neposredne strane investicije u sjevero-istočnu bosnu bih
TRANSCRIPT
DOBA FAKULTET ZA PRIMENJENE POSLOVNE I DRUŠTVENE STUDIJE
MARIBOR
MAGISTARSKI RAD
Asim Salkanović
Maribor, 2013
DOBA FAKULTET ZA PRIMENJENE POSLOVNE I DRUŠTVENE STUDIJE
MARIBOR
NEPOSREDNE STRANE INVESTICIJE U SJEVERO-ISTOČNU BOSNU BIH
(magistarski rad)
Asim Salkanović
Maribor, 2013
Mentor:Doc.dr.Anita Maček
Lektor:
Prevod na strani jezik:
S A D R Ž A J :
I UVOD ....................................................................................................................................................6
II NEPOSREDNE STRANE INVESTICIJE ........................................................................................... 12
2.1. Pojam i značaj neposrednih stranih investicija ............................................................................ 12
2. 2. Oblici neposrednih stranih investicija ........................................................................................ 18
2.3. Posljedice neposrednih stranih investicija ................................................................................... 20
2.4. Neposredne strane investicije kao faktor nacionalnog privrednog razvoja ................................. 22
III NEPOSREDNE STRANE INVESTICIJE U ZEMLJAMA U TRANZICIJI ........................................ 25
3.1. Značaj neposrednih stranih investicija u tranzicionim zemljama ................................................ 25
3.2. Uloga neposrednih stranih investicija u podsticanju procesa tranzicije ...................................... 29
IV NEPOSREDNE STRANE INVESTICIJE U SJEVERO-ISTOČNU BOSNU ...................................... 34
4.1. Makroekonomski pokazatelji u BiH............................................................................................ 34
4.2. Društveno-politički ambijent u BiH ........................................................................................... 37
4.3. Uloga države u privlačenju neposrednih stranih investicija ........................................................ 40
4. 4. Zakonska regulativa u oblasti ulaganja ..................................................................................... 43
4.5. Neposredne strane investicije u BiH ........................................................................................... 47
4.5.1. Statistički podaci o neposrednim stranim investicijama ...................................................... 48
4.5.2. Mjerenje efekata neposrednih stranih investicija ................................................................. 53
4.5.3. Strategija privlačenja neposrednih stranih investicija u BiH ............................................... 57
4.6. Geografski položaj i osnovne karakteristike sjevero-istočne Bosne ........................................... 64
4.7. Analiza stanja neposrednih stranih investicija u regiji ................................................................ 80
4.8. Komparativne prednosti regije u privlačenju neposrednih stranih investicija ............................ 87
4.9. Prijedlozi za povećanje neposrednih stranih investicija u regiju ................................................. 90
V ZAKLJUČAK ..................................................................................................................................... 97
VI L I T E R A T U R A .......................................................................................................................... 99
REZIME
Među tranzicijskim zemljama u jugoistočnoj Europi (SEE) Bosna i Hercegovina (BiH) je
jedna od zemalja koja je zaostajala relativno za republikama bivše Jugoslavije Konvergencija
reforme u BiH su nastavljene kroz pomoći jačanje makroekonomije kao i poboljšavanje
izgleda zemlje kao destinacije za direktna strana ulaganja. Ovo se najviše ogleda kroz
osnivanje promotivnih agencija, privatizacija i poticaja za ulaganja.
U ovom radu dat je pregled direktnih stranih investicija u sjevero-istočnu Bosnu u Bosni i
Hercegovini kao i analiziranje faktora koji utiču na prilijev direktnih stranih investicija.
Tipične varijante investicionih strategija ulaska i poslovanja na inostranom tržištu su:
zajednička ulaganja, merdžeri, akvizicije, greenfield investicije, investicije kroz strateško
partnerstvo i međunarodne strategijske alijanse. Svi navedeni oblici investiranja ulagaču
obezbeđuju pravo svojine, kontrole i upravljanja nad firmom u koju su uložena sredstva radi
ostvarivanja nekog dugoročnog ekonomskog interesa.
Mišljenja o tome da li i zašto su strana ulaganja potrebna uveliko su podeljena. Može se reći
da je priliv stranog kapitala uslov za više stopa rasta, ubrzanjestrukturnih reformi, poboljšanje
finansijske situacije zemlje, povećanje deviznih rezervi idobijanje boljeg kreditnog rejtinga.
Osnovni cilj teksta koji sledi jeste da ukaže na opšta znanja vezana za investicione strategije i
naznačaj njihovog prisustva u domaćoj ekonomijisa posebnim osvrtom na sjevero-istočnu
Bosnu.
Rad je strukturiran iz pet celina, pri čemu je u prvom delu rada definisan pojam stranih
direktnih investicija uz kraći osvrt na njihov razvoj krozistoriju. Ukazano je na činjenicu da
SDI nisu nova forma ulaganja, već da je njihov razvojni putzapočet još u 16. veku i da se
može vezati za početak svetske trgovine. Takođe, objašnjene su razlike između SDI i portfolio
investicija koje se u praksi često poistovećuju. Nastavak teksta posvećen je definisanju
investicioneklime kao jasnog i stabilnog okvira za privlačenje stranog kapitala u zemljama u
Tranziciji.Poglavlje koje se odnosi na direktne strane investicije i razvoj privrede Bosne i
Hercegovine, kao i sjevero-istočnoj Bosni glavno poglavlje koje se odnosi na direktne strane
investicije u ovu regiju. Na ovom mestu posebnu pažnju zaslužuje tekst posvećen stanju
domaće privrede i njenom odnosu prema SDI u sjevero-istočnu Bosnu, kao osnovni motiv
izbora zadate teme.
ABSTRACT
Among the transition countries in Southeast Europe (SEE) Bosnia and Herzegovina (BiH) is
one of the countries which has lagged relative to the republics of the former Yugoslavia
Convergence reforms in BiH have continued through to help strengthen and improve
macroeconomic looks for country as a destination for foreign direct investment (FDI). This is
most reflected in the establishment of promotional agencies, privatization and investment
initiatives.
This paper provides an overview of foreign direct investment in the north-east Bosnia, Bosnia
and Herzegovina as well as the analysis of the factors affecting the income of FDI.
Typical variations of investment strategies for entry and operations in foreign markets are:
joint ventures, mergers, acquisitions, Greenfield investments, through a strategic partnership
and international strategic alliances. All of the above forms of investment provide to the
investor ownership, control and management of the company in which they have invested
funds in order to achieve a long-term economic interests.
Opinions about whether and why foreign investment is essential are divided. It can be said
that the influx of foreign capital requirement for more growth, speeding up structural reforms,
improving the financial situation of the country, the increase in foreign exchange reserves and
getting better credit rating. The main objective of the text that follows is to draw attention to
the general knowledge about investment strategies and importance of their presence in local
economy with special emphasis on the north-east Bosnia.
The paper is structured in six segments, with the first part of this paper defines the concept of
foreign direct investment with short review of their development through history. It points to
the fact that FDI are not a new form of investment, but that their development started from
16th century and that it can bind to the start of world trade. Also, it explained difference
between FDI and portfolio investment, which in practice is often equal not because both cases
are capital investment in foreign companies. Continuation of the text is devoted to defining
climate for investing as a clear and stable framework to attract foreign capital in the countries
in transition. Followed by chapter relating to foreign direct investment and economic
development of Bosnia and Herzegovina, as well as the main section relating to foreign direct
investment in the north-east Bosnia.
At this point special text is devoted to domestic economic situation and its relation to FDI in
this region as the main motive of choice given topics.
6
I UVOD
Bosna i Hercegovina spada u red najmanje razvijenih evropskih država na što ukazuju
izuzetno nepovoljni ekonomski pokazatelji, kao što su: visok spoljni dug, visoka stopa
nezaposlenosti, veliki spoljnotrgovinski deficit, opadanje BDP i industrijske proizvodnje,
hronični deficit bilansa plaćanja. Presudan momenat za Bosnu i Hercegovinu u cilju
ostvarenja održivog razvoja je stvaranje kritične mase investicija. Privlačenje neposrednih
stranih investicija je jedan od načina da se, osim stimulisanja privrednog rasta, ubrzaju
reforme i potrebno restruktuiranje privrede1.
Početak XXI vijeka karakterišu složeni globalni procesi i ekonomsko-društvena kretanja.
Istovremeno se odvijaju i prožimaju savremeni procesi tranzicije, regionalnih integracija i
globalizacije. Tranzicioni procesi se odvijaju ubrzano, a njihovu dinamiku u značajnoj mjeri
determiniše globalizacija svjetskih trendova u svim aspektima ekonomskog i političkog
domena. U pozadini svih reformi nalaze se , sa jedne strane, nastojanja za demokratizacijom i
efikasnošću privrednih struktura, a sa druge strane, potrebe i interesi krupnog kapitala, kao
društvenog odnosa koji podstiče integrativne procese. Sve zemlje u tranziciji, u trenutku kada
su počele da prihvataju mehanizme tržišne privrede i napuštaju socijalističku privredu, imale
su iste ili slične probleme. Naime, proces tranzicije je doveo do promjena privrednog sistema,
zakonskog okvira, načina poslovanja i poslovne etike, a reformski procesi bili su dugoročno
usmjereni na stabilan ekonomski rast i razvoj. Sve zemlje u tranziciji, pa Bosna i
Hercegovina, suočavaju se sa nedostatkom domaće akumulacije, nedostatkom investicija i
veoma izraženim uticajem državne regulative na makroekonomski razvoj i favorizovanje
interesa pojedinih društvenih grupa.2
1 Barrel, R., Holland, D. (2000). „Foreign direct investment and enterprise restructuring in Central Europe“, Economics of Tranzition, Vol. 8(2), 407-504. 2 Brkić Snježana. (2003). Savremeni integracioni procesi u svjetskoj privredi: uzroci, karakteristike i tendencije. magistarski rad. Sarajevo: Ekonomski fakultet u Sarajevu.
7
Definicija oblasti i opis problema
Za sve tranzicione države karakteristično je da nisu imale dovoljno domaćeg kapitala i upravo
zbog toga je ulazak stranog kapitala bio nužan kako bi se privreda transformisala. Priliv
stranih investicija se smatra temeljom za oživljavanje privrede u Bosni i Hercegovini, kako na
državnom tako i na regionalnom nivou. U proteklom periodu Bosna i Hercegovina je dobila
značajnu materijalnu pomoć od međunarodnih institucija i stranih država. Međutim, problem
je u tome što se priliv donacija smanjuje a novac za projekte, koji bi mogli dovesti do
privrednog razvoja, moguće je dobiti zaduživanjem u inostranstvu ili na osnovu neposrednih
stranih investicija. S obzirom na činjenicu da se zaduživanje nije pokazalo kao dobro rješenje,
kao i da su kreditne razvojne mogućnosti veoma ograničene, kao jedino pravo rješenje
nameću se neposredne strane investicije3.
Neposredne strane investicije predstavljaju pokretačku snagu globalizacije svjetske privrede.
Privlačenje neposrednih stranih investicija je jedan od načina da se osim stimulisanja
privrednog rasta ubzaju i reforme i potrebno restruktuiranje privrede. U zemljama u tranziciji
strane investicije su snažno povećale produktivnost, a najbolje rezultate ostvarile su zemlje sa
najvećim udjelom neposrednih stranih investicija. Uz unos svježeg kapitala, strana ulaganja
donose niz veoma bitnih pozitivnih efekata, kao što su: bolje korporativno upravljanje, nova
znanja i vrijednosti razvijenih ekonomija, novu tehnologiju i konkurentne proizvode, pristup
ključnim svjetskim tržištima, razvoj industrije povezivanjem kompanija i transferom
tehnologija, razvoj ekonomije obima i efikasnosti proizvodnje. Pri tome se efekti prelivaju i
na brojne povezane firme i grane, tako da se povećava konkurentnost i efikasnost cijele
privrede.
U posljednjih nekoliko decenija neposredne strane investicije bilježe značajan rast. Povećanje
priliva neposrednih stranih investicija značajno je uticalo na ekonomski razvoj mnogih
zemalja u svijetu4. Stvaranje zdravog i konkurentnog poslovnog okruženja, kao i fleksibilnog
tržišta, samo su neki od faktora koji utiču na privlačenje neposrednih stranih investicija.
Važan preduslov za afirmaciju zemalja u tranziciji, kao atraktivnog ambijenta za strana
3 Barrel, R., Holland, D. (2000). „Foreign direct investment and enterprise restructuring in Central Europe“, Economics of Tranzition, Vol. 8(2), 407-504
4 Hill, C.W., (2003) International Bussiness: Competing in the Global Marketplace, Irwin Mc Grow-Hill
8
ulaganja, jeste smanjenje uticaja raznih vrsta rizika koji uslovljavaju priliv stranog kapitala. S
toga, posljednjih godina zemlje u tranziciji preduzimaju čitav niz aktivnosti na smanjenju
uticaja faktora rizika kao što su politički rizik, finansijski rizik i ekonomski rizik.
Do sada je ulazak inostranog kapitala bio vezan za proces privatizacije, gdje je najveći dio
kapitala investiran preuzimanjem vlasništva nad preduzećem – privatizacijom. Međutim, za
značajno širenje proizvodne baze i ubrzanje rasta potrebno je obezbijediti i kontinuirani tok
tzv. greenfield ulaganja. Kod ovih ulaganja se ne radi o preuzimanju postojećih preduzeća,
nego se osnivaju nova preduzeća.
Bosna i Hercegovina je zanimljiva za strane investitore prvenstveno zbog kvalifikovane radne
snage sa tradicijom proizvodnje, raspoloživih prirodnih resursa i blizine velikih tržišta.
Stvaranje povoljne klime za privlačenje neposrednih stranih investicija zahtijeva maksimalno
uplitanje birokratskih organa bez administrativnih odugovlačenja pri registraciji,
zapošljavanju, izvozu, repatrijaciji profita, obezbjeđivanju potrebne pravne zaštite i slično.
Osim toga pretpostavlja se i postojanje transparentne regulative bez čestih promjena propisa,
kao i efikasno poslovanje finansijskog sistema.
Krajnji sjeveroistočni dio Bosne i Hercegovine, najvećim dijelom zauzima opština Bijeljina, a
tu su još I Ugljevik I Lopare. Sjevero-istočna Bosna predstavlja regionalnu cjelinu izuzetno
povoljnog geografskog položaja i vrlo značajnih prirodnih resursa. Ova regionalna cjelina ima
veliki značaj i ulogu u sadašnjem i budućem društveno ekonomskom razvoju Republike
Srpske, Bosne i Hercegovine, pa i šire. Za ovu regiju karakteristično je da do sada nije imala
značajnija strana ulaganja, pa verujemo, da ima velik potencijal za njihovo privlačenje.
Svrha i ciljevi istraživanja
Svrha istraživanja magistarskog rada je proučavanje pojava neposrednih stranih investicija u
Bosni i Hercegovini. Ciljevi istraživanja su:
- analizirati neposredne strane investicije kao faktor nacionalnog privrednog razvoja,
9
- analizirati uključivanje neposrednih stranih investicija kao temelja za oživljavanje
privrede u Bosni i Hercegovini, kako na državnom tako i na regionalnom nivou,
- analizirati situaciju neposrednih stranih investicija u sjevero-istočnoj Bosni,
- analizirati poslovne potencijale sjevero-istočnoj Bosni za privlačenje neposrednih
stranih investicija i definisati prijedloze za povećanje neposrednih stranih investicija u
regiju.
Na bazi teoretskog sagledavanja, empirijskih iskustava i sprovedenog istraživanja, u radu je
ukazano na značaj stranog kapitala, posebno neposrednih stranih investicija i njihove uloge u
privrednom rastu i razvoju, neophodnosti izgradnje zdravog i konkurentnog poslovnog
okruženja, fleksibilnog tržišta i transparentne zakonske regulative regulative bez česte
promjene propisa sa podsticajnim mjerama za privlačenje neposrednih stranih investicija.
Plan toka istraživanja
Hipoteze
Uzimajući u obzir kompleksnost problema i predmeta istraživanja, moguće je postaviti
hipotezu da neposredne strane investicije mogu značajno uticati na ekonomski razvoj Bosne i
Hercegovine i sjevero-istočne Bosne. U nedostatku domaće akumulacije za razvoj ona se
dopunjava stranom akumulacijom kroz uvoz stranog kapitala u raznim oblicima, a
najznačajnije za domaću privredu je kada strana akumulacija ulazi u zemlju u obliku
neposrednih stranih investicija, posebno u obliku greenfield ulaganja. Transparentna i
konzistentna makroekonomska politika, kao i odgovarajuća zakonska i pravna regulativa,
mogu doprinijeti stvaranju povoljne klime za privlačenje neposrednih stranih investicija u
cilju stabilnog i dugoročnog privrednog rasta i razvoja. Iz navedenog proizilaze I sljedeće
hipoteze:
H1: Neposredne strane investicije imaju pozitivan uticaj na ekonomiju BiH.
H2: BiH ima dobro definisanu strategiju privlačenja neposrednih stranih investicija
H3: Sjevero-istočna Bosna do sada ni imala dovoljno neposrednih stranih investicija, jer nije
imala strategiju privlačenja neposrednih stranih investicija.
H4: Sjevero-istočna Bosna ima veliki potencijal za privlačenje neposrednih stranih investicija.
10
Tok sprovođenja istraživanja
U radu se, na bazi teoretskog sagledavanja, empirijskih iskustava i sprovedenog istraživanja
govori o neophodnim promjenama u domaćem ambijentu, polazeći od fiskalnih i investicionih
promjena, regionalne razvojne politike i drugih promjena, kako bi Bosna i Hercegovina
iskoristila prednosti neposrednih stranih investicija. U cilju obezbjeđenja objektivnosti
iznijetih činjenica, pouzdanosti zaključaka korištenjem validnih izvora istraživanja, opštosti i
sistematičnosti, sam tok sprovođenja istraživanja zahtijeva primjenu određenih metoda kako
bi se došlo do tačnih i aktuelnih zaključaka. U cilju istraživanja korištena je raznovrsna
literatura, aktuelne publikacije, stručne knjige u oblasti neposrednih stranih investicija,
finansijskog menadžmenta, tranzicije i globalizacije, te aktuelan zakonski okvir i internet baza
podataka.
Predviđene metode
Magistarski rad se oslanja na različite naučne metode: induktivno-deduktivni metod, metod
klasifikacije i verifikacije, metod analize, metod sinteze, statistički metod I komparativno
istorijski metod.
Induktivno-deduktivni metod koristi se u cilju dolaženja do opštih zaključaka i odgovora na
hipoteze postavljene u radu, odnosno u cilju dobijanja pojedinačnih, detaljnih I konretnih
odgovora polazeći od definisanih hipoteza. Metod klasifikacije i verifikacije podrazumjeva
provjeru određenih teorijskih pretpostavki upoređivanjem sa konkretnom ekonomskom
stvarnošću i utvrđivanjem stepena istinitosti tih pretpostavki. Metod analize podrazumjeva
raščlanjivanje složenih pojmova, sudova i zaključaka na njihove jednostavnije sastavne
dijelove i elemente. Metod sinteze koristi se u cilju objašnjavanja stvarnosti putem sinteze
jednostavnih sudova u složenije. Statistički metod podrazumjeva testiranje hipotetičkih
pretpostavka, korištenje već obrađenih podataka relevantnih za zaključivanje, korištenje
statističkih prognoza uz korištenje kvalitativne i kvantitativne metode analize koje
podrazumjevaju komparativnu analizu podataka, vremenske serije, itd. Komparativno
istorijski metod se koristi da bi se ukazalo na značaj neposrednih stranih investicija u
pojedinim tranzicionim zemljama, odnosno zemljama bez domaće akumulacije, uključujući i
Bosnu i Hercegovinu, te da bi se utvrdile zajedničke karakteristike, sličnosti, razlike i
11
pravilnosti u razvoju ovih procesa i pratećih institucija od ključnog značaja za ekonomski rast
i razvoj zemalja u tranziciji.
Pretpostavke i ograničenja istraživanja
Ključne pretpostavke istraživanja su, da postoji dovoljno literature, na osnovu koje možemo
proveriti sve hipoteze i da će biti dovoljno dostupnih podataka, koji će nam omogućiti uvid u
stanje investicija u BiH i u sjevero-istočnoj Bosni. Ograničenja istraživanja može predstavljati
postojanje političkog rizika i visok stepen korupcije, što može ponekdad dati nepotpunu ili
iskrivljenu sliku zasnovanu na razposložlivim podacima. Takođe jedan od problema odnosno
ograničenja u istraživanju može biti i nespremnost odgovornih ljudi u vladajućim opštinskim
strukturama za davanje intervjua i ustupanja podataka. Uzimajući u obzir da se ulaganja u
sjevero-istočnu Bosnu odvijaju I kroz razne nevladine organizacije kojih je mnogo a koje
možda ne ulažu kroz vladajuću strukturu postoji mala mogućnost da se neke od ovih
investicija a koje mogu biti veoma važne, ne budu prikazane ili obrađene u ovom istraživanju.
Takođe veoma bitno ograničenje predstavlja to što nije izvršen popis stanovništva od
1991.godine i kompletan rad organa uprave, pa prema tome i investicije zasnivaju se na
pomenutom popisu iz 1991.godine
12
II NEPOSREDNE STRANE INVESTICIJE
2.1. Pojam i značaj neposrednih stranih investicija
Neposredne strane investicije predstavljaju dugoročan plasman privatnog kapitala u
inostranstvo (eng. foreign direct investments). Neposredne investicije u inostranstvu su oblik
ulaganja kapitala u preduzeće izvan matične zemlje, kojim se stiče vlasnička kontrola nad tim
preduzećem. Neposredne strane investicije, kao dio međunarodnih tokova kapitala, doprinose
procesu internacionalizacije i pomažu u ekonomskom integrisanju zemalja u razvoju u
svjetske ekonomske tokove. U ekonomskoj literaturi postoje mnogobrojne definicije i različita
tumačenja pojmovnog određenja neposrednih stranih investicija (NSI). Definicija neposrednih
stranih investicija, koju je dao Međunarodni monetarni fond (1993) i odobrio OECD (1996), a
koja je i danas na snazi glasi: „ Neposredne investicije su kategorija međunarodnih investicija
koja odražava pojavu kada rezident koji se nalazi u jednoj zemlji (neposredni strani investitor
ili matično preduzeće) ostvaruje trajne koristi nad preduzećem koje je rezident neke druge
zemlje (NSI preduzeće, preduzeće afilijacija ili inostrana afilijacija)“5.
U odnosu na pojam neposrednih stranih investicija, koji je pomalo nejasan, njegova konkretna
primjena je određenija. „Preduzeće u koje se direktno investira definiše se kao akcionarsko ili
neakcionarsko preduzeće u kome inostrani investitor posjeduje 10 ili više procenata običnih
akcija ili glasačkih prava nad akcionarskim preduzećem ili odgovarajući ekvivalent u nekom
neakcionarskom preduzeću... Postavljeni uslov za posjedovanje najmanje 10% akcija
preduzeća u koje se investira daje pravo direktnom investitoru da utiče ili učestvuje u
upravljanju preduzećem, ali ne podrazumjeva stoprocentnu (apsolutnu) kontrolu od strane
direktnog investitora“6.
5 Lipsey E.R. „Foreign Direct Investment and Operation of Multinational Firms: Concept, History and
Evidence“, National Bureau of Economic Research, Working Paper, No.8665, Decembar 2001, str.2 6 Lipsey E.R. „Foreign Direct Investment and Operation of Multinational Firms: Concept, History and
Evidence“, National Bureau of Economic Research, Working Paper, No.8665, Decembar 2001, str.2
13
Neposredne investicije su, prema riječima Kindlebergera (1969), jedan od oblika
međunarodnog kretanja kapitala. Međutim, ekonomisti pokušavaju da interpretiraju
neposredne investicije kao kretanje kapitala koje odlikuje nekoliko posebnih karakteristika.
Prvo, neposredne investicije veoma često nisu praćene transferom kapitala, budući da
inostrani investitori mogu da pozajmljuju kapital sa lokalnog tržišta zemlje domaćina. Ili se
investicije preduzimaju, u neku ruku, kroz razmjenu prava svojine nad patentima,
tehnologijom ili postrojenjima u zamjenu za akcionarska prava, bez transfera novčanih
fondova... Stoga, NSI predstavljaju jedan od oblika kretanja kapitala, mada su one više od
običnog kretanja kapitala“7. Sličan stav u vezi ovog fenomena zauzima i Dunning (1970), koji
kaže „nešto drugo osim finansijskog kapitala je uključeno u međunarodne neposredne
investicije. Preko NSI se vrši i transfer menadžerskih ili tehničkih vještina u upravljanju, a sa
druge strane i širenje znanja ili preduzetništva u formi istraživanja i razvoja, proizvodne
tehnologije, marketinških znanja, menadžerskih vještina, itd.“8
Međunarodno kretanje kapitala predstavlja transfer realnih i finansijskih sredstava između
subjekata različitih zemalja, sa kontratransferom odloženim za određeni period, a u cilju
ostvarenja ekonomskih i političkih interesa učesnika u tom transferu. Tri su glavna oblika
međunarodnog kretanja kapitala: međunarodno kretanje zajmovnog kapitala, portfolio
investicije i neposredne investicije u inostranstvu.
Ukoliko izuzmemo kretanje zajmovnog kapitala, koji je poslije Drugog svjetskog rata bio
dominantan oblik međunarodnog kretanja kapitala, posebno u zemljama u razvoju, potrebno
je napraviti razliku između portfolio i neposrednih investicija, jer je ona između ova dva vida
investiranja često nejasna i teško ih je razgraničiti.
Kao osnova za utvrđivanje razlike između portfolio i neposrednih investicija uzima se pravo
kontrole i upravljanja u preduzeću u koje se investira. Naime, ukoliko investitor na osnovu
7 Lipsey E.R. „Foreign Direct Investment and Operation of Multinational Firms: Concept, History and
Evidence“, National Bureau of Economic Research, Working Paper, No.8665, Decembar 2001, str.8 8 Lipsey E.R. „Foreign Direct Investment and Operation of Multinational Firms: Concept, History and
Evidence“, National Bureau of Economic Research, Working Paper, No.8665, Decembar 2001, str.9
14
uloga u preduzeće stekne pravo svojine i time pravo direktne kontrole i upravljanja
preduzećem, radi se o neposrednoj investiciji. Suprotno tome, ako ulog koji je investiran ne
obezbjeđuje pravo kontrole i upravljanja preduzećem u koje je investirano, tada je riječ o
portfolio investiciji.
Zemlje se razlikuju prema visini praga stranog učešća u vlasništvu koji investicionom
angažmanu daje status neposrednih stranih investicija. Naime, riječ je o nivou učešća u stoku
običnih akcija sa pravom glasa koji obezbjeđuje odlučujući uticaj u upravljanju poslovanjem
kompanije. Prihvaćeni prag učešća u vlasništvu kreće se između 10% i 50%, s tendencijom da
se posljednjih nekoliko godina u većini zemalja približava donjem pragu od 10%.
Tabela 1. Dinamika priliva NSI (kumulativne) u svijetu u periodu od 1980. do 2009.
godine (mlrd dolara, tekuće cene)
1980. 1990. 1995. 2000. 2005. 2009.
Razvijene zemlje 401 1.555 2.521 5.653 8.535 12.352
Zemlje u razvoju 298 524 848 1.728 2.713 4.893
Tranzicijske zemlje 1 11 60 275 497
SVIJET UKUPNO 700 2.081 3.381 .442 11.524 17.743
Izvor: World investment Report 2010.: Investing in a Low-Carbon Economy, UNCTAD,
New York and Geneva, 2010. i http://www.unctad.org
Na osnovu datih podataka zaključuje se da su u posljednjoj deceniji (2000-2009.g.) NSI
porasle 2,4 puta. Razvijene zemlje su imale najveće učešće NSI (69,6 %), zemlje u razvoju
učestvuju sa 27,5 %, a zemlje u tranziciji 2,8 %.
Neposredne strane investicije, kao dio međunarodnih tokova kapitala, u periodu do
2007.godine bilježe rast. Prema podacima UNCTAD-a9, prosjek godišnjeg priliva
7UNCTAD, World Investment Report (WIR), 2012, str 11
15
neposrednih stranih investicija u svijetu povećan je sa 1.398 milijardi dolara u 2000.godini na
rekordnih 1.833 milijardi dolara u 2007.godini.
Slika 1. Globalni prilivi NSI, prosjek 2005-2007, i 2007-2010 (milijarde dolara, tekuće cene)
Izvor: UNCTAD, Izvještaj o investicijama u svijetu za 2011.
UNCTAD predviđa da će priliv NSI nastaviti svoj oporavak ka $1,4-1,6 biliona, odnosno,
nivou od prije krize, u 2011.godini. Očekuje se dalji rast do $1,7 milijardi u 2012, da bi
dostigli 1,9 biliona dolara 2013, što je vrhunac ostvaren u 2007.godini (Slika 2).
