nauki ekonomiczne economic notes tom xxii ... · prof. dr hab. jacek grzywacz doc. dr inż....

Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku

NAUKI EKONOMICZNEECONOMIC NOTES

tom XXII

Przedsiębiorstwa, banki i polityka regionalna w nowej perspektywie finansowej UE

Companies, banks and regional policy in the new EU financial perspective

Redakcja naukowaJacek Grzywacz i Sławomir Kowalski

Zeszyty Naukowe PWSZ w PłockuPŁOCK 2015

REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTWAPAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ

W PŁOCKU

REDAKTOR NACZELNYdr Anna Nowacka

SEKRETARZ REDAKCJImgr Katarzyna Atemborska

REDAKCJA NAUKOWA TOMUprof. dr hab. Jacek Grzywacz

doc. dr inż. Sławomir Kowalski

REDAKTOR STATYSTYCZNYdr Agnieszka Krzętowska

REDAKTORZY JĘZYKOWIjęzyk angielski mgr Adrianna Nowakowska

język polski mgr Bożena Piórkowskajęzyk rosyjski mgr Elżbieta Wiśniewska-Przybyła

RECENZENTdr hab. Katarzyna Kreczmańska-Gigol

Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana

ISSN 1644-888X

Zgodnie z Komunikatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 31 grudnia 2014 roku „Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki

Ekonomiczne” otrzymały 3 punkty w wykazie czasopism naukowych (lista B, poz. 2503). Czasopismo zostało też zindeksowane w bazie Index

Copernicus – ICV 2013: 3.59 oraz BazEkon.

Skład, druk i oprawa:

Białystok, ul. Zwycięstwa 10tel. 85 653-78-04

e-mail: [email protected]

SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ IEKONOMIA, ZARZĄDZANIE I FINANSE

Małgorzata AdamczykSystem controllingu w spółce ABC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

Maja ŻychlewiczSpołeczna odpowiedzialność biznesu jako narzędzie motywowania pracowników na przykładzie sieci franczyzowej Galileusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Paweł StrzemeckiStrategie organizacji w sytuacji kryzysowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

Agata Szyran-ResiakSystematyka metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji . . . . . . . . . . .35

Anna SchulzWolontariat – motywy działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49

Henryk BąkPolityka fiskalna i monetarna na etapie dochodzenia do strefy euro . . . . . . . . . . . . . . . . .59

Ewa Wierzbicka Ryzyko małych i średnich przedsiębiorstw i możliwości jego ubezpieczenia . . . . . . . . . .75

Wojciech BieniekIT w procesie budżetowania, realizacji oraz kontroli procesów inwestycyjnych w przedsiębiorstwie w perspektywie dotacji unijnych w latach 2014-2020 . . . . . . . . . . .83

Edyta Guzek Wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej przez MŚP na finansowanie działalności innowacyjnej w Polsce w latach 2007 - 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

Natalia PrzybylskaKooperacja przedsiębiorstw na rzecz innowacyjności w świetle teorii gier . . . . . . . . . .103

Paweł KaczmarczykWybrane aspekty regulacji polskiego rynku telekomunikacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Marta Kluczyńska, Jacek GrzywaczSystem finansowania publicznej opieki zdrowotnej w Polsce w świetle doświadczeń niemieckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121

Mariola Szewczyk – Jarocka, Anna NowackaSzara strefa edukacji na przykładzie zespołu Szkół nr 1 w Sierpcu . . . . . . . . . . . . . . . . .133

Katarzyna StelmarskaBezpieczeństwo finansowe przedsiębiorstw w dobie konsolidacji sektora bankowego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147

Mariusz LipskiKoncentracja sektora bankowego w Polsce na progu nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157

Bożena KorzeniewskaKredyt w przedsiębiorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165

Spis treści4

Łukasz KonopielkoZwrotne instrumenty wsparcia w nowej perspektywie finansowej UE . . . . . . . . . . . . . .173

Ryszard KataKredyty hipoteczne w Polsce w kontekście stabilności finansowej i makroekonomicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183

Mirosław SołtysiakDeterminanty wyboru banku przez młodych klientów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197

Sebastian SkuzaPropozycje zmian w otoczeniu regulacyjnym Banku Gospodarstwa Krajowego w zakresie ponoszenia obciążeń publicznoprawnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205

Marek OleńkiewiczPotencjał rozwoju rynku płatności bezgotówkowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215

Dorota Ślażyńska-KluczekAnaliza opłaty intercharge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225

Karol KozdraRynek Catalyst w finansowaniu przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235

Jacek Grzywacz, Kamil GemraPierwsza emisja obligacji w formule oferty kaskadowej na przykładzie PCC Rokita SA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247

Michał MalesaEfektywność polskiego systemu VAT w świetle wzrostu skali oszustw podatkowych . .259

Michał JaszczyńskiRozliczanie podatku VAT z zastosowaniem procedury MOSS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271

CZĘŚĆ IIPOLITYKA REGIONALNA I ROLNICTWO

Katarzyna SołkowiczKulturowe aspekty rozwoju regionalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279

Barbara A. Sypniewska, Olga Rawa – SiarkowskaRegionalny rynek pracy w opinii mieszkańców wsi i miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289

Włodzimierz KędziorekTurystyka kulturowa w Płocku na przykładzie festiwali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299

Wioleta DąbrowskaPotencjał eksportowy przedsiębiorstw województwa lubelskiego – struktura towarowa i geograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313

Katarzyna Ziętek-KwaśniewskaInwestycje mikroprzedsiębiorstw województwa lubelskiego z uwzględnieniem źródeł ich finansowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323

Sławomir KowalskiSpółdzielczość rolnicza w Polsce po integracji z UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .333

Zeszyty Naukowe PWSZ w PłockuNauki Ekonomiczne, t. XXII, 2015.

CZĘŚĆ IIIWSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA

Lech BylickiRegulacje i praktyka międzynarodowej polityki celnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .345

Artur ZimnyStatystyczny portret Polski i Norwegii w świetle wskaźników zrównoważonego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .361

Zbigniew KlimiukEwolucja gospodarki Włoch po II wojnie światowej- od „cudu” do kryzysu gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .377

Agnieszka KobeszkoDostęp do finansowania jako czynnik rozwoju małych przedsiębiorstw w strefie euro .393

Joanna SzwedRozwój powiązań franchisingowych na rynku europejskim i w USA . . . . . . . . . . . . . . .403

Andrzej GeiseWpływ szoków naftowych na asymetrię cyklu koniunkturalnego - analiza przełącznikowych modeli Markowa dla państw Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . .411

Bogusława Sebastianka, Aleksandra SiewertPrzestępczość skierowana przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej . . . . . .421

Danuta PietrzakGlobalizm językowy w gospodarce światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .429

В.И. Рыбчак, Е.С. Рыбчак, П.Ю. Курмаев Информационное обеспечение процесса регулирования экономического развития . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .441

CZĘŚĆ I

EKONOMIA, ZARZĄDZANIE I FINANSE


Małgorzata AdamczykSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

SYSTEM CONTROLLINGU W SPÓŁCE ABC

Wstęp

ABC jest przedsiębiorstwem z udziałem kapitału zagranicznego. Ponadto spółka za-pewniła sobie dostęp do nowych rozwiązań technicznych oraz nowych rynków zbytu. Dzięki zrealizowanym inwestycjom, spółka jest porównywana z innymi firmami europejskimi o po-dobnych możliwościach wytwórczych. W spółce zatrudnionych jest 650 osób. Kondycja finansowa przedsiębiorstwa jest dobra. Ponadto, biorąc pod uwagę specyfikę cha-rakterystycznej jednostkowej produkcji w firmie, nadzór płynności finansowej nie stwarza poważniejszych problemów, przede wszystkim ze względu na bezpośrednią współpracę spółki z bankami finansującymi jej działalność za pomocą home banking’u.

1. Projekt organizacji controllingu

W dostępnej literaturze wyróżnia się trzy elementy systemu controllingu, które powin-ny być uwzględniane w trakcie opracowywania modelu opartego na metodach i technikach koncepcji controllingowej:1

– funkcjonalny (cele i zadania controllingu – problemy decyzyjne), – instrumentalny (metody, narzędzia i informacje), – instytucjonalny (organizacja i wykonawcy).

Zdefiniowanie celów i zadań controllingu powinno charakteryzować się ukierunkowaniem na „wsparcie informacyjno – narzędziowe (…) koordynację decyzji w różnych wymiarach i przekrojach”2 a więc powinno uwzględniać zadania w obszarze controllingu operacyjnego i strategicznego.Controlling strategiczny powinien nie tylko zawierać elementy problematyki finansowej ale również powinien być zorientowany na zagadnienia dotyczące rozwoju formy, procesów w niej zachodzących oraz potrzeb klienta. Cele i przyszłe zadania systemu controllingu powinny obejmować obszary istotne dla działalności przedsiębiorstwa, aby dokonywać ukie-runkowania pojawiających się problemów decyzyjnych, a także poprzez wybrane metody i narzędzia wspomagać ich rozwiązanie. Zadania te mogą być realizowane poprzez wyod-rębnienie controllingu obszarowego np. dotyczącego zaopatrzenia, produkcji, finansów, czy też kosztów.

Aspekt instrumentalny systemu controllingu powinien obejmować „instrumenty wspierające zarządzanie strategiczne (…) instrumenty koordynacji decyzji i działań w ujęciu czasowym, rzeczowo – kosztowym i finansowym”.3

W przypadku aspektu instytucjonalnego jest on uzależniony od wielkości firmy.W dużych przedsiębiorstwach controlling przybiera formę wyodrębnionej organizacyjnie komórki.

1 J. Duraj, Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Naukowe Novum Sp. z o.o. 2003r., Płock; s. 48.

2 Zob. Ibidem, s. 48.3 Ibidem, s. 49.

System controllingu w spółce ABCMałgorzata Adamczyk

Małgorzata Adamczyk10

Pierwszym etapem tego procesu było stworzenie stanowiska Controllera Finansowego oraz rozpoczęcie prac nad utworzeniem całego systemu controllingowego w przedsiębior-stwie. Etap ten spotkał się z dużymi trudnościami, związanymi z zdefiniowaniem podsta-wowych pojęć powiązanych z controllingiem, które w ówczesnym okresie były zjawiskiem całkowicie nieznanym w Polsce.

Zgodnie z obowiązującą literaturą zalecane jest stopniowe konstruowanie control-lingu, „co pozwoli dyrekcji i kadrze kierowniczej przedsiębiorstwa opanować nowy sposób myślenia”.4 W przedsiębiorstwie zostały utworzone centra kosztów oraz pierwsze budżety kosztów. Ponadto wprowadzono także czynności zmierzające do podziału kosztów pośred-nich. Poniżej został przedstawiony szczegółowy opis działań realizowanych w początkowych etapach wdrażania systemu controllingu w przedmiotowej organizacji. Pierwsze działania controllingu w przedsiębiorstwie skoncentrowane były głównie na tworzeniu budżetu oraz podstawowym systemie raportowania. Ponadto równolegle prowadzono działania doskonale-nia procesów planowania, ewidencji i kontroli zjawisk ekonomicznych dla celów bieżących zarządzania w spółce.

W początkowej fazie tworzenia systemu controllingu, controlling „występuje często w postaci nie mającej określonych norm i na tym etapie nie wykazuje właściwie żadnych różnic w stosunku do rachunkowości zarządczej”.5 Początkowo przedsiębiorstwo rozpoczyna implementację zadań controllingu ściśle powiązanego z kontrolą kosztów i przychodów.

W wyniku tych działań zostały wyodrębnione w firmie 24 centra kosztów, w ramach których rozpoczęto prowadzenie ewidencji oraz tworzenie pierwszych „fragmentów” budże-tów kosztów, które w przyszłości miały służyć planowaniu kosztów pośrednich. Jednocześnie dokonano głębokiego zróżnicowania jednostkowego kosztu pracy dla poszczególnych cen-trów roboczych. Czynność ta przyczyniła się do utworzenia nowego klucza podziałowego kosztów pośrednich. W wyniku zakończenia początkowych prac zwiększyła się dokładność i zgodność z rzeczywistością kalkulacji wstępnej kosztów.

Tworzenie oddzielnych stanowisk i komórek controllerów stanowi kolejną fazę wdra-żania systemu controllingu. „Na tym etapie dokonuje się również wyodrębnienia ośrodków odpowiedzialności, ustalenia stylu zarządzani, wdrożenia nowych procedur organizacyjnych i doboru odpowiednich narzędzi do zarządzania”.6

Równolegle z wyżej wymienionymi działaniami wdrażania systemu controllingu w firmie rozwijano sferę controllingu w przekroju prowadzonych projektów. W ramach re-alizacji tego procesu zostali zaangażowani Kierownik Projektu oraz Controller Finansowy.Wraz ze wzrostem ilości informacji przetwarzanej w firmie zaczęto przebudowywać funkcjo-nujący w spółce system informatyczny. W tym celu wdrożono rozbudowany komputerowy system TRITON, który posiadał następujące moduły: finansowy, produkcyjny i handlowy. Ponadto rozpoczęto implementację systemu informowania o zjawiskach gospodarczych o na-zwie MIS – Management Information System.

Jak już wspomniano powyżej, wdrażanie systemu controllingu w przedsiębiorstwie przebiegało w oparciu o rozwiązania oraz zasady funkcjonowania identycznych systemów w pozostałych spółkach koncernu. W początkowym okresie implementacji konsultanci od-delegowani z innych oddziałów z zagranicy określili główne założenia systemu. Działania te dotyczyły przede wszystkim przełożenia wytycznych systemu raportowania według obo-wiązujących standardów koncernu. Całość realizowana była poprzez organizowanie krótkich sesji szkoleniowych, przekazujących wiedzę dotyczącą organizacji czasu pracy pracowników zaangażowanych w czynności controllingowe.

4 H.J. Vollmuth-Controlling, Planownaie, kontrola, kierowanie, Wydawnictwo Palacet 1993r., Warszawa; s. 198.5 D. Chachuła, Fazy rozwoju controllingu-wyniki badań, Controlling i rachunkowośc zarządcza, 2006r. nr 4, s. 31.6 Ibidem, s. 32.

System controllingu w spółce ABC 11

Ponadto w spółce został oddelegowany na stanowisku Controllera Finansowego przedstawiciel koncernu, który nie tylko nadzorował funkcje związane z bieżącą działalnością systemu controllingu, ale także spełniał rolę trenera wyjaśniającego wszystkie napotykane wątpliwości w jego działaniu.

Przygotowując się do procesu wdrażania systemu controllingu należy także zdecydo-wać jaki rodzaj controllingu będzie wdrażany; zewnętrzny czy wewnętrzny. W ramach działań informacyjno – edukacyjnych przygotowania kadr organizowano pracow-nikom polskiej spółki staże w innych spółkach koncernu. A więc sam proces przygotowania pracowników do realizacji zadań w ramach systemu controllingu odbywało się w głównej mierze na drodze edukacji poprzez praktykę oraz wymianę doświadczeń z Controllerami Finansowymi innych firm koncernu.

2. Organizacja controllingu w przedsiębiorstwie

W przedsiębiorstwie ABC obszary objęte systemem controllingu można rozpatrywać w trzech różnych ujęciach: funkcji, stopnia agregacji realizowanych zadań i obiektu.

Pod względem funkcji w spółce realizowane są zadania controllingu finansowego. Jego głównym założeniem jest koncentrowanie się na spółce jako całości, obejmującym działania planowania oraz analizy uzyskanych wyników. Oprócz controllingu finansowego w przedsiębiorstwie dokonuje się także działań controllingu produkcyjnego, skupiającego się w obszarze biznesu Zakładu Produkcji Generatorów. Controlling produkcyjny obejmuje działania ściśle związane z procesem produkcyjnym. Ponadto warto wymienić także con-trolling logistyczny związany z komórkami odpowiedzialnymi za zarządzanie dostawami.Głównym zadaniem controllingu produkcji jest „wspieranie funkcji decyzyjnych i koordyna-cyjnych w przedsiębiorstwie. Zarządzanie produkcją jest procesem decyzyjnym, który polega na ustaleniu celów zadań dla produkcyjnych komórek przedsiębiorstwa oraz na powodowaniu, aby podejmowane decyzje i działania zapewniały możliwie najwyższy stopień realizacji przyjętych założeń”.7 Zarządzanie produkcją jest wspierane przez controlling. W taki spo-sób controlling produkcji przyczynia się do „doskonalenia funkcji zarządzania: planowania, organizowania, motywowania i kontroli. Powinien także przyczyniać się do doskonalenia innych funkcji przedsiębiorstwa: logistyki, sprzedaży, administracji i finansów”.8 Związane to jest z uzależnieniem efektywności produkcji odsprzedaży, czy też pozyskiwanych zleceń produkcyjnych.

Według ujęcia stopnia agregacji realizowanych zadań w spółce można wyodrębnić dwa zasadnicze obszary wchodzące w skład systemu controllingu. Pierwszym takim obszarem jest globalny poziom firmy jako całości. Jego działania skoncentrowane są na zapewnieniu osiągnięcia globalnych celów przedsiębiorstwa, a także centralne zarządzanie gotówką. Po-nadto w układzie analitycznym w ramach stref działalności controllingowej funkcjonują wyodrębnione obszary biznesu, zarządzane przez wyznaczonych controllerów. W ujęciu ostatniego kryterium obiektu działalności controllingowych dokonywana jest dezagregacja controllingu w poszczególne jednostki odpowiedzialności (centra kosztów/centra zysku) oraz w przekroju realizowanych projektów.

Ponadto w ramach całego przedsiębiorstwa zostały wydzielone centra zysku i centra kosztów. Natomiast jako centrum kosztów wyodrębniono komórki organizacyjne, które są miejscem powstawania i generowania kosztów. W praktyce organizacyjne wyodrębnienie tych jednostek jest wykorzystywane w procesie planowania, budżetowania i rejestracji kosztów oraz ich monitorowania w toku działalności. I tak wyodrębniono następujące typy centrów

7 W. Czakon, Controlling produkcji- wymiary i zasady projektowania, Controlling i rachunkowość zarządcza, 2008r. nr 3, s. 26-30.

8 Ibidem, s. 29.


kosztów: bezpośrednio produkcyjne oraz pośrednie. Te ostatnie występują zarówno w obsza-rach biznesu jak i w komórkach sztabowych. A zatem w ramach centrum kosztów ujęte zostały koszty pośrednie generowane przez przedsiębiorstwo, m.in. płace pracowników pośrednio produkcyjnych, koszt remontu, konserwacje, a także koszty bezpośrednie np. robocizna czy materiały, które mają swoje odzwierciedlenie w odpowiednich projektach.

W przypadków centrów kosztów są one tworzone, „kiedy kontrola kosztów w tym właśnie miejscu może być użyteczna dla podejmowania właściwych decyzji”.9 W przypadku centrów zysków, ze względu na funkcję odpowiedzialności za kosztów i przychodów, są one traktowane jako „wewnętrzna jednostka na własnym rozrachunku”.10

Taki podział na ośrodki odpowiedzialności ma na celu udzielanie wsparcia procesom zarządzania w firmie.

3. Komórka controllingu w strukturze przedsiębiorstwa

Czynnikami wpływającymi na rozmieszczenie komórki controllingu w strukturze przedsiębiorstwa są:11

– zapotrzebowanie na innowacje, – normatywne zasady obowiązujące w jednostce organizacyjnej, np. styl zarządzania, – tradycja controllingu w przedsiębiorstwie, czy jednostka ma jakieś doświadczenia w ra-

mach prowadzenia controllingu, – stan technologii informatycznej, czyli stopień rozwoju komunikacji wraz z infrastrukturą

(sieć komputerowa), – rozmiary i rodzaje posiadanych zasobów, – procesy zarządzania kulturą organizacji, – rodzaj procesów produkcyjnych oraz jej technikę i technologię, – zmienność otoczenia w jakim działa jednostka, – konkurencyjność produktu, – wielkość przedsiębiorstwa na tle branży.

Rozmieszczenie pracowników spółki ABC, zajmujących się działaniami controllingu, opiera się na dwóch poziomach: całym przedsiębiorstwie oraz obszarach biznesu.Zgodnie ze strukturą organizacyjną firmy działania controllingowe obejmujące całe przed-siębiorstwo realizowane są przez Zespół Kontroli Finansowej, który umiejscowiony jest w Dziale Finansów i Księgowości. Dział ten kierowany jest przez Dyrektora ds. Finansów. Do podstawowych zadań pracowników tej komórki należy przetwarzanie i weryfikowanie danych pozyska nów z obszarów biznesu, centrów zysku oraz zarządzanie gotówką na po-ziomie globalnych perspektyw spółki.

Umiejscowienie controllera w Dziale Finansów i Księgowości „ma zagwarantować owocną koordynację i synchronizację działań”12 dla całego przedsiębiorstwa ponieważ na tym poziomie dochodzi do przekształcenia zadań dla poszczególnych ośrodków odpowie-dzialności w cele całej organizacji.

Jednocześnie warto zwrócić uwagę, że komórki zajmujące się realizacją zadań w ramach controllingu sporządzają zarówno sprawozdania zewnętrzne, jak i sprawozdania wewnętrzne przedsiębiorstwa. Sprawozdania zewnętrzne obejmują swoim zakresem me-rytorycznym zagadnienia związane z wykonaniem budżetu oraz instytucji zewnętrznych w ujęciu rocznym, kwartalnym oraz miesięcznym. Natomiast sprawozdania o charakterze

9 J. Mońka-Controlling, Prezentacja i analiza przypadków, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu 2000r., Wrocław; s.50.

10 Ibidem, s. 50.11 B. Bek-Gaik, Controlling, Centrum Biznesu Małopolski Zachodniej, www.obmz.pl/plik.php?id=16612 Zob. D. Chachuła, Controlling zorientowany na cele i rynek, controlling i rachunkowość zarządcza, 2009r. nr 5

s. 31.


wewnętrznym związane są z wykonaniem budżetów lokalnych w odniesieniu do poszczegól-nych obszarów budżetów, a także zawierają informacje dotyczące realizacji planu przepływu gotówki.

4. Rachunek absorpcji kosztów

Działania controllingu opierają się na zarządzaniu zyskiem za pomocą rachunku przychodów, rachunku kosztów i wyników. Rachunek kosztów jako jeden z instrumentów controllingu powinien zawierać analizę zarówno w ujęciu kosztów stałych jak i zmiennych.Podstawowymi funkcjami systemu rachunku kosztów i wyników w systemie controllingu są:13

– generowanie znaczących informacji do podejmowania decyzji w obszarze zarządzania rentownością,

– operowanie pomiarem dokonań potrzebnych do realizacji systemów motywacyjnych.Ponadto rachunek kosztów i wyników:14

– zarządza kosztami – optymalizacja wykorzystania zasobów formy, – usuwa przyczyny nieefektywności, – dostarcza wiarygodnych danych do wykazania prawidłowego wyniku działalności

jednostki, – wykazuje przyczyny i miejsca powstawania odchyleń kosztów rzeczywistych od zapla-

nowanego poziomu kosztów, – ustala koszty w przekroju ośrodków odpowiedzialności, – aktywnie przeciwdziała marnotractwu.

Zadania obejmujące weryfikację poziomu absorpcji kosztów w ujęciu poszczególnych produkcyjnych centrów kosztów są realizowane przez Controllera Finansowego. Zadania te obejmują tworzenie zestawień kosztów, które zostały poniesione przez dane centrum oraz kosztów alokowanych na to centrum.

Absorpcja kosztów obliczana jest poprzez odjęcie od kosztów alokowanych (stawka razy liczba godzin) sumy kosztów rzeczywiście poniesionych. Otrzymany w ten sposób wy-nik składa się z dwóch elementów: miernika stopnia obciążenia fabryki zamówieniami oraz miernika stopnia realizacji budżetu w odniesieniu do budżetu planowanego.

5. Kontrola rentowności projektów

Zadania związane z nadzorem tworzenia kalkulacji i bieżącej obserwacji zaawanso-wania realizacji projektów w przedsiębiorstwie ABC realizowane są przez controllera obszaru biznesu Zakładu Produkcji.

Kontrola rentowności zleceń produkcyjnych obejmuje:15

– Proces sporządzania kalkulacji ofertowej, – Negocjacje cenowe, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne, a w szczególności planowana

marża brutto i netto oraz stopień pokrycia kosztów kalkulowanych. – Bieżąca kontrola zaawansowania kosztowego projektu:

• rachunek przepływów pieniężnych projektu • techniczny koszt wytworzenia wyrobu • porównanie ceny wyrobu z całkowitym kosztem wytworzenia • ocena projektu poprzez porównanie kosztów poniesionych z planowanymi.

13 Zob. J. Sikorski, Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem (ze szczególnym uwzględnieniem form handlowych), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 2002r., Białystok; s. 170.

14 Zob. B. Bek-Gaik, Controlling, Centrum Biznesu Małopolski Zachodniej, WWW.cbmz.pl/plik.php?id=16615 Zob. A. Major, System controllingu w przedsiębiorstwie …op. cit., s. 65-66.


