je gjahtar, duhet të mbash një langua ose një pu-del2) s'të vjen keq të paguash pesëqind, edhe një mijërubla, por qeni të jetë ,i mirë.

Nëpunësi i nderua'r e dëgjonte hijerëndë dhe në tënjëjtën kohë bënte llogari; sa gërma kish në lajmëri-min që i kishte paraqitur. Rreth e rrotull kishte shumëplaka, shegertë tregtarësh dhe shërbëtorë që prisnintë paraqisnin ndonjë shpallje.

Njëra nga këto shpallje thoshte se kërkonte punënjë karrocier që s'pinte raki, tjetra thoshte se shitejnjë karrocë pak e përdorur, e sjellë nga Parisi, aty ngaviti 1814; ivjë tjetër ofronte një shërbëtore nëntëmbë-dhjetëvjeçare së cilës i vinte ndoresh për të larë dhsishte e mirë dhe për punë të tjera; shiteshin: një karro-cë e mirë së cilës i mungonte një sustë; një kalë i ridhe i shpejtë me pulla bojëhiri, në moshën shtatëmbë-dhjetë vjeç, farra rrepe dhe rrepke posa të 'sjella ngaLondra; një vilë me të gjitha komoditetet; dy stalla përkuajt dhe vend për t'u mbjellë, rijë kopsht shumë i mirëme mështeknë dhe bredh; aty gjendej edhe një laj-

1) Monedhë 10 kopekëshe.2) Pudel — një racë qeni leshtor.

423

mërim për ata që kishin dëshirë të blinin shuaj të vje-tër, duke i ftuar të paraqiteshin në ankand ditë përditë midis orës 8 dhe orës 3. Dhoma ku ishin mbledhurtërë këta njerëz ishte e vogël dhe ajri ishte shumë iprishur, por assesori i kolegjit, Kovaliovi, nuk mundta ndiente erën sepse mbante përpara fytyrës shaminë,dhe, veç kësaj, hunda e tij gjendej zoti e di se ku.

— I nderuar zotëri, më lejoni t'ju pyes... Kam ne-vojë të madhe, — tha naë në fund ai, me padurim.

— Një minutë, një minutë! Dy rubla dhe dyzet etri kopekë! Ja, mbarova! Një rubël e gjashtëdhjetë ekatër kopekë! — thoshte zotëria flokëthinjur, duke uhedhur plakave dhe shërbëtorëve lajmërimet në turinj.— Zotëria juaj ç'urdhëroni? — e pyeti ai më në fundKovaliovin.

— Ju lutem... — tha Kovaliovi: — Ka ndodhur njëbatakçillëk ose një mashtrim, gjer tanF nuk mund takuptoj qartë se ç'ka ndodhur. Ju lutem vetëm të shpallninë gazetë se ai që do të ma sjellë atë maskaranë, dotë marrë një shpërblim të mirë.

— Me leje, si ju quajnë?— Jo! Ç'ju duhet emri im? Nuk mund ta them.

Kam shumë të njohur: Çehtariovën, të shoqen e këshill-tarit të shtetit, Pellagia Grigorievna Podtoçinën, të sho-qen e një oficeri të lartë. Mund të marrin vesh, zoti naruajt! Ju mund të shkruani thjesht: një asesor kolegji,ose edhe më mirë, dikush që mban gradën major.

— Po ai që është arratisur ka qenë shërbëtori juaj?— Çfarë shërbëtor! Kjo që më ka ndodhur është

një batakçillëk kaq i madh! Më ka ikur... hunda...— Hm! Ç'emër i çuditshëm! Dhe ju ka vjedhur ndo-

n]ë shumë të madhe ky zotëri Hundë?— Hunda, dua të them... s'është ajo që pandehni ju!

Më ka humbur s'di se ku hunda, hunda ime. Djalli kadashur të më bëjë qesharak!

— Po si ju humbi hunda? S'po e kuptoj mirë.— As unë nuk mund t'ju them se si më iku; por

më kryesorja është se tani hunda ime shëtit nëpër qytet,

424

dhe i thotë vetes këshilltar shteti. Prandaj ju lutemtë shpallni në gazetë se kush do ta kapë, të ma sjellëmenjëherë, sa më shpejt. Merreni vetë me mend; simund të rri unë pa këtë pjesë të dukshme të fytyrës?Nuk është fjala për gishtin e vogël të këmbës, që futetnë çizme dhe askush s'ta sheh e ke apo s'e ke. Çdo Lëenjte unë shkoj te Çehtariova, e shoqja e këshilltarit tështetit. Gjithashtu e njoh shumë mirë Podtoçinën, Pe-llagia Grigorievnën, të shoqen e një oficeri të lar*ëdhe të bijën, që është një vajzë shumë e bukur. Gjykoniju vetë se si unë tani... Nuk mund t'u dal përpara kë-shtu si jam.

Nëpunësi kishte shtrënguar fort buzët, dhe kjo tre-gonte se ish kredhur në mendime.

— Nuk mund të botoj në gazetë një shpallje të tillë,— tha ai më në fund mbasi kish heshtur një copë herëtë gjatë.

— Si, përse?— Kështu. Gazeta mund të humbasë prestigjin. Në

qoftë se sikush do të fillojë të shpallë se i ka ikurhunda, atëherë... Madje që tani ka nisur të flitet poshtëe lart se botohen shumë marrëzi dhe thashetheme tëgënjeshtërta.

— Pse, ju duket e çuditshme shpallja ime? Muanuk më duket aspak i çuditshëm?

— Juve nuk ju duket e çuditshme. Por javën eshkuar na ndodhi një rast që i ngjet këtij. Na erdhinjë nëpunës, kështu siç erdhët ju, solli një shpallja përtë cilën sipas llogaritjes duhej të paguante 2 rubladhe 73 kopekë dhe tërë ajo shpallje nuk thoshte gjctjetër veçse humbi një qen leshtor i zi. Ju duket ses'ka asnjë rëndësi? Po na doli ajë maskarallëk i mad^h!Ky qen na qënka arkëtar s'di se në cilin inistitucion.

— Mirëpo unë s'po ju sjell një shpallje për një qenleshtor, po për hundën time! Është pothuaj njëlloj si-kur bëj një lajmërim për personin time.

— Jo, këtë shpallje nuk mund ta botoj në asnjëmënyrë.

425

— Po më ka humbur me të vërtetë hunda!— Në ju ka humbur, kjo është punë për mjekët.

Kam dëgjuar se ka njerëz që mund t'ju ngjitin çdohundë që të doni. Nga ana tjetër, po e shoh se qen-keni hokatar dhe ju pëlqen të bëni shakara në shoqëri.

— Ju betohem për zotin e shenjtë! Meqë arritëmgjer në këtë gradë, tani do t'jua tregoj.

— Pse të shqetësoheni, — vazhdoi nëpunësi dukenuhatur burnot. — Sidoqoftë, po të mos ju bezdis, shtoiai me një gjest kureshtjeje, — dëshiroj të ta shoh.

Asesori i kolegjit hoqi shaminë që mbante në fytyrë.— Me të vërtetë qenka një ngjarje e çuditshme!

— tha nëpunësi. — Vendin ku keni pasur hundën akeni fare të lëmuar, tamam si një petull që posa ështënxjerrë nga tigani. Po, shumë të lëmuar!

— Nejse, tani a do të kundërshtoni? Ju e shihni sapatjetër duhet ta botoni këtë shpallje. Do t'ju jemshumë mirënjohës, dhe gëzohem me gjithë shpirt që kjongjarje më solli kënaqësinë të njihemi...

Me sa duket, kësaj here majori kishte vendosur tëpërdorte edhe lajkat.

— Kollaj e kemi për ta botuar, — tha nëpunësi, —po vetëm se unë nuk shoh ndonjë përfitim nga ky bo-tim. Po të doni, drejtohuni ndonjë shkrimtari të shka-thët, i cili ta përshkruajë këtë rigjarje si një dukuri tërrallë të natyrës dhe pastaj të botojë një artikull tëvogël në «Sevemaja Pçella» (në këtë mes nëpunësi futinë hundë pak burnot), për dobinë e rinisë (fshiu hun-dën) ose si të them, për kureshtjen e publikut.

Asesori i kolegjit ishte në kulmin e dëshpërimit.Hodhi sytë në pjesën e poshtme të gazetës ku ishin bo-tuar lajmërimet e shfaqjeve; fytyra e tij ish gati tëbuzëqeshte kur dalloi emrin e një aktoreje të bukur, dhefuti dorën në xhep për të parë nëse kishte ndonjë ban-kënotë të kaltër, sepse sipas mendimit të Kovaliovit,oficerët e lartë duhet të zënë vend në teatër vetëm nëkolltukët, — por halli i hundës ia prishi tërë qejfin.

Vetë nëpunësi dukej i tronditur nga gjendja e vësh-

426

tirë e Kovaliovit. Duke dashur të ngushëllonte me sa tëmundte e gjeti të udhës t'i shprehte keqardhjen me disafjalë:

— T'ju them të drejtën, pikëllohem shumë për ngjar-jen që ju ka ndodhur. Doni të hiqni pak burnot? Burnotilargon dhembjet e kokës dhe mendimet e hidhura; madjebën mirë edhe për majasëll.

Duke thënë këto fjalë, nëpunësi i zgjati Kovaliovitnjë kuti në kapakun e së cilës dukej portreti i një zonjeme kapelë.

Ky gjest, të cilin nëpunësi nuk e kishte bërë me që-llim të keq, e xhindosi Kovaliovin.

— Nuk kuptoj se si mund të bëni shakara të tilla,— foli ai i zemëruar. — Vallë nuk e shihni se mua mëmungon pikërisht pjesa e fytyrës, me të cilën mund tënuhr»s? Djalli ta marrë burnotin tuaj! Tani uuk mundta shikoj me sy jo vetëm këtë «Berezinskin»- tuaj tëfëlliqur, por edhe sikur të më jepnit «Rapë» të vër-tetë. '

Me të' t&jënë .këto 'fjafe^to^. shumë i' zemëruar ngazyra e •lajmërimeve në gazetë dKe'shkoi në shtëpinë epostëkemandantit të policisë për lagjen, të cilit i pël-qente shumë sheqeri. * *'

Korridori i shtëpisë së këtij, që përdorej, edhe sidhomë ngrënieje ishte mbushur me topa sheqeri, që iasiilnin tregtarët si shenjë miqësier.'Në këtë kohë, gjellë-bërësja po ia hiqte postëkomandantit të policisë çizmetzyrtare; shpata dhe pajimet e tjera ushtarake rrininvarur të qeta e paqësore nëpër qoshe,, kurse kapela etmerrshme me tri çipe kishte rënë në duart e të birit,një vogëloshi trevjeçar. Ai vetë, komisari, pas kaq lodh-jeje dhe mundimesh po përgatitej të shijonte kënaqësitëe jetës së qetë.

Koyaliovi hyri në shtëpinë e komisarit të policisësë lagjes pikërisht në çastin kur ky po shtriqej e pothoshte duke gogësitur: «Ama gjumë do të bëj nja dyorë!>* Prandaj dukej sheshit se asesori i kolezhit s'kishgoditur në një çast të mirë. Madje edhe sikur t'i kishte

427

sjellë në këtë kohë disa funt çaj ose ndonjë copë stofi,nuk dihet a do ta priste ine qejf.

Postëkomandanti i policisë, ishte një burrë që i për-krahte shumë të gjitha artet dhe artizanatet, por mëshumë se çdo gjë i pëlqenin bankënotat e shtetit. «Bankë-nota është një gjë e mirë», e kishte zakon të thoshteai dendur: «Më mirë as që ka si bëhet; s'të kërkon përcë ngrënë, nuk zë shumë vend, futet gjithnjë në xhepdhe nuk prishet as kur të bie përdhe*.

Postëkomandanti i policisë së lagjes e priti mjaftftohtë Kovaliovin dhe i tha se pas dreke s'është kohapër të bërë hetime, se vetë natyra urdhëron që pasdrekanjeriu të çlodhet pak (nga këjto fjalë, asesori i kolegjite kuptoi se komisari i policisë^s'kishte haber nga afo-rizmat e njerëzve të urtë të kohës së lashtë), se njënjeriu të mirë askjash nuk ia shkul hundën dhe se nëbotë ka lloj-lloj majorë, të cilët s'kanë as edhe një palërroba të mira . dhe futen nëpër, gjithfarë lokalesh tëdyshimta.

Me fjalë të tjera e 'kish goditur famam atje ku idhimbtef Duhet ta themi se Kovaliovi ishte një njerishumë gjaknxehtë. Mund t'ia falte dikujt të përflisteatë vetë; por nuk ia falte kurrë atij që i prekte titullinose gradën. Madje ishte i mendimit se në pjesët teat-rale mund të lejohej të thuhej gjithçka për oficerëte ulët, per nga ana tjetër në asnjë mënyrë nuk duheshinprekur oficerët e lartë.

Pritja që i bëri postëkomandanti i policisë e tur-bulloi sa s'bëhet, saqë tundi kokën dhe foli me dinji-tet, duke bërë shenjë me duar:

— Pas fjalëve tuaja kaq fyese unë s'kam as ç'tështoj.Dhe doli.U kthye në shtëpi, po mezi mbahej më këmbë.

Ishte ngrysur,. Pas gjithë atyre përpjekjeve të kota,banesa i dukej shumë e shëmtuar dhe e errët.

Me të hyrë në koridor e pa Ivanin, shërbëtorin,që ishte shtrirë në kurriz dhe pështynte nga poshtënë tavan duke qëlluar tamam në të njëjtin vend. Mos-

428

kokëçarja e këtij njeriu e tërboi fare majorin; e goditime kapelë në ballë dhe i tha:

— Derr, ti s'bën gjë tjetër veçse marrëzi!Ivani kërceu nga vendi dhe u turr me nxitim t'i

hiqte mushamanë.Me të hyrë në dhomën e tij, majori, i kapitur dhc

i pikëlluar, u shemb në kolltuk, psherëtiu disa herë dhopastaj tha:

«O perëndi! o perëndi! Ç'është ky mjerim që më go-diti? Do të kish qenë më mirë po të isha pa këmbë osepa duar; po të kisha qenë pa veshë, keq do të ishte,po prapë do ta duronja. Po njeriu pa hundë — dreqita marrë vesh se ç'është: është zog e s'është zog, ështëqytetar e s'është qytetar; merre e hidhe nga dritarjajashtë! Të paktën të ma kishin prerë në luftë ose nëduel, ose ta kisha pasur fajin vetë. Po kështu, hundamë humbi më kot, pa ditur qysh, për asgjë!... S'ështëe mudur, — shtoi ai mbasi u. mendua pak. — S'ështëe mundur që të me ketë humbur hunda; s'është e mun-dur në asnjë mënyrë. S'ka dyshim se jam në ëndërrose ashtu më bëjnë sytë; ndoshta gabimisht në vend tëujit kam pirë raki nga ajo që e përdor për të fërkuarfaqet mbasi rruhem. Ivan budallai nuk e vuri rakinënë vend dhe, me sa duket, unë e mora dhe e piva.»

Dhe për t'u bindur se nuk ishte i dehur, majori apickoi veten kaq fort sa lëshoi një ulërimë. Kjo dhembjeia mbushi mendjen se ishte esëll dhe gjallë. lu afruangadalë dritares, picëroi pak sytë duke menduar sembase hunda do t'i vinte në vend, por atë çast kërceusë prapthi duke thënë: «Oh, ç'turi i shëmtuar!»

Ishte diçka që s'kuptohej dot. Do të bënte si tëbënte po të kishte humbur një kopsë, një lugë argjendi,sahatin ose ndonjë gjë tjëtër të tillë — por të humbasëhundën... dhe ku, brenda në shtëpinë e tij!...

Major Kovaliovi analizoi të gjitha rrethanat dhe arritipothuaj në bindjen se askush tjetër nuk mund të ishtefajtor veç së shoqes së oficerit të lartë, Podtoçinës, qëdonte t'i jepte të bijën për grua. Atij vetë, majorit, i

429

pëlqente t'i vinte vërdallë çupës, por i druhej grackës.Atëherë kur e shoqja e oficerit të lartë i kishte thënëdrejtpërdrejt se donte t'i jepte të bijën, ai ishte prap-sur dalëngadalë, nuk i kishte bërë më komplimente dukethënë se ishte ende i ri, se duhej të kishte të paktënpesë vjet shërbim për të arritur në moshën dyzet edy vjeç. Dhe prandaj, e shoqja e oficerit të lartë, qët'ia marrë hakun, e kishte bërë me fjalë me ndonjëmagjistricë, sepse në asnjë mënyrë nuk mund t'i mbu-shej mendja se hundën ia kishin prerë; në dhomëne tij s'kish hyrë asnjeri; berberi Ivan Jakovleviç e kishrruar ditën e mërkurë dhe tërë atë ditë, madje edhe tëenjten, Kovaliovi hundën e kishte pasur në vend —këtë gjë e mbante mend, dhe shumë mirë. Veç kësaj,po t'ia kishte -prerë berberi, pa dyshim ai do të kishndier dhembje dhe plaga nuk mund të shërohej kaqshpejt dhe lëkura të bëhej e lëmuar si petull. Vraumendjen dhe kurdisi lloj planesh: të shkonte drejt nështëpinë e saj dhe t'i thoshte hapur. Këto mendimeia ndëpreu një dritë që hyri nëpër të çarën e derës dhsqë e lajmëroi se Ivani kishte ndezur qiririn në korridor.Me të vërtetë pas pak hyri Ivani me një qiri në dorëdhe ndriçoi tërë dhomën. Lëvizja e parë që bëri Kova-liovi ishte të merrte shaminë dhe të mbulonte vendinku gjer dje kishte pasur hundën, kështu që Ivan teveqelitë mos habitej kur do ta shihte të zotin kaq qesharak.

Ivani as që arriti të dilte nga dhoma, kur në korrirdor u dëgjua një zë i panjohur që.pyeti:

— Këtu banon asesori i kolegjit Kovaliov?— IJyrë! Major Kovaliovi eshtë këtu, — tha Ko-

valiovi ctuke kërçyer me nxitim të hapte derën. '.'Hyri një polic, shumë i pashëm; me favorite jo shuriie

të ndritura dhe as shumë të errëta, por me faqet mjafttopolake, tamam ai polici, që në fillim të tregimit tohëgjendej në cepin e urës «Isakieyski.»-

Ju keni humbur .hundën?— Unë.— U gjend.

430

— Vërtet? — thirri major Kovaliovi. Nga gëzimi imadh i merrej goja.

E vështronte policin që i qëndronte përpara, buzëte tij të trasha dhe faqet e plota që lëviznin në dritënfërfëlluese të qiririt.

— Si u gjend?— Është ngjarje e çuditshme: e kapëm pothuaj në

udhë. Po i hipte diligjencës1) dhe donte të shkonte nëRigë. Pasaportën e kishte nxjerrë me kohë në emrine një nëpunësi. Është..për t'u çuditur se në fillim unëe pandeha se është zotëri, po për fat të mirë syzet ikisha me vete, kështu që e këqyra dhe e pashë se ishtehundë. Duhet ta dini se unë jam dritëshkurtër dhe pctë qëndroni përpara meje, ju shikoj fytyrën, por nukju dalloj as hundën, as mjekrën, asgjë. Edhe ime vjeh-rrë, dua të them nëna e sime shoqeje, nuk sheh pothuaifare.

-Kovaliovi e humbi toruan.' -.;-'•'— Ku është? Ku? Po vrapoj ta marr.— Mos u shqetësoni. Ë.;4ija së keni nevojë për

hundë, prandaj e solla me vete. Është për t'u çuditurse piesëmarrësi kryesor në këtë krim është ai berberibatakçi i rrugës -«Voznesenski»-; unë e, dyshoja prejkohe këtë nieri se dehej dhe vidhte — njadje tri ditëmë parë vodhi në një dyqan një duziijë kopsa. Hundajuaj është tamam ashtu siç kishte qenë. \

Duke thënë këto fjalë, polici nxori nga xhepi njëhundë të mbështjellë me letër.

— Kjo është — thirri Kovaliovi. •— Tamam kjoështë! Sot po ju ftoj të pimë bashkë^ngit një gotë çaj.

— Me gjithë qejf, po s'kam kohë: dutiet të.,shkoj qëkëtu në burg... Janë ngritur shumë çmimet^e usftqimeve...Në shtëpinë time banon edhe ime vjehrrë, dua të themnëna e sime shoqeje, kam edhe fëmrjë; sidomos i voglimë jep shpresa të mëdha. është djalë i zgjuar po s'kampara që ta mbaj në shkollë.

1) Diligjencë — karrocë e madhe për udhëtime të gjata.

431

Kovaliovi e kuptoi se ku e kishte hallin polici dheduke marrë nga tryeza një bankënotë të kuqe ia futi nëdorë policit, i cili i bëri një temena dhe doli. Pothuajatë minutë Kovaliovi ia dëgjoi zërin në rrugë ku pogodiste me grushte turinjve një muzhik budalla, që kishhyrë në talike në bulevard.

Mbasi u largua polici, asesori i kolegjit mbeti disaminuta i hutuar ,dhe vetëm pak më vonë mundi të kup-tonte se ish në gjendje të shihte dh,e të ndiente. Morime kujdes hundën e gjetur, e zuri me të dy duart dhe eshikoi edhe një herë si me katër sy.

— Kjo është, tamam kjo! — tha major Kovaliovi.— Ja edhe puçra .në anën e majtë, që më kishte dalëdje. " • *-•••

'Majori mend ia dha të gçshyrit nga gëzimi.Por në botë s'ka. asgjë qeT zgjat shumë kohë, dhe

prandaj gëzimi që kishte qenë kaq i madh në çastin eparë, u bë në të dytin shumë më i vogël, në çastin stretë u bë edhe më i vogël dhe më në fund, pa u vënëre, u shkri me gjendjen e zakonshme shpirtërore, ashhisiç shkrihet ne ujë një rreth që krijohet kur bie ndonjëgur dhe sipërfaqja mbetet përsëri \e lëmuar.

Kovaliovi zuri të vriste mendjen dhe e kuptoi sepuna nuk kish marrë fund: hunda u gjend, por tani du-hej të vihej në vend!

— Po ç'do të bëhet po të mos ngjitet?Duke pyetur kështu veten, majori u bë dyllë i verdhë.E pushtoi një tmerr i pashpjegueshëm dhe u turr në

tryezë, afroi pasqyrën që të mos e ngjitte hundën shtrem-bër. Duart i dridheshin. Me kujdes të madh, me vë-mendje e vuri hundën në vend. Oh, tmerr! Hundas'ngjitej.... E shpuri në gojë, e ngrohu lehtë me avulldhe pastaj e afroi përsëri te vendi i lëmuar midis dyfaqeve, por hunda prapë nuk ngjitej.

— Haj, haj! Ngjitu, budallaqe! — tha ai. Por hunda,sikur të ishte prej druri, binte në tryezë me një zhurmëtë çuditshme, si një tapë. Nga frika, majorit iu shtrem-bërua fytyra. «Vallë nuk do të ngjitet?» — pyeste veten

432

i trembur. Sa herë që e vuri në vend, mundimi i shkoikot.

E thirri Ivanin dhe e dërgoi të sillte doktorin që ba-nonte në të njëjtën shtëpi, në katin e sipërm, në apar-tamentin më të bukiir. Doktori ishte një burrë i pashëm,mbante favorite shumë të bukura, të zeza si serë; kishtenjë grua të bukur dhe të shëndoshë, hante në mëngjesmollë të freskëta, gojën e mbanle shumë pastër, dukee larë, ditë për ditë nga treçerek ore, kurse dhëmbeti lustronte me pesë furça të ndryshme.

Doktori arriti menjëherë. Mbasi e pyeti si kishtendodhur fatkeqësia, ia ngriti mjekrën major Kovaliovitdhe i ra me gisht vendit ku kish qëndruar më parëhunda; majori largoi kokën me kaq fuqi sa i përpoqinë mur. Mjeku i tha se s'kishte gjë dhe pastaj e këshilloitë largohej nga muri dhe të kthente kokën në fillimdjathtas, dhe pastaj, duke prekur me dorë vendin ku ki-shte qëndruar më parë hunda, tha: «Hm!»- Pastaj i dhaurdhër ta kthente kokën në të majtë dhe tha përsëri:«Hm!» dhe më në fund, si përfundim, e goditi përsërime gishtin e madh saqë major Kovaliovi e tundi kokëntamam si një kalë kur i këqyrin dhëmbët.

Me të bërë këtë provë, mjeku tundi kokën dhe tha:— Jo, punë që s'bëhet! Më mirë të rrini kështu siç

jeni sepse mund t'ju ndodhë keq e më keq. Natyrisht,hunda mund të vihet në vend dhe këtë gjë mund tabëj menjëherë, por ju siguroj se do të jetë më keqpër ju.

— Ama fjalë më the! Si mund të rri unë pa hundë?— tha Kovaliovi. — Më keq se kështu s'ka se si të bëhet.Djalli ta marrë! Si mund të dal kështu, i shëmtuar, nëbotë? Kam të njohur në shoqërinë e mirë; që sot du-het të vete në dy mbrëmje, në dy shtëpi të ndryshme.Njoh shumë njerëz: Çehtariovën, të shoqen e një kë-shilltari të shtetit, Podtoçinën, të shoqen e një oficeritë lartë... megjithëqë pas kësaj ngjarjeje s'dua të kemlidhje të tjera me këte grua, veçse nëpërmjet policisë.Kini mirësinë, — vazhdoi Kovaliovi me të lutur. — S'ka

28433

ndonjë mënyrë? Vendoseni si të mundni, shtrembër adrejt vetëm të mbahet në vend; madje në rast rrezikumund ta mbaj duke e ngjeshur me dorë. Veç kësaj unënuk vallëzoj, kështu që nuk kam për ta prishur hun-dën me ndonjë lëvizje të pavëmendshme. Përsa i takonmirënjohjes sime për këtë vizitë, ju siguroj se aq samë lejon gjendja...

— Më besoni? — tha doktori me një zë as të fortë,as të ulët, por shumë bindës dhe magnetik: — Unë nuki mjekoj kurrë pacientët Dër interes. Kjo është kundërparimeve dhe artit tim. Është e vërtetë që marr parapër vizitat, por këtë e bë} vetëm e vetëm që të mosi fyej njerëzit me refuzimin tim, S'ka dyshim se unëmund t'ju vë hundën në vend, por ju siguroj, përfjalë të nderit, në qoftë se i zini bssë fjalës sime, sedo ta keni më keq. "Më mirë lini që të punojë natycaLahuni më dendur me ujë të ftohtë dhe ju siguroj sendonëse s'keni hundë do të jeni po aq i shëndetshëmsikur të kishit hundë. Sa për hundën, ju këshilloj tavini në një kavanoz me alkool, ose, edhe më mirë, t'ihidhni brenda nja dy lugë raki të fortë dhe pak uthulltë ngrohur, dhe atëherë do të fitoni para, jo shaka!Në qoftë se nuk do të kërkoni shumë shtrenjt, jam gatita blej unë.— Jo, jo! Nuk e shes, sado të ma paguani, — thirrii dëshpëruar major Kovaliovi: — Më mirë le të hum-basë!— Më falni! — tha doktori duke e përshëndetur. —Desha t'ju bëj një shërbim... Po ç'të bëj? Të paktën jue patë se unë u mundova.

Me të thënë këto f jalë, doktori doli nga dhoma dukembajtur trupin drejt. Kovaliovi as që vuri re se si ekish fytyrën dhe kish parë si nëpër ëndërr vetëm man-shetat e pastra dhe të bardha si dëbora që i dilnin ngamëngët e frakut të zi, dhe këmishën po të bardhë sidëbqra.

Që të nesërmen vendosi, para se të bënte një an-kesë, t'i shkruante një letër të shoqes së oficerit të lartë

434

duke u përpjekur t'ia mbushte mendjen që kjo t'i kthen-te, pa luftë, atë që i takonte atij.

Letra kishte këtë përmbajtje:

«E nderuar zonjë,Aleksandra Grigorievna!

Nuk mund të kuptoj sjelljen tuaj të çuditshme. Ju si~guroj se duke vepruar në këtë mënyrë, nuk do të fi-toni asgjë dhe nuk do të më detyroni të martohemme vajzën tuaj. Të më besoni se historinë e hundës simee njoh shumë mirë, ashtu siç e di kryekëput se pjesë~marrësi kryesor i kësaj ngjarjeje jeni ju, dhe askuahtjetër. Shkëputja e befasishme nga vendi i saj, vrapidhe maskimi i saj herë nën paraqitjen e një nëpunësi,herë, më në fund, në formën e vet, nuk janë gjë tjetërveçse pasoja e magjive që keni kurdisur ju ose di-kush që merret me të tilla punë fisnike! Nga ana imee ndiej për detyrë t'ju njoftoj që në qoftë se e lartpër-mendura hundë nuk do të vihet sot në vendin e saj,do të jem i detyruar të kërkoj mbrojtjen e ligjeve.

Megjithatë përfundoj me nderime dhe kam nderintë jem shërbëtori juaj i përvuajtur.

Platon Kovaliov*

I nderuar zotëri,Platon Kuzmiç!

Letra juaj më habiti shumë. T'ju them sinqerisht,nuk e prisja në asnjë mënyrë, aq më shumë se qortimettuaja s'kanë asnjë bazë. Ju tërheq vëmendjen se nëpu-nësin që përmendni nuk e kam jtuar dhe pritur kurrënë shtëpinë time, as të maskuar, as të pamaskuar. Ështëe vërtetë se në shtëpinë time ka shkelur Filip IvanoviçPotançikovi. Me gjithë që ky kërkoi për grua time bijë,megjithë që ishte i sjellshëm dhe nuk pinte, megjithëse

435

kish studime të larta, prapë nuk i dhashë asnjë shpresë.Ju përmendni edhe çështjen e hundës. Në qoftë se mekëtë kuptoni se unë ju kam goditur hundës, me fjalëtë tjera ju kam refuzuar në mënyrë kategorike, çudi-tem që pikërisht ju flisni për këtë çështje, ndërsa unë,siç e dini, kam një mendim krejt të kundërt; dhe nëqoftë se tani vini me një kërkesë serioze që të marto-heni ligjërisht me time bijë, jam gati t'ua përmbushmenjëherë, sepse kjo ka qenë gjithnjë dëshira ime mëe zjarrtë.

Me këtë shpresë mbetem gjithnjë gati për t'jushërbyer.

Aleksandra Podtoçina»

«Jo!» — tha Kovaliovi mbasi e këndoi letrën. — «Kjos'ka asnjë faj. Është e pamundur! Një letër të tillë nukmund të shkruajë një njeri që ka bërë një krim.» Ase-sori i kolegjit e dinte këtë gjë, sepse e kishin dërguacdisa herë për hetime që kur ndodhej në krahinën eKaukazit. «Atëherë si ndodhën të gjitha këto? Djalli smerr vesh!» — tha më në fund dhe vari duart i dësh-përuar.

Në këtë mes lajmi i kësaj ngjarjeje të jashtëzakon-shme ish përhapur në tërë kryeqytetin dhe, si ngjetzakonisht, ish rritur dhe shtuar. Tani mendja e secilitishte kurdisur gati për të pritur ngjarje të jashtëzakon-shme: pak kohë më parë tërë qytetin e kishte rrëmbyerpasioni i eksperimentimeve të hipnotizmit. Veç kësaj, ishakoma e gjallë historia e karrigeve që vallëzonin në rru-gën Konjushenaja», dhe prandaj nuk duhet të çuditemise sa shpejt e shpejt nisi të përhapet fjala se gjoja hundae asesor Kovaliovit shëtiste në Nevski Prospekt, pikë-risht në orën tre. Ditë për ditë mblidheshin shumë ku-reshtarë. Dikush hapi fjalën se hunda gjendej në dy-qanin e Junkerit, dhe u mblodh menjëherë kaq popullpërpara këtij dyqani sa që u desh të ndërhyjë policia.

436

Një spekulator, burrë i ndershëm nga të pamët, me fa-vorite, që shiste ëmbëlsira të thata në hyrje të teatrit,bëri enkas disa banka të drunjta shumë të bukura dhetë shëndosha, dhe ftonte kureshtarët të rrinin aty përtetëdhjetë kopekë. Një kolonel pensionist doli posaçë-risht për këtë gjë herët nga shtëpia dhe hapi udhë mezor përmes turmës, por pa me zemërim të madh nëvitrinën e dyqanit, jo një hundë, po një fanelë të za-konshme të leshtë dhe një tablo litografike me një vajzëqë mbathte një çorape; këtë vajzë e bënte sehir qëprapa një peme një bandill me zhilenë e çkopsitur dheme mjekër të vogël: kjo tablo gjendej varur po në atëvend prej më shumë se dhjetë vjetësh. Koloneli u lar-gua dhe foli me zemërim:

— Si është e mundur ta turbullosh popullin methashetheme të këtilla të trilluara, me fjalë prej bu-dallai?

Pastaj u hap fjala se jo në Nevski Prospekt, pornë Tavriçeski Sad1) kishte dalë shëtitje hunda e majorKovaliovit, se kjo hundë gjendej atje që në kohën eHozrev-Mirzait2), që ish çuditur shumë me këtë lojëtë habitshme të natyrës. Atje shkuan disa studentë tëAkademisë së kirurgjisë. Një zonjë e nderuar nga sho-qëria e lartë iu lut me anë të një letre administratorittë kopshtit që t'u tregonte fëmijëve të saj këtë feno-men të rrallë dhe t'u jepen të rinjve shpjegimet udhë-zuese dhe edukuese.

Nga tërë këto ngjarje u gëzuan shumë gjithë mon-danët që nuk mungonin në asnjë pritje dhe që i bë-nin për të qeshur zonjat; pikërisht në këtë kohë këtyreu kishin shteruar të gjitha rezervat për t'i bërë që tëqeshnin. Mirëpo një grup i vogël .njerëzish të nderuardhe me qëllime të mira u zemërua sa s'bëhet. Një

1) Lulishte publike në Peterburg.2) Hozrev-Mirza, princ persian që udhëtoi në Rusi më 1829

për të kërkuar ndjesë në lidhje me vrasjen e ambasadorit rusA. S. Gribojedov.

437

zotëri thoshte shumë i zemëruar se ai nuk kuptonte sesi në shekullin e sotëm të përp_aruar mund të përhape-shin trillime të tilla pa kripë, "dhe çuditashe dhe se s\kjo gjë nuk po tërhiqte vëmendjen e qeverisë. Me saduket, ky zotëri bënte pjesë në grupin e njerëzve qëdëshirojnë të ngatërrojnë qeverinë në të gjitha punët,madje ta bëjnë që kjo të futë hundët edhe në grindjete përditshme që ka burri me gruan.

Pas kësaj... por këtu ngjarja mbulohet përsëri nëmjegull dhe nuk dihet fare se ç'ndodhi më vonë.

III

Në botë ngjasin shumë gjëra pa kuptim. Ngandonjë-herë këto nuk i përshtaten aspak së vërtetës; pëmjë-herësh e njëjta hundë që shëtiste me gradën e këshill-tarit të shtetit dhe kish bërë kaq potere në qytet, pa-pritur, sikur të mos paskej ndodhur asgjë e gjeti ven-din e saj, domethënë u fut midis të dy faqeve të majorKovaliovit.

Kjo ndodhi më 7 prill. Kur u zgjua dhe hodhi njësy, pa dashur në pasqyrë, majori pa se hundën e kishnë vend! E preku me dorë: ishte tamam hunda e tij'

— Ehe! — tha Kovaliovi dhe nga gëzimi mend ungrit të hedhë një tropak1) zbathur nëpër dhomë, por iapreu hovin Ivani që hyri atë çast. Kovaliovi i dha ur-dhër t'i sillte menjëherë ujë për t'u larë, dhe, si u la,u shikua përsëri në pasqyrë: hunda! U fshi me peshqirdhe u shikua edhe një herë në pasqyrë: prapë hunda!

— Pa shiko, Ivan, më duket se kam një puçër nëhundë, — i tha ai ndërsa po vriste mendjen: «Ç'do të

1) valle ruse

438

ishte sikur Ivani të thosh tani: jo, zotëri, nuk keni jovetëm puçër, por as hundë!»

Por Ivani i tha:— Asgjë, s'keni ndonjë puçër. Hundën e keni të pas-

tër!«Mirë! Djalli ta marrë!» — tha me vete majori

duke kërcitur gishtrinjtë. Në këtë kohë u avit te deraberberi Ivan Jakovleviçi, i trembur si një mace qëposa ka ngrënë dajak, sepse ka rrëmbyer një thelë sallo.

— Më thuaj që në krye: a i ke të pastra duart? — ithirri nga larg Kovaliovi.

— Të pastra.— Gënjen!— Për zotin, i kam të pastra, zotëri.— Hap sytë!Kovaliovi u ul. Ivan Jakovleviçi i vuri një peshqir

dhe menjëherë, me ndihmën e furçës ia mbushi mjekrëndhe njërën faqe me njëfarë kremi, si ai që gatuhet nëditën e emrit në shtëpitë e tregtarëve.

«Pa shiko!» — tha me vete Ivan Jakovleviçi dukevështruar hundën dhe pastaj ia ktheu kokën në anëntjetër dhe e vështroi hundën përbri: «Ja!» — dhe vazhdoita shikojë një copë herë "hundën. Pastaj, me dorë të lehtë,me kujdesin më të madh, ngriti dy gishtrinj për takapur hundën për maje. Ky ishte sistemi i Ivan Ja-kovleviçit.

— Hë, hë, hap sytë! — i thiri Kovaliovi.Ivan Jakovleviçi vari duart, u nguros dhe u hutua

si nuk ish hutuar kurrë ndonjëherë. Pastaj nisi t'irruajë me kujdes mjekrën, dhe megjithë që e kishteshumë zor ta rruante pa e kapur për atë pjesë tëtruoit që shërben për të nuhatur, duke mbështeturgishtin e madh dhe të ashpër në faqe dhe në pjesëne poshtme të nofullës, i kaloi më në fund të gjithapengesat dhe e mbaroi së rruari.

Me të mbaruar këtë ounë, Kovaliovi u vesh menxitim, mori një karrocë dhe shkoi drejt në ëmbëltore.Duke hyrë brënda, thirri nga larg:

499

— Kamerier, një filxhan çokollatë! — dhe në atëminutë iu afrua pasqyrës, ja hunda!

U kthye i gëzuar dhe vështroi me tallje, duke pi-cëruar pak sytë, dy ushtarakë, nga të cilët njeri kishtenjë hundë jo më të madhe se sa kopsa e jelekut.

Pastaj shkoi në kancelerinë e dikasterit ku bëntepërçarje për t'u emëruar në një post nën guvernatori,dhe në rast dështimi, në një post ekzekutori.

Duke kaluar nëpër dhomën e pritjes, u shikua aëpasqyrë; ja hunda!

Pastaj i vajti një asesori tjetër të kolegjit, ose njëmajori, që ishte tallës i madh, i cili shpeshherë, kurndokush i hidhte ndonjë thumb ia kthente: «Të di, tëdi: je gojëprishur!»

Në udhë vriste mendjen: «Në qoftë se majori nukdo t'ia krisë të qeshurit kur do të më shohë, kjo ështënjë shenjë e sigurt se çdo gjë tshtë në rregull.» Mirëpoasesori i kolegjit nuk tha asgjë. «Mirë, mirë, djalli tamarrë!»- — tha me vete Kuvaliovi. Në rrugë takoi tëshoqen e oficerit të lartë, Podtoçinën, bashkë me të bi-jën; u përshëndetën dhe ato e pritën me britma të gë-zuara, gjë që tregonte se nuk i mungonte asgjë. Bërimuhabet me to një copë herë, nxori me qëllim kutinë eburnotit, mbushi përpara tyre të dy vrimat e hundësme burnot duke thënë me vete: «Ja, ku jam, moj gra!Ju jeni pula budallaqe! Po sido qoftë nuk do të marto-hem me vajzën tënde. Kështu, par amour1) urdhëro!»

Dhe që atëherë major Kovaliovi zuri të shëtisë, si-kur të mos i kishte ndodhur asgjë, në Nevski Prospekt,në teatër, dhe kudo. Dhe hunda, gjithashtu sikur të moskishte ndodhur asgjë, qëndronte në fytyrën e tij dhe nukjepte asnjë shenjë se kish munguar ndonjëherë.

Pas kësaj ngjarjeje, majorin mund ta shihje nga-herë tërë qejf, buzagas, duke ndjekur me këmbënguljefemrat e bukura; madje nië herë u ndal përpara një dy-qani në Gostini Dvor që të blinte nië kordele për një

1) Me dashuri. (fr.)

440

dekoratë, s'dihet se për ç'shkak, sepse personalisht nukkish qenë kurrë kavalier i ndonjë urdhri.

Ja se ç'ngjarje ka ndodhur në kryeqytetin e veriultë shtetit tonë shumë të madh! Tani, kur e peshojmëmirë punën, shohim se shumë gjëra nga kjo ngjarjenuk janë të besueshme. Duke lënë mënjanë faktin seështë shumë e çuditshme shkëputja e mbinatyrshmee hundës nga fytyra dhe avitja e saj nëpër vende tëndryshme në trajtën e një këshilltari shteti, — mund tëpyesim se si nuk i mbushej mendja Kovaliovit që nukmund të bënte një shpallje në gazfitë për hundën e tij.Këtu nuk dua të them se kjo shpallje do të kushtonteshumë shtrenjtë:. kjo është marrëzi sepse unë s'jamnga ata njerëz kopracë. Por s'është mirë, s'ka lezet,s'është bukur!

Dhe përsëri pyes: si u gjend hunda brenda në njëbukë dhe pikërisht në bukën që kishte prerë Ivan Ja-kovleviçi?

Jo, këtë nuk e kuptoj dot, në asnjë mënyrë nuk ekuptoj. Por gjëja më e çuditshme dhe më e pakuptueshmeështë se qysh është e mundur që autorët të kapin subjek-te të tilla? E pranoj se kjo është krejt e pakupttreshme,është... jo, jo, nuk kuptoj fare. E para atdheu nuk kaasnjë përfitim nga kjo gjë; e dyta... por edhe në tëdytën nuk ka asnjë përfitim. Thjeshtë: nuk marr veshasgjë.

Dhe megjithatë, megjithë ato që ndodhën dhe ndo-nëse, natyrisht mund të pranojmë edhe të parën, edhetë dytën, edhe të tretën, mund edhe... nejse; po ku nukngjasin gjëra të habitshme? — Megjithatë, kur rri emendohesh, në këtë mes duhet të ketë diçka të vër-tetë. Thoni ç'të doni, ngjarje të tilla ndodhin rrallë nëbotë, rrallë — por ndodhin.

441

P O R T R E T I

Pjesa e parë

Në asnjë vend tjetër nuk ndaleshin kaq shumë nje-rëz si përpara dyqankës së tablove të pikturës në tregune Shçukinit. Me të vërtetë kjo dyqankë mbante një ko-leksion sendesh të ndryshme të habitshme: pjesa më emadhe e tablove të vëna në korniza ngjyrë bronzi, tëfërdhë të mbyllur, ishin punuar në vaj dhe mbuluarme një cipë të hollë verniku të gjelbër të thellë. Njëdimër me pemë të bardha, një mbrëmje që i ngjiste njëzjarri bubulak, një fshatar flamand me .një llullë dheme një dorë të thyer, që i ngjiste më tepër një misrokume mansheta sesa një njeriu —- ja cilat ishin subjektete tyre të zakonshme. Veç këtyre duhet të përmendimedhe disa gravura; një portret të Hozrp-Jprzas me njëshapkë prej lëkure dashi, disa portrëfegjeneralësh mekapele ,|ne tre cepa dhe me hundët të shtrembëra. Përvegkëtyre, dyert e një dyqani të tillë janë veshur zakonishtme vizatime të shtypura si mos më keq në kollë letrashtë mëdha, dëshmi të talentit natyror të rusit. Në njënga këto tablo dukej caresha Milikstrisa Kirbitievna,1)në një tjetër dukej qyteti Jerusalem, mbi shtëpitë dhakishat e të cilit shtrihef si pa gjë të keq.boja e kuge,

1) Mllikstrisa Kirbltievnfc — heroinë e përrallave ruse.

duke mbuluar edhe një pjesë të dheut, dhe dy muzhikërusë me dorashka, që faleshin.

Zakonisht myshterinjtë e këtyre veprave janë tëpaktë, por nga ana tjetër sehirxhinj ka sa të duash. Ndo-një shërbëtor i hutuar ndalet dhe bën sehir me sytëtë çakërritur, duke mbajtur në dorë një sefertas megjellë që e ka marrë në ndonjë restorant për t'ia çuarzot, i cili, s'do mend, kësaj here s'do ta hajë supënshumë të ngrohtë. Përpara këtij shërbëtori qëndron njëushtar me kapotë, pastaj vjen ndonjë nga ata «kalo-rësit* e tregut të vjetërsirave që ka për të shitur dyçarki; ose një matrapaze nga ato të Ohtës me një kutitë mbushur me këpucë. Secili nga këta shpreh adhuri-min e tij ashtu si ia pret mendja: muzhikët zakonishtprekin me gisht tablotë; kalorësit vështrojnë hijerëndë,shërbëtorët e rinj dhe çirakët qeshin dhe e Tigacmojnëshdku-shokun duke bërë sehir karikaturat e dyqanit,ndërsa shërbëtorët pleq, të veshur me mantele prejshajaku të trashë, vështrojnë sepse s'kanë ku të venëgjetkë e të gogësijnë, kurse matrapazët, gra të rejaruse, nxitojnë të afrohen, të shtyra nga instinkti, përtë dëgjuar se ç'thotë bota dhe për të bërë sehir atë qëbëjnë sehir edhe të tjerët.