Slika 2. Globalni tokovi NSI, 2002-2010 i projekcije za 2011-2013 (milijarde dolare, tekuće
cene)
Izvor: UNCTAD, Izvještaj o investicijama u svijetu za 2011.
16
Ekonomije u razvoju dobijale su na značaju u 2010.godini, i kao primaoci NSI, i kao
investitori spolja. Kako se međunarodna proizvodnja, a i međunarodna potrošnja pomjeraju u
države u razvoju i tranziciji, transnacionalne kompanije sve više ulažu u projekte koji traže i
efikasnost i tržište u tim državama. Po prvi put, one su apsorbovale više od polovine priliva
NSI u 2010.godini (Tabela 2.). Polovina prvih 20 domaćina za NSI u 2010.godini su bile
ekonomije u razvoju ili tranziciji.
Tabela 2. Tokovi NSI, ukupni i po regionima (milioni i USD, tekuće cene)
Prilivi SDI Odlivi SDI
Region 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Svet 1 463 351.2 1 975 537.0 1 790 705.7 1197823.7 1 309 001.3 1524422.2
Razvijene zemlje 981 869.3 1 310 425.4 1 019 648.0 606 212.3 618 586.1 747 860.0
Evropska unija 639 813.5 899 190.6 569 026.4 398 934.7 356 588.0 425 266.2
Zemlje u razvoju 585 030.2 853 965.6 542 242.4 356 631.5 318 277.4 420 715.2
Afrika 427 163.4 574 311.5 650 016.8 519 225.0 616 660.7 684 399.3
Lat.Amerika I
Karibi 36 782.9 51 478.9 57 841.5 52 644.9 43 122.1 42 651.9
Azija I Okenija 98 175.4 172 280.9 209 517.0 149 402.4 187 400.7 216 988.3
Zapadna Azija 290 907.0 349 412.2 380 360.4 315 237.6 384 063.0 423 157.0
Juž., ist. i jugoist.
Azija 195 867.1 236 606.1 235 506.5 206 591.0 294 124.1 335 533.4
Zemlje u
tranziciji 67 121.3 78 111.6 91 985.1 66 276.4 58 193.2 48 681.9
JIE i ZND 131 829.4 151 003.6 185 252.8 159 183.2 201 364.1 218 974.1
Zemlje u tranziciji
JIE 64 037.6 85 602.5 50 253.7 47 407.7 92 760.0 116 559.2
Zemlje u tranziciji
ZND 26141 47168 74035 14037 23325 49858
Izvor: UNCTAD, World Investment Report 2012, IN, New York and Geneve, 2012,
17
U periodu od 2006-2010. godine, u kome su globalni tokovi neposrednih stranih investicija
ostvarili neprekidan rast, sve tri grupe zemalja: razvijene zemlje, zemlje u razvoju kao i
zemlje u tranziciji Jugoistočne Evrope i Zajednice nezavisnih država, postigle su kontinuirani
rast svojih neposrednih stranih investicija. U 2010. godini, navedene grupe zemalja su
ostvarile rekordne prilive i odlive neposrednih stranih investicija. Međutim, više stope rasta
priliva neposrednih stranih investicija u razvijene zemlje nego u zemlje u razvoju smanjile su
učešće zemalja u razvoju u svjetskim prilivima neposrednih stranih investicija sa 29 % u
2007. godini na 27 % u 2010. godini. Što se tiče odliva neposrednih stranih investicija, učešće
zemalja u razvoju je opalo sa 16 % na 13 %. Učešće zemalja u tranziciji Jugoistočne Evrope i
Zajednice nezavisnih država je poraslo i kod priliva i kod odliva neposrednih stranih
investiciji.
Odlivi NSI-a iz ekonomija u razvoju i tranziciji su se takođe znatno povećali, za 21%. Oni
sada čine 29% globalnih odliva NSI-a. Kada je u pitanju distribucija tokova NSI za
2010.godinu u Jugoistočnoj Evropi, Srbija u koju je pristiglo 1 – 4,9 milijardi dolara je na
prvom mjestu, zatim slijede Albanija, Crna Gora, Makedonija, Bosna i Harcegovina.
Tabela 3. Neposredne strane investicije u zemljama zapadnog Balkana, 2000-2008. Priliv NSI
per capita
Kumulativni Priliv SDI per Priliv SDI 2008
priliv SDI per capita 2008. u procentima
capita 1989-2008 (SAD $) od BDP
(SAD $)
Albanija 1125 275 6.8
Bosna I Hercegovina 1664 316 6.5
Hrvatska 5091 923 5.9
BJR Makedonija 1613 306 6.4
Srbija 1931 332 4.9
Crna Gora 4195 1186 18.2
Izvor: Kovačević. Radovan (2009): „The impact of economic crisis on foreign direct
investment flows in western Balkan countries“, Economic Policy and Global
Recession, Faculty of Economics, Belgrade, 25-27.09.2009.
18
Iz tabele 3 možemo zaključiti da je Hrvatska privukla najviše NSI u regionu, a da je Srbija na
trećom mjestu. Od 1989-2008. godine, od početka tranzicije do danas, Hrvatska je privukla
više od 22 milijarde dolara, dok je Srbija privukla preko 14 milijardi dolara. Zajedno,
Albanija, Bosna i Hercegovina, BJR Makedonija i Crna Gora su privukle NSI koliko i Srbija.
97 milijardi dolara, tj. ¾ ukupnih investicija namjenjenih jugoistočnoj Evropi u periodu 1989-
2008. godine investirano je u Bugarsku i Rumuniju, što ukazuje na veliku zainteresovanost
investitora da investiraju u zemlje koje se priključuju EU. Ukupni per capita NSI u
posmatranom periodu je takođe varirao među balkanskim zemljama. Preko 5000 dolara per
capita je iznosio u Hrvatskoj, a u Srbiji 1930 dolara per capita.
Bosna i Hercegovina je privukla određeni, ali ne i zadovoljavajući iznos stranih investicija.
Većina kapitala investirana je preuzimanjem vlasništva preduzeća, odnosno privatizacijom.
Nedostaju nova ulaganja (greenfield ulaganja), posebno u izvozno orijentisanim sektorima.
Jedan od uzroka neuspjeha sa stranim ulaganjima je nepostojanje strategije razvoja, ciljeva i
makroekonomske politike koja bi implementirala ciljeve. Zbog toga, ni visina, niti efekti
ulaganja nisu dostigli odgovarajući nivo10. Naime, ukupna vrijednost NSI u Bosni i
Hercegovini u prvom kvartalu 2011.godine iznosila je oko 79 miliona evra, dok je tokom
prošle godine priliv NSI iznosio 358 miliona evra. Najviše investicija (40%) odnosi se na
sektor proizvodnje, zatim na trgovinu (22%), dok se na bankarstvo odnosi 19% ukupnih
investicija. Iznos NSI u turizam i druge finansijske usluge jeste 5%, u nekretnine 3%, dok je
po 1% od ukupnih NSI uloženo u telekomunikacije i transport.
2. 2. Oblici neposrednih stranih investicija
Neposredne strane investicije mogu se ostvariti u različitim oblicima i realizovati na različite
načine. Njihova podjela se može izvršiti prema nekoliko kriterijuma. Jedan od često
zastupljenih kriterijuma jeste podjela neposrednih stranih investicija na osnovne i posebne
oblike.
10 Djankov S, Murrell P. (2000), The Determinants of Enterprise Restructuring in Transition-An Assessment of the Evidence, World Bank
19
Pod osnovnim oblicima neposrednih stranih investicija, odnosno načinu realizacije,
podrazumjevaju se sljedeće investicije:11
1) Osnivanje novog preduzeća („greenfield“ investicije)
2) Preuzimanje postojećih preduzeća u drugoj državi (prekogranične akvizicije)
3) Fuzija – spajanje kompanija (prekogranični merdžeri)
4) Kombinacija „greenfield“ investicije i akvizicije („brownfield“ investicije)
5) Zajednička ulaganja bez prava vlasništva (ugovorna ulaganja)
Posebnim oblicima neposrednih stranih investicija smatraju se sljedeće investicije:
1) Koncesija
2) B.O.T.(Build-Operate-Transfer) poslovi
Neposredne strane investicije se prema obliku organizovanja proizvodnog procesa dijele na:
a) Horizontalne neposredne strane investicije
b) Vertikalne neposredne strane investicije
c) Konglomeratske neposredne strane investicije
Jedna od klasifikacija neposrednih stranih investicija, koja potiče od Svjetske banke, jeste
podjela prema motivima za investiranje. Ova podjela neposrednih stranih investicija je veoma
značajna, jer se na ovaj način jednostavno mogu odrediti ciljne grupe investitora. Prema ovoj
podjeli razlikujemo:
1) Investicije koje traže resurse
2) Investicije koje traže tržište
3) Investicije koje traže povećanje produktivnosti proizvodnje
4) Investicije koje traže već postojeće kapacitete kako bi zadržale i promovisale dugoročne
ciljeve svoje kompanije.
11 Djankov S, Murrell P. (2000), The Determinants of Enterprise Restructuring in Transition-An Assessment of the Evidence, World Bank
20
2.3. Posljedice neposrednih stranih investicija
Posljedice neposrednih stranih investicija mogu se sagledati kroz analizu efekata neposrednih
stranih ulaganja koji mogu biti direktni, a koji se odražavaju na makroplanu, i indirektni, koji
utiču na privrednu strukturu. Kod indirektnih efekata razlikujemo „povezivanje unazad“ i
„povezivanje unaprijed“. „Povezivanje unazad“ se ostvaruje kada se vrši transfer znanja od
stranog korisnika na lokalnog dobavljača, podstiču domaća preduzeća da unaprijede
menadžment proizvodnje, podstiču potražnju za poluproizvodima što omogućava ostvarivanje
efekata ekonomije obima lokalnim preduzećima. „Povezivanje unaprijed“ se ostvaruje kada
strano preduzeće plasira svoje proizvode na lokalnom tržištu kao svoje poluproizvode i
obrazuje domaće radnike koji znanja i vještine prenose na domaću proizvodnju12. Efekti u
novim tehnologijama utiču na restrukturiranje privrede zemlje domaćina, utičući na cijelu
industrijsku granu, a ne samo na preduzeće u koje se ulažu sredstva. Posljedice se manifestuju
kroz povećanje konkurencije, povezivanje sa domaćim proizvođačima, uticaj na platni bilans,
a krajnji efekti su novi proizvodi i usluge. Neposredna strana ulaganja povećavaju
konkurenciju na lokalnom tržištu i na taj način utiču na domaća preduzeća da vrše dodatno
ulaganje u tehnologiju i ljudske resurse. Na ovaj način domaća preduzeća poboljšavaju svoje
poslovanje, a povećanjem proizvodnje stvara se efekat ekonomije obima čime se smanjuju
jedinični fiksni troškovi i povećava cjenovna konkurentnost domaćih preduzeća. Neposredna
strana ulaganja utiču na platni bilans (uvoz i izvoz zemlje) veličinom reinvestiranog i
reparticiranog profita. Naime, neposredne strane investicije omogućavaju domaćim
preduzećima da postanu dobavljači stranih kompanija, čime se povećava izvoz i pozitivno
utiče na platni bilans. Međutim, ukoliko strani investitori postanu monopolisti i istisnu
domaća preduzeća sa tržišta, neposredna strana ulaganja mogu prouzrokovati i negativne
efekte na platni bilans zemlje usljed odliva profita u matičnu zemlju ili velikog uvoza inputa.
Pozitivni efekti neposrednih stranih investicija ogledaju se i u povećanju produktivnosti
domaćih preduzeća usljed povećanja zaposlenosti i prodaje, obezbjeđenja nove tehnologije i
pronalaženja novih kupaca i tržišta. Neposredna strana ulaganja pozitivno djeluju na domaće
investicije. Naime, regresijska analiza pokazuje da priliv stranog kapitala podstiče domaće
investicije. Ako je koeficijent priliva kapitala 0,30 to znači da povećanje stranog kapitala u
12 Djankov S, Murrell P. (2000), The Determinants of Enterprise Restructuring in Transition-An Assessment of the Evidence, World Bank.
21
bruto društveni proizvod 1%, udio domaćih investicija u bruto društvenom proizvodu
povećava se 0,30%.
Kao ekonomski argumenti protiv NSI obično se navode: 1) sniženje zaposlenosti, 2)
pogoršanje trgovinskog bilansa, 3) usmjeravanje proizvodnje i zaposlenosti prema
neodgovarajućim aktivnostima, 4) premještanje u inostranstvo aktivnosti koje donose eksterne
prednosti i 5) otvorenost preme NSI, što dovodi preduzeća u lošiji položaj.13
Smanjenje zaposlenosti i pogoršanje trgovinskog bilansa javljaju se kao posljedica NSI.
Prema pojedinim tvrdnjama, umjesto povećanja zaposlenosti otvaranjem novih radnih mjesta
prilikom ulaska stranih investicija, dolazi do smanjenja zaposlenosti i pogoršanja trgovinskog
bilansa zemlje zbog veće sklonosti filijala stranih firmi prema uvozu, gdje one smanjuju
tražnju prema domaćim proizvodima.
Sledeći aspekti14 navode se kao argumenti za negativno djelovanje NSI:
1. kvalitet zaposlenosti – domaćim radnicima se daju lošiji poslovi, a inostrane filijale dobre
(high-wage) aktivnosi zadržavaju u matičnoj zemlji. Zemlja domaćin se suočava sa
posljedicama brain-drain, jer je najkvalitetnija radna snaga motivisana atraktivnim uslovima
rada u matičnoj kompaniji.
2. I&R efekat centrale (headquarter effect) – I&R nose eksterne efekte i zato TNK nastoje da
ih koncentrišu u matičnoj zemlji. Međutim, TNK koje imaju veća iskustva i tradiciju sve više
nastoje da ove kapacitete lociraju na glavnim tržištima na kojima učestvuju. Zemlje u razvoju
imaju primjedbe da se često radi o transferu tehnologija, koja, osim što nije prilagođena
lokalnim uslovima i nivou razvoja zemlje domaćina, često bude i tzv. prljava tehnologija, sa
negativnim efektima na ekologiju.
3. strateški efekat – kojim se ostvaruje rast nacionalnog dohotka na tuđu štetu, u pitanju je
sličnost sa asimetričnom NSI politikom, kada jedna zemlja ima slobodan pristup za NSI, a taj
pristup je drugim zemljama ograničen (SAD-Japan).
13 Graham, E.M., and Krugman, P. R., (1991), Foreign Direct Investment in the United States, Washington, D.C Institute for International Economics., str.47
14 Bucifal S., and other, (2008) str. 301
22
Danas se osporava da je osnovni cilj neposrednih stranih ulaganja veličina profita. Naime,
pozitivnu ocjenu dobiće svi investicioni projekti koji pored profita obezbijede i transfer
tehnologije, dodatno zapošljavanje, zaštitu životne i radne sredine, kao i ostale aspekte
investiranja.
2.4. Neposredne strane investicije kao faktor nacionalnog privrednog razvoja
Neposredne strane investicije, u posljednjih nekoliko decenija, postaju jedan od najvažnijih
faktora razvoja. Ovaj oblik međunarodnog kretanja kapitala predstavlja doprinos efikasnijem
poslovanju privrede, podizanje životnog standarda, izlazak na međunarodno tržište. U
savremenoj privredi strana ulaganja predstavljaju ključni razvojni faktor. Putem stranih
investicija preduzeća organizuju proizvodnju u globalnim razmjerama, obezbjeđuju efikasno
snabdijevanje inputima – sirovinama, radnom snagom, energijom, zatim plasman outputa –
proizvoda i usluga na ključnim tržištima15.
U uslovima nedostatka kapitala ne mogu se riješiti ključni razvojni problemi. Svjetska
ekonomska kriza je u velikoj mjeri doprinijela usporavanju ionako niskog privrednog rasta i
razvoja. U cilju bržeg privrednog rasta i razvoja, interes svih zemalja je da privuku
investicioni kapital iz inostranstva u što većem obimu. Nove investicije podstiču ekonomsku
aktivnost i mogućnost za povećanje zaposlenosti svih faktora.
Zemlje u tranziciji karakteriše nizak nivo domaće akumulacije za samostalno finansiranje
ekonomskog razvoja, nedostatak savremene tehnologije i upravljačkog znanja. Zemljama u
tranziciji su neophodne neposredne strane investicije kao glavni pokretač ekonomskog
razvoja. Naime, neposredne strane investicije se smatraju najefikasnijim izvorom kapitala
zbog prednosti u odnosu na inostrane kredite i portfolio investicije, s obzirom da priliv
investicionog kapitala ne povećava dug zemlje prema inostranstvu, a ulaganjem u opremu,
savremeni marketing i menadžment obezbjeđuje uspješno poslovanje zajedničkih i sopstvenih
preduzeća u inostranstvu.
Priliv neposrednih stranih investicija je faktor koji je u značajnoj mjeri uticao na privredni
razvoj velikog broja zemalja. Tokom 2007. godine nastavljen je priliv neposrednih stranih
investicija u region Jugoistočne Evrope i u Zajednicu nezavisnih država i on je zabilježio
15 Graham, E. M. and Krugman, P. R. (1991) Foreign Direct Investment in the United States (Washington, D.C., Institute for International Economics)
23
rekordan iznos od 86 milijardi USD, pri čemu je najveći iznos bruto NSI privukla Rusija 52,2
milijardi USD. Priliv NSI u razvijenim zemljama u 2007. godini iznosio je 1,248 milijarde
USD. Sjedinjene Američke Države su u 2007 godini ostvarile najveći priliv NSI u iznosu od
232,8 milijardi USD. Rast priliva NSI u razvijenim zemljama rezultat je realizacije značajnih
prekograničnih akvizicija, kao i povećanja priliva po osnovu reinvestiranih zarada, koje su
rezultat visoke profitabilnosti stranih filijala. Značajan rast priliva NSI u zemljama Evropske
unije rezultat je izuzetno visokog priliva NSI u Velikoj Britaniji, Francuskoj, Holandiji i
Španiji. U zemljama u razvoju u 2007. godini zabilježen je značajan rast NSI, 500 milijardi
USD.16 Rast priliva NSI tijesno je povezan sa kvalitetom investicione klime, za koju poseban
značaj imaju:
a) stabilna politika i vlada koja bi bila u stanju da proizvede stabilne i adekvatne ekonomske
smjernice;
b) izbjegavanje pretjeranih restrikcija (npr. pristup konvertibilnoj valuti ili režimu povraćaja
profita);
c) postojan i funkcionalan poreski i pravni sistem
Neposredne strane investicije u principu treba da dovedu do porasta produktivnosti, boljeg
menadžmenta, transfera tehnologije, povećanja konkurentnosti i izvoza. Međutim, između
realizacije neposrednih stranih investicija i njihovog efekta na privredni rast i razvoj postoji
određeno vremensko kašnjenje s obzirom da je za aktiviranje određene investicije potrebno
određeno vrijeme.
Na svjetskom tržištu prisutna je oštra konkurencija za privlačenje neposrednih stranih
investicija. Kada je riječ o regulativi koja se odnosi na privlačenje neposrednih stranih
investicija, cijeni rada, podsticajima za privlačenje neposrednih stranih investicija, može se
konstatovati da su oni slični u većini tranzicionih zemalja. Strani investitori očekuju stabilnost
i izvjesnost kada je riječ o neposrednim stranim investicijama, a ključni faktori za privlačenje
stranih investicija su makroekonomska stabilnost, funkcionisanje tržišta, funkcionisanje
pravnog sistema i institucija, biznis barijere na lokalnom nivou i drugi.
16 Hufbauer, G., Lakdawalla, D. And Malani, A. (1994) „Determinants of Direct Foreign Investments and its Connection to Trade“, UNCTAD Review (New York and Geneva, United Nations).
24
U uslovima globalizacije i integracionih procesa na svjetskom nivou, strane investicije
odnosno strana ulaganja su od velikog značaja za privredni razvoj svake zemlje. Pored
ekonomskog dejstva stranog kapitala zasnovanog na pretpotavci da alokacija proizvodnih
sredstava na globalnom nivou omogućava njihovo optimalno korištenje i doprinosi opštem
ekonomskom rastu, strane investicije nose sa sobom i različite političke, socijalne i
tehnološke uticaje17.
Neposredne strane investicije su odigrale značajnu ulogu u rješavanju problema
nezaposlenosti i obnavljanju ekonomije u zemljama koje su prošle tzv.tranzicionu ekonomiju.
Zahvaljujući stranim ulaganjima tranzicione zemlje su ostvarile značajnu korist, te pokrenule
čitav niz aktivnosti, od političkih do promotivnih, na uređenju svog zakonodavstva i sa
mnogim fiskalnim olakšicama kako bi dalje privlačile strana ulaganja.
17 Javorcik B.S., (2004) Does Foreign Direct Investment Increas the Productivity of Domestic Firms ? The American Economic Review, No 3
25
III NEPOSREDNE STRANE INVESTICIJE U ZEMLJAMA U TRANZICIJI
3.1. Značaj neposrednih stranih investicija u tranzicionim zemljama
Sve zemlje u svijetu su zainteresovane za neposredne strane investicije jer one donose
ekonomski rast, zapošljavanje, poboljšanje životnog standarda i sl.
Usljed nedostatka domaćeg kapitala koji predstavlja akcelerator ekonomskog razvoja,
privlačenje neposrednih stranih investicija je veoma bitno za zemlje u tranziciji. Za zemlje u
tranziciji neposredne strane investicije su mogućnost obezbjeđivanja dopunskih novčanih
akumulacija. Privlačenje neposrednih stranih investiciji u procesu tranzicije, a preko
privatizacije preduzeća, ima za rezultat ostvarivanje jednog od osnovnih ciljeva procesa
privatizacije, a to je povećanje efikasnosti rada preduzeća18.
Tokom devedesetih godina prošlog vijeka zemlje u tranziciji su uveliko otvorile vrata
neposrednim stranim investicijama kako bi iskoristile eksterne prednosti koje su vladale na
svjetskom tržištu. Rast proizvodnje u zemljama Zapadne Evrope početkom devedesetih
godina rezultirao je rastom tražnje na svjetskom tržištu za sirovinama, poluproizvodima i
određenim investicionim dobrima kojima su raspolagale zemlje Istočne Evrope. Izvoz ovih
zemalja je doživio ekspanziju što se pozitivno odrazilo na privredni rast ovih zemalja.
Zemlje u tranziciji karakteriše značajan dio fizički ali tehnološki zastarjelog kapitala koji ne
može da prati savremene tržišne tokove. U uslovima ubrzane globalizacije, domaće firme su
prinuđene da se bore sa „jakom“ konkurencijom, kako na međunarodnom tako i na domaćem
tržištu, s obzirom da međunarodni ekonomski odnosi zahtjevaju veću liberalizaciju protoka
kapitala, usluga i ljudi. Međunarodno kretanje kapitala je dominantan oblik ekonomskih
odnosa u okviru globalizacije svjetske ekonomije. Korišćenje stranog kapitala povećava
akumulaciju i stepen investiranja, čime se stvaraju uslovi za intenzivniji ekonomski rast.
18 Kragulj D., 2009.,Ekonomija, Uvod u ekonomsku analizu, mikroekonomijai makroekonomija Kragulj, Beograd, str. 305
26
Putem stranog kapitala zemlje u tranziciji uspješno ostvaruju reforme i prelazak na otvorenu
ekonomiju, prevazilaze naslijeđene dugoročne probleme, za stvaranje uslova stabilnijeg i
kontinuiranog rasta bruto domaće proizvodnje, kao i integrisanje u svjetsku ekonomiju.
Priliv stranog kapitala, znanja i tehnologija je postao nužan uslov da bi se u takvim uslovima
stekle, ali i zadržale konkurentske prednosti. Neposredne strane investicije kao instrument
putem kojeg jedna nacionalna ekonomija podstiče proizvodnju, uvoz znanja i iskustva (know-
how), rast zaposlenosti, razvoj infrastrukture, smanjenje siromaštva i druge pogodnosti koje
se ostvaruju prilivom neposrednih stranih investicija, stvaraju oštru konkurenciju na
globalnom tržištu slobodnog kapitala.
Jedan od strateških ciljeva svake ekonomije u tranziciji je privlačenje neposrednih stranih
investicija. Neposredne strane investicije smatraju se značajnim izvorom privrednog razvoja,
modernizacije, rasta proizvodnje, izvoza, zaposlenosti i prihoda. Radi se o investicijama koje
imaju veliki ekonomski i politički značaj. Putem neposrednih stranih investicija signalizira se
da je u pitanju zemlja koja ima određene performanse i ekonomsku budućnost, kao i da
ulaganja u tu zemlju mogu biti profitabilna19. Kapital inostranih investitora usmjerava se u
područja gdje zemlja-domaćin ima komparativne prednosti, putem čega dolazi do povećanja
ukupnog nivoa produktivnosti zemlje-domaćina, ekonomskog rasta i stvaranja mogućnosti za
konkurentnost izvoznih roba na svjetskom tržištu. Riječ je o investicijama koje iniciraju
razvoj novih privrednih djelatnosti kojih ranije nije bilo u zemlji, čime se još više doprinosi
ekonomskom razvoju zemlje, jačanju konkurentnosti na svjetskim tržištima, povećanju javnih
dohodaka i poboljšanju stanja državnog budžeta.
Direktne investicije, kao oblik ulaganja kapitala u određeno preduzeće (privredu), kojim se
stiče vlasnička kontrola, omogućavaju određenim preduzećima da razmještaju proizvodni
sistem i ostale poslovne funkcije u globalnim razmjerama u cilju obezbjeđenja najpovoljnijeg
snabdjevanja sirovinama, energijom i radnom snagom kao i najprofitabilnijeg plasmana
njihovih proizvoda, tj. usluga uz prisustvo na svim važnijim tržištima.
19 Vidas Bubanja, M. (1998), Metode i determinante stranih direktnih investicija, Institut ekonomskih nauka, Beograd,str 22
27
Rast neposrednih stranih investicija znatno je pomogao finansiranju rastućeg deficita tekućeg
bilansa tokom perioda tranzicije. Veći potencijal privrednog rasta privlači nova investiciona
ulaganja.
U cilju bržeg i potpunijeg uključivanja tranzicionih privreda u savremene svjetske tokove i
izgradnje informacionog društva zemlje u tranziciji karakterišu se započetim reformama
privrede kao i društvenih odnosa. Kreatorima ekonomske politike je važno da stvore
odgovarajuću klimu koja pogoduje privlačenju neposrednih stranih investicija. S obzirom na
činjenicu, da strana ulaganja tj. neposredne strane investicije u privredni razvoj jedne zemlje
predstavljaju vrstu specifičnog ekonomskog posla, koji podrazumjeva jasno definisanje prava
i obaveza obje strane, važno je obezbjediti adekvatnu zakonsku regulativu i odgovarajuće
propise koji će omogućavati da se strani ulagači po pitanju opstanka svog kapitala u drugoj
zemlji osjećaju zakonski sigurno i zaštićeno.
Globalizacijom poslovanja kao i metodama iternalizacije određenih odnosa, preduzeća
optimalno koriste svoje prednosti u tehnologiji, ekonomiji obima i stečena iskustva u drugim
poslovnim funkcijama. Akcenat je na međunarodnim ekonomskim transakcijama koje
prevazilaze granice nacionalnih ekonomija, a pri tome značajno utiču na usmjeravanje
ekonomskog razvoja zemlje i njenog uključuvanja u globalni ekonomski poredak. Privlačenje
i zadržavanje neposrednih stranih investicija je od primarnog značaja za zemlje u tranziciji,
budući da one imaju značajnu ulogu u stvaranju novih radnih mjesta, povećanju izvoza,
prenošenju tehnologije i znanja u poslovanju, poboljšanju konkurentnosti, povećanju ukupne
proizvodnje, i na kraju smanjenju siromaštva putem ukupnog privrednog rasta i razvoja.20
Što se tiče NSI na privredni rast, jedna od obimnih empirijskih analiza je „Analiza uticaja NSI
na ekonomski rast: zemlje Centralne i Istočne Evrope u tranziciji („The impact of FDI on
economic growth and anaysis for the transition countries of Central and Eastern Euurope“),
čiji autor je Neuhaus, a izdanje njemačkog časopisa Springer iz 2006. godine. Ishod
empirijskog istraživanja pokazuje da NSI imaju važnu ulogu kao determinanta rasta. Uz
pomoć matematičkog modela dokazano je koliko je svaka od trinaest analiziranih zemaja svoj
20 Vidas Bubanja, M. (1998), Metode i determinante stranih direktnih investicija, Institut ekonomskih nauka, Beograd,str 28
28
rast dugovala neposrednim stranim investicijama, i to je , u prosjeku, predstavljalo 2/3
prosječne godišnje stope rasta.21
Analiza uticaja NSI na privredni rast obuhvatila je 16 zemalja i period od 1996-2010. godine.