6. Analiza ekonomiczno – finansowa

W celu diagnozowania bieżącego stanu przedsiębiorstwa realizowane są działania związane z weryfikacją ekonomiczno – finansową sytuacji firmy. Powyższe zadania wyko-nywane są przez controllerów obszarów biznesowych oraz Dyrektora ds. Finansów.Dokonywana analiza opiera się na:16

– analizie porównawczej danych rocznych lub okresów budżetowych, – analizie struktury danych, – analizie wskaźnikowej, – analizie wybranych zagadnień, m.in. z zakresu przepływów pieniężnych, punktu krytycz-

nego, efektywności inwestycji.Źródłem informacji niezbędnych do przeprowadzenia analiz ekonomiczno – finan-

sowych są sprawozdania finansowe.Same działania podejmowane w ramach analizy skoncentrowane są na dwóch eta-

pach. Pierwszy dotyczy ogólnej oceny potencjału przedsiębiorstwa, a w szczególności jego struktury rzeczowej majątku i finansowej kapitału oraz weryfikacji osiągniętych wyników. Natomiast drugi etap obejmuje analizę wskaźnikową, która szczegółowo określa strukturę środków gospodarczych przy uwzględnieniu ich wzajemnych relacji.

Celem wykorzystania analizy wskaźnikowej jest:17

– badanie stanu, struktury i dynamiki aktywów, – ocena pokrycia majątku kapitałem własnym, – ocena zadłużenia Spółki, – stopień wypłacalności firmy, – szybkość obrotu składników majątkowych, – efektywność gospodarowania.

Wykorzystywane wskaźniki ekonomiczne w przedsiębiorstwie ABC: wartość dodana, wydajność na jednego zatrudnionego, wskaźnik produktywności, stopa zysku, rentowność zaangażowanego kapitału, rentowność kapitału ROE, stopa pokrycia zadłużenia, pozycja finansowa netto.

Dobór wskaźników finansowych powinien opierać się na założeniu zapewnienia po-krycia „najważniejszych obszarów zarządzania finansami firmy: obszar struktury aktywów i pasywów oraz źródeł finansowania aktywów, zadłużenia i należności finansowej, płynności firmy, rentowności, sprawności zarządzania aktywami i pasywami”18. Wskaźniki pokrycia aktywów pokazują właściwą strukturę finansowania aktywów, a zatem wskazują atrakcyj-ność przedsiębiorstwa z punktu widzenia potencjalnych inwestorów. W obszarze zadłużenia i niezależności finansowej dokonywana jest ocena poziomu zadłużenia.

Informacja ta jest niezbędna przy określeniu zdolności zwiększenia zadłużenia w przy-szłości oraz posiadania zdolności do zarządzania zadłużeniem i jego zwrotu. W przypadku płynności finansowej pokazuje ona bezpieczeństwo pokrycia zobowiązań poprzez krótkoter-minowe aktywa obrotowe. Natomiast rentowność wskazuje na atrakcyjność przedsiębiorstwa z punktu widzenia inwestora oraz dostarcza cennych informacji na temat tempa generowanego zysku z posiadanego majątku oraz zainwestowanego kapitału własnego.

Metodologia ustalania wyniku finansowego spółki opiera się na dwóch układach, które obejmują Zewnętrzny Rachunek Wyników oraz Wewnętrzne Oświadczenie Zysku.

Za pomocą Zewnętrznego Rachunku Wyników określone są uzyskane przychody, wydatki związane z działalnością, zmiany stanu produkcji w toku oraz wyrobów gotowych

16 Ibidem, s. 66.17 Ibidem, s. 67.18 Zob. T. Woźniak, Jakie wskaźniki finansowe powinniśmy monitorować aby sprawnie zarządzać firmą, Controlling

i rachunkowość zarządcza, 2011r. nr 2, s. 61-62.


oraz wielkość amortyzacji. Za pomocą tych pozycji obliczany jest wynik finansowy po amor-tyzacji, który po dokonaniu korekty związanej z różnicami kursowymi oraz zapłaconymi i otrzymanymi odsetkami daje wynik po pozycjach finansowych.

W ostateczności po pomniejszeniu go o obciążenia podatkowe otrzymywany jest zysk netto.

Wewnętrzne Oświadczenie Zysku zawiera bardziej szczegółowe informacje o cząst-kowych wynikach. Pomniejszenie uzyskanych przychodów o wielkość poniesionych kosztów produkcji, a także przy uwzględnieniu zmian poziomu produkcji w toku i wyrobów gotowych daje wynik brutto. W kolejnych krokach przedstawiane są koszty sprzedaży oraz koszty administracji, a także wielkość wyniku kalkulowanego. W konsekwencji uzyskiwany jest wynik finansowy po amortyzacji.

7. Rozwój systemu

Wraz ze zmianą warunków zewnętrznych i wewnętrznych przedsiębiorstwa plano-wane są kolejne modyfikacje systemu controllingu. Wszystkie planowane działania mają na celu udoskonalenie systemu, aby zwiększyć jego efektywność. Głównymi działaniami realizowanymi w ramach przeobrażeń systemu są19: – rozwój procesu decentralizacji, w szczególności w zakresie identyfikacji i badania wpływu

wybranych elementów firmy na wynik całościowy, – rozwój monitoringu nad kosztami wyrobów /projektów, – wzrost efektywności kontroli jakości planowania, – implementacja zadań controllingu na sferę logistyczną, – projektowanie systemu budżetów wielowariantowych, – modyfikacja stosowanych koncepcji rachunków kosztów, – rozwój systemu ewidencji kosztów jakości.

Ponadto przedsiębiorstwo podwyższa poziom wiedzy pracowników już zatrudnionych oraz nowo przyjętych do pracy poprzez program szkoleń organizowanych przez Centrum Szkoleniowe ABC. Warsztatami szkoleniowymi objęci są także pracownicy z komórek con-trollingowych oraz kadra kierownicza. System szkoleniowy ma za zadanie usprawnić komu-nikowanie się w obrębie przedsiębiorstwa, dzięki zapoznaniu się z zasadami działania firmy.

Zakończenie

Badana Spółka jest dobrym przykładem obrazującym tworzenie systemu controllingu przedsiębiorstwa w trakcie przemian ekonomicznych.

Przedstawiony w niniejszej pracy system controllingu na przykładzie przedsiębiorstwa ABC daje pozytywny obraz skutków wdrożenia zadań controllingu w organizacji zarówno w postaci sprawnego funkcjonowania i rozwoju firmy ale także poprawnej realizacji celów gospodarowania w przedsiębiorstwie. Utworzone centra kosztów spowodowały zaintereso-wanie ze strony kierownictwa poziomem kosztów poszczególnych komórek organizacyjnych, a zatem zaczęto stosować działania dążące do ich obniżania, a także kreowania przez centra zysków.

Ponadto w wyniku przeprowadzonej analizy studium przypadku przedstawionego przedsiębiorstwa stwierdzono, że najczęściej wybieranym obszarem, w którym dochodzi do koncentracji działań controllingu, są zagadnienia związane z kosztami i finansami firmy, co jest jednoznaczne z budową systemu w wiarygodny sposób, który dostarcza informa-cji o rzeczywistych wynikach przedsiębiorstwa w ujęciu całościowym oraz w podziale na jego szczegółowe części organizacyjne. Taki rodzaj controllingu wspiera system w obszarze

19 Zob. A. Major, System controllingu w przedsiębiorstwie…op.cit, s. 69.


produkcji. Inaczej przedstawia się sytuacja działań controllingu w obszarach marketingu i logistyki. W których praktycznie nie jest on realizowany w odrębnej postaci, a aktywność w tym zakresie jest pozostawiona innym komórkom funkcjonalnym w firmie.

Bibliografia

1. Duraj J., Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Naukowe Novum Sp. z o.o., Płock2003 r.

2. Major A., System controllingu w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe Semper, War-szawa 1998r.,

3. Mońka J., Controlling – prezentacja i analiza przypadków, Wydawnictwo Akademii Ekono-micznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000r.,

4. Sikorski J., Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem (ze szczególnym uwzględnieniem firm handlowych), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002r.,

5. Vollmuth H. J., Controlling. Planowanie, kontrola, kierowanie, Wydawnictwo Placet, War-szawa 1993r.,

Czasopisma1. Chachuła D., Controlling zorientowany na cele i rynek, Controlling i rachunkowość zarządcza

2009 r., nr 5, s. 31-32;2. Chachuła D., Fazy rozwoju controllingu – wyniki badań, Controlling i rachunkowość zarządcza

2009r., nr 4, s. 29-31;3. Czakon W., Controlling produkcji – wymiary i zasady projektowania, Controlling i rachun-

kowość zarządcza 2008r., nr 3, s. 26 – 30;4. Woźniak T., Jakie wskaźniki finansowe powinniśmy monitorować, aby sprawnie zarządzać

firmą, Controlling i rachunkowość zarządcza 2011r., nr 2, s. 61 – 63;

CONTROLLING SYSTEM OF THE ABC COMPANY

SummaryThe audited company is a good example illustrating the development of a system of company’s controlling during the economic transition.The controlling system presented in this paper based on the example of ABC company gives a positive picture of the effects of the implementation of the tasks of controlling in the orga-nization. Cost centers created (within a company) resulted in interest from the management level on the cost of individual organizational units.Furthermore, the analysis of the case study of the company presented in this paper found that the most frequently chosen area where a concentration of controlling activities occurs, are issues related to the costs and finances of a company, what proves the construction of the system in a reliable way, which provides information about the real results of the company as a whole and by its specific organizational units.

Key words: controlling, home banking, management information system


Społeczna odpowiedzialność biznesu jako narzędzie motywowania...Maja Żychlewicz

Maja ŻychlewiczUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU JAKO NARZĘDZIE MOTYWOWANIA

PRACOWNIKÓW NA PRZYKŁADZIE SIECI FRANCZYZOWEJ GALILEUSZ

Wstęp

Współcześnie społeczna odpowiedzialność biznesu (ang. CSR – Corporate Social Responsibility) zyskuje coraz to większe grono zwolenników. Termin ten istnieje nie tylko w literaturze przedmiotu, ale także w fachowej prasie biznesowej. Jest przedmiotem zainte-resowania mediów, naukowców i coraz częściej jest stosowana, jako strategia prowadzenia działalności gospodarczej współczesnych przedsiębiorstw. Strategia, która ukierunkowana jest na tworzenie wartości jednostki przy jednoczesnym generowaniu korzyści dla interesa-riuszy firmy. Wyniki najnowszych badań w zakresie korzyści, jakie czerpią przedsiębiorstwa wdrażające CSR w sposób strategiczny wskazują, iż działalność na tym polu pozwala uzyskać benefity między innymi w postaci bardziej zmotywowanych pracowników.

Świadomość tych zależności skłoniła zarządzających firmą Galileusz do podjęcia próby wykorzystania ich w praktyce, poprzez wdrożenie koncepcji społecznej odpowiedzial-ności do strategii jednostki, w celu zwiększenia motywacji pracowników przedsiębiorstwa. Strategiczny CSR powinien być poprzedzony badaniem weryfikującym opinie i oczekiwania interesariuszy firmy w stosunku do planowanych działań. W tym celu przeprowadzono ba-danie ankietowe na próbie pracowników przedsiębiorstwa, którego wyniki zostaną przedsta-wione w dalszej części opracowania.

1. Istota społecznej odpowiedzialności biznesu

W literaturze przedmiotu istota koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu postrzegana jest według kilku kategorii. Trzy z nich prezentuje H. Zboroń. Autorka zauwa-ża, iż koncepcja CSR bywa postrzegana jako zbyteczność, narzędzie Public Relations, czy filantropia1.

Zwolennicy pierwszego podejścia uważają, iż podstawowym celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysków, a działania na polu CSR często przynoszą poważne straty finan-sowe. Jednak wyniki najnowszych badań jednoznacznie wskazują możliwość generowania korzyści z wdrażania działań społecznie odpowiedzialnych. Z tego względu autorka referatu uznaje to podejście za błędne.2

1 H. Zboroń, Dyskurs o społecznej odpowiedzialności ekonomistów (z kryzysem w tle), [w:] Społeczna odpowiedzialność organizacji. Polityczna poprawność czy obywatelska postawa?, pod red. Z. Pisz i M. Rojek-Nowosielska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 32.

2 M. Stefańska, CSR a wartość przedsiębiorstwa, [w:] Społeczna odpowiedzialność organizacji. Polityczna poprawność czy obywatelska postawa? pod red. Z. Pisz i M. Rojek-Nowosielskia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 12.

Maja Żychlewicz18

Kolejna kategoria postrzegania koncepcji CSR zakłada sens prowadzenia działań w tym zakresie, przy jednoczesnym zwrocie kosztów poniesionych na ten cel i generowaniu korzyści, głównie finansowych i wizerunkowych. Mylność tego podejścia tłumaczy Forum Odpowiedzialnego Biznesu podając, że „CSR to odpowiedzialny sposób funkcjonowania firmy w przestrzeni społecznej, ekonomicznej, przyrodniczej. Public Relations to natomiast strategie informowania o tym, przekonywania do proponowanych rozwiązań i budowanie klimatu akceptacji do poczynań firmy, czyli działania wspierające budowanie reputacji i kre-owanie odpowiedniego, założonego wizerunku”.3

Także podejście określające CSR jako filantropię jest krytykowane w literaturze przedmiotu i przez praktyków. Coraz częściej podkreśla się, że z wdrażania działań na polu społecznej odpowiedzialności biznesu powinno oczekiwać się określonych korzyści.

W literaturze przedmiotu istnieje także czwarte kryterium. Prezentuje ono koncep-cję społecznej odpowiedzialności biznesu jako strategię prowadzenia działalności gospo-darczej.4 Takie stanowisko przyjmuje również Unia Europejska. Działania w tym zakresie zapoczątkowała Strategia Lizbońska, która jako plan rozwoju dla Unii Europejskiej przyjął społeczną odpowiedzialność jako jeden z elementów, dzięki którym możliwa jest realizacja głównego celu strategii. Wynikiem tego była definicja CSR przedstawiona w tzw. Zielonej Księdze, według której CSR to „dobrowolne uwzględnianie przez firmę wymiaru społecz-nego i ekologicznego w jej ekonomicznych działaniach oraz relacjach ze wszystkimi inte-resariuszami”.5 Sam dokument, jak i definicja w nim zawarta stał się wytyczną dla praktyką i autorów literatury przedmiotu w podejmowaniu próby zdefiniowania koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu.6

Wydaje się, wiec, że CSR można zdefiniować, jako kompleksową koncepcję pro-wadzenia działalności przedsiębiorstwa z uwzględnieniem aspektów prospołecznych i pro-środowiskowych, integrującą wszystkie wymiary dotyczące długotrwałości, które z jednej strony są strategicznie zaplanowane i stosowane, a z drugiej strony mają implikować pewną długotrwałość, jak też i regularność.7 Społeczna odpowiedzialność biznesu postrzegana w ten sposób jest strategią wskazującą długoterminowe kierunki działania firmy, zintegrowaną ze strategią biznesową jednostki.8 Odnosi się ona do takiego działania przedsiębiorstwa, w którym realizowane są zarówno cele własne podmiotu gospodarczego, jak i cele jego interesariuszy. Istotą koncepcji jest integrowanie celów biznesowych firmy z interesami re-prezentowanymi przez środowisko, w którym ona operuje.9

Zdaniem autorki referatu to podejście w pełni oddaje istotę i sens wdrażania koncepcji CSR. W tym miejscu zasadnym jest wskazanie, że z stosowania tej idei należy oczekiwać określonych korzyści. Współpraca i uwzględnienie potrzeb grup interesariuszy w rezultacie skutkuje profitami dla samego przedsiębiorstwa. Jedną z grup interesaiuszy są pracownicy

3 FOB, Encyklopedia CSR, http://odpowiedzialnybiznes.pl/hasla-encyklopedii/spoleczna-odpowiedzialnosc-biznesu/ (01.04.2015).

4 E. Wierzbicka-Mazur, CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin 2012, s. 15.

5 A. Lewicka-Strzelecka, Społeczna odpowiedzialność wielkich korporacji w świetle badań projektu RESPONSE, Master of Business Administration, nr 3, 2008.

6 E. Labocha, Społeczna odpowiedzialność biznesu – moda czy konieczność,www.sob.edu.pl/wpcontent/downloads/sob_moda_czy_koniecznosc.pdf, (25.03.2015).

7 E. Priedulena, Podręcznik nauki uzupełniającej dla ekspertów od społecznej odpowiedzialności biznesu dla małych i średnich przedsiębiorstw, http://www.csrsmes.eu/wpcontent/uploads/2013/04/PODEECZNIK%20NAUKI.pdf, (12.04.2015).

8 S. Urip, CSR Strategies – for a competitive edge in emerging markets, WILEY, Singapore 2010, s. 12.9 B. Nogalski, A. Szpitter, Marka jako narzędzie budowy wizerunku przedsiębiorstwa [w:] Public Relations

w przedsiębiorstwie, pod red. T. Soliński i D. Tworzydło, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2006, s. 229.

Społeczna odpowiedzialność biznesu jako narzędzie motywowania... 19

firmy. Jak wskazują wyniki badań naukowych, jedną z podstawowych korzyści z wdrażania działań na polu społecznej odpowiedzialności biznesu jest wzrost motywacji pracowników.

2. Motywowanie pracowników jako jedna z korzyści wdrażania koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu do strategii działalności współczesnych przedsiębiorstw

W literaturze przedmiotu niejednokrotnie zauważyć można założenie, że z wdraża-nia koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu do strategii działania jednostki, można czerpać określone korzyści. Potwierdza je badanie przeprowadzone w 2012 roku na próbie przedsiębiorstw udzielających się w tym zakresie. Rysunek 1 prezentuje jego wyniki.

Rysunek 1. Korzyści z wdrażania koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu do strategii działalności polskich przedsiębiorstw

Źródło: Ł. Makuch, Zrównoważony rozwój podstawą budowy wartości przedsiębiorstw,http://odpowiedzial-nybiznes.pl/public/files/Mierzenie%20efektywnosci%20dzialan%20CSR_FOB_2012.pdf, (02.04.2015).

Jak zaprezentowano na Rysunku 1 podstawową korzyścią wskazywaną przez przed-stawicieli polskich przedsiębiorstw z działania na polu CSR jest budowanie pozytywnego wizerunku firmy. Dzieje się tak, gdyż elementy te mają wiele powiązań, zwłaszcza w obszarze zaufania, reputacji firmy i orientacji na konsumenta. L. Marin i S. Ruiz sugerują, że CSR ma bezpośredni wpływ na atrakcyjność firmy. Zbudowany w ten sposób wizerunek może zarówno przyciągać nowych klientów i korzystnie wpływać na zasięg marketingowy tego przedsiębior-stwa. Atrakcyjność jest silnie związana ze świadomością i wizerunkiem konkretnej marki. 10

Spójna strategia CSR nie tylko wpływa na wizerunek pracodawcy, lecz także mo-tywuje pracowników do pracy poprzez wzmocnienie lojalności i przywiązania do firmy. Pracownicy oczekują od miejsca pracy nie tylko rozwoju zawodowego, lecz także m. in. szkoleń, aktywności sportowych czy integracyjnych, możliwości łączenia spraw zawodowych z życiem prywatnym. Celnym wnioskiem wydaje się być fakt, że spełniając oczekiwania pracowników wzrasta ich zaangażowanie i zadowolenie z wykonywanej pracy.

Wśród dostrzeganych korzyści znalazły się także benefity finansowe. Aż 45% odpo-wiedzi dotyczyła zwiększenia przychodów, a 21% generowania oszczędności. Aspekty te są dowodem założenia, że CSR może kształtować wartość przedsiębiorstwa. Przedstawiciele firm wdrażających strategiczny CSR dostrzegają także możliwość kształtowania dobrych relacji z otoczeniem jednostki (42% odpowiedzi), stabilności i przewidywalności biznesu (18% wskazań), zdobywania wiedzy rynkowej (9% odpowiedzi), czy zarządzania ryzykiem (2% wskazań).

Wyniki przytoczonego badania jednoznacznie potwierdzają fakt, iż angażowanie się na polu CSR wpływa na motywację pracowników do pracy. Jak się okazało jest ona jedną z najczęściej wskazywanych korzyści. Pracownicy są najcenniejszym zasobem każdej firmy,

10 M. Biegajewski, Kreowanie wizerunku przedsiębiorstwa za pomocą narzędzi CSR na przykładzie firmy IKEA, http://www.proto.pl/PR/Pdf/prace_dyplomowe/ikea.pdf, (10.04.2015).

Maja Żychlewicz20

dlatego też należy dbać o ich zadowolenie z wykonywanej pracy i podejmować wszelkie starania, aby budować ich motywację w myśl sentencji – dobry pracownik to zmotywowany pracownik. Należy wiec pamiętać, że jednym z narzędzi wpływających na wzrost motywacji pracownika są działania podejmowane w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu.

3. Charakterystyka sieci franczyzowej Galileusz i analiza potrzeby wdrożenia koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu do strategii działania jednostki

System franczyzowy Galileusz to przedsiębiorstwa świadczącym kompleksowe usługi w zakresie edukacji opartej o praktykę. W ich ofercie znajdują się indywidualne i grupowe zajęcia z nauk matematyczno - przyrodniczych i językowych na poziomie szkoły podsta-wowej, średniej i wyższej, rozwiązywanie zadań na zlecenie i warsztaty doświadczalne dla dzieci w wieku 6-12 lat. Sieć Galileusz istnieje od 2013 roku, zaś jednostka pierwotna (fran-czyzodawca) działa z powodzeniem na rynku włocławskim od 10 lat11.

Galileusz jest jednostką działającą w sposób odpowiedzialny społecznie na wielu płaszczyznach swojej działalności gospodarczej. Należy jednak podkreślić, iż są to działa-nia przypadkowe, w żaden sposób nie powiązane ze strategią działania firmy. Jako przejaw podejmowanego CSR można zaprezentować sferę dotyczącą współpracy franczyzobiorcami. Warunki umowy są skrupulatnie przestrzegane i nie są podejmowane żadne negatywne działa-nia, które wpłyną na niekorzyść którejś ze stron. Firma Galileusz jest także przedsiębiorstwem podejmującym działania proekologiczne. W ramach wydawnictwa Galileusz temu została wydana ogólnopolska książka z matematyki. Jej twórcy zadbali o odpowiednią czcionkę i grubość opracowania. Działania te zostały podjęte w celu ograniczenia zużycia papieru. W tym celu książka została wydana również w wersji elektronicznej. Ponadto klienci firmy na zajęciach pracują na tabletach, po to, aby nie było konieczności drukowania materiałów edukacyjnych. Działania w zakresie CSR widoczne są także w sferze kontaktów z zewnętrzny-mi interesariuszami jednostki. Firma Galileusz na rynku lokalnym znana jest, jako jednostka silnie angażująca się w rozwój intelektualny osób wybitnie zdolnych. W tym zakresie firma organizuje darmowe lekcje przygotowujące do olimpiad naukowych, osoby o szczególnym poziomie rozwoju umysłowego, ale nie posiadających funduszy na cele edukacyjne12.

Powodzenie firmy na rynku w dużym stopniu zależy od zaangażowania pracy pra-cowników. Wysoka jakość prowadzonych zajęć uruchamia „mechanizm rekomendacji”, który gwarantuje firmie dużą liczbę klientów. Z tego względu tak istotnym jest, aby stale motywo-wać pracowników przedsiębiorstwa do pracy.

Jak już wcześniej wspomniano wdrażanie strategicznego CSR wpływa na wzrost motywacji do pracy pracowników. Słusznym więc wydaje się być rozpatrzenie potrzeby zastosowania takiego narzędzia motywacji w omawianym przedsiębiorstwie i wyznaczenie odpowiednich do wykorzystania w tym zakresie obszarów i działań. Problemy te zostały zweryfikowane poprzez badanie ankietowe przeprowadzone na próbie 121 pracowników sieci. Zwrotność wystąpiła na poziomie 104 kwestionariuszy.

4. Społeczna odpowiedzialność biznesu na motywowanie pracowników sieci franczyzowej Galileusz

Na pytanie: „Czy znasz pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu” 88% an-kietowanych odpowiedziało „tak”. Oznacza to, iż pracownicy sieci Galileusz są świadomi

11 Galileusz, Aktualności, www.galileusz.com.pl, (11.04.2015). 12 Wiadomości pochodzą z wywiadu bezpośredniego przeprowadzonego z właścicielem sieci franczyzowej

Galileusz.


istnienia tej koncepcji. Ponadto okazało się, że ankietowani poprawnie rozumieją istotę tej idei, postrzegając ją przez pryzmat postępowania w sposób uczciwy (53,8% wskazań), czy zaangażowania w ważne sprawy społeczne (25,9% deklaracji). Dopiero na dalszych pozycjach w rankingu najczęstszych wskazań, pojawiły się aspekty promocyjne, wizerunkowe, z czym najczęściej bywa mylony CSR.