Në këtë kohë, piktori i ri Çartkgy, që po kalonceaty, u ndal pa dashur përpara dyqaTut. Manteli i vjetërdhe rrobat e zhubrosura tregonin se ky njeri i qe dhënëme mish e me shpirt punës së tij. s'kishte kohë të pis-pillosej, dhe kjo e magjeps gjithnjë rininë. Ky qëndroipërpara dyqanit dhe në fillim qeshi me vete kur pakëto tablo të shëmtuara. Më në fund i shkrepi pa da-shur një mendim: pyeste veten se kujt i hynin në punëkëto vepra?

Nuk çuditej se përse populli rus vështron i habiturJeruslanov Lazarieviçin1), ata kreshnikët e përrallave qës'ngopeshin me dyzet furra bukë dhe me dyzet kroje ujë

1) Jeruslanov Lazarieviçi etj. — tablo dhe gravura të rfadomta,shunië të përhapura n« shekullin XVin dhe në fillim të ihe-kulllt XIX,

ose fu,:;eft dhe Jeriomin: populli i ndjente dhe i kup-tonte shumë lehtë subjektet e pikturuara në këtë tablo.Por cilët janë ata që mund t'i blejnë këto zhkarravitjelarushe, të fëlliqura, të punuara me bojë vaji? Kujt ihyjnë në punë këta fshatarë flamandë, këto peizazhetë kuqe dhe të kaltra, që përpiqen, si të thuash, tëbëjnë një hap më të madh në art, por që në të vër-tetë tregojnë se ky art është rrëgjuar shumë?

Me sa dukej këto nuk ishin aspak shkarravitje tëbëra nga një vogëlosh autodidakt; përndryshç, megjithë-se në tërësi i ngjisnin një karikature të shëmtuar,pjsapë duhej të pasqyronin një hov të madh. Këto pik-tura tregonin vetëm mendjengushtësi, mungesë zotësitdhe matufosje pa talent që ka hyrë pa ftesë në rreshtate art:t, ndërsa do ta kishte vendin në artizanatet e ulëta.një mungesë talenti që i qëndronte besriikë qëllimiltë saj dhe kish futur artizanatin në art. Të njëjtat shka-rravitje me ngjyra, e njëjta manierë, e njëjta dorë arëndë dhe vëngërashe që i përkiste më fort një aparatiautomatik, të ndërtuar në mënyrë trashanike, se sa njënjeriuL.

Çartkovi qëndroi një copë herë përpara këtyre tab-love të ndyra dhe, më në fund, e largoi mendjen gjetiu.Në këtë mes i zoti i dyqanit, një burrë i shkurtër dhei rëndomtë, i parruar tamam që ditën e diel, me njëpallto shajaku të trashë, kishte kohë që po i fliste papushim, bënte pazarllëk për punën e çmimit, ndonëssnuk dinte ende se ç'gjë i pëlqente ose ç'gjë i duhej mysh-teriut.

— Për këta fshatarë dhe për këtë peizazh dua tëmë jepni një bardhoshe.1) Hajde hajde ç'piktura! Tëçlodhin sytë. S'ka shumë kohë që i bleva në bursë;verniku s'është tharë akoma. Ja edhe një «dimër», me-rreni «dimrin»! Pesëmbëdhjetë rubla! Kaq para i bënvetëm korniza. Shikoni se ç'dimër i bukur! — Dukethënë këto fjalë tregtari goditi lehtë pëlhurën e tab-

1) Banjhoshe (bjelenjka) — kartëmonedhë njëzetrubëlshe

losë, ndoshta për të treguar se me të vërtetë dimriishte i dorës së parë. — A doni t'i bëj pako dhe t'juadërgoj në shtëpi? Ku banoni? O çun, sillmë një copëspango!

— Ndalu, vëlla, mos u nxito kaq shumë, — ia preuhovin piktori që sikur u zgjua nga gjumi kur pa se trag-tari i shkathët s'bënte shaka, po kish nisur të lidhlebashkë disa tablo.

Si duket, i erdhi turp të dilte pa blerë gjë mbasikishte qëndruar një copë herë të gjatë në dyqan, dhetha:

— Dale të shoh a mos gjej diçka që më pëlqen.U përkul dhe zuri të ngrejë që përdhe disa shkarra-

vina të vjetra, të lerosura e pluhurosura, për të cilai,me sa dukej, s'kishte myshterinj. Aty kish portrete nje-rëzish trashëgimtarët e të cilëve ndoshta nuk ndodheshiiimë në botë; fytyra krejt të panjohura, pëlhura të çjerra,me korniza që kishin humbur prarimin e dikurshëm;shkurt: vjetërsira dhe plehra. Megjithatë piktori zurit'i këqyrë duke thënë me vete: «Ishalla gjej gjësend».Kish dëgjuar shumë herë se kishte pasur raste kur nëdyqanet e tablove të vjetra ishin gjetur piktura mjesh-tërish të mëdhenj.

Duke parë se ç'mall po kërkonte myshteriu, i zoti idyqanit e la të qetë, mori pëçsëri qëndrimin e zakon-shëm dhe shkoi te dera ku filloi të ftojë myshterinjtëduke treguar me rvjërën dorë dyqankën.

— Këtu, babush... Kemi tablo! Urdhëroni, urdhë-roni. Posa i sollëm nga bursa!

Thirri një copë herë, por pothuaj më kot. Mbasibëri muhabet sa u ngop me tregtarin e rrobave të vjetraqë rrinte te dera e dyqanit kundruall, më në fund u kuj-tua se brenda në dyqan kishte një myshteri, u ktheukurrizin njerëzve dhe hyri brenda.

— Hej, babush, a zgjodhët gjësend?Piktori kish një copë herë që po qëndronte pa lë-

yizur përpara një portreti me një kornizë të ma"dhe,

445

që dikur kishte qenë shumë e bukur, por që tanimezi i dalloheshin disa shndritje nga mbeturinat eprarimit të mëparshëm.

Tabloja paraqiste një plak me fytyrën të dobët,ngjyrë bronzi, me nofullat të dala; tiparet e fytyrësdukeshin sikur ishln kapur në një çast drithme etheshdhe tregonin një forcë nga ato që nuk gjenden nëVeri. Këto tipare mbanin damkën e Jugut të flaktë.Ishte i veshur me.një dolloma të gjerë nga ato të Azisë.Ndonëse portreti ishte i prishur dhe i pluhurosur, kuria fshiu pluhurin e fytyrës, piktori pa gjurmët e pene-lit të një piktogri. të madh. Portreti dukej i pambaruar,por forca e peijelit ish e habitshme. Sidomos të bë-nin një përshtypje të madhe sytë; të dukej sikur pik-tori kishte futur në këta sy tërë forcën e penelit dhstërë mundin e tij. Këta sy ishin si të gjallë, të vështro-nin nga portreti dhe sikur ia prishnin këtij tërë har-moninë me gjallërinë e tyre të habitshme. Po atë për-shtypje patën edhe njerëzit që gjendeshin në dyqan.Një grua u ndal prapa Çartkovit dhe thirri:

— Të shikon, të shikon, — dhe u praps.Piktorin e rrëmbeu një ndjenjë jo e këndshme, e

pakuptueshme dhe e lë'shoi portretin përdhe.— Mirë, merreni këtë portret! — i tha i zoti i

dyqanit.— Sa kërkoni? — e pyeti piktori.— Nuk do të të kërkoj shumë... Jepni 75 kopekë.— Jo!— Po sa jepniZ— Dy grivenë,1), tha piktori dhe u mat të dilte.— Ama çmim! Me dy grivenë nuk mund të blesh

as kornizën! A mos keni ndërmend të vini ta blininesër! Zotëri, zotëri, kthehuni! Jepni dobare edhe njëgriven. Haj, merreni, merreni për dy grivenë, S'kambërë sefte sot, jeni myshteriu i parë.

1) Griven — monedhë 10 kopekSsh.

Tundi dorën sikur donte të thoshte: «Haj, le tamarrë djalli këtë tablo!».

Kështu, në një mënyrë krejt të papritur, Çartkovibleu portretin e vjetër, dhe në këtë kohë thoshte msvete: «Pse e bleva? Ç'më duhet?*

Po s'kish ç'të bënte. Nxori nga xhepi një monedhëdy grivenësh, ia dha tregtarit, mori portretin nën sqe-tull dhe u nis për në shtëpi. Udhës iu kujtua se mo-nedha prej dy grivenësh që ia kish dhënë tregtarit ishtee fundit që kishte pasur në xhep. Mendimet iu errësuanmenjëherë: e pushtoi atë minutë një ndjenjë e çuditshmeindiference dhe shkretëtire. «Djalli ta marrë! E keqeështë jeta!«- — tha ai si çdo rus kur i venë keq punët.

Ecte pothuaj si makinë, me çap të shpejtë dhe nuki bënte përshtypje asgjë. Në këtë mes, ndërsa drita eperëndimit po vonohej e ende :ië gjysmën e qiellit dheshtëpitë e kthyera në atë drejtim ndriçoheshin lehtënga një shndritje e përzemërt — po rritej përherë mëshumë vezullimi i ftohtë dhe kaltërosh i hënës. Përdhepo shtriheshin hijet e tejdukshme dhe të lehta të shtë-pive dhe hijet e këmbëve të kalimtarëve. Piktori nisi tësodiste qiellin e ndriçuar nga një dritë e thyer, e tej-pamshme dhe e stërhollë, dhe pothuaj tërë këtë kohëi dilnin nga goja këto fjalë: «Ç'nuanca të holla!» dheshtonte: «Më vjen keq për paratë, djalli ta marrë!*Dhe nxitonte çapin duke ndrequr portretin që i rrësh-qiste pa pushim nën sqetull.

Arriti më në fund — i lodhur dhe i dirsur — nështëpinë e tij në rrugën pesëmbëdhjetë të ishullit Va-silievski. Ngjiti me zor dhe me të gulçuar shkallëttërë plehra dhe me ndyrësira macesh dhe qensh. Tro-kiti te dera e tij, po nuk iu përgjigj askush: shërbëtorinuk ish në shtëpi. U mbështet te dritarja dhe priti medurim. Më në fund, prapa tij kumbuan çapat e njëdjaloshi me këmishë mavi, ndihmësit të tij, që i shër-bente edhe si model, edhe për të përgatitur ngjyrat,edhe për të larë dyshemenë të cilën ai vetë e ndynte

447

me çizmet e tij. Djaloshit i thoshin Nikita_dhe, kur mun-gonte i zoti, e kaionte kohën te porta. Tani nga shkakui errësirës, Nikita u mundua një copë herë të gjatëgjersa gjeti vrimen e çelësit. Më në fund, dera u hap.Çartkovi hyri në korridor, ku bënte kaq ftohtë sa nukdurohej dot, si në banesat e të gjithë piktorëve, por këtëgjë ata as që e vënë re. Pa zhveshur mantelin, Çartkovihyri brenda në atelie, një dhomë e madhe katrore medisa dritare të uiëta, me xhama të ngrirë, plot me rran-gullina si çdo atelie piktori: copa duarsh prej allçif,korniza, pëlhura, skica të filluara dhe të braktisura,perde të hedhura nëpër karrige. Ishte shumë i lodhurlZhveshi mantelin dhe u ul. Pastaj lëshoi i hutuar por-tretin midis dy pëlhurave të vogla dhe u shtri në njëkanape të ngushtë, që kish qenë dikur e veshur melëkurë, por tani kjo ishte shkëputur nga gozhdat prejbakri; nën këtë kanape Nikita mbante ndërresat dhe ço-rapet e palara. Si ndenji dhe u shtri aq sa i lejontekanapeja e ngushtë, më në fund kërkoi një qiri.

— S'kemi qirinj, — i tha Nikita.— Si s'kemi?— As mbrëmë s'kishim, — ia ktheu ky.Piktori solli ndërmend se me të vërtetë as mbrëmë

s'kishte pasur qirinj, u qetësua dhe heshti. Nikita endihmoi të zhvishej dhe i mbajti atë dollomanë e trashëdhe shumë të vjetër.

— Aty më parë erdhi këtu pronari, — tha Nikita.— Mirë, për paratë erdhi? E di, — tha piktori dhe

tundi dorën.— Nuk ishte vetëm, — tha Nikita.— Me cilin?— Nuk e di... Më duket se me kryepolicin e lagjes.— Po kryepolici ç'kërkonte?— Nuk e di. Thoshte se s'keni paguar qiranë.— Po tani çdo të bëhet?— Nuk e di se çdo të bëhet. Tha se po të mos pa-

guani qiranë duhet të boshatisni shtëpinë, nesër do tSvijnë përsëri të dy.

448

•— Le të vijnë, — tha Çartkovi me një moskokë-çarje plot pikëllim dhe e ndjeu veten helm e vrer.

Djaloshi Çartkov ishte një piktor i talentuar, që /jepte premtime të mëdha: ato shpërthimet e papritura Stë penelit të tij tregonin mprehtësi, zgjuarsi dhe një vrull Itë zjarrtë për t'iu afruar më shumë natyrës.

— Dëgjo, djalë, — i thoshte shpeshherë profesori,— ti ke talent; do të ishte mëkat po të mos e zhvillojekëtë talent. Po s'ke durim. Atëherë kur të tërheq diçka,atëherë kur dashuron diçka, ti jepesh me mish e meshpirt dhe s'çan kokën për gjë tjetër. Hap sytë, të mosbëhesh nga ata piktorët e modës. Që tani ngjyrat 3tua janë tepër të theksuara; vizatimin nuk e ke të për-mbajtur, dhe madje shpesh herë e bën shumë të do-bët; nuk i dallohet vija; që tani po vrapon pas ngjy-rave të modës, pas asaj që bie shumë në sy. Vër re iëmos biesh në manierën angleze. Ruaju: që tani ka fi-lluar të të tërheqë bota mondane: të shoh ngandonjë-herë se ti mban një shall elegant, kapelë me lustër. Tëgjitha këto janë tunduese, mund të të shtyjnë të pik-turosh për para tablora të modës dhe portrete të voglapa rëndësi. Mirëpo në këtë mënyrë talenti jo vetëmse nuk zhvillohet, po përkundrazi, prishet. Ki durim.Peshoje mirë çdo punë; hiq dorë nga eleganca; lëri tëtjerët të bien pas parasë. Ajo që është jotja do të mba-tet jotja.

Profesori kishte pjesërisht të drejtë. Me të vërietë,piktori ynë ndiente ngandonjëherë dëshirë t'ia shtronteme aheng, i pëlqente të vinte në dukje të ritë e tij;shkurt, i pëlqente të bënte si gjithë të rinjtë e moshëssë tij. Megjithatë mund ta zotëronte veten. Ngandonjë-herë mund të harronte gjithçka, të merrte penelin nëdorë dhe pastaj, kur ndërpriste punën, i dukej sikurzgjohej nga një ëndërr e bukur, e prerë më dysh. Shijae tij po zhvillohej në mënyrë të dukshme. Është e vër-tetë se nuk ishte edhe i zoti të kuptonte tërë thellësinëe Rafaelit, por, nga ana tjetër, flakërohej, për penelin ^e

shpejtë dhe të gjerë të Guidos,1) ndalej përpara portre-teve të Ticianit'2), adhuronte mjeshtrit flamandë3). Për-para tij nuk ishte ngritur ende perdja e pikturave lëvjetra, por megjithatë kish filluar të shihte diçka, dhë nëvetvete nuk pajtohej me mendimin e profesorit se mjesh-trit e lashtë gjenden në një lartësi që s'arrihet dot;madje atij i dukej se shekulli i nëntëmbëdhjetë i ki-shte lënë mjaft prapa nga disa pikëpamje, se imitimii natyrës ish bërë tani diçka më i ndritur, më i gjallë,më i afërm. Shkurt ai mendonte në këtë rast ashtu siçmendon një i ri që merr pak vesh dhe që mburret mekëtë gjë. Ngandonjëherë i vinte inat kur shifrte se *ido-një piktor i huaj, frëng ose gjerman, që s'kish talent,falë shkathtësisë dhe mprehtësisë së penelit të tij dhagjallërisë së ngjyrave, bënte zhurmë të madhe dhs,sa të hapësh dhe të mbyllësh sytë, bëhej pasanik. Këtomendime nuk i shkrepnin atëherë kur kridhej në punësaqë harronte edhe të hante, edhe të pinte dhe tërëbotën, po atë herë kur ndiente mungesa të mëdha,kur nuk kishte me se të blinte penela dhe bojëra, kurpronari i shtëpisë i vinte nga dhjetë herë në ditë përt'i kërkuar qiranë. Atëherë në përfytyrimin e tij të uri-tur dilte përpara fati i një piktori pasanik dhe i shkrep-te mendimi, ashtu siç u shkrep rusëve, t'i braktiste këtotë gjitha dhe ta nxirrte inatin me një aheng. Edhe kësajherë kishte pothuaj dëshirë.

— Po! Duro, duro! — tha ai me inat. — Po edhedurimi ka kufi. Duro! Po ç'do të ha nesër? Hua nuk

1) Guido Reni (1575-1642) piktor, skulptor dhe grafist italian iRilindjes së vonë.

2) Tician Veceli (1477-1576) — piktor i shquar italian (vene-

cian)3) Flamandët — piktorë përfaqësues të shkollës flamande të

pikturës që u themelua në shekullin XVII në Holandën e Jugut.Në tablotë e tyre kanë trajtuar tema historike dhe mitologjikc,kanë bërë peizazhe dhe portrete. Përfaqësuesit më të dalluar tëkësaj shkolle kanë qenë Rubensi, Van-Deiku, Jordansi.

450

më jep njeri. Po të shpie për të shitur të gjitha tablotëdhe vizatimet e mia nuk do të marr as dy grivenë.S'do mend, këto tablo dhe këto vizatime kanë qenë tëdobishme për mua. Këtë gjë e ndiej. Nuk i bëra mëkot, mësova diçka. Po ç'të mirë kam nga kjo? Etydedhe përpjekje... Përsëri etyde dhe përpjekje. .Kur dotë marrin fund këto? Kush do t'i blejë në qoftë se nukma njeh emrin? Kujt i hyjnë në punë disa riprodhimenga veprat e artit të kohës së lashtë, disa vizatime prejstudenti, ose dashuria e Psikesë1), që nuk e kam mba-ruar ende, apo perspektiva ë~Hhomës sime, ose portre-tet e disa piktorëve të modës? Me të vërtetë, si do t'ibëhet hallit? Përse vuaj dhe mundohem duke mësuarabecenë si një nxënës, po s'u bëra i famshëm si të tje-rët dhe të kem para, ashtu siç kanë ata?

Duke thënë këto fjalë, piktori befas u drodh dhsu zbeh: atë po e vështronte një fytyrë e ethshme dhe sshtrembëruar që sikur mundohej të shkëputej nga pël-hura ku e kishin vënë; i kishte ngulur dy sy të hata-shëm, që sikur po bëheshin gaii ta hanin; goja kërcë-nuese i urdhëronte të mos bënte zë. I tromaksur, pik-tori u mat të thërriste Nikitën, të cilin e kish marrëgjumi në koridor dhe tani po gërhiste kreshnikisht; porbefas u ndal dhe qeshi. Ndjenja e frikës iu zhdukmenjëherë. Ky ishte portreti që kish blerë dhe që ekish harruar fare. Rrezet e hënës që ndriçonin dhomënkishin rënë edhe mbi portret dhe i jepnin një gjallëritë habitshme. Piktori nisi ta kqyrë dhe ta fshijë. Njomisfungjerin në ujë, ia shkoi disa herë përsipër, ia hoqipothuaj tërë pluhurin dhe ndyrësitë që ishin mbledhure vari në murin përkundruall dhe u çudit edhe më shumënga arti aspak i rëndomtë: iu gjallërua pothuaj tërëfytyra, sytë e vështronin në një mënyrë të tillë që pik-tori u drodh, u praps, dhe foli i habitur:

«Më vështron, më vështron me sy njeriu!»lu kujtua menjëherë që kishte dëgjuar prej shumë

1) Psikea — në mitologjinë greke: një femër shumë e bukurrivale e Afërditës, perëndeshës së bukurisë.

451

kohe nga goja e profesorit të tij për një portret të-tëfamshmit Leonardo__da__yinçi të cilin mjeshtri i madhe kishte punuar disa vjet dhe megjithatë thoshte se nuke kish mbaruar megjithëqë, sipas fjalëve të Vazarit1 i,ëgjithë ishin të mendjes se ky portret ishte vepra e artitmë e përsosur dhe më e skalitur. Më të përsosur ishinsytë me të cilët habiteshin bashkëkohësit; në pëlhurëriprodhoheshin dhe damarët me të vegjël, që mezi shqu-heshin.

Por këtu, në portretin që ndodhej përpara Çartkovil,kishte diçka të mahnitshme. Ky s'ishte art, por diçka qëafrinte t'ia prishte harmoninë portretit. Këta ishin sy tëgjallë, këta ishin sy njeriu! Dukej sikur i qenë nxjerrënjë njeriu të gjallë dhe ishin futur në portret. Duke evështruar, Çartkovi nuk ndjcu atë dëfrimin e lartë që epushton shiprtin kur vështron veprën e një artisti, sado itmerrshëm qoftë subjekti: këtu kishte diçka të sëmurë.një ndjenjë që të kapit.

«Ç'është kjo?» — e pyeti veten, pa dashur, piktori.— «Kjo s'është gjë tjetër veçse natyrë, natyrë e gjallë,po atëherë që ku vjen kjo ndjenjë e çuditshme dhe tron-ditese? Apo imitimi servil, pikë për pike, i natyrës ështënjë krim dhe i ngjet një klithme të mprehtë, të shëm-tuar? Ose po ta trajtosh subjektin pa vënë në të shpir-tin, ndjenjën, pa vënë dashurinë, atëherë patjetër do tëndërrohet vetëm në një realitet të hatashëm, të cilinnuk e ndriçon shkëndija e mendimit të pasoditshëm, efshehur në gjithçka që ekziston? Kjo është sikur të

1) Vazari (1511-1574) — arkitekt, piktor dhe shkrimtar italian,autor i një biografie me shumë vëllime të piktorëve dhe arki-tektëve italianë. Këtu është fjala për portretin e famshëm tëMona Lizës (Xhokonda) të Leonardo da Vinçit. Vazari thotëse Leonardoja «megjithëse e punoi katër vjet këtë portret, ela të pambaruar». Në «Biografinë e piktorëve» Vazari flet përgjallërinë e madhe të këtij portreti, që vërteton «gjer në ç'shka-llë arti mimd të imitojë natyrën... Sytë... kanë atë shndritje dheatë njomësi që shihet zakonjsht tç njeriu { gjallë*.

duash të paraqesësh një njeri të bukur, por armatoseshme një thikë nga ato të autopsisë, ia çan të brendshmetdhe paraqet një qenie të neveritshme. Përse vallë tedisa piktorë një natyrë e rëndomtë dhe e shëmtuar pa-raqitet si e veshur me njëfarë drite dhe përpara saj jovetëm që nuk ndien ndonjë përshtypje të keqe, po për-kundrazi të duket sikur të ngazëllon, saqë gjithçka që tërrethon të duket sikur rrjedh dhe lëviz në një ritëmmë të qatë dhe më të barabartë? Dhe përse vallë, tenjë piktor tjetër — e njëjta natyrë të duket e shëmtuafdhe e ndyrë, ndonëse ai i ka qëndruar besnik kësajnatyre? Kjo natyrë duket kështu sepse i mungon trans-figurimi. Ashtu edhe peizazhi i natyrës: sado i mreku-llueshëm qoftë, prapë i mungon diçka, në qoftë se nuke ndriçon dielli.

lu afrua përsëri portretit për të shikuar ata sytëe mrekullueshëm dhe vuri re me tmerr se këta sy svështronin pikërisht atë. Kjo nuk ishte me një kopjenatyre. por ishte një gjallëri e habitshme që sikur ndri-çonte fytyrën e një kufome të ngritur nga varri. Ndoshta drita e hënës, që sillte me vete kllapitë e ëndrravs,i ndryshonte kreit të aiitha format e sendeve nea ato tëditës. ose dicka tjetër. ishte shkaku. oor, sidoqoftë. piktorindjeu nië llahtar të madh që gjendej vetëm në dhomë.

lu largua ngadalë portretit, i ktheu shpinën dhe umundua të mos e vështronte, por megjithatë, vetvetiu.pa dashur, e shikonte me bishtin e syrit. Më në fundndjeu madje frikë të ecte nëpër dhomë, iu duk sikur endiqte dikush dhe ktheu kokën me të _druaitur për tëshikuar orapa. Nuk kish qenë kurrë frikacak, por ner-vat dhe fantazia i aenë bërë të ndieshrr>e dhe atë mbrëm-je nuk mund të shoiegonte përse e kishte kapur pa da-shur një frikë e tillë. U ul në një cep, por edhe atje iuduk sikur dikush e vështronte nga supi në fytvrë. Këtëfrikë nuk e zhduknin dot as të gërhiturat e Nikitës qëkumbonin në koridor. Më në fund u ngrit me të druaitur,me svtë Dërdhe, shkoi prapa paravanit dhe u shtri nështrat. Nëpër të çarat e paravanit pa dhomën e tij që e

ndriçonte hëna, pa portretin e varur kundruall në mur.Sytë iu ngulën më të tmerrshëm dhe më të rreptë dhedukej sikur veç tij nuk donin të shikonin tjetër. I shtyrënga një ndjenjë ankthi, piktori vendosi të ngrihej ngashtrati, mori një çarçaf, iu afrua portretit dhe e mbuloitë tërin. Mbasi mbaroi këtë punë, u shtri në shtrat mëi qetë dhe nisi të vriste mendjen për varfërinë dhe fa-tin e mjeruar të piktorëve; për udhën plot gjemba që aivetë dilhej të çante nëpër këtë botë, po në këtë mes, padashur, sytë e tij shikonin nëpër të çarën e paravanit por-tretin e mbuluar me çarçaf. Drita e hënës bënte qëçarçafi të dukej edhe më i bardhë dhe atij i dukejsikur ata sytë e hatashëm e vështronin tejpërtej çar-çafit. Çartkovi ia nguli sytë mirë portretit, sikur dontstë bindej se këto të gjitha ishin gjepura. Po përnjëhe-rësh pa se në të vërtetë çarçafi... s'ishte më atje ku ekishe vënë. Portreti ish zbuluar dhe vështronte atë,pa përfillur asgjë nga ato që ndodheshin rrotull, e për-shkonte gjer thellë në shpirt.

I ngriu zemra. Pa se plaku lëvizi dhe befas u kapme të dy duart pas kornizës. Më në fund u ngrit meduart, nxori të dy këmbët dhe kërceu nga korniza...Nëpër të çarën e paravanit, pa se korniza kish mbsturtani bosh. Në dhomë u dëgjua një zhurmë çapesh, dhekëto më në fund u ndalën afër e më afër paravanit. Pik-torit të gjorë zemra nisi t'i gufonte shumë e më shumë.Mbajti frymën duke pritur se ja, për një çast, plakudo ta shikonte nga parvani. Dhe me të vërtetë e shikoi...Fytyrën e kishte ngjyrë bronzi, çakariste ata sytë emëdhenj. Çartkovi u mundua të thërriste ndonjë lë-vizje, por këmbët dhe duart i kishte të mpira. Rrinteme gojën hapur pa marrë frymë dhe e vështronte këtëfantazmë të llahtarshme me trup të gjatë, të veshurme një dolloma të gjerë nga ato të Azisë, dhe pristetë shihte se çdo ië bënte. Plaku u ul pothuaj në këmbëte piktorit dhe ky pa se nxori diçka nga palat e dollo-masë së gjerë. Nxori një qese. Plaku e zgjidhi, e zuripas të dy çepave dhe e shkundi; menjëherë ranë në

454

dysheme me një zhurmë të mbytur disa kaushë të gjatëe të rëndë; kaushët ishin mbështjellë me letër mavi dhenë çdo kaush ishte shkruar: 1000 çervonecë.1) Dukenxjerrë ato duart e tij të gjata dhe tërë koska ngamëngët e gjëra, plaku nisi të çmbështillte kaushët.Shkëlqyen monedha ari. Megjithëqë ndiente sikur mby-tej dhe e kish pushtuar një tromakje e madhe, piktoriua nguli syrin monedhave të arta, vështroi pa lëvizurse si duart tërë koska hapnin kaushët, se si monedhattringëllonin me zë të mbytur dhe pastaj kaushët mbësh-tilleshin përsëri.

Atë çast vuri re se një kaush u rrokullis pak më largnga të tjerët, në këmbëzat e krevatit, afër kokës së pik-torit. Çartkovi e kapi pothuaj me të dredhur dhe vësh-troi me llahtar nëse e kish pikasur apo jo plaku. Po mesa dukej plaku ishte shumë i zënë. Ky mblodhi të gjithëkaushët, i futi përsëri në qese, nuk e vështroi piktorin,dhe shkoi prapa paravanit. Çartkovit i rrihte zemrafort e më fort kur dëgjoi nëpër dhomë zhurmën e çapaveqë po largoheshin. Shtrëngoi më fort kaushin në dorë,ndërsa i dridhej tërë trupi; befas dëgjoi se përsëri poi afroheshin çapa paravanit. Me sa dukej plaku ish për-mendur se i mungonte një kaush. Dhe ja, po e vësh-tronte përsëri që prapa paravanit. I dëshpëruar, piktorie shtrëngoi sa mundi kaushin, bëri çmos për të lëvizur,thirri dhe u zgjua.

Ish mbytur në djersë të ftohtë; zemra i rrihte mekaq furi sikur do t'i çahej; ndiente një peshë te madhenë gjoks, sikur do të jepte shpirt.

«Ëndërr ishte vallë?» — e pyeti ai veten duke zënëkokën me të dy duart.

Por përshtypja e tmerrshme e ngjarjes nuk i ngjisleasaj të një ëndrre. Duke qenë i zgjuar, pa se si plakuu fut përsëri në kornizë, madje pa se si valëviti një kindtë dollomasë së gjerë dha ndjeu qartë se kishte mbajturnë dorë, një çast më parë, diçka të rëndë.

1) Çervonecë — monedha ari prej 5 ose 10 rublash.

Drita e hënës zbardhte dhomën dhe vinte në dukjenëpër cepa këtu një pëlhurë, aty një dorë prej allçie,atje një perde të hedhur në një fron, më tej një palëpantallona dhe një palë çizme të ndotura. Vetëm atë-herë vuri re se nuk gjendej i shtrirë në shtrat, por qën-dronk më këmbë, përballë portretit. Nuk mund të kup-tonte dot se si kishte arritur atje. Edhe më shumë uhabit kur pa se portreti ish i zbuluar dhe çarçafi kishrënë poshtë. E vëshronte i tromaksur portretin dhe atasytë e gjallë, prej njeriu, që i qenë ngulur atij. Fytyraiu mbush me djersë të ftohtë; donte të largohej, porndiente se këmbët i qenë gozhduar në dysheme. E kup-tonte se kjo që shihte nuk ish ëndërr, tiparet e fytyrëssë plakut lëvizën, buzët iu zgjatën sikur donin ta thë-thinin. Çartkovi lëshoi një ulërimë të dëshpëruar dheu zgjua.

«Vallë edhe kjo ishte ëndërr?».Zemra i rrihte sa mend i çahej; preku me duar

rreth e rrotull. Po, gjendej shtrirë në shtrat, ashtu siçkishte rënë për të fjetur. Para tij dukej paravani: dritae hënës kish mbushur tërë dhomën. Nëpër të çarën eparavanit dukej portreti i mbuluar me çarçaf — ashtu siçe kishte mbuluar vetë. Pra edhe kjo kishtë qenë ëndërr!Megjithatë ndiente se dora e tij e shtrënguar kishte mbaj-tur diçka. Zemra i trokëllinte me fuqi, pothuaj me llah-tar; ndiente në kraharor një peshë që nuk e durontedot. Futi sytë nëpër të çarën e paravanit dhe ia nguliçarçafit. Dhe ja, pa qartë se çarçafi nisi të hapej, sikurnën të përpëliteshin disa duar, që përpiqeshin ta hidh-nin tej.

«O zot, perëndi, g'është vallë kjo?» — thirri ai dukebërë kryq dhe u zgjua.

Edhe kjo ëndërr kish qenë! Kërceu nga shtrati ihutuar e gjysmë i çmendur. Nuk mund të kuptonte seç'po ndodhte: kllapi kishte qenë apo i qe avitur ndonjëxhind, ndonjë vegim në ethe apo ndonjë fantazmë egjallë. lu afrua dritares dhe hapi një xham, duks u raun-duar të qetësonte sado pak tronditjen shpirtërore dhe

456

gjakun që i bubullonte dhe i rrihte me hov nëpër tërëdamarët. Ajri i ftohtë dhe plot aromë i dha gjallëri.Drita e hënës dergjej ende mbi çatitë dhe muret ebardha të shtëpive, megjithëqë nëpër qiell kishin nisurtë endeshin re të vogla përherë më të dendura. QetësivRrallë e tek i zinte veshi krismat e largëta të ndonjëarabaje, karrocieri i së cilës flinte diku, në ndonjë rru-gicë të errët, i përkundur nga lëvizjet e gërdallës sëtij të plogët, duke pritur ndorvjë myshteri të vonuar.Vështroi një copë herë të gjatë, duke nxjerrë kokënnga dritarja. Në qiell po dukeshin shenjat e agimit qëpo afrohej; më në fund ndjeu se po i afrohej të dremi-turit, mbylli xhamin, u largua, u shtri në shtrat dhepas pak ra si i vdekur në një gjumë shumë të thellë.

U zgjua mjaft vonë dhe e ndiente veten të rëndë,sikur ta paskej zënë qymyri. I dhimbte koka. Në dhomëishte errët; në ajër ndihej një lagështi e keqe, që hynlenëpër të çarat e dritareve, të të zëna me tablo dhe mepëlhura të përgatitura për piktura. Mahmur e pa qejf,si një këndes i lagur, Çartkovi ndenji shesh në kana-penë e tij të prishur, duke mos ditur se ç'të bënte eç'punë t'i përvishej; në fund iu kujtua ëndrra. Dalë-ngadalë, duke sjellë në mend këtë ëndërr, ndjeu njëpeshë të rëndë dhe madje nisi të dyshonte nëse tërëkjo kish qenë një ëndërr dhe kllapi e ithjeshtë apo mos iqe shfaqur ndonjë fantazmë.

Hoqi çarçafin dhe e vështroi në dritën e ditës por-tretin e tmerrshëm. Me të vërtetë, sytë e çuditën përgjallërinë e tyre të pashembullt, por nuk pa në këta svasgjë të tmefrshme; vetëm se në shpirt i kishte mbeturnjëfarë ndjenje që nuk e shpjegonte dot, diçka jo ekëndshme. Megjithatë prapëseprapë nuk i mbushejmendja plot e përplot se kish parë ëndërr. I dukej seedhe sikur të kish qenë ëndërr, prapë kjo kishte pasurnjë pjesë të lemerishme nga jeta e vërtetë. I dukej seedhe vështrimi dhe shprehja e plakut i thoshin se atënatë ai i kishte bërë një vizitë, dhe dora e piktoritndiente se kish mbajtur aty më parë një peshë të cilën

457

përnjëmend ia kishte rrëmbyer dikush. I dukej se po takishte shtrënguar kaushin më fort, patjetër do t'i kishmbetur në dorë edhe mbasi të ishte zgjuar nga gjumi.

«O perëndi, sikur të kisha të paktën ca nga këtopara!» — tha ai duke psherëtirë thellë, dhe përfytyroikaushët që kishte parë duke u derdhur nga qesja membishkrimin tundues: 1000 çervonecë. Kaushët çmbështi-lleshin, ari shkëlqente, pastaj kaushët mbështilleshinpërsëri, dhe ai rrinte i hutuar dhe i palëvizur me sytëtë çakërritur e nuk mund t'i shkëpuste dot nga ato ve-gime — si një fëmijë që rri përpara një pjate me ëmbël-sirë, shikon se si hanë të tjerët dhe gëlltit pështymën.Më në fund, u dëgjua një e trokitur te dera dhe e bëritë mblidhte veten pa qejf. Hyri pronari i shtëpisë bashkëme kryepolicin e lagjes, avitja e të cilit, siç dihet, ështëpër njerëzit e varfër më e keqe se sa është për pasanikëtturiri i dikujt që u kërkon diçka. Pronari i shtëpisësë vogël, në të cilën banonte Çartkovi ishte një krijesëashtu siç janë zakonisht të gjithë pronarët e shtëpivetë rrugës pesëmbëdhjetë të ishullit Vasilievski të lagps«Peterburg«-, ose të ndonjë cepi ië largët të'8,87 «Kolom-nës»4 — krijesa si ato që ka shumë në Rusi dhe ka-rakteri i të cilave është zor të përcaktohet, siç ështëedhe ngjyra e një redingote të vjetër. Në të ri kish qenëkapiten dhe poterexhi, e kishin përdorur edhe në pu-nët civile, i kishte ardhur ndoresh shumë të shtrontenë dajak, kish qenë njeri i shkathët, qibar në të veshurit,po budalla. Mirëpo në pleqëri të gjitha këto veçori tërrepta i qenë shkrirë në diçka të vagët dhe pa ngjyrë.Ishte i ve, kish dalë në pension, nuk vishej më mirë,nuk mburrej, nuk ngacmonte, i pëlqente vetëm të pinteçaj dhe të dërdëlliste; ecte nëpër dhomë duke ndrequrnjë mbeturinë qiriri dhjami; me të kaluar muaji shkonteu bënte nga një vizitë qiraxhinjve të tij për të mbledhurqiratë, dilte në rrugë me çelësin në dorë që të vështrontsçatinë e shtëpitë; e dëbonte portierin nga kolibja e 'tij

1) Lagje e Peterburgut

ku futej për të fjetur. Shkurt, ishte një pensionist, tëcilit pas një jete të turbullt dhe të shthurur nuk i kishinmbetur veçse huqe të këqija.

— Urdhëroni shikoni vetë, Varuh Kuzmiç, — i thapronari kryepolicit të lagjes dhe hapi krahët, — ja kynuk po më paguan qiranë.

— Me se të paguaj, kur s'kam para? Prisni dhe dotë paguaj.

— Unë, o babush, s'mund të pres, — tha pronarii zemëruar, duke tundur çelësin që kish në dorë, —në shtëpinë time ka shtatë vjet që banon nënkoloneliPotogonkin; Ana Petrovna Buhmisterova mban meqira edhe pleviëën; edhe quarin me dy grazhde, ka treshërbëtorë. Shiko se ç'qiraxhinj kam unë. E them troç,unë s'kam shtëpi për të mbajtur njerëz që s'paguajnëqiranë. Ju lutem paguani që tani paratë dhe më lironishtëpinë.

— Meqë kështu qenkeni marrë vesh, ju lutem pa-guani! — tha kryepolici duke tundur lehtë kokën dhefuti një gisht në brimën e një kopse të uniformës.

— Me se të paguaj? Ja këtë dua ta di. Tani s'kamasnjë dyshkë.

— Në qenka kështu, atëherë kënaqeni Ivan Ivano-viçin me punët e zanatit tuaj, — tha kryepolici. —Ndoshta do të pranojë të marrë disa tablo.

— Jo, babush, s'kam nevojë për tablo. Makar tëkishte tablo me përmbajtje fisnike, nga ato që mundt'i varësh në mur. Të kish bërë të paktën ndonjë gje-neral me yll, ose portretin e princ Kutuzovit! Po ky kabërë një muzhik, një muzhik më këmisHë, atë shërbë-torin që i përzien bojërat. Ja, këtij derri i ka bërë por-tretin; do t'i jap një ditë ndonjë shkelm se m'i ka nxjerrëtë gjitha gozhdët e bravave, maskarai. Shikoni se ç'gjërabën: ka pikturuar dhomën. Barem të kish qenë dhomae pastruar, e lezeçme, po ky e ka pikturuar me të gjithandyrësitë e plehrat, ashtu siç ishte. Shikoni se si maka ndyrë dhomën, shikoni! Unë kam qiraxhinjtë që ba-nojnë prej shtatë vjetësh në shtëpinë time, kdlonelë,

459

Buhmisterova Ana Petrovna... Jo, unë po ju them, s'kaqiraxhi më të keq se sa piktori: rron më keq se derrat,zoti na ruajt!

Piktori i gjorë u detyrua t'i dëgjonte të gjitha këto,me durim. Në këtë mes kryepolici nisi të këqyrë tab-lotë dhe etydet dhe aty për aty u pa se shpirti i tij ishtemë i gjallë se sa shpirti i pronarit të shtëpisë dhe madjemund të ndiente ndonjë përshtypje artistike.

— He, — tha ai duke treguar me gisht një pëlhurë,në të cilën ishte pikturuar një grua gollomeshe, — njëgjë, si të them... lozonjare. Po ky këtu ç'e ka këtë njollëtë zezë nën hundë? A mos e ka ndyrë me burnot?

— Kjo është hija, — iu përgjigj ashpër Çartkovi,pa e shikuar fare kryepolici.

— Mirë, mirë, po mund ta vije në ndonjë vendtjetër; nën hundë bie shumë në sy,-— tha kryepolici.— Po i kujt është ky portret? — vazhdoi ai duke iuafruar portretit të plakut. I tmerrshëm paska qenë. Metë vërtetë ka qenë kaq i keq? Bobo, si shikon. Tamamsikur është ^fQmoBoiU) Cili është ky njeri?

— Është një... — tha Çartkovi, po nuk e mbaroi fja-lërv; u dëgjua një krismë. Kryepolici kishte rënduarsiç duket, shumë mbi kornizën e portretit; nga shkakui duarve të tij të forta si ca sëpata-duar polici — dërra-sat s anës u thyen përbrenda, njëra ra në dysheme,dhe bashkë me të ra një kaush mavi që bëri një zhurmëtë mbytur. Çartkovit i ra në sy mbishkrimi; 1000 çer-vonecë. U turr si i çmendur, rrëmbeu kaushin, e shtrën-goi sa mundi në dorë, që iu var poshtë nga shkaku ipeshës së rëndë.

— Më duket se tringëlluan ca para, — tha kryepolicii cili kish dëgjuar zhurmën e një gjëje që kish rënë r>ëdysheme, por nuk kishte pasur kohë të shihte, sepseÇartkovi ishte ulur shpejt dhe e kish marrë.

— Ç'punë keni ju të dini se ç'kam unë?

1) Gromoboi, gromovoi, — njeri që ia ka shitur shpirtinshejtanit në një baladë fantastike të postit rus Zhukovski.

— Kam punë sepse duhet t'i paguani menjëherëqiranë pronarit të shtëpisë: keni para dhe nuk donitë paguani. Ja kështu.

— Mirë, do t'i paguaj sot.— Po pse s'deshët t'i paguanit më parë, pse e shqe-

tësoni pronarin e shtëpisë dhe madje e turbuiloni po-licinë?

— Sepse nuk desha t'i prekja këto para. Do t'i pa-guaj sot, në të ngrysur dhe që nesër do të boshatisshtëpinë, sepse nuk më pëlqen të rri te një pronar itillë.

— Kështu pra, Ivanoviç, do i'ju paguajë, — thakryepolici i lagjes duke iu drejtuar pronarit. — Nëqoftë se kërkesat tuaja nuk do të përmbushen sonts nëtë ngrysur, atëherë zoti piktor, të mos zsmëroheni...

Me të thënë këto fjalë vuri në kokë kapelën me trecepa dhe doli në çardak; pas tij doli edhe pronari ishtëpisë, me kokën varur si i kredhur në mendime.

— Shyqyr që thyen qafën, — tha Çartkovi kur dë-gjoi se dera e koridorit u mbyll nga jashtë. Futi kokënnë koridor, e dërgoi diku Nikitën, që kështu të mbetejvetëm, mbylli derën dhe u kthye në dhomën e tij enisi të hapë kaushin. Zemra i fërfëllinte shumë. Brendanë kaush kishte çervonecë tringo të rinj, të nxehtë sizjarri. Rrinte pothuaj si i çmendur përpara togut meflorinj dhe e pyeste veten pa pushim se a mos ishteëndërr. Në kaush kishte pasur plot një mijë çervonecë,ashtu siç kish parë në ëndërr. Disa minuta i shkoi nëpërduar, i këqyri mirë e mirë dhe s'po vinte dot në vete.Menjëherë iu kujtuan të gjitha historitë e thesareve.dhe kutive me sirtarë të fshehtë, që gjyshërit ua kishinlënë nipërve të tyre të rënë nga dynjallëku, megjithëqëe dinin shumë mirë se në të ardhmen këta do t'i bënintë gjitha rrush e kumbulla.