Od velikih zemalja analizirane su: SAD, Kina i Japan. Od zemalja u tranziciji analizirane su:
Slovačka, Slovenija, Rumunija, Poljska, Mađarska, Češka, Bugarska, Albanija, BIH,
Hrvatska, Makedonija, Moldavija i Srbija. Pošlo se od linearne regresije, Y=a+bX1+e, gdje je
kao zavisno promjenjljiva posmatran privredni rast, a kao nezavisna promjenjljiva ulazni tok
NSI u određenu zemlju, a je rezidualni faktor, a e standardna statistička greška.
Koeficijent determinacije kod SAD pokazuje se značajnim, jer 27 % privrednog rasta rezultat
korišćenja NSI. Ovo je i razumljivo, s obzirom da sa jedne strane SAD imaju bogatstvo svojih
trans nacionalnih kompanija koje su najkvalitetnije kod investiranja na stranom i na domaćem
tržištu, dok sa druge strane SAD kao jedna otvorena ekonomija imaju značajan priliv NSI
posebno iz Japana i EU.
Uticaj neposrednih stranih investicija u Kini je veći i objašnjava 39,2 % privrednog rasta.
Naime, poslije reforme koju je sproveo Deng Xiaoping 1978. godine, tržište je liberalizovano
za NSI pri čemu su brojne svjetske kompanije, zbog ogromnog tržišta, najvećeg rasta i
privredne stabilnosti, otvorile svoje poslovanje u Kini.
Udio NSI u Japanu u privrednom rastu iznosi 7 %. Ovakav privredni rast rezultat je recesije sa
kojom se suočavala privredu Japana cijelu posljednju deceniju XX vijeka, što je za posljedicu
imalo smanjeni priliv NSI i njegov uticaj na rast. Takođe, treba imati u vidu i činjenicu da je
privreda Japana relativno zatvorena u odnosu na ostale velike zemlje.
Kada je riječ o zemljama u tranziciji, a koje su članice EU, najveći uticaj NSI na privredni rast
je u Rumuniji 51,8 %, a slično je i u Mađarskoj 49,6 %. Radi se o zemljama koje su izvršile
značajnu liberalizaciju prema NSI i imale veliki priliv investicija (posebno Mađarska), koji je
preporodio njihovu privrednu strukturu, uvećao stopu rasta i stopu izvoza. Relativno 21 Neuhaus M., (2006), The impact of FDI on economic growth: analysis for the transition countries of Central and Eastern Europe, Springer, preuzeto sa http://www.uread.com/book/ impact-FDI...growth-marco/
29
konkurentsku i razvijenu domacu privredu i prije tranzicije imale su Slovenija (uticaj NSI na
privredni rast 32,4 %), Češka (uticaj 20,1 %) i Slovačka (uticaj 12,1 %), pa je zbog toga uticaj
NSI na privredni rast manji nego kod drugih zemalja. Poljska sa učešćem NSI u doprinosu
stopi rasta sa 31,4 % ima značajne elemente zaštite sopstvene privrede, dok NSI imaju
značajne elemente etno biznisa. Bugarska sa učešćem NSI od 32,5 % se još uvijek ne smatra
atraktivnom za NSI, iako je učešće NSI od oko 1/3 u formiranju BDP značajno22.
Najveći doprinos NSI stopi privrednog rasta kod zemalja Zapadnog Balkana imaju: Albanija
(77,4 %), BiH (52,9 %) i Hrvatska (29,2 %), a najniži Makedonija (12,3 %) i Srbija (23 %).
Politička nestabilnost u BiH, Srbiji i Makedoniji je glavni faktor koji utiče na spor i nizak
priliv NSI.
Efekat neposrednih stranih investicija može biti pozitivan ako date investicije podrazumjevaju
kasniju supstituciju uvoznih inputa domaćim proizvodima (stvaranjem čvršćih veza sa
domaćim proizvođačim kroz određeni vremenski period), ili ako su usmjerene na izvoz (bolje
korišćenje postojećih resursa u zemlji domaćina). Iskustvo većine zemalja u tranziciji
pokazuje da novonastale filijale transnacionalnih kompanija tokom svog poslovanja imaju
veću sklonost ka investiranju u poređenju sa domaćim firmama, te na taj način učestvuju i
poslije ulaganja u povećanju investicija u zemlji domaćina.
3.2. Uloga neposrednih stranih investicija u podsticanju procesa tranzicije
Kraj XX i početak XXI vijeka, obilježila je tranzicija, kao proces koji se na višestruk način sa
različitim intenzitetom, u različitim pojavnim oblicima i očito različitim rezultatima i
posljedicama odvija u bivšim (post) socijalističkim zemljama. S obzirom na različite polazne
osnove, društveno-ekonomske, političke i ostale okolnosti, proces tranzicije se ostvaruje sa
brojnim specifičnostima, koje proizvode različite rezultate i ostavljaju brojne posljedice.
22 Neuhaus M., (2006), The impact of FDI on economic growth: analysis for the transition countries of Central and Eastern Europe, Springer, preuzeto sa http://www.uread.com/book/ impact-FDI...growth-marco/
30
Zemlje u tranziciji karakterišu se započetim reformama privrede i društvenih odnosa u cilju
što potpunijeg uključivanja u savremene svjetske procese kao i izgradnju informatičkog
društva. Ogromne teškoće su pratile dosadašnji tranzicioni razvoj bivših socijalističkih
zemalja, počevši od nerazvijene materijalne osnove rada, velikih problema u procesu
privatizacije, skromne finansijske pomoći razvijenih zemalja, nespremnosti države da
usmjerava i koordinira reforme, doslednosti građana u primjeni zastarjelih principa, uvjerenja
i ubjeđenja i slično. Iz ovih razloga došlo je i do značajnog raslojavanja stanovništva na mali
broj enormno bogatih i veliki broj siromašnih u tranzicionim zemljama, što je rezultiralo
rastom privrednog kriminala kao prateća pojava slabosti jedne države. Svojinski, tehnološki i
psihološki problemi usporili su i onako spor i težak tranzicioni razvoj bivših socijalističkih
zemalja.
Međutim, dominira stav da bazični tranzicioni model u svim postsocijalističkim zemljama
sadrži sledeće komponente: „privatizaciju preduzeća u državnoj svojini; liberalizaciju cijena i
napuštanja državnih subvencija kao integralnog dijela liberalizovanja domaće trgovine;
eliminisanje barijera za osnivanje novih privatnih preduzeća i privrednih organizacija;
liberalizaciju finansijskih tržišta; liberalizaciju spoljne trgovine (napuštanje uvoznih kvota i
izvoznih dozvola); zatvaranje spoljnotrgovinskih organizacija u državnoj svojini;
uspostavljanje efikasnog upravljanja u privrednim organizacijama i uravnoteženje državnog
budžeta povećanjem poreza i rukovanjem potrošnje javnog sektora.“23
Uprkos velikim teškoćama, razvoj zemalja u tranziciji se nastavlja u pravcu izgradnje tržišnog
privređivanja i uspostavljanja primjerenih društvenih odnosa, budući da druge alternative
nema. Od početka devedesetih godina prošlog vijeka zemlje u tranziciji, usmjerene na
transformisanje svojih privreda, karakteriše trend rasta neposrednih stranih investicija.
Neposredne strane investicije su imale značajnu ulogu u procesu prestrukturiranja bivših
centralno-planskih privreda u dinamične tržišne sisteme.24 Za zemlje u tranziciji neposredne
strane investicije su značajan element unapređenja korporativnog upravljanja u preduzećima,
23Stamenković, S. „Tranzicija i razvojne performanse kao determinante u procesu pridruživanja EU“, Srbija i
C.Gora na putu ka EU-Zbornik radova, Evropski pokret u Srbiji, Beograd 2003. str. 159 24 UNECE, 2001, str.185
31
generisanja rasta BDP-a i stimulisanja izvoza. Imajući u vidu činjenicu da se zemlje u
tranziciji suočavaju sa nedostatkom domaćeg kapitala, ulazak stranog kapitala je nužan za
prestrukturiranje njihovih privreda. Neposredne strane investicije ne znače samo priliv
kapitala u domaću privredu, već i priliv novog znanja, novih tehnologija, upravljačkog know-
how, kao i pristup domaćih proizvoda na razvijena tržišta. Da bi došlo do priliva stranog
kapitala i svega navedenog mora doći do transformisanja privrednog sistema, a preduslov za
to je ekonomska i politička stabilnost, ekonomske reforme kao i stvaranje pravne države.
Najbolji pokazatelj koliko se postiglo u transformaciji jedne privrede je visina neposrednih
stranih investicija tj. njihovo učešće u funkcionisanju cjelokupne privrede.
Između neposrednih stranih investicija i ostalih makroekonomskih varijabli u jednoj zemlji
postoji jaka zavisnost. U samom procesu privatizacije, u kome su potrebe za velikom
infrastukturnom potrošnjom i socijalnim programom nekonzistentne sa prilivima u budžet i
gdje postoji neefikasna poreska administracija, neposredne strane investicije olakšavaju
finansiranje budžetskog deficita. Isto tako, tekući deficit prouzrokovan uvozom potrošačkih i
investicionih proizvoda koji se ne proizvode u zemlji pokriva se prilivom stranog kapitala.
U cilju sprečavanja povećanja makroekonomske nestabilnosti, neposredne strane investicije
kao dugoročni priliv kapitala u zemljama u tranziciji ima primat u odnosu na kratkoročni
priliv kapitala ili zaduživanja.
Iskustvo zemalja u tranziciji je pokazalo da su strani neposredni investitori sposobniji za
vođenje procesa restrukturiranja u preduzećima u odnosu na domaće vlasnike i
menadžere.Razlog tome je činjenica da proces prestrukturiranja u jednom preduzeću
podrazumjeva suštinske promjene u u strukturi i upravljanju, što uzrokuje značajan otpor u
preduzeću. Promjena vlasništva je nužan uslov kako bi se sprovele reforme, s obzirom na
činjenicu da mali broj domaćih investitora može imati ulogu dugoročnog investitora u
poslovanju preduzeća.
Preduzeća u vlasništvu stranih investitira imaju bolje rezultate u odnosu na domaća
preduzeća. Navedenoj konstataciji u prilog idu sljedeće činjenice: imaju veću produktivnost
rada, veće plate, savremeniju tehnologiju, kvalifikovanu radnu snagu, izvozno su orijentisana,
racionalnija su sa troškovima poslovanja i imaju veću stopu dobiti.
32
Postoji više razloga zbog kojih su preduzeća u vlasništvu stranih investitora ostvarivala bolje
rezultate poslovanja od domaćih preduzeća.25 Razlozi su sledeći:
1. Uslov da bi strani investitor uopšte ulagao u neku privredu je da posjeduje specifične
pogodnosti u odnosu na domaće preduzeće, kao što su tehnologija i know-how, specifična
organizaciona, proizvodna, marketinška i druga znanja, bolji (brži i lakši) pristup do izvora
finansiranja, međunarodna prodajna mreža, i slično;
2. Integrisanost u mreži matičnog multinacionalnog preduzeća nosi sa sobom niz prednosti za
preduzeće u vlasništvu stranih investitora;
3. Ekonomija obima koju ostvaruje kao dio velikog multinacionalnog preduzeća;
4. Strani investitor pred odlukom o ulaganju sredstava razmatra više potencijalnih lokacija u
različitim zemljama.
Preduzeća u vlasništvu stranih investitora imaju vlasnika sa jasno definisanom
preduzetničkom motivacijom, vizijom razvoja, kao i sredstvima za realizaciju te vizije. Za
razliku od njih domaća preduzeća još uvijek nisu konsolidovala svoje vlasništvo, uspostavila
efikasnu vlasničku strukturu i obezbjedila sredstva neophodna za realizaciju strateških odluka.
Privlačenje neposrednih stranih investicija u zemlje u tranziciji počiva na principima koji
motivišu inostrane investitore da ulažu svoj kapital u njihovu ekonomiju.
Osnovna motivacija za ulaganje kapitala stranih investitora predstavlja njihovo očekivanje
značajnog doprinosa od uloženog kapitala, te uključivanja i učvršćivanja pozicije na
regionalnom i globalnom tržištu. Razlozi koji se moraju prevazići da bi zemlje u tranziciji bile
privlačne stranim investitorima su: nestabilna politička situacija, korupcija, komplikovana
procedura registracije preduzeća, neefikasno pravosuđe, postojeći poreski sistem zemalja u
tranziciji, neriješena svojinska prava, nestabilne usluge banaka, nedovoljno razvijena
infrastruktura i ostalo.
25 Rojec M., Šušterić J., Razvojna vloga in politika do neposrednih tujih investicij v Slovenij, IB revija 36(1),
2002, str.78-94.
33
Zemlja u tranziciji je pozitivno ocjenjena od strane inostranih investitora ako u toj zemlji
postoje stabilni ekonomski i politički uslovi i ako je stvorena zdrava poslovna klima. Rast
neposrednih stranih investicija je nužan zbog ekonomskog rasta i razvoja zemlje od čega
zavisi zapošljavanje, socijalne beneficije kao i poboljšanje kvaliteta živira i standarda.
Kvalitetno iskorištene strane investicije su generator mnogim pozitivnim efektima koji su
izraženi putem rasta produktivnosti i konkurentnosti preduzeća na svjetskim tržištima.
34
IV NEPOSREDNE STRANE INVESTICIJE U SJEVERO-ISTOČNU
BOSNU
4.1. Makroekonomski pokazatelji u BiH
U makroekonomskoj analizi ključni pokazatelji prilikom ocjene uspješnosti sveobuhvatne
privredne efikasnosti su ukupna proizvodnja ili bruto domaći proizvod, ekonomski rast i
razvoj, zaposlenost odnosno nezaposlenost, ravnoteža i neravnoteža ekonomskog sistema,
investicije, štednja, inflacija-deflacija, opšti nivo cijena, trgovinski odnosno platni bilans,
međunarodna razmjena i slično. Neke od navedenih pokazatelja teoretski ćemo objasniti i
potkrijepiti dokazima.
Tabela 4. Glavni makroekonomski pokazatelji u BiH u periodu od 2001-2011
Ekonomska situacija u Bosni i Hercegovini koja je pod uticajem svjetske ekonomske krize
ima sljedeća obilježja, i to: pad proizvodnje i prometa u najvažnijim privrednim granama,
težak pristup finansijskim sredstvima, pad izvoza i uvoza, pad agregatne tražnje, smanjenje
novčanih priliva iz inostranstva, povećanje nezaposlenosti, smanjenje fiskalnih prihoda.
S obzirom da je u BiH svjetska ekonomska kriza nastupila nastupila u drugoj polovini 2008.
godine (traje i danas), došlo je do pada skoro svih ključnih makroekonomskih pokazatelja u
2009. i 2010. godini. Navedeni negativni trendovi prema dostupnim statističkim podacima
prouzrokovali su pad bruto društvenog proizvoda (BDP). Svjetska ekonomska kriza je
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Nominalni BDP BiH1) (u milionima KM)
tekuće cijene 12641 13946 14689 15946 17218 19333 21836 24759 24051 24584 25474
Realni BDP1) (stopa rasta u procentima) 2.4 5 3.9 6.3 3.9 6 6.12 5.58 -2.91 0.72 1.26
Stopa rasta cijena na malo u BiH2) (u
procentima) 3.1 0.4 0.6 0.4 3.8 6.1 1.5 7.4 -0.4 2.1 3.7
Prihodi opće vlade3) (u procentima BDP-a) 43.3 37.1 41.5 40.4 41.4 44.4 45 44 43 44.2 44.6
Rashodi opće vlade3)4) (u procentima BDP-a) 46.3 37.2 40.8 38.8 39 41.6 43.8 46.2 47.5 46.7 45.8
Saldo tekućeg računa (u milionima KM) -1630 -2450 -2814 -2579 -2933 -1532 -2329 -3464 -1503 -1498 -2233
Saldo tekućeg računa (u milionima USD) -746 -1180 -1623 -1639 -1845 -998 -1648 -2603 -1075 -1017 -1599
Saldo tekućeg računa (u procentima BDP-a) 12.9 -17.6 -19.2 -16.2 -17 -7.9 -10.7 -14 -6.2 -6.1 -8.8
35
značajno usporila priliv neposrednih stranih investicija i jasno pokazala slabosti aktuelnog
modela makroekonomske ravnoteže i ukazala na izazove pred kojima će se naći BiH kada
privatizacioni prihodi presuše, a mogućnosti zaduživanja budu ograničene iznosom
akumuliranog spoljnog duga. Prema podacima Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine
evidentirano je slabljenje industrijske proizvodnje u BiH. U januaru 2012. godine Bosna i
Hecegovina je zabilježila pad fizičkog obima industrijske proizvodnje od 7% u odnosu na
januar prethodne godine. Glavni razlog navedenog smanjenja je pogoršana situacija na
izvoznim tržištima što je za rezultat imalo pad izvoza i samim tim i pad proizvodnje u
prerađivačkoj proizvodnji od 8,2%. Smanjenje proizvodnje od oko 10% u odnosu na januar
prethodne godine bilježi sektor za proizvodnju eletrične energije. Posmatrano po entitetima
pad industrijske proizvodnje na početku 2012. godine (prva dva mjeseca) u FBiH je iznosio
9,6%, dok je u RS zabilježen pad od 5% u odnosu na isti period prethodne godine.26
U Bosni i Hercegovini je u 2011. godini prosječan broj zaposlenih lica smanjen za 0,6% i
iznosio je 691,5 hiljada lica. Najveće smanjenje broja zaposlenih bilo je u privatnom sektoru
(-1,8% g/g)27. U trgovini na veliko i malo broj zaposlenih je smanjen za 2% g/g. U
rerađivačkoj industriji broj zaposlenih je smanjen za 1,7% g/g. Značajno smanjenje broja
zaposlenih lica zabilježeno je u oblasti građevinarstva 5,8% g/g. Broj zaposlenih lica se
značajno smanjio i u oblasti ugostiteljstva za 3,9% g/g. Međutim, sve oblasti javnog sektora u
2011. godini su zabilježile rast broja zaposlenih lica. U obrazovanju broj zaposlenih se uvećao
za 3,7% g/g, zdravstvu za 1,9% g/g, te javnoj upravi i odbrani za 1,1% g/g. Početkom 2012.
godine u Bosni i Hercegovini je registrovano 541,4 hiljade nezaposlenih lica, što je za 2,8%
više u odnosu na isti period 2011. godine. Administrativna stopa nezaposlenosti na kraju
2011. godine u Bosni i Hercegovini je iznosila 43,8%.28
U 2011. godini prosječna neto plata u Bosni i Hercegovini je veća za 2,2% u odnosu na 2010.
godinu. Međutim, i pored toga što su neto plate u 2011. godini nominalno brže rasle u odnosu
na 2010. godini, realno su zabilježile negativan rast (usljed više stope inflacije). U oblasti
26 http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BH_u_brojkama_bh.pdf,
27 Privatni sektor u analizi obuhvata djelatnost A-K 28 DEP kalkulacija
36
rudarstva u 2011. godini zbog nešto većeg obima aktivnosti registrovan je brži rast neto plata
(9,6%) u odnosu na 2010. godinu. Neto plate u oblasti građevinarstva rasle su stopom od
4,8% g/g. U prerađivačkoj industriji rasle su stopom od 2,1% u odnosu na 2010. godinu.
Finansijsko posredovanje bilježi rast neto plate od 3,2% g/g. Skroman rast neto plata (1,1% i
1,2% respektivno) registrovan je u ugostiteljstvu i trgovini na veliko i malo. U okviru javnog
sektora, neto plate u 2011. godini su bile najveće u javnoj upravi sa nominalnom stopom rasta
od 3,4% g/g, a u oblasti obrazovanja i zdravstva iste su stagnirale (-0,1% i 0,2% respektivno).
U januaru 2012. godine prosječna penzija u Bosni i Hercegovini je za 3,2% viša u odnosu na
isti period 2011. godine.
Tabela 5. Pregled zaposlenih i nezaposlenih lica, prosječnih neto plata i penzija BiH
Izvor: Agencija za statistiku BiH, entitetski zavosi za zapošljavanje, Zavod za zapošljavanje
BD, entitetski penzioni fondovi
Početak 2012. godine bilježi rast cijena od 2,5% g/g. Najveći rast registrovan je u
kategorijama hrane i bezalkoholnih pića, alkohola i duvana, stanovanja, vodosnabdjevanja,
električne energije, plina i drugih energenata i transporta. Cijene hrane i bezalkoholnog pića
uvećane su za 2% g/g. Povećanje posebne akcize na cigarete uzrokovalo je rast cijena duvana
za 13,7% g/g. Visoka cijena nafte uslovila je da cijene transporta u Bosni i Hercegovini budu
veće za 6,3% g/g: Cijene u kategoriji stanovawa, vodosnabdjevanja, električne energije, plina
i drugih energenata su uvećane za 3,2% g/g.
37
Najnoviji podaci ukazuju na to da Bosnu i Hercegovinu karakteriše pad izvoza za 14,6% kao i
pad uvoza za 6,5%. Rezultat ovakvog kretanja je prouzrokovan trgovinskim deficitom u
zemlji koji je dostigao vrijednost od 854 miliona konvertibilnih maraka.
Analizirajući strukturu robne razmjene po najznačajnijim uvoznim i izvoznim stavkama
vidljivo je da su mineralne tvari (nafta i naftni derivati), mašine i aparati, bazni metali, te
prehrambeni proizvodi dominantni na strani uvoza, dok su najznačajnije izvozne pozicije
bazni metali gdje su kao i kod uvoza dominantni aluminij, željezo i čelik, te njihovi proizvodi,
rezervni dijelovi za auto industriju, razni gotovi proizvodi kao što su namještaj, zatim
mineralne tvari gdje spada električna energija, i na kraju odjeća i obuća.
4.2. Društveno-politički ambijent u BiH
Bosna i Hercegovina, sa površinom od 51.209 km2, smještena je u središnjem dijelu
Balkanskog poluostrva. Omeđena je susjednim zemljama nastalim nakon raspada bivše
Jugoslavije, Srbijom, Hrvatskom i Crnom Gorom, dok na južnom dijelu ima izlaz na
Jadransko more sa oko 21km obalne linije.
Dejtonski mirovni sporazum je propisao složenu državnu strukturu Bosnu i Hercegovinu koja
se sastoji od dva entiteta (Republika Srpska i Federacija BiH) i Brčko Distrikta, čije se
ustavno uređenje i organizacija vlasti međusobno razlikuju. U proteklom periodu prisutno je
usporavanje sprovođenja započetih reformi zbog nemogućnosti postizanja dogovora u
izvršnoj i zakonodavnoj vlasti. Pored toga, političko stanje u bližem okruženju, odnosno u
svijetu nepovoljno se odražava i na stanje u Bosni i Hercegovini. U prvom redu radi se o
zemljama bivše Jugoslavije (Srbija, Hrvatska, Crna Gora, Makedonija) koje se nalaze u
procesu tranzicije kao i Bosna i Hercegovina.
U Bosni i Hercegovini od završetka građanskog rata pa do danas nema stabilnog političkog
okruženja. Politička i institucionalna nestabilnost posljedica je slabe državne strukture usljed
etničke podijeljenosti, kompleksnog državnog uređenja, nemogućnosti postojećih institucija
da osiguraju kontinuirani napredak, kao i visoke zavisnosti od međunarodnog faktora u
procesu političkog odlučivanja.
Bez ekonomske stabilnosti nema ni političke stabilnosti. Sa stanovišta nivoa razvijenosti
(BDP po stanovniku, stopa nezaposlenosti i dr.), Bosna i Hercegovina spada u red
38
najnerazvijenijih zemalja Evrope. Ekonomski ambijent Bosne i Hercegovine karakteriše prije
svega malo i nerazvijeno tržište, djelimično reformisana zakonska regulativa, usporen proces
privatizacije, dominantno državno vlasništvo, niska konkurentnost proizvoda, nizak nivo
obrtnog kapitala, veliki broj pravnih lica sa gubicima u poslovanju, niska pokrivenost uvoza
izvozom sa debalansom u trgovinskoj razmjeni, izražena nelikvidnost preduzeća i pojedinih
banaka.
Finansijska kriza na globalnom nivou loše se odrazila na privredu Bosne i Hercegovine.
Naime, došlo je do slabljenja privrednih aktivnosti i smanjenog priliva kapitala iz drugih
izvora. Takođe je došlo i do pada BDP-a, smanjenja stope rasta poreskih prihoda, kao i rasta
stope nezaposlenosti.
Posljednjih godina vlasti BiH su preduzimale niz mjera kako bi se privuklo više stranih
investicija, što je rezultiralo rekordnim ulaznim tokom u 2007. godini preko 2 milijarde.
Međutim, u 2008. godini nastupila je ekonomska kriza koja je izazvala pad stranih investicija.
Važno je istaći da je 85 % bankarskog sektora u posjedu stranih banaka, uglavnom italijanskih
i austrijskih, zbog čega je finansijski sektor postao veoma osjetljiv.
Srbija, Austrija, Hrvatska, Slovenija i Rusija su zemlje koje najviše ulažu u BiH.
Najprivlačniji sektori za strane investicije su prerađivačka industrija, bankarski sektor,
telekomunikacija, trgovina, finansijske i druge usluge. Nejasne procedure i slab sudski sistem
su najčešći problemi sa kojima se suočavaju strani investitori u BiH. Na priliv NSI utiče i
ekonomska situacija u zemljama iz kojih dolazi kapital.
Tabela 6. Zaštita investitora u BiH
BiH SAD Istočna Evropa i
Centralna Azija
Njemačka
Indeks transparentnosti transakcija 3,0 7,0 6,3 5,0
Indeks odgovornosti menadžera 6,0 9,0 4,0 5,0
Indeks snage akcionara 6,0 9,0 6,2 5,0
Indeks zaštite investitora 5,0 8,3 5,5 5,0
Izvor: Doing Business, 2010.
39
Bosna i Hercegovina sa skromnim domaćim tržištem stavila je naglasak na izvoznu
orijentaciju. Ključni preduslov za ostvarivanje ovog cilja je konkurentnost vlastite privrede.
Da bi Bosna i Hercegovina postala konkurentna ona mora obezbijediti konkurentnost svojih
proizvoda u troškovnom i cjenovnom pogledu na inostranom tržištu.
Zemlje u tranziciji, u koje spadaju bivše socijalističke zemlje, odlikuju se započetim
reformama privrede i društvenih odnosa kako bi se što prije i potpunije uključile u savremene
svjetske procese. Dosadašnji tranzicioni razvoj bivših socijalističkih zemalja prate određene
teškoće, kao šzo su: snažan ekonomski slom na početku tranzicije, fiskalni deficiti, simbolična
finansijska pomoć razvijenih zemalja, porast nezaposlenosti, modeli privatizacije opterećeni
brojnim interesnim konfliktima i slično. Usporen i težak tranzicioni razvoj bivših
socijalističkih zemalja je u osnovi prouzrokovan svojinskim, tehnološkim i psihološkim
problemima. Rješavanje svojinskih problema je, ipak, najdelikatnije, s obzirom da ima
odlučujući uticaj na rješavanje tehnoloških i psiholoških problema. Međutim, i pored ovih
teškoća, razvoj zemalja u tranziciji se nužno nastavlja u pravcu izgradnje tržišnog
privređivanja i uspostavljanja primjerenih društvenih odnosa.
Postojeće tranziciono okruženje Bosne i Hercegovine ima nepovoljan uticaj na osnivanje i rad
preduzeća u njemu. Međutim, sprovođenjem procesa privatizacije i restrukturiranja privrede
došlo je do izvjesnih pomaka u pokretanju privrede, s tim da se ovaj proces ne odvija
očekivanim tempom. Izostala su potrebna strana ulaganja u industrijske kapacitete. Sve je
izraženija nelikvidnost privrednih subjekata, nedostatak obrtnih sredstava, gubici iz tekućeg
poslovanja, itd. Teškoće u privredi ogledaju se u velikom broju viška radnika, zastarjeloj
tehnologiji i skupoj proizvodnji. Obim stranih ulaganja uslovljen je povjerenjem investitora i
direktno je povezan sa stabilnošću i atraktivnošću poslovnog okruženja, odnosno stabilnom
poslovnom klimom.
Efikasnost pravnog sistema u Bosni i Hercegovini nije na potrebnom nivou. Povoljna
poslovna klima, prije svega, podrazumjeva jedinstveni ekonomski prostor i uspostavljanje
privrednog i pravnog sistema usklađenog sa EU zakonodavstvom koji će omogućiti nesmetan
i slobodan protok kapitala, roba i usluga.