Podjęto się także próby weryfikacji potrzeby i stopnia świadomości pracowników sieci Galileusz na temat wdrażania obszarów koncepcji CSR przez tę jednostkę. Badanie wykaza-ło, że pracownicy oczekują od firmy zaangażowania na polu społecznej odpowiedzialności biznesu. Świadczy o tym fakt, że 100% ankietowanych zgodnie zadeklarowało opinię, iż jednostka powinna działać w tym zakresie. Niestety mimo tego faktu, jedynie 36,5% badanych ma świadomość, że firma oferuje wsparcie finansowe i edukacyjne potrzebującym. O 14,4% więcej ankietowanych dostrzega aspekt etycznego traktowania pracowników. Najwyższym stopniem świadomości charakteryzuje się obszar działań w zakresie ekologii tj. minimaliza-cja zużycia papieru i energii elektrycznej (81,7% badanych). Istotnym wnioskiem jest to, że badani posiadający świadomość zaangażowania sieci Galileusz w poszczególnych obszarach CSR zgodnie deklarują (100% wskazań), że fakt ten motywuje ich do pracy.

Poproszono pracowników sieci, aby wskazali obszar działalności na polu CSR, który najsilniej wpływa na ich motywację. Okazało się, że jednostka chcąc motywować swoich pra-cowników powinna pochylić się przede wszystkim nad kwestiami pracowniczymi (warunki pracy pracowników 81,7% odpowiedzi). Jedynie 14,4% ankietowanych deklaruje, że wzrost ich motywacji powoduje zaangażowanie w ważne problemy społeczne i 3,9% badanych wskazało działania z zakresu ochrony środowiska naturalnego.

W celu wskazania konkretnych działań z zakresu społecznej odpowiedzialności biz-nesu, jakie jednostka powinna podejmować w celu motywacji pracowników poproszono ankietowanych o określenie tej zależności w skali od 1 do 5. Sytuację tę obrazuje Rysunek 2.

Rysunek 2. Skala oddziaływania działań z zakresu warunków pracy pracowników sieci Galileusz, podejmowanych w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu na ich motywację

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego.

Maja Żychlewicz22

Jak zaprezentowano na Rysunku 2, spośród wielu propozycji wdrażania działań na polu społecznej odpowiedzialności biznesu, pracowników sieci Galileusz najsilniej motywuje oferowanie przez pracodawcę szkoleń (średnia ocena: 4,93). Analizując specyfikę działalno-ści firmy, aspekt ten wydaje się być bardzo istotny. Wydaje się, że jest tak, ponieważ osoby prowadzące zajęcia w firmie muszą być na bieżąco z nowymi trendami i zasadami zdawania egzaminów maturalnych, gimnazjalnych, czy sprawdzianów szóstoklasisty. Wydaje się być istotnym nie tylko dla korepetytora, ale także dla właściciela firmy, aby osoby uczące znały wszelkie zmiany w programie edukacyjnym, aby móc w jak najlepszym stopniu przygotować klienta do egzaminów i zaliczeń.

Kolejną pozycję zajął aspekt dbałości pracodawcy, o możliwość zachowania równo-wagi między życiem zawodowym, a prywatnym pracowników. Wydaje się, iż ten element okazał się być tak cenny ze względu na fakt, że pracownicy firmy Galileusz posiadają pracę zasadniczą w innej placówce, a praca analizowanej jednostce stanowi dla nich tzw. pracę dorywczą. Z tego względu pracownicy sieci Galileusz są to osoby, które większość czasu spędzają w pracy, aniżeli z rodziną. Oczywistym więc, wydaje się być fakt oczekiwania pomocy w zakresie łączenia spraw zawodowych z życiem prywatnym. Fakt ten, podkreśla też zasadność wskazania na czwartej pozycji kategorii opisującej elastyczny czas pracy i ela-styczne formy zatrudnienia.

Zarządzający siecią w pierwszej kolejności powinni także zadbać o aspekt etyczne-go traktowania pracowników. Podwładni oczekują od swoich pracodawców przestrzegania prawa, postępowania w sposób uczciwy w relacjach pracownik-pracodawca. Istotność tej propozycji wydaje się być oczywista i nie podlega dyskusji zasadność jej wdrażania. Wymiar etyczny we współpracy z pracownikami to nie tylko wcześniej wskazane aspekty, ale także m. in. zrozumiały system motywowania, który również został wysoko oceniony, gdyż w skali pięciostopniowej otrzymał średnią 4,75.

Równie istotnym procesem w motywowaniu pracowników firmy poprzez wdrażanie działań na polu CSR, okazał się być aspekt dostrzegania pracownika nie tylko z perspektywy wykonywanych przez niego obowiązków (średnia ocen: 4,78). Ankietowani oczekują od pracodawcy zainteresowania ich życiem prywatnym, ewentualnej pomocy w trudnej dla nich sytuacji i wsparcia w realizacji swoich pasji życiowych.

Badanie wykazało, że pracownicy firmy Galileusz nie tylko oczekują od niej zaanga-żowania na polu CSR, ale także chcą w nim czynnie uczestniczyć. Współpraca ta nie powinna odbywać się tylko na etapie realizacji konkretnych działań, ale także ich planowania. Oznacza to, iż zasadnym byłoby wprowadzenie wolontariatu pracowniczego.

Każdy człowiek posiada pasję. Często jest ona jednakowo ważna jak praca, czy rodzi-na. Nie dziwi więc fakt, że kategoria ta uzyskała średnią ocenę na poziomie 3,86 w przyjętej pięciostopniowej skali ocen. Z tego względu zarządzający siecią Galileusz powinni zwró-cić uwagę na ten aspekt podejmując działania wspierające realizację zainteresowań swoich pracowników.

Najsłabszą ocenę uzyskały działania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy. Należy jednak podkreślić, iż mimo faktu, że to działanie zostało ocenione najsłabiej to jednak ocena 3,83 w pięciostopniowej skali jest wartością mocną i nie należy jej zaniedbywać.

Zakończenie

W artykule potwierdzona została hipoteza, że strategiczne wdrażanie koncepcji spo-łecznej odpowiedzialności biznesu, wpływa na motywację pracowników do pracy. Fakt ten, udowadniają wyniki najnowszych badań dotyczących korzyści, jakie osiągają przedsiębior-stwa wdrażające koncepcję CSR do strategii rozwoju jednostek. Wartym podkreślenia jest fakt, iż korzyść w postaci motywacji pracowników (wraz z korzyścią kreowania wizerunku) jest jednym z najczęściej wskazywanych benefitów.


Przeprowadzone badanie ankietowe wskazało, że firma Galileusz również powinna ukierunkować swoją strategię w kierunku społecznej odpowiedzialności biznesu. Takiego zaangażowania oczekuje jedna z najważniejszych grup interesariuszy – pracownicy przedsię-biorstwa. Badanie potwierdziło także hipotezę, że z wdrożenie koncepcji społecznej odpowie-dzialności biznesu wpływa na wzrost motywacji pracowników sieci franczyzowej Galileusz.

Wśród rekomendacji w zakresie wdrożenia koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, dla budowania motywacji pracowników omawianego przedsiębiorstwa, można podać następujące propozycje zmian. Po pierwsze zarządzający siecią Galileusz chcąc motywować w ten sposób swoich pracowników powinni rozszerzyć dotychczas podejmowane działania i zastosować strategiczny - nie przypadkowy, jak do tej pory CSR. W tym zakresie, nadrzędną kwestią jest polepszenie procesu komunikacji podejmowanych działań zainteresowanym stro-nom. Należy jednak podkreślić, iż pierwszy krok w stronę nadania strategicznego charakteru poczynaniom w zakresie CSR został już zrealizowany, bowiem jego wdrażanie poprzedzone zostało badaniem oczekiwań interesariuszy.

Wzrost motywacji pracowników sieci jest możliwy przede wszystkim, poprzez za-stosowanie działań prospołecznych, w obszarze polepszenia warunków pracy pracowników. Na Rysunku 3 zaprezentowano nadrzędne propozycje działań w tym zakresie.

Rysunek 3. Propozycje działań w celu motywowania pracowników sieci Galileusz poprzez spo-łeczną odpowiedzialność biznesu

Źródło: Opracowanie własne.

Maja Żychlewicz24

Podsumowując, należy podkreślić, że wspólnym mianownikiem deklaracji pracowni-ków sieci Galileusz, dotyczących działań z zakresu CSR, wpływających na ich motywację do pracy jest aspekt możliwości rozwoju osobistego oraz zawodowego i poczucia współudziału w tworzeniu kierunku działalności przedsiębiorstwa. Należy również podkreślić, ogromną rolę franczyzodawcy systemu w procesie planowania, implementacji, komunikacji, uświa-domienia potrzeby i istotnej korzyści wdrożenia strategicznego CSR franczyzobiorcą sieci.

Bibliografia

1. Biegajewski M., Kreowanie wizerunku przedsiębiorstwa za pomocą narzędzi CSR na przy-kładzie firmy IKEA, http://www.proto.pl/PR/Pdf/prace_dyplomowe/ikea.pdf, (10.04.2015).

2. FOB, Encyklopedia CSR, http://odpowiedzialnybiznes.pl/hasla-encyklopedii/spoleczna-odpo-wiedzialnosc-biznesu/ (01.04.2015).

3. Galileusz, Aktualności, www.galileusz.com.pl, (11.04.2015).4. Labocha E., Społeczna odpowiedzialność biznesu – moda czy konieczność,www.sob.edu.pl/

wpcontent/downloads/sob_moda_czy_koniecznosc.pdf, (25.03.2015).5. Nogalski B., Szpitter A., Marka jako narzędzie budowy wizerunku przedsiębiorstwa [w:] Public

Relations w przedsiębiorstwie, pod red. T. Soliński i D. Tworzydło, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2006.

6. Lewicka-Strzelecka A., Społeczna odpowiedzialność wielkich korporacji w świetle badań projektu RESPONSE, Master of Business Administration, nr 3, 2008.

7. Priedulena E., Podręcznik nauki uzupełniającej dla ekspertów od społecznej odpowiedzial-ności biznesu dla małych i średnich przedsiębiorstw, http://www.csrsmes.eu/wpcontent/uplo-ads/2013/04/PODEECZNIK%20NAUKI.pdf, (12.04.2015).

8. Stefańska M., CSR a wartość przedsiębiorstwa, [w:] Społeczna odpowiedzialność organizacji. Polityczna poprawność czy obywatelska postawa? pod red. Z. Pisz i M. Rojek-Nowosielskia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.

9. Urip S., CSR Strategies – for a competitive edge in emerging markets, WILEY, Singapore 2010, s. 12.

10. Wierzbicka-Mazur E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzial-ności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin 2012.

11. Zboroń H., Dyskurs o społecznej odpowiedzialności ekonomistów (z kryzysem w tle), [w:] Społeczna odpowiedzialność organizacji. Polityczna poprawność czy obywatelska postawa?, pod red. Z. Pisz i M. Rojek-Nowosielska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.

CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY AS A TOOL FOR EXAMPLE OF WORKERS MOTIVATION FOR

EXAMPLE OF GALILEUSZ FRANCHISE NETWORK

SummaryThe article consists of two parts - theoretical and empirical. The first hypothesis proves that the strategic implementation of the concept of corporate social responsibility affects the motivation to work. Its verification was carried out by analyzing the Polish and foreign lit-erature and the results of the latest research on the benefits derived from the use of strategic CSR by Polish companies. The empirical part of the paper while confirms the hypothesis that the implementation of the concept of corporate social responsibility, increases employee motivation Galileo franchise network. Its main objective is to develop recommendations for the implementation of the concept of corporate social responsibility by the company to build the motivation of its employees. Also adopted four specific objectives. The first is to identify the knowledge of the concept of corporate social responsibility and its perception


by the employees of the system. Another specific objective is to indicate errors by its owners prevent build motivation of employees through the implementation of CSR. It was also trying to identify areas and specific actions in the field of corporate social responsibility affect the growth of the brand Galileo employee motivation. These objectives are achieved by means of a survey conducted on a sample of employees network.

Key words: corporate social responsibility, the benefits of the implementation of corporate social responsibility, motivation, motivating employees through CSR


Strategie organizacji w sytuacji kryzysowejPaweł Strzemecki

Paweł StrzemeckiSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

STRATEGIE ORGANIZACJI W SYTUACJI KRYZYSOWEJ

Wstęp

Kryzysy są stałym elementem naszego życia, występują one począwszy od naszego życia prywatnego aż po cykle koniunkturalne gospodarek poszczególnych krajów. Sytuacje kryzysowe pojawiają się także w organizacjach, które jak żywe organizmy reagują na nie, przeżywając je lub umierając. Pojawienie się kryzysu w przedsiębiorstwie jest uwarunko-wane przez wiele czynników. Mogą one przeradzać się w problemy a następnie w sytuacje kryzysowe, które wymagają podjęcia działań pozwalających na przywrócenie firmy do nor-malnej działalności. Jednak bardzo trudno jest znaleźć, moment w którym należy podjąć zdecydowane działania. Czynności antykryzysowe podjęte w nieodpowiednim czasie mogą prowadzić do dalszego pogłębienia kryzysu, co w ostateczności może prowadzić do upadku organizacji. Ważne jest, aby uczyć się na błędach innych przedsiębiorstw, wtedy możemy lepiej przewidzieć potencjalne skutki naszych reakcji.

Temat kryzysów w przedsiębiorstwach jest ważny i nabierał w ostatnich czasach dużego znaczenia, głównie poprzez kryzys subprime, gdzie większość przedsiębiorstw na świecie odczuła jego skutki i musiała przystosować swoją działalność do zmienionych realiów rynkowych. Obecnie temat kryzysów nie jest poruszany tak często z racji poprawy koniunktu-ry na światowych rynkach. Jest to jednak idealna sytuacja na zaistnienie sytuacji kryzysowej z racji uśpienia menedżerów na możliwość zaistnienia kryzysu w ich przedsiębiorstwie.

1. Kryzys

Tempo zmian technologicznych, społecznych i ekonomicznych w obecnych czasach jest znaczące. Zjawiska te mają dużo zalet, ale i wad gdzie najważniejszą jest redukcja sta-bilności gospodarek. Dla przedsiębiorcy oznacza to implementację ciągłych zmian po to aby dostosować się do wymagań rynkowych, jednak z każdymi zmianami związane jest ryzyko, które może spowodować narodziny sytuacji kryzysowej.

Często kryzys może okazać się zagadnieniem wielowymiarowym, w którym trudno jest znaleźć relacje między poszczególnymi elementami. Jest bardzo dużo różnych rodzajów kryzysów, odróżniają się od siebie m.in. czasem trwania, rozmiarem, skutkami. Wszystko to jest uzależnione od konkretnych sfer życia, w których kryzys znajduje się.

W sensie ekonomicznym kryzys jest to naruszenie równowagi gospodarczej, spowol-nienie rozwoju bądź regres. Skutkuje to redukcją produkcji, zmniejszeniem popytu, spad-kiem dochodu narodowego, zatrudnienia i poziomu życia ludności. Obserwując fazy cyklu koniunkturalnego wejście w fazę kryzysu jest zwiastowane spadkiem Produktu Krajowego Brutto, wzrostem bezrobocia, redukcją obrotów przedsiębiorstw, spadkiem eksportu i importu, zmniejszeniem dochodów ludności i nakładów inwestycyjnych.

Odnosząc się do pojedynczej organizacji, kryzys to raptowne zmniejszenie się dzia-łalności gospodarczej poprzez zmniejszenie produkcji, zatrudnienia, inwestycji. Według

Paweł Strzemecki28

L. Barton kryzysem jest „istotne nieprzewidywalne zdarzenie, które posiada potencjalne negatywne konsekwencje dla organizacji i jej członków, wyrobów, usług, sytuacji finansowej i reputacji”1.

Niebezpieczeństwo pojawienia się kryzysu znajduje się w całym cyklu funkcjono-wania firmy, a perspektywa jego powstania uwarunkowana jest ryzykiem funkcjonowania i rozwoju organizacji. Kryzys może pojawić się w dowolnej firmie, jednak tylko niewielka ilość menedżerów zna zasady radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych, wielu popełnia błędy, które skutkują niewydolnością przedsiębiorstwa lub jego upadkiem.

2. Zarządzanie antykryzysowe

„Zarządzanie antykryzysowe to proces, w którym przewiduje się niebezpieczeństwo kryzysu, dokonuje się analizy jego symptomów, przedsięwzięć ograniczających negatywne konsekwencje kryzysu i wykorzystuje się jego czynniki w celu kontynuacji procesu roz-woju”2. Możemy, zatem stwierdzić, że system zarządzania antykryzysowego powinien dać możliwość zapobiegania i skutecznego przezwyciężania kryzysu. Jednak jego istotą jest nie tylko przewidywanie i eliminowanie kryzysu. Zarządzanie antykryzysowe to również wywo-ływanie, przyspieszanie, oddalanie, uprzedzanie, ograniczanie, kierowanie, analiza, wdrażanie oraz ocena sytuacji kryzysowej. Na tej podstawie można scharakteryzować szereg działań, które powinno obejmować zarządzanie antykryzysowe. Pierwsze z nich to zapobieganie, są to wszystkie działania, dzięki którym możemy uchylić się od kryzysu. Kierownicy or-ganizacji analizują wszelkie sygnały ostrzegające przed wystąpieniem sytuacji kryzysowej. Kolejnym posunięciem jest przygotowanie się do wystąpienia kryzysu poprzez stworzenie planu działania, ocenę niebezpieczeństwa i powołanie drużyny odpowiedzialnej za zarzą-dzanie antykryzysowe. Następnym etapem jest realizacja przedsięwzięć antykryzysowych gdzie poszczególne części wdrażanego planu powinny być na bieżąco monitorowane po to, aby wyeliminować wszelkie błędy proceduralne. Ostatnią pozycją jest ocena reakcji na kryzys która pozwala zgromadzić wiedzę dla przedsiębiorstwa i informacje te mogą posłużyć w przyszłości do zwalczania kolejnych kryzysów. Wszystkie etapy tworzą pewien cykl, dzięki któremu możliwe jest efektywne przeanalizowanie sytuacji kryzysowej, oraz dobór odpo-wiednich narzędzi do jego zwalczenia. Zarządzanie antykryzysowe jest procesem przeciw-działania, przygotowania, wdrażania i oceny organizacji na kryzys. Możliwość efektywnego zarządzania antykryzysowego jest zależna od zasobów kadrowych w przedsiębiorstwie, od ich wykształcenia i doświadczenia. Dzięki tym umiejętnościom są w stanie wykonać analizy i wyciągnąć wnioski, które pozwalają na stworzenie skutecznego planu kryzysowego. Nie jest to jedyny dylemat zarządzania antykryzysowego, istnieje wiele innych, które można podzielić w cztery grupy. Pierwsza obejmuje zagadnienia sytuacji przedkryzysowych, gdzie na początku znajduje się problem identyfikacji kryzysu, następnie problem przezwycięże-nia kryzysu, problem funkcjonowania organizacji podczas wystąpienia sytuacji kryzysowej aż po problem usuwania skutków kryzysu. Druga grupa problemów, to zagadnienia zwią-zane z newralgicznymi obszarami działalności przedsiębiorstwa, należą do nich: problemy finansowe, ekonomiczne, metodyczne, prawne, społeczne, organizacji, oraz psychologiczne. Trzecia grupa wiąże się z tematyką metod i technik zarządzania, do której zaliczyć moż-na problemy zbierania informacji, problemy podejmowania ważnych decyzji w warunkach kryzysu, prognozowania zjawisk kryzysowych, analiza i ocena sytuacji kryzysowej, oraz tworzenie strategii kryzysowych. Ostania czwarta grupa to konflikty na tle kryzysu w firmie, są nimi: zachowania organizacyjne na rynku pracy w warunkach niestabilności, zarządzanie

1 L. Barton, Crisis in organizations: Managing and Communicating in the Heat of Chaos, South-Western College Publishing, Cincinnati, OH 1993, s. 2.

2 K. Krzakiewicz, Zarządzanie ...op. cit., s. 32.

Strategie organizacji w sytuacji kryzysowej 29

w sytuacji upadłości organizacji, system oceny i motywacji pracowników, projektowanie przedsięwzięć antykryzysowych.

Kryzys najczęściej przychodzi w sposób niespodziewany jednak jest on zawsze po-przedzony przez szereg sygnałów. Efektywne wykorzystanie tych oznak i mechanizmów reagowania na nie, pozwala na minimalizację strat poniesionych przez organizację i stano-wi istotną część skutecznej praktyki zarządzania antykryzysowego. Zdolność do lokalizacji potencjalnej sytuacji kryzysowej w dużej mierze zależy od kierownictwa przedsiębiorstwa. Niektórzy kierownicy twierdzą jednak, iż ich przedsiębiorstwu kryzys nie zagraża. Nie tworzą programów antykryzysowych, które w ich oczach są postrzegane, jako marnotrawienie pienię-dzy. Takie podejście pokazuje chciwość i brak profesjonalizmu menedżerów firm, ponieważ im bardziej nieoczekiwany kryzys tym bardziej znaczące będą przyszłe nakłady pieniężne na jego pokonanie, jeśli tylko jest to wciąż możliwe.

Struktura organizacyjna firmy powinna być dostatecznie elastyczna, aby móc szybko zareagować na sygnały o nadchodzącym kryzysie. Ważne jest także zachowanie menedżerów odnoszące się do percepcji kryzysu. Równocześnie z pojawieniem się pierwszych znaków nadchodzącego kryzysu, co pociąga za sobą zrobienie planu przełamania kryzysu, mene-dżerowie powinni zdefiniować swoje podejście do tej niespotykanej sytuacji. Właśnie to nastawienie determinuje przebieg całego postępowania realizacji planów antykryzysowych. Można wyróżnić podstawowe typy podejść percepcji sytuacji kryzysowej.

Tabela 1. Cechy zarządzania antykryzysowego z punktu widzenia efektywności

Aspekty kryzysu Efektywne zarządzanie Częściowo efektywne zarządzanie

Nieefektywne zarządzanie

Sygnał o możliwym kryzysie

Wczesna analiza sy-gnałów i natychmia-

stowe podjęcie działań antykryzysowych

Działania obronne podejmowane przez

przedsiębiorstwoIgnorowanie sygnałów

Proces podejmowania decyzji

Wszystkie procesy są realizowane zgodnie z harmonogramem

Realizacja następuje w wolnym tempie

Realizacja następuje z dużym opóźnieniem

w związku z konfliktami wewnątrz organizacji

Granice kryzy-su i wpływ na interesariuszy

Kryzys zatrzymany wewnątrz przedsię-

biorstwa. Brak strat dla interesariuszy

Niewielkie straty interesariuszy

Kryzys wykracza poza granicę przedsiębiorstwa.

Strata interesariuszy

Kryzys a reputacja organizacji

Poprawa reputacji organizacji

Ograniczone negatywne konsekwencje. Odbiorcy nadal współpracują z na-szym przedsiębiorstwem

Długookresowe nega-tywne konsekwencje.

Inwestorzy zaprzestają współpracy

Rewitalizacja działalności

Organizacja funkcjonuje sprawnie

Realizacja podstawo-wych funkcji inne pozo-

stają zatrzymane

Działalność organizacji jest zatrzymana. Wzna-wianie produkcji / usług

przez kierownictwo

Dostępność zasobówWystarczająca ilość

zasobów, które pozwolą na przełamanie kryzysu

Możliwość pozyskania zasobów z zewnątrz

Odczuwalny brak za-sobów potrzebnych do

przezwyciężenia kryzysu

Efekty uczenia się na błędach

Doświadczenie jest w pełni wykorzystane przy tworzeniu planu

antykryzysowego

Doświadczenie jest brane pod uwagę, jednakże

wciąż występują błędy

Zarząd popełnia te same błędy

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: K. Krzakiewicz, Zarządzanie antykryzysowe w organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008, s. 42.

Paweł Strzemecki30

Pierwsze z nich to stanowisko zorientowane na zachowanie stanu sprzed kryzysu. Kryzys postrzegany jest jako zagrożenie i zakłócenie, które może oznaczać utratę miejsc pracy, do-chodów, utratę dotychczasowego statusu społecznego. Kierownictwo postrzega to zjawisko negatywnie, dlatego działania antykryzysowe będą prowadzone po to, aby przywrócić stan pierwotny organizacji. Drugie podejście związane jest z zorientowaniem na rewitalizację i dokonaniu zmian w obecnej sytuacji organizacji, która doprowadziła do powstania kryzysu. Najważniejszą sprawą nie jest przezwyciężenie samego kryzysu, lecz zmienienie struktury, technologii, kultury przedsiębiorstwa, które będą dotrzymywać kroku zmieniającym się wy-maganiom rynku. Ciężko jest ocenić, które z podejść jest bardziej efektywne (racjonalne), ponieważ każdy menedżer jest inny i inne są metody zarządzania i podejmowania decyzji.

Organizacja powinna być stale monitorowana a wszelkie sygnały o kryzysie natych-miast przeanalizowane przez profesjonalistów. Przezwyciężanie sytuacji kryzysowych zależy w dużym stopniu od wykorzystywanej metody analizy kryzysu, oraz od przygotowania eks-pertów zajmujących się zarządzaniem antykryzysowym. Powinni oni wykazywać pełen pro-fesjonalizm nie tylko w typowych sytuacjach występujących w większości przedsiębiorstw, ale również w warunkach podwyższonego ryzyka oraz trudnych, specyficznych, sytuacjach kryzysowych.