E pyeste veten: a mos ndonjë gjysh kish menduart'i linte nipit të tij një dhuratë të futur në kornizën eportretit të ndonjë pjesëtari të familjes?

E pushtoi një kllapi rornantike dhe zuri të vriste

461

mendjen se a mos këtu kishte ndonjë lidhje të fshehtëme fatin e tij, ose kishte ndonjë lidhje midis portretitdhe qenies së tij dhe se vetë blerja e këtij portreti mundtë kishte qenë diçka e caktuar r.ga fati me kohë? Zuritë këqyrte me kureshtje kornizën e portretit. Në njërënanë kishte një ulluk të vogël, të mbuluar me një dërrasë,po e punuar me kaq marifet dhe kaq e padukshme saqëpo të mos e kishte thyer dora harbute e kryepolicittë lagjes, çervonecët do të kishin mbetur të varrosuraty për jetë të jetëve. Duke vështruar portretin, Çart-kovi u habit përsëri me punën e mrekullueshme dhemënyrën e jashtëzakonshme se si ishin punuar sytë;këta nuk i dukeshin më të hatashëm, por megjithalënë shpirt i kishte mbetur pa dashje një ndjenjë jo ekëndshme. «Jo, — tha ai me vete, — cilido qofsh ti,o gjysh, portretin tënd unë do ta vë në një kornizë tëartë dhe do ta mbuloj me xham».

Duke thënë kështu, vuri pëllëmbën mbi grumbulline monedhave të arta që kish përpara; kjo e prekur ebëri t'i rrahë zemra më fort. «Ç'do të bëj me këto para?— mendonte ai duke vështruar çervonecët. — Tani ekam jetën të siguruar, të paktën për tre vjet; mund tëmbyllem në dhomë dhe të punoj. Kam para për bojëra,për të ngrënë, për çaj, për shpenzime dhe pë qira. Qësot e tutje nuk do të më pengojë dhe nuk do të më çajëkokën askush; do të blej një manekin të mirë, do tëporosit një tors1) prej allçie, do të modeloj një palëkëmbë, dhe do të kem kështu një Venus; do të blejkopje nga tablotë më të mira. Dhe po të punoj travjet për vetveten, pa ngutje, jo për të shitur, do t'uakaloj të gjithëve dhe do të bëhem një piktor i famshëm».

Kështu thoshte duke shprehur mendimin, por dë-gjonte nga brenda një zë tjetër më të fortë dhe mëkumbues. I hodhi edhe një sy arit që kish përpara, pomosha e tij njëzetadyvjeçare dhe rinia e zjarrtë i flis-nin ndryshe. Tani kishte në pronën e tij gjithçka që

1) Tors — trung statuje pa kokë dhe pa gjymtyrë.

më parë kish vështruar me zili që kishte adhuruar ngalarg duke gëlltitur pështymën. Oh, sa shumë nisi t'ibuçiste zemra e zjarrtë kur mendonte këto të gjitha.Do të veshë një frak të modës, do të ngjishet mirëme të ngrënë pas një agjërimi kaq të gjatë, do të marrëme qira një apartament të dorës së parë, do të shkojëqë tani në teatër, në ëmbëltore, në... dhe kështu merradhë. Rrëmbeu paratë dhe doli me nxitim në rrugë.

Pikë së pari shkoi te një rrobaqepës, u vesh me tëreja nga koka gjer në këmbë dhe u shikua në pasqyrë,si foshnjë; bleu parfume, pomadë dhe, pa bërë pazar,mori me qira një banesë luksi në Nevski Prospekt, rnepasqyra dhe xhama të mëdhenj, nuk vrau mendjen dhebleu në një dyqan një lornet të shtrenjtë, shumë kra-vata; pastaj shkoi në një flokëtore dhe i drodhi flo-kët, shëtiti nja dy herë nëpër qytet, pa asnjë qëllim.me një pajton, hëngri sa mundi bombone në një ëmbël-tore dhe hyri në një restorant frëng për të cilin gjeratëherë i kishte zënë veshi gjëra shumë pak të qarta,tamam si për shtetin e Kinës. Aty hëngri e u ngjeshmirë duke vështruar krenar myshterinjtë e tjerë dheduke ndrequr orë e çast kaçurrelat në pasqyrë. Aty piunjë shishe shampanjë, për të cilën gjer atëherë kishdëgjuar vetëm si nëpër ëndërr. Pija e bëri pak çakër-qejf, dhe nisi t'i buçiste koka; doli në rrugë këmbëlehtë,me gjallëri të madhe, sikur tani, si të thuash, tërë bolaishte e tij. Shëtiti në trotuar i ngrehur, duke vështruarnjerëzit me lornet. Në një urë pa profesorin e tij tëvjetër dhe i kaloi përpara me mburrje, sikur të mose kishte vënë re fare, kështu që profesori mbeti një cor>ëherë i shtangur në urë, i habitur sa s'thuhet dot.

Të gjitha sendet që kishte pasur: kavaletin, pëlhurat,tablotë dha urdhër t'ia shpinin që atë mbrëmje në apar-tamentin e luksit. Gjërat që ishin më të mira i vuri nëvendet më të dukshme, kurse ato që ishin më të këqijai hodhi në një cep dhe pastaj nisi të shëtiste nëpër dho-mat e bukura, duke u shikuar pa pushim në pasqyrë.Në shpirtin e tij lindi dëshira e pamposhtur që të fitonte

461

menjëherë lavdi dhe lë bëhej i njohur në botë. T vintesikur dëgjonte të thirrura: «Çartkovi, Çartkovi! A keniparë iidonjë tablo të Çartkovit? Ç'penel të mrekullue-shëm ka Çartkovi! Ç'talent të fortëka Çartkovi!» Shëtisteplot zjarr nëpër dhomë, por mendjen e kishte gjetkë.Që të' nesërmen mori nja dhjetë çervonecë dhe i vajtibotuesit të një gazete shumë të përhapur që t'i kërkontenjë ndihmë bujare. Gazetari e priti me përzëmërsi, dukei thënë aty për aty «shumë i nderuai>, i shtrëngoi duartdhe e pyeti t'i tregonte me hollësi emrin e tij, emrin ebabait, adresën. Të nesërmen në gazetë u botua, pasnjë lajmërimi që thoshte se ishte shpikur një lloj i riqirinjsh prej dhjami, një artikull me këtë titull: «Ta-lenti i jashtëzakonshëm, i Çartkovit. Po nxitojmë t'u

"\sjellim një lajm të gëzuar banorëve të qytetëruar tëkryeqytetit, duke i njoftuar për një zbulim të mreku-llueshëm, mund të themi, nga të gjitha pikëpamjet.Të gjithë janë dakord se në vendin tonë ka shumë fizio-nomi të mrekullueshme dhe fytyra të mrekullueshmepo gjer më sot s'kishim mjetet e duhura për t'i ripro-dhuar këto në pëlhurën çudibërëse, për t'ua lënë tra-shëgim pasardhësve. Tani kjo zbrazëti u mbush: uzbulua një piktor që ka të gjitha kushtet e duhura. Taninjë femër e bukur mund të jetë e sigurt se do të pik-turohet me tërë magjinë e bukurisë së saj të patreguar.fine, delikate, të mrekullueshme si ato fluturat që flu-turojnë nëpër lulet e pranverës. Një baba i nderuarfamiljar do ta shohë veten të rrethuar nga tërë familjae tij. Një tregtar, një ushtarak, një qytetar, një burrë«hteti — kushdo qoftë — do të vazhdojë rrugën e tijme një zell të ri. Nxitoni, nxitoni! Dilni shëtitje, dhepas dëfrimit te një mik, te një kushërirë, në një dyqanluksi, ose kudo që ndodheni nxitoni! Punishtja e mre-kullueshme e piktorit (Nevski Prospekt, filan numër)është plot me portrete të dala nga peneli i tij i denjëpër Van Deikun1) dho Ticianin. Nuk di me ç'gjë të

1) Van Deik (1599-1641) piktor portretist i famshëm flamand.

çuditesh më parë: me saktësinë e vizatimit dhe mengjasinë me modelin ose me shkëlqimin dhe freskinëe jashtëzakonshme të penelit. Të falemi, piktor! Nxorenjë biletë me fat në llotari! Rrofsh, Andrei Petroviç(siç duket, gazetarit i pëlqente familjariteti). Thurinilavdi vetes dhe ne të gjithëve. Do të dimë t'ju çmojmë.Rrëkeja e myshterinjve dhe bashkë me këtë, rrëkeja eparave, megjithëqë disa nga bashkëvëllezërit tanë gaze-tarë do të kundërshtojnë, do të jetë shpërblimi juaj».

Piktori e lexoi këtë lajmërim me një kënaqësi tëfshehtë; fytyra i ndriti. Për të po fliste shtypi dhe kjogjë ish diçka e re. l lexoi rishtas e rishtas këto rreshla.Krahasimi me Van Deikun dhe me Ticianin i pëlqeu.Gjithashtu i pëlqeu shumë edhe fjalia: «Rrofsh, AndreiPetroviç!» Në shtyllat e shtypit po e quanin me emrindhe aftësinë, — një nder që nuk e kishte njohur gjeratëherë. Nisi të shëtiste me çap të shpejtë nëpër dhomë,të shpupuriste flokët; herë ulej në kolltuk, herë brofredhe pastaj ulej në një kanape, duke marrë me mend ?esi do t'i priste vizitorët dhe vizitoret; i afrohej ndonjëpëlhure dhe bënte përpara saj një lëvizje të shoajtëme penelin, duke u munduar që gjesti i dorës të ishte ihijshëm.

Të nesërmen tringëlloi zilja e derës. Piktori nxitoidhe e hapi. Hyri një zonjë, e shoqëruar nga një shër-bëtor me një livre me gëzof; bashkë me zonjën hyrinjë vajzë tetëmbëdhjetëvjeçare, e bija.

— Zotrote je mësie1) Çart'kovi? — e pyeti zonja.Piktori u përkul.— Për ju po flasin shumë gazetat. Thonë se por-

tretet tuaja janë kulmi i përsosjes.Me të thënë këto fjalë, zonja vuri lornetin në sy

dhe nisi të vështronte shpejt muret në të cilët nuk ishtevarur asnjë portret.

— Ku i keni portretet?— S'i kam, — tha piktori duke u turbulluar pak.

1) Monsieur (fr.) — Zotëri.

— Posa u vendosa në këtë apartament, kështu që portre-tet s'kanë ardhur ende, janë udhës.

— Keni qenë në Itali? — e pyeti zonja duke evështruar me lornet, sepse s'kishte gjë tjetër se ç'tëshikonte.

— Jo, s'kam qenë, po kam dashur të shkoj... në tëvërtetë, e kam lënë për më vonë këte udhëtim... Urdhë-roni uluni në kolltuk; u lodhët...

Falemnderit, ndenja mjaft në karrocë. Ah, ~më nëfund po shoh një vepër tuajën! — tha zonja„duke udrejtuar me çap të shpejtë tek muri kundruall dhe dukekëqyrur me lornet disa etyde, skica, perspektiva dheportrete që ishin hedhur në dysheme. «Ç'est charmant,Lise, Lise, veneza ici»:1) një dhomë sipas gustos të Teni-erit2). Shiko; ç'rregullim, ç'rregullim, një tryezë, mbitë një bust, një dorë, një penel; ja pluhur, shiko se siëgihtë pikturuar pluhuri! Ç'est charmant3). Ja edhe nënjë tablo tjetër një femër që po lan faqet — quelle joliefigurefy Oh, ja një muzhik! Lise, Lise, një muzhik menjë këmishë ruse! Shiko, një fshatar! Kështu pra junuk merreni vetëm me portrete?

— O, këto janë gjepura... lodra... etyde...— Më thoni, ç'mendime keni për portretistët e so-

tëm? A s'është e vërtetë se tani s'ka portretistë si Ti-ciani? U mungon forca e koloritit, u mungon... sa keqmë vjen se nuk mund të shprehem rusisht — (Kjo zonjëishte një amatore e pikturës dhe kish bredhur me lornetnë dorë nëpër të gjitha galeritë e Italisë). — Megjithatë,mesie Nol... ah, sa bukur pikturon! Ç'penel të jashtë-zakonshëm ka! Besoj se fytyrat që pikturon ai kanë mëshumë ekspresion se sa ato të Ticianit. Ju e njihnimesie Nol?

1) Sa bukur, Lizë, Lizë, eja këtu (frëngjisht)2) Tenier David (1610-1690) piktor holandez, që pikturonte

sidomos piktura nga jeta.3) Bukur,4) Sa figurë e bukur!

4t«

— Cili është ky Nol? — pyeti piktori.— Mesie Nol. Oh, ç'talent! I ka bërë Lizës një por-

tret kur s'ishte veçse dymbëdhjetëvjeçe. Duhet të vinipatjetër për vizitë në shtëpinë tonë. Lise, t'i tregoshalbumin! Duhet ta dini se ktemi ardhur që t'i fillonimenjëherë një portret vajzës.

— Jam gati që në këtë çast.Sa të hapësh e të mbyllësh sytë, Çartkovi afroi

kavaletin me një pëlhurë të gatshme, mori penelin nëdorë dhe i nguli sytë fytyrës së zbehtë të vajzës. Potë kish qenë njohës i shpritit të njeriut, atë minutëai do të kishte lexuar në shpirtin e saj fillimin e njëpasioni fëmijëror për ballot, fillimin e një trishtimi dhekeqardhjeje se koha zgjat shumë gjer në drekë dhe pas-dreke, dëshirën për të dalë sa më shpejt shëtitje menjë fustan të ri, gjurmët e rënda të një përpjekjeje~teftohtë për të studiuar artet e ndryshme, të cilat ia ki-shte frymëzuar e ëma, për t'ia lartësuar shpirtin dhendjenjat.

Por piktori nuk shihte në këtë fytyrëz të freskëtveçse një figurë të tejpashme, pothuaj si porcelani,tunduese për penelin, zbehtësinë e lehtë tërheqëse, qafëne hollë dhe të bardhë dhe zhdërvjellësinë aristokratike tëbelit. Po përgatitej tanimë të triumfonte, të tregontelehtësinë dhe shkëlqimin e penelit të tij, që gjer aty mëparë kish pasur të bënte vetëm me tiparet e vrazhdatë disa modeleve harbute, ose me veprat e rrepta të artittë lashtë dhe me kopjet e disa mjeshtërve klasikë. Epërfytyronte sa bukur do të riprodhohej fytyra e sajdelikate.

— A dini çfarë? — tha zonja me një shprehje pothuajprekëse të fytyrës. — N6k do të desha ta pikturonitme një fustan me të cilin jemi mësuar kaq shumë. Dotë desha që të ishte veshur thjesht dhe të rrinte në hi-jen e një peme, në sfondin e ndonjë fushe... dhe largtë dukej ndonjë tufë bagëtish, ose ndonjë korije... tëmos pandehej se shkon në ndonjë ballo ose në ndonjë

467

mbrëmje mondane. Ju them hapur se ballot tona e vrasinshpirtin, na mbysin edhe ato mbeturinat e ndjenjës...Dua thjeshtësi, sa më shumë thjeshtësi.

Medet! Nga fytyra e s'ëmës dhe e së bijës të bintenë sy se këto kishin kërcyer shumë nëpër balo, kështuqë të dy fytyrat ishin bërë pothuaj të dyllta.

Çartkovi iu përvesh punës; e vendosi modelin, vraumendjen një çast dhe lëvizi disa herë në erë penelin,duke përcaktuar me mendje disa pikëmbështetje; picëroipak sytë, u praps, vështroi nga larg dhe e mbaroi ski-cën, brenda një ore. Ishte i kënaqur me këtë skicë dhepastaj nisi të pikturonte; puna e tërhiqte. I kishte ha-rruar të gjitha, kishte harruar edhe se ndodhej në pra-ninë e disa zonjave aristokrate, madje nisi të shfaqtedisa nga ato zakonet e piktorëve duke shqiptuar me zëtë lartë tinguj të ndryshëm, duke kënduar herë pas hereme zë të ulët, ashtu siç bënnjëpiktorkur kridhet metërëshpirtin në punën e tij. Si pa gjë të keq, me një lë-vizje të penelit, e detyronte modelin që të ngrinte ko-kën. Më në fund vajza nisi te vërtitej shumë dhe tëtregonte se ishte shumë e kapitur.

— Mjafton! Për herë të parë, mjafton! — tha zonja.— Edhe pakëz, — tha piktori i kredhur në punë.— Jo, është koha të shkojmë! Lise, është ora tre!

— tha ajo duke nxjerrë një sahat të vogël të varur nënjë zinxhir floriri të kapur pas kordonit, dhe thirri:Oh, sa vonë!

— Vetëm një çast! — tha Çartkovi me një zë tëpafajshëm dhe lutës si zë fëmije,

Mirëpo me sa duket, zonja s'kish ndërmend lëpërmbushte kësaj here dëshirat e tij artistike dhe ipremtoi se herën tjetër do të rrinin më shumë.

«Sa keq më vjen, — tha me vete Çartkovi, — posakishin nisur të më çmpiheshin duart». Dhe solli ndër-mend se askush nuk ia ndërpriste punën dhe nuk endalte kur punonte në atelienë e tij, në ishullin Vasiliev-

468

ski; Nikita rrinte pa lëvizur, në vend, dhe ai mundtë pikturbhtë sa të donte, ihadje Nikitën e zinte gjumiaShtu siç e urdhëronte të rrinte.

La, i pakënaqur, penelin dhe paletën në një karrigedhe qëndroi i turbulluar përpara pëlhures. Komplimentiqë i bëri zonja mondane e zgjoi nga të mpirët. Shkoi meçap të shpejtë te dera për t'i përcjellë; te shkalla i bënënjë ftesë që të dielën e ardhshme të shkoiite për drekënë shtëpinë e tyre dhe pastaj u kthye i gëzuar në dhomë.Ajo zonja aristokrate e kishte magjepsur. fare. Gjeratëherë i kishte vështruar këto qenie sikur të paskëshinqenë diçka që nuk i arrinte dot, të lindura vetëm e vetëmqë të kalonin me vrap në ndonjë karrocë të bukur, mesherbëtorë të veshur me livre dhe me një karrocier ele-gant dhe t'i hidhnin ndonjë vështrim mospërfillës atijqë ecën më këmbë, i veshur me një mantel varfanjak.Dhe ja tani, befas, një qenie e tillë hyri në dhomën e tij;ai po i bën portretin; e ftojnë për drekë në një shtëpiaristokrSte. E pushtoi një ndjenjë kënaqësie të pa-shembullt; ishte krejt si i dehur dhe e gostiti veten menjë drekë shumë të mirë, mbrëmanet shkoi në teatër,dhe pastaj doli përsëri shëtitje me karr>ë>eë, nëpër qytet}pa pasur asnjë nevojë.

Tërë ato ditë nuk yrau mendjen për punë të rën-domtë. S'bëri gjë tjetër veçse të përgatitej dhe të pristeçastin kur do të^inte zilja. Më në fund, zonja aristo-krate erdhi basHke nje^'të bijën e zbehtë. Piktori i ftoitë ulen, afroi pëlhurën dhe kësaj here nisi të pikturontame lëvizje të shkathëta dhe me dëshirë për të imituarmanierat mondane. Dita me diell dhe drita e fortë endihmuan shumë. Zbuloi te modeli i tij i bukur njësërë hollësirash, të cilat posa t'i kapte dhe t'i ripro-dhonte në pëlhurë mund t'i jepnin portretit cilësi tëlarta, e kuptonte se mund të bënte diçka të veçantë,në qoftë se do ta pikturonte këtë portret në mënyrë tëpërsosur, ashtu siç i paraqitej tani modeli. Zemra nisit'i gufojë lehtë-lehtë, kur ndjeu se mund të shprehteatë që s'e kishin vënë re të tjerët. E rrëmbeu puna, u

469

krodh i tëri në të me penel në dorë, duke harruar për-sëri prejardhjen aristokratike të modelit. I gufonte zemra,kur shikonte se si i ringjallte në pëlhurë tiparet e stër-holla dhe trupin pothuaj të tejdukshëm të vajzës shtatë-mbëdhjetëvjeçare. Kapte çdo nuancë, zbehtësinë e lehtë,mavinë mezi të dukshme nën sytë dhe madje po përgati-tej të riprodhonte një puçër të vogël që i kish dalënë ballë, kur papritur dëgjoi prapa supit zërin e mëmëssë vajzës:

— Pse po e bëni atë? Nuk duhet! — i tha zonja.— Ja edhe këtu... në disa vende... duket sikur ka shu-më të verdhë, ja edhe këtej disa njollëza me ngjyrë te-për të errët.

Piktori nisi t'i shpjegonte se pikërisht këto njollëzadhe kjo zbehtësi e bënin lozonjare fytyrën, se ato japintonet e këndshme dhe të lehta të fytyrës. Po zonja iupërgjigj se këto nuk përbëjnë aspak tone dhe nuk jahëaspak lozonjare dhe se atij vetëm i bëjnë sytë.

— Më lejoni të vë pak të verdhë këtu, vetëm nënjë vend, — tha piktori me zë naiv.

Po as këtu nuk ia lejuan. I thanë se Lisë vetëm sotishte pak si pa qejf dhe se zakonisht fytyra e saj nukështë e verdhë dhe të habit me freskinë e ngjyrave.

Çartkovi nisi të sheshonte me pikëllim të gjithaato që peneli kish hedhur në pëlhurë aty më parë. Kështuu zhdukën shumë tipare pothuaj të padukshme dhe,bashkë me këtë, u zhduk edhe të përngjamët. Indife-rent nisi t'i japë portretit një kolorit të përgjithshëm,që bëhet përmendsh dhe i ndërron madje ato fytyrate pikturuara, sipas modelit, në disa qenie ideale dhetë ftohta, si ato që shihen në modelet e vizatimeveshkollore.

Mirëpo zonja ishte e kënaqur se ish zhdukur kolo-riti fyës. Ajo u çudit vetëm se puna zgjaste kaq shumëdhe shtoi se kish dëgjuar që ai ishte i zoti të mbaronteportretin vetëm në dy seanca. Piktori nuk iu përgjigjfare. Damat u ngritën dhe u përgatitën të dilnin. Aila penelin mënjanë dhe i përcolli gjer te dera dhe pas-

47«

taj u kthye e qëndroi një copë herë i turbullt përparaportretit. E vështronte si torollak, dhe në këtë mes silltendërmend ato tiparet femërore të stërholla, ato nuancatdhe tonet e lehta që i kishte kapur dhe pastaj i kishteasgjësuar pa mëshirë me penelin e tij. I kredhur i tërinë këto mendime, largoi mënjanë portretin dhe kërkoi'kokën e Psikesë, që ë kishte skicuar prej kohe në pël-hurë dhe e kish braktisur në një cep. Kjo ishte një fy-tyrëz e punuar me shkathtësi, por krejt ideale, e ftohtë,e përbërë vetëm nga-tipare të përgjithshme, pa gjallëri.Meqë s'kish se ç'të bënte, zuri të përmendë dhe të hedhënë pëlhurë të gjitha ato që kishte vënë re në fytyrëne vizitores artistokrate. Tiparet, nuancat dhe tonet qëkishte kapur aty më parë renditeshin tani të zbehta,ashtu siç ndodh atëherë kur piktori mbasi sodit natyrën,largohet prej saj dhe nis të pikturojë diçka të për-ngjashme. Psikea mori jetë, dhe mendimi që posa kishteshkrepur aty më parë riisi të ndërrohet dalëngadalë nënjë trup të dukshëm. Pa dashje, tipi i fytyrës së vajzëssë re mondane i kaloi Psikesë, duke i dhënë një shprehjetë veçantë, sa që mund të quhej një vepër me të vër-tetë origjinale. Dukej sikur piktori kish arritur të rrëm-bente edhe hollësitë, edhe ansamblin e modelit, dhe ukrodh i tëri në punë.

Gjatë disa ditëve u mor vetëm me këtë punë. Kurerdhën zonjat e njohura, e "gjetën duke punuar. Ais'pati kohë të largonte nga kavaleti tablonë. Të dyjazonjat lëshuari një klithmë të gëzuar dhe të habitur,duke përpjekur duart.

— Lise, Lise! As, sa shumë të ngjet! Superbe,, su-perbe!1) Sa mirë u mënduat ta vishni me një kostumgrek. Ah, ç'surprizë!

Piktori nuk dinte ç'të bënte që t'ua mbushte mendjenzonjave se ishin viktimat e një gabimi të këndshëm.Foli me zë të ulët, i turpëruar, me sytë përdhe.

— Kjo është Psikea.

1) Madhështore, madhështore!

— Në pamjen e Psikesë? Ç'est sharmant!1) — thanëna duke vënë buzën në gaz; edhe vajza buzëqeshi, —Lise, a nuk të duket se ty të ka hije më shumë të tëpikturojë si Psike? Quelle idee delicieuse!2) Po ç'manierë!Ky është Korexhio!3) E pohoj se kam lexuar dhe kamdëgjuar shumë për ju, po nuk e kam ditur se keni njëtalqjit kaq të madh. Jo, patjetër duhet të më bëni edhemua një portret!

Me sa dukej, zonja kishte qejf që ta pikturonte edheatë në trajtën e ndonjë Psikeje.

«Ç'të bëj me këto?» — tha me vete piktori. — «Nëduan kështu, do t'i pikturoj si Psike» — dhe pastaj folime zë.

— Keni mirësinë të uleni pak, se më duhet tëbëj disa ritokime.

— Ah, kam frikë se mos e prishni... Tani i ngjetkaq shumë!

Piktori e kuptoi se vizitorët ia kishin frikën ngjyrëssë verdhë, dhe i qetësoi duke u thënë se donte t'u jep-te vetëm më shumë dritë dhe gjallëri syve. Në të vër-tetë i vinte turp dhe donte t'i jepte fytyrës së pëlhurësrvjë të përngjame diçka më të madhe me modelin, qëtë mos i thoshin se ishte i paturpshëm. Dhe me të vër-tetë, tiparet e vajzës së zbehtë nisën të dalin më në fundmë të qarta në fytyrën e Psikesë.

— Mjaft! — tha e ëma që kishte nisur të druhejse ngjasimi mos bëhej tepër i madh.

Piktorin e shpërblyen me të gjitha: me buzëqeahje,me para, me komplimente, me të shtrënguara të përze-mërta të dorës, me një ftesë për drekë; shkurt morinjë mijë shpërblime të këndshme. Portreti bëri bujë nëqytet. Zonja ua tregoi mikeshave; të gjitha u habitënme artin e piktorit që dinte të ruante të përngjamët

1) E mrekullueshme!2) Çfarë mendimi i lezetshëm!3) Korexhio (1494-1534) — piktor italian i epokës së Rilindjes,

i famshëm për koloritin e tablove të tij.

472

dhe në të njëjtën kohë të riprodhonte bukurinë e mo-delit. Merret vesh, këto fjalë të fundit nuk thuheshinpa njëfarë zilie. Dhe menjëherë piktori u mbyt në punë.Dukej sikur tërë qyteti donte ta pikturonte dora e tij.Orë e çast tringëllonte zilja e derës. Kjo gjë, nga njëraanë, mund ta gëzonte, sepse i lejonte të bënte një prak-tikë shumë të madhe me fytyrat e shumta dhe të shu-mëllojshme. Po për fat të keq, të gjithë klientët ishinnjerëz me të cilët ishte zor të merreshe vesh, njerëztë ngutur, të zënë me punë ose njerëz që bënin pjesënë shoqërinë mondane, dhe prandaj njëri ish më i nxituarsesa tjetri. S'kishin pikë durimi. Të gjithë kërkonin qëportretet e tyre të bëheshin bukur dhe shpejt. Piktorie kuptonte se nuk ishte e mundur të bënte vepra tëpërsosura, se tani arti duhej tg zëvendësohej me mari-fetë dhe me përdorimin e shpejtë të penelit. Duhej tëkapte vetëm tiparet e përgjithshme, shprehjen e për-gjithshme dhe jo të thellohej me penel në përsosjen ehollësive. Shkurt, s'kish mundësi të riprodhonte natyrënnë tërë përsosjen e saj. Veç kësaj duhet të shtojmëse të gjithë ata që kërkonin t'u bënte portretin kishinpretendime të ndryshme. Zonjat kërkonin që në por-tretet e tyre të riprodhohej vetëm shpirti dhe karakteridhe, po të ishte e mundur, piktori të mos merrte para-sysh të tjerat, të rrumbullakoste të gjitha këndet, kursetë metat jo vetëm të zvogëloheshin, por madje, në ishtee mundur, të zhdukeshin fare. Prandaj, ngandonjëherë,kur rrinin për t'u pikturuar, merrnin një shprehje tëtillë që e habiste piktorin; njëra mundohej t'i jeptemelankoli fytyrës së saj, tjetra përpiqej të dukej ëndë-rrimtare, e treta shtrëngonte buzët kaq shumë për tëzvogëluar gojën saqë më në fund kjo bëhej sa një kokegjilpëre. Dhe megjithatë, të gjitha i kërkonin që por-treti t'u ngjiste, të dukej i natyrshëm dhe i shpenguar.As burrat nuk ndryshonin nga gratë: disa kërkonin qët'i pikturonte me kokë të kthyer mënjanë me energjltë madhe; disa të tjerë, — me sytë të ngritur lart plotfrymëzim; një toger i gardës kërkonte që patjetër në

473

sytë e tij të dukej Marsi1); një nëpunës civil kërkonteqë fytyra e tij të tregonte sa më shumë sinqeritet dhefisnikëri, që dora të mbështetej në një libër, në të cilintë shkruhej me shkronja të qarta. «Kam mbrojturgjithnjë të vërtetën*. Në fillim, kur dëgjonte këto kër-kesa, piktorit i dilnin djersët; për të gjitha këto duhejtë vriste mendjen, por nga ana tjetër afatet ishin shu-më të shkurtra. Më në fund, kur e kuptoi se si qën-dronte puna, nuk e vrau më mendjen. Që në fjalëte para e kuptonte, se ç'kërkonte personi, si kishte qejfta pikturonte. Atyrç që kërkonin të paraqiteshin si Marsi,u jepte menjëherë në fytyrë tiparet e Marsit; atyre qëkërkonin të dukeshiii si Bajroni — u jepte menjëherënjë qëndrim bajronian. Në qoftë se ndonjë kërkonte tëdukej si Korina2) Undina3), Aspasia4) ai pranonte msgjithë qejf dhe u jepte të gjithave aq fisnikëri sa kër-konin, dhurata të cilat, siç dihet, nuk prishin kurrëdhe për të cilat piktorit ia falin edhe mosngjasinë.Brenda një kohe të shkurtër nisi të çuditet për shpej-tësinë dhe gjallërinë e çuditshme të penelit të tij. Kup-tohet vetiu sa shumë gëzoheshin modelet dhe i thoshinse ishte gjeni.

Nga të gjitha pikëpamjet, Çartkovi u bë një pik-tor nga ata të modës. Nisën ta ftojnë për dreka e darka;shkpnte të shoqëronte zonjat nëpër galeri.dhe madje nëshëtitje, vishej elegant dhe thoshte me plot gojën sepiktori duhet t'i përkasë shoqërisë dhe ta mbajë vetensipas rangut që ka, se ka ca piktorë që vishen si këpu-carë, nuk njohin manierat mondane dhe s'kanë farskulturë. Banesën dhe atelienë i kishte të këndshme dhetë pastra sa s'ka si bëhet më shumë; pajtoi dy shërbë-

1) Marsi — perëndia e luftës te romakët.2) Korina — poeteshë lirike e Sreqisë së lashtë.3) Undina — zana e pyllit.4) Aspasia — femër e famshme e Greqisë së lashtë (she-

kulli V para erës sonë), e shquar për bukurinë, zgjuarsinë dhekulturën e saj.

4T4

torë madhështorë; mori nxënës elegantë, ndërronte rro-ba disa herë në ditë; dridhte flokët; zuri të përmirësontemanierat se si të priste vizitorët; zuri të pispillosej metë gjitha mjetet e mënyrat për t'u bërë një përshtypjetë këndshme zonjave; shkurt pas pak kohe nuk mundta njihje fare se ky kish qenë ai piktori modest i dikur-shëm që kishte punuar i papërfillur në një shtëpi të keqenë ishullin Vasilievski.

Tani, kur vinte fjala për piktorët dhe për artin,shprehej me të prerë: thoshte se njerëzit pandehin qëpiktorët e vjetër kanë qenë s'di se çfarë dhe se kanë pasurcilësi të shumta, mirëpo këta të gjithë — gjer te Rafaeli— nuk pikturonin trupa njerëzish, por sardele, se vetëmnë përfytyrimin e disa njerëzve mund të dukej se këtopiktura ishin të shenjta, se vetë Rafaeli nuk i kishte go-ditur mirë të gjitha ato që kish bërë dhe shumë. ngakëto vepra kanë mbetur të famshme vetëm në sajë tëgojëdhënës, se Mikelanxheloja ish një mburravec që kre-nohej se njihte anatominë, se vepra e tij s'kishte nurdhe se shkëlqimi, forca e penelit dhe koloriti duhet lëkërkohen vetëm tani, në shekullin tonë. Aty, natyrisht,larg e larg e hidhte fjalën për personelin e tij.

— Jo, unë nuk mund të kuptoj, — thoshte ai, — seqysh disa njerëz Jfrinë kaq të nderë dhe myken së pu-nuari. Sipas mendjes sime, një njeri që rropatet disamuaj për të bërë një tablo s'është piktor, por zanatçi.Unë nuk besoj që njeri i tillë të ketë talent. Gjeniakrijon me guxim, shpejt. Ja, bie fjala, unë, — kishtezakon t'u thoshte ai vizitorëve: këtë portret e kam pBc-turuar në dy ditë, këtë kdkë e kam bërë në një ditë,këtë në disa orë, këtë në një orë e disa minuta. Jo, unë...unë, e them hapur, nuk e konsideroj art punën që bë-het ngadalë-ngadalë, këtij i thonë artizanat e jo pik-turë.

Kështu u fliste ai vizitorëve të tij, dhe këta mah-niteshin me forcën dhe shkathtësinë e penelit të tij,madje mbeteshin gojëhapur kur dëgjonin sa shpejt pu-nonte, dhe pastaj i thoshin njëri-tjetrit:

4TI

— Këtij i thonë talent, talent i vërtetë! Shikoni sesi flet, shikoni se si i ndrisin sytë! II y a quelque chosed'extraordinaire dans toute sa figure.*).

Piktorit i bëhej qejfi kur dëgjonte lajka të këtijkallëpi. Gëzohej si një fëmijë kur e lëvdonin revistat,megjithëqë këto lëvdata i kishte blerë me para. Për-hapte anembanë këto botime, ua tregonte, si pa dashur,të njohurve dhe miqve dhe ngazëllehej me naivitetinmë të madh. Iu rrit fama, iu shtua puna dhe porositë,Me kohë nisi të mërzitej duke bërë portrete dhe fytyratë njëllojshme, me qëndrime dhe shprehje të mësuarapërmendsh. Tani zuri të pikturonte pa qejf, filloi të ski-conte vetëm kokën, kurse pjesët e tjera ua linte t'i mba-ronin nxënësit. Më parë, sidoqoftë, bënte ndonjë përpjekjepër t'i dhënë modelit ndonjë qëndrim të ri, për të habi-tur botën me forcën dhe përshtypjen e papritur. Mekohë u mërzit të bënte një gjë të tillë. U lodh së vrarimendjen dhe së shpikuri. Nuk ishte më i zoti të bëntanjë gjë të tillë, dhe as që kishte kohë; jeta plot dëfrimedhe shoqëria në të cilën përpiqej të lozte rolin e nj8njeriu mondan, — të gjitha këto e shkëpusnin nga punadhe nga të menduarit. Peneli i tij humbi përzemërsinëdhe shkathtësinë, dhe, pa ditur as vetë se qysh, u kufi-zua në forma monotone, të paracaktuara, të bëra ba-jate prej kohe. Fytyrat e nëpunësve civilë dhe ushtarakë,monotone, të ftohta, gjithnjë të ngrehura dhe, si tëthuash, të derdhura në kallëp, nuk ishin më për penelinnjë fushë e gjerë veprimi; këto- figura e bënë që të ha-rronte stolitë madhështore, lëvizjet e forta dhe pasione^.As që mund të bëhej fjalë për pikturim grupesh, përparaqitjen e një drame artistike, për mendime të larta,Përpara tij kishte vetëm uniforma, korse, frakë, të cilëte bëjnë artistin të qëndrojë i ftohtë dhe të humbasëvrullin e fantazisë. Veprat e tij nuk kishin tani as diçkanga ato cilësitë më të rëndomta, gp megjithatë vazhdo-nin të gëzonin famë, ndonëse njohësit e vërtetë dhe ar-

:l) Ka diçka të jashtëzakonshme në tërë figurën e tij. (frëngj.)

576

tistët ngrinin supet kur i shikonin. Disa që e kishinnjohur Çartkovin më parë nuk mund të kuptonin se sie kishte humbur ky njeri atë talentin e tij që dikur, nëfillim, kishte qenë kaq i gjallë, dhe vrisnin mendjen mëkot ta merrnin vesh se si mund të shuhet talenti i rrjënjeriu që posa kishte arritur shkallën më të lartë iëzhvillimit të forcave të tij.

Por piktori ishte si një i dehur dhe nuk u vinteveshin fjalëve. Kishte arritur në një moshë kur njeriubëhet më i matur: nisi të trashej, të vërë dhjamë. Tanilexonte nëpër gazetat dhe revistat disa mbiemra si: i'nderuari ynë Andrei Petroviçi, i merituari ynë AndreiPetroviçi. Zunë t'i ofrojnë poste ndsri, ta ftojne nëprovime, në komitete. Siç ndodh ngaherë në një moshetë kaluar, kishte filluar t'u mbante anën me fuqi Ra-faelit dhe piktorëve të lashtë, jo sepse ishte bindur përcilësitë e tyre të larta, po që t'u nxirrte sytë piktorëvetë rinj. Ashtu siç e kanë zakon të gjithë ata që arrijnënë një moshë të tillë, zuri ta qortojë rininë duke thënëse ishte e shthurur dhe se kishte marrë një rrugë tëgabuar. Tani kishte nisur të "besonte se çdo gjë në botëështë e thjeshtë, se nuk ka frymëzim, se gjithçka duhett'i nënshtrohet një rendi të vetëm, të ashpër, një sak-tësie dhe mqnotonie të plotë. Me pak fjalë, kishte arri-tur në një moshë kur pakësohet gjithçka që quhet vruli,kur teli i frymëzuar nuk gjen më atë jehonën e madhetë di'kurshme dhe kur kontakti me të bukurën nu'k 5ndërron më forcat djaloshare në zjarr dhe flakë — nënjë moshë kur ndjenjat e ndryshkura bëhen më tëndjeshme për tingullin e artit, dëgjojnë me më shumëvëmendje muzikën e tij tunduese, dhe dalëngadalë elënë veten që kjo muzikë t'i vërë në gjumë. Lavdia nukmund t'i japë kënaqësi atij që nuk e ka merituar seps?e ka vjedhur; ajo fërfëllin pa pushim vetëm në zemrëne atij që e ka hak. Prandaj të gjitha ndjenjat dhe hov?te tij iu dhanë arit. Ari u bë dëshira e tij e zjarrtë, idealipasioni, dëfrimi, qëllimi i jetës. Në sëndukë i shtoheshir*stivat me bankënota, dhe, si çdo njeri që e ka pushtuar

477

ky pasion i tmerrshëm, nisi të bëhej i mërzitshëm, mos-kokëçarës për çdo gjë, me përjashtim të arit, një neqezdhe një mbledhës i parasë dhe ishte gati të ndërrohejnë një nga ato krijesat e çuditshme që janë të shumtanë botën tonë pa ndjenja, në një nga ato qeniet të cilatnjë njeri plot jetë dhe zemër i vështron me lemeri, sica gurë varri lëvizës që kanë brenda jo zemra, por ku-foma. Po një ngjarje e përkundi me fuqi të madhe dhei zgjoi tërë jetën e kaluar.

Një ditë gjeti në tryezë një ftesë në të cilën Aka-demia e Arteve i lutej, të vinte atje dhe të jepte men-dimin e tij si një anëtar i saj i denjë, për një vepër tëre të dërguar nga Italia nga një piktor rus që kishteshkuar atje për të përsosur studimet.

Këtë piktor ai e kishte pasur dikur shok: ishte njeriqë i qe dhënë artit me gjithë shpirt që në të ri; ishteshkëputur nga miqtë, nga të afërmit, nga zakonet ekëndshme dhe, me zjarrin e një punëtori të palodhur,kishte shkuar atje ku nën qiellin e mrekullueshëm lu-lëzon fidanishtja madhështore e arteve, në Romën e çu-ditshme, që kur i shqiptohet emri, çdo piktori i rrshme kaq vrull zemra. Atje si një oshënar, ai ishte kredhurnë punë dhe asgjë nuk mund ta shkëpuste nga arti. Atijs'i 'bëhej vonë se ç'thoshte bota për karakterin e tij, ses'dinte të sillej me njerëzit, se nuk respektonte manieratmo'ndane dhe se poshtëronte emrin piktor me rrobat e tijtë thjeshta, pa elegancë. Nuk i bëhej vonë nëse zemë-roheshin apo jo shokët e tij, piktorët. Kish bërë, çdo Ilidhe i qe dhënë me gjithë shpirt artit. Vizitonte pa ulodhur galeritë e pikturës, qëndronte orë të tëra përparaveprave të mjeshtërve të mëdhenj duke kapur dhsndjekur gjurmat e penelit të tyre të çuditshëm. Nuk për-fundonte asnjë vepër para se ta kontrollonte veten disaherë me veprat e mësuesve të mëdhenj dhe para se tëlexonte në këto vepra një këshillë të heshtur, por tëndritur. Nuk futej në bisedime dhe grindje zhurmëmë-dha, nuk mbante as anën e puristëve, as të kundërshta-rëve të këtyre. I jepte sikujt atë që i takonte dukç

478

nxjerrë ku mundte atë që ishte e bukur, dhe më në fundzgjodhi si mjeshtër vetëm Rafaelin e hyjnishëm. Sipasshembullit të një poeti të madh, që kishte kënduar lloj--lloj veprash plot shkëlqim dhe bukuri madhështore, poqë më në fund kishte mbajtur si libër të pandarë vetëmIliadën e Homerit, sepse në këtë vepër kishte zbuluargjithçka që mund të dëshirojë njeriu dhe se s'kishtsasgjë që të mos pasqyrohej në të me një përsosmëri kaqtë thellë dhe të madhe. Kështu kfshte përvetësuar kypiktor nga shkolla e Rafaelit idenë e madhe të krijimit,të bukurisë së fortë të mendimit, të ngazëllimit të lartëtë penelit hyjnor.

Kur hyri në sallë, Çartkovi gjeti një turmë shumë tëmadhe vizitorësh të mbledhur pëttiallë tablosë. Kësaj he-re në sallë zotëronte një heshtjë shumë e thellë, ashtusiç ndodh rrallë atje ku ka një numër të madh rvjerë-zish që dinë të çmojnë një vepër. Çartkovi nxitoi tëmerrte qëndrimin e një njohësi hijerëndë dhe iu afruatablosë. Po ç'pa aty, o perëndi?

Vepra e piktorit qëndronte përpara tij e pastër, apapërlyer e bukur si një nuse. Ajo ngrihej mbi të gjithëme modesti, me pafajësi dhe thjeshtësi, si një gjeni.Dukej sikur fytyrat qiellore, të habitura nga sytë 8shumtë që u qenë ngulur, kishin ulur të turpëruara qe-pallat e tyre të bukura. Njohësit sodisin veprën e re mehabi të madhe; Në këtë vepër dukej sikur ishin bash-kuar në një vend; shkolla e Rafaelit — e pasqyruar nëqëndrimin jashtëzakonisht fisnik, shkolla e Korexhios— që dallohet nga përsosja e pashembullt e penelit. Porajo që sundonte mbi të gjitha ishte fuqia e krijimit qëgjendej brenda në shpirtin e piktorit. Ai kishte studiuaredhe hollësitë më të vogla të pikturës, kishte kapur nëçdo gjë ligjin dhe forcën e brendshme. Kudo dukej kjorrumbullakosje delikate e vijave të natyrës, të cilën akap vetëm syri i një artisti krijues kurse një kopist enxjerr me cepa. Dukej se të gjitha sendet e marra ngabota e jashtme piktori i kishte futur më parë në shpir-tin e tij dhe pastaj i kishte lëshuar që aty si »ga një

4TS

burim, si një këngë të vetme, të harmonishme dhe so-lemne. Dhe atëherë, madje edhe ata që s'merrnin vesh,e kuptuan greminën e pakufishme që ekzistonte midiskrijimit dhe kopjes së thjeshtë nga natyra. Është po-thuaj e pamundur të shprehësh atë qetësinë jo të rën-domtë që zotëroi të gjithë ata që ia kishin ngulur sytëtablosë: nuk dëgjohej asnjë tingull, asnjë shushurimë,dhe në këtë mes tabloja dukej çast për çast sikur ngri-hej lart e më lart; prej saj buronte gjithçka që ështëe ndritur dhe e mrekullueshme dhe ndërrohet më nëfund, në një çast — fruti i idesë që i zbret piktorit ngaqielli — çast për të cilin njeriu përgatitet tërë jetën. Vi-zitorëve që rrethonih tablonë mend u rrokulliseshin padashur lot në faqet. Dukej se të gjitha shijet, me tëgjitha shmangiet e tyre më të guximshme, ishin bashkuarnë njëfarë himni të heshtur, kushtuar veprës hyjnore.