Socijalno okruženje Bosne i Hercegovine je već duži period nepovoljno. Bosna i Hercegovina
je na listi najsiromašnijih zemalja visoko pozicionirana. Siromaštvo je značajan
destabilizirajući faktor razvoja. U Bosni i Hercegovini je prisutan veliki broj nezaposlenih, od
40
čega je veliki procenat među mladima, dok je znatan broj stanovnika u neformalnom sektoru.
Skoro jedna petina (oko 18%) stanovništva nalazi se ispod linije siromaštva, dok se dodatnih
30% nalazi odmah iznad linije siromaštva.29
Složena ekonomska i politička situacija u Bosni Hercegovini jedna je od osnovnih prepreka za
unos stranog kapitala, posebno neposrednih stranih investicija bez kojih nema značajnijeg
pokretanja proizvodnje i otvaranja novih radnih mjesta.
Povoljna poslovna klima, odnosno povoljno poslovno okruženje podrazumjeva adekvatan
pravni, poslovni, socijalni, dakle uopšte društveno-ekonomski ambijent za realizaciju
poslovnih aktivnosti. Generalno se može ukazati na postojanje makroekonoskih preduslova za
unapređenje društveno-ekonomskog ambijenta u Bosni i Hercegovini. Međutim, u cjelini, se
ne može reći da u Bosni i Hercegovini postoji povoljna poslovna klima.
Stvaranje stabilnog i efikasnog pravnog okruženja u Bosni i Hercegovini, omogućit će njen
brži društveni i ekonomski razvoj što će ujedno biti put za njen ulazak u evropske
integracione procese. U tom kontekstu unapređenje poslovnog ambijenta u najširem smislu
jeste pretpostavka uspostavljanja stabilnog poslovnog sektora Bosne i Hercegovine određenog
novim performansama, a prije svega: privatnim vlasništvom, preduzetništvom, značajnim
učešćem neposrednih stranih investicija, stabilnim pravnim, poreskim i sudskim sistemom
prilagođenim realizaciji uspješnih poslovnih aktivnosti. Ono što je bitno je da poslovni
ambijent Bosne i Hercegovine prepozna i može da odgovori izazovima i uticajima kako na
unutrašnjem, tako i na vanjskom planu, a posebno procesima koje sa sobom donosi
globalizacija u svim svojim aspektima.
4.3. Uloga države u privlačenju neposrednih stranih investicija
Moderna tržišna privreda ne može da funkcioniše bez velikog broja funkcija države, koja u
cilju obezbjeđivanja opštih uslova za efikasno funkcionisanje tržišta ima određenu ulogu i
obavlja važne ekonomske funkcije.
Snažan talas deregulacije, privatizacije i liberalizacije u funkciji afirmacije institucija
razvijene tržišne privrede i uspostavljanja nove uloge države a sve u cilju unapređenja
29 http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BH_u_brojkama_bh.pdf
41
ekonomske efikasnosti zahvatio je početkom devedesetih godina XX vijeka zemlje u
tranziciji.
Nova uloga države u zemljama u tranziciji oslanja se na iskustvo razvijenih tržišnih privreda,
koje su početkom osamdesetih godina XX vijeka bile suočene sa procesom reprivatizacije
javnog sektora kako bi se ograničio direktan uticaj države na privredne tokove kao i
stimulisanja državnih indirektnih institucija.
Suština procesa privatizacije je institucionalno prilagođavanje. Privatna svojina predstavlja
najznačajniju instituciju kapitalizma. Posmatrano sa ekonomskog aspekta osnovno obilježje
privatne svojine predstavlja njena motivaciona funkcija. Međutim, da bi privatna svojina
imala ekonomski smisao nužno je omogućiti širu slobodu ugovaranja i afirmaciju pravne
države (vladavinu prava).
Osnovne funkcije države koje zahtjeva moderna tržišna privreda svodi se na:
1. stvaranje i održavanje pravnog poretka (institucija),
2. održavanje stabilnog i podsticajnog ekonomskog ambijenta,
3. regulaciju i učešće u finansiranju osnovnih socijalnih službi i infrastrukture, i
4. socijalnu zaštitu osjetljivih kategorija stanovništva.
Visoki transakcioni troškovi30 na raznim tržištima, kao i unutar organizacije rezultat su ulaska
multinacionalnih korporacija u zemlje u tranziciji. Radi se o troškovima koji premašuju
transakcione troškove u razvijenim tržišnim privredama, koji inače imaju dobro razvijenu
institucionalnu strukturu.
Pravila igre u tržišnoj ekonomiji uspostavljaju pomoćne institucije od kojih zavisi efikasnost
tržišta. Atraktivnost investicionog okruženja, kao i povećanje njegove atraktivnosti zavisi
kako od stvaranja i održavanja pravnog poretka i funkcionisanja institucija čime se smanjuju
transakcioni i informacioni troškovi po osnovu smanjenja neizvjesnosti, tako i kroz stvaranje
30 Transakcioni troškovi su troškovi razmjene svojinskih prava. Oni se sastoje iz direktnih troškova razmjene (traženje mogućnosti za razmjenu, prikupljanje informacija, pregovaranje, dažbine) i troškova održavanja institucionalne strukture koja je neophodna za odvijanje svake ekonomske aktivnosti.
42
stabilnog okruženja koje u velikoj mjeri olakšava ekonomsku aktivnost svih učesnika na
tržištu.
Država je ključni faktor u održanju ekonomske stabilnosti i stvaranju podsticajnog poslovnog
ambijenta zemalja u tranziciji. Napuštajući restriktivnu politiku prema prilivu stranog
privatnog kapitala, kao i preuzimajući vodeću ulogu u promovisanju potencijalnih
investicionih mogućnosti zemlje uz pružanje investicionih olakšica inostranim investitorima
država je preuzela ključnu ulogu u privlačenju neposrednih stranih investicija.
Putem promovisanja potencijalnih investicionih mogućnosti zemlje vrši se značajan uticaj na
privlačenje neposrednih stranih investicija. Takođe, promocija investicija, naravno sve u
skladu sa razvojnim ciljevima zemlje domaćina, značajno utiče na privlačenje izvozno
orijentisanih neposrednih stranih investicija.
Zatvaranje informacionog jaza prilikom donošenja odluke potencijalnih investitora i
povećanje konkurentnosti domaće ekonomije za investiranje osnovni je motiv angažovanja
države u promociji investicija. Ista obuhvata brojne aktivnosti, kao što su: informisanje
potencijalnih inostranih investitora o mogućnostima investiranja, stvaranje imidža zemlje kao
atraktivne lokacije za ulaganje, pružanje raznih usluga koje su direktno ili indirektno
povezane sa realizacijom. S tim u vezi, brojne zemlje u tranziciji su formirale posebne
vladine institucije tj.agencije za promociju investicija. Dobro formulisane i efikasne
investicione promocione politike su postale ključni faktor privlačenja neposrednih stranih
investicija31 putem:
1. prilagođavanja domaćeg tržišta politikama zemalja iz kojih se očekuje najveći priliv
neposrednih stranih investicija,
2. stvaranja nacionalne promocione agencije sa ciljem snažnog privlačenja neposrednih
stranih investicija „obradom tržišta“ zemalja iz kojih se očekuje značajan priliv
neposrednih stranih investicija,
3. najnovije treće generacije investicionih promocionih politika koje se zasnivaju na
specifičnim aktivnostima na nivou industrijskih klastera.
31 Savić, LJ (2007), Ekonomika institucija, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, str.44
43
Od konkretnih mjera jako su bitne i sledeće mjere:
1. smanjenje političkog rizika,
2. poboljšanje poslovnog okruženja,
3. sprovođenje infrastrukturnih i regulatornih reformi, koje obezbjeđuju unapređenje i
razvoj javne i zakonodavne infrastrukture, obezbjeđenje efikasnog mehanizma za njihovo
sprovođenje (podsticajni poreski propisi, propisi o komercijalnom i finansijskom
poslovanju),
4. unapređenje rada i kreativnosti Agencije za unapređenje stranih investicija u Bosni i
Hercegovini (FIPA), čiji je osnovni zadatak promocija najuspješnijih svjetskih iskustava u
promociji privlačenja neposrednih stranih investicija,
5. unapređenje mehanizma javnih nabavki,
6. poboljšanje transparentnosti donošenja odluka i efikasnosti postupaka za početak
poslovanja (pri registraciji, zapošljavanju, izvozu, repatrijaciji profita),
7. smanjenje „birokratizma“ i efikasna borba protiv korupcije,
8. obezbeđenje statusa zemlje-kandidata za članstvo u EU.
Jaz u privrednoj razvijenosti se sve više produbljuje kada je u pitanju odnos razvijene zemlje-
zemlje u tranziciji. Ovakav odnos je posljedica globalnih kretanja u svjetskoj privredi pa s tim
u vezi se javlja potreba da država zaštiti interese bivših socijalističkih zemalja.
S tim u vezi, u BiH je učinjen značajan napor da se privreda otvori za strane investicije.
Glavna inicijativa je iskazana u vidu Zakona o državnoj politici stranih direktnih investicija,
koji je podrška stranim investitorima a ujedno predstavlja usaglašenu trgovinsku i carinsku
politiku.
4. 4. Zakonska regulativa u oblasti ulaganja
Zakonska regulativa u oblasti stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini obuhvata izvore
međunarodnog i izvore domaćeg prava koji se neposredno ili posredno odnose na ovu oblast.
U prvu grupu izvora spadaju multilateralne konvencije koje je Bosna i Hercegovina potpisala
i prihvatila, kao i zaključeni bilateralni sporazumi. U drugu grupu izvora spadaju Ustav,
zakonska i podzakonska akta iz oblasti stranih ulaganja.
44
Pravni akti međunarodnog karaktera predstavljaju hijerarhijski višu vrstu pravnih izvora u
odnosu na domaća pravna akta. U slučaju sukoba, odredbe međunarodnih sporazuma i
ugovora u kojima Bosna i Hercegovina predstavlja jednu od strana imaju jaču pravnu snagu
od odredaba ovog zakona32.
U oblasti investiranja ne postoje međunarodna pravila koja bi osigurala zaštitu ulagača i
njihovih ulaganja, tako da se ista uređuju na univerzalnom, regionalnom i bilateralnom nivou.
Jedan od prvih opštih multilateralnih instrumenata koji je formalno utemeljio ideju o
svojevrsnoj kodifikaciji državne prakse usmjerene na strana ulaganja bila je Povelja
Međunarodne trgovačke organizacije (ITO)33. Drugi dokument ove vrste bio je Ekonomski
sporazum iz Bogote, u kome su bili sadržani opšti međunarodni standardi zaštite stranih
ulaganja i kapitala, potpisan 1948. godine na IX međunarodnoj konferenciji američkih država.
Izvori međunarodnog prava koji imaju posredan značaj za strana ulaganja su sporazumi u
okviru Svjetske trgovinske organizacije (GATS, TRIPS, TRIM), regionalni sporazumi (među
kojima je najznačajniji Energy Charter Treaty), te multilateralni akti univerzalnog karaktera
(World Bank Guidelines on the Treatment of Foreign Direct Investment).34
Članice OECD-a su 2006. godine usvojile Okvirnu politiku u oblasti ulaganja koja predstavlja
odraz uspostavljene prakse između članica ove organizacije i onih koje to nisu, sa ciljem
mobilisanja privatnih ulaganja, a u svrhu podsticanja privrednog rasta i razvoja zemalja.
Okvirna politika u oblasti ulaganja obuhvata zajedničke stavove zemalja članica u deset
različitih oblasti, među kojima su i politika investiranja, investicioni podsticaji i olakšice.35
Saradnja među zemljama, u nedostatku multilateralnog sporazuma o investicijama, odvija se
kroz bilateralne sporazume kojima se ujednačava praksa u oblasti stranih ulaganja. Bilateralni
sporazumi su najznačajniji okvir neposrednih stranih investicija i dio su opšteg zakonskog
okvira pojedinih zemalja. Najveći broj ovih sporazuma sadrži odredbe kojima se definišu
opšti pojmovi (ulaganje, ulagač, teritorija), zatim klauzule nacionalnog tretmana i tretmana
najpovlašćenije nacije, obezbjeđenje adekvatne naknade ulagaču u slučaju eksproprijacije i
32 Zakon o politici direktnih stranih ulaganja BiH, član 21. 33 United Nations Conference on Trade and Employment, Final Act and Related Documents (1948), U:
W.Friedman, Legal Aspects of Foreign Investment, Stevens & Sons Limited, London, 1959., 702
34 A.Newcombe, L.Paradell, Law and Practice of Investment Treaties, Kluwer Law International, 2009. 35 Policyfreworkforinvestment, OECD, 2006., http://www.oecd.org/dataoecd/1/31/36671400.pdf
45
drugih gubitaka nastalih u slučaju tzv.nekomercijalnih rizika, garantovanje tretmana
slobodnog transfera i slično.
U Bosni i Hercegovini su na snazi bilateralni sporazumi o unapređenju i zaštitu investicija sa:
Albanijom, Austrijom, Belgijom, Bjelorusijom, Češkom, Crnom Gorom, Danskom, Egiptom,
Finskom, Francuskom, Grčkom, Holandijom, Hrvatskom, Indijom, Iranom, Italijom, Kiprom,
Kinom, Kuvajtom, Litvanijom, Mađarskom, Makedonijom, Malezijom, Moldavijom,
Njemačkom, članicama OPEC-a, Pakistanom, Portugalom, Rumunijom, Slovačkom,
Slovenijom, Španijom, Srbijom, Švedskom, Švajcarskom, Turskom, Ukrajinom i Velikom
Britanijom.36
Ako se imaju u vidu trendovi opšte globalizacije veliki izazov za sve zemlje predstavlja
obezbjeđivanje povoljnih uslova za strane investicije. S tim u vezi, neophodno je da se usvoje
međunarodna iskustva u ovoj oblasti i definišu prioriteti u svrhu privlačenja i zadržavanja
stranih investicija, a koji se odnose na unapređenje opšte investicione klime, pružanje pune
podrške investitorima i stvaranje povoljne slike o zemlji u inostranstvu.
Kada je riječ o domaćem zakonodavstvu, jedan od prvih koraka koji je BiH učinila u pravcu
stvaranja povoljnog ambijenta za strane investicije bio je početak stvaranja adekvatnog
zakonskog okvira koji obezbjeđuje ne samo pravnu sigurnost, već i niz povlastica inostranim
investitorima. U poslijeratnom periodu u BiH doneseni su brojni zakonski akti koji
neposredno ili posredno utiču na investicionu i poslovnu klimu:
Zakoni koji se odnose na strana ulaganja,
Zakoni koji se odnose na poreze,
Zakoni koji se odnose na slobodne zone,
Zakoni koji se odnose na registraciju poslovnih subjekata,
Zakoni koji se odnose na rad i zapošljavanje,
Zakoni koji se odnose na carine.
Cilj zakonodavstva u oblasti stranih investicija je da se ustanovi stabilna, jasna, transparentna
i predvidiva politika stranih ulaganja, kao i da se uspostavi pravni okvir koji će obezbijediti
36Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Sporazumi o unapređenju i zaštiti investicija,
http:/www.mvteo.gov.ba/sporazumi/trgovinski/bilateralni/investicije/Archive.asph?id=275 , pristup 12 Juli 2012
46
prava, zaštitu i povlastice stranim ulagačima. Osnovu domaćeg zakonodavstva predstavlja
Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u BiH, koji je usvojila Parlamentarna skupština
BiH 1998. godine. Riječ je o ključnom, tzv.“krovnom“ zakonu kojim se regulišu osnovne
politike i principi učešća stranih investitora u privredi Bosne i Hercegovine. Zakoni o stranim
ulaganjima usvojeni su na entitetskom nivou nekoliko godina kasnije, a razlog tome je bila
vrlo slaba saradnja između državnih i entitetskih vlasti što se negativno odrazilo na stvaranje
jedinstvenog ekonomskog prostora, razvoj preduzetništva, a samim tim i na strana ulaganja.
Oblast stranih investicija je, prema Ustavu Bosne i Hercegovine, u nadležnosti državnih
institucija. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine je
institucija koja je direktno odgovorna za vođenje oblasti stranih ulaganja. Na državnom nivou,
pri Vijeću ministara Bosne i Hercegovine, formirana je Agencija za promociju i unapređenje
direktnih stranih investicija (FIPA) sa ciljem privlačenja neposrednih stranih investicija u
Bosnu i Hercegovinu, kao i podsticanja, širenja i razvijanja poslovanja postojećih stranih
investitora. Na prijedlog ove Agencije, Vijeće ministara Bosne i Hercegovine je 2007. godine
osnovalo Fond za podršku stranim investitorima (Foreign Investors Support Fund) u cilju
pružanja finansijskih podsticaja novim i postojećim investitorima za projekte koji otvaraju
nova radna mjesta, podstiču razvoj nerazvijenih područja, povećavaju izvoz i uvode ekološki
prihvatljive tehnologije. Agencija za promociju i unapređenje direktnih stranih investicija
(FIPA) pruža stranim investitorima brojne besplatne usluge, kao što su:
informisanje o poslovnom i investicionom okruženju, uključujući:
zakonodavstvo koje se odnosi na neposredne strane investicije, podsticaje koji
se odnose na investicije, ekonomska i poslovna kretanja u zemlji;
identifikuje i predstavlja postojeće bosansko-hercegovačke mogućnosti za
inostrane investicije, kao što su: investicioni projekti, preduzeća u procesu
privatizacije, domaće firme koje traže inostranog poslovnog partnera;
pruža pomoć potencijalnim i postojećim investitorima kroz saradnju sa javnim
i privatnim sektorom, vladinim i nevladinim institucijama, lokalnim,
regionalnim i međunarodnim organizacijama, a sve u cilju poboljšanja
investicione klime i podsticanja privrednog razvoja.
Jedna od značajnih državnih institucija koja je na državnom nivou angažovana na
unapređenju poslovne i investicione klime u Bosni i Hercegovini je Spoljnotrgovinska
47
komora BiH koja je, pored redovnih aktivnosti u ovoj oblasti, zajedno sa drugim komorama iz
zemalja Zapadnog Balkana pokrenula projekat „Partneri za promociju investicija“37 u cilju
unapređenja investicionog okruženja i privlačenja stranog kapitala u regiju.
Kada je riječ o institucijama u oblasti stranih investicija na nivou Bosne i Hercegovine, od
2006. godine egzistira i djeluje neprofitna poslovna asocijacija – Vijeće stranih investitora
(FIC – Foreign Investors Council)38, čiji su ciljevi, takođe, unapređenje investicione i
poslovne klime, razvijanje komunikacije i kooperacije između stranih investitora i državnih
institucija u Bosni i Hercegovini.
Izgradnja pravnog okvira za strane investicije u Bosni i Hercegovini je i dalje otvoren proces,
pri čemu je neophodno raditi na daljoj liberalizaciji zakonske regulative koja se odnosi na
poslovanje, te pojednostavljivanje i skraćivanje administrativnih procedura, kao i
usklađivanju postojeće regulative sa pravnom regulativom Evropske unije.
4.5. Neposredne strane investicije u BiH
Bosna i Hercegovina je u poređenju sa ostalim tranzicijskim zemljama privukla veoma malo
neposrednih stranih investicija. U cijelom poslijeratnom periodu, prosječno gledano, u Bosni i
Hercegovini je bilo manje stranih ulaganja u odnosu na susjedne zemlje. Za 17 godina strana
ulaganja su iznosila pet milijardi eura. Koliko Bosna i Hercegovina zaostaje za regionom,
pokazuje to da su, na primjer, strana ulaganja u Hrvatskoj samo u 2009. godini iznosila više
od dvije milijarde eura, odnosno skoro polovinu iznosa koji je u Bosnu i Hercegovinu
investiran za posljednjih 17 godina. Takođe, Srbija je za pet godina, od 2007. do 2011.
godine, privukla oko devet milijardi eura.
Problem u Bosni i Hercegovini je taj što se najveći dio svih ulaganja odnosi na svega nekoliko
velikih investicija poput „Telekoma Srpske“ ili naftne industrije. Neka od najvećih ulaganja
bila su u finansijski sektor, koji su potpuno preuzele banke u stranom vlasništvu, te u trgovinu
u smislu razvoja trgovačkih lanaca, koji su takođe u vlasništvu stranaca. Diskutabilno je
koliko je to donijelo pozitivnih, a koliko negativnih efekata. Jedan dio ulaganja nije imao
37 http://www.dep.gov.ba/Language.aspx, sto je u sastavu Direkcije za ekonomsko planiranje u BiH
38 http://www.fic.ba/
48
dobre, nego loše efekte odliva kapitala, povećanja uvoza i dodatne negativne posljedice.
Generalni zakonski okvir, odnosno zakonodavstvo koje se odnosi na strana ulaganja, je
relativno povoljan u Bosni i Hercegovini. Međutim, nije stvoren ukupan poslovni ambijent
koji se odnosi na razne oblasti, čime bi se ulaganje u Bosni i Hercegovini učinilo povoljnije.
U Bosni i Hercegovini postoji neuređena domaća regulativa, ne postoji strategija u ovoj
oblasti, nestabilna je politička klima, nerazvijena industrija, kultura i slično.
Neposredne strane investicije u Bosni i Hercegovini imaju veoma izražan varijabilitet, tako da
nisu pogodan mehanizam za postizanje ekonomskog rasta. Ekonomska kriza je negativno
uticala na nivo neposrednih stranih investicija u Bosni i Hercegovini. Prema broju ulaganja
najviše neposrednih stranih investicija dolazi iz susjednih zemalja, dok prema prosječnom
ulaganju najveća ulaganja su iz razvijenih evropskih zemalja. Metodologija evidentiranja
neposrednih stranih investicija u Bosni i Hercegovini nije usklađena sa međunarodnim
standardima izvještavanja. Na osnovu raspoloživih podataka teško je potvrditi pozitivan uticaj
neposrednih stranih investicija na ostvarivanje realne makroekonomske stabilnosti (rast bruto
društvenog proizvoda, smanjenje nezaposlenosti, poboljšanje spoljno-trgovinske razmjene).
4.5.1. Statistički podaci o neposrednim stranim investicijama
Od početka tranzicijskog perioda neposredne strane investicije imaju ulogu da nadoknađuju
nedovoljna finansijska sredstva. Kao posljedica ratnih razaranja stvoreno je ubjeđenje o tome
da „privreda u BiH ne može krenuti naprijed bez NSI. Prema procjenama Svjetske banke u
periodu 1996-2000 očekivano je oko 0,5 mlrd $ NSI u BiH. S obzirom da se ova očekivanja
nisu ostvarila tragalo je se za razlozima među kojima su, kao najveća prepreka ulaganjima,
domaćim i stranim, otkrivene tri grupe: fiskalne barijere, nepouzdan sudski sistem kojem
nedostaje profesionilizam kao i transparentnost vlasničkih prava, i izuzetno složen proces
registracije novog poslovanja. U tom periodu ostale tranzicijske zemlje su imale specifične
probleme probleme i izazove što je dovelo do neujednačenog priliva NSI.
49
Slika 3. Pregled NSI po stanovniku u odabranim tranzicijskim zemljama, 1994-2011, mil $
(tekuće cene)
Izvor: UNCTAD (2013).
Veoma nizak priliv neposrednih stranih investicija, ukupno oko 83 mil konvertibilnih maraka
(KM) karakteriše period od kraja rata pa sve do 1998. godine. Ovako nizak priliv je posljedica
nedostatka instuticionalne strukture za regulaciju neposrednih stranih ulaganja. Donošenjem
Zakona o politici direktnih stranih ulaganja u BiH, 1998. godine, uspostavila su se „pravila
igre“, nakon čega su se ulaganja udvostručila. Od tog perioda pa do 2010. godine u BiH, je
prema podacima Ministarstva za spoljnu trgovinu i ekonomske odnose (MVTEO),
registrovano NSI u ukupnom iznosu od 7,61 mlrd KM. Neposredna strana ulaganja su, u
prethodnom periodu, imala određenu ulogu u stabilizaciji deviznih rezervi zemlje i aranžmana
valutnog odbora.
Slika 4. Ukupne NSI uBiH (1998-2011), mil. KM (tekuće cene)
Izvor: MVTEO BiH (www.mvteo.gov.ba)
Neposredne strane investicije u Bosni i Hercegovini zabilježile su strmoglav pad od 42,5% u
odnosu na prošlu godinu i iznosile su oko 392 miliona KM. Pozivajući se na revidirane
podatke Ministarstva za spoljnu trgovinu i ekonomske odnose BiH u informaciji Direkcije za
50
ekonomsko planiranje (DEP) BiH, navodi se da se u posljednja dva tromesječa prošle godine,
ipak, bilježi povećanje ulaganja u odnosu na prethodna četiri kvartala. Povećanje neposrednih
stranih ulaganja u zadnja dva kvartala 2011. godine u odnosu na 2010. godinu zvuči
ohrabrujuće, mada treba imati u vidu da je ukupno ulaganje u 2011. godini za 44% manje od
prosjeka ulaganja u zadnjih pet godina. Prema preliminarnim FIPA procjenama, za prvo
polugodište 2011. godine evidentirano je blago povećanje priliva neposrednih stranih
investicija (1,4%) u odnosu na isti period prethodne godine. To je pozitivan znak za
očekivanu stopu rasta neposrednih stranih investicija, naročito ako se uzme u obzir najavljeni
investicioni planovi za naredni period. Prema podacima Centralne banke Bosne i Hercegovine
(CBBiH), stanje neposrednih stranih ulaganja na dan 31.12.2010. godine iznosi 4,880 miliona
eura ili 4,9 milijardi dolara. U 2007. godini Bosna i Hercegovina je zahvaljujući privatizaciji
velikih državnih preduzeća, imala priliv neposrednih stranih investicija od 1,3 milijarde eura,
najveći iznos zabilježen u posljednjih petnaest godina. U 2008. godini priliv neposrednih
stranih investicija od 684 miliona eura, bez očekivane privatizacije, smatra se
zadovoljavajućim, naročito ako se uzme u obzir njegova pozitivna struktura (ulaganje u
proizvodni sektor i visoko učešće greefield ulaganja). U 2009. i 2010. godini, uticaj svjetske
ekonomske krize se odrazio na prIliv neposrednih stranih investicija.
Slika 5. Priliv neposrednih stranih investicija u BiH, po godinama, milioni E (euri, tekuće
cene)39
Izvor:Centralna banka BiH (2004-2010), FIPA procjena (2000-2004)
39 Napomena: Podaci Centralne banke BiH (2004-2010) su revidirani prema posljednjim
preporukama MMF-a i OECD-a, a odnose se na tokove i stanje neposrednih stranih investicija
u Bosni i Hercegovini.
51
U strukturi neposrednih stranih investicija na vlasnički kapital se odnosi 363,7 miliona KM,
na ostali kapital 245,1 milion KM, dok je iznos zadržanih zarada bio negativan (-269,2 milona
KM) što je prouzrokovano konsolidovanim gubicima u kompanijama sa direktnim
ulaganjima.
U pogledu geografskog rasporeda priliva ulaganja zabilježena je značajna promjena u odnosu
na prethodne godine, jer je najviše ulaganja bilo iz Švajcarske, Njemačke i Turske.
Istovremeno je kod nekih zemalja koje su bile veliki ulagači u ranijim godinama sada
zabilježeno smanjene ulaganja.
Tabela 7: Strane investicije u BiH (2011)40
Izvor: MVTEO
U prethodnom periodu Evropske zemlje su investirale više od 90% ukupnog iznosa
neposrednih stranih investicija u Bosni i Hercegovini. Austrija je zemlja koja je po ukupnom
iznosu investirala najviše u Bosnu i Hercegovinu.
40 Napomena: Iznosi se odnose na neto priliv neposrednih stranih investicija, koji uključuje
priliv i odliv kapitala po osnovu pasive i aktive (imovine i obaveza ) kompanije.
52
Najveće investicije u Bosni i Hercegovini (do kraja 2011. godine) su:
-„Telekom Srbija A.D. Beograd“-Srbija,
-„Ukio Banko Investicione Grupe“-Litvanija,
-„Arcelor Mittal Holding AG“-Švajcarska,
-„OAD Naftagazovaja Innov.Korp.Moskva“-Rusija,
-„Hypo Alpe Adria Bank AG“-Austrija,
-„HT-Hrvatski telekom and HT-Hrvatske Pošte“-Hrvatska,
-„Zagrebačka banka and others“-Hrvatska, Austrija, SAD, Italija i Španija,
-„Kastamonu Entegre Agas Sanayive Tic“-Turska
-„LIVARd.d., Ivančna Gorica“-Slovenija,
-„Asamer Zement Holding AG“-Austrija.