3. Strategie kryzysowe

Kryzys organizacji wymaga podjęcia i wprowadzenia przedsięwzięć rewolucyj-nych, które zmieniają obecną sytuację. Dobór właściwej strategii jest bardzo ważny i od niej może zależeć przyszłość przedsiębiorstwa. Podczas doboru odpowiedniej procedury należy uwzględnić takie czynniki jak: faza rozwoju organizacji, rzeczywiste przyczyny kryzysu oraz ich identyfikacja, zdiagnozowanie symptomów kryzysu, siła kryzysu, czas trwania kry-zysu, dotychczasowa strategia przedsiębiorstwa i jej dostosowanie do otoczenia, aktualna koniunktura, pozycja konkurencyjna, struktura i kultura organizacji, struktura kosztów i cen, zastosowane zarządzanie kryzysem. Po uwzględnieniu i rozpatrzeniu tych aspektów przez kierownika możliwe jest stworzenie podstawowej koncepcji strategii kryzysowej. Istnieje możliwość podziału metod postępowania wobec kryzysu na cztery drogi strategiczne, gdzie w ramach tych metod można wyróżnić zbiory działań mających charakter decyzji operacyj-nych, jak i decyzji strategicznych.

Rysunek. 1. Modele postępowania wobec kryzysu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Zelek, Zarządzanie kryzysem w przedsiębiorstwie, Orgmasz, Warszawa 2003, s.148; B. Wieczerzyńska, Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 84


Zaprezentowane opcje strategii wyjścia z kryzysu są bardzo ogólnymi propozycjami, tak jak w przypadku lekarstw nie ma jednego efektywnego na wszystkie przypadłości. Należy zbadać każdą chorobę i przydzielić specjalne leki, tak samo jest w przypadku organizacji, gdzie strategia przeciwdziałaniu kryzysowi będzie w każdym przypadku unikatowa.

Opcja sanacyjna sprowadza się do stabilizacji sytuacji firmy, a w długim terminie polepszanie sytuacji finansowej. Strategię tą wdraża się najczęściej w życie, wtedy gdy kry-zys nie jest jeszcze w dużym stopniu zaawansowania. W celu wprowadzenia stabilizacji w przedsiębiorstwie należy postępować według pięciu zasad. Po pierwsze, nie można do-prowadzić do dalszego rozwoju kryzysu, w tym celu należy upewnić się czy organizacja ma płynność, potrafi racjonalnie zarządzać środkami pieniężnymi oraz dokonywać oszczędności. Po drugie, należy ocenić realistyczne możliwości poprawy naszego przedsiębiorstwa oraz rzetelnie poinformować innych o naszej sytuacji. Ukrycie informacji może okazać się dobre tylko chwilowo, gdy negatywne dane ujrzą światło dzienne możemy stracić strategicznych inwestorów. Po trzecie, należy jasno ustalić cele które chcemy uzyskać, przydzielić środki, dzięki którym mogą zostać osiągnięte. Następnie wybrać drużynę pracowników, która ma być odpowiedzialna za wdrażanie strategii. Zespół ten musi posiadać większe uprawnienia i kompetencje niż inni, a ich decyzje muszą mieć charakter priorytetowy. Po czwarte, ważną kwestią jest efektywna komunikacja wewnątrz przedsiębiorstwa pomiędzy zarządem a ze-społem zajmującym się wdrażaniem strategii. Ważna jest również komunikacja na zewnątrz firmy w szczególności z mediami, gdyż ich ignorowanie może spowodować pogorszenie się kryzysu. Po piąte, w firmach w których występuje znaczna decentralizacja należy dokonać centralizacji, dzięki temu szybciej i efektywniej będzie można wprowadzić strategię zarzą-dzania kryzysem. Najważniejszą rzeczą spośród wszystkich zasad jest zdobycie odpowiedniej ilości gotówki. Kapitał obrotowy jest niezbędny do utrzymania bieżącej działalności firmy w nienaruszonej postaci, oraz do bieżącej spłaty zobowiązań wobec dostawców. Następnym obok gotówki ważnym elementem jest redukcja kosztów, które najprościej można zminimali-zować poprzez zmniejszenie zatrudnienia, outsourcing w przypadku, kiedy niektóre z funkcji organizacji mogą być wykonane taniej oraz lepiej (lub na takim samym poziomie), negocjację cen z dostawcami, wstrzymanie awansów w firmie, zamrożenie wynagrodzeń, zmniejszenie ilości podróży służbowych, targów, konferencji, sponsoringu oraz wydatków na reklamę.

Kolejną strategią w ramach opcji sanacji jest restrukturyzacja przedsiębiorstwa, która ma na celu poprawę sytuacji firmy, poprzez wdrożenie modyfikacji w struktury organizacji. Sama restrukturyzacja może mieć istotę naprawczą bądź rozwojową. Pierwsza z nich dąży do pozbycia sie negatywnych trendów ekonomicznych przedsiębiorstwa i poprawę ogólnej sytuacji ekonomicznej. Druga restrukturyzacja ma na celu zarówno poprawę negatywnej sytuacji organizacji, jak i polepszenie wyników finansowych w celu uzyskania wyższej war-tości przedsiębiorstwa.Każda reorganizacja powinna składać się z planu restrukturyzacji, ten najczęściej składa się z: wyczerpującego opisu sytuacji ekonomicznej firmy, analizy rynku, analizy przyczyn wystąpienia kryzysu, działań przedsiębiorcy w celu eliminacji sytuacji kryzysowej, progno-zy stanu który spodziewamy się uzyskać po zakończeniu prac, źródeł finansowania zmian. Sam proces implementowania powinien odbywać według wcześniej zaplanowanego harmo-nogramu prac, oraz być ciągle monitorowany w celu wyeliminowania niedociągnięć. Plan naprawczy jest następną strategią używaną wobec przedsiębiorców, którym grozi upadłość. Celem tego planu jest uchronienie przed upadłością, w tym celu złożone musi zostać do sądu oświadczenie o wszczęciu postępowania naprawczego. Następnie sąd ustanawia nadzorcę sądowego, który ma dopilnować aby plan naprawczy został w całości wdrożony. Zaletą wszczęcia postępowania naprawczego jest wstrzymanie spłaty zobowiązań, nienaliczane są odsetki, nie mogą być wszczynane egzekucje wobec firmy. Sam plan naprawczy ma na celu odtworzenie zdolności przedsiębiorstwa do konkurowania na rynku.

Paweł Strzemecki32

Opcja likwidacyjna jest strategią która polega na likwidacji organizacji i wygene-rowaniu dodatniego kapitału likwidacyjnego, który później może zostać przeznaczony na inwestycje lub otworzenie nowej działalności w innym sektorze gospodarki. W ramach tej strategii można wyróżnić opcje decyzyjne. Pierwszą możliwością jest taktyka żniw, opcja ta zakłada zaniechanie inwestycji w bieżącą działalność przedsiębiorstwa a dokonywanie inwe-stycji krótko- i średnioterminowych, po to aby uzyskać jak największy kapitał inwestycyjny, który przed likwidacją zostanie przekształcony w gotówkę. Strategia ta ma negatywny wpływ na ogólną opinie o przedsiębiorstwie wśród inwestorów, spada ilość klientów, spada morale pracowników. Kolejną możliwością jest sprzedaż. Jest jedną z najbardziej atrakcyjnych form pozbycia się organizacji będącej w ciężkiej sytuacji, gdyż możemy uzyskać znaczący zwrot kapitału zainwestowanego w firmę. Istnieją różne formy sprzedaży przedsiębiorstwa: • Sprzedaż bezpośrednia innemu przedsiębiorstwu- polega na zaproszeniu konkretnych

przedsiębiorstw do negocjacji w sprawie sprzedaży firmy. Najczęściej spółką zaintereso-waną kupnem jest organizacja działająca w tej samej branży co nasza, dzięki temu istnieje możliwość wynegocjowania wyższej ceny za naszą firmę. Spółce kupującej zależy na polepszaniu sytuacji strategicznej w branży, może tego dokonać bardzo szybko poprzez wykorzystanie maszyn i technologii naszego przedsiębiorstwa.

• Sprzedaż publiczna niezależnym inwestorom- następuje emisja akcji na wyodrębnioną część firmy, każdy z obecnych akcjonariuszy otrzymuje akcje z nowej emisji. Reprezen-tują one jego prawa do części organizacji która została wyodrębniona, następnie sam decyduje czy zbyć akcje czy je zatrzymać.

• EBO (employee buyouts)- pracownicy tworzą spółkę, a następnie dokonują wykupu firmy, w której pracują. Środki na zakup najczęściej pochodzą z kredytów.

• LBO (leveraged buyouts) i MBO (management buyouts)- polega to na wykupie organi-zacji w przypadku MBO przez menedżerów za ich własny majątek. W przypadku LBO na wykupie przez inne osoby gdzie głównym źródłem finansowania są kredyty.

Opcja wzrostu jest najbardziej korzystną strategią do zastosowania podczas pojawie-nia się kryzysu gdyż dzięki niej przyczyniamy się do rozszerzenia rozmiarów organizacji, poprawy pozycji rynkowej, a w długim okresie do podwyższenia wartości rynkowej przed-siębiorstwa. Jednakże istnieje próg, który dla większości firm pogrążonych w kryzysie jest nie możliwy do przejścia- deficyt środków finansowych. Tylko organizacje, które zdołały zaoszczędzić podczas ciężkich czasów środki finansowe, mają możliwość zastosowania tej strategii. Kolejnym etapem w celu wdrożenia taktyki wzrostu jest określenie rodzaju wzrostu- zewnętrzny lub wewnętrzny. Wzrost wewnętrzny polega na rozbudowie przedsiębiorstwa w ramach tej samej struktury organizacyjno-prawnej. Rozbudowa składa się głównie z in-westycji rzeczowych w celu wzrostu zdolności produkcyjnych, co umożliwia zwiększenie rozmiaru przedsiębiorstwa, to przekłada się na wzrost wartości organizacji na rynku. Wzrost zewnętrzny polega na kooperacji z innymi podmiotami rynku, nawet konkurencją. Współpra-ca może przybrać formę od bardzo luźnych stosunków do silnego współdziałania. Rezultat, jaki można osiągnąć poprzez wzrost zewnętrzny to pozyskanie nowych rynków zbytu, lepszy dostęp do technologii, surowców, rozłożenie ryzyka, efektywniejsze wykorzystanie kapitału.

Opcja upadłościowa występuje ona najczęściej w przypadku sytuacji patowych, gdzie nie istnieją inne możliwości ratunku. Strategia ta jest jednocześnie najmniej atrakcyjna, gdyż przeważnie nie pozwala na zyskaniu dużych sum gotówki, a często oznacza dodatkowe koszty oraz straty. Wyróżnić można dwie formy likwidacji: • Upadłość- składany jest wniosek o ogłoszenie upadłości. Następuje likwidacja majątku

dłużnika. Pokrywane są zobowiązania z masy upadłościowej. • Zamknięcie- nie ma możliwości odbudowy firmy, następuje sprzedaż aktywów przedsię-

biorstwa w celu pokrycia zobowiązań.


Podsumowanie

Kryzys nie może być lekceważony, wymaga on szczególnego traktowania. Działania antykryzysowe muszą być dokonywane jak najszybciej i jak najcelniej. W tym celu należy dokonać analizy danych a wszelkie odchylenia od normy przeanalizować po raz kolejny z dużą skrupulatnością i określić czy dany wskaźnik pokazuje nam pierwsze przejawy kryzysu, czy jest to jedynie zmiana spowodowana zmianami na rynku, które odczuwają wszystkie przedsiębiorstwa w branży.

Zarządzanie antykryzysowe pozwala na przeciwdziałanie kryzysowi oraz jego szybką eliminację w przypadku jego wystąpienia. Istnieje wiele ogólnych strategii kryzysowych które w sposób nieefektywny eliminują problem kryzysu. Jednakże każda firma jest unikatowa i kryzys który wystąpił w niej wymaga indywidualnego podejścia. Stworzony powinien zostać scenariusz szyty na miarę który wyeliminuje przyczyny i zapobiegnie powstawaniu kolejnych kryzysów.

Osiąganie wysokich zysków i ciągłe cięcie kosztów nie może stać się najważniejszą rzeczą w przedsiębiorstwie. Takie zachowanie prowadzi jedynie do chwilowej poprawy sytu-acji przedsiębiorstwa. Ważna jest analiza danych, efektywne zarządzanie, oraz przemyślane strategie rozwoju, które pozwolą na wyeliminowanie ryzyka wystąpienia kryzysu do mini-mum. Dzięki takim działaniom możemy sobie zagwarantować stabilność przedsiębiorstwa, które w długim okresie będzie przynosiło wysokie stopy zwrotu z kapitału.

Bibliografia1. Antoszkiewicz J., Rozwiązywanie problemów firmy. Praktyka zmian, Poltext, Warszawa 1998.2. Barton, L., Crisis in Organizations: Managing and Communicating in the Heat of Chaos,

South-Western College Publishing, Cincinnati, OH 1993.3. Bednarski L., Problemy oceny zagrożenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, „Zeszyty teo-

retyczne Rady Naukowej SK w Polsce”, Nr 46/1998.4. Dorozik L., Restrukturyzacja ekonomiczna przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2006.5. Gaughan P., Mergers, acquisitions and corporate restructurings, John Wiley & Sons, Hoboken

2007.6. Koźmiński A. (red.), Zarządzanie w warunkach niepewności, PWN, Warszawa 2005.7. Krzakiewicz K., Zarządzanie antykryzysowe w organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekono-

micznej w Poznaniu, Poznań 2008.8. Lichniak I. (red.), Nauka o przedsiębiorstwie wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza-

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009.9. Nogalski B., Macinkiewicz H., Zarządzanie antykryzysowe przedsiębiorstwem. Pokonać kryzys

i wygrać, Difin, Warszawa 2004.10. Regester M., Larkin J., Zarządzanie kryzysem, PWE, Warszawa 2005.11. Rosenthal U., Pijnenburg B., Crisis management and decision making, Kluwer Academic

Publishers, Dordrecht ; Boston 1991.12. Wawrzyniak B., Zarządzanie w kryzysie. Koncepcje. Badania. Propozycje, PWE, Warszawa

1985.13. Wieczerzyńska B., Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu, Warszawa 2009.14. Zarzecki D., Zarządzanie finansami: zarządzanie ryzykiem i kreowanie wartości, Wydział Nauk

Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007. 15. Zelek A., Zarządzanie kryzysem w przedsiębiorstwie, Orgmasz, Warszawa 2003.16. Zelek A., Zarządzanie strategiczne. Diagnozy, decyzje, strategie, Wydawnictwo Zachodnio-

pomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2000.

Paweł Strzemecki34

CORPORATE ANTI-CRISIS STRATEGIES

SummaryThe subject of corporate crises is important and in recent years has gained great importance, mainly by the subprime crisis, where the majority of companies in the world felt its effects and had to adapt their operations to the changed market realities. Currently, the corporate crisis topic is not often discussed because as the world economy has improved and gained momentum. Nevertheless, this is an ideal situation for the existence of a crisis as managers attention, in the possibility of a crisis occurring in their company, has decreased.This article presents the issues related to the anti-crisis management, which apply to prevention and further development of crises in companies, as well as methods which can eliminate the crisis once it occurs. Different management styles are being examined in terms of effectiveness and strategic options for recovery. The article adopted the thesis that changes in the market and lack of response to them can cause a corporate crisis. On the basis of the arguments used in the article, it can be concluded that any changes in the market should be analyzed and evaluated. If the analysis indicates any potential hazard then strategies shall be developed and implemented in the company at the appropriate time.

Key words: Crisis, Anti-crisis management, Crisis strategies


Systematyka metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji Agata Szyran-Resiak

Agata Szyran-ResiakWyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna w Świdnicy

SYSTEMATYKA METOD OCENY JAKOŚCI DZIAŁALNOŚCI MARKETINGOWEJ

ORGANIZACJI

Wstęp

Wśród istniejących metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji moż-na wskazać trzy odrębne ich grupy. Pierwszą z nich tworzą metody jakościowe, w ramach których na użytek oceny nie określa się żadnych parametrów liczbowych1. Zaliczyć tu można następujące metody: audyt marketingowy, ocenę doskonałości marketingu oraz przegląd etycznej i społecznej odpowiedzialności organizacji. Druga grupa to metody ilościowe służące do oceny badanych zjawisk czy obiektów za pomocą wartości liczbowych, wyrażonych we właściwych dla tej oceny jednostkach miary. Do metod tych należą: analiza sprzedaży, analiza udziału w rynku, analiza wpływu wydatków marketingowych na wielkość sprzedaży, analiza finansowa, kontrola rentowności i efektywność marketingu, ranking efektywności marketingu oraz obserwacja zadowolenia klienta. Ostatnią grupę tworzą metody jakościowo-ilościowe (mieszane) łączące cechy zarówno metod jakościowych, jak i ilościowych. Oznacza to, że część parametrów oceny jest wyrażona liczbowo, a część nie. Metody te stanowią: zrówno-ważona karta wyników, a także benchmarking marketingowy. Tabela 1 przedstawia propo-nowany podział istniejących metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji.

Tabela 1. Podział istniejących metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji

Rodzaj metod Nazwa metody

Jakościowe • audyt marketingowy, - ocena doskonałości marketingu,• przegląd etycznej i społecznej odpowiedzialności organizacji

Ilościowe

• analiza sprzedaży, - analiza udziału w rynku,• analiza wpływu wydatków marketingowych na wielkość sprzedaży,• analiza finansowa,• kontrola rentowności marketingu,• efektywność marketingu,• ranking efektywności marketingu,• obserwacja zadowolenia klienta

Jakościowo-ilościowe • zrównoważona karta wyników, - benchmarking marketingowy

Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Mruk, B. Pilarczyk, H. Szulce, Marketing, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005; E. Jendrzejczak, A. Tomczak, Podstawy marketing dla inżynierów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003; Ph. Kotler, Marketing, RE-BIS, Poznań 2005; R. Krupski (red.), Metody zarządzania przedsiębiorstwem w przestrzeni marketingowej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004; E. Michalski, Marketing. Podręcznik akademicki, PWE, Warszawa 2003.

1 K. Charmaz, Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, PWN, Warszawa 2009; P. Have, Understanding Qualitative Research and Ethnomethodology, SAGE Publications Ltd, London 2004.

Agata Szyran-Resiak36

Ponadto istniejące metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji można sklasyfikować według rodzajów oceny. Ilustruje to tabela 2.

Tabela 2. Rodzaje oceny działalności marketingowej organizacjiRodzaj oceny

Główny odpowiedzialny Cel oceny Metody

Ocena planu rocznego

Najwyższe i średnie kierownictwo

Zbadać, czy osiąga się zaplanowane wyniki

• analiza sprzedaży,• analiza udziału w rynku,• analiza wpływu wydatków marketin-

gowych na wielkość sprzedaży,• analiza finansowa,• obserwacja zadowolenia klienta,• zrównoważona karta wyników

Ocena rentowności

Kontroler marketingowy

Określić, co organizacji przynosi zyski, a co

straty

kontrola rentowności:• produktu,• terytorium,• klienta,• segmentu,• kanału handlowego,• wielkości zamówienia

Ocena efektywności

Kierownictwo linio-we i działu kadr

Kontroler marketingowy

Ocena i zwiększenie efektywności wydat-ków marketingowych

efektywność:• personelu sprzedaży,• reklamy,• promocji sprzedaży,• dystrybucji

Ocena strategiczna

Najwyższe kierownictwo

Audytor marketingu

Stwierdzić, czy orga-nizacja wykorzystuje wszystkie możliwości stwarzane przez ryn-ki, produkty i kanały

dystrybucji

• ranking efektywności marketingu,• audyt marketingowy,• ocena doskonałości marketingu,• przegląd etycznej i społecznej odpo-

wiedzialności organizacji,• benchmarking marketingowy

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 700.

1. Metody oceny jakościowej

Audyt marketingowy

Rozważania teoretyczne prowadzone na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat w za-kresie audytu marketingowego pokazują, iż powszechnie używana jest w dalszym ciągu w tym względzie definicja Ph. Kotlera, która brzmi następująco: „audyt marketingowy jest to wszechstronne, systematyczne, niezależne i regularne badanie środowiska marketingowego, celów, strategii i działań danego przedsiębiorstwa lub jednostki biznesu, prowadzone dla zidentyfikowania trudności i szans rozwojowych oraz sformułowania planów, mających na celu usprawnienie marketingu przedsiębiorstwa”2. Według R. W. Haas’a, audyt marketingo-wy jest najbardziej pełnowartościowym ze wszystkich narzędzi kontroli i oceny działalności marketingowej organizacji3.

Audyt marketingowy posiada 4 zasadnicze cechy. Są to: wszechstronność, systema-tyczność, niezależność i regularność. W tabeli 3 zawarte zostały objaśnienia każdej z cech. Jeśli chodzi natomiast o zakres audytu marketingowego, to większość teoretyków i prakty-ków korzysta z podziału zaproponowanego przez Ph. Kotlera (tabela 4). Pozostali autorzy,

2 Ph. Kotler, From sales obsession to marketing effectiveness, Harvard Business Review 1997, November –De-cember, s. 67–75.

3 R. W. Haas, Business marketing, a managerial approach, South – Western College Publishing, Ohio 1995.

Systematyka metod oceny jakości działalności marketingowej organizacji 37

bazując na tych rozważaniach, stworzyli własne podziały, są one jednak w pełni kompatybilne z propozycją pierwotną.

Do zalet audytu marketingowego możemy zaliczyć fakt, iż uwzględniana w nim ocena obejmuje wszystkie obszary działalności marketingowej organizacji. Jednak nie przyjmuje się w niej jednolitego systemu postępowania. Ponadto audyt jest kosztowny, czasochłonny i wymaga nadzoru nad osobą, która go wykonuje.

Tabela 3. Cechy audytu marketingowego

Źródło: W. Dryl, T. Dryl, Kontrola marketingowa z wykorzystaniem audytu marketingowego jako deter-minanta sukcesu współczesnych organizacji, [w:] Systemowe uwarunkowania sukcesu organizacji, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2009, s.520


Tabela 4. Elementy audytu marketingowego wg Ph. Kotlera

Audyt marketingowy

Audyt środowiska marketingowego

Audyt strategii marketingowych Audyt organizacji marketingu

• Makrośrodowisko: demo-graficzne, ekonomiczne, ekologiczne, technologiczne, polityczne i kulturowe

• Środowisko, w którym prowa-dzona jest działalność: rynki, klienci, konkurenci, dystry-bucja i dealerzy, dostawcy, usługodawcy i firmy marketin-gowe, społeczeństwo

• Misja biznesu• Cele i zadania marketingu• Strategia

• Struktura formalna• Efektywność funkcjonalna• Efektywność współpracy

działu marketingu

Audyt systemu marketingu Audyt produktywności marketingu Audyt funkcji marketingu

• System informacji marketingowej

• System planowania marketingowego

• System kontroli marketingowej

• System rozwoju nowego produktu

• Analiza rentowności• Analiza efektywności

wydatków

• Produkty• Cena• Dystrybucja• Reklama i promocja sprzeda-

ży, publicity oraz marketing bezpośredni

• Personel sprzedaży


Ocena doskonałości marketingu

Ocena doskonałości marketingu stosowana jest do oceny wyników działań marketin-gowych osiągniętych przez daną organizację w stosunku do wyników najlepszych organizacji (uważanych za wzorcowe). W metodzie wszystkie organizacje i działania marketingowe dzielą się na słabe, dobre i znakomite (tabela 5). Kierownictwo stawia krzyżyk w tym wierszu, który najlepiej obrazuje sytuację w jego organizacji4. W ten sposób uzyskuje się słabe i mocne strony działalności marketingowej danej organizacji, dzięki czemu można zdiagnozować te jej obszary, które funkcjonują w sposób prawidłowy oraz te, które wymagają poprawy.

4 Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 713.


Tabela 5. Ocena doskonałości marketingu

Słaby Dobry Znakomity

Zorientowany na produkt Zorientowany na rynek Kreujący rynek

Nastawiony na rynek masowy Nastawiony na segment rynku Zorientowany na niszei klienta

Oferta produktowa Rozwinięta oferta produktowa Rozwiązujący problemy klientów

Przeciętna jakość produktu/usług Ponadprzeciętna jakość produktu/usług Znakomita jakość produktu/usług

Nastawiony na produkt końcowy Nastawiony na produkt główny Nastawiony na umiejętności

Nastawiony na proces Nastawiony na proces Nastawiony na wynik

Reagujący na konkurencję Szukający inspiracjiu najlepszych Przerastający konkurentów

Eksploatacja dostawcy/odbiorcy Pierwszeństwo dostawcy/odbiorcy Partnerstwo dostawcy/odbiorcy

Eksploatacja dealera Poparcie dealera Partnerstwo z dealerem

Kierowany przez cenę Kierowany przez jakość Kierowany przez wartość

Przeciętna szybkość działania Ponadprzeciętna szybkość działania Znakomita szybkość działania

Hierarchia Sieć Praca zespołowa

Integracja pionowa Organizacja spłaszczona Sojusze strategiczne

Zorientowany na udziałowców Zorientowany na interesariuszy/uczestników biznesu Zorientowany społecznie

Źródło: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 716.