Çartkovi qëndroi pa lëvizur, gojëhapur, përpara pik-ttirës. Më në fund erdhi në vete kur, dalëngadalë, vizi-torët dhe njohësit nisën të flasin dhe të bisedojnë përcilësitë e veprës dhe kur, më në fund e pyetën atë, dukeiu lutur të shprehte mendimet e tij. Donte të merrteatë qëndrimin e tij indiferent, të zakonshëm; donte tëthoshte diçka të rëndomtë, një gjykim banal të një pik-tori bajat, si: «Po, natyrisht, është e vërtetë se nukmundt'i mohojmë talentin piktorit; ka diçka, me sa duket, qëka dashur të shprehë, po përsa i takon thelbit... «Dhepas kësaj të shtonte, ta merr mendja, disa lëvdata ngaato që mund të asgjësojnë çdo piktor. Donte ta bëntekëtë gjë, po fjala i ngriu në buzë, i plasën lotët ngasytë, qau me ngashërim dhe doli nga salla si i çmendur.

Pastaj qëndroi një kohë i palëvizur dhe i hutuar nëmes të ateliesë së tij të bukur. Në një çast i qe zgjuartërë qenia'e tij, tërë jeta, sikur t'i qe kthyer përsëri tëritë, sikur shkëndijat e shuara të talentit të kishin pla-sur përsëri. Menjëherë iu hoq perdja që ia pati zënësytë. Perëndi! Si i shkatërroi kaq pa mëshirë vjetët mëtë mirë të rinisë? Si la që t'i shuhet shkëndija e zjarritqë kishte fërfëlluar, ndoshta, dikur në kraharorin e tij ?

480

Vallë, po të mos e kishte shuar kështu, kjo do të ishtezhvilluar në tërë madhërinë dhe në bukurinë e saj. Dhembase do të kish bërë që të rridhnin lot habie dhe mirë-njohjeje! I kishte shkatërruar të gjitha, pa mëshirë!Përnjëherësh, iu duk sikur atë minutë iu ngjallën nëshpirt të gjitha hovet dhe vrullet e dikurshme.

Mori penelin dhe iu afrua pëlhurës. Nga shkaku inderjes fytyra iu mbush me djersë. Kishte vetëm njëdëshirë dhe një mendim: të pikturonte engjëllin e gre-misur. Kjo ide ishte më e goditura për gjendjen e tijshpirtërore.

Por, sa keq! Figurat e tij, pozat, grupet, mendimetshfaqeshin në një mënyrë jo të natyrshme, pa harmoni.Peneli dhe përfytyrimet e tij ishin derdhur prej kbhevetëm në një kallëp, hovi nuk mund të kalonte caqetdhe prangat që i kish vënë vetvetes; të gjitha ato qëhodhi në pëlhurë nuk ishin gjë tjetër veçse çrregullimedhe gabime. Kishte përbuzur shkallën e gjatë dhe tëlodhshme të njohurive të përvetësuara gradualisht dheligjet themelore për të fituar lavdinë e ardhshme. Errëmbeu zemërimi. Dha urdhër që të nxirrnin, ngaatelieja e tij të gjitha veprat e fundit, të gjitha ato tab-lotë pa jetë, të bëra sipas kërkesave të modës, të gjithaportretet e husarëve, të zonjave dhe të këshilltarëve tështetit. U mbyll fillikat në dhomën e tij, dha urdhërtë mos e turbullonte askush dhe u fundos i tëri në punë,Punoi si një djalosh durimtar, si një nxënës. Por ç'gjëratë shëmtuara, të lemerishme dilnin nga peneli i tij! Nda-lej orë e ça.st sepse nuk njihte parimet më elementare;mënyrat mekanike, bajate ia gozhdonin tërë vrullin dheqëndronin si një prag që përfytyrimi s'e hidhte dot. Padashur peneli kthehej në kallëpët e vjetër, duart ven-doseshin vetëm në një mënyrë, ashtu siç i kish bërë za-konisht, koka nuk guxonte të bënte një lëvizje jo të rën-domtë. Madje edhe kindat e rrobave i pikturonte sipastipikes së vjetër dhe nuk donin të derdheshin në një më-nyrë që t'i jepnin trupit një qëndrim tjetër. Dhe ai endiente, e ndiente, dhe e shihte vetë!

4S1

— Vallë a kam pasur me të vërtetë talent? — e pyetiveten më në fund. — A imos e kam gënjyer veten?

Duke thënë këto fjalë, iu afrua veprave të tij tëmëpars'hme, të cilat i kish punuar dikur me shpirt tëpastër dhe të çinteresuar, atje, në atë shëpinë e varfërnë ishullin Vasilievski, i vetmuar, larg njerëzve, largbollëkut dhe nazeve. lu afrua këtyre dhe nisi t'ivëzhgonte me sytë katër, dhe bashkë me këtë njsi tëkujtonte tërë jetën e varfër të asaj kohe. ___

— Po, — foli ai i dëshpëruar, — po, kam pasurtalenit. Shenjat dhe gjunmët e këtij talenti duken ku-do...

U ndal dhe befas iu drodh tërë trupi; sytë e tijtakuan disa sy të tjerë që e vështronin drejt. Ishte aiportreti i çuditshëm që pati blerë në treguii e Shçu-kinit. Tërë këtë kohë ky portret kishte inbetur i fshe-hur, i mbuluar nga tablotë e tjera dihe Çartkovi ekishte harruar fare. Po tani, si për iiiat, kur u ho-qën të gjithë portretet dhe tablotë e modës, që mbu-shnin dikur atelienë, portreti i plakut doli në dukjebashkë me veprat që kish. punuar kur kish qenë i ri.Solli ndër mend historinë e tij të habitshme, kujtoise si ky portret i lemerishëin kisihte qenë gjer dikushkaku i ndryshimit të tij, se thesari i të hollave qëMshte gjetur në një mënyrë kaq të papritur i kishtengjallur dëshira boshe që ia përpinë talentin. Ishtegati t'i turrej pothuaj si i tërbuar. Po u mbajt, dhaurdihër menjëherë që ta nxirrnin jasfatë portretin eurryer. Por as kjo gjë xmk ia platiti shpirtin e turbu-lluar; tërë ndjenjat dhe tërë qenia e tij ishin tronditurnga themeli, dhe ai njohu atë torturën e ihataahme, qëshfaqet shuanë rallë, atëherë kur një talent i dobëtpërpiqet të krijojë diçka që ia kapërcein forcat dhes'është i zoti ta bëjë këtë gjë; atë torturë që te një i ribën të lindin vepra të mëdha, por te një njeri që kakaptuar fcufijtë e ëndërrimeve, ndërrohet në një etjetë pafrytshme; atë torturën e hatashme që e shtynnjeriun të bëjë paudhësi që të kallin tmerriai.

E pushtoi një zili kobmadhe, një zili që sihpie gjernë tërbim. Bëhej helm e vrer kur ^hihte ndonjë vepërqë mbante vulën e talentit. Kërciste dihëmbët dhe epërpinte me sy si një Vasilisk.1) Në shpirtin e tij lin-di dëshira më djallëzore që mund të kish pushtuarndonjëherë një njeri, dhe u hodh me tërbim që tavintg. në jetë këtë dëshirë. Nisi të bliiute veprat më tëmira të pikturës. Mbasi blinte një tablo, duke paguarnjë çmim të madh, e shpinte me kujdes në dihomën etij dhe aty i turrej si një tigër i tërbuar, e çirrte,e copëtonte, e shkelte me këmbë dhe qeshte i kënaqur.Pasuria shumë e madhe që kishte mbledhur i lejonteta plotësonte këtë dëshirë djallëzore. Zgjidhi të gjithaqeset me floriinj, hapi sëndukët. Asnjë përbindësh iinjorancës nuk ka asgjësuar kurrë ndonjëherë kaqvepra të bukura sa shkatërroi ky hakmarrës i egër.Në të gjitha ankandet posa shkelte ai konkurrenitëthumbisnin shpresën për të blerë ndon.ië vepër arti.Dukej sikur qielli i zemëruar e kish dërguar enkasnë botë këtë shkatërrues të tmerrshëm për të rrëmbyerçdo gjë që është e harmonishme. Ky pasitxn i ihata-shëm i dha niëfarë ngjyre që të fut tmerrin: ligësiai dukej gjithnjë në fytyrë. Urrejtja për botën dhe ino-himi dukesihin sheshit në tiparet. Dukej sikur në per-sonin e tij ishte trupëzuar djalli kobzi, të cilin Push-kini e ka përshkruar në mënyrë kaq të përsosur.2)Nga goja e tij nuk dilnin veçse fjalë plot helm dhemohim të përietshëm. Posa e stdhnin në rrugë, 'tërënjerëzit, madje edhe të niohurit, kur e pikasnin ngalarg, mundoheshin të _kthenin rrugën dhe t'i sihmange-shin takimit, duke thënë se kv takim, si një harpi3)mund të të helmatiste^ tërë ditën.

Për fatin e mirë të botës dhe të artit, një jetë etttllë kaq e nderë dhe kaq e tërbuar s'otruund ia kishte

1) Vasllisk, basilisk — shtazë përrallore me pamje gjarprl qëtë vret me sy

2) Është fjala për poezinë «Demoni»- të Pushkinit.3) HarpJ — qenle mltologjike, me krahë, përfytyrini i së

fceq«,

shumë të gjatë: epshi ishte tepër ogursi dfae tepër imadh për ato forcat e vogla që i kishin mbetur Çar-tkovit. Krizat e furisë dhe të çmandjes zunë ta push-tojnë dendur e më dendur gjersa, më në fund, epllakosën si një sëmundje e tmerrshme. Ethet e forta,të bashkuara me tuberkulozin e shpejtë e zaptuanme një forcë kaq të madhe saqë brënda tri ditëveÇartkovi u tret e u bë si hije. Kësaj sëmundjeje iushtuan. edhe shenjat e një çmendurie që s'ka shërim.Ngandonjëherë edhe disa burra bashkë nuk ishin tëzotë ta mbanin. Nisi të shikojë në kllapi ata syitë egjallë të portretit të çuditshëm, që i kishte harruarprej kohe, dhe atëherë tërbimi i tij ishte lemeri. Tëgjithë njerëzit që qëndronin pranë shtratit të tij idukeshin si portrete tmerruese. Portreti i plakut sikurdyfishohej e katërfisihohej përpara tij; të gjitha mu-ret dukeshin të stolisura me portrete të tilla, që eshponin me ata sytë e gjallë e 'të palëvizur. Portretetë tjera të ha'tashme e shikonin nga tavani, nga_ dy-shemeja; dhoma zgjerohej dhe zgjatej pafund për tënxënë këta sy të palëvizur. Doktori që kishte marrëpërsipër ta mjekonte kishte dëgjuar disa herë aitëhistorinë e çuditshme dihe përpiqei me të gjitiha fuqitëtë zbulon,te lidhjen e fshehtë midis fantazrnave, që idilnin përpara të sëmurit, dhe jetës së tij të mëpar-shme, por nuk arriti të mësonte asgjë. I sëmuri nukkuptonte dhe nuk ndiente gjë tjetër veç tortiirave tëveta dhe lëshorate ulërima llahtarie dhe fjalë që s'ki-shin kuptim. Më në fund filli i jetës iu këput në mestë dhimbieve të mbytura. Kufoma e tij të kallte datën.Nga pasuria e madhe që kishte gmmbulltiar nukkishte mbetuar asgië. Vetëam kur panë copat e shqyeratë veprave të mëdha të artit, të cilat i kishte blerëduke shpenzuar miliona, njerëzit e kuptuan se përç'qëllkn 'të tmerrshëm e kishte përdorur pasurinë etij.

Pjesa e dytë

Përpara hyrjes së shitëpisë ku do të bëhej ankandiishin ndalur shumë llandonë, karroca, pajtonë, pa-suria që shitej kishte qenë dikur prona e një pasani-ku, amator të artit, që kish kaluar tërë jetën në njëdremitje të ëmbël, në mes itë zefirëve dhe amurëvenjeri nga ata që bëhen të famshëm sd mecenë1) dheshpenzojnë milionat e mbledhura nga prindërit eshkathët, dhe, ngandonjëherë, edhe milionat e grum-bulluara me punën tyre të mëparshme. Siç dihet, me-cenë të tillë s'ka më sot; shekulli ynë, i nëntëmbë-dhjeti, ka marrë prej kohe fizionominë e mërzitshmetë bankierit që kënaqet me milionat e tij të rëndituravetëm si shifra në letër.

Sallën e gjatë e kishte mbushur një turmë larushe,njerëz që ishin turrur si shpendë grabitës. Aty kish njëtabor të tërë tregtarësh rusë nga ata të Gostinij Dvo-rit2) dhe madje nga tregu i vjetërsirave, të veshur meredingota mavi aRafrënga. Pamja e tyre dhe shprehja efytyrës du'keshin këtu, si të thuash, më të vesdostira emë të lira, dhe nuk shihje aspak atë servilizmin etepruar, që dalloihet kaq qartë në fytyrën e tregtaritrus kur gjendet në dyqanin e tij përpara myshteriut.Këtu s'të pe&honin fare, megjithëqë në sallë ndodhe-shin shumë nga ata aristokratët, të cilëve, po të ki-shin qenë në nië vend tjetër, do të ishin gati t'u bënintemena duke ulur kokën gjer përdhe saqë të fshindnpluhurin që kishin lënë çizmet e tyre. Këtu rrininfare serbes, preknin pa teklif librat dhe tablotë, dukedashur të shihnin sa para bën malli dhe ngrihin meguxim çmimin duke ua hedhur edfoe kontëve që ia di-nin vlerën.

1) Mecen — mbrojtës i artit dhe i shkencës:2) Gfostirdj Dvor — një nga tnegjet e OPetenbuirgut.

Aty kishte shumë nga ata vizitorët e përher&hëmtë ankandeve, të cilët e kanë zakon që, me të ngrënëmëngjesin, të shkojnë ditë për ditë në ankandet: ari-stokmtë që njihnin mallin dhe që e quanin si detyrë tëinos humbisnin asnjë rast për të shtuar kolekcionet etyre dhe që s'kishin ndonjë punë tjetër për të bërënga ora dymbëdhjetë gjer në orën një; kishte, më nëfund, edhe nga ata zotërinjtë fisnikë, me rroba mjafttë vjetra, dhe xne xhepat pothuaj bosh, të cilët para-qiten në ankandet ditë për ditë, pa asnjë qëllim fi-timi, po vetëm e vetëm për të bërë sehir se si do tëmarrë fund puna: k'ush do të japë më shumë, kush mëpak, kusih do të mbetet me duar bosh dhe kush do tagllabërojë mallin.

Tablo të shumta ishin mbledhur aty-këtu, rrëmujë;midis tyre kishte mobilie dhe togje me libra, me mo-nogramën e pronarit 'të dikurshëm, i cili ndoslhta, s'kish-ftë pasur as kureshtjen e lëvdueshmte që t'i ahfleikxnte.Vazo kineze, pllaka mermeri për tryeza, inobilie tëreja dhe të vjetra me vija të lakuara, ine këmbë grifo-ni'1, sfinksi dhe luani; llampadarë, kinketa2) të praru-ara dhe të papraruara — të gjitha njëra mbi tjetrën,pa atë rregullin që mbahet në dyqanet. Të gjitiha këtodukeshin rijë lloj kaosi artesh.

Në përgjithësi tmerraheini kur shohim një shitje nëankand: ky ka diçka që i gjet një procesioni varrimi.Salla në të eilën mbahet ankandi është gjithnjë e errët;dritaret janë të zëna me mobilie dhe tablo që niezl lënëtë ihyjë pak dritë; heshtja e nderë që zotëron në fyty-rat, zëri i përmotshëm i pënmbaruesit që drejton an-kandin, çekiçi që bie në tryezë, sikur u këndon ndonjëpërshpirtje sendeve të mjera të artit që takohen aitynë një mënyrë kaq të çuditshme njëri me tjetrin. Tëgjitha këto duken se e shtojnë përshtypjen fillestaretë çuditshme dhe jo të këndshme.

1) Grifon — në mitologjinë e lashtë: përbindësh me kra-hë, me kokë shqiponje dhe trup luani; rracë qeni leshtor:

2) Ktaket — Uambë e vjetër me TSJ, me dy rryma. ajri.

481

Ankandi dukej <të kish arritur kulmin. Një shumieëe madhe njerëzish esnafë shtyhesMn duke thirrur dhehaheshin pa pushim. Nga të gjitha anët dëgjohej fjala:«rubla, rubla, rubla» dhe nuk i linin radhën pënnba-ruesit të lajmëronte çmimin e shtuar, sepse sa të ha-pësh e të mbyllësh sytë ky çmim ishte ngritur ka-tërfisih e nië shumë. Turma gumëzhiiite veçanërisht përnjë portret, i cili s'ishte e mundur të mos tërhiqte vë-mendjen e atyre që merrnin vesh sado pak. nga pdk-tura. Kjo pikturë dukej sheshit se ishte punuar ngapeneli i fortë i një piktori të shquar. Me sa vihej reportreti ishte rnereraetuar dhe përsëritur disa herë;ai paraqiste një aziatik të veshur me një dollomatë gjerë, fytyra e tij kishte një ahprehje të çuditehme.Por atyre që ishin grumbulluar aty u bënte më shumëpërshtypje gjallëria e 'pashembulit e syve. Sa më shu-më i vështroje këta sy, aq më tepër të dukeshin sikurtë përshkonin mes për mes. Kjo g'jë e habitshme dhekjo s'hkathtësi e pasheoibullt e piktorit kishin tër-hequar vëmendjen e të gjithëve. Shumë veta kishinhequr dorë nga ankandi sepse tabloja kishte arritur njëçmim që s'e ngrinte kandari. Kishin mbetur vetëm dyaristokratë, amatorë të pikturës, itë cilët bënin çmosqë ta blinin. Të dy këta ishin nxehur dhe pa dyshimdo ta kishin ngritur çraimin sa s'bëhet, sikur një ngatë pranishmit të mos kishte thënë:

— Me leje ta pres grindjen tuaj për një çast. Unë,ndo&hta, kam të drejtë më shvtmë se kushdo tjetërta marr këtë portret.

Këto f jalë bënë që të gjithë të kthehen për ta parë.I kishte thënë një burrë i pashëm, nja tridhjetë e pe-së vjeç, ine kaçurrela të gjata dhe të zeza. Kishte njëfytyrë të lezeçme, në të cilëxi shkëlqeote një ndjenjëe kthjellët, një shpirt që nuk dinte se ç'janë rropatjetmondane. Rrobat që kish veshur nuk mund të thuashse ishin prerë sipas modës, tërë pamja e tij tregontese ishte artist. Me të vërtetë ky ishte piktori ^ B. tëcilin e njihnin personalisht shumë nga të pranishmit.

«— Sado te çuditshine që mund t'ju duken fjalët emia, — vazhdoi ai kur vuri re se të gjithë po e dëgjo-nin, — në qoftë se do të keni dëshirë të dëgjoni njëhistori të shkurtër, mbase atëiherë do ta kuptoni sekaxn të drejtë të flas kështu. Gjithçka më bën të be-soj se ky është pikërisht portreti që po kërkoj.

Në fytyrat e të gjithëve u. duk një kureshtje shumëe madhe; vetë përmbaruesi, që drejtonte ankandin,mbeti gojëhapur, me çekiçin ngritur në dorë dhe u bëgati të dëgjonte. Në fillim shumë nga të pranishmitkttiyen sytë, pa dashur, dhe e shikuan portretin, popastaj ia ngulën sytë vetëm irëfyesit sepse itregiini i tijpo bëhej orë e çast inë tërheqës.

— Ju e njihni atë pjesë të qytetit që quhet K£-lomna, — kështu, e filloi tregimin. piktori. — Atygjithçka nuk u ngjet lagjeve të tjera të Peterburgut;kjo lagje nuk është as kryeqytet, as provincë, kur kalonnëpër rrugët e Kolomnës të duket se humbet të gjithadëshirat dhe hovet e rinisë. E ardhmja s'ka faorizontrië 'këtë lagje: çdo gjë duket e qetë dhe e përgjumur,e largët nga lëvizja e kryeqytetit. Aty vijnë të banojnënëpunësit pensionistët, vejushat, njerëzit e varfër qëkanë të bëjnë me senatin1) dhe prandaj e kanë dënuarveten të rrojnë aty pothuaj tërë jetën; gjellëbërësetplaka që kanë dalë nga puna vijnë vërdallë tërë ditënnëpër tregjet, dërdëllisin me ndonjë dyqanxhi që shetvogëlsira dhe, në të ngrysur, kthehen në shtëpi me pe-së kopekë k^afe dhe katër kopekë sheqer; më nëfund aty të sheh syri njerëz të cilët me një fjalëmoMid t'i quash 'të përhimë; rrobat e tyre, fytyra,flokët dhe sytë e tyre kanë diçka të turbullt e të për-himë si një ditë ^pa furtunë, por edhe pa diell, askështu, as ashtu — kur mjegulla rrumbullakos tërë ce-pat e mprehta të sendeve. Në këtë kategori mund tëhyjnë edhe ata shërbyesit e teatrove, këshilltarët ti-

1) Senat — institucion i lar;të gjyqësor dhe administrativ nëRusinë cariste

48S

tullarë, në 'pensian, bij të Marsil;1) 'të dalë në lirim menjërin sy të nxjerrë dhe me buzë të enjtur. Tërë këitanjerëz s'çajnë kok'ën për asgjë: ecin me kokën përdhe,të heshtur, s'vrasin mendjen për asgjë. Nëpër dhomakanë pak plaçka; ngandonjëherë tërë pasuria e tyreështë një shishe me vodkë safi ruse, të cilën e ngrenëmë nge tërë ditën; kjo ngadalësi i ruan nga dëmet epijes së fortë dhe të shumtë, siç bën të dielave aizanatçiu i ri gjerman, ai heroi i rrugës Meslhanskajaqë, pas orës dymbëdhjetë të natës, bëhet zoti i tërëtrotuarit.

Jeta në Kolomna është .tmerrësisht e vetmuar: rra-llë e tek duket ndonjë llandon, me përjashtim ndosh-ta të atij që shpie aktorët dhe që turbullon qetësinëme zhurmën, krismën dhe bubullimën e tij. Aty tëgjithë ecin më këmbs, karrocieri kthehet në shtëpi pamyshteri, duke shpënë vetëm pak bar të thatë për gër-dallën. Aty mund të gjesh një banesë për pesë rublanë muaj, dhe madje i zoti i shtëpisë të jep kafenë emëngjesit. Të vejat që kanë pension janë aristokratetë lagjes; mbahen qibare, fshijnë dendur dhomën etyre, bisedojnë me mikeshat se mishi i lopës dhe lak-krat janë shtrenjtuar; pranë tyre ka slipesh ndonjëçupë të re, të heshtur, si pa zë, ngandojëherë të lezeg-me, ndonjë këlysh të shëmtuar dhe ndonj'ë sahat muriqë trokëllin me nië tingull të pikëlluar.

Vijfnë pastaj aktorët, të cilët nuk i lejon rroga tëlargohen nga Kolomna; këta janë njerëz të lirë, si gji-thë artistët, dhe rrojnë vetëm për qejfin e iyre. Rri-në të veshur nie dollma dhe ndreqin ndonjë pisqollë,bëjnë gjithfarë sendesh të dobishme prej kartoni, lo-zin damë ose letra me ndonjë mik që ka ardhur përvizitë dhe kështu e kalojnë tërë mëngjesin; po ashtubëinë dhe pasdreke, dhe ngandonjëherë pinë ponç.Pas këtyre asëve d.he aristokratëve t-ë Kolomnës vijnënjerëz shumë të rëndomtë e që s'peshojnë fare. Ti

1) B'ij të Marsit — ushtarakët,

numërosh këta është barabar sikur të vrasësh mendjen tënumërosh ato giallesat që lindin në uthullën e vjetër.Aty ka plaka që falen, plaka që dehen, plaka që edhefalen, edhe dehen, plaka që punonjnë si ca miza dheu,shpijen rroba të vjetra dhe ndërresa nga ura e Ka-linkinit gjer te pazari i vjetërsirave dhe i shesin atjepër pesëmbëdhjetë kopekë. Shkurt, aty gjenden fun-dërina më e mjerë e njerëziinit, 'për të cilën as eko-nomisti politik inë i zoti/nuk mund të gjejë mjetin sesi t'ia përmirësojë gjendjen. Ju fola për këta njerëzqë t'ju tregoj se këta gjenden giiithnjë ngushtë përtë kërkuar ndonjë ndihmë të shpejtë dhe të përkoh-shlme, për të marrë para borxh. Prandaj midis tyre zë-në vend fajdexhinj të një kallëpi më vete, të cilët japinhiua, me pemg, shiuma të vogla por me kamatë të ma-dhe. Të gjithë këta faidexhinj itë vegjël janë më tëireptë sesa të mëdhenjtë, sepse futen në mes të tëvarfërve, rreckamanëve, ite cilëve nië fajdezhi i madhas që begenis t'u hedhë sytë, sepse ky ka të bëjë vetëmme njerëz që vijnë me karrocë. Dhe t>randaj çdo ndje-një njerëzimi u shuhet herët në shpirt.

Midis këtyre fajdexhinjve ishte niërL.. Por nuk dotë ishte keq t'ju tregoia se kio ngiarie ka ndodhur nëshëkullin e kaluar, në kohën e sundimit të perando-reshës së ndierë Ekaterinës së Dytë. Mund ta merrnime mend sa shumë është ndërruar që at.ëherë vetëpamia dhe jeta e K'Olomnës. Kështu T>ra, midis tetjerëve, ishte m'ë faidexhi aë kishte zënë vend prelkolhe n^ KoTomnë dhe aë ndrv&honte nça eiithë tëtierët. Mbante m'ë dolloma fcë eierë. nea ato të Azisë;ngiyra e errët e fvtvrës treffonte se kv kish ardhur neaiusu, na askush nuk ishte i 7oti të thoshte se o'kom-bësi ishte: indian, srek at>o t>ersian. Ishte i eiatë. t>o-thuai më i giati nsa glithë të tier^t, i thatë. zeshkan.me nië cehre të hatashme, me nië t>alë sv të ziarrtë,me ca vetulla të trasTia, aë e dallonin mem'ëherë dbesheshit n^a të eiith;ë banoTët e tierë itë rëndomtë tëkryeqytetit. As banesa e tii nuk u n^iante shtëpizave t«vogla të drunjta që gjendeshin përqark. Kjo ishte një

490

shtëpi me mure guri, si ato që ndërtonin dikur tregta-rët gjenovezë, me ca dritare në formë të çrregullt,ca itë mëdha e ca të vogla, me kapakë të hekurt dhe inelloze.

Ky fajdexhi ndryshonte nga fajdexhintë e tjerë sepsemund t'ju jepte hua çdo shumë, të gjithëve — nga ly-pësja plakë dhe gjer te nëpunësi plangprishës i madhi pallatit. Përpara shtëpisë së tij qëndronin shpeshherë karrocat inë luksoze të kryeqytetit, nga dritarete >të cilave vështronte ndonjëherë syri i një zonje monda-ne që të vriste me luksin e saj. Ishte hapur fjala sesëndukët e tij të hekurt ishin mbushur dinga nie pa-ra, xhevahire, brilantë dhe sende të tjera të lëna peng,por, — gjë për t'u çuditur — ky nuk shfaqte atë lak-minë e zakonshme që kanë gjithë fajdexhinjitë. Paratëi jepte me gjithë qejf, dhe me sa dukej caktonte afatine pagesës me këste mjaft të leverdishrae.. Por me disaveprirne të çuditshme të aritmetikës bënte që kamatatë arinte përqindje të padëgjuara. Kështu, të paktën,thoshte bota. Por gjëja që dukej më e habitshme dhe qëbinte inë shumë në sy ishte shorti i atyre që merrninpara hua nga dora e këtij fajdexhiu; të gjithë e mba-ronin jetën me tragjedi. Nuk di nëse këto të gjithaishin thashetheme, bestytni boshe ose fjalë të hapurame qëllim. Por disa shembuj të ngjarjeve që kisihinndodhur në sytë e të gjithëve ishin shumë të gjallë dheta rnbushnin mendjen.

Midis aristokratëve të asaj kohe nisi të tërheqëshpejt vëmendjen një djalosh që bënte pjesë në një ngafamiljet më të mira dhe që ishte vënë në dukje që nëtë ri në punët e shtetit; ky dashuronte me zjarr çdogjë që iahte e vërtetë, e lartë; nibronte gjithçka qëlindte arti dhe mendja e njeriut dhe dukej se do tëbëhej mecen. Pas pak kohe e shpërbleu me dorën plotvetë perandoresha, që i ngarkoi një detyrë të madhe,ashtu siç ia kishte dashur zemra djaloshit, një vendnë të cilin mund të bënte shumë për shkencën dhe përtë mirën e të gjithëve. Ky nëpunës i lartë e rrethod vetennga piktorë, poetë, dijetarë, Donte t'u jepte punë të

491

gjithëve, t'i nxiste të gjithë. Kishte nxjerrë me shpen-zunet e veta botime të shumta të dobishme, kish po-rositur shumë vepra arti, kishte shpallur çmime për të nxi-tur artin, shpenzonte per këto qëllime shuma të më-dha dhe më në fund. e prishi tërë pasurinë. Por vru-lli i itij ahumë bujar nuk e linte të biqte dorë nga punaqë kishte filluar cLhe nisi të kërkonte para hua kudo;më në fund i vajti fajdexhiut të famshëm. Mori njëborxh të madh dhe pastaj, brenda një kohe të shkur-tër, ku njeri u ndryshua si dita nga nata, nisi tëndjekë me urrejtje çdo gjë që buronte nga truri dhenga talenti. Në të gjitha veprat shihte vetëm anën edobët, çdo f jalë e shpjegonte shtrembër. Ateherë, përfat të keq, plasi revolucioni frëng. Kjo ngjarje ishërbeu si armë për të bërë poslitërsi nga nië të më-dihatë. Në çdo gjë nisi të shikonte një drejtim revo-lucionar, aluzione të dyshimta. U bë .-kaq dyshues sa-që inë në fund arriti itë dyshonte edhe veten dhe tëbënte kallëzime të hatashme, të padrejta, duke inarrëmë qafë shumë njerëz. Afërmendsh se kjo punë nukmund të mos i binte në ve&h fronit. Perandoresha ze-mërgjerë u tmerrua dhe, plot me atë fisnikërinëshpirtërore që zbukuron kokat e kurorëzuara, tha disafjalë, të cilat, ndonëse nuk arritën me saktësi gjer te•ne, prapë kuptimi i tyre i thellë u tipos në zemrat eshumë iijerëzve. Perandoreaha tha se jo nën regjiminmonarkik shtypen vrullet e larta dhe fisnike të shpir-til}, jo në një regjim të tillë përbuzen dhe ndiqenkrijimet e inendjes, itë poezisë dhe të artit, se, për-kundrazi, vetë monarkët kanë qenë mbrojtësit e tyre;se Shekspirët dhe Molierët lulëzuan nën mbrojtjen etyre bujaire, ndërsa një Dante ruuk mund të gjejë stre-hë në atdheun e tij republikan; se gjenitë e vërtetëlindin në kohën e shkëlqimit dhe të fuqisë së madhetë sovranëve dhe të shteteve, dhe jo në kohën e disashfaqjeve politike të shëmtuara ose në kohën e te-rroreve republikane, që gjer ms sot niik i kanë dhu-ruar botës asnjë poet; se ipoetët dhe artistët duhet të shpër-blehen sepse ata i sjellin shpirtit vetëm paqe dhe një qetësi

492

të mrekullueshine, dhe jo turbullime dhe rropatje; sedijetarët, poetët dhe të gjithë lëvruesit e arteve janëperla dhe brilante në kurorën perandorake; ata sto-lisin dhe i japin më shumë shkëlqim epokës së njësovrani të madh. Shkurt, në çastin ktir kishte thënë këtofjalë perandoresha kish marrë një nur të perëaidishëm.Më kujtohet se pleqtë nuk mvmd ta përmendnin këtëngjarje pa derdhur lot. Të gjithë iu përveshën punës.Për nderin e krenarisë sonë kombëtare duhet të vëmënë dukje se në zemrën ruse banon gjithnjë ndjenjae lartë për të mbrojtur të shtypurit. Nëpunësi i lartë,i cili ki&hte marrë nëpër këmbë besimin që i kiahindhënë, u dënua shumë ashpër dhe u shkarkua nga de-tyra që kishte mbajrtur. Mirëpo në fytyrat e bashkat-dhetarëve dukej një ndëshkim edhe më i madh; njëpërçmiim i vendosur dhe i përgjithshëm. Nuk mundtë tregoj se sa shumë vuajti shpirti që pati kërkuarlavdi. Krenaria, ambicia që u bë hi e pluhur, shpresate humbura — të gjitha këto u bashkuan dhe jeta etij mbarod me çmendje dhe me një tërbim që s'ështëparë e dëgjuar.

Tani do t'ju tregoj një ngjarje tjetër të tmerrshmeqë ndodhi gjithashtu përpara syve të të gjithëve: mi-dis të bukurave të shumta itë kryeqytetit tonë të asajkdhe, ishte një e bukur mbi të gjitha shoqet. Kjo ishtenjë farë bashkimi i bukurisë sonë të veriut me buku-rinë e jugut, një brilant nga ata që dalin rrallë nëbotë. Im atë thoshte se tërë jetën nuk kishte parëvajzë tjetër më të bukur. Ajo dukej se i kishte të gjithaato që i duheshin: pasuri, zgjuarsi dhe bufcuri shpir-tërore. Të shumtë ishin ata që i vinin rrotull dhemidis tyre më i miri ishte princi R. më fisniku, më imiri nga të gjithë, shumë i pashëm dhe ine shpirtkalorësi, ideali më i lartë i romaneve dhe i femrave, njëGrandison1) i vërtetë nga të gjitha pikëpamjet. Princi

1) Hero bamirës i romanit të shkrimtarit anglez Rikardson(1681-1761) «Historia e zotit Çarlz Gnandison*.

493

R. e da&huronte vajzën me gjithë shpirt, si i luajturmendsh; edhe vajza i përgjigjej me një dashuri po aq tëzjarrtë. Mirëpo farefisi ishte i rnëndjes se djali s'ekishte për hak vajzën. Çifligjet që pati trashëguar princiishin bërë prej kohe rrush e kumbulla; shtëpia e tijnuk shihej me sy të mirë; të gjithë e dinin se punëns'e kishte mbroth.

Papritur e papandehur princi u largua nga krye-qyteti, gjoja për të ndrequr punët e pasurisë, dhe ukthye pas një kohe në mes itë një luksi dhe shkëlqimiqë të prishte mendjen. Ballot e ndritura, dëfrimet qëkurdiste në shtëpinë e tij bënë kaq bujë saqë i dëgjoiedhe pallati. Babai i vajzës së bukur ndryshoi rnen-djen dhe pas pak u kurdis një dasmë e madhe qëmafani'ti tërë qytetin. Asnjeri nuk dinte se nga kishteardhur ky ndryshim dhe ku e kishte gjetur dhëndrikëtë pasuri të padëgjuar, por ishte hapur fjala se dja-loshi ishte marrë vesh me fajdexhiun e çudit&hëm dhese ky i kisihte dhënë një hua. Sidoqoftë dasina e habititërë qytetin. Të gjithë e kishin zili dhëndrin dhe nusen.Të gjithë e dinin dashurinë e zjarrtë dhe të pashuar,vuajtjet e shumta që kisihte hequr çifti, cilësitë e zgje-dhura itë të dy palëve. Femrat e zjarrta e inerrnin memend që inë parë jetën e lurntur si në parajsë që dotë bënin të dy bashkëshortët e rinj. Mirëpo doli ndryshe.Brenda një viti burri ndryshoi si dita me natën. Karak-terin e tij, që gjer atëherë kishte qenë fisnik dhe s'ka sibëhet më i mirë, e helmoi xhelozia brejtëse, zemërngush-tësia dhe nazet pa fund. U bë tiran dhe nisi ita mundojëshumë të shoqen dihe, gjë të cilën nuk kishte mundur taparashikonte njeri, përdori mënyra çnjerëzore, madje zu-ri ta rrihte. Brenda një viti askush nuk ishte në gjendjeta njihte nusen dhe të thoshte se kjo kish qenë ajovajza e bukur e dikurshme që kish tërhequr kaq shurtiëadliurues. Më në fund, kur e pa se s'mund ita durontemë tej mjerimin e nradb., gruaja i foli për ondarje. Bvirrimend u tërbua. U turr në dhomë me një thikë në dorë,dhe s'do mend, do ta kishte therrur, po të mos e kishin

494

mbajtur. I dëshpëruar dhe i çartallosur, burri ia ktheuthikën vetes dhe i dha fund jetës me mundime të ha-tashme.

Veç këtyre dy shembujve që ndodhën në sytë e tërëbotës, njerëzit tregonin ngjarje të shumta që kishinndodhur në klasat e ulëta dihe po'E'uaj të gjitha kisJiinpasur një përfundim ogurzi. Një njeri i ndershëm dhe imatur ishte bërë pijanik; një shitës dyqani kishte gra-bitur të zotin, një karrocier, që kishte punuar vite meradhë si njeri i ndersihëm, kishte therur myshteriun qët'i marrë nja dy para.

Nuk ishte e inundur që këto ngjarje — ngandonjë-herë të tepruara nga ata që i tregonm — të mos ukallnin datën banorëve të thjeshtë të Koloirmës. Tëgjiithëve u qe mbushur mëndja se ky njeri kishte djallinnë bark. Thuhej se borxhlinjve u vinte kushte kaq tëtmerrshme saqë të bënin të të ngriheshin flokët përpjetëdhe njerëzit e gjorë nuk guxonin t'i thoshin askujt separatë e tij kishin një forcë tërheqëse kaq të madhe,nxeheshin vetvetiu dhe mbanin disa shenja të çuditsh-me... Shkurt ishin përhapur lloj-lloj thashetheme të ha-tasihme. Sidoqoftë dihet se banorët e Kolomnës, tërë kjobotë plakash të varfra, nëpunësish të ulët, artistësh tëvegjël, me një fjalë, tërë kjo mori që pënmendëm mëlant ishte gati më mirë të ihiqte të zitë e ullirii sesa t'izgjaste dorën fajdexhiut' kobmadh; madje gjenin plaKaqë kishin vdekur nga uria dhe që kishin zgjedhut^ mëmirë të shkatërronin trupin e tyre sesa t'ia jepnin sHpir-tin të ligut. Kush e takonte udhës ndiente se i shkoninmornica në trup. Kalimtarët tërhiqeshin me kujdes më-njanë dhe pastaj ktheheshin dhe e shikonin një copëherë atë fajdexhiun e giatë gjersa zhdukej përtej. Fy-tyra e tij kishte diçk^ që s'u ngjiste të t.ierëve, të bëntetë besoje pa dasihur se ky kishte diçka të mbinatyrshme.Ato tiparet e tij shuimë të forta, me brazda të thella sis'kish askush tjetër; ajo ngjyra e fytyrës si bronz ishkrirë; ato vetullat tmerrisht të dendura, sytë e leme-rishëm — vështrimin e të cilëve nuk e duronte dot askush,madje edhe rrudhat e gjera të dollomasë së tij aziatike

491

— të gjitha këto sikur donin të të thoshin se ç'epshe tëforta e mundonin këtë njeri, se në krahasim me to, tëgjitha epshet e tjera të njerëzve s'peshonin fare. Babaiim ndalej ngaherë në vend kur e takonte udhës dhe nuke mbante veten pa thënë: Ky është djalli, djalli doravetë!» Por duhet të nxitoj t'ju flas për babanë tim, i cili,duhet ta dini, është heroi kryesor i kësaj historie.

Babai im ishte njeri i shquar nga sihumë pikëpamje.Ishte piktor nga afei që i kishte shokët të rrallë, një ngaato mrekullitë që dalin vetëm në Rusinë tonë, një pik-tor autodidakt që kish zbuluar vetë, në shpirtin e tij,disa rregulla dhe ligje, pa mësues dhe pa shkollë, i shty-rë vetëm nga etja për t'u përsosur, njeri që ndiqteudhën e sfapirtit për shkaqe, të cilat as ai yetë nuk idinte; një nga ato çuditë të cilat shpesh herë bashkëko-hësit i quajnë me fjalën. fyese «injorantë», por fyerjet dhegoditjet nuk ua presin krahët, përkundrazi, u japin mëshumë vrull me forcë, saqë punët i bëjnë përlierë më ,tëmira. Në saië të instiktit të lartë të brendslhëm, ai ndi-ente praninë e mendimit në çdo lëndë; arrita të kuptontevetvetiu rëndësinë e vërtetë itë shprehjes «pikturë histo-rike». Ai e kishte kuptuar përse një kokë e thjeshtë, njëportret i thjeshtë i Rafaelit, Leonardo da Vinçif, Ticia-nit, Korexhios mund të quhet pikturë historike dhe përsenjë tablo shumë e madhe me përmba.it.ie historike do tëquhej prapëseprapë tableau de genre1), megjithëse pik-tori i sai pretendon ta quajë pikturë historike. Dhe ndje-n.iat e brendshme, bindjet e veta ia drejfruan penelin drejtsubjekteve të krishtera, shkalla më e lartë midis të lar-tave. Nuk ishte ambicioz ose nevrik, si shumë piktorë.Ishte njeri i vendosur i ndershëm, zemërhapur, madjepak sd i pagdhendur, si i mbyllur në një zhguall, kishtenë shpirt njëfarë krenarie, i traitonte njerëzit me da-shamirësi, por në të njëjtën kohë ashpër.

«Mua s'më bëhet vonë për këta, — Thoshte ai shpeshherë. — unë nuk punoj për ta. Nuk i pikturoj tablofë përt'i shpënë në sallon, po për t'i vënë në kishë. Ai që do

1) Tablo zhanri (frëngj:)

të më kuptojë — do të më falënderojë, ai nuk do të mëkuptojë — le të shikojë punën e tij. Mondanin s'kemipërse e fajësojmë që s'nierr vesh nga piktura; po ngaana itjetër, këtij i vjen ndoresh për të përdorur letrat ebixhozit, i njeh verën dhe kuajt, pra ç'i duihet të dijë mëshumë një bujari? Ndoshta, po të njohë edhe njërën^edhetjetrën — do t'i rritet niendja dhe atëherë s'do tëtë'lëretë rrosh! Sikush me të tijën, pra sikush le të inerret mepunën e tij. Po mua më pëlqen më shumë njeriu që ethotë troç se s'merr vesih sesa ai hipokrrti që Mqet sikurdi atë që s'di dhe vetëm prish pmë.»

Kënaqej me një pagesë të vogël, domethënë merrteaq sa kishte nevojë për të mbajtur familjen dhe për tëvazhduar punën. Veç kësaj, kushdo që i kërkonte ndih-më nuk kthehej 'kurrë me duart bosh; i ndihnionte pikto-rët e varfër. Besonte perëndi me një besdm të thje&htëdhe të devotshëm, si ai i stërgjyshërve; ndoshta ky ishteshkaku që fytyrat që ai pikturonte mermin një shprehjeqë e lartëson shpirtin, të cilën nuk kanë mundur taairijnë talentet e ndritura. Më në fund, me punën e tijtërë ngulm, duke ndjekur drejt udhën që i kishte caktuarvetes, arriti ta nderojnë edhe ata që Mshin thënë dikurse ishte i pagdhendur dhe autodidakt. Kish ngaherëporosi për kishat dhe puna nuk i mungonte kurrë.

Një nga punimet e rrëmbeu shumë. Nuk më kujtohetsubjdkti, po di vetëm se në këtë piktoirë duhej tëparaqitej shpirti i errësirës. Vrau mendjen sihuinëkohë se ç'fytyrë t'i jepte; donte që kjo fytyrë tëshprehte gjithçka të rëndë, që e shyp njeriun. Kësh-tu, në kohën kur mandonte, shpesh herë iu pat kujtuarfytyra e fajdexhiut të inistershëm dhe pati thënë padashur: «Ja, pas kësaj fytyre do të ishte imirë të pikturojadjallin«".

Merreni me mend sa shumë u habit, babai një ditëkur, ndërsa po punonte në atelinë, e tij dëgjoi një tëtrokitur në derë, dhe pastaj hyri brenda ai fajdexhiui taerrshëm. Pa dashur babait i shkuan të ngjethuranë trup dhe u drodh.