Najznačajnija ulaganja po zemljama u 2011. godini:
Srbija 124,2 miliona KM (31,69%)
Luksemburg 71,63 miliona KM (18,28%)
Holandija 31,63 miliona KM (8,1%)
Saudijska Arabija 26,43 miliona KM (6,75%)
Turska 24,59 miliona KM (6,27%)
Hrvatska 18,47 miliona KM (4,7%)
Austrija 16,1 miliona KM (4,1%)
Slovenija 15,59 miliona KM (3,98%)
Katar 14,67 miliona KM (3,74%)
Kajmanska ostrva 12,9 miliona KM (2,5%)
Njemačka 12,89 miliona KM (3,29%)
što čini 94,2% ukupnih ulaganja u 2011. godini.
Zahvaljujući dobroj reputaciji i dugoj industrijskoj tradiciji u Bosni i Hercegovini
najznačajniji iznos neposrednih stranih investicija je investiran u sektor proizvodnje.
Najznačajniji udio u okviru ukupnog priliva direktnih stranih ulaganja imali su sektor
proizvodnje (34%), naročito u proizvodnju baznih metala gdje je uloženo 176 miliona KM i
bankarski sektor (22%).
53
Slika 6. Stanje neposrednih stranih investicija po sektorima (V/ 2004-XII 2010)
Izvor: Centralna banka BiH, MVTEO, FIPA
S obzirom na neznatno povećanje priliva neposrednih stranih ulaganja u odnosu na prethodnu
godinu, ali i projekte koji su u toku realizacije i koji će biti evidentirani u narednom kvartalu,
možemo se nadati kraju izrazito negativnog trenda priliva neposrednih stranih investicija.
Naravno da je iskazan interes stranih investitora i za značajne energetske projekte, kao i druge
projekte čija se realizacija očekuje u narednom periodu.
4.5.2. Mjerenje efekata neposrednih stranih investicija
Opšte je poznato da društveno-ekonomski razvoj jedne zemlje najviše zavisi od investicija,
pod kojima se podrazumjevaju ulaganja proizvodnih faktora u sadašnjosti radi povećanja
produktivnosti i koristi u budućnosti.
Istraživanje karakteristika i efekata neposrednih stranih investicija je složen zadatak koji
obuhvata: lokacionu teoriju i politiku preduzeća; tokove, stokove i dohodak neposrednih
stranih investicija; efekte koji neposredne strane investicije proizvode u zemlji domaćina i
okruženju; transfer tehnologije, znanja i produktivnosti; pitanje regionalnog razvoja;
regionalne konvergencije dohodaka; lokacionu konkurenciju u privlačenju neposrednih
stranih investicija, itd. Najznačajniji efekat koji proizvode neposredne strane investicije je,
svakako, njihov razvojni potencijal. Koristi od neposrednih stranih investicija za njihove
zemlje domaćine su u obliku raznih tipova eksternalija i prelivanja (tehnologija, znanje,
54
produktivnost). Potencijalne koristi od prelivanja mogu se ostvariti ako domaće firme imaju
sposobnost da usvoje strane tehnologije i vještine. Međutim, treba imati u vidu da ne moraju
svi efekti neposrednih stranih investicija u zemlji domaćina biti pozitivni. Stoga je neophodna
detaljna analiza efekata neposrednih stranih investicija, kao i adekvatna politika države i
razvojnih strategija domaćih preduzeća u oblasti neposrednih stranih investicija.
Osnovu donošenja odluka o investiranju iz jedne u drugu zemlju, a u cilju unapređenja
poslovanja privrede, predstavlja vrednovanje efikasnosti investicija. Putem neposrednih
stranih investicija, kompanije na profitabilan način obezbjeđuju efikasno snabdijevanje
sirovinama, energijom, radnom snagom, organizuju proizvodnju u globalnim razmjerama i
obezbjeđuju plasman proizvoda i usluga na najvažnijim tržištima. Na taj način kompanije na
optimalan način koriste svoje prednosti u tehnologiji, znanju i ekonomiji obima.
Mjerenje efekata neposrednih stranih investicija i njihov uticaj na ekonomski rast zemlje
domaćina nije jednostavno, zbog postojanja velikog broja promjenljivih, kao što su
specifičnost zemlje, sektori privrede i investiranje. Efekti neposrednih stranih investicija
zavise od faze ekonomskog razvoja zemlje domaćina, gdje razlikujemo četiri faze. U prvoj
fazi zemlja domaćin nema značajnijih efekata, a najvažniju ulogu imaju prirodni resursi. U
drugoj fazi efekti neposrednih stranih investicija zavise od infrastrukture i makroekonomske
politike, a država svoje interese pomjera od prirodnih resursa ka radno intenzivnoj
proizvodnji. U ovoj fazi investira se u javna dobra, transport i komunikacije pri čemu dolazi
do rasta domaćih investicija. U trećoj fazi efekti neposrednih stranih investicija ogledaju se u
jačanju konkurentnosti domaćih kompanija i nastupa na novim tržištima. Ovu fazu karakteriše
period razvoja podržanog inovacijama, racionalizacijom proizvodnje, menadžerskim znanjima
i organizacionim prednostima. Četvrta faza predstavlja najvišu fazu ekonomskog razvoja
zemlje domaćina, gdje se proizvodi sastoje od direktnih usluga, a povezanost i integrisanost sa
drugim zemljama postaje intenzivnija.
Ostvarenje dugoročnog privrednog rasta zasnovanog na povećanju investicija, konkurentnosti
proizvoda na svjetskom tržištu i novim tehnologijama predstavlja osnovni cilj zemlje
domaćina. Privredni rast se može najefikasnije realizovati kroz greenfield investicije41.
41 Bedeković, J. i dr.koautori, Planiranje investicijskih projekata, knjiga III, Ekonomski institut Zagreb,1993. str.28
55
Razlika u efektima neposrednih stranih investicija postoji zavisno o kojoj zemlji se radi i u
koji sektor se investira.
Otvorenost privrede zemlje domaćina obuhvata uključenost privrede u međunarodnu
razmjenu roba i kapitala. Pokazatelj otvorenosti privrede pokazuje kretanje dijela uvoza i
izvoza u bruto društvenom proizvodu i značajan je u kretanju neposrednih stranih investicija.
TO-indeks (Trade Overlap Index) mjeri stepen specijalizacije u međunarodnoj razmjeni
unutar sektora u odnosu na međunarodnu razmjenu između različitih sektora, a pokazuje i
stepen uključenosti privrede zemalja u međunarodno tržište. Ovaj indeks kreće se u rasponu
od 0 – 1. Što je TO-indeks bliži jedinici (1) zemlja pokazuje veće specijalizaciju u razmjeni
roba unutar sektora. Veći stepen razmjene unutar sektora podrazumjeva i veću uključenost
privrede zemlje u razmjenu dobara sa drugim zemljama. Bosna i Hercegovina pokazuje nizak
nivo involviranosti na međunarodno tržište i unutarsektorsu razmjenu, odnosno
specijalizaciju. Bosna i Hercegovina ima najveću specijalizaciju u unutarsektorskoj razmjeni
kod radno intenzivnih proizvoda, a najmanju kod kapitalno intenzivnih proizvoda. Za razliku
od drugih zemalja, Bosna i Hercegovina ne postiže direktnu vezu neposrednih stranih
ulaganja, domaćih investicija, strukture robne razmjene i integrisanosti u međunarodno tržište.
Efikasnost investicija može se mjeriti raznim pokazateljima, a jedan od njih je i koeficijent
efikasnosti investicija – ICOR (Incremental Capital Output Ratio). Koeficijent efikasnosti
investicija – ICOR je odnos između stope investiranja, koja predstavlja učešće investicija u
bruto društvenom proizvodu, i stope rasta realnog bruto društvenog proizvoda. Ovaj
koeficijent mjeri potrebnu stopu povećanja dijela investicija u bruto društvenom proizvodu da
bi se ostvario porast stope rasta realnog bruto društvenog proizvoda za 1%, uz datu efikasnost.
Veća vrijednost ovog koeficijenta predstavlja nižu efikasnost investicija, zato što je za istu
stopu rasta realnog bruto društvenog proizvoda potreban veći udio investicija u bruto
društvenom proizvodu. Sa druge strane, niži iznos koeficijenta znači veću efikasnost
investicija, jer je za istu stopu rasta realnog bruto društvenog proizvoda potreban manji udio
investicija u bruto društvenom proizvodu42.
42 Stamenković, S. „Tranzicija i razvojne performanse kao determinante u procesu pridruživanja EU“, Srbija i
C.Gora na putu ka EU-Zbornik radova, Evropski pokret u Srbiji, Beograd 2003. str. 159
56
Određene zakonitosti pokazala su istraživanja efikasnosti investicija po pojedinim sektorima.
Naime, zemlje koje imaju najveću efikasnost investicija u industrijskom sektoru i sektoru
usluga, za razliku od sektora poljoprivrede i infrastrukture, ostvaruju najveću stopu rasta bruto
društvenog proizvoda. Najefikasnije investicije i neposredna strana ulaganja su u industriji
(ICOR = 2,5) i sektoru usluga (ICOR = 2,5), a najmanja efikasnost je u sektoru poljoprivrede
(ICOR = 7,3), javnim uslugama i infrastrukturi (ICOR = 10,9).
Ključna makroekonomska varijabla koja objašnjava postojanje razlike u efikasnosti investicija
jesu ukupna neposredna strana ulaganja u bruto društvenom proizvodu. Istraživanja su
pokazala da ukupno učešće neposrednih stranih investicija u bruto društvenom proizvodu i
efikasnost investicija nisu u korelaciji. Međutim, veza između efikasnosti investicija i
strukture neposrednih stranih ulaganja postoji, i odnosi se na to da efikasnije investicije
koreliraju sa nadprosječnim učešćem neposrednih stranih ulaganja u tercijarnom sektoru u
odnosu na primarni i sekundarni sektor. Istovremeno, zemlje koje imaju najefikasnije
investicije, visoku stopu rasta privrede (bruto društveni proizvod) i nadprosječno učešće
neposrednih stranih ulaganja u tercijarnom sektoru, imaju i rast učešća stranog duga u bruto
društvenom proizvodu. U Bosni i Hercegovini je neophodno povećati efikasnost ulaganja. Uz
sadašnji nivo investicija i nepovoljnu strukturu ulaganja u pojedine sektore ne možemo
očekivati značajniju stopu privrednog rasta. Pažnju bi posebno trebalo usmjeriti na kretanje
strukture međunarodne razmjene, strukturu investicija i smanjenje učešća stranog duga u
bruto fruštvenom proizvodu.
Efekti neposrednih stranih ulaganja predstavljaju mjeru ostvarivanja postavljenih ciljeva i
koriste se kao kriterijum pri ocjeni opravdanosti projekta i izbora najefikasnijeg oblika
neposrednih stranih investicija43.
U osnovi mjerenja efekata neposrednih stranih investicija je da se izračuna veličina profita
koju investicioni projekat može da ostvari. Međutim, pojedini projekti u okviru neposrednih
stranih investicija će dobiti pozitivnu ocjenu ukoliko uz profit obezbijede i novu tehnologiju,
ekološku zaštitu, dodatno zapošljavanje i ostale aspekte ulaganja koji se pozitivno odražavaju
na ukupnu privredu zemlje domaćina.
43 Effectiveness of Foreign Direct Investment Policy Measures, UNCTAD
57
4.5.3. Strategija privlačenja neposrednih stranih investicija u BiH
Strategija privlačenja neposrednih stranih investicija se bavi ključnim izazovima sa kojima se
zemlja suočava u nastojanju da privuče nova ulaganja u proizvodni sektor, da ukaže na
nacionalni prioritet razvijanja izvoza proizvoda sa dodatom vrijednošću kao i obezbjeđivanja
mogućnosti za otvaranje novih radnih mjesta.
Neposredna strana ulaganja jedan su od faktora za ostvarivanje ciljeva koji se tiču ukupnog
privrednog razvoja. Zrmlje koje imaju veće učešće NSI per capita, imaju veći udio kapitalno
intenzivnih proizvoda kao i proizvoda sa visokim sadržajem kvalifikovanog rada u izvozu.
Ako su strani investitori motivisani za proizvodnju dijelova i komponenata u proizvodnoj
mreži, donijeće tehnološka i organizaciona znanja, kapital, modernu tehnologiju,
menadžersko iskustvo i znanje, što će imati pozitivan uticaj i na domaće kompanije. Inostrana
akumulacija, imajući u vidu njenu jaku vezu sa potrošnjom, tretira se kao socijalni amortizer
tranzicionih šokova.
Ekonomska, institucionalna, socijalna i politička klima determinišu NSI. Kvalitet insitucija u
zemlji domaćina je od velikog značaja za privlačenje stranih investicija. Socijalne i političke
determinante NSI su: nivo nezaposlenosti, troškovi rada, nivo obrazovanja, nivo korupcije.
Privlačenje neposrednih stranih investicija osnovni je cilj mnogih zemalja, s obzirom da imaju
važnu ulogu u stvaranju novih, trajnih radnih mjesta, povećanju izvoza, prenošenju
tehnologija i znanja o poslovanju, povećanju konkurentnosti, unapređenju ukupne proizvodnje
i konačno smanjenju siromaštva putem opšteg privrednog rasta i razvoja44.
Koristi koje su rezultat privlačenja većeg broja stranih ulaganja u zemlju omogućuju
ekonomsku fleksibilnost i snagu za modernizaciju i unapređenje u svim oblastima. Povećanje
ekonomske slobode i vladavine zakona su nešto što doprinosi poboljšanju poslovnog
okruženja. Angažovanje države u privredi treba svesti na minimum. Umjerena aktivnost
države daje rezultate tek kada se uspostave pravila tržišne utakmice.
44 Chen Chunlai, „The Location Determinants of Foreign Direct Investment in Developing Countries“, National Bureau of Economic Research Working Paper, No.12, 1997.,str.20
58
Strategija privlačenja neposrednih stranih investicija ima za cilj da unaprijedi poslovno
okruženje i uspastavi vladavinu prava u ovoj oblasti. Unapređenje poslovnog okruženja u
pozitivnom smislu podrazumjeva obezbjeđenje šireg prostora za poslovanje (uključujući i
niže administrativne troškove).
Zadatak povećane vladavine zakona je smanjenje propisa, njhova transparentnost kao i
mogućnost predviđanja ponašanja učesnika.
Institucionalno jačanje podrazumjeva uspostavljanje novih funkcija države u uslovima tržišne
privrede koje dovodi do razvoja tržišnih institucija, tržišta rada, liberalizacije, deregulacije,
privatizacije i priliva kapitala sa međunarodnog tržišta kapitala.
Strategija predlaže mjere koje doprinose poboljšanju uslova investiranja putem bržih
reformskih programa kao i jačanju institucija na nacionalnom, opštinskom i nivou agencija.
Isto tako, uspostavljanjem boljih veza sa privatnim sektorom na nacionalnom i opštinskom
nivou rješavaju se problemi konkurentnosti, vode kampanje o unapređenju značaja stranih
ulaganja u opštinama i javnim preduzećima, i uspostavlja spoljna strategija za promociju
ulaganja.
Veliki izazov za zemlju, predstavlja stvaranje povoljnih uslova za domaća i za strana ulaganja
budući na to da sve veća globalizacija i pritisak da se postigne konkurentnost u poslovanju
stvaraju okvir i potrebu za kontinuiranim poboljšanjem opšteg poslovnog okruženja i rezultata
rada preduzeća.
Opšte prihvaćena činjenica je da se u cilju unapređenja izvozne sposobnosti i konkurentnosti
kao i otvaranja novih radnih mjesta, reformski procesi moraju ubrzati i na taj način značajno
ubrzati privlačenje neposrednih stranih investicija. Posljedica kasnog otpočinjanja opštih
privrednih reformi vide se kroz. Relativno nizak nivo stranih ulaganja, većina novih stranih
ulaganja uglavnom je usmjerena na domaće tržište tj. Na kupovinu preduzeća i imovine koji
su u programu privatizacije, nedovoljno ulaganje koje je usmjereno na međunarodno tržište,
ograničen razvoj, nizak nivo izvoza i stalna zavisnost od međunarodne ponoći i privatnih
novčanih doznaka iz inostranstva, ograničenost institucionalnih sposobnosti i nerazvijenost
mehanizma za podršku investitora i sprovođenje njihovih planova.
59
U cilju sagledavanja mogućnosti povećavanja atraktivnosti BiH i RS za strane investitore,
sagledaćemo najvažnije determinante neposrednih stranih investicija, odnosno mogućnost
uticaja na faktore na kojima ove determinante počivaju.
Veličina lokalnog tržišta i mogućnost pristupa drugim inostranim/regionalnim tržištima je
prvi i najvažniji faktor koji opredjeljuje strane investitore kod izbora lokacije za investiranje.
Mogućnost uticaja na veličinu lokalnog tržišta podrazumjeva uticaj na broj stanovnika i
njihovu kupovnu sposobnost. Kada je riječ o broju stanovnika treba pomenuti da se zemlja
suočava sa negativnim prirodnim priraštajem. Takvo stanje je prouzrokovano ekonomskim,
prirodnim i psihološkim faktorima. U Republici Srpskoj dominantan je ekonomski faktor, tj.
materijalni status i kvalitet života. Zakonima u čijoj nadležnosti su pitanja porodiljskog
odsustva, isplaćivanja naknada porodiljama, dječijeg dodatka, i sl., regulišu se određena
pitanja koja su najdirektnijoj vezi sa ovom problematikom. Što se tiče kupovne sposobnosti
stanovništva kao varijable koja determiniše veličinu tržišta, određena je prvenstveno visinom
neto plate kao i mogućnošću dobijanja kredita.. Budući da je visina plate određena
ptoduktivnošću, kao i odnosom ponude i tražnje za određenim profilom kadra na tržištu radne
snage, mogućnost njenog povećavanja je ograničena. Može se zaključiti da se na veličinu
tržišta, kao na faktor koji određuje atraktivnost lokacije za ulaganje stranih investitora, ne
može uticati u značajnoj mjeri, odnosno da su mogućnosti za to ograničene.
Raspoloživost kvalitetnih kadrova je drugi faktor koji utiče na opredjeljenje stranih
investitora.Veća atraktivnost zemlje po ovom osnovu može se ostvariti putem većeg stepena
usklađivanja obima i vrste pojedinih obrazovnih profila koji se školuju sa potrebama na tržištu
rada, tj. sa potrebama stranih investitora.45
Bitan faktor koji strani investitori ocjenjuju prilikom izbora lokacije za investiranje je
zakonski okvir koji reguliše investicije i poslovanje. Razvoj ključnih politika i dosljedno
provođenje reformi jedini je način da BiH i RS postanu atraktivnije za nova ulaganja a da se
zadrže već prisutni investitori. O tome da se zakoni mjenjaju i nastoje unaprijediti u skladu sa
interesima stranih investitora, govori i činjenica da su uvojene izmjene i dopune Zakona o
45 Vidas Bubanja, M. (1998), Metode i determinante stranih direktnih investicija, Institut ekonomskih nauka, Beograd.
60
politici direktnih stranih ulaganja u BiH, kojima su uklonjene odredbe na koje su se žalili
strani investitori. Naime, sada u Zakonu ne postoje ograničenja o tome koliki udio vlasništva
u preduzeću može imati strani investitor. Prije izmjena udio je bio ograničen sa 49 % zbog
čega su strani investitori odustajali od ulaganja jer u velikom broju slučajeva nisu mogli
odlučivati i kontrolisati preduzeće. Kao pozitivan rezultat u ovoj oblasti navodi se poboljšanje
u oblasti pokretanja poslovanja i izdavanja građevinsjih dozvola.
BiH s obzirom na izrazitu nacionalnu heteregenost i kompleksna struktura države karakteriše
relativno veliki nivo političke nestabilnosti. Aktivna uloga međunarodnih faktora koji
značajno utiču na najvažnije odluke i dešavanja u BiH situaciju dodatno komplikuje. U cilju
postizanja političke stabilnosti, neophodno je postići konsezus o viziji BiH i o najvažnijim
pitanjima njene budućnosti. Trebalo bi poći od onih ciljeva o kojima postoji slaganje svih
aktera (na pr. članstvo BiH u EU). Dogovor ključnih aktera u BiH oko najvažnijih ciljeva i
mediji koji bi prenosili takve poruke ka javnosti, domaćoj i međunarodnoj, doprinijeli bi
stvaranju slike političke stabilnosti, što predstavlja bitnu pretpostavku za privlačenje
neposrednih stranih investicija.
Da bi zemlja postala atraktivna za veće privlačenje neposrednih stranih investicija potrebno je
prioritetno: učiniti stabilnim uslove privređivanja i ukoliko je moguće, predvidjeti buduća
ekonomska kretanja sa velikim stepenom vjerovatnoće; osigurati postojanje trajnije socijalne i
političke stabilnosti; izgraditi pozitivan stav državnih nadležnih institucija prema privlačenju
neposrednih stranih ulaganja (efikasna, ažurna i nekorumpirana administracija, ekspertski
odnos administracije prema pronalaženju optimalnih rješenja za prevazilaženje određenih
administrativnih barijera); osigurati povoljan spoljnotrgovinski, carinski, devizni tretman
neposrednih stranih ulaganja; propisima trajno regulisati punu slobodu stranih partnera na
neograničenu repatrijaciju kapitala, transfer dividendi, i to po nalogu i u valuti, te na određenu
adresu, sve prema dispoziciji stranog partnera; obezbjediti savremeno izgrađenu
infrastrukturu, komunikaciju, struju, vodu, kanalizaciju, PTT i sl.); imati kvalifikovanu,
utreniranu i efikasnu radnu snagu, te efikasnu administraciju koja opslužuje te jedinice;
osigurati dostupnost sirovinama, repromaterijalima i drugim domaćim materijalima po
konkurentskim uslovima; domaće ulagače-partnere i druge domaće zainteresovane subjekte
usmjeravati ka stalnom unapređenju produktivnosti proizvodnje, radi povećanja profita, i
smanjenju troškova proizvodnje i drugih pratećih troškova koji opterećuju cijenu proizvoda;
61
zaštititi domaću proizvodnju u skladu sa međunarodnim standardima i principima WTO-a, uz
izbjegavanje nelojalne konkurencije, monopolskih sporazuma i sl.
Strategija podsticanja i razvoja stranih ulaganja promoviše nekoliko strateških ciljeva46:
(1) unapređenje investicione klime,
(2) stvaranje efektivnog institucionalnog okvira za privlačenje neposrednih stranih
investicija,
(3) akcenat na prioritetne sektore,
(4) usmjerenje na odabrane zemlje uz privlačenje neposrednih stranih investicija.
Iskustva drugih zemalja pokazuju da su strana ulaganja odigrala veliku ulogu u obnavljanju
privreda tih zemalja koje su na taj način rješile ključne nacionalne potrebe za stvaranjem
novih radnih mjesta i značajno unaprijedile izvoz.
Zemlje sa ograničenim shvatanjem u vezi neposrednih stranih investicija, sa izuzetkom
nekoliko oblasti bogatih prirodnim resursima, nisu napredovale u rastu i razvoju.
Vlade širom svijeta su shvatile prednosti direktnih investicija, pa s tim u vezi usvajaju politike
koje podstiču ulaganja i traže načine da unaprijede svoje institucionalno okruženje kao znak
da su prepoznale koristi koje su im donijela neposredna strana ulaganja, i to: jak doprinos
privrednom razvoju putem rasta izvoza, veliki rast novih mogućnosti zapošljavanja, pozitivan
uticaj na izmjenu propisa, ljudskih resursa i unapređenje upravljanja preduzećima, povoljan
uticaj na razvoj infrastrukture, činjenicu da su neposredne strane investicije izvor novih
tehnologija, vještina, znanja, globalne orijentacije i stvaranja pogodnog tla za razvoj
preduzetništva, značajan rast fiskalnih prihoda koji olakšavaju razvoj infrastrukture i
društvene potrošnje.
Strategija privlačenja neposrednih stranih investicija predstavlja osnov i odražava se u
akcionim planovima sa naglaskom na:
razvoju djelotvorne konkurencije na tržištu,
46 Graham, E.M., and Krugman, P. R., (1991), Foreign Direct Investment in the United States, Washington, D.C Institute for International Economics., str.47
62
zemljama, sektorima i preduzećima sa kojima Bosna i Hercegovina može da izgradi
konkurentsku prednost,
razvijanju metoda za privlačenje ciljnih investitora i stvaranje podsticajnog poslovnog
okruženja za investitore,
potrebi za inovativnim pristupom i pravovremenim predviđanjem budućih
ekonomskih tokova,
potrebi da se javnost upozna sa postignutim napretkom, neophodno je podržavati
postojeće investitore (kako strane tako i domaće), nova neposredna strana ulaganja i
javno-privatna partnerstva (koncesije) unapređenjem opštih uslova za poslovanje i
razvijanje utvrđenih ključnih prednosti.
Osim veličine tržišta, rastuće kupovne moći, resursa, troškova radne snage i sličnih prednosti,
investitor prvenstveno razmatra rizike u koje mora da uđe da bi te prednosti iskoristio. U tom
smislu, ne smije se zaboraviti činjenica da se BiH još uvijek nalazi u zoni visokog rizika sa
aspekta plasmana NSI plasmana i spada u kategoriju zemalja sa visokim stepenom korupcije i
prisutnom ekonomskom i političkom nestabilnošću. Dalji razvoj političke i makroekonomske
situacije kao i uspješnost reformskih i tranzitorskih procesa opredjeliće obim, dinamiku i
struktutu NSI.
U pogledu sektorske usmjerenosti stranog kapitala u prvom planu je neophodnost izgradnje
nacionalne strategije za privlačenje stranog kapitala koja bi jasno ukazala na prioritetne grane
i sektore koji bi se ulaskom investicionih paketa dinamizirali i tako osposobljeni dali proizvod
konkurentan za strano tržište. Komparativne prednosti zemlje uslovljavaju izbor privrednih
grana koje nacionalna ekonomija treba da razvija i u okviru kojih se na najbolji način mogu
realizovati strana ulaganja47.
Infrastrukturna ulaganja su izuzetno važna za našu privredu, budući da mogu stvoriti uslove
za ulaganja i u ostale sektore. Nerazvijenost fizičke infrastrukture, kao bitno ograničenje za
strana investiciona ulaganja, na ovaj način bilo bi otklonjeno. Posebno treba afirmisati
privlačenje stranih investicija kroz koncesione aranžmane. Nacionalna ekonomija može
ponuditi koncesije u sledećim oblastima: autoputevi, željezničke pruge, rudnici, banjski i
47 Bucifal S., and other, (2008) str. 301
63
planinski turistički kapaciteti. Poljoprivreda, turizam, prirodni resursi i industrije za koje je
bitno lokalno tržište takođe predstavljaju značajan sektor interesa stranih ulagača. Imajući u
vidu značajne probleme koji su prisutni kad je u pitanju finansiranje poljoprivrede, koja je
nedovoljno razvijena i ne raspolaže sopstvenim kapitalom, strana ulaganja u ovu oblast
predstavljaju najbolje rješenje za našu privredu.
Strategija privlačenja stranog kapitala osim prioritetnih sektora mora ukazati i na
najznačajnije grupacije stranih ulagača koji se mogu očekivati na domaćim prostorima. Osim
tradicionalnih evropskih partnera (Italija, Austrija, Slovenija,...), posebnu pažnju treba
posvetiti mobilisanju kapitala i poslovnih potencijala naših ljudi koji rade u inostranstvu. Isti
bi se privukli da investiraju ne na patriotskoj osnovi, već iz ekonomskih razloga i interesa.
Takođe, veoma je interesantan segment malih i srednjih preduzeća koji je spreman da sa
malim kapitalom uđe u veće rizike u odgovarajuće tržišne segmente i „niše“. Na taj način bi
se pokrenuli manji pogoni, koji bi bili zasnovani na savremenoj tehnologiji, apsorbovali bi ne
i zanemarljiv dio domaće radne snage i i istovremeno bi dali pozitivne impulse široj domaćoj
privrednoj mreži.
Važne potencijalne ulagače predstavljaju zemlje, nekadašnje članice SFRJ. Smanjenje
političkih tenzija i brojne veze ekonomskih subjekata, pružaju mogućnost za aktivnije
ekonomsko povezivanje i značajnije investiciono angažovanje.
Strategiju je potrebno postaviti tako da ona djeluje u pravcu prevazilaženja dosadašnjih
nepovoljnih karakteristika stranih uloga u domaćoj privredi, kao što su: mala vrijednost
pojedinačnog ugovorenog stranog ulaganja; smanjivanje razlike između ugovorenih i
realizovanih ulaganja; da ulozi stranaca osim u opremi i stvarima budu više u formi priliva
novčanog kapital; da strani kapital više ulazi u proizvodne projekte, kao ključne pokretače
privrednog rasta i oporavka.