Przedstawioną metodę należy uznać za stosunkowo prostą, umożliwia ona szybkie badanie. Jeśli chodzi natomiast o wady, to stanowią je: zbyt duża ogólność, subiektywizm oraz ograniczony zestaw cech, które należy brać pod uwagę przy ocenie jakości działalności marketingowej organizacji.Przegląd etycznej i społecznej odpowiedzialności organizacji

Działalność marketingowa nierzadko jest związana z dylematami etycznymi. Orga-nizacje cieszące się największym szacunkiem realnie biorą pod uwagę, zarówno w aspekcie strategicznym, jak i operatywnym, interesy nie tylko ich samych, ale także innych organiza-cji, w tym interesy społeczne. Organizacje powinny umieć ocenić, czy rzeczywiście stosują etyczny i społecznie odpowiedzialny marketing.

Główne problemy etyczne w działalności marketingowej organizacji mają związek z wysokimi cenami, oszukańczymi praktykami, agresywną sprzedażą, wadliwymi produkta-mi, niską jakością usług dla biednych konsumentów. Z punktu widzenia społeczeństwa nato-miast problemy te są rezultatem kreowania przez marketing materialistycznego stylu życia, zanieczyszczenia środowiska kulturowego, nadmiernego wpływu na politykę, działalności niezgodnej z prawem, czy braku dbałości o kwestie ekologiczne5.

Aby działalność marketingowa była faktycznie zgodna z etyką, organizacje powinny posługiwać się przepisami prawa, tworzyć własny, spisany kodeks etyczny, który musi być rozpowszechniany w organizacji. Bardzo ważna jest także odpowiednia „świadomość spo-łeczna” w czasie kontaktów z wszystkimi interesariuszami na rynku6.

5 M. D. Hutt, T. W. Speh, Zarządzanie Marketingiem, PWN, Warszawa 1997.6 Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 717.


Przykładem troski o wymiar etyczny działalności organizacji jest dekalog biznesmena wg T. Borkowskiego. Jest on co prawda stworzony dość dawno, jednak wydaje się być ciągle aktualny. Zawiera również odniesienia do działalności marketingowej, a w całościowym ujęciu obejmuje następujące stwierdzenia7:1. Żadnym swym działaniem nie przyczyniaj się do niszczenia środowiska naturalnego.2. Wspieraj materialnie badania naukowe, które służą naprawie tego, co zostało zniszczone

wskutek działalności gospodarczej.3. Nie produkuj niczego, co zagrażałoby życiu i zdrowiu ludzkiemu.4. Nie oszukuj nikogo.5. Staraj się uzyskiwać coraz wyższe dochody poprzez wynalazki, lepszą organizację pracy,

ciekawą reklamę (ale nie kłamliwą), skuteczny marketing i analizę zbytu, wyszukiwanie tańszych dostawców oraz zmiany technologiczne, a nie poprzez praktyki monopolistycz-ne, fałszywą reklamę czy zawyżone marże.

6. Szanuj swego podwładnego, zwłaszcza jeżeli solidnie wypełnia swoje obowiązki.7. Nie wyzyskuj nikogo, nie okradaj poprzez sztuczne zaniżanie zarobków, skracanie urlo-

pów, obcinanie premii itp. Pamiętaj, że godziwa zapłata za solidnie wykonywaną pracę należy się każdemu.

8. Stwórz swoim podwładnym dobre warunki pracy, niezagrażające zdrowiu i życiu.9. Bądź szczodry. Niech twoja przedsiębiorczość i talenty nie służą tylko Tobie. Niech

służą wszystkim potrzebującym.10. Staraj się usilnie zrozumieć, że posiadanie nawet największej ilości pieniędzy nie ozna-

cza, że jesteś lepszy od innych, że możesz innych poniżać, że stałeś się najmądrzejszym i najpotężniejszym z ludzi.

Kwestie związane z etyką są niezwykle istotne zarówno dla organizacji, jak i całego społeczeństwa. Poprawiają bowiem wizerunek organizacji oraz zwiększają do niej zaufanie. Jednak są to sprawy skomplikowane, ponieważ niełatwo jest niekiedy określić, czy dane postępowanie w działalności marketingowej uznać za zachowanie etyczne czy nie.

2. Metody oceny ilościowej

Analiza sprzedaży

Analiza sprzedaży stanowi pomiar i ocenę rzeczywistej sprzedaży w stosunku do zaplanowanego jej poziomu. Zawiera wiele przydatnych informacji dotyczących sprzedaży produktów wytwarzanych przez daną organizację w różnych przekrojach, m.in.: raport o no-wych klientach, którzy zostali pozyskani przez konkretnych przedstawicieli handlowych, czy wielkość popytu na określone dobra produkowane przez organizację8.

Istnieją dwie metody analizy sprzedaży: analiza różnicy oraz analiza mikrosprzeda-ży9. W analizie różnicy bierze się pod uwagę relatywny udział wszystkich czynników, które powodują rozbieżności w osiąganych wynikach sprzedaży. Analiza mikrosprzedaży nato-miast skupia się na zbadaniu tych produktów, terytoriów itp., którym nie udało się osiągnąć ustalonego poziomu sprzedaży.

Dzięki analizie sprzedaży można uzyskać wiele ważnych informacji, które mogą być wykorzystane w planowaniu sprzedaży, np.10: – wskazanie towarów generujących największe zyski, – wpływ poszczególnych pracowników na wyniki organizacji,

7 K. Sedlak, Strategia w biznesie, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1993, s. 175-176. 8 M. D. Hutt, T. W. Speh, Zarządzanie Marketingiem, PWN, Warszawa 1997, s. 568-669.9 Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 701.10 K. Przybyłowski, S. W. Hartley, R. A. Kerin, W. Rudelius, Marketing, Dom Wydawniczy ABC, Jugosławia 1998,

s. 554-557.


– zadowolenie klientów z oferowanego asortymentu bądź usług.Zaletami analizy sprzedaży są szybkość obliczeń oraz samej analizy. Niestety ogra-

niczona jest ona wyłącznie do kwestii sprzedażowych.Analiza udziału w rynku

Udział w rynku jest to stosunek liczby sprzedanych produktów danej organizacji do liczby wszystkich sprzedanych jednostek tego produktu. Można go wyrazić za pomocą pię-ciu wskaźników: ilościowego, wartościowego, udziału w runku obsługiwanym, względnego udziału w rynku oraz względnego udziału w rynku w stosunku do głównego konkurenta11.

Ilościowy udział w rynku odnosi się do wielkości sprzedaży organizacji lub marki wyrażonej jako procent całkowitej sprzedaży na rynku odniesienia. Udział w rynku w wy-rażeniu wartościowym jest obliczany przy użyciu wartości obrotów. Z kolei udział w rynku obsługiwanym stanowi sprzedaż wyrażoną jako procent całkowitej sprzedaży uzyskanej na obsługiwanym rynku. Względny udział w rynku jest to stosunek sprzedaży danej organizacji do wielkości sprzedaży jej konkurentów. Względny udział w rynku w stosunku do głównego konkurenta natomiast to udział organizacji w rynku w stosunku do największego konkurenta.

Przedstawione wskaźniki pozwalają na szybkie obliczenia oraz sprawną analizę, ale dotyczą jedynie jednej kwestii związanej z jakością działalności marketingowej – udziału w rynku.Analiza wpływu wydatków marketingowych na wielkość sprzedaży

Każda organizacja musi zwracać uwagę na stosunek wydatków marketingowych do wielkości sprzedaży, by mieć pewność, że nie wydaje za dużo, aby osiągnąć planowaną sprzedaż. Można to kontrolować za pomocą tzw. wykresu kontroli (rysunek 1), obrazującego takie wielkości jak koszty reklamy do wielkości sprzedaży czy koszty badań marketingowych do wielkości sprzedaży12.

Rysunek 1. Wzór wykresu kontroli

Źródło: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 702.

Zaprezentowana metoda również pozwala na szybką analizę, jeśli organizacja dys-ponuje wszystkimi niezbędnymi danymi do przeprowadzania wyliczeń, jednak dotyczy ona tylko jednego aspektu – zależności między wydatkami marketingowymi a uzyskiwaną wiel-kością sprzedaży.

11 J. J. Lambin, Strategiczne zarządzanie marketingowe, PWN, Warszawa 2001, s. 162-164; Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 701.

12 Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 702.


Analiza finansowa marketingu

Wydatki marketingowe powinny być analizowane w ramach całego procesu finanso-wego, by szczegółowo ustalić, gdzie organizacja zarabia pieniądze. Najistotniejszym wskaź-nikiem branym pod uwagę w tym względzie jest stopa zwrotu z wartości organizacji netto. Jego istotę przedstawia rysunek 213.

Stopa zwrotu z wartości organizacji netto nie jest jedynym wskaźnikiem możliwym do uwzględniania w omawianej analizie. Możliwe jest zastosowanie w tym przypadku wielu innych wskaźników związanych z działalnością marketingową, np. stopnia zwrotu z inwe-stycji marketingowej jako ilorazu wkładu netto marketingu (różnicy między całkowitymi przychodami a całkowitymi kosztami zmiennymi) do wydatków marketingowych.

Jak widać, analiza finansowa marketingu jest stosunkowo prosta w użyciu i mało pracochłonna pod warunkiem, że organizacja posiada wszelkie niezbędne dane do przepro-wadzenia wyliczeń.

Rysunek 2. Model finansowy stopy zwrotu z wartości organizacji netto


Kontrola rentowności marketingu

Kontrolę rentowności marketingu stosuje się w celu określenia rentowności kanałów dystrybucji, produktów, obszarów marketingu i innych jednostek marketingowych. Przebiega ona w trzech następujących etapach14: – analiza wydatków funkcjonalnych, – przypisanie kosztów funkcjonalnych jednostkom marketingowym, – przeprowadzanie rachunku wyników dla każdej jednostki marketingowej.

Szerszą wersją kontroli rentowności marketingu jest kalkulacja kosztów marketin-gowych oparta na działalności ABC (activity-based cost accounting). Metoda ta umożliwia menedżerom analizę generowania dochodów oraz sposobów zużywania zasobów przez m.in.: produkty, marki, klientów, urządzania, obszary czy kanały dystrybucji15. Za jej pomocą do-konuje się podziału zasobów na trzy klasy: A, B i C. Klasa A obejmuje pozycje najdroższe wymagające szczególnej uwagi, doklasy B zaliczane są zasoby o mniejszej wartości, nato-miast klasa C - to wszystkie pozostałe zasoby. Istotą klasyfikacji ABC jest to, aby wysiłek zaoszczędzony przy kontroli i ewidencji zasobów grupy C skierować na pozycje o większej ważności. Jest to klasyfikacja zasobów według malejącej ich wartości lub według innych kryteriów.

13 Ibidem, s. 703.14 Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005.15 R. Cooper R., R. S. Kaplan, Profit Priorities from Activity-Based Costing, Harvard Business Review 1991, no. 3,

May - June, s. 130-135.


Do najważniejszych zalet kontroli rentowności marketingu można zaliczyć fakt, iż umożliwia ona pomiar najważniejszych aktywów organizacji, takich jak: wartość marki, klienta, kanału dystrybucji. Jednak jest niezwykle czasochłonna i pracochłonna.Efektywność marketingu

W literaturze wyróżnia się następujące rodzaje efektywności marketingu: efektywność personelu sprzedaży, efektywność reklamy, efektywność promocji sprzedaży oraz efektyw-ność dystrybucji16. Tabela 6 przedstawia klasyfikację efektywności marketingu wraz z danymi/wskaźnikami, które można brać pod uwagę w ramach każdego rodzaju efektywności.

Tabela 6. Rodzaje efektywności marketingu wraz z danymi/wskaźnikamiEfektywność perso-

nelu sprzedażyEfektywność

reklamyEfektywność pro-mocji sprzedaży Efektywność dystrybucji

• średnia liczba wizyt handlo-wych na jednego sprzedawcę,

• średni czas trwania wizyty handlowej na jeden kontakt,

• średni dochód z jednej wizyty handlowej,

• średni koszt jednej wizyty handlowej,

• koszty reprezenta-cyjne jednej wizy-ty handlowej,

• procent zamówień na 100 wizyt handlowych,

• koszt reklamy na tysiąc potencjal-nych klientów, do których do-ciera dany środek przekazu,

• procent odbiorców, którzy zauważyli, widzieli, skoja-rzyli i przeczytali większość druko-wanych ogłoszeń reklamowych,

• opinie klientów na temat treści i skuteczności ogłoszenia,

• procent sprze-daży dokona-nych w ramach wyprzedaży,

• udział kosztów wystawienia to-waru w wartości sprzedaży,

• procent realizo-wanych kuponów promocyjnych,

• liczba pytań han-dlowych spowo-dowanych daną prezentacją

• koszty logistyki jako procent sprzedaży,

• procent wypełnionych popraw-nie zamówień,

• procent terminowych dostaw,• liczba błędnie wypełnionych

faktur,• kontrola zapasów produktów

finalnych,• kontrola zapasów produktów

w procesie produkcji,• procent dostaw w systemie Just

in Time,• koszty magazynowe,• koszty transportu na jednostkę

produktu,• koszty zamówień,

• liczba nowych klientów w danym okresie,

• liczba utraconych klientów w danym okresie,

• koszt personelu sprzedaży jako procent całkowitej sprzedaży

• pomiar opinii o danym produkcie przed i po kampa-nii reklamowej,

• liczba zapytań będących efektem reklamy,

• koszt jednego py-tania handlowego

• usytuowanie składów (koszty dotarcia),

• wpływ opakowania na pakow-ność produktu do środków transportu,

• procent reklamacji produktu,• koszt reklamacji przypadający

na jeden produkt,• liczba defektów przypadają-

cych na jeden produkt,• czas realizacji zamówienia,• procent punktualnych dostaw

produktu,• procent wyprodukowanych

produktów, przypadających na jednego zatrudnionego,

• czas wyprodukowania nowego produktu,

• rytmiczność produkcji,• sezonowość produkcji

Źródło: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 709-710; A. Hiam, Specjalista ds. marketingu, Wy-dawnictwo Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2000, s. 50; M. Pietraszewski, Marketing i analiza działalności

16 Ph. Kotler, Marketing…op.cit


gospodarczej, eMPi2 Wydawnictwo M. Pietraszewski SC, Poznań 1992; P. Mudie, A. Cottam, Usługi. Zarządzanie i marketing, PWN, Warszawa 1998, s. 280-281.

Analiza efektywności marketingu pozwala na szerszą kontrolę jakości działalności marketingowej, bowiem nie skupia się wyłącznie na jednym obszarze tej działalności. Nie jest to jednak ocena pełna.Ranking efektywności marketingu

Ranking efektywności marketingu obejmuje pięć aspektów orientacji marketingowej: filozofię klienta, zintegrowaną organizację marketingu, właściwą informację marketingową oraz orientację strategiczną i efektywność operacyjną17. Do każdego z tych obszarów są skonstruowane pytania i odpowiedzi, za które przyznaje się punkty w skali od 0 do 2. Od-powiedzi zaznacza się krzyżykiem. Ostateczny wynik mieści się w przedziale od 0 do 30. Uzyskana liczba punktów określa poziom efektywności marketingu. Itak: 0-5-poziom zerowy, 6-10-słaby, 11-15-dostateczny, 16-20–dobry, 26-30– pierwszorzędny. Tabela 7 przedstawia pytania zawarte w metodzie18.

Tabela 7. Pytania zawarte w rankingu efektywności marketingu

Filozofia klienta Zintegrowana organizacja marketingu Właściwa informacja marketingowa

1. Czy kierownictwo zdaje so-bie sprawę ze znaczenia takie-go sposobu funkcjonowania organizacji, aby spełniało ono potrzeby wybranych rynków?

1. Czy marketing i kontrola głównych funkcji marketingo-wych w organizacji są silnie zintegrowane?

1. Kiedy przeprowadzono ostatnie ba-dania klientów, czynników decydują-cych o zakupach, kanałów dystrybucjii konkurentów?

2. Czy kierownictwo przygo-towuje różne oferty i plany marketingowe dla różnych segmentów rynku?

2. Czy kierownictwo marke-tingu dobrze współpracuje z kierownictwem działów: badawczo-rozwojowego, pro-dukcji, zakupów, dystrybucji i finansów?3. Jak zorganizowany jest proces opracowywania nowe-go produktu?

2. Jak dobrze kierownictwo zna poten-cjał sprzedaży i rentowność różnych segmentów rynku, grup klientów, obszarów, produktów, kanałów dystry-bucji i wielkości zamówień3. Jakie działania podejmuje się w celu pomiaru i poprawy efektywności róż-nych wydatków marketingowych?

Orientacja strategiczna Efektywność operacyjna1. Jaki jest zakres formalnego planowania marketingowego?2. Jaka jest bieżąca strategia marketingowa?3. W jakim stopniu plany uwzględniają nieprzewidziane ewentualności?

1. Jak przekazuje się pracownikom informacje o strategiach marketingo-wych i jak się je wprowadza w życie?2. Czy kierownictwo efektywnie wy-korzystuje zasoby marketingowe?3. Czy kierownictwo posiada umiejęt-ności szybkiego i skutecznego reago-wania na nagłe zdarzenia?

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ph. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 712-713.

Jak widać metoda ta jest bardzo prosta w użyciu, ma jednak ograniczony zestaw pytań i bierze tylko pod uwagę niektóre aspekty działalności marketingowej organizacji. Jest to metoda obarczona dużym subiektywizmem oceniającego.

17 Ph. Kotler, From sales obsession to marketing effectiveness, Harvard Business Review 1997, November –De-cember, s. 67–75.

18 Ph. Kotler, Marketing…op.cit, s. 712-713.


Obserwacja zadowolenia klienta

Obserwacja zadowolenia klienta sprowadza się do analizy następujących wskaźników19:

– procentu nowych klientów w stosunku do średniej liczby klientów; – procentu klientów utraconych w stosunku do średniej liczby klientów; – procentu klientów odzyskanych w stosunku do średniej liczby klientów; – procentu klientów: bardzo niezadowolonych, niezadowolonych, obojętnych, zadowolo-

nych oraz bardzo zadowolonych; – procentu klientów, którzy mówią, że ponownie dokonają zakupu; – procentu klientów, którzy mówią, że polecą produkt innym; – procentu klientów rynku docelowego, którzy mają świadomość marki; – procentu klientów, którzy mówią, że produkt organizacji jest najlepszy w swojej kategorii; – procentu klientów, którzy poprawnie określają zamierzone pozycjonowanie i różnico-

wanie marki; – średniego postrzegania produktu w odniesieniu do głównego konkurenta; – średniego postrzegania jakości serwisu organizacji w odniesieniu do głównego konkurenta; – oceny zadowolenia partnerów, takich jak np.: pracownicy, dostawcy, banki, dystrybutorzy,

detaliści, czy udziałowcy.Ważne jest, aby dla każdego ze wskaźników określić pewne granice i by kierownictwo or-ganizacji w momencie ich przekroczenia podejmowało działania korygujące i naprawcze.

Wyliczenie wartości wymienionych wskaźników jest także stosunkowo łatwe do wy-konania, ale daje wyłącznie wyniki związane z zadowoleniem klienta. Pomija inne aspekty oceny działalności marketingowej.

3. Metody oceny jakościowo-ilościowej (mieszane)

Zrównoważona karta wyników

Zrównoważona karta wyników (Balanced Scorecard – stworzona przez R. S. Kaplana i D. P. Nortona) jest narzędziem zarządzania strategicznego, służącym do kontrolowania i stałego nadzorowania ważnych wskaźników w organizacji20. Istota tej metody polega na stworzeniu i stosowaniu w kontroli skoordynowanego zestawu mierników wieloaspektowej oceny funkcjonowania organizacji. Podstawowym jej celem jest zapewnienie realizacji przy-jętej strategii rozwoju. Koncepcja zrównoważonej karty wyników zakłada rozpatrywanie strategii organizacji z uwzględnieniem czterech perspektyw 21: – finansowej, – klienta, – procesów wewnętrznych, – rozwoju.

Każdy miernik w zrównoważonej karcie wyników, odnoszący się do określonej jej perspektywy, powinien stanowić element łańcucha przyczynowo-skutkowego, powodującego w efekcie poprawę wyników finansowych. Takie podejście wynika z samej koncepcji karty, która zakłada, że to wyniki finansowe są ostateczną miarą skuteczności strategii, wskazując właścicielom na efektywność środków zainwestowanych w organizacji.

19 Ph. Kotler, Marketing…op.cit, s. 704.20 R. S. Kaplan, D. P. Norton, Strategy maps: Converting intangible assets into tangible outcomes, Harvard Business

School Press, Boston 2004; R. S. Kaplan, D. P. Norton, Balanced Scorecard: Translating Strategy into Action, Harvard Business School Press, Boston 1996; R. S. Kaplan, D. P. Norton, Putting the Balanced Scorecard to work, Harvard Business Review 1993, September – October, s. 2–16; R. S. Kaplan, D.P. Norton, The Balanced Scorecard - Measures that Drive Performance, Harvard Business Review 1992, January - February, s. 71-80.

21 T. Curtis, Marketing for engineers, scientists and technologists, John Wiley & Sons Ltd, Chichester 2008, s. 329.


Wskaźniki finansowe w ramach uwzględnianych mierników są niezwykle ważne dla organizacji – dobra analiza i kontrola nad nimi zapewnia bezpieczną płynność finansową i eliminację nieefektywnych inwestycji. Perspektywa finansowa precyzuje strategię z punktu widzenia właścicieli i odzwierciedla długoterminowy cel organizacji, jakim jest wysoki zwrot z zaangażowanego kapitału. Pokazuje ona ekonomiczne konsekwencje działań podejmowa-nych w ramach określonej wcześniej strategii rozwoju. Ustalone w tej perspektywie cele finansowe mają kluczowe znaczenie dla określenia celów i mierników w ramach pozostałych trzech perspektyw karty.

Klient to główny odbiorca działań marketingowych. Organizacja powinno więc mieć pewność, że konsument jest zadowolony i usatysfakcjonowany z relacji panujących między nim i organizacją. W perspektywie klienta dąży się do zidentyfikowania klientów i doce-lowych segmentów rynku, w których organizacja zamierza konkurować. Cele i mierniki określone w tej perspektywie pozwalają na identyfikację i pomiar wartości oferowanej doce-lowym segmentom rynku. Z punktu widzenia jakości działalności marketingowej organizacji ta perspektywa jest najistotniejsza.

Procesy wewnętrzne dotyczą wszelkich operacji zachodzących wewnątrz organizacji. Wskaźniki dotyczące mierników pozwalają stwierdzić, czy wartość tworzona przez organiza-cję dociera do docelowych segmentów rynku oraz w jaki sposób to się odbywa. Przykładowe procesy wewnętrzne w działalności organizacji to: IT, produkcja, działania marketingowe (obsługa klienta, badanie jakości, itp.).

W perspektywie rozwoju określane są cele i działania, które powinny stworzyć podsta-wę długoterminowego rozwoju i doskonalenia całej organizacji. Analizuje się w niej mierniki opisujące umiejętność uczenia się organizacji i jej rozwoju. W tej perspektywie bierze swój początek łańcuch przyczynowo-skutkowy celów strategicznych. Zatem rozwój i doskonalenie zasobów pozwala na stworzenie odpowiednich procesów wewnętrznych, a te z kolei umożli-wiają utrzymanie dotychczasowych i nowych klientów, przychody ze sprzedaży produktów na rynku pozwalają natomiast osiągnąć długofalowe cele finansowe.

Zaletą zrównoważonej karty wyników jest to, że daje menedżerom strategiczny pogląd na całą organizację. Wadą jest jej pracochłonność.Benchmarking marketingowy

Benchmarking marketingowy jest uważany za szczególny przypadek benchmarkingu strategicznego. Polega na systematycznym porównywaniu działalności marketingowej orga-nizacji z tego rodzaju działalnością wfirmach konkurencyjnych. Mabardzo duże znaczenie w typowaniu parametrów wykorzystywanych dopozycjonowania marki w przestrzeni ryn-kowej22. Stosuje się go w dłuższym okresie.

Można wyróżnić następujące obszary porównawcze w benchmarkingu marketingo-wym: cena, rozwój produktu, zarządzanie kanałami dystrybucji, komunikacja marketingowa, sprzedaż, systemy informacji rynkowej, planowanie marketingowe i implementacja strate-gii marketingowej. Dzięki wykonanej analizie z uwzględnieniem wymienionych obszarów można, przy wyciągnięciu odpowiednich wniosków, znaleźć sposoby dorównywania innym organizacjom lub pokonywania ich.

Benchmarking marketingowy cechuje się dużą nośnością oraz uniwersalnością23, umożliwia ciągłe doskonalenie się organizacji. Jest jednak trudny do realizacji, bowiem dostęp do danych konkurencji jest niekiedy utrudniony.

22 R. Krupski (red.), Metody zarządzania przedsiębiorstwem w przestrzeni marketingowej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004, s. 278; G. Watson, Benchmarking – Vom Besten lernen, Verlag Moderne Industrie, Landsberg/Lech 1993.

23 R. Krupski (red.), Metody zarządzania przedsiębiorstwem w przestrzeni marketingowej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004, s. 277.