— Piktor je ti? — e pyefi pa teldif fajdexhiu.— Piktor, — i tha babai i shastisur, duke pritur se çdo

të ndodhte më tej.— Mirë! Bëma portretin. Ndoshta për së shpejti

do të vdes, s'kam fëmijë. Po nuk dua të vdes fara,dua të rroj më. A mund të më bësh një portret qëtë të duket fare si i gjallë?

Babai tha me vete. «Ku mund të gjej më të nrirë?Ky vetë po më kërkon që të bëj pas fytyrës së tijdjallin në tablonë time«-. I dha fjalën. U morën veshpër kohën dhe çtnimin; që të nesëmen babai rnoripenelet dhe paletën dhe shkoi në shtëpinë e fajdexhiut.

Oborri i rrethuar ine avlli të lartë, qentë, dyert ehekurta dhe llozet, dritaret me kubera, sëndukët embuluar me qilima të çuditshëm dhe, më, në fund,vetë i zoti i shtëpisë, ky njeri pa shëmbëlltyrë, qëqëndronte pa lëvizur përpara tij — të gjitha këto ibënë hjë përshtypje të çuditshme. Sikiir ta paskejbërë me qëllim, poshtë, përpara dritaneve, kishte kaqsende të vëna grumbull, saqë vetëm nga lart hyntepak dritë. «D.iaUi ta marrë, sa inirë i ndriçohet fy-tyra!» — tiha me vete babai dhe nisi të pikturonte meetje, sikur të druhei se mos zhdukej ai ndricimi kaq ipërshtatshëm. «C'forçë e madhe!» — tha për së dytime vete, — *Po të inund ta pikturoi niakar gjysmëne asaj që është tani, ky do të m'i vrasë të giithëshenjtorët dhe engjëit; riërpara tii këta do të zbehen.Ç'forcë diallëzore! Po t'i qëndroj sado pak besnikmodelit, ky do të duket sikur do të më kërcejë igjallë nga pëlhura. Ç'tipare të pashembullta!»

Babai përsëriste ipa pushim këto fialë dhe e shtontezellin. Pas pak kohe vuri re se disa nga tiparet^ efajdexfamt ishin tix>osiH- tanimë në pëlhurë. Mlreposa më shumë pikitura i përngitete fytyrës, aq_më shumendiente njëfarë peshe, m'ë shaetësim, të cilin nuk ekuptonte as vetë. Megjithatë, ndonëse nuk ejndienteveten roirë, vendosi të vazhdonte punën dhe të ripro-dhonte pikë për pikë çdo tipar dhe shprehje qe

491

inezi vihej re. Pikë së pari zuri të piktoonte sytë.Ishin 'kaq të fortë saqë dukej sikur nuk do të ishtee mxmdur të mendoje t'i riprodhoje tamanx ashtusiç ishin. Megjithatë, le të bëhej si të bëhej, babaivendosi të zbulonte në këta sy hollësinë dhe ntianoënmë të vogël, të hynte thellë në të fshehtën e tyie...Mirëpo posa nisi t'i pikturonte, duke u kredhur nëpunë me peaiel në dorë, ndjeu në shpirt një neverit-je kaq të çuditshine, një peshë kaq të pakuptuesh-me, saqë disa herë u detyrua të linte penelin dhepastaj ta merrte përsëri. Më në fund e kuptoi se nukisihte i zoti të duronte dot; ndiente se këta sy I fute-shin në shpirt dhe i sillnin një turbxiUim, të cilin nuke shpjegoiute dot. Të nesërmen, të pasnesërrnen kjondjenjë iu shtua edhe më shumë. E pushtoi frika. Lë-shoi penelin dhe i tha fajdexhiut, i vendosur, se nukmund të vazhdonte punën. Të kishit parë atëherë sashumë ndryshoi fajdexhiu i çuditsihëm kur dëgjoi këtofjalë. I ra babait në gjunjë dhe iu lut me aman ederman që t'ia mbaronte portretin, duke thënë se ngaky portret varej fati dhe jeta e tij në botë, se ai ki-shte kapur me penel ato tiparet e gjalla të tij dhe sepo t'i riprodhonte me saktësi, jeta e forcës së tij tëmbinatyrshme do të qëndronte në portret, se ai nukdo të vdiste krejt, se donte të mos ndahej kuirë ngabota. Babai u nemit kur dëgjoi këto fjalë: iu dukënkaq të hatashme dhe të lemerishme saqë hodhi edhepenelet, edhe paletën dhe iku si i çmandur nga dho-ma. Kjo ngjarje nuk e la të qetë tërë ditën dhe tërënatën; të nesërmen fajdexhiu ia dërgoi portretin ba-bait me një grua, qënia e vetrne që ndodhej në shër-bim të tij, e cila i tha se i zoti nuk e donte më portre-tin, nuk do t'i paguante asgjë dhe ia kthente prapë.Po atë mbrëmje dëgjoi se fajdexhiu kishte vdekur dhese do ta varrosnin mei cerejtnonitë e fesë së tij. Tëgjitha këto iu dukën foabait të 'habitshme në kulm. Paskësaj ngjarjeje bab^ai nisi të ndryshonte shumë: ishtegjithnjë tërë amkth, i tronditur, dhe nuk po e kupton-te shkakun. Pak më vonë bëri diçka të cilën nuk

411

mund ta priste askush nga ai: kish një kohë që kurveprat e një nxënësi të tij kishin nisur të tërhiqninvëmendjen e një rrethi të vogël njohësish dhe ama-torësh të artiit. Babai e kishte vënë re gjithnjë seky nxënës kish talent dhe prandaj i tregonte njëdashamirësi të madhe. Papritur i shkrepi zilia. Nuk eduronte dot të dëgjonte botën si fliste për këtë piktor,nuk duronte dot kur shihte se të gjithë e çmonin. Mënë fund, mbi të gjitha mësoi se këtij nxënësi të tiji kishin dhënë të bënte pikturën e një kishe të pasurqë posa ish ndërtuar. Ky lajm e çmendi fare. «Jo,nuk do ta lë këtë quraman të dalë fitimtar!» — thababai. — S'ka ardhur ende koha që pleqtë të merrennëpër këmbë! Lavdi zotit jam edhe i fortë. Do të sho-him se kush do ta mundë shokun.»

Dhe ky njeri që dikur kish qenë zemërbardhë dihei ndershëm nisi të kurdiste intriga dhe marifete, ngatë cilat më parë i vinte ndot. Më në fund bëri ç'bëridhe arriti që për këtë tablo të shpallet një konkurs, nëtë cilin të marrin pjesë edhe piktorët e tjerë. Paskësaj u inbyll në dhomën e tij dhe nisi të punonte mezjarr. Dukej sikur donte që në këtë vepër të vintetërë forcat e tij, tërë shpirtin e tij. Dhe me të vërtetëkjo tablo doli një nga veprat e itij rnë të niira. As-kush nuk dyshonte se do të zinte vendin e parë. Tab-lotë u paraqitën në konkurs dhe aty u pa se pikturae babait ndrysihonte nga të gjitha të tjerat si dita menatën. Papritur njëri nga anëtarët e komisionit — nëmos gaboj, një klerik — bëri një vërejtje që i habititë gjithë.

— Kjo pikturë ka ine të vërtetë shumë vlerë, — thaai, — por fytyrat nuk kanë shenjtëri. Përkundrazi, kadiçka djaUëzore në sytë, sikur dora e piktorit të pas-këshe qenë drejtuar nga një ndjenjë jo e pastër.

Atëherë të gjithë sMkuan me vëmendje pikturëndhe u bindën se këto fjalë ishin të vërteta. Babai iuturr tablosë së tij për të parë nëse ishte e drejtë kjovërejtje fyese dhe vuri re me tmerr se pothuaj në tëgjithë fytyrat kisihte pikturuar ata sytë e fajdexhiut.

500

Të gjitha kishin një vështrim djallëzor dhe vrasës,saqë u drodh pa dashur. Piktura nuk u pranua, vendine parë e zuri nxënësi i tij, dhe kjo gjë e hidhëroishumë babanë. Nuk mund t'ju tregoj se sa i tërbuaru 'kthye babai në shtëpi. Mend e goditi nënën, i dëboifëmijët, theu penelet dhe kavaletin, hoqi nga muriportretin e fajdexhiut, mori një thikë dhe dha urdherqë të ndiznin një zjarr në vatër: donte ta priste co-pa-copa dhe ta digjte! Po atë çast hyri në shtëpi njëmik i tij, një piktor, gjittmjë i qeshur dhe babaxhan,gjithnjë i kënaqur ine veten, pa dëshira të mëdha,njeri që punonte gazmencl. për çdo porosi që i jep-nin dhe kur i shtrahej pionës ishte më i gëzuar sesaatëherë kur ishte f jala të ulej në sof ër dhe t'ia f illontedëfrimit.

— Ç'po bën ashtu? Kërkon ta djegësh? — e pyetiai babain duke iu afruar portretit. Por ndoshta kjopikturë është një nga veprat e tua më të mira. Kynjeri është fajdexhiu që vdiq aty më parë; punajote është e përsosur. I ke rërë tamam në të. Rurishte gjallë nuk kishte shikuar kurrë ndonjëherë ashtusiç shikon nga tabloja jote.

— Të shohim se si do të shikojë brenda në zjarr,— tha babai dhe u mat ta hidhte në vatër.

— Ndalu, për emër të zotit! — i tha miku dhe embajti. Në qoftë se këta sy të shpojnë shumë, ma falmua tablonë.

Në fillim babai e kundërshtoi, por më në fund, iadha. Njeriu u gëzua sa s'thuhet, mori tablonë dheshkoi.

Me të dalë miku nga shtëpia, babai e ndjeu vetenmë të qetë, sikur bashkë me portretin t'i kishin hequrnjë peshë të rëndë që ia shtypte shpirtin. Atëherëzuri të çuditej me ligësinë dhe zilinë që kishte pa-tur dikur, si edhe me ndryshimin e madh që i patindodhur. Si i gjykoi mirë e mirë ato që kisihte bërë,ndjeu pikëllim dhe foli me dhimbje.

— Po, mua inë dënoi perëndia, e kisha hak të

901

mos ma pranonin tablonë. Këtë e kisha pikturuar inemendimin që t'i bëja keq tim vëllai: Ndjenja djallë-zore e zilisë kishte drejtuar penelin tim, pra ndje-nja djallëzore duhej të pasqyrohej në këtë tablo.

Shkoi menjëherë dhe gjeti ish-nxënësin e tij, epërqafoi, e sMrër^goi në krahë, i kërkoi ndjesë dihebëri çmos që të ndreqte gabimin. Që atëherë nisitë punonte. përsëri i qetë, por shpesh. e më shpeshnë sytë e tij nisi të duket një pikëllim i madh. Fa-lej më shumë, rrinte i heshtur më shumë se sa mëparë dhe nuk gjykonte asnjeri vrazhdë; tiparet e ash-pra të fyityras zunë t'i zbuten.

Por pas pak kohe një ngjarje e tronditi edhe mëshumë. S'e kish parë prej kohe mikun që kisihte ma-rrë portretin. Po përgatitej t'i vinte në vizitë, kur pa-pritur ky vetë hyri në dhomë. Si shkëmbyen disa fjalëdhe e pyetën njëri-tjetrin, miku i tha:

— Vëllako, ti s'e kishe kot që deshe ta djegëshportretin. Djalli ta marrë, ky portret ka diçka që tçhabit... Unë nuk u zë besë magjistarëve, po sidoqoftë,në këtë tablo ka hyrë djalH...

— Si the? — e pyeti babai.— Nga çasti që kur e vara në dhomën time, ndje-

va një pikëllim kaq të madh... sikur më vinte tëtherrja një njeri. Në jetën tiine s'kara ditur kurrë seç'është pagjumësia, po tani pashë jo vetëm pagjumësi-në po edhe çfarë ëndrraish... Nuk jam i zoti të të thiemnëse këto ishin ëndrra apo diçka tjetër: sikur dontetë inë mbyste një lugat, dhe më fanitej pa pushimai plaku i mallkuar. Shkurt nuk jam i zoti të tëpër&hkruaj gjendjen që më kishte pushtuar. Një gjëe tillë s'më kishte ndodliur kurrë ndonjëherë. Tërëkëtë kohë kam bredhur si i shushatur: 'kisha njëfarëdruajtje, sikur prisja të më ndodhte një gjë e keqe.Ndieja se nuk mund të thosha një f jalë të gëzuar,të nxjerrë nga shpirti; më dukej sikur pranë mejerrinite një spiiin. Dhe vetëm nga dita që kur ia dha-sihë portretin nipit tim, që ma kërkoi, m'u duk sikur

102

m'u hoq një gur i rindë nga supi: menjëherë e ndjevaveten të gëzuar, siç më sheh. Hej, vëllako, ti paskepikturuar djallin.

Babai i dëgjoi këto fjalë me vëmendje të madhe,pastaj pyeti:

— Tani portretin. e ka yt nip?•*- Jo, s'e ka nipi! Nuk e duroi dot, — tha baba-

xhani, — ndoshta në këtë portret banonte sihTMrti ifajdexhiut: dilte nga korniza, shëtiste nëx»ër dhomë.Ato që tregon im nip as aë mund t'i kuptojë mendja enjeriut' Po të mos kujtoia ato që kisha pësuar vetë,dp ta 'pandehia të çmendur. Nroi ia shiti një kolek-cionisti tablosh, por as ky nuk e duroi dot dhe iahodhi dikujt.

Ky tregim i bëri nië përshtyoie të madhe babait.U zhyt i tëri në mendime, ra në hipokondri dihe mënë fund iu mbush mendia se peneli J til ae bërë niëvegël e diallit, se m'ë pjesë e ietës së faidexhiut kisht.ehvrë me të vërtetë brenda në tx^rtret dhe tani kyturbullonte njerëzit, u sillte tundime diallëzore, e lar-gonte mktorin nga rrusa, i ngiallte vuaitiet e tmerr-shme të nakarit e këshitu me radb«. Pastai ndodhën trimieritne të T>ai>ritura m'ëri ms tietrit: i vdiq e stio-cria, i vdiq vaiza dhe nië dialë i vosël. Këto i twiti sinië dënim aiellor dhe kuturisi të shkët>utei patjetërnsa kio botë dhe të bëhei murg.

Sano mbusha moshën •nS'ntë vlec. babai më fuH n<iaVademinë e arteve dhe. si lau borxhet aë kishte, shkoitië nië -mapastir të larffët ku rxas m'ë kohp nreu flok^tdhe u bë rrniTS. Atv e cuditi tërë manastirin meietën e tii të rreotë wi ap.Vik'ptiu dhe me Tx^rmbnsh-i>n P ts eriitha kflnuneve. T,Pu.me-ni i Tnan.a*tirit. kurmësoi se babait i vinte ndoresh trfVtura. i tba të zo-grafiste rn'ë korë t£ madhe TWT kishën. Mirëtx) murcmi wrvuait-ur iu tjëreiisi se mik ishte i dem'ë të mprrtepenelin në dorë. seose e kisb dhumaar, se për t'u bërëi denjë vër këtë duhej të T>astronte më t>arë shpirtinme punë dhe itë bënte flira të mëdha. Igumeni nuk

50S

e detyroi të bënte atë që s'donte. Atëherë babai emundoi veten edhe më shumë, e ashpërsoi jetën e tijnë manastir. Më në fund, duke 'pandehur se kjo jetënuk ishte mjaft e ashpër, i kërkod beikimin igumenitdhe u hoq në një vend të shkretë për të ndenjur farei vetmuar. Aty ndëntpi një kasolle me degë drurësh,e mbajti shpirtin vetëm me rrënjë bimësh të pazje-r&, e mundoi veten duke mbartur gurë nga një vendte tjetri, gozhdohej në një vend që kur lindte diellie gjersa perëndonte, me duart të ngritura në qiell,dhe falej pa pushim. Shkurt bëri çmos e ç'nuk për tëarritur kulmin e durimit dhe të vetëmohimit, sipasshembullit të shenjtorëve. Kështu e mundoi trupin njëkohë të gjatë, vite të tëra, por në këtë mes e forcoime fuqinë jetëdhënëse të faljeve. Më në fund, njëditë, u kthye tek igumeni dhe i tha me vendosmëri:

— Tani jam gati. P'b itë dojë perëndia, do ta bëjkorën.

Mori si subjekt lindjen e Jezuit. Punoi një vit tëtërë pa dalë nga qelia duke ngrënë shumë pak, vetëmsa për të mbajtur shpirtin, dhe duke u falur pa pu-shim. Pas një viti kora ish gati. Kjo korë ishte njëmrekulli e penelit. Duhet ta dirii se as inurgjit, as veteigumeni nuk merrnin vesh shumë nga piktura, po me-gjithatë mbetën të mahnitur përpara sihenjtërisë së fy-tyrave. Ndjenja e përvuajtjes dhe e ëmbëlsisë hyjnorenë fytyrën e shën Mërisë së përkulur mbi foshnjën, ur-tësia e thellë në sytë e fqshnjës hyjnore, qetësia so-lemne e mbretërve që kishin rënë në gjunjë përparaJezuit, të përshkruar nga mrekuHia e shenjtë, dhe mënë fund, ajo qetësia e thellë, e shenjtë, që zotëronte nëtërë korën — të gjitha kë'to ishin paraqitur me njëforcë kaq të harmonishme dhe me një bukuri kaq tëmadhe saqë kora të bënte një përshtypje magjike. Tëgjithë vëllezërit ranë në gjunjë përpara korës së re,kurse igumeni foli me shpirt të prekur:

— Jo, njeriu nuk mund të bëjë një korë të tillëvetëm me ndihmën e artit njerëzor; 'penelin ta ka drej-

194

tuar një forcë e lartë dihe e shenjtë dhe bekimi qiellorka zbritur në veprën, tënde.

Në Jiëtë kohë unë mbarova studimet në akademi,fitova medaljen e artë dhe, bashkë me të, fitova edheshpresën gazprurëse te një udhëtimi në Itali, që ështëëndrra më e bukur e një piktori në moshën njëzetvjeç. Nuk më kishte inbetur gjë tjetër veçse it'i thoshalamtumirë babait, nga i cili isiha ndarë prej dymbë-dhjetë yjetësh. Duliet të pohoj se prej kohësh ia kishaharruar edhe fytyrën. Kisha dëgjuar diçka herë pashere për jetën e tij të shenjtë prej ashkëtiu dhe be-soja se do të gjeja një fytyrë të rreptë, të huaj përgjithçka që ka në botë, fytyrën e një njeriu që nukdinte asgjë tjetër veç qelisë dhe lutjeve, një njeriutë munduar dhe të tharë nga agjërimet dhe nga vi-gjilimi i përhershëm. Merreni me mend sa ahumë uçudita kiir pashë para meje një plak të bukur, po-thuaj 'hyjnor! Në fytyrën e tij nuk kish asnjë gjur-më immdimi: kjo fytyrë pasqyroinite dritën e një gë-zimi qiellor. Mjekra e bardhë si dëbora dhe flokët elehtë pothiiaj si avulli, ngjyrë argjeoadi, i zbrisninmadhështorë në gjoks dhe nëpër rrudhat e rasos sëzezë dhe i arrinin gjer te litari me të cilin kishtelidhur veshjen e tij varfanjake prej miirgu. Por ajoqë më habiti më shumë ishte kur dëgjova nga gojae tij fjalë dhe mendime për artin të cilat, po juathem, do t'i ruaj përherë në shpirtin iim dihe dëshi-roj që edhe piktorët e tjerë, vëllezërit e mi, të bëjnëpo ashtu.

— Të prisja, biri im! — më tha ai kur iu afrova qëtë më bekonte. — Ti ke përpara një rrugë nëpër tëcilën që sot do të ecësh tërë jetën. Rruga jote është^e pastër, pra mos iu largo kurrë. Ti ke talent; talenti?ësihtë dhurata më e shtrenjtë e perëndisë. Mos « prish!fMëso, studio gjithçka që të sheh syri, shpreh gjith-'çka me penelin tënd, por në çdo gjë përpiqu të zbuloshmendimdii e brendshëm, dhe sidomos mundohu të fcuptoshtë fsheihtën e madhe të krijesës. I lumiturështë 1 zgjedhuri që zotëron këtë të fshehtë. Për një

50f

njeri të tilië natyra s'ka subjekte të ulëta. Një piktorqë krijon është po aq i madh në gjërat e vogla, saeidhe në gjërat e inëdha; për të në sendet e përbuzuras'duhet të ketë asgjë të përbuzur, në qoftë se vëbrenda në të shpdrtin e pastër edhe gjëja e përbuzurmerr një shprehje të lartë, sepse kalon nëpër purga-torin e shpirtit. Arti i jep njeriut idenë e parajsës qie-llore dhe hyjnore dhe kjo mjafton për ta vënë atë mëlart se gjithçka. Sa e lartë është qetësia solemne për-ballë tronditjeve botërore, po aq i lartë është edhekrijimi përballë shkatërrimit. Sa inë 1 lartë është en-gjëlli vetëm e vetëm në sajë të dritës dhe të pafajësisë sëtij përballë forcave të pamunërta dhe epsheve kre-nare të djallit — po aq _më i lartë është një krijim imadh artistik përballë gfithçkaje që ekziston në botë.Ti bëhu fli artit dhe dashuroje me tërë shpirtin, dhejo me një shpirt plot epshe njerëzore, por me një shpirttë qetë qiellor. Pa të, njeriu s'ka fuqi të ngrihet ngatoka dhe nuk mund itë krijojë tingujt e mrekullueshëm.të qetësimit. Sepse për qetësimin dhe pajthnin e tëgjithëve zbret në botë vepra e lartë e artit. Ai nukintmd ta nxitë shpirtin të qahet, por ngrihet përherëdrejt perëndisë sa një lutje kumbuese. Por ka çaste,çaste të errëta...

U ndal, dhe vura re se fytyra e ndritur iu errësuamenjëherë, sikur për një çast të kishte kaluar nëpërtë një re.

— Në jetën time ka ndodhur një ngjarje, — thaai, — As sot e kësaj dite niik miond të kuptoj se ç'kaqenë ajo fytyra e çuditshme që pata pikturuar. Kaqenë njëfarë fanepsje e djallit. Unë e di se bota s'be-son që ka djall, prandaj mxk. do të flas për të. Por dotë të them vetëm se ia pikturova fjrtyrën me neve-ritje dhe në atë kohë nuk ndjeva asnjë dashuri për pu-nën. Më kot mundohesha ta mpoahtja vetveten, tëmbytja gjithçEa që ndieja dhe të qëndroja besnik inafyrës. Portreti që pikturova s'ka qenë një vepër ar-ti dhe prandaj të gjithë ata që e vështrojnë i çuahtonshqetësimi dhe turbullimi dhe jo ndjenja e artistit, se-

506

pse edhe në mes të shqetësimit artisti është mbushurplot qetësi. Kam dëgjuar se ky portret kalon dorë mëdorë dhe përhap vetëm vuajtje, u zgjon piktorëve ndje-njën e zilisë, të urrejtjes së errët kundër vëllezërve tëtyre, etjen e egër për ndjekje dhe shtypje. Ty të ruaj-të zoti nga këto gjëma! S'ka gjë më të hatashme, Mëmirë të vuash tërë hidhërimin e ndjekjeve se sa tëndjekësh sado pak të tjerët. Ruaj pastërtinë e shpir-tit tënd. Ai që ka italent duhet të jetë më i pastërshpirtërisht nga të gjithë. Gjëja që u falet të tjerëveniik i falet njeriut që ka telent. Njeriut që ka dalënga shtëpia i veshur me një palë rroba të pastra ngaato itë festës, mjafton t'i bjerë një stërkalë baltë ngarrota e një karroce, dhe menjëherë tërë bota inblidhetrreth tij dhe e tregon me giaht, thotë se s'ka qenë ikujdesshëm, por kjo nuk vë re njollat-e shumta nërrobat e përdrtshme të kalimtarëve -të tjerë, sepse nërrobat e përditshme nuk vihen re njoliat.

Pastaj babai më bekoi dhe më përqafoi. Kurrë nëjetë nuk kam provuar një ndjenjë të tillë që e ngrenjeriun. U mbështeta i mahnitur në gjoksin e tij dheia putha ata flokët e argjendtë që i binin mbi raso.Lotët i shkëlqenin në sy.

— Biri im, pënmbushmë dëshirën lime të vetme, —më tha ai në çastin kur u ndainë. — Mund të të ndo-dhë të të zërë syri kund portretin për të cilin të fola.Do ta njohësh menjëherë nga ata sytë e jashtëzakon- -shëm dhe nga shp,rehja e tyre jo e natyrshone. Bëjçmos dhe shfarose...

Gjykoni ju vetë: a mund të mos i premtoja me be-tim se do t'ia përmbushja këtë lutje? Kam pesëmbë-dhjetë vjet që s'kam inundur ta takoj një vepër të ti-llë që t'i ngjasë asaj që ka bërë babai im. Dhe ja ta-ni, në këtë ankand...

Atë çast, pa mbaruar fjalën; piktori ktheu sytë temuri për ta shikuar edhe një herë portretin. Të njëj-tën lëvizje bënë përnjëmend të gjithë ata që e kishindëgjuar: kthyen sytë për të shikuar portretin e çudit-

507

Në dikasterin... po më mirë të mos tregojmë se nëcilin dikaster. S'ka gjë më të koklavitur sesa këtolloj-lloj dikastere, regjimente, kanceleri - sihfcurt tërënëpunësit bashkë me tërë ato kategorizimet e tyre. Nëditët tona çdo individ thotë se po e preke atë me niajëtë gishtit — paske fyer, në personin e tij, tërë sho-qërinë. Thonë se para pak kohe një kapiten isprav-nik,1) nuk më kujtohet se nga ç'qytet, kishte dërguarnjë lutje, me anën e së cilës thoshte fare qartë senjerëzit po i shkelin urdhrat e sihtetit dhe po mamnnëpër këmbë emrin e tij tri herë itë shenjtë. Për tëmbështetur të thënat e tij, ky i kishte bashkëngjiturlutjes një alamet vëllimi sa një roman, në të cilin nëçdo dhjetë faqe na del një kapiten ispravnik, madje nëdisa vende i dehur xurxull. Kështu pra, për të inënja-nuar çdo lloj ngatërese, dikasiterin për të ciJin bëhetfjalë do ta quajmë vetëm dikaster.

Pra, në një dikaster punonte një nëpunës, i cilis'mund të thuash se ndryshonte nga nëpunësit e tje-

1) Kapiten ispravnik — përfaqësues i autoritetit policor nërreth, me gradë kapiteni; person i zgjedhur nga Hsnikët.

509

rë. Ishte i pakët nga trupi, pak si i vrarë lije, pak sikuqal, pak si dritëshkurtër, pak si tullac aty mbiballë, me ca rrudha në të dy faqet. Sa për ngjyrën efytyrës — kjo tregonte, si të thuash, se njeriu ishte ngaata që vuajnë nga majasëlli... Po s'ke ç'i bën! Fajin eka klima e Peterburgut. Sa për gradën (sepse nëvendin tonë, kur flet për një njeri duhet të thuashgradën që ka), ky njeri ishte nga ata që u thonë kë-shiHtarë ititullarë të përjetsihëm, me të cilin, sdç edi tërë bota, janë tallur dhe i kanë marrë nëpër këmbëshkrimtarët e ndryshëm, të cilët kanë zakonin që me-riton të lëvdohet se tallen. me ata që nuk janë të zo-tët t'ua nxjerrm dufrn. Mbiemri. i këtij nëpunësiishtte i Bashmaçkin. Vetë f jala të thotë se ky emër karrjed'hur cfikur nga fjala «bashmak»-, domethënë «kë-pucë», po nuk dihet se që kur e si e qysh i kishmbetur ky emër. Edhe babai, edhe gjyshi, madje_edhekunati i Bashrnackinit, të gjithë Bashrnaçkmët papërja&htim, mbanin çizme, të cilave u hidhnin gjysmatri herë në vit. Emrin ia thoshin Akaki Akakieviç.Mund të ndodhë që lexuesit it'i duket ky emër si i çu-ditshëm dhe si i kërkuar me qiri, po ne rmind ta si-gurojmë se askush rmk e ka kërkuar me qëllim këtëemër, dhe se rrethanat kishin qenë të tilla që AkakiAkakieviçi nuk mund të quhej veç se AkakiAkakievic. .Ta se qysh ndodhi kjo punë: ATraMAkakieviçi, në qoftë se s'gabohem, lindi më të gdhirëtë 23 imarsit. E ndjera e ëma, gruaja e një nëpunësidhe shumë shpirtmirë, u mendua sihumë se ç'emërdo t'i kishte hije foshnjës. Ajo dergjej ende lehonë nështratin përballë derës; më të djattitë të saj rrintenuni, Ivan Ivanoviç Jeroshkini, një njeri shumëi mirë, kryetar zyre në senat, dhe nuna, Arina Se-mionovna Bielobriuskova, e shoqja e ndihmëskomisarittë policisë së lagjes, një grua për kokën e gruas. Kë-ta i dhanë leihonës tre emra, nga të cilët duhej tëzgjidhte një: Mokia, Sosia, ose ta thërriste djalin meemrin e të përvuajturit Hozdazat.

— Jo, — tha e ndjera, — këta emra s'më pëlqej-në; nuk di se si më duken!

Për t'ia bërë qejfin, hapën kalendarin në një fletëtjetër dhe gjetën aty tre emra të tjerë: Trifili, Dulladhe Varahasi

— Ky qenka një dënim nga zoti, — tha gruaja,Bobo, ç'emra. Këta eznra nuk i kam dëgjuar kurrë.Varadat ose Varuh, shkon si shkon, po Trifili edheVarahisi s'bëjnë.

Kthyen edhe një fletë tjetër edhe gjetën eniratPavsikahi edhe Vahtdsi.

— E shoh. — tiha gruaja, — se kështu i qenkashkruar. Më mirë le ta thërres me emiin e të atit. Tëatin e quanin Akaki, le ta quaj edhe të birin Akaki.

Kështu pra i thanë Akaki Akakieviç. Foshnjën epagëzuan. Në këtë mes ai qante e shtrembërohej, si-kur e parandjente se do të arrinte dikur itë bëhej kë-shilltar titullar.

— Ja, kështu ka ndodhur. Në qoftë se ia thamëkëto lexuesit këtë e bëmë që ta dije se kjo gjë ishtee domosdoshme e nuk mund t'i jepnin një emër tjetër.S'ka njeii që ta sjellë në mend se 'kur e se qysh hy-ri. Akaki Akakieviçi në dikasiter edhe se kush e futiaty. Të gjithë drejtorët e shefat, që erdhën e shku-an në atë zyrë, e gjetën edhe e lanë po në atë vende ine atë gradë që kishte pasur. Edhe puna që bënteishte po ajo që kishte qenë; kopjonte shkresa, kështuqë më në fund njerëzit u bindën se siç duket kykishte ardhur në këtë botë tamam për këtë punë, mekokën tullace e i veshur gati ine Uiniformën e nëpu-nësit.

Në dikaster nuk ia varnin fare. Portierët jo vetëmse ntik ngriheshin kur hynte ky, po edhe as që e vi-nin re, sikur të kishte fluturuar ndonjë mizë nëpërsallonin e pritjes. Shefat mbanin një qëndrim tëftohtë e itë rreptë. I afrohej iherë pas here një ndih-mësshef edhe i hidhte në tryezë ndonjë slhknesë duikemos i thënë as fjalën: «Kopjoje>*, ose «Ja një punëinteresante që do të të pëlqejë», ose makar t'i thotë

511

një gjysmë fjale të mirë, ashtu siç ndodh me nëpunësitqë kanë edukatë. Akaki tnerrte shkresën, e shikonte enuk çante kokën se kush ia solli e me ç'të drej'tëia solli që ta kopjonte. Sapo e merrte, i përvishejpunës që ta kopjonte. Nëpunësit e rinj talleshtn meAkaki Akakieviçin, bënin shakara me kripë e pakripë, ashtu si ua pret mendja memurëve, tregoninaty ballë për ballë lloj-lloj trillime për të, e për zonjën© sihtëpisë ku rriivte Akaki, një plakë nja shtatëdhjetëvjeçe. Thoshin se kjo e rrihte, e pyesnin se kur kishtenë mend të matrtahej me plakën, i hidihndn shuka letrenë kokë, duke thënë se bie dëborë. Po Akaki Akakie-viçi rmk u përgjigjej as edhe me një, f jalë goje, sikurtë mos kish njeri aty përpara tij.

Këto ngatërresa nuk e turbullonin fare e nuk ebënin të gabonte në shkrim. Vetëm kur e tepronin sishumë me shakarat dhe kur ia shtyntn. bërrylin, përtë mos e lënë të punoirte, u thoshte:

— Pse më ngisni? Më lini rehat!Këto fjalë dhe zëri me të cilin shqiptonte kishin

diçka që të habiste. Në këtë zë ndihej diçka që tëbënte të kishe mëshirë, kështu që njëherë një djaloshqë sapo kish hyrë në shërbim, që kishte ndjekur nëfillim shembullin e të tjerëve dhe ishte tallur me Aka-ki Akakieviçin, befas i vuri gishtin kokës, i penduar,dhe që atë çasrfc sikur çdo gjë ndryshoi dhe mori njëpamje tjetër. Njëfarë force e mbinatyrshme e shtyutë largohej nga shokët e tij, të cilët, në fillim, kur ikishte njohur, i kishte pandehur se ishin njerëz tëmirë e me edxikatë. Shumë kohë pas kësaj ngjarjeje,edhe në çastet më të gëzuara, i dilte para syve nëpunësii shkurtër e tullac, duke shqiptuar fjalët që ia bëninzemrën cxipë e thërrime:

— Pse më ngisni? Më lini rehat!Në këto fjalë tronditëse si'kur buçiste jehona e

disa fjalëve të tjera: «Unë jam vëllai juaj!». Kur ikujtoheshin këto, i mjeri djalë e fshihte fytyrën metë dy pëllëmbët. Dhe pastaj, gjatë tërë jetës së tijshumë herë e kish ndier veten të tronditur duke parë

512

se sa i çnjerëzishëm është njeriu dhe se sa vrazhdësishtazarake fshihet prapa perdes së mirësjelljes sënjeriut të ediikuar dhe të qytetëruar, madje, hej ozot! — edhe në atë që bota e mban për të ndershëme fisnik...

Shumë rrallë mund të gjendej një njeri që t'i je-pej punës me mish. e me shpirt, ashtu siç i jepejAkaki Aka'kieviçi. Këtu nuk mjafton të thuash seai punonte ine zell, po duhet të thuash se punonteme dashuri. Atje, në mes të atyre kopjeve të tij AkaMAkakieviçi sikur jetonte në një botë të këndshme e plotvariacione. Gazi i madh që ndiente kur kopjonte, ishkëlqente në fytyrë. Kur shkruante ato shkronjat qëi pëlqenin më shuinë mezi e zotëronte gëzimin e madh;biizëqeshte, puliste sytë, rrokëzonte f jalët duke lëvizurbuzët, kështu që të dukej sikur m\md të lexoje nëfytyrën e tij të gjitha shkronjat që i dilnin nga pena.Po të shpërbldhej sipas zellit, mund të kdsh arriturndoshta këshilltar shteti1) — por kjo gjë do ta kislhteçuditur shumë. Po, ashtu siç thoshin ata shokët e tijmendjemprehtë, ai nuk kishte fituar përveç se një pot-kua të varur në kraharor dhe majasëllin prapa shia-lëve. Pt> nuk mund të thuhet se nuk kishin treguarkurrë ndonjë vëmendje për këtë njeri. Një iherë, njëdrejtor shpirt mirë, që donte ta shpërblente AkakiAkakieviçin për vjetërsinë n.ë punë, dha urdhër që t'ijepnin një detyrë pak më të ndryshme nga ato kopjete zakonshnie. I thanë që në bazë të një dosjeje tëgatshme të hartonte një farë raporti që do t'i dërgo-hej një institucioni tjetër. Pra nuk kishte gjë tjetërpër të bërë veç se të ndërronte titujt dhe vende--vende të ndryshonte foljen nga veta e parë dhe tavinte e në vetën e tretë. Kjo punë iu duk kaq e zorsh-me saqë u mbyt në djersë, fshiu ballin dhe më nëfund vajti i tha shefit:

1) Këshilltar shteti — një nga gradat më të larta civile, që1 përgjigjet gradës së gjeneralit në ushtri

— Jo, iftuk e bëj dot Më mirë më jepni diçka përtë kopjuar.

Që atë ditë e lanë të kopjonte përgjithmonë. Dukejsikur veç kësaj detyre nuk kish punë tjetër për këtënjeri. Nuk përkujdesej fare për rrobat që vdshte; uni-forma e tij e kishte humbur ngjyrën e parë të gjel-bër dhe kish marrë një ngjyrë si të zbardhylët e tëkuqërre&hme, sikur të ishte pluhurosur me miell. Ja-kën e kish kaq të ngushtë e kaq të ulët saqë qafa,megjithëse nuk ishte shumë e gjatë, i dilte nga jakadhe i dukej si qafë lejleku, tamam si ata maçokët prejallçie, që i mbajnë mbi kokë dhjetëra e dhjetëra treg-tarë të huaj që jetojiië në Rusi1). Gjithnjë klshte diç-ka në uniforrnën. e tij: herë një fije peri, herë një fi-je kasihte. Veç kësaj, kishte një zotësi të veçantë, që kur ka-lonte udhës të arrinte nën një dritare tajnam në ças-tin fcur flakeshin jashtë lloj-lloj lëtyra dhe, siç duket,nga ky shkak kish gjithnjë në kapelë lëvozhga shal-qiri e pjepri ose ndonjë gjë tjetër të këtillë. Kurrëndonjëherë në jetën e tij n-uk çau kokën të shiMe seç'ndodlh në nrugë, të sMhte, bie f jala, ato që i shihte mesytë e tij të mprehtë ndonjë nëpunës tjetër i rise dikujt në trotuarin tjetër iu zgjidh rripka e posh-txne e pantallonave, gjë që sbkakton kurdoherë njebuzëqesihje tallëse.

Kur Akaki Akakieviçi shikonte diçka, kjo diçkanuk ishte gjë tjetër veç se rreshtat fare të drejtë tëshkrimit të tij të rregullt e të barabartë dhe këtë gjëe shikonte edhe atëherë, kur, si rrufeja më të kthje-llët, gjendje papritur nën turinjtë e ndonjë kali që itturfulloiite sd stuhi në fytyrë. Vetëm atë çast e kup-tonite se nuk gjendiej në mes të rreslitit 'të shkrimit, pomë saktë në mes të rrugës. Me të arritur në shtëpi, ul«Jmenjëherë 'përpara tryezës, llupiste shpejt e shpejt ta-sin me çorbë, hante ndonjë copë mish lope me qepe,

1) Ëstotë fjala për treglarët ambulantë, *ë rrugëve, q«mbanin mallin në tezga mbi kokë.

514

pa ndier fare shijen e gjellës, duke e përpirë ashtusiç ishte, bashkë me mizat e me çdo peshqesh tjetërqë mund të kish rënë brenda. Kur ndiente se fillontet'i fryhej barku, ngrihej nga sofra, merrte shishen emellanit dhe niste të kopjonte shkresat që kishtesjellë nga zyra; bënte kopje për vete, për qejfin e tij,sidomos po t'i dukej se shkresa kish rëndësi të veçantë,jo nga bukuria e stilit, po se i qe drejtuar ndonjëpersonaliteti të ri, me rëndësi të madlie.

Edhe në ato çaste kur qielli bojëhiri i Peterbttrguterrësohej i tëri dhe të gjithë nëpunësit kishin ngrënëdarkë dhe e kishin mbushur plëndësin plot, sikushsipas rrogës e sipas midesë, kur të gjithë çlodheshinpas atyre gërvitjeve të penave nëpër zyrat e dikaste-reve, pas atyre të bredhurave poshtë e lart për punëte tyre vetjafce dte të të tjerëve, që e kanë për detyrë t'ibëjnë, e më f ort pas angarive që u 'kanë rënë mbi kokë— pra atëherë kur nëpunësit nxitonin që të dëfreninnë kohën e lirë, kush duke vajtur në teatër, kush dukebredhur rrugëve pas ndonjë çupe me kapelkë në kokë,kush duke e kaluar mbrëmjen duke iu vardisur ndo-një çupe të hijshme, që ndrit si yll në ndonjë rrethtë ngushtë nëpunësish, kush — siç tidodh më dendur— duke i vajtur për vizitë ndonjë shoku që banonnë dy dhoma të vogla me një sallonkë në hyrje oseme një kuzhinë, në katin e tretë ose të katërt, ku tësheh syri ndonjë send që rreh t'i mbahet pas hapitmodës, një llambë ose diçka tjetër që ka kërkuar kaq^e kaq sakrifica, duke lënë barkun bosh ose duke ilënë mënjanë dëfrimet; shkurt, në kohën kur të gjithënëpunësit përhapeshin nëpër apartamentet e vogla tëmiqve për të luajtur uist1) për t'u ngrindur shoku rneshokun, për të pirë ndonjë gotë çaj me biskota që bë-nin një kopek, për të pirë duhan me çibuk dhe përtë përsëritur në kohën kur ndahen letrat e bixhozit,ndonjë anekdotë, të sjellë nga rrethet e larta të sho-

1) Uist — lojë bixhozi,

qërisë, — sepse rusi nuk mund të heqë kurrë dorë nganjë gjë e tillë, cilado qoftë gjendja, — dhe aherë kurnuk kanë asgjë për të treguar rrëfejnë rishtas e rish-tas anekdotën e vjetër të komandatit <të garnizonit, tëcilin e 'kishin lajmëruar se ia kishin prerë bishtin kalittë monumentit të Falkoneit1) pra, me pak f jalë, edheatëherë kur tërë bota bënte çmos që të dëfrente, Aka-ki Akakieviçi nuk ndiente nevojë për asnjë lloj argë-timi. S'ka njeri që mund të thotë se e ka parë dikurnë ndonjë mbrëmje dëfrimi. Mbasi kopjonte sa i don-te zemra, binte të flinte i kënaqur, duke u menduarme buzën në gaz: ç'do t'i dërgonte, vallë, perëndianesër për të kopjuar? Kështu rridhte e qetë, jetae këtij njeriu, i cili merrte një rrogë katërqind rubla nëvit dhe dinte të kënaqej me fatin e tij. S'ka pikë dy-shimi se jeta e tij do të kishte rrjedhur në këtë më-nyrë gjer vonë në pleqëri, po ië mos klsh pasur mje-rime të ndryshme, nga ato që u dalin përpara këshill-tarëve, jo vetëm titullarë, po edhe. këshilltarëve se-kretë, personalë të pallatit dhe lloj-lloj këshilltarëvetë tjerë, madje edhe atyre që nuk i japin askujt ndo-një këshillë, po edhe nuk i kërkojnë ndokujt këshi-llë.

Ata që marrin një rrogë prej katërqind trublash në vitose një rrogë rreth kësaj shume, kanë në Peterburgnjë armik të betuar. Ky armik nuk është askush tietërveçse cikma e madhe e zonave të veriut, megjithëqëthuhet se kjo cikmë është e mirë për shëndetin e nie-riut. Rreth orës nëntë të mëngjesit, tamam kur të gji-tha rrugët mbushen plot me njerëz aë shkoinë për nëdikaster, cikma nis e u pickon kaq keq e kaq vrazh-dë hundët njerëzve, pa bërë asnjë dallim, saqë nët>unë-sit e mjerë nuk dinë se ku t'i futin këto hundë. Nëkëtë orë, kur edhe atyre që mbajnë t)oste të larta TJngrin balli e u lotoinë svtë, të mjerët këshilltarë ti-tullarë nuk dinë ku të futen që të shpëtojnë nga cik-

1) Monumenti i Falkoneit — statujë e Pjetrit I, vepër 0skulptorit francez Palkone (171(1-1791).•

516

ma. Mjeti i vetëm i mbrojtjes është të çajnë me vraptë madh, të veshur me ato mantelet e tyre të holla,nja pesë e gjashtë rrugë dhe pastaj t'i përpjekin mirëe mirë këmbët në hyrje, gjer sa t'iu shkrijnë pakzotësitë dhe talentet e tyre, të ngrira gjatë udhës, tëcilat u nevojiten patjetër për të përmbushur detyrat ee shërbimit. Kishte ca kohë që Akaki Akakieviçi ndi-ente një dhimbje të fortë në shpatulla edhe në sup,ndonëse përpiqej ta bënte sa më shpejt udhën ngashtëpia gjer në zyrë. U mendua sa u mendua dhe mënë fund u bind se fajin e kishte manteli. Dhe më tëvërtetë, pasi e këqyri mirë e mirë në shtëpi manteline tij të vjetër, pa se ky ishte ngrënë e holluar si sitënë nja dy a tre vende, tamam në shpatullat edhe nësupet. Stofi isJhte vjetëruar kaq fort sa dukej tejpër-tej, astari ishte ronitur aq shumë saqë era shkontetej e matanë.