Neophodno je podsticanje NSI koje bi doprinijelo prestrukturiranju u pravcu proizvodnje
proizvoda konkurentnih na svjetskom tržištu. Zato je potrebno obezbjediti koordinaciju
spoljnotrgovinske i politike priliva NSI, utemeljenu na prethodno definisanoj strategiji
privlačenja NSI i strategiji konkurentnosti izvoza. U zemlju treba da uđu oni strani investitori
koji imaju namjeru da sa naših lokacija snabdjevaju i treća tržišta, i koji će kupovinom inputa
64
na domaćem tržištu podstaći modernizaciju lokalnih proizvodnih kapaciteta i konkurenciju
između domaćih proizvođača.
Proritetni cilj strategije je da skrene pažnju na sve slabosti i da stvori povoljnu klimu i okvir
za privlačenje, zadržavanje i širenje međunarodno konkurentnih i ka izvozu usmjerenih
stranih ulaganja. Glavni podsticaj koji strategija daje jeste podsticaj da se ubrza unapređenje u
poslovnom okruženju, na dobrobit svih investitora.
4.6. Geografski položaj i osnovne karakteristike sjevero-istočne Bosne
Sjevero-istočna Bosna predstavlja regionalnu cjelinu izuzetno povoljnog geografskog
položaja i vrlo značajnih prirodnih resursa. Područje sjevero-istočne Bosne uglavnom većim
dijelom obuhvata opštinu Bijeljina. Ukupna površina opštine Bijeljina je 734 km2 i po veličini
je sedma opština u Republici Srpskoj. Opština Bijeljina ima relativno prirodne granice, na
sjeveru je to rijeka Sava, na istoku rijeka Drina, na jugu tok rijeke Janje do naselja Glavičice,
a na zapadu rijeka Lukavac.
Sjevero-istočna Bosna pokriva tromeđe tri novonastale države (Hrvatska, Srbija i BiH), a ovu
regiju u stručnoj literaturi možemo naći i po nazivom SEMBERIJA48.Ovakav geografski
položaj na granici različitih geografskih cjelina, ali i raznolikih prirodnih potencijala i resursa,
pruža sam po sebi velike komplemetarne mogućnosti. Smještena je u blizini najrazvijenijih
privrednih rejona Srbije, Mačve i Srema, a u njenom južnom i jugozapadnom zaleđu nalaze se
industrijski centri (Tuzla, Lukavac), energetski i rudarski centri (Ugljevik, Banovići, „Birač“
u Zvorniku).
Opština Bijeljina je regionalni centar sjevero-istočne Bosne a obuhvata i dio Majevice
zahvaljujući svom geografskom položaju postala je važna raskrsnica cijele Republike Srpske,
ali i Bosne i Hercegovine. Udaljenost od granice sa Srbijom je 12 kilometara a od granice sa
Hrvatskom 44 kilometra. Opština Bijeljina se graniči sa opštinama Ugljevik, Lopare, Zvornik
i Distrikt Brčko, u blizini je autoputa Beograd-Zagreb, a relativno blizu je i nekih velikih
gradova i regionalnih centara i to: Beograd (120 km), Sarajevo (200 km), Novi Sad (120 km),
48 http://bs.wikipedia.org/wiki/Semberija
65
Banja Luka (230 km). Na teritoriji opštine Bijeljina nalaze se dva granična prelaza: Rača na
Savi i Pavlovića most na Drini.
Geografski problemi svake regionalne cjeline u velikoj mjeri proističu iz osobenosti njenog
geografskog položaja. To se posebno odnosi na privredne, saobraćajne, kulturne i druge
funkcije, imajući u vidu da ne postoji regionalna cjelina koja je dovoljna sama sebi. Od
geografskog položaja u velikoj mjeri zavisi i od načina na koji će se jedna regionalna cjelina
razvijati i povezivati sa drugim regijama.
Sjevero-istočna Bosna ima veliki značaj i ulogu u sadašnjem i budućem društveno-
ekonomskom razvoju Republike Srpske, Bosne i Hercegovine, pa i šire. Sjevero-istočna
Bosna kao jedna od regionalnih cjelina u Republici Srpskoj obuhvata opštine Bijeljina,
Ugljevik i Lopare.
Prema najnovijim podacima CIPS-a, opština Bijeljina ima oko 150 hiljada stanovnika. Prema
podacima poslednjeg službenog popisa stanovništva iz 1991.godine, opština Bijeljina imala je
96.988 stanovnika, raspoređenih u 60 naselja, a 2005.godine prema procjenama Republičkog
zavoda za statistiku Republike Srpske 109.763 stanovnika.
Prema zadnjem popisu nacionalnu strukturu stanovništva činili su: Srbi (59,40%), Muslimani
(31,30%), Hrvati (0.58%), Jugosloveni (4,40%) i ostali (4,40%).49
Slika 7: Etnička struktura stanovništva, popis 1991
49 Zavod za statistiku BiH
66
Izvor: Zavod za statistiku BiH
Tokom rata u Bosni i Hercegovini, muslimansko stanovništvo se većinom iseljavalo iz
Bijeljine, dok se veliki broj Srba iz drugih gradova BiH doseljavao u Bijeljinu. U toku rata
broj stanovnika opštine Bijeljina je porastao za 30-40%.
Starosno polna struktura stanovništva ne može se iskazati egzaktnim podacima zbog
nedostatka kvalitetnih i validnih statističkih podataka koji se dobijaju popisom stanovništva.
Prema procjenama, udio mladog kontigenta stanovništva (0 – 19 godina) u ukupnom
stanovništvu je 28,33%, a udio najstarije populacije (više od 65 godina) je 4,98%. Prema
polnoj strukturi neznatno je veći udio ženske (50,60%) u odnosu na mušku populaciju
(49,84%). Prosječna starost stanovništva je blizu 40 godina, što znači da je indeks starenja
blizu 0,40 ili 40%, a to je donji limit iznad kojeg se intenzivira proces starenja stanovništva.
Opština Ugljevik se nalazi u sjeveroistočnom dijelu Republike Srpske, na istočnim padinama
planine Majevice prema Drini. Opština zauzima površinu od 164 km2. Na istoku se graniči sa
opštinom Bijeljina, na zapadu sa opštinom Lopare, a na jugu sa opštinama Zvornik i Teočak.
Južni i zapadni dio opštine ima geografsku karakteristiku pobrđa zbog padina planine
Majevica, a sjeverni i istočni dio je nizijski, prema rijeci Drini. Veći dio opštine, u principu,
ima karakteristiku planinskog kraja. Ugljevik ima značajan saobraćajno-geografski položaj,s
obzirom da kroz opštinu prolazi magistralni put koji spaja sjeveroistočni sa južnim dijelom
67
BiH, dok se međunarodni značaj ogleda u povezivanju sjevernog dijela Republike Srbije sa
jadranskom obalom.
Prema posljednjim procjenama, na području opštine Ugljevik živi oko 17.000 stanovnika, od
toga u samom gradu oko 4.750. Opštinu Ugljevik čini 21 naseljeno mjesto organizovano u 23
mjesne zajednice koje su najvećim dijelom ruralne sredine, jer oko 75% stanovništva živi na
selu. Opština Ugljevik spada u gusto naseljenu opštinu Republike Srpske sa 104 stanovnika
na km2.
Slika 8: Etnička struktura u sjevero-istočnoj Bosni 2004
Izvor: Zavod za statistiku RS
Prema posljednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine opština Ugljevik imala je
25.587 stanovnika raspoređenih u 28 naselja.
Potpisivanjem Mirovnog sporazuma u Dejtonu i završetkom rata u Bosni i Hercegovini,
predratno ugljevičko mjesto Teočak naseljeno isključivo Bošnjacima, teritorijalno je pripalo
Federaciji BiH. Tako je, osim što je smanjena površina opštine Ugljevik, smanjen i broj i
promijenjena nacionalna struktura stanovništva ove opštine.
Opština Lopare se nalazi u sjeveroistočnom dijelu Bosne i Hercegovine i dio je entiteta
Republike Srpske. Opština je smještena na prelazu planine Majevice ka rijeci Drini i Posavini,
zauzima površinu od 299,80 km2 i graniči sa opštinama Ugljevik i Bijeljina u Republici
68
Srpskoj, Teočak, Sapna, Tuzla i Čelić u Federaciji BiH, te sa Distriktom Brčko. Kroz opštinu
prolazi regionalni put Tuzla - Brčko i magistralni put Bijeljina – Tuzla.
Opštinu Lopare čine 33 naseljena mjesta organizovana u 25 mjesnih zajednica. Prema
posljednjem popisu stanovništva iz 1991. godine, opština je imala 32.537 stanovnika, od čega
18.243 (56,1%) Srba, 11.990 (36,9%) Bošnjaka, 1.263 (3,9%) Hrvata i 1.041 (3,2%) ostalih
(slika7).
Slika 9: Etnička struktura stanovništva u regiji sjevero-istočne Bosne po popisu iz 1991
Izvor: Zavod za statistiku BiH
U toku i nakon rata došlo je do značajnih promjena u demografskoj strukturi opštine, te
gotovo trećina prijeratnih stanovnika opštine Lopare danas živi u susjednoj opštini Čelić koja
je dio Federacije BiH.
Prema posljenjim procjenama, na području današnje opštine Lopare živi 17.101 stanovnik
(47,5% manje u odnosu na broj stanovnika iz 1991. godine).
Opština Lopare spada u rijetko naseljene opštine u Republici Srpskoj sa prosječnom gustinom
naseljenosti od 75 stanovnika na km2.
Prije rata većinu stanovništva opštine Lopare činilo je ruralno stanovništvo (95% ruralnog
stanovništva, 5% ubranog stanovništva). Prema procjenama opštinskih službi o strukturi
stanovništva u 2005. godini, u odnosu na 1991. godinu došlo je do povećanja broja stanovnika
56,10%36,90%
3,90% 3,20%
Etnička struktura stanovništva, 1991.
Srbi
Hrvat i
Bošnjaci
Ostali
69
u urbanom dijelu opštine, iako je i dalje velika većina stanovništva nastanjena u ruralnom
dijelu opštine (87% ruralnog stanovništva, 13% urbanog stanovništva).
U ekonomskoj strukturi stanovništva osjetan je porast izdržavane kategorije stanovništva,
nasuprot radno-aktivnoj kategoriji koja je u opadanju. Posmatrano sa stanovišta ekonomske
strukture stanovništva došlo je do značajnih promjena po sektorima djelatnosti. Sve do 90-tih
godina prošlog vijeka najveći broj stanovnika je bio angažovan u poljoprivredi. Zatim je
bržim razvojem industrije došlo do većeg apsorbovanja ovog kontigenta stanovništva u
sekundarnom sektoru. Nakon razaranja privrednih kapaciteta u toku rata, ponovo je došlo do
smanjenja zaposlenih u sekundarnom sektoru. Danas je evidentno povećanje broja zaposlenih
u tercijarnom sektoru, jer je Bijeljina postala jedan od najvećih centara tercijarnih djelatnosti
u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini.
Projekcija razvoja stanovništva u sjevero istočnoj Bosni mogla bi se odvijati u četiri varijante.
Prema varijanti 1. koja je zasnovana na analizi dosadašnjih kretanja broja stanovnika, broj
stanovnika 2015. godine iznosiće 115.000. Varijante 2., 3. i 4. koje se temelje na bržem
privrednom razvoju, privatizaciji, populacionoj politici, povratku izbjeglih i raseljenih lica,
predviđaju porast stanovništva do 2015. godine na 130.000 do 165.000 stanovnika50.
Slika 10 i 11. Projekcije stanovništva sjevero-istočne Bosne do 2015. godine51
50 S.Pašalić; Stanovništvo Semberije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, I.Sarajevo, 2004. str.139
51S.Pašalić; Stanovništvo Semberije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, I.Sarajevo, 2004. str.140
70
Izvor: Z Pašalic, Stanovništvo sjevero-istočne Bosne
Zahvaljujući naglom porastu stanovništva, sjevero-istočna Bosna je već dostigla nivo urbane
koncentracije što predstavlja potencijalnu mogućnost izrastanja u jako regionalno središte.
Poslovanje privrednih subjekata u sjevero-istočnoj Bosni odvija se u veoma složenim
uslovima. Proces tranzicije je uticao na raspad velikog broja privrednih subjekata što je imalo
za posljedicu gubitak velokog broja radnih mjesta i porast nezaposlenosti.
Nizak stepen uposlenosti kapaciteta, visoki troškovi proizvodnje, zastarjela tehnologija, niska
konkurentnost izvoza, neusklađenost propisa koji regulišu privredne oblasti i nedostatak
obrtnog kapitala su osnovne teškoće sa kojima se suočava privreda kompletne
regije.Industrijski kapaciteti sjevero-istočne Bosne mogu se podijeliti na prehrambenu
industriju, industriju tekstila i obuće, elektro i metaloprerađivačku industriju, grafičku
industriju, industriju građevinskog materijala i drvnu industriju. Ovakva struktura ima
ekološke prednosti jer nije opterećena baznim (hemijskim) kapacitetima, ali je osnovni
nedostatak što su u većini industrijski kapaciteti sirovinski zavisni od drugih regiona i što su
predratni kapaciteti predimenzionirani. Danas je to veliko opterećenje za čitavu privredu ovog
71
područja, a negativne posljedice se odražavaju zbog gubitka tradicionalnih tržišta, zaostajanja
u razvoju, ratnim dešavanjima, te lošem upravljanju i iskorištavanju kapaciteta.
Poslijeratna ekonomska dešavanja dovela su do toga da se promijeni slika sjevero-istočne
Bosne. Za razliku od privredne strukture prije rata koju karakteriše visoko učešće industrije
(od ukupno 20 preduzeća, 12 preduzeća je pripadalo industrijskoj grani), u današnjim
uslovima industrijsko bavljenje nema neki veći udio u ukupnoj privrednoj strukturi opštine
Bijeljina.
Analizirajući djelatnost kojom se bave pravna lica u opštini Bijeljina, dolazi se do pokazatelja
da je trgovina pretežna privredna djelatnost kojom se bavi 46% privrednih subjekata. Broj
preduzeća iz oblasti usluga obuhvata 35%, a učešće proizvodne djelatnosti u ukupnoj privredi
je svega 11%.
Slika 12. Pregled pravnih lica po vrstama djelatnosti
Izvor: Poreska uprava Republike Srpske– PC Bijeljina
Na području opštine Ugljevik skoro sva privreda je oslonjena na elektroenergetskog giganta
Rudnik i termoelektranu Ugljevik, u kojoj je zaposleno oko 1.700 radnika, što je 10% od
ukupnog broja stanovnika ove opštine. Opština Ugljevik u svojoj privrednoj strukturi broji 55
malih isrednjih preduzeća,158 zanatskih i uslužnih radnji i oko 3.500 registrovanih
poljoprivrednih gazdinstava.
72
Opština Lopare spada među nerazvijene opštine u Republici Srpskoj. Na području ove opštine
najveći broj prijeratnih industrijskih kapaciteta je prestao sa radom, dok jedan mali broj tih
preduzeća još uvijek radi a li sa veoma malim procentom iskorištenosti kapaciteta. Ovakvu
situaciju prouzrokovale su loše upravljačke strukture u preduzećima, gubitak tržišta, zastarjela
tehnologija i neefikasan proces privatizacije.
Najveći broj radnika prije rata zapošljavala je Fabrika stolova i stolica (oko 650 radnika) i
izvozila na tržište zapadne Evrope, a danas je ovo preduzeće prestalao sa radom. U opštini
Lopare nema velikih preduzeća. Od ukupnog broja registrovanih preduzeća, 69% su
mikropreduzeća koja zapošljavaju do 5 radnika, a 24% su mala preduzeća koja zapošljavaju
od 5 do 50 radnika. Srednja preduzeća koja zapošljavaju između 50 i 250 radnika čine samo
7% od registrovanih preduzeća.
Slika 13. Struktura preduzeća po veličini na području opštine Lopare
Izvor: Odjeljenje za privredu opštine Lopare
Kada su u pitanju samostalne djelatnosti, najveći broj je registrovan kao trgovačke radnje,
tezge na pijaci i zanatske radnje. Veoma mali broj poljoprivrednika je registrovao svoju
djelatnost, iako se veliki broj seoskih domaćinstava bavi poljoprivredom kao osnovnom
djelatnošću. Iz svega navedenog možemo zaključiti da je cjelokupna privredna struktura na
području opštine Lopare nedovoljno razvijena.
Privreda sjevero-istočne Bosne se suočila sa brojnim problemima tranzicionog procesa koji su
u pojedinim segmentima privrede doveli do potunog raspada brojnih privrednih subjekata.
73
Ključni problemi koji koče razvoj regije sjevero-istčne Bosne odnose se na:
- destimulativno poslovno okruženje,
- visok nivo republičkih i lokalnih poreza, taksi i naknada,
- komplikovana procedura i obimna dokumentacija u procesima registracije
privrednih subjekata,
- negativan uticaj sive ekonomije,
- nedostatak povoljnih programa kreditiranja kod komercijalnih banaka,
- neadekvatna politika obrazovanja,
- nepostojanje politike razvoja kadrova koja bi obuhvatila istraživanje stvarnih potreba za
obrazovnim profilima i kvalifikacijama.
Imajući u vidu da sjevero'istočna Bosna raspolaže značajnim prirodnim i ljudskim resursima
za razvoj, politika ekonomskog razvoja se mora bazirati na dugoročnoj perspektivi sa
apsolutnom otvorenošću prema investitorima uz eliminisanje korupcije pri odabiru kadrova i
timova eksperata, a sve u cilju jačanja privatnog sektora i privlačenju investitora.
a) Zakoni i organizacije u regionu sjevero-istočne Bosne koji promovišu
direktne strane investicije
Kada je riječ o domaćem zakonodavstvu, jedan od prvih koraka koji je BiH učinila u pravcu
stvaranja povoljnog ambijenta za strane investicije bio je početak stvaranja adekvatnog
zakonskog okvira koji obezbjeđuje ne samo pravnu sigurnost, već i niz povlastica inostranim
investitorima. U poslijeratnom periodu u BiH doneseni su brojni zakonski akti koji
neposredno ili posredno utiču na investicionu i poslovnu klimu:
1. Zakoni koji se odnose na strana ulaganja:52
52 http://www.fipa.gov.ba/publikacije_materijali/zakoni/default.aspx?id=317&langTag=bs-BA ,
74
- Prečišćen tekst Zakona o politici direktnih stranih ulaganja BiH („Službeni glasnik BiH“,
br.19/98, 13/03 i 48/10). Ovim zakonom regulišu se osnovne politike i principi učešća stranih
ulagača u privredi Bosne i Hercegovine, postupak direktnih stranih ulaganja, prava, povlastice
i obaveze stranih ulagača, rješavanje sporova vezanih za strana ulaganja.
- Zakon o stranim ulaganjima RS („Službeni glasnik RS“, br.25/02, 24/04 I 52/11). Ovim
zakonom uređuju se prava, obaveze i povlastice stranih ulagača, oblici stranih ulaganja,
postupak odobrenja i registracije stranih ulaganja i određuju organi nadležni za odobrenje i
registraciju stranih ulaganja u Republici Srpskoj.
- Zakon o stranim ulaganjima FbiH(„Službene novine FbiH“, br..61/01 i 50/03). Ovim
zakonom regulišu se prava, obaveze i povlastice stranih ulagača, oblici stranih ulaganja,
postupak odobrenja i registracije stranih ulaganja i određuju organi nadležni za odobrenje i
registraciju stranih ulaganja u Federaciji Bosne i Hercegovine.
- Zakon o privrednim društvima RS („Službeni glasnik RS“, br.127/08, 58/09 i 100/11). Ovim
zakonom se uređuje osnivanje privrednih društava, upravljanje društvima, prava i obaveze
osnivača, ortaka, članova i akcionara, povezivanje i reorganizacija (statusne promjene i
promjene pravne forme privrednih društava) i likvidacija privrednih društava.
- Zakon o privrednim društvima FBiH („Službene novine FbiH“, br.23/99, 45/00, 2/02, 6/02,
29/03, 68/05, 91/07, 84/08, 88/08, 7/09 i 63/10). Ovim zakonom uređuje se osnivanje,
poslovanje, upravljanje i prestanak privrednih društava u Federaciji Bosne i Hercegovine.
2. Zakoni koji se odnose na poreze:53
- Zakon o porezu na dodatu vrijednost („Službeni glasnik BiH“, br.09/05, 35/05 i 100/08).
Ovim zakonom uvodi se obaveza i reguliše se sistem plaćanja poreza na dodatu vrijednost na
teritoriji Bosne i Hercegovine.
- Instrukcija o povratu poreza na dodatu vrijednost za strane državljane BiH („Službeni
glasnik BiH“, br.01/07). Ovom instrukcijom propisuju se uslovi i način povrata poreza na
dodatu vrijednost (PDV-a) stranim državljanima koji iznose dobra kupljena u Bosni i
Hercegovini, na koja je plaćen PDV, izvan carinskog podrčja Bosne i Hercegovine.
53 http://www.fipa.gov.ba/publikacije_materijali/zakoni/default.aspx?id=317&langTag=bs-BA
75
- Zakon o porezu na dobit FBiH („Službene novine BiH“, br.97/07 i 39/09). Ovim zakonom
uređuje se pitanje poreza na dobit preduzeća na teritoriji Bosne i Hercegovine.
- Zakon o porezu na dobit RS („Službeni glasnik RS“, br.91/06 i 57/12). Ovim zakonom
utvrđuje se pravni okvir za oporezivanje dobiti pravnih lica u Republici Srpskoj i stranih
pravnih lica koja ostvaruju prihod u Republici Srpskoj.
3. Zakoni koji se odnose na slobodne zone:54
- Zakon o slobodnim zonama BiH („Službeni glasnik BiH“, br.99/09). Ovim zakonom
uređuju se uslovi za osnivanje slobodnih zona, postupak za određivanje slobodnih zona,
prestanak rada slobodnih zona i druga pitanja značajna za rad slobodnih zona koja nisu
uređena Zakonom o carinskoj politici BiH.
- Zakon o slobodnim zonama RS („Službeni glasnik RS“, br.65/03). Ovim zakonom utvrđuju
se uslovi za osnivanje i rad slobodne zone ili zone u njenom sastavu, djelatnosti koje se mogu
obavljati u zoni, uslovi za obavljanje tih djelatnosti i uslovi za prestanak rada zone.
- Zakon o slobodnim zonama FBiH („Službene novine FBiH“, br.2/95, 37/04 i 43/04). Ovim
zakonom uređuje se osnivanje, rad i prestanak rada slobodnih zona i posebni uslovi obavljanja
djelatnosti u slobodnom zonama.
4. Zakoni koji se odnose na registraciju poslovnih subjekata:55
- Okvirni Zakon o registraciji poslovnih subjekat u BiH („Službeni glasnik BiH“, br.42/04).
Ovim zakonom uređuje se cilj zakona, značenje pojedinih izraza upotrebljenih u zakonu,
načela, subjekti i predmet registracije, vođenje i sadržaj registra, troškovi registracije,
obavezni podaci o subjektima upisa, registracija dijela subjekta upisa, supsidijarna društva,
promjene podataka od značaja za pravni promet i statusne promjene, registarske isprave,
podnošenje, obrazac i postupak po prijavi za registraciju, rješenje o registraciji i obavezna
obavještenja, rok za izdavanje rješenja o registraciji, uspostavljanje registra, te primjena i
stupanje na snagu zakona.
54 http://www.fipa.gov.ba/publikacije_materijali/zakoni/default.aspx?id=317&langTag=bs-BA
55 http://www.fipa.gov.ba/publikacije_materijali/zakoni/default.aspx?id=317&langTag=bs-BA
76
- Zakon o registraciji poslovnih subjekata FBiH („Službene novine FBiH“, br.27/05, 68/05 i
43/09). Ovim zakonom uređuju se pravila vanparničnog postupka na osnovu kojih nadležni
registarski sud postupa i odlučuje o upisu u sudski registar poslovnih subjekata u Federaciji
Bosne i Hercegovine.
- Zakon o registraciji poslovnih subjekata RS („Službeni glasnik RS“, br.42/05 i 118/09).
Ovim zakonom uređuju se pravila vanparničnog postupka na osnovu kojih nadležni
registarski sud postupa i odlučuje o upisu u sudski registar poslovnih subjekata u Republici
Srpskoj.
- Odluka o osnivanju i radu predstavništava stranih lica u BiH („Službeni glasnik BiH“,
br.15/03). Ovom odlukom propisuju se uslovi za osnivanje i rad predstavništava stranih lica u
Bosni i Hercegovini.
5. Zakoni koji se odnose na rad i zapošljavanje:
- Zakon o radu FBiH („Službene novine FBiH“, br.43/99, 32/00 i 29/03). Ovim zakonom
uređuje se zaključivanje ugovora o radu, radno vrijeme, plate, prestanak ugovora o radu,
ostvarivanje prava i obaveza iz radnog odnosa, zaključivanje kolektivnih ugovora, mirno
rješavanje kolektivnih radnih sporova i druga pitanja iz radnog odnosa.
- Prečišćen tekst Zakona o radu RS („Službeni glasnik RS“, br.55/07). Ovim zakonom
uređuje se način i postupak zaključivanja ugovora o radu između radnika i poslodavca, radno
vrijeme radnika, odmori i odsustva, plate i naknade po osnovu rada, zaštita prava iz radnog
odnosa, reprezentativnost sindikata i poslodavaca, zaključivanje i primjena kolektivnih
ugovora, rješavanje sporova između radnika i poslodavca, učešće radnika i sindikata u zaštiti
prava radnika, prestanak ugovora o radu, nadzor nad primjenom zakona i druga prava i
obaveze koje nastaju po osnovu radnog odnosa na teritoriji Republike Srpske.
- Zakon o kretanju i boravku stranaca i azilu BiH („Službeni glasnik BiH“, br.36/08). Ovim
zakonom propisuju se uslovi i postupak ulaska stranaca u Bosnu i Hercegovinu, uključujući
vizni i bezvizni režim, putne isprave za strance, boravak stranaca u Bosni i Hercegovini,
udaljenje stranaca iz zemlje, prihvat stranaca i stavljanje stranca pod nadzor, međunarodnu
zaštitu, te privremenu zaštitu u slučaju masovnog priliva stranaca, kao i nadležnosti organa
vlasti u primjeni ovog zakona, te druga pitanja u vezi sa boravkom stranaca u Bosni i
Hercegovini.
77
6. Zakoni koji se odnose na carine:56
- Zakon o cariskoj politici BiH („Službeni glasnik BiH“, br.57/04, 51/06, 93/08, 54/10 i
76/11). Ovim zakonom regulisani su osnovni elementi sistema za carinsku zaštitu privrede
Bosne i Hercegovine, prava i obaveze svih subjekata u postupcima carinjenja robe i drugih
instituta koji regulišu sistem carinske zaštite.
Cilj zakonodavstva u oblasti stranih investicija je da se ustanovi stabilna, jasna, transparentna
i predvidiva politika stranih ulaganja, kao i da se uspostavi pravni okvir koji će obezbijediti
prava, zaštitu i povlastice stranim ulagačima. Osnovu domaćeg zakonodavstva predstavlja
Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u BiH, koji je usvojila Parlamentarna skupština
BiH 1998. godine. Riječ je o ključnom, tzv.“krovnom“ zakonu kojim se regulišu osnovne
politike i principi učešća stranih investitora u privredi Bosne i Hercegovine. Zakoni o stranim
ulaganjima usvojeni su na entitetskom nivou nekoliko godina kasnije, a razlog tome je bila
vrlo slaba saradnja između državnih i entitetskih vlasti što se negativno odrazilo na stvaranje
jedinstvenog ekonomskog prostora, razvoj preduzetništva, a samim tim i na strana ulaganja.
Oblast stranih investicija je, prema Ustavu Bosne i Hercegovine, u nadležnosti državnih
institucija. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine je
institucija koja je direktno odgovorna za vođenje oblasti stranih ulaganja. Na državnom nivou,
pri Vijeću ministara Bosne i Hercegovine, formirana je Agencija za promociju i unapređenje
direktnih stranih investicija (FIPA) sa ciljem privlačenja neposrednih stranih investicija u
Bosnu i Hercegovinu, kao i podsticanja, širenja i razvijanja poslovanja postojećih stranih
investitora. Na prijedlog ove Agencije, Vijeće ministara Bosne i Hercegovine je 2007. godine
osnovalo Fond za podršku stranim investitorima (Foreign Investors Support Fund) u cilju
pružanja finansijskih podsticaja novim i postojećim investitorima za projekte koji otvaraju
nova radna mjesta, podstiču razvoj nerazvijenih područja, povećavaju izvoz i uvode ekološki
prihvatljive tehnologije. Agencija za promociju i unapređenje direktnih stranih investicija
(FIPA) pruža stranim investitorima brojne besplatne usluge, kao što su:
informisanje o poslovnom i investicionom okruženju, uključujući: zakonodavstvo koje
se odnosi na neposredne strane investicije, podsticaje koji se odnose na investicije,
ekonomska i poslovna kretanja u zemlji;
56 http://www.fipa.gov.ba/publikacije_materijali/zakoni/default.aspx?id=317&langTag=bs-BA
78
identifikuje i predstavlja postojeće bosansko-hercegovačke mogućnosti za inostrane
investicije, kao što su: investicioni projekti, preduzeća u procesu privatizacije, domaće
firme koje traže inostranog poslovnog partnera;
pruža pomoć potencijalnim i postojećim investitorima kroz saradnju sa javnim i
privatnim sektorom, vladinim i nevladinim institucijama, lokalnim, regionalnim i
međunarodnim organizacijama, a sve u cilju poboljšanja investicione klime i
podsticanja privrednog razvoja.