Wnioski końcowe

Samo podejście do oceny jakości działalności marketingowej organizacji wymaga zastosowania określonej metody. Ze wzglądu na wielość istniejących obecnie metod oceny jakości działalności marketingowej powstaje pytanie, która z nich najpełniej pozwoli ocenić tą działalność. Być może niedostatki istniejących metod będą wymagały zaproponowania nowej metody oceny. Żeby odpowiedzieć na to pytanie należy ocenić metody omawianej klasy. Nie jest to jednak możliwe bez uprzedniego scharakteryzowania tych metod.

Bibliografia

1. Charmaz K., Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, PWN, Warszawa 2009.

2. Cooper R., Kaplan R. S., Profit Priorities from Activity-Based Costing, Harvard Business Review 1991, no. 3, May - June, s. 130-135.

3. Curtis T., Marketing for engineers, scientists and technologists, John Wiley & Sons Ltd, Chi-chester 2008.

4. Dryl W., Dryl T., Kontrola marketingowa z wykorzystaniem audytu marketingowego jako determinanta sukcesu współczesnych organizacji, [w:] Systemowe uwarunkowania sukcesu organizacji, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2009.

5. Haas R. W., Business marketing, a managerial approach, South – Western College Publishing, Ohio 1995.

6. Have P., Understanding Qualitative Research and Ethnomethodology, SAGE Publications Ltd, London 2004.

7. Hiam A., Specjalista ds. marketingu, Wydawnictwo Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2000.8. Hutt M. D., Speh T. W., Zarządzanie Marketingiem, PWN, Warszawa 1997.9. Jendrzejczak E., Tomczak A., Podstawy marketing dla inżynierów, Oficyna Wydawnicza Po-

litechniki Warszawskiej, Warszawa 2003.10. Kaplan R. S., Norton D. P., Strategy maps: Converting intangible assets into tangible outcomes,

Harvard Business School Press, Boston 2004.11. Kaplan R. S., Norton D. P., Balanced Scorecard: Translating Strategy into Action, Harvard

Business School Press, Boston 1996.12. Kaplan R. S., Norton D. P., Putting the Balanced Scorecard to work, Harvard Business Review

1993, September – October, s. 2–16.13. Kaplan R. S., Norton D. P., The Balanced Scorecard - Measures that Drive Performance,

Harvard Business Review 1992, January - February, s. 71-80.14. Kotler Ph., Marketing, REBIS, Poznań 2005.15. Kotler Ph., From sales obsession to marketing effectiveness, Harvard Business Review 1997,

November –December, s. 67–75.16. Krupski R. (red.), Metody zarządzania przedsiębiorstwem w przestrzeni marketingowej, Wy-

dawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004.17. Lambin J. J., Strategiczne zarządzanie marketingowe, PWN, Warszawa 2001.18. Michalski E., Marketing. Podręcznik akademicki, PWE, Warszawa 2003.19. Mruk H., Pilarczyk B., Szulce H., Marketing, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Po-

znaniu, Poznań 2005.20. Mudie P., Cottam A. (1998), Usługi. Zarządzanie i marketing, PWN, Warszawa.21. Pietraszewski M., Marketing i analiza działalności gospodarczej, eMPi2 Wydawnictwo M. Pie-

traszewski SC, Poznań 1992.22. Przybyłowski K., Hartley S. W., Kerin R. A., Rudelius W., Marketing, Dom Wydawniczy

ABC, Jugosławia 1998.23. Sedlak K. (red.), Strategia w biznesie, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków

1993. 24. Watson G., Benchmarking – Vom Besten lernen, Verlag Moderne Industrie, Landsberg/Lech 1993.


SYSTEMATICS OF QUALITY ASSESSMENT METHODS FOR BUSINESS MARKETING ORGANIZATIONS

SummaryThis study presents detailed systematics of quality assessment methods for marketing organi-zations diving it into three groups: qualitative, quantitative and qualitative-quantitative (mixed) methods. The first group includes methods such as: marketing audit, marketing excellence evaluation and review oftheethical and social responsibility of the organization. The second group is: sales analysis, market share analysis, impact analysis with marketing expenditures on sales area, financial analysis, profitability and efficiency control, marketing effectiveness ranking and observation on customer satisfaction. The last group includes methods: balanced scorecard and marketing benchmark.Approach towards assessing the quality of organization’s marketing activities requires us-ing one particular method. Due to big number of existing methods for assessing the quality of marketing activities, a question arises: which one will allow us fully assess the activity.

Key words: systematics, methods of assessing the quality of an organization’s marketing activities, qualitative methods, quantitative methods, qualitative and quantitative methods (mixed).


Wolontariat – motywy działaniaAnna Schulz

Anna SchulzPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku

WOLONTARIAT – MOTYWY DZIAŁANIA

Wprowadzenie

Podstawowym problemem jaki podejmuję w niniejszym artykule jest poszukiwanie odpo-wiedzi na pytanie, co sprawia, że niektórzy członkowie społeczeństwa (społeczeństwa uza-leżnionego od konsumpcji) wykazują gotowość do bezinteresownego pomagania innym. Kim oni są, jakie mają motywacje. Co sprawia, że w świecie pogoni za pieniędzmi i karierą, jest spora część społeczeństwa, która znajduje czas na refleksję i dostrzeżenie czy ktoś takiej pomocy nie potrzebuje? Wrodzone cechy charakteru, etyka katolicka, socjalizacja ucząca empatii? Powodów, dla których ludzie decydują się na bycie wolontariuszem może być wiele, ja zamierzam znaleźć cechy wspólne łączące tych ludzi.

1. Definicje wolontariatu

W potocznym rozumieniu wolontariusz to człowiek, który podejmuje się jakiejś pożytecznej działalności z własnej nieprzymuszonej woli, nie oczekując wynagrodzenia, kierując się głównie pobudkami etycznymi, emocjonalnymi oraz zawodowymi. Wcześniej posługiwano się tutaj określeniami typu: praca ochotnicza, praca społeczno- użyteczna, działania filantro-pijne, służba społeczna itp. „Samo pojęcie „wolontariat” pochodzi od łacińskiego volontarus i znaczy po prostu dobrowolny, chętny. Wolontariuszem może być każdy, w każdej dziedzinie życia, wszędzie tam gdzie potrzebna jest zwłaszcza pomoc i wsparcie. Ponadto tego rodzaju aktywność jest jednym z najlepszych sposobów naturalnego zdobywania doświadczeń i umie-jętności zawodowych oraz życiowych. W istocie zdecydowanie się na bycie wolontariuszem jest przyjęciem określonego sposobu życia związanego ze społeczną aktywnością na rzecz dobra innych osób”1

Wolontariusze są gotowi do podjęcia się zadań trudnych, których większość ludzi boi się podjąć. Przykładem takiego zadania jest praca w hospicjach. Pracują w nich z entuzjazmem i optymizmem, gdyż są to z natury ludzie „silni, pełni wiary w skuteczność i sens pomocy; ale również z poświęcenia się dla innych czerpią swoje siły, wiedzę i zaangażowanie do dalszej pracy”.2Wolontariat jest formą udzielania się jednego człowieka drugiemu w obrębie społeczeństwa. Państwo oparte na zasadach wyznaczonych prawem, nie ma bezpośredniego wpływu na zaangażowanie pojedynczych jednostek w pomoc udzielaną potrzebującym, lecz dysponuje regulacjami umożliwiającymi tę pomoc w trudnej sytuacji życiowej. Również „harmonia i porządek funkcjonowania instytucji państwa domaga się, by określonym zobowiązaniom jednostki wobec państwa odpowiadały zobowiązania państwa wobec jednostki”, dzięki czemu możliwe jest kształtowanie odpowiedzialnej postawy obywatelskiej.3

1 D. Lalak, T. Plich, Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 2005, s. 47

2 A. Olubiński, Humanistyczno-edukacyjne wartości wolontariatu w przygotowaniu do pracy socjalnej, [w:] B. Kromolnicka, Wolontariat w obszarze humanistycznych wyzwań opiekuńczych, Akapit, Toruń 2005, s. 48

3 T. Spętana, Działania wewnątrz systemu, tamże, s. 88

Anna Schulz50

Działalność o charakterze wolontariackim uprawiają liczne zastępy ludzi: są wśród nich opiekunowie społecznicy i strażnicy przyrody, kuratorzy sądowi oraz instruktorzy klu-bów i świetlic, ochotnicy straży pożarnej i opiekunowie zabytków kultury, aktywiści ugru-powań politycznych, a także animatorzy działalności kulturalnej w środowisku lokalnym i liderzy życia religijnego, jak również działacze samorządowi, instruktorzy harcerscy i wielu innych. Wolontariuszy spotkać można niemal we wszystkich dziedzinach aktywności społecz-nej, jak i w dziedzinie kultury, ekologii, rekreacji, zdrowia czy bezpieczeństwa publicznego.

Być wolontariuszem znaczy bezpłatnie, świadomie i dobrowolnie działać na rzecz innych. Działanie to wykracza poza więzi rodzinno- koleżeńsko- przyjacielskie. W świetle teorii Maslowa, wolontariat zaspokaja nasze potrzeby wyższego rzędu.

Wolontariat przyjmuje różne formy. S. Gawroński wymienia co najmniej cztery cechy wyznaczające pojęcie wolontariatu.

Są to: – Świadoma bezinteresowność – Dobrowolność – Bezpośredniość – Ciągłość/ systematyczność.4

2. Zadania wolontariatu

Wolontariat jest ważnym sektorem wspierającym społeczeństwo. Jest niezbędny i trudno byłoby się bez niego obejść, „nie tylko ze względu na oferowane usługi tym, którzy tego potrzebują, ale przede wszystkim ze względu na kulturę i wartości, jakie sobą przedstawia, tj: • postawienie w centrum zainteresowania człowieka, • zwrócenie uwagi na najsłabszych i najbardziej cierpiących, • obywatelski sens odpowiedzialności i uczestnictwa w życiu społecznym, • szacunek dla innych, • bezinteresowność w działaniach solidarnościowych, • dzielenie własnego istnienia z istnieniem innych.5

Według S. Gawrońskiego zjawisko wolontariatu: stymuluje instytucje publiczne i domaga się praw dla najsłabszych od państwa, które zaangażowało się w opiekę nad najbardziej potrzebu-jącymi ; tworzy odmienną świadomość osób, które zazwyczaj nie martwią się trudną sytuacją innych, obudowując tkankę obywatelską i moralną naszego społeczeństwa; integruje służby publiczne w tych wszystkich sektorach, w których interwencja państwa jest niewystarczająca; przekazuje sens człowieczeństwa w służbie, podczas gdy w wielu strukturach publicznych działania interwencyjne często podążają obojętnymi torami zarządzania administracyjnego i rzadko odpowiadają na potrzeby cierpiących.6

3. Koncepcje motywacji wolontariuszy

Zakłada się, że motywacja wolontariusza jest inna niż zwykłego pracownika przede wszyst-kim dlatego, że za swoją pracę nie otrzymuje wynagrodzenia. Tymczasem, bodźce finansowe wciąż należą do głównych motywatorów ludzkiego działania. Stąd pytanie, dlaczego ludzie angażują się w działalność wolontariacką? Najbardziej ogólna koncepcja zachowań prospołecznych wymienia trzy typy motywacji:1. Motywację egocentryczną – człowiek pomaga dlatego, że czerpie z tego korzyści lub

w ten sposób chce stworzyć pomyślny dla siebie układ okoliczności zewnętrznych.

4 S. Gawroński, Ochotnicy miłości bliźniego, Więzi, Warszawa 19995 Ibidem, s. 25-27.6 Ibidem

Wolontariat – motywy działania 51

Mogą to być zarówno korzyści osobiste, jak również chęć zabezpieczenia się przed niepożądanymi dla niego ewentualnościami.

2. Motywację empatyczną – człowiek pomaga innym, bo w ten sposób zmniejsza lub ni-weluje przykre stany napięcia, jakie wywołuje w nim widok osoby cierpiącej.

3. Motywację normatywną – wynika ona z internalizacji (uwewnętrznienia) norm moral-nych i dążenia do zachowania zgodnego z tymi normami, czyli wypełniania obowiązków, jakie są w nich zawarte7.

Natomiast według Caldiniego głównym motywem zachowań prospołecznych jest realiza-cja określonego celu: (1) dla własnego dobra (np. uzyskać korzyści materialne), (2) aby podwyższyć swoją pozycję społeczną i zdobyć aprobatę, (3) w celu zarządzania własnym wizerunkiem (samoocena w oparciu o działania oraz to, jak postrzegają nas inni), (4) by w ten sposób radzić sobie z własnymi emocjami i nastrojami (redukcja napięcia emocjonalnego8.

Zachowania prospołeczne: dlaczego ludzie pomagają innym? Zainteresowanie koncentruję wokół motywacji, jaką kierują się wolontariusze w pomaganiu innym – dlaczego to robią?Motywacja to stan gotowości człowieka do podjęcia określonego działania, to wzbudzony potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże ludzkich zacho-wań i ich zmian. Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych, istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby prowadziły do zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana we własnej osobie, zmiana własnego położenia). Motywem nazwać zaś można przeżycie pobudzające człowieka do działania lub powstrzymujące w jego wykonaniu.J. Reykowski rozumie motywację, jako stan gotowości człowieka do podjęcia określonego działania. Jest to wzbudzony potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych okre-ślający podłoże ludzkich zachowań i ich zmian9.Niezliczone rzesze ludzi włączając w to pracowników społecznych, pielęgniarki, strażaków i nauczycieli, poświęcają swoje życie w służbie dla innych. Takie wydarzenia przykuwają uwagę całych społeczności. (…) Dlaczego dzieje się tak, że czasami ludzie dokonują czynów pełnych poświęcenia i heroizmu, a innym razem zachowują się w sposób obojętny i bezdusz-ny, lekceważąc prośby o ratunek10.

Zanalizujmy, jakiej odpowiedzi na to pytanie dostarcza nam teoria tj.: teoria socjo-biologiczna, teoria wymiany społecznej oraz podejście altruistyczne.3.1. Podejście socjobiologiczne – instynkty i geny

Zgodnie z teorią ewolucji sformułowaną przez Karola Darwina geny sprzyjające przetrwaniu jednostki są utrwalane dzięki mechanizmowi naturalnej selekcji. Istnieje tendencja do prze-kazywania z pokolenia na pokolenie tych genów, które pomagają nam przeżyć i wydać na świat potomstwo. (…) Darwin wcześnie zdał sobie sprawę z problemu wiążącego się z teorią ewolucji, a mianowicie jak w jej ramach można wyjaśnić zachowanie prospołeczne? Dlacze-go, jeśli własne przetrwanie stanowi nadrzędny cel, ludzie pomagają innym, nawet z nara-żeniem własnych interesów? Część zwolenników socjobiologii usiłuje wyjaśnić mechanizm prospołecznych zachowań, używając pojęcia doboru krewniaczego. Zgodnie z tym pojęciem człowiek może zwiększyć prawdopodobieństwo przekazania swoich genów następnym po-koleniom nie tylko przez posiadanie dzieci, ale także dzięki przeżyciu spokrewnionych z nim osób. Dlatego dokładamy starań, aby nic złego nie spotkało naszych krewnych. Ponieważ

7 M. Wyszyńska, Źródła i motywy zachowań prospołecznych, [w:] P. Bury, D. Czajkowska- Ziobrowska (red.), Edukacja bez granic-mimo barier, Wyd. Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań 2008, s. 205.

8 R.B. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, GWP, Gdańsk 2013, s. 125-128.9 J. Reykowski, Emocje i motywacja, PWN, Warszawa 1985, s. 85.10 E. Aronson, Psychologia społeczna, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 456.

Anna Schulz52

dzielimy z nimi część posiadanych genów, to im bardziej jesteśmy pewni ich przeżycia, tym większe szanse, że nasze geny ujawnią się w przyszłych pokoleniach. Dlatego prawo naturalnej selekcji pozostaje w zgodzie z altruistycznymi działaniami, jeśli obejmują one naszych krewnych.

Entuzjaści socjobiologii wskazują na normę wzajemności jako inną przyczynę zacho-wań prospołecznych wyjaśniającą dlaczego pomoc jest udzielana także ludziom, z którymi nie łączą nas genetyczne więzy. Zgodnie z zasadą zawartą w tej normie ludzie pomagają innym, ponieważ spodziewają się w przyszłości rewanżu z ich strony. Zwolennicy tej koncepcji uzasadniają ją, odwołując się do faktów z historii ludzkiego gatunku. Stwierdzają, że w toku rozwoju człowiek nauczył się, że łatwiej jest przetrwać, współpracując ze sobą niż zamykając się przed innymi w swojej własnej jaskini. Innymi słowy, całkowity egoizm nie popłaca11.3.2. Wymiana społeczna – zyski i straty

Inne stanowisko opisywane w literaturze naukowej jako przyczyna zachowań prospołecznych to wymiana społeczna. Elliot Aronson wyjaśnia ją w następujący sposób: Chociaż wielu psychologów nie zgadza się ze stanowiskiem socjobiologicznym przy tłu-maczeniu zachowań prospołecznych, to jednak przyjmuje nieodłączny od tego stanowiska pogląd, że altruistyczne działanie może wynikać z troski o własny jednostkowy interes. W rzeczywistości jedna z najważniejszych teorii psychologii społecznej, teoria wymiany społecznej potwierdza, że często działamy powodowani dążeniem do maksymalizacji zysków i minimalizacji kosztów.(…) Nietrudno domyślić się korzyści mogących płynąć z pomagania: zyskujemy lepsze samopoczucie, inni myślą o nas pozytywnie, wiemy, że uczyniliśmy „wła-ściwą rzecz” i tym podobnie. (…) Zwolennicy teorii wymiany społecznej uważają, że wartość nagradzającą zachowań prospołecznych można tłumaczyć w trojaki sposób. Po pierwsze należy wziąć pod uwagę normę wzajemności, zgodnie z którą powinniśmy postępować tak, jak inni postępują wobec nas. Pomaganie komuś to inwestycja w przyszłość, gwarancja, że któregoś dnia, gdy będziemy potrzebowali pomocy, ktoś inny nam jej udzieli. (…) Dążenie do okazywania innym dobroci (a w zamian doświadczanie podobnego traktowania) to myśl znamionująca cywilizowane społeczeństwa. Jest to bliskie temu co filozofowie rozumieją przez pojęcie umowy społecznej. Niewielu z nas pragnęłoby żyć w społeczeństwie, w którym obowiązuje zasada: „oko za oko ząb za ząb:. Chcemy wierzyć, że życzliwość, jeśli nie zawsze, to przynajmniej od czasu do czasu, spotka się z wzajemnością. Po drugie przyjście komuś z pomocą łagodzi dyskomfort związany z przyglądaniem się cudzemu nieszczęściu i z tego powodu ma znaczenie nagradzające. Istnieją dowody na to, że widok cudzego cierpienia wywołuje niepokój i napięcie. Przynajmniej po części człowiek pomaga, aby pozbyć się tych nieprzyjemnych stanów. W końcu pomaganie jest nagradzające, gdyż pozwala jednostce zdobyć uznanie i gratyfikację przy stosunkowo niskich kosztach. (…) Jego chęć udzielenia pomocy zmniejsza się w wypadku wysokich kosztów, na przykład gdy rezultatem działania na rzecz innych jest ból lub zażenowanie. Wzrasta natomiast w przypadku wysokich zysków, na przykład gdy efektem udzielenia pomocy są pochwały ze strony otoczenia lub świadomość skuteczności własnego działania12.3.3. Empatia i altruizm – pomoc bezinteresowna

Niektórzy psychologowie zajmujący się problematyką społeczną twierdzą, że ludzie pomagają dla samego pomagania ( mają tzw. „dobre serca”). Jest to trzecie ze stanowisk, które pokazuje ludzi jako altruistów zdolnych do bezinteresownej pomocy. Aby opisać to stanowisko należy wyjaśnić znaczenie dwóch pojęć – empatia i altruizm.

11 Ibidem, s. 456-457.12 Ibidem, s. 457-460.


Według Popularnej Encyklopedii Powszechnej empatia to różnie interpretowana zdolność do odczuwania i pełnego rozumienia przeżyć danego człowieka, jego uczuć oraz zakomunikowanie mu o tym (werbalnie i pozawerbalnie), także wtedy, gdy on sam nie jest ich w pełni świadomy13.

Ciekawie definiuje empatię ks. Marek Drzewiecki pisząc, „empatia to szczególnego rodzaju wsłuchiwanie się w to, co komunikuje o sobie drugi człowiek słowami, gestami, milczeniem. To psychiczne „wejście” w jego świat myśli, przeżyć i pragnień”14.

Altruizm natomiast to przeciwieństwo egoizmu. Bezinteresowne dążenie do dobra innych ludzi, gotowość do poświęcenia interesów osobistych na rzecz dobra społecznego, a altruista to człowiek stawiający dobro innych ponad własne interesy.

Aronson zdecydowanie promuje pogląd, że ludzie udzielają pomocy innym z dobroci swoich serc. Nie zaprzecza, że czasami pomagamy z egoistycznych pobudek. Twierdzi jednak, że dopóki doświadczamy empatii wobec osoby potrzebującej pomocy, czyli doświadczamy części jej bólu, dopóty będziemy pomagać, nie bacząc czy leży to w naszym interesie czy nie. (…) Kiedy czujemy empatię do drugiej osoby, to pomagamy aby ulżyć jej cierpieniu i nie zważamy przy tym na własny interes; można to uznać za prawdziwie altruistyczne działanie.15

Zachowania prospołeczne są uwarunkowane wieloma czynnikami. Zarówno oso-bowościowe jak i sytuacyjne zmienne mogą zahamować lub nasilać tendencję do niesienia pomocy. Do grupy zmiennych indywidualnych zaliczamy osobowość altruistyczną. Obdarzeni ją ludzie, wykazują większą gotowość do przychodzenia z pomocą innym. Można sprzyjać rozwojowi takiego typu osobowości u dzieci przez nagradzanie, gdy okazują innym pomoc i wskazywanie na przykłady zachowań pomocnych, które mogłyby stanowić dla nich wzór do naśladowania. (…) Innym ważnym czynnikiem jest płeć. Chociaż kobity i mężczyźni nie różnią się pod względem stopnia altruizmu, to jednak preferują inne formy pomagania. Męż-czyźni są bardziej skłonni pomagać w sposób heroiczny i rycerski, kobiety wybierają formy pomocy wymagające długotrwałych poświęceń i wyrzeczeń. Na pomaganie wpływa również nasz nastrój. Zdumiewający jest fakt, że zarówno dobry, jak zły nastrój bardziej sprzyja naszej gotowości do zachowań altruistycznych niż stan obojętności. Z wielu powodów dobre samo-poczucie zwiększa prawdopodobieństwo, iż pośpieszamy komuś z pomocą. Sprawia ono, że dostrzegamy dobre strony innych osób i jesteśmy bardziej pozytywnie do nich nastawieni. Złe samopoczucie, zgodnie z hipotezą redukcji negatywnego stanu emocjonalnego, skłania nas do szukania sposobów pokonania własnej chandry, na przykład poprzez udzielenie pomocy drugiemu człowiekowi. Do społecznych uwarunkowań zachowań prospołecznych należy typ środowiska, a dokładnie, czy jest to środowisko miejskie czy wiejskie. Stwierdzono nie-jednokrotnie, że na wsi szanse na uzyskanie pomocy są znacznie większe niż w mieście. To zjawisko wyjaśnia między innymi hipoteza przeładowania urbanistycznego zgodnie z którą mieszkańcy miasta poddawani są różnego rodzaju stymulacji, stąd też – aby uniknąć nadmiaru bodźców – zamykają się w sobie. Pojęcie efektu widza wskazuje na liczbę obserwatorów jako czynnik determinujący udzielanie pomocy. Im mniej widzów, tym lepiej.16

Aby zachowania prospołeczne mogły mieć miejsce – pomiędzy członkami społe-czeństwa musi wystąpić więź. Jan Szczepański stwierdza, że „każda grupa jeśli ma trwać, musi posiadać coś, co ją trzyma wewnętrznie, co powoduje lojalność członków, zapewnia zaspokajanie potrzeb w jej ramach, pozwala jej utrzymać się i rozwijać. Słowem każda grupa i każda zbiorowość musi posiadać swoją więź wewnętrzną. Na tej podstawie możemy określić więź społeczną jako zorganizowany system stosunków, instytucji i środków kontroli

13 Popularna Encyklopedia Powszechna, Fogra, Kraków 1995, s. 78.14 http://www.opoka.org.pl/biblioteka1/empatia15 E. Aronson, tamże, s. 461-462.16 Ibidem, s. 492-493.

Anna Schulz54

społecznej skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w funkcjonalną całość zdolną do utrzymania się i rozwoju”17.