Duhet ta themi se edhe me mantelin e Akaki Aka-kieviçit talleshin tëtë nëpunësit e zyrës. Madje këta imohonin emrin fisnik «mantel» edhe i thoshin «dollo-ma». Është e vërtetë se ky mantel kishte një formë tëçuditshme; jaka zvogëlohej vit për vit sepse e shkur-tonte për të nxjerrë ndonjë copë që të arnonte ndonjëanë tjetër. Këto të arnuara tregonin se rrobaqepësitnuk i vinte shumë ndoresh për një punë të këtillë;kështu që manteli i Akaki Akakieviçit ishte katandi-sur për ibret e dukej tamam si thes. Kur e pa se siishte katandisur manteli i tij, Akaki AkaMeviçi ven-dosi t'ia shpinte Petroviç rrobaqepësit, që banontediku në katin e katërt, në një dhomë ku çonte njëshkallë e ngushtë edhe e errët. Rrobaqepësi, megjithë-se ishte me një sy e me fytyrë të vrarë lije, i mere-metonte mjaft mirë palltot e uniforrnave dhe panta-llonat e nëpunësve dhe të njerëzve të tjerë, — po kjondodhte, që të merremi vesh mirë, atëherë kur nukishte i dehur e kur nuk kurdiste ndonjë nga ato pla-net e tij të shumta. Ta pret mendja se nuk duhet tazgjatim shumë punën e këtij rrobaqepësi, po me qene

se është bërë zakon që në një novelë të përcaktohelme përpikëri karakteri i çdo personi, nuk kemi rrugëtjetër përveç se ia përshkruajmë këtu edhe Petrovi-çin.

Në fdllim këtij i thërrisnin thjesRt Grigor, dheishte bujkrob i ku ta di se kujt çifligari. Emrin Petroviçe tnori nga dita që s'hpëtoi nga bujkrobëria dhe nisit'i bjerë kupës shumë e më shumë nëpër festat e ndry-shme, në fillim në të mëdhatë, pastaj, pa dallim, nëtë gjitha festat fetare, sapo i zinte syri një kryq në ka-lendar. Nga kjo pikëpamje ai u kishte mbetur besniki patundur zakoneve të gjyshstërgjyshëve dhe kurngrindej me të shoqen i thoshte «grua pa frikë pe-rëndie» edhe «gjermankë»-. Meqë ra fjala për të sho-qen, duhet të flasim pak edhe për të. Mirëpo mjerishtnuk dihen shumë gjëra rreth kësaj gruaje: dihet ve-tëm se Petroviçi ishte i martuar, se e shoqja nuk mbanteshami në kokë, po skuf je, dJhe me sa më duket nukmund të mburrej slrumë me bukurinë e saj, po sido-qoftë kur dilte rrugës vetëm ushtarët e gardës zgjasninkokën dhe e vështronin në skuf je dhe pastaj i hidh-nin ndonjë fjalë me dy kuptime, duke përdredhurmustaqet.

Duke ngjitur shkallët që shpinm te Pfetroviçi — tëthemi të drejtën, këto shkallë ishin plot me lëtyra eplehra, sa të përvëlonte alkooli që përdoret për tëdjegur, me pak fjalë, kundërmonin. sa të kallninkrupën, ashtu siç kundërmojnë gjithmonë shkallëte pasme të të gjitha shtëpive të Peterburgut, — praduke ngjitur shkaUët, Akaki Akakieviçi, vriste men-djen se sa do t'i kërkonte Petroviçi dhe thoshte me vetese ai nuk do t'i jepte më shumë se dy rubla. Atje,lairt, dfera ishte e hapur sepse e zonja e shtëpisë kishbërë tym duman duke tiganisur peshk, saqë nuk mundtë dukeshin as brumbulleshkat e kuzhinës. AkakiAkakievic! shkoi nënër kuzhinë me hat> të lehtë sanuk e vuri re as e zorn'a e shtëoisë dhe t>astai hvrinë dhomë, kur e pa Petroviçin që rrinte këmbëkryq

518

mbi një tryezë me dërrasa të pabojatisuça, tamam sinjë pasha turk. Petroviçi rrinte zbathur, ashtu siç ekanë zakon të gjithë rrobaqepësit. Gjëja e parë që ira në sy Akakd Akakieviçit qe gisbti i madh i këmbës.të cilin Akaki Akakieviçi e njihte shumë smirë, me atëthoin e madh të përdredhur, të trashë e të fortë sizhguall breshke. Petroviçi kish varur në qafë ca fijeniëndafshd e ca penj dlie përpara kishte ca vjetëraira.Kishte nja tri minuta që po përpiqej ta shkonte perinnë gjilpërë, po nuk e qëllonfe dot dhe prandaj ishtei zemëruar kundër errësirës, madje edhe kundër pe-rit dhe murmuriste: «Nuk të pëlqen të ihysh, o qenbir qeni që ma hëngre shpirtdn, o i 'poshtër!» AkakiAkakieviçit i erdhi keq se kishte goditur të hynte ta-mam në çastin kur Petroviçit i kishin hipur xhLndet.I pëlqente 'të vinte e të bënte pazar atëherë kur ishtesi çakërqejf, ose, siç thoshte e shoqja, kur «e zaptonterakia shejtainin qorr». Kur ndodhej në një gjëndje tëkëtillë, Petroviçi e kishte zakon ta bënte punën më li-rë dhe të merrej vesh lehtë me myshteriun duke ibërë temena e madje duke i thënë <<falemndeiri'1>>. Vër-tet se më vonë vinte e shoqja duke qarë e th.osh.tese i shoqi kish qenë i dehur dhe prandaj kishte kër-kuiair kaq pak, po mjaftonte t'i jepje një grivenik qëpuna të merrte fund. Mirëpo kësaj here Akaki Aka-kieviçi e kishte keq punën sepse Petroviçi ishte esëll,pra to pret mendja se ishte i prapë, e i pabindur ekush e di sa mund të kërkonte. Akaki Akakieviçi ekuptoi rrezikun dhe ishte gatf të kthehej nga kishteardhur, po e keqja ishte se tani kishte hyrë nëvalle. Petroviçi picëroi syrin dhe ia nguli Akaki Aka-kieviçit, kështu që ky foli si pa qejf:

— Tungjatjeta, Petroviç!— Tungjatjeta, zotëri — ia ktheu Petroviçi dhe

shikoi duart e Akaki Akakieviçit, për të parë se ç'riski kishte sjellë.

— Ja, Petroviç, ta solla këtë...Duhet ta themi se Akaki Akakieviçi e ki&hte za-

»19

kon të shprehej më fort me parafjalë, me ndajfoljedhe, më në fund, me gjithfarë fjaiësh ose pjesë fja-lësh që nuk kishin asnjë kuptim. Kur ndodhte qëpuna të ishte më e koklavitur ai kishte zakon edhe tëmos e inbaronte fjalën. dhe shpesh herë pasi fillonteme fjalët: «Kjo është e vërtetë, kështu... këtë...» — mëtutje nuk thoshte asgjë, harronte dhe pandehte se kishthënë gjithçka.

— Ç'e ke këtë? — e pyeti Petroviçi dhe nisi takëqyrte me atë syrin e tij të vetëm uniformën eAkaki Akakieviçit, nga jaka e gjer te mëngët, shpa-tullat, kindat e vrimat e kopsave, .të cilat i njihte shumëinirë, sepse disa i kishte punuar ai me dorën e vet.

Kështu e kanë zakon rrobaqepësit: është puna eparë që bëjnë kur shohin ndonjë palë rroba.

— Ja, unë, këtë, Petroviç... ky mantel, stofë... shikokudo në vendet e tjera është i shëndoshë, sikur ështëpluhurosur pak e duket i vjetër, po është i ri, vetëmnë një vend është pak... si i ngrënë, këtu, në shpatullae në supe, ja, vetëm edhe në supin tjetër pak — jashiko, vetëm kaq. S'ke punë shumë...

Petroviçi mori dollomanë, e hapi në fillim në trye-zë, e shikoi sa e shikoi, duke tundur kokën, zgjati do-rën te dritarja që të kërkonte atë kutinë rrumbulla-ke të burnotit me portretin e një gjenerali — cilikish qenë ky gjeneral nuk dihet, sepse vendi ku kisihqenë fytyra ishte shquar me gisht dhe pastaj ishtengjitur rtie një copë letër katërkëndshe.

Mbasi futi ca burnot në hundë, Petroviçi e morinë duar dollomanë, e shikoi në dritë dhe tundi kokënpërsëri. Pastaj e ktheu të shohë astarin, prapë tundikokën, hapi edhe një herë kapakun e kutisë me atëportretin e gjeneralit, i mbushi vrimat e hundës meburnot mirë e mirë, fshehu kutinë dhe më në fundhapi gojën e foli:

— Jo, nuk arnohet dot: është bërë fare zhele!Kur dëgjoi këto fjalë, Akaki Akakieviçit iu bë

zemra copë e thërrime.

520

— Pse nuk mund të arnohet, Petroviç? — e pyetiai si me të lutur, tamam siç bëjnë foshnjet. — Vetëmnë sup është holluar ca si shumë, shiko mos ke atyndonjë arnë që ta qepësh....

— Arnë, mund të gjejmë fare kollaj, — i tha Pe-troviçi, — po nuk e qep dot sepse stofa është e kal-bur e s'inban as pe, as gjilpërë, i dalin fijet.

— Le t'i dalin, me të dalë fijet, ti merr e i hedhnjë arnë tjetër.

— Mirë, mirë, po s'kam qysh t'i qep arnat, s'kamsi t'i forcoj se manteli është grirë si mos më keq; Ve-tëm emrin e ka stofë, po me të fryrë era bëhet fije-fije.

— Bëma, të lutem, bëma. Si është e mundur?...Atë..., këtë ...

— Jo, — ia preu shkurt Petroviçi, — nuk bëhetdot asgjë. Kjo dolloma u prish fare e nuk hyn në punë.Në dimër, kur bën ftohtë, çirre këtë dolloma e bëjelecka për >të lidhur këmbët në vend të çorapeve, sepseçorapet nuk mbajnë ngrohtë. Çorapet i kanë shpikurgjermanët për të fituar para më shumë (Petroviçi ekishte qejf t'u fuste nga një thurnb gjermanëve). Du-het të presësh e të qepësh një mantel të ri.

Kur dëgjoi fjalën «të ri», Akaki Akakieviçit sikuriu errën. sytë, i dukej sikur vërtitej tërë oda. Nukshihte qartë përveç se atë gjeneralin me fytyrën tëmbuluar me letër në kapakun e kutisë së burnotit tëPetroviçit.

E pyeti si nëpër ëndërr:Ç'po thua ashtu: mantel të ri? S'kam para për të

bërë manfel të ri.— Po, të ri, — ia ktheu me një qetësi, pa mëshii'ë,Petroviçi,— Po të ishte nevoja të bëja të ri, atëherë si kjo...këtë...— Kërkon të më pyesësh sa do të kostojë?

— PQ.

— Nja njëqind e pesëdhjetë rubla, në mos po edhemë shumë, — i tha Petroviçi, duke shtrënguar buzëtsikur donte t'i thoshte edhe diçka tjetër Akaki Aka-kieviçit.

I pëlqenin shumë ngatërresat, i pëlqente t'i tru-lloste njerëzit dhe t'i bënte pastaj sehir se qysh do t'ivamin buzët sapo të shqiptonte f jalët e mëdha.

— Njëqind e pesëdhejtë rubla për irjë mantel! —thirri i mjeri Akaki Akakieviç. Ru ta dish, ai ndoshtakish thirrur kështu për herë të parë në jetën e tij,sepse zakonisht nuk e ngrinte zërin,

— Po, — tha Petroviçi, — kjo punë varet sipasmantelit që të pëlqen të qepash. Po të duash t'i vëshnjë jakë me gëzof ku'nëze edhe kapuc me astar mën-dafshi, mund të të kostojë dyqind rubla.

— Të lutern, Petrovic, të lutem, — foli Akaki Aka-kieviçi me të vajtuar, duke mos e dëgjuar e duke mosdashur të dëgjonte fjalët e Petroviçit, — të lutem ar-noje si të të vijë ndoreslh që të mund ta mbaj edhepak koihë.

— Të thashë një herë se s'bëhet dot: edhç puna imedo të shkojë kot, edhe paratë e tua do të venë përdhjamë qeni, — i tha Petroviçi. Kur dëgjoi këto f jalë,Akaki Akakieviçi doli nga dhoma gjysmë i e^V"e gjysmë i vdekur.

Si u largua Akaki Akakieviçi, Petroviçi ndenji niëoopë herë me buzë të s'htrënguara e pa zënë punëme dorë, i kënaqur se nuk e mori nëpër këmbë zana-tin e të qepurit.

Akaki Akakieviçi ecte nëpër rrugë i shastisur, si nëëndërr.

«Shiko, shiko ç'na polli, — fliste ai me vetveten:— Kjo nuk më kishte shkuar kurrë në mend... —Pastaj. si heshti një copë herë, shtoi: — «Ja se ç'nadoli! Ja, kështu! E mua nuk ma priste mendja kurrëse do të dilte kështu. — Heshti përsëri një copë herëdhe r>astai shaiptoi këto fjalë: — Kështu na qenkapuraa! Këtë nuk e prisja kurrën e kurrës... këtë... ku-rrë, kumë,.. këtë.., Një gjë të këtillë....>»

522

Duke thënë këto fjalë, në vend që të kthehej nështëpi, u nis tamam në drejtim të kundërt. Në udhëe sipër u përpoq nie një oxhakfshirës dhe ky ia nxiufare me blozë njërin sup; nga skelat e një binaje, qëpo ndërtohej, u derdh një kovë me gëlqere qe e zbar-dhi nga lart poshtë. Akaki nuk vinte re asgjë. Erdhinë vete vetëm atëherë kur u përpoq ballë për ballëme një rojë të rrugës, që kish lënë shkopin aty pranëdhe po ngjishte në pëllëmbën e tij të trashë pak bur-not. — -«Pse, nuk të nxë trptuari që i bie kështunies për mes udhës?». Kjo ngjarje sikur e zgjoi ngagjumi Akaki Akakieviçin. Shikoi rreth e rrotull edheu kthye për në shtëpi. Vetëm kur arriti në shtëpii mblodhi mendtë mirë e mirë, nisi ta shikontegjendjen në 'dritën e saj të vërtetë, nisi të fldste mevete shtruar e jo si më parë degë më degë. Tani flistetamam sikur të bisedonte me një mik të mtrençur metë ciliu mund të shtrosh e të bisedosh një çështje ngaato që të kanë prekur thellë.

<Jo, — tha Akaki Akakieviçi, — tani nuk ëahtëkoha për të folur me Petroviçin: ai është tani ashtu...siç duket e ka rrahur e shoqja. Kështu pra do të vetetë flas ditën e diel në mëngjes: të shtunë mbrëmavedo të dehet, kështu që të dielën në mëngjes do tëjetë mahmur nga gjumi dhe do të ketë nevojë për pa-ra që të hedhë ca kupa të tjera, që t'i dalë rakiae së shtunës e 'të bëhet esëll. E shoqja nuk do t'i japëpara e në këtë mes unë do t'i jap në dorë nja dhjetëkopekë e do të merrem vesh, kështu që atëherë...manteii... siç thashë...»

Me këtë e fjeti mendjen Akaki Akakieviçi, morizemër dhe priti ditën e diel. Kiir pa së largu se eshpqja e Petroviçit po largohej nga shtëpia, u sul sishigjetë, ngjiti shkallët e i vajti Petroviçit Me tëvërtetë, pas ahengut ttë së shtunës, Petroviçi ishtefare mahmur, rrinte me kryet varur dhe picërontesyrin e vetëm. Megjithatë, sapo dëgjoi përse kishte ar-dhur Akaki Akakieviçi, i shfryu me inat sikur ta ki-shin zaptuar xhindët.

523

— Me të vjetrin nuk bëhet dot gjë, — ia preu ai,— ju lutem të porositni një mantel të ri.

Akaki Akakieviçi nxori e i dha një monëdhë dhjetëkopekëshe.

— Ju falemnderit, zotëri, do ta pi për shëndetintuaj, — i tha Petroviçi, — Sa për mantelin mos umundoni më kot: ky nuk ju hyn fare në punë. Moskini merak; do t'ju pres e qep unë një mantel të riqë t'ju ketë zili tërë bota. Këtë punë ma lini mua!

Akaki Akakieviçi u mat t'i zinte në gojë edhe njëherë punën e meremetimit, po Petroviçi ia preushkurt e i tha:

— Mos u bëni merak, do t'ju qep një mantel të ri.Ju lutem ta fltni mendjen, se do të bëj ç'të kem nëdorë. Jakën do t'jua bëj sipas modës së re; ine filiqe ekopsa argjendi.

Kësaj here iu mbush mendja Akaki Akakieviçit ekuptoi se duhej medoemos të bënte një mantel të ri,dhe e humbi pusullën fare. Po si do t'ia bënte ha-llit, vallë? Ku t'i gjente paratë? Ta pret mendjase mund të shpresonte se do të merrte ndonjë shpër-blim me rastin e festave, po këto para kishte vendosurme kohë se qysh do t'i përdorte. Duhej të priste një palëpantallona të reja, duhej t'i paguante këpucarit njëborxh të vjetër për gjysmat e reja që u kishte hedhurçizmeve të vjetra, duhej të porosiste tri këmishë. e njady palë veshje nga ato <të bardhat, që mbahen përposhdhe që nuk ka lezet t'ua shkruash emrin në letër.Shkurt: të gjitha paratë që do t'i merrte si shpërblimme rastin e festave ishin caktuar se si do të harxho-heshin, madje edhe në rastin kur drejtori do të tre-gohej zemërgjerë, jashtë masës, e do t'i jepte në vendtë dyzet rublave nja dyzet e pesë ose pesëdhjetë, pra-pë nuk do të bënte dot gjë, sepse përballë shpenzimeveqë kërkonte manteli këto ishin si një pikë ujë nënjë det. Megjithëse e dinte që ngadonjëherë Petroviçiti shkrepte të kërkonte çmime nga ato që s'i ngrintekandari, sa që vetë e shoqja nuk e mbante dot veten

524

e i thërriste: «Ç'po thua bre? A mos lojte nga kon-daku? Budalla! Ka raste kur punon badiava, po tanitë ka hipur shejtani e kërkon sa s'bën!», — e dintegjithashtu se Petroviçi ish gati t'ia bënte mantelin edhepër tetëdhjetë rubla: po ku t'i gjente këto tetëdhjetë rub-la? Gjysmën e kësaj shumë mund ta gjente gjëkundi:do të bënte si do të bënte për gjysmën, edhe ^pak mëshumë se gjysmën, po si do t'ia bënte hallit asaj gjys-mës tjetër?,..

Po pikësëpari duhet t'i themi lexuesit se ku do t'imerrte ato dyzet rublat që përmendëm raië lart. AkakiAkakieviçi kishte zakon të vinte diçka mënjanë, në njëkuti të vogël, të mbyllur me çelës, me një vrimë nëkapak për të futur paratë. Aty fuste gjysmë kopekpër çdo rubël të shpenzuar. Në gjashtë muaj një herëe hapte kutinë, numëronte paratë prej bakri që ishinmbledhur edhe i zëvendësonte me monedha të voglaprej argjendi. Këtë punë e kishte nisui' prej shuniëvjetësh, kështu që tani ishin grumbulluar aty më shu-më se dyzet rubla. Kështu pra, ki&h në dorë gjysmëne shumës që i duhej për të bërë një mantel të ri. Posi i bëhet hallit asaj gjysmës tjetër? U mendua sa umendua dhe më në fund e preu se duhej t'i pakësonteshpenzimet e jetesës, të 'paktën për një vit: të mospinte çaj mbrëmave, të inos ndizte qiri natën, dhe potë kishte punë — të vinte në odën e zonjës së shtëpisëdhe të punonte me qiriun e saj; rrugës të ecte mehap të lehtë e me kujdes të madh nëpër gurët enëpër plloçat, do të shkelte pothuaj në majë të këmbë-ve, që të mos i griste shollat aq shpejt; t'i mbante mëshumë ndërresat e trupit e t'ia jepte më rrallë pas-trueses, dhe, me qëllim që të mos i nxiheshin §humëshpejt të zvishej, sapo të kthehej në shtëpi dhe tëmbante një dolloma pambuku, shumë të vjetër, të ci-lën e kish kursyer e nuk e kishte mbajtur shumëkohë. Duhet të themi të vërtetën se në fillim e kishteshumë zor me këto kufizime e mungesa, po dalënga-dalë u mësua dhe pastaj puna shkoi si jo më mirë.

125

Madje e bëri zakon të mos hante fare mbëmave, ponga ana tjetër e ushqente mendjen me shpresën se mënë fund do të kishte një mantel të ri. Që atëherë jetasikur iu mbush plot gaz, sikur të ishte martuar, sikurtë kishte njeri pranë, sikur një mikeshë e këndshmetë kishte pranuar që të kalonte bashkë me të rrugëne jetës, dhe kjo mikeshë nuk ishte tjetër veç se aimanteli i ri që ëndërronte: një mantel me vata e ineastar të shëndoshë. Madje në këtë kohë sikur mori je-të të re e u gjallërua, u bë më i vendosur, si njeriqë i ka caktuar vetes një qëllim në jetë. Si për çudi,u zhduk nga fytyra dhe nga çdo punë që bënte dy-shimi e tnosvendosja — me pak fjalë u zhdukën tëgjitha tiparet që e bënin të lëkundshëm. Nganjëherësytë i shkëlqenin si prush dhe në mendje i shkoningjëra të çuditshme, plot guxim; pse të mos bënte, va-llë, një jakë me gëzof kunëze? Ky mendim mend eshushati fare. Kështu, duke kopjuar një ditë një shkresëmend bëri aty për aty një gabim dhe kjo e shtyu tëthoshte pothuaj me zë të lartë «ol»! dhe të bënte kryq?Vinte të paktën një herë në muaj te Petroviçi dhe bi-sedonte psr mantelin e tij. E pyeste: ku do ta blintestofin? Sa do t'i kushtonte? Ç'bojë të zgjidhte? Dhemegjithëse kthehej gjithnjë në shtëpi pak si i mera-kosur, ishte i kënaqur kur mendonte se më në funddo të vinte koha kur do t'i kish blerë të gjitha atoqë i duheshin dhe manteli do të ishte gati. Punashkoi edhe më inbroth sesa e pati menduar Akaki Aka-kieviçi. Kur nuk e priste fare, drejtori huk i dha asdyzet rubla, as dyzet e pesë, po gjashtëdhjetë rublaplot! Ta kishte kuptuar vallë drejtori se Akaki Aka-kieviçi kishte nevojë për mantel? Apo të kishite qenëkjo një ngjarje nga ato që ndodhin rastësisht? Sidoqoftë, Akaki Akakieviçi na u gjend me njëzet rublanië shumë sesa e priste. Kjo gje e shpejtoi punën.Bëri ç'bëri, vuajti edhe pak nga uria nja dy a tremuaj dhe arriti të mbledhë pothuaj te>tëdhjetë rubla.Zemra, që e kishte zakonisht të qetë, nisi t'i rrihte me

526

fuqi. Që ditën e parë doli ba&hkë me Petroviçin nëpërdyqane. Blenë një stof shumë të mirë, meqenëse gja-shtë muaj me radhë kishte vrarë mendjen% pa pushimireth kësaj pune dhe shumë rrallë ndodhte të kalontenjë muaj pa hyrë nëpër dyqane për të pyetur si ishinçmimet. Veç kësaj, vetë Petroviçi kish thënë se mikkishte stof më të mirë se ai që zgjodhën. Për astarblenë një saten kaq të fortë, që si pas fjalëve tëPetroviçit, ishte më i bukur e më i ndritshëm se mën-daf&hi. Nuk blenë jakë kunëze, sepse ishtie shiunë eshtrenjtë, po në vend të saj zgjodhën një lëkurë macejetë mirë, — më e mira që gjetën në dyqan — dfae tëcilën po ta shihje nga larg nuk e ndaje fare nga gëzofii kunëzës. Petroviçi e punod mantelin nja dy javësepse kishte shumë tegela — përndryshe do të kishteqenë gati shumë më parë. Për punë dore, Petroviçii mori vetëm dymbëdhjetë rubla: më pak s'kishte seku të vinte — sepse manteli u qep i tëri vetëm mepenj mëndafshi, me dy tegela gjithë prej mëndafshidhe Petrovici e kishte shtrënguar çdo tegel me dhëmbëte tii, duke bërë lloj-lloj lule e zbukurime.

Kio ndodhi ditën e... zor është të themi se ç'ditëpo sidoqoftë ditën që i solli Petroviçi mantelin ka qenëdita më e lumtur në jetën e Akaki Akakitvicit. la solliqë në mëngjes, para se të nisej Akaki Akakieviçi përnë dikaster. Manteli i kishte ardhur tamam në kohë,sepse kishin filluar cikna të ashpra edhe parashikohejqë dimri do të ishte shumë i rëndë. Petroviçi ia solli mante-lin, ashtu siç i ka hijeniërrobaqepësi tëvërtetë. Fytyra is'hkëlqente plot gaz e krenari — ashtu si nuk e kish parëkurrë në jetën e tij Akaki Akakieviçi. Dukej sikur ekuptonte fare mirë vlerën e punës së madhe që kishbërë dhe sikur donte të trego'nte sa i thellë ishtehendeku që i ndante rrobaqepësit që hedhin arna erregullojnë nga rrobaqepësit që presin e qepin rrobatë reja. E nxori mantelin nga ajo shamia e madhe nëtë cilin e kish lidhur e që sapo e kishte sjellë ngapastruesja, e palosi pastaj mirë e bukur këtë shami

527

edhe e futi në xhep që ta përdorte në rast nevoje. Simbaroi këtë punë, e shpalosi mantelin, e vështroiplot krenari, e kapi me të dyja duart edhe ia hodhimbi supe Akaki Akakieviçit me atë shkathtësinë e ma-dhe të rrobaqepësit të dorës së parë; pastaj ia rre-gulloi, ia hoqi pakëz poshtë, i lëmoi kindat që t'i bi-nin bukur dhe ia la të pakopsitur. Si nieri i shkuarnga mosha, Akaki Akakieviçi donte të shikonte se si irrinin mëngët. Petroviçi e ndihmoi që të fuste krahëtnë mëngë dhe tani u pa sheshit se edhe mëngët i vi-nin si jo më mirë. Shkurt, manteli s'kishte asm'ë ku-sur dhe, veç kësai, i kishte ardhur tamam në kohë.Petroviçi nuk e humbl këtë rast aë t'i thoshle AkskiAkakieviçit se ia kishfe qepur mantelin shumë lirë. se-•pse banonte në m'ë rrugicë të nenshtë, nuk kisMefirmë e seose e niihte prej shumë kohe Akaki Akakie-vicin: i tha madie se m'ë rrobaqepës që kisht? dyaannë Nevski Prosoekt do t'i kishte marrë vetëm r>ërdorë nja shtafëdhjetë e kusur rubla. Akaki Akakievicinuk donte ta zgiaste me Petrovicin, rre^h kës?i pune,set>se e tmerronm ato shumat e mëdha që 5 •oprmendtePetroviçi aë t'i hidhte hi svve botës. Pra nxori r>aratë,i pasoi, i tha falemnderit edhe u nis për në dikasteri veshur me mantelin e ri. Petrovici doli pas AkakiAkakievicit dhe u ndal nië copë herë në mes të rrusëst>ër të bërë sehir n?a larg veprën që kishte dalë Dpadora e tij, pastai kaloi nëoër një rrugicë dredh~a-dre-dha për të prerë udhë e doli në rrugë që ta shikonteedhe nië herë mantelin nga ana tietër. domethonëballë për ballë. Në këtë mes, Akaki Akakievici ecteme hap të vendosur, sikur fluturonte nga gëzimi.Ndiente orë e çast se kishte mbi supe mantelin e ridhe nga gazi i madh që ia mbushte zemrën buzëqeshte,herë pas here, i lumtur. Me të vërtetë manteli i rikishte dy të mira: e para — mbante ngrohtë,. dhe edyta — i rrinte për shtatë palë qejfe. As vuri re r.ekishte bërë udhën që duhej të bënte e u gjend papri-tur e papandehur në dikaster. Në hyrje zhveshi man-

529

telin, e shikoi anë më anë dhe iu lut portierit që takishte kujdes në një mënyrë të veçantë. Nuk di se qyshu përhap me njëherë fjala në tërë zyrat e dikasteritse tani Akaki Akakieviçi kishte një mantel të ri dhese i kishte dhënë fund përgjithmonë asaj dollomasë sëvjetër. Sa të mbyllësh e të hapësh sytë, të gjithë zbri-tën te portieri për të parë mantelin e Akaki Akakie-viçit. Nisën ta përshëndesin e ta urojnë. Në fillim kyi priti urimet me buzëqeshje, po pastaj sikur u turpë-rua. Mirëpo kur e rrethuan të gjithë e i thanë se mekëtë rast duhej t'i qiraste, ose të paktën t'i ftonte përtë hedhur bashkë ca gota, Akaki Akakieviçi e humbipusullën e hiik dinte ç'të bënte, qysh t'u përgjigjeje qysh të shpëtonte nga kjo bela. Pas pak e mblodhiveten dhe filloi t'u fliste e t'i bindte se manteli nukishte aspak i ri, se dukej si i ri po në të vërtetë ishtei vjetër. Më në fund, një nëpunës, në mos gabohem,vetë ndihmësshefi, që siç duket donte të tregonte senuk ishte fodull e mendjemadh dhe se sillej mirë madjeedhe me vartësit e tij, u ngrit e tha:

— Meqë na qenka puna kështu, do të shtroj unëvetë një gosti në vend të Akaki Akakieviçit, pra ju lu-tem të urdhëroni sot në shtëpinë time t'ju gos+is meçaj, sepse godlti që tamam sot të kem ditën e emrit!

Ta pret mendja se nëpunësit e lëvduan me gjithëzemër ndihmësshefin dhe pranuan ftesën që iu bënte.Akaki Akakieviçi nuk donte të pranonte, po të sjithëfilluan të thonë se s'i ka hije të bënte kështu, seishte turp të mos pranonte ftesën. Pra u gjend shumëngushtë edhe dha f jalën se do të vinte. Pastaj i ra nëmend se me këtë rast do <të dilte edhe mbrëmave iveshur m'6 mantelin e ri dihe kjo gjë e gëzoi. Tërë ajoditë për Akaki Akakieviçin qe një ditë feste e gëzimi.U kthye në shtëpi i lumtur në kulm. Zhveshi mante-lin, e vari me kujdes në gozhdë, vështroi edhe një-herë krenar stofin edhe astarin, nxori nga dollapi do-llomanë e vjetër e të grisur, për të bërë një krahasimballë për bailë. I shikoi të dy dhe e vuri buzën në gaz,

sepse ndryshimi ishte si qielli me dhenë... Kur u ul nëtryezë, vazhdol të buzëqeshte një copë herë të gjatëduke sjellë në mend se në ç'ditë iahte kata.ndisur do-llomaja e vjetër. Hëngri me oreks të madh; pas bukenuk kopjoi asgjë, asnjë shkresë, po ndenji shlrirë nështrat gjer sa u err. Me t'u errur, u ngrit, u vesh, ho-dhi mantelin krahëve dhe doli nga shtëpia. Mjerishtnuk dimë se ku banonte nëpunësi që e kish ftuar nështëpi. Mendja ka nisur sikur të na lërë dhe nga kyshkak çdo gjë _ që gjendet në Peterburg, lë gjitharrugët dhe shtepitë na u bënë lesh e li, kështu që ekemi shumë zor për të dhënë ndonjë sqarim ashtu sii ka hije. Sidoqoftë, dimë një gjë që s'e luan as topi:nëpunësi që e kishte ftuar për çaj banonte në një ngalagjet inë të bukura të qytefit, shumë larg nga banesae Akaki Akakieviçit. Në fillim ky duhej të kalontenëpër disa rrugë të shkreta më shumë pa dritë se medritë, po me t'iu afruar banesës së nëpunësjt, rrugëtmerrnin më shumë gjallëri, ki&hin më shumë njerëzdhe ishin ndriçuar mirë. Kalonin deindiur e me dendur,rrugëtarë, nisën të duken zonja të veshura bukur dhezotërinj me jaka prej kastori; tani takoheshin mërrallë karrocierë <të dorës së fundit me sana të druinj-ta me mbulesa të thjeshta, me thupra të thurura e tëzëna me gozhdë bojë ari, — po, nga ana tjetër, duke-shin shpesh e më shpesh karrocierë nga ata të luksit,me kapa prej kadifeje bojë vishnje, me sana të lyera mevernik dhe me mbulesa prej lëkure ariu; kaloninfluturimthi në rrugë karroca të stolisura, me ato rro-tat e tyne që gërvinin nëpër dëborë. Akaki Akakieviçishikonte nreth e rrotull vetiëim gjëra të reja. Kish viteqë 'kur nuk kishte dalë mbrëmave nëpër rrugë. U ndale vështroi me kureshtje vitrinën e vogël të ndriçuartë një dyqani, ku dukej një tablo me një grua të hij-shme që po nxirrte këpucën dhe zbulonte këmbën esaj të bukur, ndër&a prapa saj nxirrte kokën nga de-ra e dhomës tjetër një burrë me favorite dhe menjë cufël mjekre si pykë nën buzë, Akaki Akakieviçi

530

tundi kokën duke buzëqes'hur e shkoi inë tutje. Psebuzëqeshte, vallë? Sepse kish takuar gjëra të panjohu-ra, por për të cilat çdo njeri ka njëfarë ndjenje, osendoshta se kishte menduar ashtu siç mendojnë shumënëpunës: «Ah, ky frëngu! Nuk di ç'të të them: po ishkoi në mend gjësend... ta dish se patjetër... kjo...»Po ndoshta as që i kishin shkuar në mend këto fjalë,sepse, s'ke se qysh të hysh brenda në zemrën € nje-riut e të dish se ç'mendoti. Më në fund arriti në shtë-pinë ku banonte ndihmësshefi. Ndihmësshefi jetonte nëluks të madh. Shkallën e ndriçonte një fener. Aparta-menti ndodhej në katin e dytë. Në koridor, Akaki Aka-kieviçi pa shumë palë galloshe, të renditura sërë-sërë.Në mes të dhomës, midis gallosheve ish një samo-var që valonte e nxirrte avull. Gjatë murit ish'n va-rur pallto dhe mantele, disa me jaka kunëze, të tjeratme jaka të thjeshta prej kadifeje. Zhurma e mbyture zërave që vinte që përtej murit u bë menjëherë eqartë e kumbuese sapo u hap dera dhe doli një shër-bëtore me një tavë plot me gota bosh, me një kanëtë vogël me ajkë edhe me një shpOTtë me peksimet.Siç du'ket, nëpunësit ishin inbledhur aty ine kohë dheMshin pirë kupën e parë të çajit. Akaki Akakieviçie vari mantelin me duart e tij në gozhdë dhe hyri nëdhomë. Para syve të tij filluan menjëherë të vërtlte-shin qirinjtë, nëpunësit, çabukët, tryezat për lë luaj-tiir bixhos. E tronditnin fjalët që dëgjoheshin nga tëgjitha anët si edhe zhurma e karrigeve që luanin ngavendi. U ndal sd i hutuar në mes të dhomëa e nukdinte se ç'të bënte. Mirëpo nëpunësit e zyrës e vunë re,e pritën me brohoritje dhe u sulën në koridor përtë parë edhe një herë mantelin e ri. Ndonëse mjaft itrembur, po duke qenë njeri i padjallëzuar, Akaki Aka-kieviçi niik e mbajti dot gazin kur pa se të gjithë po ialëvdonin mantelin e ri. Më tutje, s'do mend, ala e lanëtë qetë, bashkë me mantelin e tij, edhe u ulën sikushnë vendin e vet. Të gjitha këto i dukeshin shumë 1«çuditshme Aka'ki Akakieviçit: edhe zhurma që -bëhej,

5?!

edhe zërat që dëgjonte, edhe shumica e njerëzve qëishin mbledhur aty. Nuk dinte ç'të bënte e si <të rrinte,nuk dinte se si t'i mbante duart e këmbët. Më në fundiu afrua lo^tarëve të bixhozit, pa se qysh luanin, ndo-qi herë shprehjen e fytyrës së njërit, herë të tjetrit,dhe nuk shkoi shumë kohë e nisi të gogësinte, të mër-zitej, aq më tepër sepsë kish kaluar koha kur e kishtezakon të binte të flinte. Donte t'i thoshte lamtumirë tëzotit të shtëpisë, po nuk e lanë të shkonte, duke i thënë .se duhej të pinte një gotë shampanjë për nder të raan-telit të tij <të ri. Pas një ore u sMrua tryeza, me sallatëruse, mish lope të ftohtë, pastiço, pasta të blcra nëpasticeri dhe shampanjë. E nxitën Akaki Akakicviçin tëpinte dy kupa dhe pas tyre ai e ndjeu veten më tëgëzuar. Megjithatë nuk harroi se ora ishte dymbëdhje-të dhe se kish kaluar koha për t'u kthyer në shtëpi.Me qenë se kishte frikë se mos e ndalte përsëri i zotii shtëpisë, u ngrit e doli ngadalë nga dhoma, kërkoinë koridor rnantelin e tij, të cilin e gjeti, me keqardhje,të hedhur përdhe, e shkundi, i fryu të gjitha qimet, eveshi, zbriti shkallët e doli jashtë.

Në rrugë nuk ishin shuar ende dritat. Disa dyqanea pijetore të vogla, këto klube të përhershme ku mbli-dhen e pijnë shërbëtorë e gjithfarë njerëzish, ishin tëhapura. Dyqanet e tjera, megjithëse ishin mbyllur, ki-shin ende dritë përbrenda që dukej nëpër të çarat e de-rës, gjë që tregonte se kishin edhe myshterinj dhe Seshërbëtorët s'i kishin mbaruar muhabetet e thashethe-met, duke i lënë të zotët e tyre në ankth, meqë nukdinim ku kishin vajtur Akaki Akakieviçi ecte i gëzuar,madje një çast u sul, nuk dihet përse, me vrap pas njëzonje që i kaloi pranë si vetëtimë duke bërë ca lëvizjetë habitshme me të gjitha pjesët e trupit të saj. Po atypër aty u ndal përsëri dhe vazhdoi rrugën me ngadalë,duke u çuditur me vetveten se ç'e kishte shtyrë që t'iambathte kështu me revan. Pas pak i dolën përpara atorrugët e shkreta, të cilat jo natën, po as ditën nuk janëaq fort të gëzuara. Tani, natën, dukeshin edhe më të

532

shkreta e më të vetmuara. Dritat e fenerëve u ulën shu-më e më shumë — siç duket në këto rrugë u shttnin mëpak vaj ienerëve. Filluan të dukeshin gardhe e shtëpiprej druri. Kreth e rrotuil g'pipëtinte këmbë njeriu. Ve-tëm dëbora shndriste nëpër rrugë, kurse kasollet e voglae të fjetura, me kanatet e dritareye të mbyllura, nxininaty-këtu plot trishtim, Tani po i afrohej vendit ku rruganxirrte në një shesh të madh. Shtëpitë e anës tjetër tësheshit mezi dukeshin. Sheshi dukej si një shkretëtirë qëtë kallte tmerrin.

Përtej, larg, vetëm zoti e di se ku, pulitej një dritë evogël në një barakë që dukej sikur ndodhej në anë tëdynjasë... Këtu Akaki Akakieviçi sikur e humbi atë gazine madh që kish pasur. ShJteli në shesh me njëfarë frikëqë nuk e zotëronte dot, sikur zemra i thoshte se do t'indodhte një e keqe e madhe. Hodhi sytë e shikoi prapae pënpara, më të djathtë e më ,të mëngjër: sikur të ndo-dhej në mes të një deti. «Jo, më mirë të mos shikoj» —tha me vete dhe nisi të ecte me sy mbyllur. Kur i hapi,për të parë nëse kishte ghumë për të ecur deri sa tëarrinte në anën tjetër të sheshit, po befas, tamam ballë-për iballë, ca njerëz mustaqemëdhenj. Nuk pati kohë ast'i shikonte mirë e inirë cilët ishin këta njerëz. lu errënsytë e mend iu ça zemra nga të rrahurat.

— Manteli është imi! — thirri njëri prej tyre mezë të fortë si rrufeja, duke e kapur për jake.

Akaki Akakieviçi donte të thërriste «Ndihmë!», po nëatë çast një tjetër i mbështeti te goja një grusht të madhsa koka e një nëpunësi edhe i tha:

— Bërtit po të mundësh!Akaki Akakieviçi ndjeu se qysh ia zhveshën mantelin,

qysh e goditën me gjunjë e asgjë tjetër. U shemb nëdëborë e nuk ndjeu rnë asgjë. Pas disa çastesh erdhi nëvete dhe u ngrit, po aty afër, s'kishte njeri. Ndjeu tëftohtë dhe e kuptoi se nuk e kishte më mantelin. Nisi tëbërtiste, po zëri i tij as që arrinte gjer më anën tjetërtë sheshit. U sul i dëshpëruar e duke bërtitur, përgjatësheshit, drejt barakës së vogël me dritë, ku rrinte një

533

rojë, mbështetur në shkop dhe e vështronte i çuditur eme kureshtje pse bërtiste e pse vraponte ky njeri. Mënë fund Akakd Akakieviçi e arriti dJhie nisi «të thërrasë mezë të ndërprerë se ky rrinte e flinte e nuk çante kokënkur njerzit i grabisin në mes të udhës. Roja iu përgjigjse nuk kish parë asgjë, se kishte vënë re vetëm se nëmes të sheshit ishin ndalur dy veta, po kishte pandeihurse këta ishin miqtë e tij. Tani në vend që të shante mëkot, më mirë le të shkonte në shtëpi dhe nesër <t'i para-qitej inspektorit të policisë së lagjes e ky do t'ia gjentemenjëherë mantelin. Akaki Akakieviçi arriti në shtëpi simosmë keq; ato pak flqkë që i kishin mbetur në tëmthae prapa qafës i&hki ngritur drejt e përpjetë; gjoksin, kof-shët e pantallonat i kishte plot me dëborë. Rur dëgjoitë trokitura të rënda te dera, plaka, e zonja e shtëpisëu ngrit menjëherë nga shtrati, gjeti vetëm një pantofël,e futi në këmbë dhe u turr ta hapte derën duke shtrën-guar me dorë si me të druajtur anët e këmishës në gjok-sin lakuriq, po kur e pa se në ç'gjendje ndodhej AkakiAkakieviçi, u hoq një çap prapa... Sapo ky i tregoi se ç'ikishte ndodhur, përpoqi duart edhe i tha të shkonte drejtte komisari i polidsë, sepse inspektori i lagjes do ta gë-njente ine f jalë e me premtime boshe. Pra duhej të vintedrejt e te komisari, që e kish. dhe të njohur, sepse Anafinlandezja, që ajo e kish pasur dikur kuzhiniere, taniishte dado për të rritur fëmijët postëkomandantit të po-licisë, se ky kalonte ditë për ditë në këtë rrugë, se vinteçdo të diel, në kfehë e falej dhe i shikonte të gjithë medashamirësi; pra, siç duket, duhet të jetë njeri i mirë.Mbasi dëgjoi këshillën e saj Akaki Akakieviçi u zvarritpikë e vrer gjer në dhomën e tij. Ai që është në gjendjeta marrë me mend se ç'do të bënte po t'i kishte ndodhuratij vetë një mjerim i këtillë, mund të kuptojë se si ekaloi atë natë Akaki Akakieviçi.

Të nesënnen u ngrit qëmenatë edhe i vajti komisarittë policisë, po i thanë se flinte; iku e u kthye në orëndhjetë, po prapë i thanë se flinte; iku prapë dhe ukthye në orën njëmbëdhjetë, po i thanë se kish dalë;

534

u kthye përsëri në drekëherë, por kopistët që rrlrdn nëdhomën e hyrjes nuk e lanë të hynte, sepse donin tëdinin më parë se ç'punë kishte me komisarin e se ç'ikishte ndodhur. Kështu pra, më në fund, për herë të parënë jetën e tij Akaki Akakieviçi u desh të tregohet ivendosur e u tha se duhej të fliste drejtpërdrejt me pos-tëkomandantin e 'policisë dhe se ata nuk kishin të drejtëta ndalonin që të hynte, u tha se kishte ardhur nga dika-steri, i dërguar me një çështie shërbimi, i kërcënoi sedo të ankohej kundër tyre edhe se kishin për të parëse ç'do t'i ndodhte. Kur dëgjuan këto f jalë kopistët nukguxuan ta ndalnin më, kështu që njëri prej tyre u ngrite vajti thirri postëkomandantin. Ky e priti në mënyrëtë habitshme ankesën e Akaki Akakieviçit per grabitjene niantelit. Në vend që të tregonte vëmendje për çësh-tjen kryesore të aarkesës, ay hisi ta pyeste: pënse isihtekthyer -jië shtëpi kaq vonë, a mos ish ndalur apo mose kish kaluar natën në ndonië nga ato shtëpitë e dy-shimta të grave, kështu që Akaki Akakieviçi u ngatërruafare, e humbi toruan dhe doli që aty pa marrë dot veshnëse postëkomandanti do ta ndiqte apo jo çështjen emanibelit. Tërë atë ditë nuk vajti në zyrë — gjë që i ndo-dihte për herë të parë në jetë.