Jedna od značajnih državnih institucija koja je na državnom nivou angažovana na
unapređenju poslovne i investicione klime u Bosni i Hercegovini je Spoljnotrgovinska
komora BiH koja je, pored redovnih aktivnosti u ovoj oblasti, zajedno sa drugim komorama iz
zemalja Zapadnog Balkana pokrenula projekat „Partneri za promociju investicija“ u cilju
unapređenja investicionog okruženja i privlačenja stranog kapitala u regiju.
Kada je riječ o institucijama u oblasti stranih investicija na nivou Bosne i Hercegovine, od
2006. godine egzistira i djeluje neprofitna poslovna asocijacija – Vijeće stranih investitora
(FIC – Foreign Investors Council), čiji su ciljevi, takođe, unapređenje investicione i poslovne
klime, razvijanje komunikacije i kooperacije između stranih investitora i državnih institucija u
Bosni i Hercegovini.
Izgradnja pravnog okvira za strane investicije u Bosni i Hercegovini je i dalje otvoren proces,
pri čemu je neophodno raditi na daljoj liberalizaciji zakonske regulative koja se odnosi na
poslovanje, te pojednostavljivanje i skraćivanje administrativnih procedura, kao i
usklađivanju postojeće regulative sa pravnom regulativom Evropske unije.
Međunarodne organizacije koje djeluju na području regije sjevero-istočne Bosne
- Američka agencija za međunarodni razvoj USAID (www.usaid.gov)
- Organizacija za razvoj preduzeća jugoistočne Evrope SEED (www.ifc.org/seed)
- NJemačka vladina organizacija za tehničku pomoć i saradnju GTZ (www.gtz.de)
- Delegacija Evropske komisije u BiH (www.ec.europa.eu)
- Međunarodni monetarni fond (www.imf.org)
- Misija Svjetske banke u BiH (www.worldbank.org.ba)
- Univerzitetski preduzetnički centar (www.upcbl.com)
79
Jedan od trenutnih programa koji se odvija na području regije sjevero-istočna Bosna je
zajednička realizacija57 USAID i SIDA.
Projekt razvoja tržišne poljoprivrede (FARMA) – kojeg zajednički finansiraju Američka
agencija za međunarodni razvoj (USAID) i Švedska agencija za međunarodni razvoj (Sida) –
pomaže regiji sjevero-istočna Bosna da ojača svoju privredu i da se pripremi za pridruživanje
EU putem pomoći koja poboljšava konkurentnost bh. poljoprivrednih proizvođača i
preduzeća. USAID/Sida FARMA djeluje u tri poljoprivredna sektora: mljekarstvo, voće i
povrće, te sektor ljekovitog i aromatičnog bilja i meda. Projekt podržava aktivnosti koje će
povećati ekološki održivu proizvodnju i preradu, uključujući proizvodnju poljoprivrednih i
prehrambenih proizvoda s dodanom vrijednošću, uz povećanje domaće prodaje i izvoza.
USAID/Sida FARMA također radi s bh. institucijama s ciljem da im pomogne u savladavanju
ograničenja za izvoz proizvoda biljnog i životinjskog porijekla u EU. Uspjeh u ovim
područjima također će doprinijeti solidnom ekonomskom rastu i smanjenju ruralnog
siromaštva
b) Zakoni koji usporavaju realizaciju direktnih investicija u regiji sjevero-
istočna Bosne
Prema podacima sa websajta investsrpska.net58 razmatran je set zakona koji se donosi na
uklanjanje poslovnih barijera. Prema istom izvoru na 27 Zasjedanju Narodne skupštine
Republike Srpske razmatran je set od 11 zakona koji su zakonodavna pretpostavka
sprovodjenja reforme registracije poslovanja a to su:
1. Nacrt zakona o registraciji poslovnih subjekata u Republici Srpskoj
2. Nacrt zakona o izmjeni Zakona o stranim ulaganjima
3. Nacrt o izmjenama i dopunama Zakona o ugostiteljstvu
4. Nacrt zakona o izmjenama i dopunama Zakona o turizmu
5. Nacrt zakona o izmjenama i dopunama Zakona o trgovini
6. Nacrt zakona o izmjenama Zakona o elektronskom potpisu
7. Nacrt zakona o klasifikaciji djelatnosti
57 http://www.bosniafarma.ba/ pristup 15 june 2013
58 www.investsrpska.net pristup 15 Jun 2013
80
8. Nacrt zakona o izmjenama i dopunama Zakona o Agenciji za posredničke
informatičke i financijske usluge
9. Nacrt zakona o izmjenama i dopunama Zakona o administrativnim taksama
10. Nacrt zakona o izmjenama i dopunama Zakona o zanatsko preduzetničkoj djelatnosti
11. Nacrt zakona o izmjenama i dopunama Zakona o sudskim taksama
4.7. Analiza stanja neposrednih stranih investicija u regiji
Ekonomski oporavak privrede teče veoma sporo i odvija se pod uticajem višegodišnjih
nepovoljnih privrednih i političkih tendencija. Jedna od glavnih prepreka bržoj obnovi i
razvoju privrede ogleda se privrednoj usporenosti, zaduženosti, naglašenoj nelikvidnosti
privrednih subjekata, spoljnotrgovinskom deficitu, značajnim gubicima privrede, povećanju
nezaposlenosti i sl. Privredni oporavak tijesno je povezan sa proizvodno-programskim
restrukturiranjem preduzeća, čiji su kapaciteti oštećeni i tehnološki zastarjeli, sa
neprilagođenim proizvodnim programima i zahtjevima savremenog tržišita. Sve to ima
negativan uticaj na brže procese vlasničkog restrukuriranja privrede i privlačenje većih
neposrednih stranih investicija.
Na privredu regije sjevero-istočne Bosne duboko su se odrazili veoma loši učinci
privatizacije, koji su u nekim oblastima doveli i do potpunog odumiranja u ranijem periodu
brojnih firmi. To se, prije svega, odnosi na građevinarstvo, industriju odjeće, obuće,
namještaja, metalsku, prehrambenu-koje uprkos provedenoj prizatizaciji, nisu uspjele zadržati
ni približan broj radnika, a pojedine od njih ni osnovnu djelatnost. One koje rade rijetko
prelaze 30% kapaciteta. Propuštena je prilika da se dobrim investiranjem i prestrukturiranjem
zadrši bar dio ranijeg tržišta. Ovo posebno zbog činjenice što se radi o firmama sa bogatom
tradicijom, koje su mogle jednostavno, putem brendovanja, zaštititi i premostiti put do ranijih,
ali i doći do novih tržišta.
Tekuća investiciona aktivnost, u odnosu na razvojne potrebe, je na niskom nivou. Povećanje
investicija, naročito privlačenjem neposrednih stranih investicija u privrednu infrastrukturu i
nove tehnologije i opremu, osnovna su pretpostavka za ostvarivanje viših stopa rasta bruto
društvenog proizvoda, povećanje konkurentnosti i rast izvoza.
81
Međutim, kao što je već napomenuto, situacija u vezi sa investiranjem u regiji nije na
zavidnom nivou. Podaci da praktično imamo vrlo mali broj firmi koje se po dva najbitnija
elementa (godišnji promet od 50 miliona KM i zbir bilansa aktive od 43 miliona KM) mogu
svrstati u rang srednjih preduzeća ukazuju na slabu politiku dosadašnjeg ekonomskog razvoja.
Budući da su interesi investitora uvijek isti a to je „ostvariti zaradu“, a s obzirom na činjenicu
da regija ima prirodne i ljuske potencijale za razvoj, jedini logičan zaključak za postojeću
sitaciju je taj da je kao takva rezultat veoma loše i neproduktivne politike ekonomskog
razvoja i da je kao takvu treba mjenjati.
Ljudski resursi se ni izbliza ne koriste što se može potvrditi činjenicom da su među
nezaposlenima magistri, ljudi sa visokom kao i višom stručnom spremom.
I svi ostali indeksi ekonomskog rasta i razvoja, posebno odnosi uvoza i izvoza, niži su za 15-
20% od prosjeka Republike Srpske.
Bankarstvo, kao veoma prisutan sektor, još uvijek funkcioniše sa restriktivnim kamatnim
stopama (9%), a mikrokreditne organizacije sa izrazito visokim kamatnim stopama (od 14%
do 24%) onemogućavaju značajne investicione poduhvate.
Trgovina kao oblast sa najvećim brojem registrovanih preduzeća i preduzetnika, sve
donedavno je bila zastupljena pretežno sa velikim brojem manjih prodajnih objekata. Uporedo
sa ukupnim kretanjima ista se ukrupnjava i objedinjuje, uglavnom u velike specijalizovane
trgovinske centre, što je za posljedicu imalo zatvaranje većeg broja manjih prodajnih objekata
i otpuštanje radnika.
Činjenica je da su učinjeni značajni napori kako bi se stvorio povoljan ambijent za
investiranje- djelimična reforma poslovnog okruženja, ulazak u projekte obnove ključne
infrastrukture, veliki investicijski projekti iskorištenja resursa u saradnji sa stranim
investitorima, institucionalna podrška razvoju preduzetništva i malim i srednjim preduzećima.
Međutim, do sada u regiji nije bilo značajnih ulaganja, kao ni značajnijih ulaganja iz domaćih
izvora.
82
Strategija podsticanja i razvoja neposrednih stranih ulaganja definisala je opredjeljenje ka
izgradnji konkurentne i dinamične ekonomije koja će, korištenjem svojih prirodnih resursa i
svog ljudskog kapitala, biti sposobna da se takmiči na regionalnom, evropskom i svjetskom
tržištu59.
Definisana su strateški ciljevi za postizanje ovakvog stanja, a to su:
- unapređenje investicione i poslovne klime
- stvaranje efektivnog institucionalnog okvira za privlačenje neposrednih stranih investicija,
- usmjerenje na prioritetne sektore,
- usmjerenje na odabrane zemlje uz privlačenje svih tipova neposrednih stranih ulaganja.
Najviše stranih investicija je bilo u 2007 godini, od 2007.godine pa nadalje registrovan je
nagli pad stranih investicija a što se može dovesti u vezu sa globalnom ekonomskom krizom
(tabela 8).
Tabela 8. Priliv neposrednih stranih investicija u Republici Srpskoj po godinama (tekuće
cene)
Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH
U tabeli 9 možemo da primjetimo i pored najvećeg priliva stranih investicija u 2007 gedini, da
je većina projekata u RS i sjevero-istočne Bosne imala najveću ekspanziju u 2008.godini gdje
su zemlje Evrope još uvijek investirale u projekte u ovoj regiji.
59 Maja Protić, Menadžment stranih direktnih investicija, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2011, str 58
83
84
Tabela 9. Priliv neposrednih stranih investicija u Republici Srpskoj po zemljama-ulagačima
Zemlja porijkla/country of Iznos/Value Br.invest.projekata/Num.invest.projects
origin 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Slovenija/Slovenia 103580 26934 13206 78476 26524 637 7 8 7 11 8 4
Austrija/Austria 72103 28533 23359 58382 5076 6049 6 3 6 13 3 3
SCG/Serbia and Montenegro 29400 13
Danska/Denmark 26425 8865 9647 6 1 2
SAD/USA 14565 2640 4417 1397 990 4 1 3 1
Holandija/Netherlands 13222 7272 16371 1017 1 3 4 1
Egipat/Egyipt 10997 1
Švajcarska/Swizerland 10920 9248 2169 1336 1 3 3 2
Slovačka/Slovakia 8348 1757 3 1
Italija/Italy 9659 12747 35830 12867 587 3 8 14 4 1
Kipar/Cyprus 2512 2562 9961 4866 3036 2 4 4 4 2
Lihtenštajn/Liechtnstein 7127 6496 1 1
Njemačka/Germany 15124 572 50 4 3 1
Srbija/Serbia 29137 1284740 59803 51551 17356 11 16 26 23 13
Kaj.ostrva/Kay.islands 43163 1
Rusija/Russia 517985 400 4 1
Panama/Panama 1990 240 1 1
Vel. Britanija/Unit.Kingdom 760 2069 2 3
UAE/United Arap Emirates 694 694 1 2
Francuska/France 379 1
Norveška/Norway 100 319 1 2
Crna Gora/Montenegro 845 3945 2 4
Turska/Turkey 100 1
Djevičanska ostrva/Virgin
ajlends 1990 1
Španija/Spain 300 1
Švedska/Sweden 400 1
Izrael/Israel 1288 2
Češka repub./Czech Republic 107 1
Luksemburg/Luxenbourg 118 631 1 1
Ukrajina/Ukraina 337
Portugal/Portugal 500 1
Hrvatska/Croatia 10119 2402 15072 17467 6794 2076 8 3 7 8 1 3
Ukupno/Total 291331 132416 1944479 300365 119894 32654 44 39 71 98 59 32
Ostale invest. do 100.000KM/ 16655 2057 8006 1710 2415 950
other investments to 100.000
BAM
Ukupno (bruto)/Total(gross) 307986 134473 1952485 302075 122309 33604
Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH
85
Iz Tabele 10. Vidljivo je da je ipored globalne ekonomske krize ulaganje u određene sektore
još uvijek moguće investirati i da se investira. Tako su se investicije u oblasti proizvodnje
hrane ) prerada i proizvodnja = kao i proizvodnje i prerade tekstila uveliko zadržale. Naravno
energetski sektor i graževinarstvo opstaje u veliko kao značajan faktor razvoja kako ove regije
tako i države Bosne i Hercegovine.
Tabela 10. Priliv neposrednih stranih investicija u Republici Srpskoj po sektorima
Inv.u industriji/Invest.by
industry
Iznos/Va
l Br.inv.
Pr.
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Bazni metali/Basic metals 90031 1
Proiz. I prerada hrane/Food
processing 28030 6303 61441 8926
1158
7 293 5 6 8 5 3 1
Proz. od metala/ Fabric.metal 27526 7070 103 5582 5 3 1 3
Rudar. vezano za proiz.
el.ener/Mining-ener. 22865 8865 1102 2 1 1
Proivodi od drveta/Wood 6438 164 10894 6143 3564 4 1 5 2 5
Gradjavinarstvo/Constructio
n 4214 143 18483 3276
1113
4 958 3 1 3 3 2 1
Energija/Energy 3149 408 100 9092 1078 842 1 1 1 4 1 2
Mašine i oprema/Machinery
and Equipment 1989 4308 11268 6625 2389 147 6 3 5 3 1 1
Tekstil/Textile 1191 583 18373 587 1 2 2 1
Hem.proizvodi/Chemicals 454 16311 887 2002 1 3 1 2
Koža i obuća/ Leather and
footlear 255 2726 7500 1 1 4
Proizvodnja papira/Paper 7442 1736 1757 1 3 1
Naftni derivati/Oil-petroleum
48282
6 1956 1172 2 1 2
Rudarstvo/Mining other 2089 2223 320 1 2 2
Nekretnine/Real estate 2262 2
Plastika/Plastics 2032 1
Gradjevinski
mater./Construc.materijals 8436 1905 2 2
Poljoprivredna proizvodnja/
Agricult. prod. 7508 2
Ukupno/Total
18614
2
2914
7
59780
6 99640
4232
8 6001 30 19 30 38 20 10
Ostalo nersporedjeno/other 5569 3100 4508 4768 2438 210 9 6 9 6 3 1
UKUPNO/TOTAL
19171
1
3224
7
60231
4 104408
4476
6 6211 39 25 39 44 23 11
Izvor: : Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH
86
Tabela 11. Priliv neposrednih stranih investicija u Republici Srpskoj u sektoru industrije
Izvor: : Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH
Shodno gore navedenim podacima, evidentno je da je u posmatranom periodu od 1994 –
2010.godine u Republici Srpskoj uložen kapital iz 31 zemlje svijeta u iznosu 3.812.472.000
KM. Obim uloženog stranog kapitala nije zadovoljavajući. Međutim, imajući u vidu okolnosti
i okruženje u kojima je ulagan, njegovo učešće nije beznačajno.
Najznačajnije zemlje ulagači u posmatranom periodu su: Srbija, Austrija, Slovenija, Italija i
Hrvatska. Ulaganja navedenih zemalja iznose ukupno 49,80% u 2005.godini, ukupnih stranih
ulaganja u Republici Srpskoj, dok u 2010.godini ukupno iznose 79,48%. Registrovani strani
kapital se odnosi na ulaganja u oblasti proizvodnje (industrije), bankarstva, trgovine,
saobraćaja, turizma, telekomunikacija, osiguranja, finansija i ostalih usluga, pri čemu su
ulaganja u sektore trgovine, proizvodnje (industrije), bankarstva, telekomunikacija i
saobraćaja najznačajnija.
Djelatnost/Activities Iznos/Value Br.inv.projekata
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Proizvodnja/indus./Industry 191711 32247 602314 104408 44766 6211 39 25 39 44 23 11
Bankarstvo/Banking 99092 84063 41661 45979 5000 4 5 3 3 1
Trgovina/Trade 10468 5091 22837 130529 60449 9967 9 6 11 37 27 12
Saobraćaj/Transport 4269 497 2588 2355 460 4 2 5 4 1
Ostale usluge/Other
services 734 8395 4 4
Turizam/Tourism 712 3925 101 145 1 2 1 3
Telekomunikacije/telecom. 0 1271253 8254 3 2
Usluge/services 1017 5511 3003 4038 3 4 5 6
Finansije/Finances 481 1137 650 4 5 1
Osiguranje/Insurance 2227 10301 2962 6788 1 4 1 1
Ukupno/Total 306986 134218 1944479 300365 119894 32654 70 104 59 32
Ostale investicije do
100.000KM/ 1000 255 8006 1710 2415 950 1 1
other investments to
100.000BAM
Ukupno (bruto)/Total
(gross) 307986 134473 1952485 302075 122309 33604 62 45
87
4.8. Komparativne prednosti regije u privlačenju neposrednih stranih investicija
Privreda Bosne i Hercegovine, pa samim tim i regije sjevero-istočne Bosne, se tokom
tranzicionog perioda, a i danas, suočava sa brojnim izazovima u prilagođavanju razvojnim
tokovima svjetske privrede i uključivanju u iste. Razvojni potencijal i geografski položaj
sjevero-istočne Bosne čine je pogodnom za proizvodnju i trgovinu. U cilju što uspješnijeg
ostvarenja razvojnih ciljeva neophodno je obezbijediti i privući neposredne strane investicije
maksimalno koristeći svoje komparativne prednosti, prvenstveno u odnosu na zemlje u
okruženju.
Povoljan geografski položaj, raspoloživost prirodnih resursa, dugogodišnja tradicija
industrijske proizvodnje, tradicionalno razvijeno preduzetništvo, geotermalne vode, turistički
potencijal, razvijen bankarski sektor, obrazovana radna snaga, potpisani regionalni i
bilateralni trgovinski ugovori predstavljaju komparativne prednosti regije u privlačenju
neposrednih stranih investicija i pružaju dobru osnovu za privredni razvoj sjevero-istočne
Bosne 60.
Sjevero-istočna Bosna posjeduje prirodne resurse i uslove koji stvaraju izuzetan ambijent za
poljoprivrednu proizvodnju, uključujući raspoloživost zemljišta, radne snage i drugih
prirodnih resursa, kao i pogodnu klimu. Međutim, i pored značajnih prirodnih i ljudskih
resursa, poljoprivredni potencijal je samo djelimično iskorišten. Razvoj i rast poljoprivredne
proizvodnje je ispod svojih realnih mogućnosti i očekivanih rezultata. Većina prehrambenih
proizvoda, kao što su mesni proizvodi, mliječni proizvodi, žitarice, voće i povrće se i dalje
uvoze.
Poljoprivredno zemljište je osnovni prirodni resurs sjevero-istočne Bosne. Sjevero-istočna
Bosna raspolaže sa 53.926 hektara poljoprivrednog zemljišta, od čega oranice učestvuju sa
93%. Sjevero-istočna Bosna je izrazito agrarno područje, oko 50% stanovništva opštine
Bijeljina je angažovano u poljoprivredi. Opštine Ugljevik i Lopare, takođe imaju značajne
poljoprivredne resurse (oranice, vrtove, voćnjake, pašnjake, šume). Sjevero-istočna Bosna
raspolaže dovoljnim površinama obradivog zemljišta i za tržišnu poljoprivrednu proizvodnju.
Međutim, kao i ostalim opštinama u Republici Srpskoj, obradive zemljišne površine su
60 http://poljoprivreda.e-bih.com/bijeljina/
88
usitnjene što otežava dostizanje obima proizvodnje dovoljnog za tržišnu poljoprivrednu
proizvodnju.
Voćarstvo je, na ovom području, perspektivna grana poljoprivrede sa izuzetno povoljnim
klimatskim i zemljišnim uslovima. Trenutno stanje u ovoj oblasti nije zadovoljavajuće, te bi
se veća pažnja trebala posvetiti razvoju i intenziviranju ove proizvodnje.
Iako u regiji postoje dobri uslovi za razvoj stočarstva, ova grana do sada nije bila dovoljno
razvijena, te je neophodno iskoristiti kako ljudske, tako i prirodne resurse u intenzivnijem
razvoju stočarstva.
Poljoprivreda sjevero-istočne Bosne trenutno funkcioniše u relativno otežanim okolnostima
koje karakteriše: usitnjenost posjeda, otvoreno evropsko tržište koje nudi daleko jeftiniju
hranu, nedostatak sigurnog plasmana i ugovorene proizvodnje, nedostatak prerađivačkih
kapaciteta, niska produktivnost u poljoprivredi zbog zastarjele mehanizacije i
neodgovarajućih agrotehničkih mjera, nedovoljna finansijska sredstva potrebna za
modernizaciju svih segmenata poljoprivredne proizvodnje, i slično.
Međutim, poljoprivreda sjevero-istočne Bosne predstavlja strateški razvojni imperativ i pruža
ogromne mogućnosti za potencijalne investitore bazirane na sljedećim prednostima: velike
površine poljoprivrednog zemljišta, povoljni klimatski uslovi, tradicija i iskustvo u
poljoprivrednoj proizvodnji, raspoloživa i relativno jeftina radna snaga koja se može
edukovati kroz programe edukacije putem savjetodavnih službi, certifikovano osoblje za
proizvodnju zdrave hrane, razvijen obrazovni sistem, značajan obim uvoza poljoprivrednih i
prehrambenih proizvoda na ovim prostorima.
Izuzetne prirodne pogodnosti, zasnovane na toploj vodi i pogodnom geografskom položaju
naselja Dvorovi, blizini dvije velike rijeke (Drina i Sava), značajnom kulturno-vjerskom
nasljeđu, predstavljaju značajne prednosti sjevero-istočne Bosne i pružaju priliku za
značajnim učešćem turizma u ukupnom privrednom razvoju ove regije.
Turistička djelatnost u sjevero-istočnoj Bosni nije dovoljno razvijena na što ukazuju određeni
pokazatelji (broj noćenja, dužina boravka turista, i slično). Razvijenost turističke djelatnosti je
u nesrazmjeri sa raspoloživim prirodnim i drugim pogodnostima koje karakterišu ovu regiju.
Naime, termalne vode su izuzetan prirodni resurs, nalaze se na dubini od 1.500m sa
89
temperaturom od 90°C. Temperatura vode na samoizlivu u Banji Dvorovi61 je 75°C.
Dosadašnja istraživanja ukazuju na velike mogućnosti upotrebe ove vode za banjanje i
liječenje, kao i za geotermalnu energiju. Velike količine tople vode u Dvorovima, ali i u
drugim mjestima, predstavljaju izuzetan prirodni i turistički potencijal, koji do sada nije
iskorišten u dovoljnoj mjeri.
Druga snažna turistička pretpostavka sadržana je u geografskim pogodnostima regije. Blizina
velikih gradova, laka saobraćajna dostupnost i gusta okolna naseljenost predstavljaju
potencijalne izvore značajne turističke tražnje. Perspektive turizma su u razvoju zdravstveno-
banjskog turizma sa varijantom spa-wellness turizma, ruralnog, vjerskog, riječnog i eko
turizma. Turizam je jedna od najintenzivnijih privrednih grana koja može značajno doprinijeti
u ostvarivanju deviznog priliva i privlačenju neposrednih stranih investicija. S tim u vezi,
neophodno je prvenstveno izgraditi sveobuhvatan projekat turističkih potencijala regije uz
adekvatnu medijsku prezentaciju, obezbijediti edukaciju kadrova i unapređenje marketinga u
turizmu, formirati snažan turistički info centar i izgraditi adekvatan program turističke ponude
sjevero-istočne Bosne.
Šume i šumsko zemljište čine 13% teritorije sjevero-istočne Bosne. Sa aspekta prerađivačkih
kapaciteta, šumski fond ne predstavlja ograničavajući razvojni faktor, pod uslovom da se
obezbijedi racionalno gazdovanje ovim resursom na principima održivosti, kao i da se
uspostavi čvrđće povezivanje prerađivača i šumskih gazdinstava na bazi obostranog interesa.
Struktura i vrste proizvoda drvne industrije su vrlo raznoliki, tako da je skoro svaki proizvod
koji se proizvodi u svijetu moguće proizvesti i u ovoj regiji.
Sektor rudarstva doprinosi prerađivačkoj industriji, proizvodnji električne energije i izvozu.
Najstarija rudarska područja ove regije nalaze se na teritoriji opštine Ugljevik. Ležište
opekarske gline „Obrijež“ zahvata eksplotaciono polje površine od oko 20.000 hektara.
Energetski potencijal je jedan od značajnih privrednih sektora sjevero-istočne Bosne sa
velikim potencijalima i mogućnostima za dalji razvoj i ulaganja. To se prije svega odnosi na
različite autohtone izvore energije, kao što su: ugalj, bio-masa, geotermalna energija, energija
vjetra, sunčeva energija, korišćenje industrijskog i komunalnog otpada, kao i postojanje
naftnih nalazišta.
61 http://www.visitmycountry.net/bosnia_herzegovina/bh/index.php/turizam/banjski/95-turizam/banjski/790-banja-dvorovi
90
U privlačenju neposrednih stranih investicija sjevero-istočna Bosna treba da insistira i
maksimalno iskoristi jeftinu, a obrazovanu radnu snagu. Ljudski resursi su najznačajniji faktor
društvenog i privrednog razvoja. Pod ljudskim resursima se podrazumjevaju ukupna znanja,
sposobnosti, vještine, kreativne mogućnosti, motivacija, koje određena sredina može
angažovati na ostvarivanju razvojnoh ciljeva. U uslovima tranzicije, obrazovni sistem je taj
koji u najvećoj mjeri kreira strukturu i kvalitet ponude radne snage na tržištu rada i jedan je od
osnovnih preduslova za rješavanje problema nezaposlenosti i tehno-ekonomskog zaostajanja
za razvijenim privredama. Obrazovanje i obučavanje predstavlja najbolju investiciju za
maksimalno korišćenje ljudskih potencijala. Ono bitno utiče na konkurentnost regije.
Na bazi stručne analize određeni su indeksi ključnih determinanti za privlačenje neposrednih
stranih investicija62. Oni su predstavljeni u sljedećoj slici:
Slika 14:Indeksi kljucnih determinanti za privlačenje stranih investicija
Izvor: FDI, confidence index
4.9. Prijedlozi za povećanje neposrednih stranih investicija u regiju
Privlačenje neposrednih stranih investicija je jedan od načina da se osim stimulisanja
privrednog rasta ubrzaju i reforme i potrebno restrukturiranje privrede. U zemljama u
62 FDI Confidence Index, At Kerney 2002.
91
tranziciji neposredne strane investicije su snažno povećale produktivnost, a najbolje rezultate
ostvarile su zemlje sa najvećim udjelom neposrednih stranih investicija.
Uz unos svježeg kapitala, strana ulaganja donose niz veoma bitnih pozitivnih efekata kao što
su: bolje korporativno upravljanje, nova znanja i vrijednosti razvijenih ekonomija, novu
tehnologiju i konkurentne proizvode, pristup ključnim svjetskim tržištima, razvoj industrije
povezivanjem kompanija i transferom tehnologija, razvoj ekonomije obima i efikasnost
proizvodnje. Pri tome se efekti prelivaju i na brojne povezane firme i grane, tako da se
povećava konkurentnost i efikasnost cijele privrede.