4. Motywy działalności płockich wolontariuszy

4.1. Charakterystyka płockich wolontariuszy

Płocki Wolontariat powstał w kwietniu 2011 roku18. Jego siedziba znajduje się w Płocku przy ulicy Tumskiej 9. W wolontariacie działa 100 osób. Najmłodszy wolontariusz ma 11 lat, najstarszy 77 lat. Chcąc poznać motywy, którymi kierowali się podejmując tę bezintere-sowną działalność – w kwietniu 2014 roku przeprowadzono anonimową ankietę na 50 wo-lontariuszach, tj. (połowie wszystkich wolontariuszy pracujących w Płocku.) Kim są płoccy wolontariusze? Wśród wolontariuszy poddanym badaniom- niewielką przewagę stanowią kobiety (54% ko-biet, 46% mężczyzn).Są to ludzie młodzi- ponad połowa z nich ma 16- 25 lat, a kolejne 40%- 26- 30 lat. Tylko 10 % wolontariuszy to osoby w wieku powyżej 30 lat. Dominują osoby stanu wolnego (80%). Najczęściej w Płockim Wolontariacie pracują studenci i uczniowie (74%) – najrzadziej osoby zatrudnione na czas określony (4%) i bezrobotni (6%). Jeśli chodzi o ocenę swojej sytuacji materialnej to w zdecydowanej większości oceniają ją jako dobrą i bardzo dobrą (3/4 osób)., co sugeruje, że poczucie własnego bezpieczeństwa materialnego sprzyja podejmowaniu działalności na rzecz innych. W ankiecie skierowano do wolontariuszy także pytanie dotyczące ich światopoglądu religijnego i częstotliwości praktyk religijnych zakłada-jąc, że stanowić mogą czynniki motywujące do działań charytatywnych. Spośród 50 badanych wolontariuszy aż 48 to osoby wierzące (wyznania katolickiego) co z pewnością ma związek z otwarciem się na człowieka w potrzebie. Natomiast samo uczestnictwo w praktykach re-ligijnych nie wydaje się być zbyt silnym czynnikiem warunkującym bezinteresowną pracę.

Jak długo pracują w Płockim Wolontariacie?Prawie połowa (48%) wolontariuszy pracuje 1-2 lat, kolejne 20% krócej niż rok a 1/3 wo-lontariuszy 3 lata i dłużej.

Wykres 1. Staż działalności w Płockim Wolontariacie

Źródło: opracowanie własne.

Jak długo respondenci zamierzają kontynuować pracę w wolontariacie?

17 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1985, s. 73.18 http://www.plock.eu/pl/plocki_wolontariat.html, dostęp 04.05.2014.


Wykres 2. Deklaracja kontynuowania dotychczasowej działalności w przyszłości


Większość wolontariuszy (60%) zamierza kontynuować pracę cały czas, 14% przez 2 lata, 10% - przez 1 rok, 8% - przez 3 lata i tyleż samo przez 4 lata i dłużej (8%). Nasuwa się spo-strzeżenie, ze pomaganie innym staje się dla większości badanych wolontariuszy „sposobem na życie” – stylem życia.

Motywy, które spowodowały, że respondenci podjęli pracę wolontariuszaJedno z pytań ankiety dotyczyło powodów, dla których respondenci zdecydowali się na pracę w wolontariacie. Najwięcej osób (64%) podjęło pracę wolontariusza z potrzeby pomagania innym, 40% ze względu na odczuwaną z tego powodu satysfakcję, co piąty badany ze wzglę-du na możliwość poznania nowych ludzi, nawiązania znajomości oraz ze względu na wiarę w powracające dobro. Co 6-ty badany traktuje tę pracę jako sprawdzian samego siebie. Co 8-my jako sposób na zaspokojenie potrzeby bycia użytecznym – i tyleż samo, jako okazję do zdobycia wiedzy i nowych umiejętności. Kolejna grupa motywów dotyczy zwiększenia poczucia własnej wartości i samorealizacji poprzez pomaganie innym- na motyw ten wskazuje co 10-ty ankietowany. W odpowiedzi „inne”: 1 osoba wskazała, że „sumienie” jest motywem decydującym o podjęciu tej pracy, a 1 osoba, że chęć samodoskonalenia ( „miałem dosyć bycia samolubem”)..

Czy wolontariusze czerpią satysfakcję z pracy w wolontariacie?Prawie wszyscy wolontariusze (88%) czerpią satysfakcję z tej działalności

Wykres 3. Satysfakcja z działalności w wolontariacie


Anna Schulz56

Co według respondentów wpływa na wzrost motywacji wolontariusza do działania?

W przypadku blisko 60% osób na wzrost motywacji wpływa „wdzięczność i radość ze strony osób potrzebujących”. Na „zainteresowanie podopiecznych udzielaną pomocą” wskazuje ¼ badanych. Co piąty respondent twierdzi, że sprzyja motywacji „zdobywanie nowej wiedzy i umiejętności”, a co 6-ty odpowiada, że „uznanie i podziw wśród znajomych” oraz „wsparcie od współpracowników”. Nikt nie udzielił odpowiedzi, że uznanie ze strony instytucji ma wpływ na wzrost ich motywacji. Świadczy to o niedostrzeganiu korzyści zbiorowego działania ze strony instytucji powołanych do opieki nad potrzebującymi. Taka postawa nie zachęca do integrowania ludzi o podobnych dążeniach w realizacji wspólnych celów.

Tabela 1. Czynniki wpływające na wzrost motywacji do działania Co według respondentów wpływa na wzrost motywacji do działania wolontariusza? (pytanie

otwarte)N=50 osób

Liczba wolontariuszy %19

wdzięczność i radość ze strony osób potrzebujących 29 58zainteresowanie podopiecznych udzielaną pomocą 12 24zdobywanie nowej wiedzy i umiejętności 11 22uznanie i podziw wśród znajomych 8 16wsparcie od współpracowników 7 14uznanie ze strony instytucji 0 0inne: „widoczność efektów pracy” 1 2„nie wiem w sumie” 1 2


4.2. Cechy kształtowane przez wolontariat

Jakie cechy kształtuje wolontariat? W opinii wolontariuszyWolontariat traktowany jest przez respondentów jako „szkoła charakteru” kształtująca bez-interesowność (60%), wzgląd na drugiego człowieka (52%), wrażliwość, odpowiedzialność (44%; 40%) i inne cechy takie jak: szacunek, uczciwość, zaangażowanie, tolerancję, cierpli-wość, otwartość, odwagę (36% - 20%). Co 10-ty badany uważa, że kształtuje również takie cechy charakteru jak patriotyzm (i prawdopodobnie praca w wolontariacie traktowana jest jako jej wyraz) , oraz godność i samodzielność.

Zakończenie

Co sprawia, że niektórzy członkowie społeczeństwa są bardziej uspołecznieni niż inni? Cechy charakteru, wychowanie, środowisko w którym dorastają? Czy wynika to z ich natury, czy też wpływ na to ma socjalizacja ucząca bezinteresowności ,nie zostało to dotychczas definitywnie rozstrzygnięte. Podejmowane były jedynie próby, udowodnienia odmiennych stanowisk. Przeważa pogląd reprezentowany przez Jana Szcze-pańskiego który twierdzi, że „człowiek nie rodzi się ludzkim (…), lecz dopiero uczestnictwo w zbiorowościach i proces socjalizacji wykształcają cechy ludzkie. (…) ; Nabywa je tylko przez współżycie społeczne, a w odosobnieniu ulegają one zanikowi.”

19 Wartości nie sumują się do 100%, bowiem wybierano kilka odpowiedzi


Z przeprowadzonych badań wynika, że do głównych powodów angażowania się w wolonta-riat należą: motywacje moralne (64%), dla połowy badanych respondentów – „sprawdzenie siebie”, ”samorealizacja”, „chęć bycia użytecznym”, „poczucie własnej wartości”. Kolejna motywacja związana jest z poczuciem zadowolenia wynikającego z wykonywania pracy (sprawia mi to przyjemność), na co wskazuje 40% respondentów. Co piąty badany wskazuje na motywację wynikającą z pomagania innym licząc w przyszłości na odwzajemnienie po-mocy. W dalszej kolejności znajdują się religijne przekonania.

Bibliografia

1. Aronson E., Psychologia społeczna, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997.2. Cialdini R. B., Wywieranie wpływu na ludzi, GWP, Gdańsk 2013.3. Gawroński S., Ochotnicy miłości bliźniego, Więzi, Warszawa 19994. Lalak D., Plich T., Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo

„Żak”, Warszawa 2005.5. Olubińsk A., Humanistyczno-edukacyjne wartości wolontariatu w przygotowaniu do pracy

socjalnej, [w:] B. Kromolnicka, Wolontariat w obszarze humanistycznych wyzwań opiekuń-czych, Akapit, Toruń 2005.

6. Reykowski J., Emocje i motywacja, PWN, Warszawa 1985.7. Wyszyńska M., Źródła i motywy zachowań prospołecznych, [w:] P. Bury, D. Czajkowska-

Ziobrowska (red.), Edukacja bez granic-mimo barier, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bez-pieczeństwa, Poznań 2008.

8. http://www.opoka.org.pl/biblioteka1/empatia9. http://www.plock.eu/pl/plocki_wolontariat.html, dostęp 04.05.2014.

VOLUNTARY WORKERS AND REASONS FOR THEIR ACTIVITY

SummaryThe main issue I take in this article is to find the answer to this question: why some members of our society (society, who is addicted to consumerism) are able to help another selflessly? Who are they, what motivates them? Why in the world, where the most important thing is the pursuit of wealth, there is a large group of people, who finds time for reflection and selfless help? Perhaps there are some personality traits, catholic ethics or socialization, which teach us empathy? It could be a lot of reasons why people decided to be a volunteer. I am going to find the common features, which connect those people.

Key words: consumerism, generosity, volunteer, motivations, altruism.


Henryk BąkSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

POLITYKA FISKALNA I MONETARNA NA ETAPIE DOCHODZENIA DO STREFY EURO

Wprowadzenie

Każde państwo członkowskie Unii Gospodarczej i Walutowej z derogacją musi w okresie przed wejściem do strefy euro bezwzględnie spełnić nominalne i legislacyjne (prawne) kryteria konwergencji. Kryteria legislacyjne mają w istocie rzeczy charakter for-malnoprawny. Chodzi w tym przypadku o to, ażeby uregulowania konstytucyjne, a także inne przepisy prawa umożliwiały zastąpienie pieniądza narodowego przez euro oraz przeniesienie uprawnień w zakresie prowadzenia polityki pieniężnej z krajowego banku centralnego na szczebel Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Muszą więc zostać dokonane stosowne zmiany w Konstytucji RP oraz w ustawodawstwie krajowym w celu osiągnięcia pełnej zgod-ności prawa krajowego z artykułami 130 i 131 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Traktatu Lizbońskiego), a także ze Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Konwergencja legislacyjna jest więc kwestią gotowości politycznej głównych sił politycz-nych kraju odnośnie wprowadzenia euro w uzgodnionym terminie. Barierą polityczną w tym zakresie jest w szczególności wymóg zmiany Konstytucji RP1. Zagadnieniem o charakterze ekonomicznym jest natomiast takie prowadzenie polityki fiskalnej i monetarnej (pienięż-nej), ażeby osiągnięty został wysoki poziom zbieżności realnej gospodarki w porównaniu z państwami stanowiącymi rdzeń gospodarczy strefy euro oraz wypełnione zostały kryteria konwergencji nominalnej wprowadzone Traktatem z Maastricht.

1. Konwergencja nominalna

Wymóg spełnienia kryteriów konwergencji nominalnej wyznacza w znacznej mierze pole manewru w obszarze polityki gospodarczej kraju. Kryteria konwergencji nominalnej - określone w artykule 140 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz uszczegółowione w Protokołach nr 12 i 13 stanowiących załączniki do tego Traktatu2 (pierwotnie do Traktatu z Maastricht) - wyznaczają wymogi w zakresie stabilności fiskalnej i monetarnej, których poziom osiągnięcia jest oceniany przez Komisję Europejską oraz przez EBC. 1.1. Stabilność fiskalna

Zgodnie z artykułem 140 Traktatu kryterium stabilności fiskalnej oznacza konieczność przestrzegania procedury nadmiernego deficytu określonej (zdefiniowanej) w artykule 126 Traktatu oraz w Protokole nr 12, w Pakcie Stabilności i Wzrostu, a dodatkowo zaostrzone w Traktacie z 2 marca 2012 r. o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej

1 Powyższą kwestię szczegółowo omówił A. Nowak-Far w opracowaniu: Konstytucja RP a wejście Polski do strefy Euro, [w:] Euro – ekonomia i polityka, pod red. D. K. Rosatiego, OW WSHiP im. R. Łazarskiego, Warszawa 2009, s. 305 – 317.

2 Wybór dokumentów źródłowych zawarty jest w pracy: Reforma strefy euro Unii Europejskiej. Na drodze do sanacji i konsolidacji. Wybór dokumentów, Wybór, wstęp i opracowanie J. Barcz, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2013, s. 19 – 35.

Polityka fiskalna i monetarna na etapie dochodzenia do strefy euroHenryk Bąk

Henryk Bąk60

i Walutowej3. Procedura ta może zostać podjęta wówczas, gdy deficyt sektora finansów pu-blicznych przekroczy 3% PKB. Jednocześnie dług publiczny nie może przekraczać poziomu 60% PKB. Komisja Europejska może też stwierdzić na podstawie badania 3-letniego progra-mu konwergencji, że istnieje poważne zagrożenie dla utrzymania w ocenianym okresie dyscy-pliny sektora finansów publicznych i powyższe wartości referencyjne zostaną przekroczone. Taka sytuacja wystąpiła w Polsce w 2004 r. Na podstawie oceny perspektyw rozwoju sytuacji sektora finansów publicznych procedura odnośnie nadmiernego deficytu została wobec Polski podjęta. Komisja Europejska ma też pewną swobodę manewru w sytuacji, gdy deficyt sektora finansów publicznych nieznacznie przekracza 3% PKB, jeśli powyższe przekroczenie spowo-dowane zostało znacznymi wydatkami inwestycyjnymi i ma krótkookresowy charakter lub też gdy deficyt ten w czasie znacznie zmniejszał się. W odniesieniu do przekroczenia wartości referencyjnej dla długu publicznego Komisja miała także znaczną swobodę manewru. Ulgowe podejście do tego kryterium wynikało po prostu z faktu, że dług publiczny niektórych krajów unijnych (Włoch, Belgii, Grecji oraz Portugalii) od wielu lat znacznie przekraczał poziom 60% PKB. Tak więc konsekwentne przestrzeganie tego kryterium uniemożliwiłoby wejście tym krajom do strefy euro. W praktyce przyjęto rozwiązanie, że procedurę nadmiernego deficytu można uchylić, gdy dług publiczny ulega stopniowo zmniejszaniu, a z przedłożonej Komisji Europejskiej średniookresowej strategii finansowej (a w przypadku państw z dero-gacją z programu konwergencji) wynika, że dług będzie się średniookresowo zmniejszał.

Formalnie decyzję o podjęciu lub też o uchyleniu procedury nadmiernego deficytu podejmuje Rada Unii Europejskiej, ale kluczowe znaczenie ma w tym zakresie stanowisko Komisji Europejskiej, zaopiniowane przez Komitet Ekonomiczno – Finansowy.

Wprowadzona w 2004 r. wobec Polski procedura nadmiernego deficytu została uchy-lona dopiero w połowie 2008 r., gdyż deficyt finansów publicznych w 2007 r. spadł do poziomu 1,9% PKB. W następnym roku Polska została ponownie objęta tą procedurą, gdyż kryzys finansowy2008+ przyczynił się do ponownego wystąpienia nadmiernego deficytu4.1.2. Stabilność monetarna

Ocena stabilności monetarnej dotyczy z jednej strony stabilności wewnętrznej pie-niądza odzwierciedlonej w stabilnym poziomie cen oraz w poziomie długookresowych stóp procentowych. Z drugiej strony ocena ta odnosi się do stabilności zewnętrznej odzwiercie-dlonej w kształtowaniu się w średnim oraz długim okresie kursu walutowego. Na podstawie kształtowania się poziomu długookresowych stóp procentowych oraz stabilności kursowej oceniana jest także trwałość konwergencji.1.2.1. Stabilność cenowa

Do oceny stabilności cenowej wykorzystywany jest przede wszystkim zharmonizowa-ny indeks cen konsumpcyjnych (HICP). Analizowane jest także kształtowanie się w długim okresie przebiegu innych wskaźników cenowych jak: wskaźniki cen konsumpcyjnych (CPI) i cen dla producentów (PPI), delator PKB, wskaźniki cen importowych, cen nieruchomości i cen akcji, dynamika jednostkowych kosztów pracy, przeciętnego wynagrodzenia i wy-dajności pracy, podaży pieniądza oraz przyrostu kredytów bankowych itp. Z doświadczeń

3 Traktat ten określany jako pakt fiskalny ratyfikowany został przez 25 państw unijnych i wszedł w życie z dniem 1 stycznia 2013 r. Traktat ten zaostrza wymogi w zakresie polityki fiskalnej, gdyż wprowadza regułę, że śred-niookresowy deficyt strukturalny (deficyt oczyszczony z wahań cyklicznych) finansów publicznych nie może przekracza 0,5% PKB, a wyjątkowo w państwach o stabilnych finansach publicznych 1% PKB. Poza tym nadmierne zadłużenie ma ulega obniżaniu średnio o 1/20 rocznie. Patrz: jak wyżej, s. 195 – 198.

4 W 2008 r. deficyt wyniósł 3,7% PKB. W następnych latach deficyt ten wzrósł do poziomu 7,5% w 2009 r., 7,8% w 2010 r., 5,1% w 2011 r., 3,9% w 2012 r. oraz 4,3% PKB w 2013 r. Polska została zobowiązana do zlikwidowania nadmiernego deficytu w terminie do 2015 r. Patrz: ECB, Convergence Report June 2014, s. 232. W zakresie długu publicznego Polska nie przekroczyła dotychczas wartości referencyjnej, ale zadłużenie to sukcesywnie wzrastało z poziomu 45,7% PKB w 2004 r. do poziomu 57% PKB w 2013 r. W efekcie dokonanej reformy OFE zmniejszenie zadłużenia publicznego w 2014 r. szacowano na ok. 9% PKB. Patrz: ECB, jak wyżej, s. 92 i 233.

Polityka fiskalna i monetarna na etapie dochodzenia do strefy euro 61

w zakresie oceny stabilności cenowej nowych państw członkowskich, które zostały po 2006 r. przyjęte do strefy euro wynika, że kluczowym czynnikiem tej oceny było utrzymywanie się inflacji mierzonej wskaźnikiem HICP poniżej wartości referencyjnej w okresie jednego roku przed badaniem stopnia konwergencji nominalnej. Wartość referencyjna ustalana jest jako nieważona średnia arytmetyczna wskaźników zmiany cen w ciągu 12 miesięcy przed badaniem (wyliczonych w stosunku do 12 miesięcy z poprzedniego okresu) z trzech państw unijnych o najbardziej stabilnych cenach, powiększona o 1,5 punktu procentowego5. W prak-tyce pojęcie „najbardziej stabilne ceny” rozumiane jest jako najniższe wskaźniki zmian cen. Wskazują na to wyraźnie raporty o konwergencji sporządzane przez EBC po 2004 r., a w 2010 r. przy dokonywaniu oceny poziomu konwergencji nominalnej państw unijnych objętych de-rogacją EBC wprowadził pojęcie negatywnej (ujemnej) inflacji. Do oceny stabilności cenowej krajów objętych badaniem przyjęto wskaźniki z trzech krajów charakteryzujących się ujemną inflacją, czyli deflacją (-0,8% w Portugalii, -0,7% w Estonii oraz -0,1% w Belgii). Wartość referencyjna po dodaniu 1,5 punktu procentowego ustalona została więc na poziomie 1%6. EBC wprowadził w tym zakresie pojęcie negatywnej inflacji, gdy spadek cen ma przejściowy charakter, a jako deflację uznał spadek cen, który będzie utrzymywał się w dłuższym okresie.1.2.2. Stabilność stóp procentowych

Drugą nominalną miarą stabilności monetarnej, obok wskaźnika inflacji, jest kształ-towanie się długoterminowych stóp procentowych.

Podstawą oceny jest długookresowe kształtowanie się nominalnego oprocentowania 10 - letnich obligacji skarbowych (lub papierów dłużnych o podobnym charakterze). Zgodnie z artykułem 140(!) Traktatu oraz artykułem 4 Protokołu nr 13 bezwzględnym wymogiem po-zytywnej oceny stabilności długookresowych stóp procentowych jest pozostawanie ich przez okres roku przed badaniem na poziomie niższym od wartości referencyjnej. Jako wartość referencyjną przyjmuje się średnią arytmetyczną stóp z okresu jednego roku przed badaniem dla trzech krajów o najbardziej stabilnych cenach powiększoną o 2 punkty procentowe7. Na wysokość oprocentowania długoterminowych stóp procentowych istotny wpływ ma nie tylko polityka monetarna, ale także zapotrzebowanie sektora publicznego na środki finansowe. Im wyższy jest dług publiczny, a także im większy planuje się deficyt budżetowy, tym wyższe oprocentowanie dla nowej emisji papierów dłużnych musi zaoferować sektor publiczny, ażeby uplasować te emisje na rynku kapitałowym. Kryterium stóp procentowych jest więc ściśle powiązane ze stabilnością fiskalną i wskazuje na wzajemne powiązanie kwestii fiskalnych i monetarnych. 1.3. Stabilność kursowa

Istotnym czynnikiem wskazującym na stabilność gospodarczą kraju jest kształto-wanie się kursu walutowego. Panowanie nad kursem własnej waluty zależy zarówno od sytuacji w sferze realnej, jak i od polityki monetarnej, a także fiskalnej. Można powiedzieć,

5 W latach 2005 – 2007 gospodarkę Polski cechowała stosunkowo niska inflacja (2,6% w skali roku i poniżej), ale w okresie 2008 – 2009 wskaźnik HICP wzrósł odpowiednio do poziomu 4,2% i 4,0%. W okresie kwiecień 2011 - marzec 2012 r. wskaźnik HICP w Polsce wyniósł 4% przy wartości referencyjnej 3,1%. Patrz: ECB, Convergence Report May 2012, s. 168. W kolejnym okresie badawczym (maj 2013 – kwiecień 2014) wskaźnik HICP wyniósł tylko 0,6% przy wartości referencyjnej wynoszącej 1,7%. Patrz: ECB, Convergence Report June 2014, s.230.

6 W analizowanym okresie (kwiecie 2009 – marzec 2010) najgłębszy spadek cen (-2,3%) zanotowano w Irlandii, ale ze względu na znaczny spadek aktywności gospodarczej oraz spadek płac kraj ten nie został wzięty pod uwagę przy wyliczaniu wartości referencyjnej. Patrz: ECB, Convergence Report May 2010, s. 8 - 9.

7 Po wejściu Polski do Unii Europejskiej długoterminowe stopy procentowe szybko spadły (z poziomu 7,5% w połowie 2004 r. do 4,5% w III kw. 2005 r.). W okresie od 2008 r. wahania stóp zawierały się w przedziale 5,5 – 6,5%. W okresie kwiecień 2011 - marzec 2012 średnia stopa była na poziomie wartości referencyjnej (5,8%). Na takim samym poziomie ukształtowała się średnia stopa w okresie referencyjnym maj 2013 - kwiecień 2014, a wartość referencyjną wyniosła wówczas 6,2%. Patrz: ECB, Convergence Report May 2012 (s.174) i June 2014 (s. 214).

Henryk Bąk62

że w kształtowaniu się salda bilansu płatniczego, a także w stabilności kursowej odbija się jak w soczewce stan gospodarki kraju. Prowadzona przez dłuższy okres czasu ekspansywna polityka fiskalna pogłębia stopniowo zadłużenie sektora publicznego, co przyczynia się do wzrostu dysparytetu stóp procentowych w porównaniu ze stopami strefy euro. Powoduje to napływ do kraju zagranicznego kapitału spekulacyjnego, który realizuje zyski zarówno z tytułu relatywnie wyższego oprocentowania w kraju, jak i w rezultacie dokonującej się aprecjacji pieniądza krajowego. Podobny efekt przynosi nadmiernie restrykcyjna polityka pieniężna, szczególnie w sytuacji znacznego zadłużenia zagranicznego kraju. Przypływy i odpływy zagranicznego kapitału portfelowego (spekulacyjnego) powodują destabilizację kursową. Z powyższych względów stabilność kursowa jest traktowana, obok stabilności długoterminowych stóp procentowych, jako wyznacznik trwałości konwergencji.

Traktatem z Maastricht z 1992 r. postanowiono, że każdy z krajów kandydujących do strefy euro musi się wykazać przez okres co najmniej dwóch lat stabilnością kursową w ramach mechanizmu kursu walutowego (Exchange Rate Mechanism - ERM) Europej-skiego Systemu Walutowego. Mechanizm ERM był systemem kursu stałego ze stosunkowo wąskim przedziałem wahań (+/-2,25%). Ze względu na kryzys walutowy, który w okresie 1992/1993 objął niektóre kraje unijne (te kraje, które nie prowadziły zrównoważonej skoor-dynowanej polityki monetarnej i fiskalnej umożliwiającej utrzymanie równowagi zewnętrznej i wewnętrznej)8, przedział wahań kursowych został w 1993 r. rozszerzony do +/-15%. W ten sposób mechanizm ERM stał się systemem kursu stałego z horyzontalnym (szerokim) prze-działem wahań. Od momentu utworzenia w 1999 r. strefy euro mechanizm kursowy ERM został nieco zmodyfikowany w celu dostosowania go do uwarunkowań wynikających z faktu, że euro stało się wspólną walutą Unii Gospodarczej i Walutowej. Zmodyfikowany mechanizm określany jest jako ERM II

Mechanizm ERM II jest więc także wielostronnym porozumieniem przewidującym stosowanie stałego kursu walutowego z szerokim normalnym przedziałem wahań (+/-15%). Przed wprowadzeniem waluty krajowej do tego mechanizmu prezes banku centralnego z mi-nistrem finansów prowadzą z państwami strefy euro (oraz z państwami, których waluty pozostają w mechanizmie ERM II) negocjacje w celu uzgodnienia warunków uczestnictwa w mechanizmie. Kluczową kwestią pozostaje ustalenie poziomu kursu centralnego w stosunku do euro, który bank centralny będzie zobowiązany bronić, aby wahania kursu rynkowego nie wskazywały na brak stabilności kursowej.