Të nesërmen TJ oaraqit në dikaster dvllë i verdhë iveshur me atë dollomanë e tii të vietër. që ish bërëpër të vaituar. Ngi'arja e grabitjes së mantelit u bëri për-shtyrvie shumë nëounësve, megiithëse, as kësaj radhe di-?a nfinunës nuk e humbën rastin për t'u tallur me AVoV' -Afcakieviçin. Vendosën aty për atv të mblidhnin ca tëholla për ndihmë, T>O nuk mundën të mblidhnin isërveçsenië shumë miaft të vogël. seo>se nëramësit kishin shpen-zuar miaft të holla psr të blerë fotografinë e drejtoritdhe një libër të m'ë autori oë ish mik me shefin e^sek-sionit dhe ky vetë. she.fi, i kish porositur që ta blinin.Kështu, t)ra, parate aë u mblodhën për Akaki Akakie-viçin ishin të pakta. Dikush, siç duket i shtyrë nga më-shira, vendosi ta ndihmonte Akaki Akakieviçin të paktënme një këshillë të mirë, dhe i tha të mos shkonte tek

535

inspektori i lagjes, se edhe sikur të ndodhte që ky, in-spektori i lagjes, i shtyrë nga dëshira për të fituar da-shamirësinë e eprorëve, ta gjente në një mënyrë osetjetër mantelin e humbur, prapë se prapë manteli do tëmbetej në polici, në qoftë se nuk do të sillte prova li-gjore se ishte me të vërtetë i tij. Pra do të ish më mirëqë Akaki Akakieviçi t'i drejtohej një njeriu të madh dhenë qofJë se ky njeri i madh do të shkruante një shkresëdhe do të lidhej me personin e duhur, s'ka dyshim seçështja do të merrte fund të mirë. Ç'duhej të bënte, va-llë? Meqë nuk kish. se nga t'ia mbante, Akaki Akakie-viçi vendosi të vinte e t'i paraqitej njeriut të madh.

Cili ishte ky njeri i madh dhe ç'punë bënte — nulcdihet gjer sot e kësaj dite. Duhet t'ju them që ta dinise ky njeri i madh isih bërë i madh vetëm aty para pakkohe dhe se më parë nuk kish qenë njeri i madh. Veçkësaj, posti që mbatite imk qu.hej as tani si post i madh,në krahasim me poste të tjera më të larta. Po ju do tëgjeni kurdoherë, një rreth njerëzish, për të cilët ështënjeri i madh ai që për një rreth tjetër nuk është aspaki madh. Nga ana tjetër ky njeri i madh përpiqej tashtonte famën e tij me lloi-Tloi miete e mënyra: kishteurdhëruar që nëpunësit të ndodheslim nën ttrdhrin e tijtë dilnin të giithë bashkë e ta prisnin në shkallë kur kyvinte në zyrë; që askush të mos hynte dreitpërsëdreitinë zyrën e tij, po kjo punë të bëhej sipas një hierarkietë caktuar; regjistratori i kolegjit t'i raportonte sekreta-rit të gubernës, sekretari i gubernës t'i raportonte sekre-tarit titullar ose një tjetri, dhe vetëm pastaj pvina tëarrinte në dorën e tii. Kështti qëndron puna në Rusinëe shenjtë, të molepsur nga frvma e imitacionit; të giithëe imitoinë, si maimuni, shefin e tyre. Madie thonë senjë këshilltar titullar kur u bë shef i një kartcelerie tevogël, u veçua menjëherë në n.ië dhotnë më vete, të cilëne pagëzoi «dhoma e këshilltarit^ dhe vuri të rrinin tedera disa shërbëtorë me jaka të ktiqe e me pantalloname shirita, të cilët kapnin dorez^n e derës dhe nuk linintë hymn brenda veçse ata që ti donte qejfi, megjithëse

838

kjo «dhomë e këshilltariU mezi nxinte një tavolinë zvrenga ato të zakonshmet. Ceremonia e pritjes dhe zakonete njeriut të madh ishin solemne e madhështore, po ioaq të ngatërruara. Themeli më i rëndësishëm i sistemitishte rreptësia. «Rreptësi, rreptësi dhe përsëri rreptësi»-— thosh ai zakonisht dhe kur shqiptonte f jalën e fundite vështronte rëndë-rëndë personin me të cilin fliste. Ngaana tjetër, as që ish nevoja për një shikim të këtillë,sepse ata dhjetë nëpunës që përbënin tërë mekanizmine kancelarisë së tij ishin mjaft të trembur. Kur e shi-konin nga larg që po vinte, braktisnin çdo gjë dhe prisninduke marrë drejtqëndrim gjersa shefi të hynte në dho-më. Bisedimi i tij i zakonshëm me nëpunësit që kishnën urdhër ish plot rreptësi dhe përbëhej pothuaj gjith-rjë nga disa pak fjalë: «Qysh guxoni? A dini me cilinflisni? A e kuptoni përpara kujt gjendeni?. «Megjithatë,ishte njeri shpirtmirë, i sjellshëm e u bënte shërbimeahokëve, po ia kish rritur shumë mendjen grada e gje-neralit. Që kur kish fituar këtë gradë, e kish htunburpusullën e qe fryrë në pendë sa nuk dinte ç'të bënte.Kur ndodhej me njerëz që kishin po atë gradë, të bara-bartë, ish njeri i mirë, njeri me mend në kokë, madjeedhe i zgjuar, po kur ndodhej në një rreth me njerëz qëishin qoftë edhe vetëm një gradë më të ulët se ai, bëhejme të vërtetë i padurueshëm. Rrinte i heshtur. Qëndrimii tij të bënte që të të vinte keq për të, aq më shumë se-pse edhe ai vetë e kuptonte se mund ta kalonte kohënshumë më mirë. Në sytë e tij dukej një dëshirë e zjarrtëpër të marrë pjesë në bisedim, për t'u bashkuar me njërreth të lezetçëm, po e ndalte frika se mos kjo gjë dotë ish si e tepruar nga ana e tij, se kësisoj do të tregonteshumë familjaritet dhe do ta ulte prestigjin e tij. Dukebërë hesape të këtilla, rrinte ngaherë i heshtur, dukeshqiptuar rrallë e tek ndonjë tingull njërrokësh dhe nëkëtë mënyrë fitoi titullin: njeri shumë i mërzitshëm. Kë-tij njeriu ^të imadh i vajti e iu paraqit Akaki Akakieviçiynë dhe rastisi në një çast fare të pagoditur për njeriune madh. Njeriu i madh ndodhej në kabinetin e tij dhe

537

po bdsedonte me qejf të madh me një miik e shok të vjefcërtë yogëlisë, që kish ardhur para një kohe në Peterburgdhe të cilin nuk e kish parë prej shumë vjetësh. Në këtëkohë e lajmëruan se kish ardhur një farë Bashmaçkin.Njeriu i madh pyeti shkurt:

— Cili është ky?lu përgjigjën:— Një nëpunës.— Ashtu? Le të presë, tani s'kam kohë, — tha njeriu

i madh.Këtu ne duhet të themi se njeriu i madh gënjente

qind për qind: koihë kish boll, sepse e kish mbaruar bi-sedimin që kish pasur me mikun, i kishin thënë të gjithaato që kishin pasur për të thënë dhe tani kishin nisur tëbënin ndërprerje të mëdha në bisedim, i binin lehtë-leh-të njëri-tjetrit kofshës duke thënë orë'e çast:

— Kështu pra, Ivan Abramoviç!— Ja kështu, Stepan Varllamoviç!Megjithatë, dha urdhër që nëpunësi të priste, kështu

që t'i tregonte mikut të tij — një njeri që e kish lënëprej kohe shërbimin dhe që tani jetonte në fsihat — sesa kohë duhej ta prisnin atë nëpunësit në dhomën epritjes. Më në fund, mbasi folën sa folën dhe më shu-më heshtën, dhe rnbasi pinë ca puro të trasha, të fun-dosur nëpër ata kolltukët e butë, me onbështetëse që lë-viznin, bëri sikur iu kujtua diçka edhe i tha sekretaritqë ish ndalur te dera me ca shkresa.

— Më duket se aty po më pret një nëpunës; i thonitë jhyjë.

Kur e pa qëndrimin e përvuajtur të Akaki Akakie-viçit dhe atë uniformën e tij të vjetër u kthye e i folime të prerë:

— Ç'kërkon? — Këtë pyetje e bëri me një zë të thatëe urdhërues, që e kish mësuar e përgatitur në shtëpinëe tij, brenda në dhomë, duke qëndruar para pasqyrës,një javë para se të merrte këtë post që mban tani dhegradën e gjeneralit. Akaki Akakieviçi kish ndjerë mekohë se qysh e kish zaptuar një farë droje, u hutua e u

531

ngatërrua, i shpjegoi me sa iu dha e iu zgjidh, dukeshtuar fcësaj here akoma më dendur fjalën «këtë», sekish pasur një mantel të ri fare dhe këtë mantel iakishin grabitur në mënyrë çnjerëzore dhe se i drejtohejatij që të ndërhynte në një mënyrë ose tjetër, t'i shkru-ante komandantit të përgjithshëm të policisë ose ndo-kujt tjetër që t'i gjenin mantelin. Sjellja e Akaki Aka-kieviçit nuk di se për ç'arsye iu duk gjeneralit si tepërfarailjare.

— Ç'po bën kështu, o zotëri i nderuar? — i tha aime të prerë. — Nuk i" njeh rregullat? A di se ku kehyrë apo jo? Nuk di se ç'rregull duhet të ndjekë çdo pu-në? Mbi këtë çështje më parë duhet të paraqesësh njëkërkesë në kanoelari, kjo kërkesë do t'i shkoje shefittë zyrës, pastaj shefit të seksionit, ky do t'ia japë sek-retarit dhe pastaj ky i fundit do të ma paraqitë mua...

— Mirë, shkëlqesi... — i tha Akaki Akakieviçi, dukembledhur atë guxim që i kishte mbetur dhe duke ndiernë të njëjtën kohë se e kishte mbuluar djersa dhe poe mbyste — Guxova ta shqetësoj shkëlqesinë tuaj sepsekëta sekretarët nuk... nuk janë njerëz që mbarojnë pu-në...

— Si the, si the? — i bërtiti njeriu i madh.„ — Ngana i nxore këto të gjitha? Nga i ke marrë këto ide?Ç'është vallë kjo kryengritje e të rinjve kundër shefaveedhe eprorëve?

Me sa duket, njeriu i madh nuk kish. vënë re seAkaki Akakieviçi i kish kaluar të pesëdhjetat, pra nukmiund të thuihej se dshte i ri, veçse në krahasim mie ndonjëqë ishte shtatëdhjetë vjeç.

— A e di se me cilin flet? A e kupton para kujtgjendesh? Të pyes: a e di apo jo?

Si tha këto f jalë, gjenerali përpoqi këmbën dhe engriti zërin kaq fort sa mund të trembej jo vetëm AkakiAkakieviçi, po edhe kushdo tjetër që të kish qenë aty,Akaki Akakieviçi mbeti goiëhapur, u tund e u lëkimd itëri e ,nuk ish në giendie të mbahej më këmbë. Po tëmos ishin sulur portierët që ta mbanin për krahu, do

539

të ishte shembur përdhe. E nxorën jashtë pothuaj pandjenja. Në këtë mes, njeriu i madh, i kënaqur pa masëkur pa se ç'efekt kishin bërë të bërtiturat e tij, i dehurnga gazi se kish qenë në gjendje ta bënte njeriun që t'izihej fryma, e pa me bishtin e syrit mikun e tij që tëshohë se çdo të thosh dhe vuri re me kënaqësinë më tëmadhe se miku i tij nuk dinte ç'të bënte dhe se kish fi-lluar edhe ai vetë të kish frikë

Akaki Akakieviçit nuk i kujtohej se qysh. zbritishkallët, se qysh doli në rrugë — asgjë, asgjë. Nuk indiente as duart, as këmbët. Kurrë në jetën e tij nuke kish marrë kështu nëpër këmbë një gjeneral, dhe aqmë shumë një gjeneral që nuk ishte i dikasterit të tij.Ecte gojëhapur nëpër tufanin e dëborës që fërshëllenterrugëve, pengohej nëpër trotuarët. Sipas zakonit të Pe-terburgut, era frynte nga të katër anët, nga të gjitharrugicat. Aty për aty filloi t'i dhimbte fyti. Kur arritinë shtëpi nuk ishte në gjendje të nxirrte një fjalë go-je. Ish enjttir i tëri nga angina dhe u desh te shtrihejnë shtrat. Ja se ç'fuqi të madhe ka ndonjëherë një ebërtitur si ajo që i bëri njeriu f madh!

Të nesërmen kishte zjarrllëk të madh. Në saje tëndihmës dorëplotë të klimës së Peterburgut, sëmunrHau zhvillua më sht>ejt sesa mund të pritej, kështu që kuri vajti doktori dhe i kontrolloi pulsin, nuk rmmdi tëbënfe gië tjetër veçse të porosiste që t'i vinin ca korn-presa dhe këtë e bëri vetëm e vetëm që i sëmuri tëpios mbetej pa ndihmën fisnike të mjekësisë. Aty përaty, doktori tha se pas një ditë e gjysmë i sëmuri pa-tietër do të vdiste. Pastaj iu kthye zonjës së shtëpisëdhe i tha:

— Tani, ti moj nënë, mos e humb kohën më kot,edhe porositi një qivur me dërrasa bredhi sepse dërrasate lisit janë shumë të shtrenjta.

A i dëgjoi vallë Akaki Akakievici këto fialë të kob-shme që i takonin dreitpërsëdrejti? Dhe në 5 dëgioi:a © trondltën vallë? A i vinte keq për atë ietën e tijtë mjerë? Rreth këtyre të gjithave rmk dihet asgjë,

141

sepse tërë kohën kishte zjarrllëk edhe fliste përçartKish rënë në kJlapi dhe shikonte pa pushim gjëra tëhabitshme. Herë e shihte Petroviçin dhe e porosiste t'iqepte një mantel me ca si çarqe që ta ruanin kundërvjedhësve (i dukej sikur këta ishin fshehur nën krevat.madje i lutej zonjës së shtëpisë ta kapte njërin ngavjedhësit që kishte hyrë nën jorgan), herë e pyestepse i varej para syve dollomaja e vjetër, herë se kishtemantelin e ri, herë se ndodhej para gjeneralit, dukedëgjuar qortimet e tij të ashpra e duke thënë: «Ju lutem,shkëlqesi, të mëfalni»; — herë; më në fund, niste e shan-te, duke shqiptuar f jalë të hatashme, saqë plaka e shtëpisëbënte kryq, sepse nuk kishte dëgjuar kiirrë të kish nxje-rrë nga goja fjalë të këtilla, aq më fort sepse këto tëshara vinin gjithnjë pas fjalës «shkë]qesi». Pastajshqiptonte fjalë që nuk kishin asnjë lidhje e asnjëkuptim: vihej re vetëm një gjë — të gjitha mendimete të gjitha fjalët silleshin rrotull mantelit. Më në fund,i mjeri Akaki Akakieviçi dha shpirt. Autoritetet nuk evulosën dhomën edhe sendet e tij, — sepse — e para,nuk kish trashëgimtarë, e dyta — sepse trashëgimi qëkish lënë ishte shumë i vogël dhe pikërisM; ca penapate për të shkruar, një top me letër të bardhë zyrtare,tri palë çorape, dy a tri kopsa të rëna nga pantallonatdhe atë dollomanë që ia njeh shumë mirë lexuesi. Kushi mori të gjitha këto sende vetëm një perëndi e di. Du-het ta them se për këtë çështje nuk u interesua as ai qëtregon këtë ngjarje.

Akaki Akakieviçin e ngritën dhe e varrosën, kështuqë Petërburgu mbeti pa Akaki Akakieviç, sikur të moskish qenë kurrë në këtë botë. U zhduk përgjithmonëajo qenie që nuk e kish mbrojtur askush, që nuk ekish dashur askush, për të cilën riuk interesohej as-kush dhe që nuk i kish tërhequr vëmendien as edhendonjë natyralisti, i cili nuk lë që t'i sht)ëtojë as edhenjë mizë nga ato të zakonshmet pa e kapur me giil-përë e pa e këqyrur në mikroskop; u zhduk ajo qenieqë kish duruar me përvuajtje të tallurat e zyrës dhe

541

hyri në varr pa bërë asgjë të jashtëzakonshme, po sëcilës, të paktën para çastit të vdekjes i shkëlqeu psrnjë çast një rreze e ndritur në formën e një manteli,duke ia ndritur për një grimë jetën e tij të mjerë, popastaj e goditi një mjerim i madh, ashtu siç i godet edhecarët edhe të fuqishmit e botës... Disa ditë pas vdekjese kërkoi në shtëpfnjë portier nga dikasteri që solli ur-dhrin të paraqrtej menjëherë në zyrë, sepse e kërkonteshefi. Po ky portier u desh të kthehej pa asnjë për-fundim dhe raportoi se Akaki Akakieviçi nuk mund tëparaqitej. Kur e pyetën «Përse?», ky u përgjigj me këtofjalë:

— Ja, kështu, sepse ka vdekur. Ka katër ditë qëkur e varrosën.

Kështu u dëgjua në dikaster lajmi i vdekjes së AkakiAkakieviçit. Të nesërmen, në vendin e tij rrinte njënëpuriës i ri, shumë më i gjatë nga trupi, që nuk irreshtonte shkronjat aq drejt, po shumë më të përku-lura dhe të shtreinbra.

Kujt mund t'i shkonte në inend se tregimi i AkakiAkakieviçit nuk do të mbaronte me kaq dhe se i qeshkruar të jetonte edhe disa ditë nëpër atë zhurmënqë kishte shkaktuar vdekja si shpërblim, për atë jetën etij, të cilën nuk e kish vënë re askush? Megjithatëndodhi tamam kësMu, pra edhe tregimi ynë merr pa-pritur një rnbarim fantastik. Nëpër Peterburg nisën tëhapen thashetheme se te Ura Kalinkin, dhe pak mëtutje, bredh natën një i vdekur me fytyrë nëpunësi,që kërkon një mantel të grabitur. Pa bërë dallim Prariee zanaiti, ky i vdekur turret dihe ua zhvesh njerëzvemantelet: qoftë të mbushttra me vata, qoftë me gëzofmace ose kunëze, qoftë gëzof dhelpre, kastori. ose ^riu,shkurt merrte çdo lloj gëzofi e çdo lloj lëkure që kashoikur m'eriu 'për të mbuluar ]ëkurën ^ v^. Ni* no^nërxun^it e dikasterit e kish t>arë me s^s /> ^ +° -^o_Vii.rin dhe e kish ninhrir rnenip'h'prë SP ifMp AV.atri AVa_kieviçi. Nëpunësi isMe trembur kaq shumë sa ua kishmbathur këmbëve me të katra dhe kështu nuk e pa

542

dot mirë e mirë; vuri re vetëm se i vdekuri e kishtekërcënuar nga larg me gisht. Nga të gjitha anët anisëntë dëgjohen ankesa se shpatullat dhe supet e këshillta-rëve jo vetëm titullarë, po edhe të këshilltarëve sekretëjshin në rrezik të merrnin të ftohtë nga shkaku se këtyreu grabiteshin natën mantelet që kishin veshur. lu dhaurdhër policisë që të bënte si të bënte e ta kapte, tëgjallë a të vdekur, kufomën e të vdekurit e ta dënoninashpër. për t'u dhënë shembull të tjerëve dhe pikërishtkështu ndodhi. Roja e një lagjeje e kapi të vdekurinpër jake në rrugicën «Kiriushkin«-, tamam në kohënkur ky po përpiqej t'i zhvishte mantelin prej shajaku njëish-muzikajDti që i kishte rënë di'kur fyellit. Mbasi ekish kapur për jake, roja kishte thirrur të vinin dyshokë që ta mbamn të vdekurin. Si ua la këtyre në do-rëzim, roja futi dorën për një çast në qafën e çizmespër .të nxjerrë s'aodejimi një kuti me burnot që të fres-konte pak hundën, e cila i kishte ngrirë gjer atëherëgjashtë here. Mirëpo burnoti kishte qenë kaq i fortësa nuk mund ta duronte as i vdekuri. Roja as që patikohë të heqë burnot në vrimën e mëngjër të hundës,ndërsa kishte vulosur me gisht vrimën e djathtë, kur ivdekuri tështiti kaq fort, saqë të tre rojat u detyruantë mbyllnin sytë. Sa të ngrinin ata grushtet për tëfërkuar sytë, i vdekuri ishte zhdukur, saqë pastaj nukdinin në e kishin shtënë në dorë apo jo, Që prej atijçasti rojave u hyri një frikë kaq e madhe nga të vde-kurit, saqë nuk guxonin të hidhnin dorë as mbi tëgjallët dhe thërrisnin nga larg; «Hej, ti aty, shiko udhën!»Në këtë kohë nëpunësi i vdekur filloi të dukej edhepërtej urës Kalinkin, duke iu kallur datën njerëzve tëfrikshëm.

Mirëpo ne e harruam fare njeriun e madh, i cili ështëpothuaj me të drejtë shkaku i kësaj kthese fantastikeqë mori tregimi ynë që, nga ana tjetër, është farë i vër-tetë, Pikësëpari kemi për detyrë të themi, ashtu siçështë e drejtë se me të ikur Akaki Akakieviçi, që e kishmarrë kaq keq nëpër këmbë, njeriu i madh kishte ndier

543

një lloj keqardhje. Edhe ky njeri dinte ae ç'ishte më-shira; zemra e tij prekej nga ndjenja të mira, megji-thëse grada e lartë që kishte e pengonte të shfaqte këtëndjenjë. Me të dalë nga kabineti i tij miku që e kishvizituar, njeriu i madh qe menduar për fatkeqësinë që ekishte goditur të mjerin Akaki Akakieviç. Që prej atijçasti, i dukej sikur e shihte përpara, ditë për ditë, AkakiAkakieviçin dyllë të verd'hë, që nuk e pati duruar dotqortimin e rëndë. Ky mendim e tronditi kaq shumë, sapas një jave dërgoi një nëpunës që të pyeste cili ishteky njeri dhe ç'bënte dhe nëse mund ta ndihmonte,Kur i thanë se Akaki Akakieviçi kish vdekur menjëherëpas asaj ngjarjes, njeriu i madh. mbeti i mahnitur, ndjeuise e hante ndërgjegja dhe tërë asaj dite kishte qenë sipa qejf. Meqë desh të dëfrente pak dhe ta harrontekëtë përshtypje të keqe u nis e vajti në një mbrëmjeqë kish përgatitur një nga miqtë e tij, ku gjeti një sho-qëri të zgjedhur, dhe aq më inirë se atje pothuaj të gji-thë kishm të njëjtën gradë si edhe ai, kështu që mundtë fliste e të defrente i qetë. Mbrëmja ndikoi çuditërishtmirë, inbi gjendjen e tij shpirtërore. E hapi zemrën, utregua i këndshëm në bisedim, i sjellshëm, — shkurtkaloi një mbrëmje të mirë. Pas darke piu nja dy gotashampanjë — që është, siç dihet një mjet shumë i mirëpër të dëfryer. Shampanja e nxiti t'u përvishej menjë-herë disa çështjeve të ngutshme dhe pikëristot: vendositë mos kthehej në shtëpi, po t'i bënte një vizitë KarolinaIvanovnës, -një zonje të njohur, siç më duket me prej-ardhje gjermane, me të cilën kish lidhje krejt miqësore.Duhet ta themi se njeriu i rnadh ishte pak si i shkuarnga mosha, bashkëshort i mirë dhe kryetar familjeje irespektuar nga të gjithë. Dy fëmijë, njëri nga të cilëtishte tanimë nëpunës në një zyrë, dhe një vajzë buku-roshe nja gjashtëmbëdhjetë vjeçe, me një hundë pak sitë kthyer përpjetë, po mjaft të këndshme, vinin ditë përditë t'i puthnin dorën e t'i thoshin «Bonjour papa»l).

1) Mirëmëngjes, baba.

544

E shoqja, që isljte një grua ende e freskët nuk ishteaspak e shëmtuar, i zgjaste më parë dorën që t'ia puth-te, pastaj ia puthte edlie ajo të itijën. Mirëpo njeriu f.madh, që ishte shumë i ngtnjur me ledhatimet në gji-rin e familjes, e kish gjetiu-të udhës se ishtemë mirë tëkishte marrëdiiënie miqësore me një mikeshë që ba-nonte në anën tjetër të qytetit. Kjo mikeshë nuk ishas më e bukur, as më e re se e shoqja, po gjëra të kë-itilla ndodhin në botë dhe ne s'kemi të drejtë t'i gjykoj-më. Kështu, pra, njeriu i madh. zbriti shkaUët, u ul në sa-nëdhei thakarrocierit: «Te Karolina Ivanovna* — pastaju mibështoll plot madhë&hti në mantelin e ,tij të ngrohtëdhe u zhyl; në atë gjendje të këndshme, më të mirëe nga e cila as që mund ta marrësh me mend për njërus, domethënë kur nuk vret mendjen për asgjë, pomegjithatë mendimet të vijnë vetë, njëri më i këndshëmse tjetri pa u lodhur që t'i kërkosh e t'i ndjekësh. Dukeqenë shumë i kënaqur nga mbrëmja që kash kaluar,sillte në mend të gjitha çastet e gëzuara të mbrëmjesdhe të gjitha fjalët që e kishin bërë të qeshte me ha-ha--ha në atë rrethin e ngushtë të miqve. Shumë nga këtof jalë ai i përsëriste edhe tani, me zë të ulët, dhe i du-keshin po aq për të qeshur siç kishin qenë në çastet kuri kish dëgjuar dhe prandaj nuk duhet të na habitë seqeshte vetë, me gjithë zemër. Herë pas here e mërzisteera e ftohtë, që vetëm një zot e di se nga vinte dhepërse vinte e i fshikullonte fytyrën, i hidhte flokë dëbore,duke ia ngritur e valëvitur jakën e inantelit si një pël-hurë anijeje ose duke e goditur në kokë me një foroëtë mbinatyrshme dhe duke e shqetësuar pa masë. Pa-pritur, njeriu i madh ndjeu se dikush e kish kapur përjake dhe e hiqtë me forcë të madhe. U kthye dhe pa njënjë njeri me trup të shkurtër, të veshur me një uni-formë të vjetër dhe e njohu, me taieir të rnadh, se kyish Akaki Akakieviçi. Fytyra e nëpunësit ishte e bardhësi dëbora dhe dukej me të vërtetë si fytyrë prej tëvdekuri. Po tmerri i njeriut të madh kaloi çdo kufi, kurpa se goja e të vdekurit u shtrembërua si mos më keq

545

dhe ky shqiptoi, duke përhapur një erë të qelbur, si erae varreve, këto fjalë:

— A! Më në ftund të kapa! Më në fund, atë... këtë...të kapa për jake! Më duhet tamam omanteli yt! Përmantelin tim. nuk çave kokën, madje më bëre rezil mef jalë të ndyra — tani dua mantelin tënd!

I mjeri. njeri i madh mend ydiq nga frika. S'do mendse ky njeri ish i rreptë më zyrë dhe, në përgji'thësi, ishi rreptë përpara mëpunësve që kislh nëin. uaxJhinat e tij, dhekushdo që e shikonte fytyrën. e tij të rreptë dhe të fryrënë pendë, thosh: «Oh, sa i rreptë!», po këtu tamam siedhe njerëz të tjerë që të duken kreshnikë, ndjeu njëfrikë kaq të inadhe saqë me shurnë të drejtë dyshoi semos i binte të fikët. Nxori aty vetë, sihpejt e shpejt, iurtë si dele, mantelin që kishte veshur dhe i thirrikarrocierit me zë të tronditur, që nuk mgjiste të ishzëri i tij:

— Kthe sa më shpejt në shtëpi!Karrocieri, kur dëgjoi një zë të tillë, që zakonisht

ndjehet në çaste vendimtare dhe shoqërohet nga diçkaqë të nxit akoma më shumë, ngjeshi kokën në supe përçdo rrezik që mund të ndodhte, vërtiti kamxhikun dheu sul si shigjetë. Pas nja gjashtë mimi'tash, e ca njeriui inadh gjendej para shtëpisë së tij, te shkalla. Dyllëi verdhë, i tmemiar, pa mantel, në vend që të shkontete Karolina Ivanovna, ish kthyer në shtëpi. U zvarritsi mundi gjer në dhomën e tij, ku kaloi një natë si mos0 zot, kështu që të nesërmen në mëngjes, kur do të pinteçajin, e bija i tha drejtpërdrejt:

— Baba, sot ti je shumë i zbehtë.Po babai niik tha asnjë fjalë se ç'i kish ndodhur, se

ku kisih qenë e se ku kish dashur të vinte... Kjo ngjarje1 bëri iijë përshtypje shumë të madhe. Maflje fffloi t'uthoshte shumë më rrallë nëpunësve që kishte nën. ur-dhër: *<Qysh guxoni? A e dini para kujt ndodheni?*Edhe atëherë kur i shqiptonte këto fjalë — e bëntevetëm mbasi dëgjonte si qëndronte puna. Po gjëja qëka më shumë rëndësi është se atëherë nuk u duk më

$46

nëpër rrugë fantazma e nëpunësit të vdekur. Siç duketmanteli i gjeneralit i vinte shmmë mirë pas trupit. Si<.doqoftë, nuk u dëgjua më që të jetë grabitur ndonjëmantel. Mirëpo shumë nga njerëzit aktivë dhe të kuj-desshëm nuk donin të qetësoheshin në asnjë mënyrëdhe thoshin se nëpunësi i vdekur dukej herë pas herenë lagjet e anëve të qytetit.

Roja e lagjes «Kolomna» e kishte parë me sy fantaz-mën e. të vdekurit se qysh doli nga një shtëpi. Mirëpome qenë se roja ishte nga natyra i dobët, — një herënjë derkuc i rritur që kishte dalë nga një shtëpi, ekdshte shembur përdhe në mes të të qeshurave të karro-cierëve, që ishin inbledhur rreth e qark, dhe të cilëvepastaj ky u kërkoi nga gjysmë kopeku për të blerëduhan, si dënim sepse ishin tallur me të — pra dtikeqenë i dobët, roja nuk kish guxuar ta ndalte fantazmënpo e kishte ndjekur gjer sa më në fund fantazma qendalur papritnr, qe kfchyer e kish vështruar dhe e kishpyetur: *Ç'kërkon?»- — dlhe i kdsih treguar ftjë grusbtnga ata që s'kanë kurrë të gjallët. Roja kishte thënë:•«Asgjë,» — dhe kishte bërë meniëherë prapaktheu. Mi-rëpo kjo fantazmë ishte shumë naë e gjatë nga trupi,sesa Akaki Akakieviçi, kishte një palë mustaqe dumbu-shere, dhe duke u drejtuar, për në urën e Obuhovit,ish zhdukur në errësirën e natës.

SHËNIMET E NJË TË ÇMENDURI

Tetor 3

Sot ndodhi një ngjarje për t'u habitur. U zgjovanë mëngjes mjaft vonë dhe, kur Mavra më solli çizmete pastruara, e pyeta sa është ora. Kur ctëgjova se kishkaluar qëkur ora dhjetë, nxitova të vishem sa më shpejt.Të them të drejtën, rmk do të kisha qejf të shkoja nëdikaster, duke e ditur që më parë se si do t'i shtre-mbëronte turinjtë shefi i seksionit tim. Ka shumë kohëqë po më thotë: «Ç'të ka ndodhur, vëllako? Pse dukeshngaherë sikur e ke humbur pusullën? Ngadonjëherësilesh vërdallë, si i shastisur; i bën lesh e li punëtsa nuk mund t'i zgjidhë dot as djalli vetë. Titullin eshkruan me shkronja të vogla, nuk vë as datë, as nti-mër». Ah, buf i mallkuar! S'ka dyshiin se më ka ziliqë unë hyj në kabinetin e drejtorit dhe ia mprehpenat shk. së tij. Shkurt, sot nuk do të kisha shkuarfare në dikaster, po të mos vija me shpresë se do tëtakohesha me arkëtarin dhe t'i kërkoja këtij çifuti tëmë jepte një paradhënie nga rroga. Ç'biçim njeriu ësh-të edhe ky! O zot, perëndi! Kur të jep një paradhënienga rroga, bëhet kijameti. Lutju gjersa të pëlcasësh,

548

thuaji se ke litarin në grykë, por ky djall i thinjur s'tëjep. Mirëpo në shtëpi kuzhiniërja i heq shpulla syve.Këtë e di tërë bata. S'ka fare lezet të punosih në njëdikaster të tillë. Këtu s'ke hiç leverdi. Po puna ndryshonsi dite me natën në administratën e gubernës, në drejto-rinë e thesarit, në këshillin kontrollues: aty hedh sytëe shikon një njeri që rri në një qoshe dhe shkruan,Frakun e ka zhele; ka një turi që të vj«n ta pështysh.Por nga ana tjetër ç'vilë të mirë mban me qira! Këtijnjeriu mos guxo: t'i japësh ryshfet një filxhan porcelanitë praruar. «Kjo — thotë ai — është një dhuratë përdoktorët.«- Atij t'i japësh një çift kuajsh të mirë, dsenjë karrocë, apo ndonië gëzof prej zibelini që bën njatreqind rubla. Duket babaxhan njeri dhe të flet medelikatesë të madhe: «Të lutem shumë më fal briskunqë të mpreh penën.» Këshitu të flet, por të zhvat mirëe mirë; atij që i ka paraqitur ndonjë lutje i lë vetëmkëmishën e trupit. Është e vërtetë se në dikasterintonë shërbimi është fisnik, kudo zotëron një pastërti emadhe, gjë që nuk ta zë kurrë syri në administratëne gubernës: tryezat janë prej druri të shtrenjtë, shefats'të thonë «ti»-, por «ju>>. Po, e pohoj se po të mos kishpasur kaq fisnikëri te ne, në shërbim, do ta kisha brakti-sur prej kohe dikasterin.

Vesha mantelin e vjetër dhe mora ombrellën, sepsebinte shi me shtëmba, Nëpër rrugët nuk dukej njeri:më dilnin përpara vetëm gra me pëqinjtë e fustanevetë ngritur në kokë, tregtarë rusë me ombrella dhekarrocierë, Nga fisnikët dukej vetëm ndonjë nga vëlle-zërit tanë, nëpunësit. Pashë një nga këta në udhëkryq,Sapo e pashë, thashë me vete: «Ehe, pëllumb! Ti nukvete në dikaster, 'por po e ndjek atë femër që shkpn•përpara me rtxitim dhe ia shikon këmbët.* Ç'shtazëëshitë ky nëpunësi ynë! Për zotin, nëpunësi ynë nukbie më poshtë nga oficerët: sapo shikon ndonjë kapelkë,menjëherë i qepet prapa. Ktir po thosha kështu me vete,pashë një karrooë që u ndal përpara dyqanit, pranëtë cilit po kaloja. E njoha roenjëherë; kjo jsh karroca

e drejtorit tonë! Thashë me vete: «Drejtori s'ka punënë dyqan; patjetër duhet të jetë e bija.«- U ngjesha pasitttiirit. Shërbëtori hiapd derën dhe ajo u hodh nga kanrocae lehtë si zog me krahë. Shikoi djathtas e majtas, dukepërpëlitur sytë dhe vetullat... O pierëndi! U fika i gjoriunë, u fika fare. Po pse ka dalë nëpër shi? Eja tanie mbushma mendjen se femrat nuk japin shpirtin pasleckave! Nuk më njohu, po edhe unë bëra çmos të inbë-shtillesha sa më shumë për arsye se tnanteli im ishteshxunë i lerosur dhe i prerë sipas modës së vjetër. Tanimantelei; mbahen me jaka të gjata. Manteli im i kishfejakat të shkurtra dhe të futura njëra nën tjetrën, veçkësaj cohës i kish dalë fare boja.

Këlyshi i saj nuk mundi të hyjë në dyqan dhe mbetijashtë në rrugë. Këtë këlysh e njoh. I thonë Mexhi. Nukshkoi një minutë dhe dëgjova një zë të hollë që tha:

— Tungjatjeta, Mexhi!Na! Kush fliste kështu? Shikova me vëmendje dhe

pashë nën një ombrellë dy zonjia; njëra ish plakë,tjetra iah e re; ato kaluian më tu/frje, po unë dëgjovapranë meje:

— S'të ka lezet kështu, Mexhi!— Djall o punë! Pashë se Mexhi pd i merrte ërë

një koneje që po shkonte pas zonjave.— Ehe! — mendova unë, — a mos jam i dehur?

(Po duhet ta dini se unë dehem rrallë.)— Jo, Fidelë, s'ke të drejtë.Dhe e dëgjova ime veshët e mi Mexhin që foli:— Gam, gam! Kam qenë... Gam, gam, shumë e së-

murë... Garn, gam!Oh, kone e djallit! E pohoj se u çudiita shumë kur

dëgjova konen të fliste si njeri. Po më vonë, mbasi emblodha veten, nuk u çudita më. Me të vërtetë në botëkanë ndodhur ngjarje të tilla. Thonë se në Angli kadalë në breg një peshk që tha dy f jalë në një gjuhë kaqtë çudJtshme, saqë dijetarët kanë tre vjet që po vrasinmendjen të kuptojnë domethënien e tyre, por gjer mësot s'kanë arritur ta zgjidhin këte punë, Gjitjiashfu kan)

lexuar në jvjë gazetë ngjarjen e dy lopëve, të cilat shku-an në një dyqan dhe Jrërkuan te blenin një funt1 çaj.

MegjitJiatë, e pohoj. se u çudita më shumë kurMexhi itha:

— Të shkruajta, Fidelë! Me sa duket Polkani nukta solli letrën time!

— Mos e niarrça rrogën në të gënjej! S'kisha dëgjuarndonjëherë që një qen të dijë të shkruajë. Mirë e bukurmund të ^shkruajnë vetëm fisnikët. Pa dyshim, dinë tëshkruajnë'edhe disa tregtarë dhe llogaritarët, madje ngandonjëherë shkruajnë edhe bujkrobërit, por shkrimi ityre është më shumë mekanik; pa presje, pa pikë, pastil.

Kjo gjë inë çuditi. E them hapur se ka ca kohë që kurpo dëgjoj dhe shikoj gjëra që nuk ishin dëgjuar dhenuk ishin parë ndonjëherë.

— Haj, — thashë, me vete, — haj t'i bie prapa kësajkoneje që të dëgjoj se ç'thotë.

Hapa ombrellën dhe shkoya pas atyre dy zonjave.Kaluam nëpër rrugët «Gorohovaja», kthyem në «Me-shanskaja»", që s'andejmi shkuain nëpër «Stoljarnaja»,dhe më në fimd arritëm te ura «Kukushkin>*, ku u nda-lëm përpara një shtëpie të madhe.

«Këtë shtëpi e njoh». — thashë me vete. — «Kjoështë shtëpia e Zverkovit. Çudi! Sa e sa njerëz banojnënë këtë shtëpi: sa gjellëbërëse, sa sektarë! Sa nga byra-zerët tanë, nëpunësit, rrinë të ngjeshur njëri te tjetri,si qen! Aty banon edhe një niiku im që i bie mirë trom-bonit.»

Zonjat u ngjitën në katin e pestë. «Mirë.» — thashëunë. — «Tani nuk do të hyj, por do të marr shënimdhe nuk do lë lë të më shpëtojë rasti i parë.»-

1) Funt — një njësi peshe baraz me 409,5 gram.

Tetor 4

Sot është e mërkurë, prandaj hyra në zyrën e drej-torit tonë. Shkova me qëllim më herët dhe u ula impreha të gjitha penat. Drejtori ynë duhet të jetë njerishumë i zgjuar. Tërë kabineti është plot me dollape tëmbushura me libra. Lexova titujt e disa librave. Plotshkeçcë! Një shkencë që s'është për ne, nëpunësit evegjël: të gjithë librat janë në gjuhën frënge ose nëgjuhën gjermane. Po shikoje në fytyrë: bobo ç'madhësh-ti i shkëlqen në sy! Nuk kam dëgjuar kurrë që të thotëndonjë fjalë të kotë. Vetëm ngadonjëherë kur i paraqetndonjë shkresë, të pyet:

— Si është jashtë?— Lagështi, shkëlqesia juaj!Jo, s'është si ne! Ky është burrë shteti. Kam vënë

re se mua më do shumë. Ah, po të më donte edhe ebija... Hej, maskara!... Pusho! pusho! — Kam lexuarrevistën «Pçollka». Sa budallenj janë francezët! Ç'kër-kojnë këta njerëz? Do të ishte mirë t'i shtronim tëgjithë në dajak! Në këtë revistë kam lexuar një për-shkrim të bukur të një balloje; a ka bërë një çifligarnga ata të Kurskut. Çifligarët e Kurskut shkruajnëmirë.

Pastaj vura re se ora ishte dymbëdhjetë e gjysmëdhe shefi ynë nuk kish dalë nga dhoma e fjetjes. Atynga ora një e gjysmë ndodhi një ngjarje që nuk mundta përshkruajë asnjë penë. U hap dera; unë pandehase është drejtori dhe kërceva nga karrigia me gjithëslhkresat. Po ishte ajo, dora vetë! O zot, perëndi, sabukur ish veshur! Kishte një fustan të bardhë dhe dukejsi mjellmë. Bobo sa e bukur ishte! Kur më shikoi, m'uduk sikur ish dielli vetë, për zotin, dielli!

Më përshëndeti dhe tha:— Nuk ë&htë këtu babai?Bobo, bobo ç'zë! Kanarinë e shkuar kanarinës!«Shkëlqesia juaj, — desha t'i them. — Mos jepni ur-

dhër të më dënojnë me vdekje, po në qoftë se doni të

§52

më vrisni, vritemi me doçikën tuaj prej gjeneralke. «Po,djall o punë, m'u mor goja dhe mezi munda t'i them:

— Jo, s'ka ardhur fare.Ajo më shikoi, pastaj u hodhi një sy librave dhe i

ra shamia nga dora. U vërsula që t'ia jepja shaminë.Rrëshqita në parketin e mallkuar dhe mend theva hun-dën! Po u mbajta dhe ia dhashë shaminë. O zot i shenjtë,sa fine ishte shamia! E hollë, shumë e hollë dhe mbanteerë ambre, me të vërtetë ambre! Një erë gjenerali.

Ajo më falënderoi dhe buzëqeshi pak, sa mezi lëviziato buzët e ëmbla si sheqeri, pastaj doli.

Unë ndenja edhe një orë të tërë, kur papritur hyrishërbëtori dhe më tha:

— Shko në shtëpi, Aksenti Ivanoviç. Zotëria ka dalëprej kohe.

Mua s'më pëlqen shoqëria e shërbëtorëve: kapardisengjithnjë këmbë mbi këmbë në paradhomë dhe mezi kanëmirësinë të tundin kokën: Po kjo s'është gjë; njSherë njënga këto shtazë pandehu se mund të më gostiste mebumot pa u ngritur nga vendi. Por a di ti, harbut buda-lla, se unë jam nëpunës dhe rrjedh nga një derë fisnike?

Ta pret mendja, mora kapelën dhe e vesha yetë rnan-telin, sepse këta zotërinj nuk begenisin kurrë të të mbaj-në mantelin, dhe dola.

Në shtëpi pjesën me të madhe të kohës ç kalovashtrirë në shtrat. Pastaj kopjova disa vargje shumë tëbukura!

Një sahat nuk e kam parëDhe më duket shkoi një mot,Shpirt e zemër m'i ka vrarëThem duroj — po s'duroj dot.1)

Patjetër, duhet të jetë nga ato vjershat e Pushkinit.Në të ngrysur, i mbështjellë me mantel, u ndala në

1) Strofë nga një vjershë e poetit N. P, Nikolev (1758-1815)Disa nga vargjet e tij janë bërë popullore.

553

hyrje të shtëpisë të shk. së saj dhe prita një oopë herëtë gjaftë se mos dilte ajo dhe t'i hipte karrocës, që tashikoja edhe një herë. Por nuk doli.

Nëntor 6.

Shefi i seksionit u tërbua. Posa arrita në dikaster,më tihirri në zyrën. e tij dbe inë tha kështu:

— Më thuaj, të lutem^ ç'po bën?— Si ç'po bëj? S'po bëj asgjë, — iu përgjigja unë.— Vëri gishtin kokës! I ke kaluar të dyzetat, pra

duhet ta kesh mendjen itë pjekur. Ç'pandeh se je? A mostë duket se unë nufe t'i di të gjitha maskarallëqet?Ti po i vjen vërdallë çupës së drejtorit! Mblidh mendjen:cili je ti? Zett) me xhufkë! Merr pasqyrën dhe shikoturinjtë! Si mund të të shkojë në mendje një gjë etillë?