Jedan od važnih elemenata razvojne politike u nedostatku domaće akumulacije treba da bude
privlačenje inostrane akumulacije, i to prvenstveno u obliku neposrednih investicija čime se
pored kapitala unosi i savremena tehnologija, upravljački procesi, a i plasman na nova tržišta.
Strane kompanije prilikom donošenja odluke o investiranju razmatraju nekoliko osnovnih
elemenata i upravo su to pitanja na koja treba obratiti pažnju pri formulisanju politike
privlačenja stranih investicija: opšti uslovi, izvori sirovina, radna snaga, infrastuktura,
razmjena, plasman, koncesije, privredno-sistemski propisi, privatizacija, fiskalni sistem i
drugo.63
Do sada je ulazak inostranog kapitala bio vezan za proces privatizacije, dok je za značajno
širenje proizvodne baze i ubrzanje rasta potrebno obezbjediti i kontinuirani tok tzv. greenfield
ulaganja.
Regija, zbog brojnih karakteristika kao sto su, prirodni i ljudski resursi sa potencijalom za
razvoj, geografski položaj koji je čini pogodnom za proizvodnju i trgovinu, tradicionalno
razvijeno preduzetništvo, poljoprivredno zemljište, geotermalne vode, razvijen bankarski
sektor, ima dobru osnovu za ekonomski razvoj.
Stvaranje sigurnog i privlačnog ambijenta za neposredne strane investicije uslovljeno je
reformskim promjenama u svim oblastima privrede. Tako, svaki nivo vlasti treba da pripremi 63Pavićević, B., i sar., Kako privući strane investitore u fazi obnove zemlje i vlasničke transformacije, Zavod za unapređenje i rentabilnost poslovanja, Beograd, 2009, strana 2.
92
i donose Strateške dokumente, od izuzetne važnosti, budući da iznose glavne smjernice
razvoja i rasta u konkurentnoj tržišnoj privredi. U svakom definisanom strateškom području
neophodno je utvrditi posebne ciljeve, te niz mjera i akcija koje je potrebno preduzeti za
njihovo ostvarivanje i postizanje temeljnog strateškog cilja, a uzajamnim nadopunjavanjem
predočiti cjelokupnu razvojnu strategiju države64.
U cilju stvaranja što povoljnije klime za privlačenje neposrednih stranih investicija nužno je
obezbjediti maksimalno uključivanje birokratskih organa bez administrativnih odugovlačenja
pri registraciji, zapošljavanju, izvozu, repatrijaciji profita, obezbjeđivanju potrebne pravne
zaštite, i sl. Pored toga, pretpostavlja se i postojanje transparentne regulative bez čestih
promjena propisa, kao i efikasno poslovanje finansijskog sistema.
Uspostavljanje povoljnog okruženja za priliv neposrednih stranih investicija u kome će se
obezbjediti predvidljivost poslovanja podrazumjeva sledeće65:
definisanje jasne strategije zemlje u pogledu njenog geopolitičkog položaja, s obzirom
da mjere ekonomske politike djeluju samo u jasnim državnim granicama, i sa što
manjim uticajem stranih faktora prilikom donošenja odluka,
da bi strani investitori znali šta su prioritetna ulaganja neophodna je jasna strategija
razvoja industrije, poljoprivrede i usluga,
bilo bi korisno da nadležne institucije urade istraživanje o mogućnostima zemlje u
osvajanju novih tržišta za izvozne proizvode,
istovremeno analiziranje i sprovodjenje mjera države u saradnji sa preduzećima ili
klasterima, koji su se u svijetu pokazali kao dobro rješenje,
analiziranje i unaprijedjivanje mjera za pokretanje industrijskih pogona za čijom
proizvodnjom postoji tražnja na svjetskom tržištu,
donošenje zakona koja su usklađena sa zakonodavstvom EU, kao i njihovo dosledno
provođenje,
posebnu pažnju makroekonomskoj stabilnosti u kontekstu priliva neophodnih sredstava
za razvoj, 64 Pavićević, B., i sar., Kako privući strane investitore u fazi obnove zemlje i vlasničke transformacije, Zavod za unapređenje i rentabilnost poslovanja, Beograd, 2009, strana 8.
65 Pavićević, B., i sar., Kako privući strane investitore u fazi obnove zemlje i vlasničke transformacije, Zavod za unapređenje i rentabilnost poslovanja, Beograd, 2009, strana 16-45.
93
pojednostavljivanje i skraćivanje svih postupaka dobijanja raznih dozvola i saglasnosti,
efikasan rad sudova i borba protiv kriminala i korupcije,
reformisanje obrazovnog sistema u cilju njegovog usklađivanja sa potrebama na tržištu
rada, kao i uvođenje sistema permamentnog obrazovanja i treninga radnika, kako bi
radna snaga i menadžeri bili konkurentni u skladu sa svjetskom praksom,
donošenje konkretnih zakonskih mjera kojima bi se smanjio odliv obazovane radne
snage i privukli naši naučnici i stručnjaci iz inostranstva,
smanjivanje poreza i doprinosa na zarade koji imaju značajno učešće u bruto dohodcima
radnika,
obezbjeđivanje sveobuhvatne i pravovremene statistike neposrednih stranih investicija,
koja bi bila javno dostupna po svim kriterijumima, u cilju redovnih i adekvatnih analiza
i donošenja mjera u politici neposrednih stranih investicija.
promociju ekonomskih potencijala regije,
povezivanje lokalnih privrednih subjekata sa stranim strateškim partnerima,
ubrzanje svih administrativnih procedura vezanih za ulazak stranih investitora, posebno
u slučaju tzv. greenfield ulaganja, pribavljanja građevinskih i drugih dozvola i papira,
inspekcijskh poslova, i sl.,
uspostavljanje administrativne prakse koja minimizira korupciju,
uspostavljanje stručnih timova za strane investicije koji će sistematski i sinhronizovano
sa ostalim akterima razvoja (agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća, Fond za
razvoj MSP, resorna ministarstva, Agencija za promociju stranih ulaganja u BiH) pružiti
kompletnu podršku stranim investitorima kako bi pristup bio olakšan, a procedure
znatno skraćene,
obezbjeđivanje detaljnih informacija o projektima ulaganja u infrastrukturu, ažururanje i
osiguravanje relevantnih mikro-ekonomskih podataka i planovima razvoja regije po
segmentima,
kreiranje odgovarajuće WEB prezentacije privrednih potencijala regije,
usvajanje dugoročne politike o korišćenju i kupoprodaju zemljišta za komercijalne
potrebe bez diskriminacije i restrikcije za strane investitore.
Prioritetni cilj podsticanja i razvoja neposrednih stranih investicija je skretanje pažnje na
postojeće slabosti i stvaranje povoljne klime i okvira za privlačenje, zadržavanje i širenje
94
međunarodno konkurentnih i ka izvozu usmjerenih stranih ulaganja kao dopune razvoju
sektora malih i srednjih preduzeća i tekućim novim ulaganjima.
Za realizaciju prioritetnog cilja neophodno je konkretne aktivnosti privlačenja neporednih
stranih investicija usmjeriti u nekoliko ključnih pravaca, i to:
(1) Unutrašnja usmjerenost, koja podrazumjeva reformu zakonodavnih i administrativnih
prepreka na koje strani investitori nailaze, jačanje institucionalnih kapaciteta kako na
nacionalnom tako i na opštinskom nivou, jačanje komunikacija između organa vlasti i
privatnog sektora, deregulaciju i liberalizaciju telekomunikacija, poboljšanje
infrastrukture, unapređenje pristupa zemljištu kao i unapređenje obrazovnog sektora;
(2) Vanjska usmjerenost,koja se ogleda u privlačenje i promociju investicija i to putem
kampanje za unapređenje slike regije u svijetu i uvođenjem olakšica za investitore;
(3) Regionalni razvoj;
(4) Raspoloživost zemljišta sa infrastrukturom i objektima;
(5) Koncesije. Kako je u pitanju saradnja između javnog i privatnog sektora, i dalje je
izražena je potreba za koncesionim finansiranjem u slučajevima istraživanja i
ekspoatacije prirodnih resursa, izgradnje i upravljnja drumskom saobraćajnom
infrastrukturom, održavanja i upravljanja postojenjima iz oblasti energetike, turstičke
infrastrukture i sportsko-rekreativnih objekata, banjskih centara, termalnih izvora i
slično.
Vlada Republike Srpske66 je na sjednici 13 Marta 2013 izmjenila rješenja o utvrđivanju
javnog interesa za dodjelu koncesije za korištenje ugljena na ležištima “Bogutovo Selo” i
“Ugljevik Istok” i ležištu “Ugljevik Istok 2″, navodi se u priopćenju Ureda za odnose s
javnošću Vlade RS.
Ovim izmjenama se praktično jamče dovoljne količine ugljena za nesmetan i suguran rad
Rudnika i Termoelektrane Ugljevik i to u produljenom vijeku trajanja do 2039. godine.
Dakle, današnjim rješenjem ugljevički ugljeni basen je rudarski okontureno tako da je od
postojećih lokaliteta formirano ležište “Bogutvo selo i Ugljevik Istok” koje raspolaže sa 46,7
66 www.vladars.net pristup 16 Jun 2013
95
milijuna tona eksploatacionih rezervi uglja, što je u potpunosti u skladu sa zahtjevima i
interesima RiTE Ugljevik.
Podsjećamo, da je Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva, u cilju efikasnog upravljanja
i racionalnog korištenja mineralnih resursa Republike Srpska, angažiralo Rudarsko-geološki
fakultet Sveučilišta u Beogradu izvršiti izradu ekspertize o stanju rezervi ugljena na ležištu
“Bogutovo Selo” i “Ugljevik Istok. “
Ekspertiza je znanstveno i stručno pokazala da novo okunturivanje spomenutih ležišta ni na
koji način ne ugrožava rad postojeće termoelektrane, kao ni funkcioniranje eventualno
budućih investitora, stoji na kraju saopšenja.
Iz navedenog je vidljivo da neke od prepreka navedene prije u ovom radu donosenjem
određenih zakona postaju povoljnosti, za priliv stranih investicija.
Direktna strana ulaganja u 2013. godini bi bila od 650‐900 miliona KM, Ulaganje u
energetski sektor BiH bi iznosila oko 400‐550 miliona KM (ulaganje „ETF grupa“ prosječno
godišnje oko 200‐250 miliona KM i „TE Zenica“ 100‐150 miliona KM, „TE Tuzla blok 7“
oko 50 milion KM te početak gradnje „TE Ugljevik 3“ u iznosu od 50 miliona KM), zatim i
lanac pumpi petrol od 50‐100 miliona KM uz prosječno ulaganje u ostale sektore od oko
100‐150 miliona KM i SDU iz procesa privatizacije u iznosu od 100‐150 miliona KM.
U RS67 sjevero-istočna Bosna, opština Ugljevik planiran početak izgradnje „TE Ugljevik 3“27
u ukupnom iznosu od oko 800 miliona KM u periodu od 3‐4 godine (početak u proljeće 2013.
godine). U Prvoj godini bi ulaganje iznosilo oko 50‐100 miliona KM, a unarednom periodu bi
prosječno godišnje obebjeđivalo oko 100‐150 miliona KM SDU Direktna strana ulaganja u
2014. godini bi bila od 750 miliona ‐ 1 milijardu KM. Ulaganja u energetski sektor u oko
600‐700 miliona KM („EFT grupa“oko 200‐250 miliona KM, ulaganja u „ TE Zenica“ 150
miliona KM, ulaganja u „TE Ugljevik 3“ od oko 100 miliona KM.
67 Vlada Republike Srpske usvojila je pismo namjere investitora za izgradnju termoelektrane "Ugljevik 3" ‐ firme "Komsar enerdži" sa sjedištem na Kipru, ukupna investicija za izgradnju bloka TE "Ugljevik 3" iznosi 400 miliona eura, i poslovi bi se trebali izvoditi preko formiranog zajedničkog preduzeća "Komsar enerdži RS".
96
Rizici
Rizici sa sobom nosi nastavak odnosno moguća nova ekonomska kriza u svijetu uz trenutnu
dužničku krizu u zemljama Evropske Unije se prenosi i kroz umanjene iznose stranih
direktnih ulaganja u BiH. Prema postojećim procjenama rizik bi se najviše odrazio na
smanjena ulaganja u elektroenergetski inaftni sektor, te nezainteresovanost stranih ulagača pri
provedbi procesa privatizacije preostalog držanog kapitala. Još uvijek je upitan pronalazak
strateškog partnera u neodložnom procesu rekonstrukcije elektroenergetskog sistema FBiH.
Pronalazak strateškog partnera kao što su „TE Tuzla Blok 7 „(1,15 milijardi KM SDU koji je
jedino uzet u obzir prilikom računanja projekcije),“RiTE Kongora“ (1,5 milijardi KM SDU),
te ako se pokažu ova dva projekta uspješnim i pronalazak parteneraza izgradnju „TE Kakanj
Blok 8“ (1 milijarde KM SDU),“RiTE Bugojno“ (800 miliona KM SDU) i „RiTE Banovići“
(1 milijarde SDU). Početak izgradnje „TE Ugljevik 3“31 u RS‐u ukupnom iznosu od oko 800
miliona KM bi takođe se našao pod znakom pitanja jer bi se pored smanjenog interesovanja
stranog partnera zbog nedostatka finansijskih sredstava (najčešće kreditnih) kao prepreka
pojavila i moguća smanjena potreba za električnom energijom u regionu odnosno niska cijena
električne energije.
Ohrabrivanje i podsticanje poslovično opreznih stranih investitora na ulaganje i uspješno
upravljanje rizicima vezanim za strane investicije je uslov ostvarenja pozitivnih efekata
ulaganja.
U organizaciji Ministarstva za ekonomske odnose i regionalnu saradnju, održani su sastanci sa
predstavnicima ambasade Azerbejdžana i Kineskog savjeta za promociju međunarodne
trgovine sa sjedištem u Rumuniji, prezentovane mogućnosti ulaganja u drvoprerađivačku
industriju, rudarstvo i infrastrukturu u Republici Srpskoj.
Prezentovane su mogućnosti ulaganja u drvnu industriju, u infrastruktru s posebnim fokusom
na aerodrom Banja Luka te Bijeljina u sjevero-istočnoj Bosni, kao potencijalnim mjestom za
ulaganje i rudarstvo. Ovo je jedna vrsta pripreme za poslovni forum u februaru, koji će imati
regionalnu dimenziju, a koji organizuju Vlada Republike Srpske i Vlada Azerbejdžana uz
koordinaciju Ministarstva za ekonomske odnose i regionalnu saradnju i Privrednom komore
Republike Srpske, ali i sa drugim privrednim institucijama zemalja u regiji – izjavila je
97
novinarima ministar za ekonomske odnose i regionalnu saradnju Republike Srpske Željka
Cvijanović .
V ZAKLJUČAK
Neposredne strane investicije, u posljednjih nekoliko decenija, postaju jedan od najvažnijih
faktora razvoja. Ovaj oblik međunarodnog kretanja kapitala predstavlja doprinos efikasnijem
poslovanju privrede, podizanju životnog standarda, izlazku na međunarodno tržište. U
savremenoj privredi strana ulaganja predstavljaju ključni razvojni faktor. Putem stranih
investicija preduzeća organizuju proizvodnju u globalnim razmjerama, obezbjeđuju efikasno
snabdijevanje inputima – sirovinama, radnom snagom, energijom, zatim plasman outputa –
proizvoda i usluga na ključnim tržištima.
U ovom radu dat je pregled direktnih stranih investicija u sjeveru-istočnu Bosnu kao i
analiziranje faktora koji utiču na prilijev direktnih stranih investicija. Regija predstavlja
regionalnu cjelinu izuzetno povoljnog geografskog položaja i vrlo značajnih prirodnih resursa.
Ova regionalna cjelina ima veliki značaj i ulogu u sadašnjem i budućem društveno
ekonomskom razvoju Republike Srpske, Bosne i Hercegovine, pa i šire.
Za sjevero-istočnu Bosnu karakteristično je da do sada nije imala značajnija strana ulaganja.
U cilju privlačenja neposrednih stranih investicija neophodno je kontinuirano raditi na
poboljšanju poslovnog ambijenta, te koristiti različite stimulativne metode za podsticanje
investicija. Povoljan geografski položaj, raspoloživost prirodnih resursa, dugogodišnja
tradicija industrijske proizvodnje, tradicionalno razvijeno preduzetništvo, geotermalne vode,
turistički potencijal, razvijen bankarski sektor, obrazovana radna snaga, potpisani regionalni i
bilateralni trgovinski ugovori predstavljaju komparativne prednosti regije u privlačenju
neposrednih stranih investicija i pružaju dobru osnovu za privredni razvoj regije.
Međutim, samo postojanje ovih komparativnih (konkurentnih) prednosti nije dovoljno za
pozitivan imidž regije, nego je potrebna njihova agresivna promocija kako na lokalnom tako i
na državnom nivou.
98
Poljoprivreda sjeveru-istočnu Bosnu predstavlja strateški razvojni imperativ i pruža ogromne
mogućnosti za potencijalne investitore bazirane na sljedećim prednostima: velike površine
poljoprivrednog zemljišta, povoljni klimatski uslovi, tradicija i iskustvo u poljoprivrednoj
proizvodnji, raspoloživa i relativno jeftina radna snaga koja se može edukovati kroz programe
edukacije putem savjetodavnih službi, certifikovano osoblje za proizvodnju zdrave hrane,
razvijen obrazovni sistem, značajan obim uvoza poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda na
ovim prostorima. Izuzetne prirodne pogodnosti, zasnovane na toploj vodi i pogodnom
geografskom položaju naselja Dvorovi, blizini dvije velike rijeke (Drina i Sava), značajnom
kulturno-vjerskom nasljeđu, predstavljaju značajne prednosti sjevero-istočne Bosne i pružaju
priliku za značajnim učešćem turizma u ukupnom privrednom razvoju ove regije. Termalne
vode su izuzetan prirodni resurs regije. Dosadašnja istraživanja ukazuju na velike mogućnosti
upotrebe ove vode za banjanje i liječenje, kao i za geotermalnu energiju. Turizam je jedna od
najintenzivnijih privrednih grana koja može značajno doprinijeti u ostvarivanju deviznog
priliva i privlačenju neposrednih stranih investicija. Energetski potencijal je jedan od
značajnih privrednih sektora sjevero-istočne Bosne sa velikim potencijalima i mogućnostima
za dalji razvoj i ulaganja. To se prije svega odnosi na različite autohtone izvore energije, kao
što su: ugalj, bio-masa, geotermalna energija, energija vjetra, sunčeva energija, korišćenje
industrijskog i komunalnog otpada, kao i postojanje naftnih nalazišta.
U privlačenju neposrednih stranih investicija sjevero-istočna Bosna treba da insistira i
maksimalno iskoristi jeftinu, a obrazovanu radnu snagu.
Stvaranje sigurnog i privlačnog ambijenta za neposredne strane investicije uslovljeno je
reformskim promjenama u svim oblastima privrede. U cilju stvaranja što povoljnije klime za
privlačenje neposrednih stranih investicija nužno je obezbjediti maksimalno uključivanje
birokratskih organa bez administrativnih odugovlačenja pri registraciji, zapošljavanju, izvozu,
repatrijaciji profita, obezbjeđivanju potrebne pravne zaštite, i sl. Pored toga, pretpostavlja se i
postojanje transparentne regulative bez čestih promjena propisa, kao i efikasno poslovanje
finansijskog sistema.
Iz prethodno izloženog vidljivo je i jasno se potvrdjuju postavljene hipoteze ato je da:
- Neposredne strane investicije imaju pozitivan uticaj na ekonomiju BiH.
- BiH ima dobro definisanu strategiju privlačenja neposrednih stranih investicija
99
- Regija sjevero-istočne Bosne do sada ni imala dovoljno neposrednih stranih
investicija, jer nije imala strategiju privlačenja neposrednih stranih investicija.
- Regija sjevero-istočne Bosne ima veliki potencijal za privlačenje neposrednih stranih
investicija.
VI L I T E R A T U R A
1. A. Newcombe, L. Paradell, Law and Practice of Investment Treaties, Kluwer Law
International, 2009.
2. Alfaro L., Chanda A., Kalemil-Ozcan S., Sayek S., FDI and Economic Growth: The
Role of Local Financial Markets, University of Houston, Working Papers, 2001.
3. Acin Đ., Tasić A., Međunarodni ekonomski odnosi, Novi Sad, 1992.
4. Agnes Benassy-Quere, Maylis Goupet and Thierry Mayer, Institutional Determinants
of Foreign Direct Investment, The World Economy, 2007.
5. Begović B., Mijatović B., Paunović M., Popović D., Grinfild strane investicije u
Srbiji, Beograd, 2008.
6. Barbara Roberts, Steve Thompson and Katarzyna Mikolajczyk, Privatization, Foreign
Acquisition and the Motives for FDI in Eastern Europe, Review of World Economics,
2008.
7. Bedeković J. i dr.koautori, Planiranje investicijskih projekata, Ekonomski institut,
Zagreb, 1993.
8. Barell R., Pain N., Foreign Direct Investment, Tehnological Change and Economic
Growth within Europe, The Economic Journal 107, 1997.
9. Barell R., Holland D., Foreign Direct Investment and Enterprise Restructuring in
Central Europe, Economics of Transition Vol.8(2), 2000.
10. Blomstrom M., Kokko A., Regional Integration and Foreign Direct Investment, NBER
Working Paper 6019, 1997.
11. Branko G. and Zoran B., The determinants of FDI: Evaluation of Transition Countries
Attractiveness for ForeignInvestitors, 5th International Conference Enterprise in
Transition, Split, 2003.
12. Budimir S., Slobodan B., Međunarodne finansije, Beograd, 2007.
13. Charles P. Kindleberger, Međunarodna ekonomija, Beograd, 1974.
100
14. Caves R.E., Multinational Enterprise and Economic Analysis, Cambridge University
Press, 1992.
15. Casson M., Multinationals and World Trade, Allen & Union, London, 1986.
16. Chen Chunlai, The Location Determinants of Foreign Direct Investment in
Developing Countries, National Bureau of Economic Research Working Paper, No.12,
1997.
17. Ćirović M., Ušara K., Strana ulaganja, poslovno-analitički pristup, Univerzitet „Braća
Karić“, Beograd, 2000.
18. Dewey D., Modern Capital Theory, Columbia University, 1965.
19. Dragana Radenković-Jocić, Strane investicije u zemljama u tranziciji, Beograd, 1997.
20. Dunning J., Multinational Enterprise and Global Economy, Addison Wesley
Publishing, 1992.
21. Đerić B., Teorija i politika privrednog razvoja, Savremena admonistracija, Beograd,
1997.
22. Đurić D., Prekrajac Z., Vidas-Bubanja M., Međunarodna ekonomija, Institut
ekonomskih nauka, Beograd, 2000.
23. E.R.Yescombe, Public-Private Partnerships: Principles of Policy and Finance, Elsevier
Ltd., Oxford, 2007.
24. Graham, E.G., Foreign Investment in the World Economy, IMF, Working Paper 59,
1995.
25. J. Roskić, Pravni i institucionalni okvir za podsticanje i zaštitu stranih ulaganja u
Srbiji, Finasije, Beograd, 2007.
26. J.E. Lane, New Public Menagement, Routlage, London, 2000.
27. Kumar Andrej, Mednarodna ekonomika, Ekonomski fakultet, Ljubljana, 2001.
28. Kovačević R., Oblici i mehanizmi stranih ulaganja, Strana ulaganja – poslovno-
analitički pristup, Univerzitet „Braća Karić“, Beograd, 2000.
29. Krasulja D., Ivanišević M., Poslovne finansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005.
30. Lall S.& Streeten P., Foreign Investment, Transnationals and Developing Countries,
1997.
31. Lipsey E.R., Foreign Direct Investment and Operation of Multinational Firms:
Concept, History and Evidence, National Bureau of Economic Research, Working
Paper, 2001.
101
32. Ljubiša Adamović, Međunarodni ekonomski odnosi, Savremene tendencije, Beograd,
1981.
33. Mrak Mojmir, Mednarodne finansije, GV zalozba, Ljubljana, 2002.
34. Maksimović Lj., Globalizacija i tokovi stranih direktnih investicija, Poslovna politika,
Nacionalna strategija pridruživanja i pristupanja EU, 2002.
35. Marian Grynia, Jan Nowak and Radoslaw Wolniak, Motives and Modes of FDI in
Poland: an Exploratory Qualitative Study, Journal for East European Management
Studies, 2007.
36. Milorad Unković, Međunarodna ekonomija, Beograd, 2010.
37. Nenad Avramović, Strana direktna ulaganja i tranzicija, Beograd, 2006.
38. Ognjanović V., Zajednička ulaganja, Beograd, 2000.
39. Omar Al Nasser and Xavier Garza Gomez, Do Well-Funcioning Financial Systems
Affect of FDI Flows to Latin America?, International Research Journal of Finance and
Economics, 2009.
40. Predrag Cvetković, Međunarodno pravo stranih investicija, Beograd, 2007.
41. R. Vukadinović, Pravo Evropske unije, Pravni fakultet/Centar za pravo Evropske
Unije, Banja Luka/Kragujevac, 2006.
42. Radovanović B., Prednosti i nedostaci tržišne privrede, Beogradska otvorena škola,
Beograd, 2005.
43. Rojec M., Šušterić J., Razvojna vloga in politika do neposrednih tujih investicij v
Slovenij, IB revija 36(1), 2002.
44. Savić Lj., Ekonomika institucija, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007.
45. Stamenković S., Tranzicija i razvojne performanse kao determinante u procesu
pridruživanja EU, Srbija i Crna Gora na putu ka EU- Zbornik radova, Evropski pokret
u Srbiji, Beograd, 2003.
46. S. Pašalić, Stanovništvo Semberije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
I.Sarajevo, 2004.
47. Todorović M., Uvoz kapitala i privredni razvoj, Zadužbina Andrejević, Beograd,
1998.
48. Unković M., Međunarodno kretanje kapitala i položaj Jugoslavije, Naučna knjiga,
Beograd, 1980.
49. Vidas-Bubanja M., Uloga i metode stranih direktnih investicija u savremenim
međunarodnim ekonomskim odnosima, Beograd, 1996.
102
50. Vidas-Bubanja M., Strane direktne investicije, Institut ekonomskih nauka, Beograd,
2004.
51. Vidas-Bubanja M., Kako privući strani kapital, Institut ekonomskih nauka, Beograd,
2000.
52. Vidas-Bubanja M., Savremene tendencije stranih direktnih investicija sa posebnim
osvrtom na zemlje centralne i istočne Evrope, Institut ekonomskih nauka, Beograd,
2000.
53. Vidas-Bubanja M., Determinante stranih direktnih investicija, Institut ekonomskih
nauka, Beograd, 1998.
54. Veselinović P., Globalizacija i perspektive jugoslovenske tranzicije, Ekonomske teme
br.1-2, Ekonomski fakultet, Niš, 2001.
55. Zec M., Živković B., Tranzicija realnog i finansijskog sektora, InZstitut ekonomskih
nauka, Beograd, 1998.
56. W.Friedman, Legal Aspects of Foreign Investment, Stevens & Sons Limited, London,
1959.
57. W.A.P. Manser, Financial Role of Multinational Enterprises, Casel Associated
Business Programmes Ltd.London, 1973.
Ostali izvori:
1. Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u BiH, Službeni glasnik BiH, broj 17/98 i
13/03
2. Zakon o stranim ulaganjima u Republici Srpskoj, Službeni glasnik RS, broj 25/02 i
24/04
3. Zakon o spoljnotrgovinskoj politici BiH, Zakon o spoljnotrgovinskom poslovanju i
politici BiH, Službeni glasnik BiH, broj 7/98 i 35/04
4. Zakon o investicionim fondovima Republike Srpske, Službeni glasnik RS, broj 92/06
5. Zakon o koncesijama BiH, Službeni glasnik BiH, broj 32/02
6. Zakon o koncesijama Republike Srpske, Službeni glasnik RS, broj 25/02
7. Zakon o slobodnim zonama Republike Srpske, Službeni glasnik RS, broj 99/09 i 65/03
8. Zakon o registraciji poslovnih subjekata Republike Srpske, Službeni glasnik RS, broj
42/05 i 118/09
9. Odluka o osnivanju i radu predstavništava stranih lica u BiH, Službeni glasnik BiH,
broj 15/03
103
10. Zakon o carinskoj politici BiH, Službeni glasnik BiH, broj 57/04, 51/06, 93/08, 54/10 i
76/11
11. http://www.fipa.gov.ba
12. http://www.unctad.org
13. http://www.mvteo.gov.ba
14. http://www.worldbank.org
15. http://www.oecd.org
16. http://www.bhas.ba
17. http://www.siepa.sr.gov.yu
18. http://www.cbbih.ba
19. http://www.ohr.int/ohr-dept
20. http://www.aldi.ba