Djalli ta marrë! Ky e ka fytyrën si një shishe ngaato të farmacisë; në kokë k'a vetëm nja dy fije flokëtë përdredhura si kreshtë, i mban të hedhufa lart, ilyen nie vaj trëndafili dhe pandeh se vetëm ai ka tëdrejtë të bëjë ç'të doië. E marr vesh, e marr, përse mëka inat. Më ka zili. Ndoshta ka vënë re se drejtori mëka me sy të mirë. Unë e përbuz këtë njeri! A mosështë ndonjë punë e madhe të .iesh këshilltar oborri?Ka varur një sahat me një zinxhir të artë dhe mbançizme që foëjnë tridhietë rubla. Në djall! A mos jamunë m'eri sidokudo, bir rrobaqepësi ose bir nënoficeri?Jain fisruk! Edlhe u<në mund të arrij të kem një gradëtë lartë.

Jam dyzet e dy vieç — dhe që nga kjo moshë fillongradimi i vërtetë. Ki durim, mik! Do të arrijmë edhenë nënkolonela, ndoshta, po të dojë perëndia, edhe mëlart. Do të fitojmë edhe ne famë më të madhe se atëtënden. Ty të ka shkrepur në mend se veç teje s'ka nje-rëz të tjerë të mirë. Nëm mua një frak të prerë e të

qepur sipas modës, nëm ndonjë kravatë si ato të tuatdhe ke për të parë se ti niik më arrin as gjer te thembrae këmbës. Po hall i niadh se s'kam para.

Nëntor 8

Vajta në teatër. Loznin pjesën «Filatka, budallairusM-1). Qe&ha shumë. Luajtën edhe një vodevil me disabejte për t'u tallur me avokatët, dhe sidomos ine njëregjistrator kolegji; vodeviii e bënte fora, saqë u çudita sesi e lësihoi censura; për tregtarët thoshte hapur se emashtrojnë popullin dihe se Mjtë e tyre janë të shthururdhe futen kontrabandë midis fisnikëve. Edhe për gaze-tarët u këndua një kuplet shumë zbavitës: th&sh se atyreu pëlqen të tallen me çdo gjë dhe autori i kupletit ilutej ^publikut që ta mbronte nga gazetarët. Shkrimtarëte sotëm po shkruajnë pjesë që të bëjnë të qeshësh. Mëpëlqen teatri. Kur kam ndonjë para në xhep, nuk e mbajdot veten dhe shkoj në teatër. Po ja, inidis nëpunësvetonë ka shumë nga ata që janë derra; nuk u .pëlqen tëshkojnë në teatër, janë muzhikë; venë vetëm atëherëkur u bde në dorë ndonjë biletë felas. Një aktore këndoishumë bukur. M'u kujtua ajo... Eh, ç'maskarallëk!...Pusho, pusho!

Nëntor 9.

Shkova në dikaster në orën tetë. Shefi i seksionitbëri. sikur s'më pa. Edhe unë bëra sikur s'̂ kishte pasurasgjë midis nesh. Këqyra dhe kontrollova shkresat. Dola

1) Është fjala për vodevilin -«Filatica dhe Miroshka* e iP.G,Grigopievlt me frymë demokratiike, që luante me sukses në sike-nat e asaj kohe.

në orën katër. Kalova pranë shtëpisë së drejtorit, pos'pashë njeri. Pasdreke ndenja më shumë i shtrirë nështrat.

Nëntor 11.

Sot hyra në kabinetin e drejtorit tonë dhe i mprehanjëzet e tri pena, dhe asaj, oh! oh! ..., shkëlqesisë së sa}i nipreha katër pena! Drejtorit i pëlqen shumë të ketësa çnë shumë pena. Kokë, po kokë, duhet të ketë! Rrii heshtur, po më duket se koka e tij i di të gjitha. Kamqejf të di se ç'mendon më shumë; ç'kurdis në kokën eiij. Kam qejf la këqyr më së afërmi jetën e këtyre zo-tërinjve, të gjitha intrigat dhe marifetet e tyre prej^borrtarësh; të di ç'bëjnë në rrethin e tyre — ja këtëgjë dua ta di. Kam vrarë mendjen disa herë të hap f jalëme Shk. e tij, por, djalli ta marrë, nuk më zgjidhetgjuha: i them vetëm se jashtë bën ngrohtë ose ftohtë,dhe s'jam i zoti ta zgjat më shumë. Kam qejf të hedhnjë sy në sallon, ku dera është e hapur ngadonjëherë— dhe pastaj në një dhomë që gjendet matanë sallonit.Sa bukur është stolisur! Ç'pasqyra dhe enë prej porce-lani. Kam qejf të hedh një sy në pjesëtn tjetër të shtë-pisë, ku rri shk. e saj — ja atje dua të shikoj! Të shohse si janë vendosur në buduar vazot, shishkat, lulet,mbi të cilat të vjen zor të marrësh fryme; si janë hedhurfustanet që i ngjasin më shumë erës, sesa fustaneve.Kam qejf të hedh një sy në dhomën e fjetjes... Atjemendoj se duhet të ketë mrekullira, duhet të ketë njëparajsë më të bukur se sa në qiell. Të hedh një sy nëpufin në të cilin ajo vë atë këmbën e vogël kur ngrihetnga sbtrati; ta shoh se si mbath një çorape të bardhësi dëbora... Oh! Oh! Oh! Pusho, pusho!

Sot sikur më zbriti një dritë që më ndriçoi mendjen:m'u kujtua bisedimi i atyre dy koneve, që pata dëgjuarnë Nevski Prospekt. Mirë, thashë me vete, tani do t'imësoj të gjitha. Duhet të shtie në dorë letërkëmbimin

midis këtyre koneve. S'ka dyshim se nga ky letërkëm-bim do të mësoj diçka.

Të them të drejtën, një herë e thirra Mexhin dhe ithashë:

— Dëgjo, Mexhi, tani jemi vetëm; po të duash unëmund ta mbyll edhe derën; nuk do të na shikojë askush.Tregomë të gjitha ato që di për zonjushen: ç'vajzëështë kjo? Të betohem se nuk do t'i tregoj askujt!

Mirëpo kjo kone dinake vuri bishtin ndër shalë dhedoli ngadalë jashtë, sikur të mos kish dëgjuar asgjë.

E dyshoja prej kohe se kjo kone është shumë mç ezgjuar sesa njeriu; madje isha i bindur se mund tëfliste, por është pak si kokëngjeshur. Është politikane emadhe; i vë re të gjitha, gjithë çapet e njerëzve. Jo,le të bëhet si të bëhet, nesër do të shkoj në shtëpinëe Zverkovit, do ta pyes Fidelën dhe po të mund do tërrëmbej të gjitha letrat që i ka shkruar Mexhi.

Nëntor 12.

Sot në orën dy pasdreke shkova të shoh patjetër Fi-delën dhe ta pyes.

Nuk e duroj dot armenë dhe kundërmimi i kësajdilte valë — valë nga të gjitha dyqanet e vogla të rrugës•«M€shanskaja»; veç kësaj nga porta e çdo shtëpie diltenjë erë kaq e tmerrshme saqë zura hundën me dorë dhevrapova me të katra. Si kapak mbi të gjitha, këta mas-karenj zanatçinj nxjerrin kaq tym e blozë nga punishtete tyre, saqë një fisnik nuk mund të shëtisë aty.

Kur arrita në katin e gjashtë dhe i rashë ziles, dolinjë vajzë e vogël, aspak e shëmtuar, me ca prenka tëvogla. E njoha. Kjo ish vajza që kisha parë një ditëme plakën.

Vajza u skuq pak dhe unë e kuptova menjëherë: emora vesh, moj pëllumbeshë, ti kërkon ndonjë dhëndër.

— Ç'urdhërpni? — tha ajo.— Dua të flas nae konen tuaj.

557

Vajzë budallaqe! E kuptova menjëherë se ish buda-llaqe! Konka në këtë kohë erdhi me vrap duke lehur;u mata ta kap, por kjo kone e mallkuar mend m'inguli dhëmbët në hundë. Mirëpo në këtë mes pashë nënjë cep arkën, në të cilën banonte konia. Kjo më duhej!U afrova, hoqa kashtën nga arka dhe u çudita shumëse gjeta aty një pako të vogël me letfa. Konka e mall-kuar, kur më pa se ç'po bëja më kafshoi më parë pulpëne këmbës, dhe pastaj kur e kuptoi se po ia merrjashkresat, nisi të ulërijë e të Uastohet, po unë i thashë:

— Jo, xhane, lamtumirë!Dhe ika me vrap. Mendoj se vajza më pandehu të

çmendur, prandaj u tremb kaq sihumë. Kur arrita nështëpi, desha t'i përvishesha menjëherë punës, të këqyrjaletrat, sepse natën me qiri nuk shoh mirë. Mirëpo Mav-rës i kishte shkrepur të lante dyshemenë. Këto finlan-dezet budallaqe përvishen gjithnjë të bëjnë pastrim, kurs'duhet. Prandaj dola të shëtis dhe _të mendoj për atoqë kishin ndodhur, Më në fund tani do të njoh të gjithahollësitë, të gjitha qëllimet, më në fund do t'i zgjidhtë gjitha. Këto letra do të më zbulojnë tërë të fshehtat.Qentë janë kafshë të zgjuara; i njohin të gjitha marrë-dhëniet politike dhe prandaj në këto letra do të gjejgjithçka; fytyrën e vërtetë dhe_punët e këtij burri. Atydo të ketë diçka edhe për atë, e cila... pusho, pusho!Në të ngrysur u ktheva në shtëpi. Pjesën më të madhetë kohës e kalova shtrirë në shtrat.

Nëntor 13.

Ja të shohim: shkrimi është mjaft i kthjellët. Megji-thatë në këtë shkrim duket diçka prej qeni.

Të lexojmë:

«E dashur Fidelë! Nuk mësohem dot me emrin tëndtë rëndomtë, Vallë a nuk mund të të virdn një emër mëtë bukur? Fidela, Roza, ç'emra harbutësh! Po haj t'i

558

lëmë të gjitha mënjanë. Jam shumë e gëzuar se mendu-am t'i shkruajmë njëra-tjetrës.»

Letra është shkruar mirë si ortografi. Shenjat e pi-fcësiixiit dhe madje shkronjat ^jatiH-1) janë vënë në vendete tyre. Kështu nuk shkruan dot as shefi ynë i seksionit,megjithëqë thotë se ka mësuar s'di se në ç'universitet.Të shohim më tutje:

«Më duket se një nga gjërat më të mira në botë ështëqë t'i tregojmë tjetrit mendimet, ndjenjat dhe përshtyp-jet».

Hm! Ky mendim është nxjerrë nga një vepër e për-kthyer nga gjermanishtja. Nuk rnë kujtohet emri i ikëtijlibri.

«Këtë e them nga përvoja, megjithëqë nuk kam dalënë botë më larg se sa porta e shtëpisë sonë. A mosmua jeta s'më sjell kënaqësira? Zonjusha ime, së cilëspapa i thotë Sofi, më do sa s'tregohet.»

BoboL. Pusho, pusho!«Edhe papa më përkëdhel shpeshherë. Unë pi çaj

dhe kafe me kajmak. Ah, ma chere2), duhet të të themse nuk ndiej asnjë kënaqësi të brej koskat e mëdha dhetë lëpira që ha me lakmi në kuzhinë Polkani ynë. Ve-tëm koskat e mishit të gjahut janë të mira dhe vetëmatëherë, kur askush nuk u ka thëthirë palcën. Sa mirëështë të përziesh bashkë shumë salca, po vetëm pa kupërdhe pa zarzavate. S'ka gjë më të keqe sesa zakoni t'uhedhësh qenve shuka buke. Duke ndenjur në sofër,një zotëri, mbasi e nduk bukën me duart në të cilatka mbajtur gjithfarë ndyrësish, t'ë thërret dhe ta futnë gojë. Mirësjellja të shtyn të mos ia kthesh, po ngaana tjetër ha me ndot; megjithatë e ha...»

1) Jat — një nga shknomjat e alfabetit të vjetër rus -që tanlnuk përdoret.

2) Ma cherë (ma sherë) — e shtrenjta ime. (fr.)

Djalli ta marrë vesh se ç'kërkon të thotë! Maixëzi!Sikur të rnos paskej gjëra të tjera më të mira për tëshkruar. Haj të shohim se ç'thotë në faqen tjetër. Tëshohim se mos ketë gjëra më të mira.

«Jam gati me gjithë qejf të të njoftoj për të gjithangjarjet që ndodhin në shtëpinë tonë. Të kam shkruarmë parë për zotërinë e madh, të cilit Sofi i thotë «papa».Ky është një njeri shumë i çuditshëm.»

A! Më në fund! Po, e dija: Qentë kanë në çdoçështje një pikëpamje politike. Të shohim se ç'është kypapa:

«... njeri shumë i çuditshëm. Më shumë rri i heshtur.Flet shumë rrallë; por një javë më parë fliste pareshturvetëm; do të marr apo s'do të marr? Merr një letër nëdorë; tjetrën, bosh, e shtrëngon, dhe thotë: do të marrapo s'do të marr? Një herë më pyeti mua: ti ç'thua,Mexhi, do të marr apo s'do të marr? Të të them tëdrejtën, unë nuk munda të kuptoja asgjë: u mora erëçizmeve dhe u largova. Pastaj, ma chëre, pas një javepapa u kthye shumë i gëzuar. Tërë mëngjesin erdhën,zotërinj të veshur me uniforma, të cilët e përshëndetëns'di se për ç'gjë. Në tryezë papa ishte kaq i gëzuar,si nuk e kisha parë ndonjëherë, dhe madje tregoi disaanekdota. Pasdreke më nqriti gjer në qdfën e tij dhemë tha: «Pa shiko, Mexhi, ç'është kjo?» Pashë njëkordele. E nuhata po s'kish asnjë erë; më në fund e lë-piva pak; ishte pak si e kripur.»

Hm! Kjo kone qenka djalli vetë. Më duket tepër......do të hajë dajak! Pra është ambicioze! Këtë gjë duhetta kemi parasysh.

«Lamtumirë, ma chëre!! Unë vrapoj e tjera... e tjera...Letrën do ta mbaroj nesër. Tungjatjeta! Unë jam prap&me ty. Sot, zonjusha vme. Sofi...»

560

Pa të shohim ç'bën Sofi! Ah, maskara!... Pusho... pu-sfto... Do të vazhdojmë.

«... zonjusha ime Sofi e ka humbur fare pusullën. Popërgatitet për ballo! Unë u gëzova se në mungesën esaj mund të të shkruaj. Gëzohet pa masë fcur shkon nëballo, megjithëqë në kohën kur vishet bëhet pothuaj nga-herë nevrike. Unë, ma chëre, nuk kuptoj se ç'gëzim ështëtë shkosh në ballo. Sofi kthehet nga balloja në orëngjashtë të mëngjesit dhe unë e kuptoj pothuaj gjithnjSpas fytyrës së saj të zbehtë dhe të dobët se atje nuk ikcmë dhenë të hajë, së gjorës. Të them të vërtetën seunë nuJc do të mund të rroja kurrë kështu. Po të mZjepnin salcë thëllëze ose ndonjë krah pule të pjekur;atëherë... nuk di së ç'do të më ndodhte. E mirë ështkedhe salca me kashë, por karotat, rrepat ose angfinarjas'bëjne dy para...»

Stili s'është aspak i barabartë. Duket sheshit se nuke ka shkruar njeriu. E filloti si njeri, por e mbaron slqen. Pa të shikojmë edhe një letër tjetër. Pak si egjatë. Hm! S'i ka vënë datën.

•»Ah! E dashur, sa shumë ndihet se po afrohet pron-vera. Më rreh zemra sikur pret diçka. Më kumbojnëveshët. Kështu, shpesh herë rri disa minuta me shputëittë ngritur dhe përgjoj ie dera. Ty po të tregoj një tëfshehtë: kam shumë kavalierë që më vijnë vërdalfe.Shpeshherë dal në dritare dhe i shiknj. Ah, sikur tadlje se ç'shëmtira ka midis tyre. Njëri, një qen oborrl,harbut, është budalla me brirë; budallallëku i duket nëfytyrë, por kalon hijerëndë nëpër rrugë dhe panSeh s«ësihtë kush e di se çfarë dhe se tërë bota e vështron go-jëhapur. Aspak, Bëra sikur nuk e vura re fare. NjSdog1) i tmerrshëm u nddl përpara dritares sime! Po tëIshte ngritur në këmbët e pasme — por nuk mundl*

1) Dog — një racë qensh të mëdheni

harbuti, nuk është i zoti — atëherë do të duJtej njëpëllëmbë më i gjatë se sa papa i Sofisë, që është mjafti gjatë dhe i trashë. Ky budalla duhet të jetë maskarai madh. Unë i hungrova, po ai s'e çau kokën fare. Tëpaktën të ishte vrenjtur! Nxori gjuhën, vari ata veshëtllapiishë dhe këqyri në dritare. Zybë! Po a mos ti pcundeh,ma chërë, se zemra ime nuk preket nga kortet që mëbëjnë? Ah, jo... Sikur ta kishe parë atë kavalierin timqë kaloi gardhin e shtëpisë fqinjë! I thonë Trezor. Ah,ma chëre, ç'turi të bukur që ka.»

Ptu, djall! NdyrësiL. Si mund të mbushë letrën memairrëzitë tilla? Unë dua të shoih njeriuin, kërikoj ushqimpër trupdn dhe ngazëllimin. e shpirtit; në vend të ushqi-mit gjej gjepura... Pa të shikojmë faqen tjetër, mbase kagjëra më të mira...

«... Sofi rrinte në tryezën e vogël dhe qepte diçka.Unë vështroja në dritare sepse më pëlqen të bëj sehirkalimtarët. Pëmjëherësh hyri shërbëtori dhe lajmëroi:«TjepUwil» «1 thuaj të urdhërojë» — i thirri Sofi dheu turr të më përqafojë. «Ah, Mexhi, Mexhi! Sikur tadije se si është ky: zeshkan, kamerjunker, dhe ç'sy qëtë ka! Të zinj dhe të ndritur si prushi.» Pastaj Sofi shJcoinë dhomën e saj. Pas një çasti hyri një kamer}wrikeTi ri me një palë favorite të zeza, iu afeua pasqyrës,ndreqi flokët dhe i hodhi një sy dhomës. Unë i himgrovadhe ndenja në vendin tim. Sofi nuk vonoi shumë dheu kthye në dhomë, iu përgfigj e gëzuar përshëndetjessë tij ushtarake; unë bëra sikur nuk shihja asgjë dhevështroja në dritare, por anova kokën dhe mbajta veshtë dëgjoj së ç'do të thoshin. Ah, ma chere, ç'gjepurafolën! Thanë se një zonjë në kohën e dancit, në vend tënjë figure bëri një figurë tjetër; thcvnë se një farë Bobovime zhabonm1) e tij i ngjiste një lejleku dhe mend ra;

1) Jakë e madhe e shkuar në •koll'ë, që robulon pjçsën eposhtme të faqeve.

562

se njëfarë Lidina pandeh se sytë i ka të kaltër kursenë tjz vërtetë i ka të gjelbër — dhe shumë të tjera tëkëtilla. Thosha me veten time: e si mund të krahasohetkamerjunkeri me Trezorin tim! Ndrysham si qietti medhenë! Pikë së pari kamerjunkeri ka një fytyrë të rraf-shët dhe të gjerë dhe përrreth fytyrës ka favorite, sikurta kisfh mbuluar aitë vend me një shami të zezë. Trezorika një turi shumë të hollë dhe një yll të bardhë nëballë. As beli i kamerjunkerit nuk mund të krahasohet meatë të Trezorit tim. Po sytë, po sjellja dhe edukata?Ndryshim i madh! NvJt di përse i pëlqen katmerjvnkeri.Pse gëzohet kaq shwnë?...»-

Më duket se këtu puna s'ë&htë në rregull. S'besoj4ë kamerjunkeri ta ketë magjepsur kaq shtunë. Pa tëshohim se ç'thotë më tutje:

«Më duket se në i pëlqen sot kamerjurikeri, nesër dot'i pëlqejë edhe ai nëpunësi që rri në kabinetin e ba-bait. Ah, ma chëre, sikur ta dije sa i shëmtuar është!Tamam si një breshkë e futur në një thes!...»

Cili, vallë, është ky nëpunës?«Ka një emër të habitshëm. Rri gjithnjë dhe mpreh

penat. Flokët e kokës i ka sA bar i thatë. Papa e dërgonngaherë në vend të shërbëtorit...»

Më duket se kjo kone e fëlliqur e ka f jalën për mua,E ku i kain unë flokët si bar i thatë?

«Kur e sheh, Sofi nuk e miban dot të qeshurit.*

Gënjen, 'koone e mallkuar! Gjuha jote lëshon helm!Unë e di se këtë e bën nga zilia. E marr me niend seku&h ka futur hundët këtu. Vetë shefi i seksionit! Kynjeri është betuar të më urrejë: dhe ja, po më urren,në çdo çap më urren. Megjithatë haj të shohim se ç'tho-të më tutje letra. Ndoshta çështja do të shpjegohet vetiu.

«Ma ohëre Fidela, më fal se nuk të kam shkruarprej kaq kohe. Kam qenë si e dehur. Shumë mirë kathënë një shkrimtar se dashuria është një jetë e dytë.Veç kësaj, në shtëpinë tonë po ndodhin ndryshime tëmëdha. Tani kamerjunkeri vjen ditë për ditë. Sofi karënë në dashuri pas tij, mend çmendet. Papa është idehur nga gëzimi. Madje e kam dëgjuar nga Grigoriynë që fshin dyshemenë dhe flet gjithnjë me vete, sep&r së shpejti do të kemi dasmë; sepse babai ka qejfqë Soft të martohet pa tjetër me një gjeneral ose menjë kamerjunker, ose me një kolonel të ushtrisë...*

Djalli ta marrë! Nuk mund të lexoj më tutje... Kër-kon patjetër ja një kamerjunker, ja një gjeneral. Gjëratmë të mira në botë bien në duart e kamerjunkerëve osetë gjeneralëve. Ty të bie në dorë ndonjë thesar i vogëldhe mendon ta mbash për vete, por vjen e ta rrëmbennjë kamerjunker ose një gjeneral. Ta marrë djalli! Kamqejf të bëhem gjeneral vetëm e vetëm që të shoh se sido të çuditen, se si do të vijnë vërdallë dhe se si do tëbëjnë lajka dhe marifete si në oborrin e pallatit, dhe pas-taj t'ju them: ju pështyj të dyve! Djalli ta marrë! Mëvjen inat! I grisa copë-copë letrat e kasaj koneje buda-llaqe.

Dhjetor 3.

Nuk është e mundur! Gënjeshtra! S'ka dasmë! Eçfarë ka në është kamerjunker? Kjo s'është gjë tjetërveçse një gradë; nuk është një send që duket, një sendqë mund ta kapësh me dorë. A mos do t'i sihtohet edhenjë sy itjetër në ballë duke qenë kamerjunker, që tëbëhet me tre sy? A mos e ka hundën të artë? E katamam si hundën tiine ose të ndonjë tjetri. Me këtë hu-ndë, nuhat e nuk ha, tështin e nuk kollet. Shumë herëkam dashur të kuptoj se nga rrjedhin të gjitha këto

564

dallime. Pse unë jarn këshilltar titullar, dhe pse vetëmkëshilltar titullar? Ndoshta unë jam kont ose gjeneraldhe vctëm dukem se jam këshilltai- titullar? Ndoshtaas vetë nuk e di se ç'jam! Sa shembuj të tillë kemiparë në histori: kemi një njeri të thjeshtë, jo fisnik,por mikroborgiez, ose edhe një fshatar — dhe befasshohim se ky bën pjesë në të mëdhenjtë, dhe madje nga-ndonjëherë bëhet perandor. Po qe se nga një muzhikmund të dalë një njeri i tillë, atëherë ç'të thuash përnjë fisnik? Ta zëmë se unë dal menjëherë i veshur menjë uniformë gjenerali: kam në supin e djathtë një spa-letë, dhe në të majtin, një spaletë tjetër, dhe një kor-dele të kaltër të shkuar nëpër sup. Hë? Atëherë ç'dotë thotë bukuroshja ime? Çdo të thotë papa, drejtoriynë? Ky është njeri shumë ambicioz! Është mason,patjetër, mason, megjithëqë e heq veten kështu € ashtu,po unë e kam pikasur që ëslhtë mason; kur i zgjat dorëndikujt i jep vetëm dy gishtërinj. Po pse a s'mund të jemunë në këtë çast gjeneral-gubernator ose intedant, osediçka tjetër i tillë? Dua të di përse jam. këshillter titu-llar? Përse pikërisht këshilltar titullar?

Dhjetor 5.

Tërë mëngjesin lexova gazetat. Gjëra të çuditshme pondodhin në Spanjë. Madje as që i kuptova mirë të gjitha.Thonë se froni ka mbetur pa mbret1) dhe se gradat elarta gjenden ngushtë për punën e zgjedhjes së trashë-gimtarit, dhe nga ky shkak po ndodhin kryengritje. Kjogjë më duket shumë e çuditshme. Si mund të mbetetbosh një fron mbretërie? Thonë se do të hipë në fron

1) Eshtë fjala për luftën që u zhvillua për frontin e Spanjës,pas vdekjes së Ferdinandit VII, më 1833. Pas vdekjes të këttjduhej të hipte në fron e bija, Isabela e vogël, mirëpo i vëllai iFerdinandit VII. Don Karlosi u shpall mbret dhe kjo shkaktoinjë luftë të torendshime të ejalë.

565

njëfarë dona. Po nuk është e mundur të higë një donanë fron. Nuk është e mundur, jo e jo! Në fron duhet bëhipë një rnbret Thonë se s'paska mbret — po iiuk është emundur të mos ketë mbret. S'mund të ketë shtet pa mbret.Mbret ka, po vetëm se ky ndodihet diku, i panjohur. Ndo-shta ndodhet aitje, por ku ta dish — disa shkaqe të ndry-shme ose familjare, ose druajtje nga shtetet f qinje, si Fra-nca dhe të <tjr,a e detyrojnë të fshihet, ose ndoshta mundtë ketë shkaqe të tjera.

Dhjetor 8.

Desha të shkoja në dikaster, por më ndalën disa shka-qe dhe mendime. S'më dilnin dot nga mendja ngjarjete Spanjës. Si është e mundur që një dona të bëhetmbretëreshë? Këtë nuk do ta lejojnë. Pikërisht, nuk dota lejojë Anglia. Veç kësaj, kemi çështje politike tëtërë Evropës; perandori i Austrisë, perandori ynë...

E pranoj se këto ngjarje më tronditën dhe më drobi-tën kaq shumë saqë tërë ditën nuk munda të zë punëxne dorë. Mavtfa vuri re se në tryezë isha jashtëzakonishti hutuar. Dhe meqenëse isha i hutuar, me sa duket për-plasa përdhe dy pjata, të cilat u bënë copë. Pasdrekeshkova rrëzë maleve. Nuk munda të nxjerr asnjë mësim.

Pjesën më të madhe të kohës u dergja në shtrat dhevrava mendjen për ngjarjet e Spanjës.

Viti 2000, prill 43.

Dita e sotme, është një ditë' shumë solemne! Spanjaka mbret. U gjend. Ky mbret jam unë. Këtë gjë e më-sova vetëm sot. E pranoj se sikur më ndriçoi menjëherënjë vetëtimë. Nuk kuptoj se si kam mundur të mendojadhe të pandehja se jam këshilltar titullar. Si mundi tëmë shkojë në tru ky xnendim i çmendur? Mirë që tëpakitën nuk i sfakrepi ndokujt të rnë zërë e të më futë nëçmendinë. Tani puna ime është e qartë si drita. I shikoj të

566

gjitha si në pëllëmbë. Por nuk kuptoj përse më parë mëkish mbësfatjellë njëfarë mjegulle. Kjo ndodh, inendioj uniësepse njerëzit pandehin se gjoja truri i njeriut ndodhetnë kokë; po s'është e vërtetë! Trurin e sjell era që vjennga deti Kaspik. Pikë së pari e lajmërova Mavrën secili jam unë. Kur dëgjoj se ndodhej përpara mbretit tëSpanjës, ajo përpoqi duart dhe mend vdiq nga frika.Mavra është ibudallaqe; nuk e kish parë kurrë ndonjë-herë mbretin e Spaniës, Megjithatë, unë u mundova taqetësoj dhe t'ia mbush mendjen me f jalë >të buta se dotë kem mëshirë për të dhe se nuk zemërohem aspakse ngadonjëherë s'm'i ka pastruar mirë çizmet. Kështujanë njerëzit e thjeshtë. Atyre nuk mund t'u fliasëshpër gjëra të mëdha. Ajo u tremb sepse i qe mbushurmendja se gjoja giithë mbretërit e Spanjës i ngjasinFilipit II. Mirëpo unë i shpjegova se s'ka asnjë ngjasimidis meje dhe Filipit II dhe se unë s'kam as edhenjë kapuçin të vetëm... Nuk vajta në dikaster. Djallita m'anrë! Jo, miq, tani nuk më gënjemi dot: nxik do të kop-joj më shkresat tuaja të fëlliqura!

Martetor 86Midis ditës dhe natës.

Sot erdhi ekzekutori ynë dhe më thirri në dikaster,ku s'kam shkelur prej tri javësh dhe më shumë.

Shkova në dikaster, për shaka. Shefi i seksionit pan-dehte se unë do t'i përulesha dhe do t'i kërkoja ndjesë,por unë e vështrova me mospërfillje, jo shumë i zemë-ruar dhe as shumë dashamirës; u ula në vendin tim,duke bërë sikur nuk shoh njeri. Tek vështroja tërëhorrat e zyrës, thosha me vete: «Ehe, sikur ta dinitse kush ndodhet midis jush!... (3 zot perëndi! Sesi do tahumbisnm të gjithë toruan, dhe vetë shefi i seksionitdo të niste të më falesh e të më binte në gjunjë, ashtusiç i përulet tani drejtorit.»

567

Më vunë përpara disa shkresa për të bërë ca. kopje.Por unë nuk i preka as m'e gisht. Pas disa minutashplasi një rrëmujë e madhe. Thanë se po vinte drejtori.Shumë nëpunës u ngritën t'i dalin përpara, që të vihetkush e kush më pare në dukje. Po unë nuk u tundanga vendi. Kur kaloi drejtori nëpër seksionin tonë,të gjithë kopsitën kopsat e frakeve; unë nuk lëviza fare!Ç'drejtor është ky? E pse të ngrihem unë më këmbë për-para.tij? Kurrën e kurrës! Çfarë drejtori është ky?S'është drejtor, po tapë. Një tapë e rëndomtë, një tapëe thjeshtë, asgjë më shumë. Një tapë për të zënë shi-shet. Më shumë nga çdo gjë tjetër më bëri të qesh shkresaqë më sollën për ta nënshkruar. A mos pandehnin, se dotë nënshkruaja në cep të fletës, si ndonjë shef seksioni?Ashtu? Po unë e nënshkrova në vendin më të dukshëm,atje ku vë emrin drejtori i dikasterit dhe shkrova:Ferdinand VIII.

Të kishe qenë aty dhe të shihje se si zotëroi niëheshtje plot adhurim; por unë tunda vetëm dorën dhethashë:

— S'kam nevojë për ndonjë shenië përuljeje! Dhedola. Që andej shkova drejt në banesën e drejtorit. Kynuk ishte në shtëpi. Shërbëtori nuk donte të më lintetë hyja, por uinë i fola në një mënyrë që e sihastisa dhe ebëra të varë duart. Hyra drejt në buduar. Ajo rrintepërpara pasqyrës; kërceu nga karrigia dhe u praps një^ap. Po unë nuk i thashë se jam mbreti i Spanjës. Ithashë vetëm se e pret një lumturi e madhe, të cilënas që mund ta merrte me mend dhe se me gjithë intri-gat e armiqve, do 'të ishim bashkë. Nuk desha t'i flisiamë shumë, dhe dola. Oh, ç'qenie dinake janë femrat!Vetëm tani po e kuptoj se ç'është femra. Gjer tani as-kush rmk e dinte se cilin dashuronte aio; unë jam ipari që e zbulova këtë gjë. Gruaja kishte rënë në dashuripas djallit. Jo, unë s'bëj shaka! Fizikantët shkruajnëmarrëzi, kur thorië se është kështu ose ashtu, por femradashuron vetëm diallin. Vështrojenl se si shikon me dylbinga një lozhë e katit të parë. Ju pandehni se po këqyr

atë trashamanin me dekoratë? Jo, aspak, ajo shikondjallin që rri prapa trashamanit. Djalli është fshehurnë dekoratën e këtij dhe po i bën shenjë rtie gisht! Dheajo do të shkojë pas tij. Do të shkojë. Vështroni gjithëkëta nëpunës të lartë, etërit e këtyre femrave, këtatë gjithë që i bëjnë lajka njëri-tjetrit, shtyhen të hyjnënë pallat dhe thonë se janë patriotë! Gjithë këta njerëz,këta pairiotë, nuk duan gjë tjetër_yeçsejDara dhe p^sërjgara! Për para janë^ati ta shesimiënën, babanë, pe-rëndinë. Janë ambiciozë, janë nga ata që jj_kaneIIEItur"Kfiihtin! Tërë këto janë amEIcie dhe ambicia rrjedhnga~shkaku se nën gjuhë kanë një flluskë të vogël dhebrenda në këtë flluskë gjendet një krimb sa një kokëgjilpëre, — dhe gjithë këto i bën një berber që banonnë rrugën «Gorohovaja». S'më kujtohet se si e quajnë.Por fajtori kryesor është sulltani i Turqisë që i kadhënë ry&hfet berberit dhe kërkon të përhapë në tërëbotën fenë myslimane. Që sot thuhet se pjesa më emadhe e popullit në Francë ka marrë fenë e Muha-medit.

Pa datëDita s'kish datë.

Ecja inkognito nëper Nevski Prospekt. Po kalonteperandori. Tërë qyteti hiqte shapkat nga koka; ashtubëra edhe unë; megjithatë nuk dhashë të kuptohetse jam i Spanjës. Mendova se s'kish lezet të tregojapërpara të gjithëve se cili jam, sepse pikësëpari duhettë paraqitem n£ pallat. Po halli është se tani për tanis'kam një kostum inbretëror. Të paktën të kisha pasurnjë mantel. Desha të porositja një inantel te një rro-baqepës, por të gjithë rrobaqepësit janë gomarë: lënëpas dore punën e tyre dhe hidhen nëpër dallavere;pjesa më e madhe e tyre bredhin rrugëve. Vendosatë qepja një mantel nga uniforma e re, të cilën e kamveshur vetëm dy herë. Por meqë kisha frikë se këta

masakarenj rrobaqepës mund të ma prishin mantelin, ven-dosa ta qepja me derën të mbyllur me çelës, kështuqë të mos më shihte njeri. E preva tërë uniformën megërshërë, sepse modeli duhet të jetë krejt ndryshe ngatë tjerët.

Data s'më kujtohet.S'kish as muaj. Djalli ta dijë se ç'ish.

Mantelin e kam gati; të prerë e të qepur. Mavra klithikur e vesha. Megjithatë s'kam vendosur ende të paraqi-tem në pallat. Gjer tani s'kanë arritur të dërguarit ngaSpanja. S'ka lezet të paraqitem pa delegatë. Do tëmë ulej prestigji.

Po pres çast e për çast.

Data 1

Po më çudit vonesa e madhe e të dërguarve. Cilimund të jetë shkaku që i ka ndalur? A mos Franca?Po, ky eshtë shteti më kundërshtar. Shkova të pyesnë postë se mos kishin ardhur të dërguarit nga Spanja.Mirëpo shefi i postës është budalla me brirë dhe nukdi asgjë:

_ j0) _ tha, — këtu s'ka të dërguar nga Spanja,por po të dëshëroni të shkruani një letër, ne do tapranojmë, po të paguani taksën sipas tarifës.

Djalli ta marrë! Çfarë letër? Letra është marrëzi!Letra shkruajnë farmacistëti...

Madrid. Tridhjetë shkurt.

Kështu pra, gjendem në Spanjë; dhe kjo ndodhi kaqshpejt saqë mezi pata kohë të vij në vete. Sot në inën-gjes, m'u paraqitën të dërguarit nga Spanja dhe, bashkë

570

me ta, hipa në një karrocë. Shpejtësia e ja&htëzakonshmem'u duk e çuditshme. Ecnim kaq shpejt saqë pas gjysmëore arritëm në kufirin e Spanjës. Por duhet t'ju themse tani rrugët e tërë Evropës janë prej gize dhe vaporëtecin shumë shpejt.

Spanja qenka vend i çuditshëm! Kur hymë në dho-mën e parë, pashë shumë njerëz me koka të rruara. Pounë e kuptova se këta ishin dominikanë1) ose kapuçinë,ngaqë këta i rruajnë kokat.

M'u duk shumë e habitshme sjellja e kancelierit tështetit, i cili më zuri për dore, më shtyu në një dhomëtë vogël dhe më tha:

— Rri këtu, dhe po të thuash se je mbret Ferdinan-di, do 'të të rrah gjersa të vish në vete!

Mirëpo unë e dija se ky s'ish gjë tjetër veçse njëtundim, dhe i thashë: «Jo!» Për këtë shkak kancelierimë goditi dy herë me shkop në kurriz, kaq fort, saqëmend thirra, por e mbajta veten sepse kështu ka qenëzakoni i kavalierëve të mesjetës, kur merrnin ndonjë gradëtë lartë dhe sepse në Spanjë edhe sot e kësaj dite ruhenzakonet kavalereske.

Sapo mbeta vetëm, vend<^a të merrem me punët eshtetit. Zbulova se Kina dhe Spanja janë i njëjti venddhe vetëm nga shkaku i injorancës njerëzit i konside-roinë si shtete të ndryshme. Këshilloj të gjithë njerëzit qëtë shkruajnë në letër *Spanjë>->- dhe do të dalë «Kinë».

Mirëpo mua më pikëllon shtimë ngjarja që do të ndo-dhë nesër. Nesër në orën shtatë do të plasë një ngjarjee çuditshme: toka do t'i hipë hënës. Për këtë gi«shkruan edhe kimisti i famsihëm anglez Velingtoni. Ethem sheshit se unë ndjeva një shqetësim të madh shpir-tëror kur mendoja se sa jashtëzakonisht e brishtë dhee dobët është hëna. Zakonisht hëna ndërtohet në Ham-burg; dhe punohet shiimë keq. Çuditem se si kjo gjënuk i tërbeq vëmendjen Anglisë. Hënën e bën një voza-

1) Pjesëtarç të urdhrit të mnrgjve katolikë të shën Dominikut.

571

xhi i çalë që s'merr erë, budallai, se ç'është hëna. Aipërzien litarë të lyer me katran dhe me vaj dhe prandajndiliet një kundërmim kaq i tmerrshëm mbi tokë, dheduhet të zësh hundën me dorë. Nga ky shkak hëna ështënjë lëmsh kaq i brishtë, saqë njerëzit nuk mund të rrojnëatje. Atje mund të rrojnë vetëm hundët.

Dhe nga ky shkak ne s'mund të shohim hundët tona,sepse këto hundë gjenden në hënë. Kur mendohesha seç'lëndë e rëndë është toka dhe se atëherë kur do të bjerënë hënë do t'i bëjë thërrime hundët, më pushtoi njëshqetësim kaq i madh, saqë mbasi mbatha çorapet dhekëpucët, shkova me nxitim në sallën e këshillit të shte-tit, që t'i jepja urdhër policisë të mos e lejojë tokën t'ihipë hënës. Kapuçinët që gjeta në sallën e këshillit tështetit ishin të shumtë, njerëz shumë të mençëm, dhe kurtmë u thashë: «Zotërinj, të shpëtojmë hënën, sepse tokakërkon t'i hipë.» — menjëherë u sulën të përmbushindëshirën e monarkut dhe shumë prej tyre u ngjitën nëmuret që arrijnë në hënë, por në këtë mes hyri kan-celieri i madh. Kur e panë, të gjithë ua mbathën këm-bëve. Unë, si mbret, qëndrova në vend. Po për çudi, kan-celieri më goditi me shkop dhe më dëboi në dhomën ti-me. Pushtet të madh kanë në Spanjë zakonet popullore!

Janari po i atij viti, që vjenpas shkurtit:

As sot e kësaj dite s'kam mundur të kuptoj se ç'vendështë Spanja. Zakonet popullore dhe etikat e oborrit janëkrejt të ndryshme. Nuk kuptoj, jo iruk kin>toi aselë.Sot ma rruan kokën, megjëthëqë thirra me sa fuqi kisha,sc s'dua të bëhem murg.

Por ende nuk mund të kuptoj se ç'më ndodhi kurmë hodhën u.ië të ftohtë në kokë. Një xhehnem të tillës'kam parë kurrë ndom'ëhorë. Mend u tërbova, mezi embajta veten, Nuk e kuptoj fare këtë zakon të çuditshëm,Zakon prej budallenjsh, pa kuptim!

572

Nuk jam i zoti të kuptoj se sa pa arsye janë irbretë-rit të cilët nuk e kanë zhdukur ende këtë zakcn.. Po tëgjykojmë sipas të gjitha mundësive them me vete: amos kam rënë në duart,e inku'-zicionit dhe njeriu të ciline pandeha kancelier, s'është gjë tjetër veçse inkuizitorii madh? Megjithatë nuk mund të kuptoj se si inkuizicionimund të torturojë mbretin. Atë mund ta ndjekë Francajdhe sidomos Polinjaku1). Oh, ç'shtazë është ky Polinjaku!Është betuar të më bëjë keq gjer në vdekje. Më ndjekpa pushim; por unë e di, mik, se ty të udhëheq anglezi.Anglezi është një politikan i madh. Fut hundën kudo.Tërë bota e di se atëherë kur Anglia nuhat burnot,Franca tështin.

Data 25.

Sot hyri në dhomën time inkuizitori i madh, por unëia dëgjova çapet nga larg dhe u fsheha nën karrige. Kurpa se s'ndodhem aty, nisi të më thërresë. Në fillim bër-titi:

— Poprishin!Unë s'bëra zë. Pastaj:— Aksenti Ivanovi Këshilltar titullar! Fisnik!Nuk m përgjigja.— Ferndinand VIII, mbret i Spanjës!Desha të nxjerr kokën, po pastaj e ndryshova men-

djen: jo, vëlla, s'më gënjen dot! Të njohim ty: përsëriti do të më hedhësh ujë të ftohtë në kokë. Mirëpo ai mëpa dhe më nxori nga vendi me shkop. Ky shkop i mall-kuar të dhemb shumë. Megjithatë, zbulimi që bëra sotm'i shpërbleu të gjitha vuajtjet. Mësova se çdo gjel kanjë Spanjë dhe kjo gjendet nën puplat e tij. Mirëpo

1) Zhyl Polinjak (Jules Polignac) (1780-1847) — politikanreaksionar francez. Më 1830, si kryeministër, nënshkrol dekretine shpërndarjes së dhomës së deputetëve dhe heqjenetë drejtavetë shtyplt

573

inkuizitori i madh doli nga dhoma ime i inatosur dhemë kërcënod nuk di se me ç'dënim. Por unë përbuz urrej-tjen e tij të pafuqishme, duke e ditur se ai vepron si njëvegël në dorën e anglezit.

Da 34 ta Mj vti shkurt 349.

Jo, nuk mund të duroj më. Perëndi! Ç'po më bëjnëkështu? Po më shtien në kokë ujë të ftohtë! Nuk mëbegenisin, s'më shohin dot me sy, s'duan të ma dëgjojnëzërin. Ç'të keqe u kam bërë unë? Përse më mtmdojnëkështu? Ç'kërkojnë nga unë i gjori? Ç'mund t'u japatyre? S'kam asgjë. Nuk jam në gjendje, nuk mund tëduroj të gjitha torturat e tyre, më djeg koka dhe gjith-çka vërtitet përpara meje. Shpëtomëni! Hiqmëni qëkëtu! Më jepni një trojkë me kuaj të ahpejtë si tufani!Zër vend, karrocier! Tringëllo, zile! Merrni vrull, fcuaj;largomëni nga kjo botë! Larg, meje; një yll xixëllon larg;vrapon mali bashkë me drurët e errët dhe me hënën;mjeguUa e kaltër dhe e përhime shtrihet nën këmbët emia; një tel tringëllon nëpër mjegull; nga njëra anë ësh-të deti, nga ana tjetër është Italia. Ja duken izbat ruse!Imja është shtëpia që kaltëron përtej? Mëma ime ështëajo që rri në dritare? Mëmë, shpëtoje djaliti tënd tëgjorë! Derdh një lot në Kokën e tij të sëmurë! Vështrose si po e rrmndojnë! Shtrëngoje në gjoks jetimin egjorë! Për të s'ka vend në këtë botë! E ndjekin! —Mëmë, ki ra&hirë për djalin tënd të sëmurë!

A e dini se beu i Algjerisë ka një xhiongë nën hundë?