Stabilność kursowa zgodnie z artykułem 140(1) Traktatu oraz z art. 3 Protokołu nr 13 oznacza poszanowanie zwykłych marginesów wahań kursów przewidzianych mechanizmem kursowym Europejskiego Systemu Walutowego bez dewaluacji w stosunku do euro ale i bez „poważnych napięć” na rynku walutowym przez co najmniej dwa lata przed badaniem9. Oceniając zakres „poważnych napięć” ECB analizuje: • zakres odchyleń kursu rynkowego euro względem danej waluty w relacji do kursu

centralnego, • znaczenie i skalę interwencji walutowych,

8 Kryzys walutowy w tym okresie został zainicjowany przez G. Sorosa, którego fundusze inwestycyjne podję-ły w 1992 r. szeroko zakrojoną akcję spekulacyjną przeciwko funtowi szterlingowi. W okresie 1992 – 1993 Europejski System Walutowy przeszedł największy kryzys od momentu jego utworzenia w 1979 r.. Dotknął on w szczególności unijne gospodarki o słabszych fundamentach, czyli poza Wielką Brytanią także Irlandię, Hiszpanię, Portugalię, Francję i Włochy, a także kraje skandynawskie (Finlandię, Szwecję i Norwegię), które dopiero w 1991 r. usztywniły swoje waluty względem europejskiej jednostki rozrachunkowej - ECU. Finlandia, która po zdewaluowaniu marki o 12% w czerwcu 1991 r. usztywniła swój kurs względem ECU już w listo-padzie tego roku po spekulacyjnym odpływie kapitału zmuszona została do upłynnienia swojej waluty. Patrz: M. Gruszczyński, Kryzysy walutowe a liberalizacja obrotów kapitałowych, PWN, Warszawa 2002, s. 54 – 61. oraz E. Chrabonszczewska, K. Kalicki, Teoria i polityka kursu walutowego, OW SGH, Warszawa 1996, s. 127 – 130.

9 EBC, Raport o konwergencji, czerwiec 2014, s. 16 – 17.


• kształtowanie się wskaźników zmienności kursu rynkowego, a także poziom dysparytetu stóp procentowych w porównaniu do krótkoterminowych stóp na rynku euro,

• wpływ programu międzynarodowej pomocy finansowej w celu ustabilizowania waluty.Zgodnie z interpretacją przyjętą przez ECB kurs rynkowy euro wyrażony w złotych

powinien w dwuletnim okresie referencyjnym pozostawać w pobliżu kursu centralnego (ale z uwzględnieniem czynników powodujących wychylanie się kursu w kierunku aprecjacji do wysokości normalnego przedziału wahań, czyli do 15%). Odchylenia kursu rynkowego euro wyrażonego w pieniądzu krajowym w kierunku aprecjacji nie są przez EBC (zgodnie z pragmatyką stosowaną w przeszłości) traktowane jako brak stabilności kursowej. EBC nie dopuszcza zaś możliwości odchylania się kursu w kierunku deprecjacji (dewaluacji) o więcej niż 2,25%. Można więc stwierdzić, że w praktyce stosowany jest przez ECB asymetryczny przedział wahań kursowych10. Właśnie w ten sposób dostosowaną do wymogów traktatowych - Zgodnie z taką interpretacją kryterium stabilności kursowej politykę kursową prowadził Narodowy Bank Słowacji po wprowadzeniu 28 listopada 2005 r. korony słowackiej do mecha-nizmu ERM II11. W okresie referencyjnym rynkowy kurs korony nie osłabiał się w większym zakresie niż o 2,25% od kursu centralnego, natomiast w efekcie dwukrotnego znacznego umacniania się korony dokonana została z inicjatywy EBC rewaluacja kursu centralnego, co nie zostało jednak w końcowej ocenie potraktowane jako brak stabilności kursowej12. Głównie ze względu na zagrożenie ataku spekulacyjnego na złotego władze polskie nie wprowadziły złotego do mechanizmu ERM II, stojąc na stanowisku, że zostanie ten krok poczyniony, gdy zostaną już spełnione pozostałe warunki uczestnictwa w strefie euro.1.4. Strategia w zakresie konwergencji nominalnej

Z dokonanego powyżej omówienia kryteriów konwergencji nominalnej wynika, że w ocenie stopnia konwergencji główny akcent kładzie się na utrzymanie stabilności pieniężno – kursowej i fiskalnej. Oceniane są więc efekty polityki monetarnej i fiskalnej. Komisja Europejska i EBC podkreślają co prawda, że kluczową kwestią jest osiągnięcie trwałej (długookresowej) konwergencji poprzez trwałą stabilność monetarną i fiskalną, przy czym wymagane kryteria muszą być spełnione łącznie, gdyż stanowią one integralną i spój-ną całość, to w praktyce ze względu na ustalenie i bezwzględne egzekwowanie spełnienia wartości referencyjnych dla kryterium cenowego, fiskalnego i stóp procentowych tylko dla okresu jednego roku przed badaniem (w związku z rozpatrywaniem wniosku danego kraju o uchylenie derogacji), to w środowisku wielu ekonomistów utrwaliło się przekonanie, że wystarczy spełnić kryteria tylko przez jeden rok zacieśniając na ten okres politykę pieniężną i fiskalną, a główny problem stwarza kryterium stabilności kursowej, które musi być speł-nione aż przez okres dwóch lat. Z tych też względów niektórzy podkreślają, że nie należy wprowadzać złotego do mechanizmu ERM II i utrzymać mechanizm kursu płynnego (który Polska konsekwentnie stosuje od kwietnia 2000 r.), dopóki nie zostaną osiągnięte kryteria pieniężne i fiskalne. Nawoływano przy tym decydentów politycznych do zacieśnienia polityki fiskalnej i monetarnej, aby możliwie jak najszybciej te kryteria spełnić. W świetle powyższych uwag można powiedzieć, że kwestia osiągnięcia trwałej konwergencji nominalnej, a także konwergencji realnej była przez wielu ekonomistów traktowana drugorzędnie, szczególnie

10 Pogłębiona analiza kryterium stabilności kursowej dokonana została przez autora w opracowaniach: H. Bąk, Interpretacja kryteriów konwergencji, [w:] Polska w strefie euro. Szanse i zagrożenia, pod red. J. Ostaszewskie-go, OW SGH, Warszawa 2008, s. 15 – 27 oraz H. Bąk, Polityka kursowa państwa z derogacją przed wejściem do strefy euro, [w:] Integracja walutowa, pod red. Z. Binka i P. Szudry, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2013, s. 97 – 108..

11 Patrz: J. Borowski, Doświadczenia Słowacji na drodze do strefy euro. Wnioski dla Polski, [w:] Euro – ekonomia i polityka, pod red. D. K. Rosatiego, OW WSHiP im. R. Łazarskiego, Warszawa 2009, s. 257 – 259.

12 Patrz: H. Bąk, Wejście wybranych nowych państw członkowskich do strefy euro. Wnioski dla Polski, [w:] Go-spodarka Polski w Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia rynku wewnętrznego, pod red. H. Bąka i G. Wojt-kowskiej-Łodej, OW SGH, Warszawa 2009, s. 135 – 138.

Henryk Bąk64

przez młodszą generację ekonomistów, ale opiniotwórczych ze względu na zajmowane sta-nowiska w sektorze finansowym. Nasuwa się też tu kluczowe pytanie, czy politykę pieniężną można prowadzić w sposób autonomiczny, niezależnie od polityki fiskalnej, bez patrzenia, jaki charakter ma polityka fiskalna oraz inne obszary polityki gospodarczej. Bezwzględnym wymogiem legislacyjnym jest zagwarantowanie pełnej niezależności władzy monetarnej, czyli banku centralnego od władzy wykonawczej. Zapewnienie niezależności instytucjonalnej nie powinno podlegać chyba dyskusji. Prezes banku centralnego nie może podlegać władzy wykonawczej odpowiedzialnej przed parlamentem za utrzymywanie rokrocznie dyscypliny budżetowej. Może się wówczas zrodzić pokusa do wykorzystania dodatkowej emisji pie-niądza (nie mającego pokrycia w realnej sferze gospodarki) w celu finansowania deficytu budżetowego. Z powyższego nie można jednakże wyciągać wniosku, że bank centralny może się skoncentrować wyłącznie na celu stabilizacji monetarnej bez uwzględniania procesów w gospodarce realnej, a także sytuacji finansowej kraju. Na konieczność skoordynowanego oddziaływania polityki fiskalnej i monetarnej na sferę realną gospodarki wskazują przede wszystkim podstawowe zależności makroekonomiczne.

Ogólnie można stwierdzić, że unijne „reguły zrównoważonego budżetu” wymagają prowadzenia restrykcyjnej polityki fiskalnej. Konieczność z kolei utrzymania długookreso-wo wskaźnika inflacji na niskim poziomie wymaga prowadzenia stosunkowo restrykcyjnej polityki pieniężnej.

2. Aspekty teoretyczne współzależności polityki fiskalnej i monetarnej

Produkt krajowy brutto (PKB) powiększony o saldo dochodów uzyskanych z tytułu współpracy z zagranicą (Dz) oraz saldo zagranicznych transferów bieżących (Tz) daje dochód narodowy brutto powiększony o transfery zagraniczne. Jest to więc całkowity dochód do podziału w kraju. Powyższy dochód możemy przeznaczyć na konsumpcję prywatną (Cp), oszczędności wymuszone, czyli podatki netto (T) oraz prywatne oszczędności dobrowolne (Sp), czyli:

PKB + Dz + Tz = Cp + T + Sp (1)Odejmując od dochodów globalne wydatki krajowe, czyli absorpcję krajową (A), na

którą składają się wydatki konsumpcyjne (Cp), wydatki rządowe (G) oraz inwestycje (Ip) oraz uwzględniając podział końcowy PKB na konsumpcję, zakupy rządowe, inwestycje, a także eksport netto – Exn (eksport towarów i usług pomniejszony o import) wyprowadzimy zależność:

(Cp + T + Sp) – Cp – G – Ip = (T – G) + (Sp – Ip) oraz (2)(Cp + G + Ip +Exn + Dz + Tz) – Cp – G – Ip = CA. (3)

Z zależności (2) i (3) wynika, że dodatnie saldo rachunku bieżącego bilansu płatni-czego (CA) równa się oszczędności sektora publicznego (saldo podatków netto i wydatków rządowych, czyli w uproszczeniu nadwyżce sektora publicznego) oraz nadwyżce oszczęd-ności prywatnych ponad prywatne inwestycje, tj.

CA = (T – G) + (Sp – Ip). (4)

Z tożsamości (4) wynika, że w sytuacji, gdy oszczędności i inwestycje prywatne są sobie równe, wówczas w przypadku deficytu budżetowego musi pojawić się równe temu deficytowi ujemne saldo rachunku bieżącego13. Saldo to może zostać sfinansowane odpły-wem oficjalnych aktywów rezerwowych lub napływem (importem) kapitału finansowego

13 Występuje wówczas sytuacja określana w literaturze jako „bliźniacze” deficyty.


netto, albo też kombinacją obu tych czynników. W sytuacji, gdy rząd prowadzi ekspansywną politykę fiskalną, to dla zrównoważenia salda obrotów bieżących bank centralny powinien prowadzić restrykcyjną politykę pieniężną, aby poprzez odpowiednio wysokie stopy pro-centowe stymulować wygenerowanie nadwyżki oszczędności prywatnych ponad prywatne inwestycje. Na kształtowanie się oszczędności oraz inwestycji wpływa nie tylko polityka pieniężna, ale także polityka fiskalna oraz inne czynniki. Z kolei na wysokość deficytu bu-dżetowego wpływ wywiera też polityka pieniężna. W praktyce więc te polityki nawzajem się zazębiają. Uwzględniając dodatkowo efekty wtórne odroczone w czasie, to wówczas stanie się jeszcze bardziej oczywiste, że dla skuteczności polityki gospodarczej istotne jest właściwe skoordynowanie polityki pieniężnej i fiskalnej, czyli wypracowanie odpowiedniej policy mix.

3. Polityka fiskalna i monetarna w modelu gospodarki otwartej

Problem wpływu na gospodarkę jednoczesnego oddziaływania polityki pieniężnej, polityki fiskalnej i polityki kursowej dla małej gospodarki otwartej typu Keynesowskiego prezentuje od strony teoretycznej model Mundella – Fleminga. Punktem wyjścia do tego modelu jest szeroko wykorzystywany w makroekonomii model równowagi na rynku pie-niężnym (LM), czyli równowagi popytu na pieniądz (L) z podażą pieniądza (M) i równo-wagi na rynku dóbr (IS), czyli równowagi inwestycji (I) z oszczędnościami (S). Powyższy standardowy model IS - LM został wykorzystany przez M. Fleminga oraz R. Mundella do analizy równowagi w gospodarce otwartej w warunkach stosowania różnych (skrajnych) mechanizmów kursowych, czyli kursu stałego oraz kursu płynnego14. Otwarcie gospodarki oznacza, że w podziale końcowym produktu PKB (Y) uwzględnimy eksport (Ex) i import (Im) towarów i usług, czyli:

Y = C(Y) + S(Y) = C(Y) + I(i) + Ex(Yr) – Im(Y). (5)

Warunkiem równowagi na rynku towarów jest:I(i) = S(Y) + Im(Y) – Ex(Yr) (6)

gdzie: Yr – produkt za granicą jest zmienną egzogeniczną’ (eksport jest funkcją Yr )i – stopa procentowa, od której zależą inwestycje I.

Zmienne C, S i Im są funkcją produktu Y. Stopa i oraz produkt (dochód) Y są zmiennymi endogenicznymi.Różniczkując (różniczka całkowita) równanie (6) względem zmiennych i oraz Y otrzymujemy:

(7)

Oznaczając skłonność do inwestowania symbolem z, skłonność do oszczędzania jako – s oraz skłonność do importu symbolem m otrzymamy:

z di = s dY + m dY , (8), czyli: (9)

Ponieważ skłonności s oraz m mają znak dodatni, a skłonność do inwestowania z znak ujem-ny, więc w układzie zmiennych Y oraz i funkcja IS uwzględniająca dodatkowo oszczędność zagraniczną (Im – Ex) będzie analogicznie, jak w gospodarce zamkniętej funkcją malejącą,

14 Model Mundella – Fleminga opracowano na podstawie publikacji: M. Borchert, Aussenwirtschaftslehre. Theorie und Politik, 6., Auflage, Verlag Gabler, Wiesbaden 1999, s. 272 – 293 oraz G. Ruebel, Grundlagen der Monetaeren Aussenwirtschaft, 2., Auflage, Oldenbourg Verlag, Muenchen, Wien 2005, s. 255 – 272.

Henryk Bąk66

ale gdy saldo wymiany z zagranicą będzie różne od zera, wówczas kąt nachylenia krzywej ulegnie zmianie (nachylenie będzie dodatkowo zależało od skłonności do importu).

Rysunek 1. Zależność IS w gospodarce otwartej

i

Y I

I(i))

IS

I=S+Im-Ex

(S+Im-Ex) S(Y)+Im(Y)-Ex(Yr)

45o


Linia równowagi pieniężnej LM wyznaczona jest przez podaż pieniądza (M) i popyt na pieniądz transakcyjny (LT) oraz pieniądz spekulacyjny (Ls). Czynnikami kreacji podaży pieniądza są oficjalne aktywa rezerwowe (IR), które zależą od sytuacji w bilansie płatniczym oraz rezerwy krajowe (HR). Popyt transakcyjny (LT) jest funkcją absorpcji krajowej (A), czyli zależy od dochodu (Y) oraz od stopy procentowej (i), natomiast popyt spekulacyjny zależy od dysparytetu stóp procentowych (stopa procentowa zagraniczna (ir) jest zmienną egzogeniczną, więc popyt ten będzie zależny od zmian stopy krajowej). Równowaga na rynku pieniądza oznacza, że:

HR = LT(A) + Ls (i, ir) – IR(Y,Yr,i,ir). (10)

Rezerwy dewizowe (zmiana ich wielkości) zależą od salda bilansu płatniczego. Więc:IR = Ex(Yr) – Im(Y) – ExKn(i,ir), (11)

gdzie: ExKn oznacza eksport kapitału netto (gdy saldo rachunku finansowego i kapitałowego jest dodatnie). Po wprowadzeniu zależności (10) do równania (9) i jego zróżniczkowaniu otrzymujemy:

. (12)

Po wprowadzeniu oznaczeń: współczynnik reakcji płynności transakcyjnej na zmianę ab-sorpcji – k; współczynnik reakcji absorpcji na zmianę Y – c; reakcja płynności (popytu) spekulacyjnej na zmiany stopy procentowej – l oraz skłonność do eksportu kapitału – r równanie (11) zapiszemy:

0 = k c dY + k z di + l di – 0 + m dY + r di (13)

Po przekształceniu zależności (12) względem di oraz dY otrzymamy

. (14)


Rysunek 2. Zależność LM w gospodarce otwartej

i

Y Ls

Ls(i)

LM

HR+IR=Ls+LT

LT

LT(A)


Zależność (14) opisująca równowagę rynku pieniężnego LM jest funkcją rosnącą, gdyż współczynniki reakcji (skłonności) k, c,m są dodatnie, natomiast współczynniki z, l, r osiągają wartości ujemne.

Równowaga zewnętrzna (BP) występuje wówczas, gdy salda rachunku bieżącego {w uproszczeniu Ex(Yr ) – Im(Y)} oraz rachunku finansowego i kapitałowego bilansu płat-niczego {ExKn(i,ir} opisane przez zależność (11) w sumie równają się zero, czyli saldo rachunku dewizowego jest zerowe. To oznacza, że oficjalne aktywa rezerwowe nie ulegają zmianie (przyrost rezerw dewizowych - dIR = 0). W warunkach równowagi stopa procentowa w kraju (i) równa się stopie procentowej za granicą (ir ).

dIR = Ex(Yr) – Im(Y) – ExKn(i,ir) = 0 (15)

Różniczkując (różniczka całkowita) powyższą zależność otrzymamy:

0 = 0 - , (16)

czyli -m dY – r di = 0, z czego wynika zależność dla równowagi zewnętrznej BP

. (17)

Rysunek 3. Równowaga zewnętrzna BP w gospodarce otwartej

i

Y ExKn

ExKn(i)

BP

ExKn=Ex-Im

Ex-Im

Ex(Yr)-Im(Y)

45o


Henryk Bąk68

Nachylenie krzywej równowagi zewnętrznej zależy przede wszystkim od reakcji kapi-tału krajowego i zagranicznego na zmianę dysparytetu stóp procentowych, czyli zmiany stopy krajowej (przy założeniu, że stopa procentowa za granicą nie ulega zmianie). W przypadku stosowania zakazów obrotów kapitałowych z zagranicą wystąpi brak reakcji tego kapitału na zmiany stopy procentowej. Krzywa równowagi zewnętrznej przebiegnie wówczas piono-wo. Wraz z likwidowaniem ograniczeń w obrotach kapitałowych z zagranicą współczynnik skłonności do dokonywania obrotów kapitałowych z zagranicą (r) będzie wzrastał, a krzywa BP będzie ulegała spłaszczaniu. W skrajnym przypadku przy pełnej liberalizacji obrotów ka-pitałowych i braku premii za ryzyko z tego tytułu krzywa BP będzie przebiegała równolegle do osi odciętych (osi poziomej)15.

Na wykresach (rysunkach) 1 – 3 zaprezentowano funkcje, które wyznaczają (determi-nują) przebieg linii: równowagi na rynku realnym (rynku dóbr) – IS, rynku pieniężnym – IM oraz równowagi zewnętrznej (bilansu płatniczego) – BP. Na rysunku 4 przedstawiono łącznie te linie, które wyznaczają równowagę w punkcie A, przy poziomie produktu w wysokości YA. Zakładając, że w gospodarce występują niewykorzystane moce produkcyjne, można osiągnąć wzrost produktu poprzez ekspansywną politykę fiskalną przy stałym kursie walutowym, co zostało zaprezentowane na rysunku 4.

Rysunek 4. Ekspansywna polityka fiskalna przy stałym kursie walutowym

i

Y

A

ΔG > 0

B

YA YC

C

IS IS’

LM

LM’

BP

dIR>0


Ekspansywna polityka fiskalna oznacza wzrost wydatków rządowych G (lub spadek podatków netto), co generuje wzrost zagregowanego popytu, który z kolei pobudza produkcję. To oznacza, że krzywa IS przesuwa się w prawo, wyznaczając nowy punkt równowagi na rynku dóbr i pieniądza (punkt B) przy odpowiednio wyższym poziomie produktu. Wzrost produkcji zwiększy popyt na pieniądz transakcyjny, co spowoduje wzrost stopy procen-towej na rynku pieniężnym do poziomu wyznaczonego przez pkt. B. Przy stałej stopie za granicą wystąpi dysparytet stóp procentowych. W warunkach zliberalizowanych obrotów kapitałowych (takie warunki działania obowiązują nie tylko w Unii Europejskiej, ale także wśród wszystkich członków MFW oraz WTO) do kraju zacznie napływać kapitał z zagra-nicy (stopa procentowa w pkt. B leży powyżej linii równowagi zewnętrznej BP). Ze wzglę-du na konieczność utrzymania stałego kursu walutowego bank centralny będzie zmuszony do skupywania nadmiaru dewiz. Oficjalne aktywa rezerwowe zaczną wzrastać. Przy braku

15 Takie podejście do powyższego problemu prezentują autorzy popularnego podręcznika M. Burda, Ch. Wypłosz, Makroekonomia. Podręcznik europejski, PWE, Warszawa 1995, s. 309 – 317. Krzywą równowagi zewnętrznej BP autorzy ci określają jako linia integracji finansowej.


sterylizacji wzrośnie podaż pieniądza16, co będzie oznaczało przesuwanie się krzywej LM w prawo. Jednocześnie stopa procentowa zacznie spadać i ostatecznie ukształtuje się nowy punkt równowagi wewnętrznej i zewnętrznej (pkt. C), który wyznaczy też nowy poziom produkcji (YC). Ogólny wniosek z powyższego wywodu wynika, że ekspansywna polityka fiskalna przy stały kursie walutowym skutecznie pobudza wzrost gospodarczy. Do odwrotnego wniosku dojdzie się przypadku zastosowania restrykcyjnej polityki fiskalnej.

Rysunek 5. Ekspansywna polityka pieniężna przy stałym kursie walutowym

i

Y

A

B

YA

IS

LM

LM’

BP

dM>0

dIR<0


Ekspansywna polityka pieniężna oznacza, że poprzez wzrost podaży pieniądza M dąży się do pobudzenia wzrostu gospodarczego. Wzrost podaży pieniądza (np. poprzez wzrost akcji kredytowej, obniżkę stóp banku centralnego itp.) przyczynia się do spadku rynkowej stopy procentowej, co pobudza zagregowany popyt. To oznacza, że krzywa LM przesuwa się w prawo (do poziomu LM’). Skala zainicjowanego wzrostu gospodarczego zależy przede wszystkim od skłonności do oszczędzania i inwestowania, czyli zależy od nachylenia krzywej IS. Jednocześnie spadek stóp procentowych spowoduje odpływ kapitału za granicę, gdyż stopa w punkcie B spadnie poniżej krzywej równowagi zewnętrznej. Odpływ kapitału oznacza zmniejszanie się rezerw dewizowych (odpływ rezerw oznacza, że bank centralny skupuje pieniądz krajowy ze względu na konieczność stabilizacji kursu walutowego). Zmniejsza się więc podaż pieniądza, aż do momentu powrotu do punku A (krzywa LM powraca do wyj-ściowej pozycji). Ekspansywna polityka pieniężna przy konieczności stabilizowania kursu walutowego nie jest więc skuteczna. Podobnie też nieskuteczna będzie restrykcyjna polityka pieniężna, co można odczytać z rysunku 5 (przeprowadzając analizę w sposób odwrotny do powyższego wywodu). W sytuacji konieczności stabilizowania kursu walutowego pole ma-newru w polityce pieniężnej jest więc niewielkie. Polityka pieniężna powinna być nastawiona na realizację celu kursowego (stabilizowanie kursu).

Wprowadzenie mechanizmu kursu płynnego oznacza, że kurs (e) ten stanie się para-metrem rynkowym, który będzie wpływał zarówno na równowagę zewnętrzną, czyli będzie utrudniał utrzymanie równowagi zewnętrznej w przypadku spadku kursu (aprecjacji pienią-dza krajowego), co będzie oznaczało przesuwanie krzywej równowagi zewnętrznej w górę (w lewo w przypadku większego nachylenia tej krzywej). Natomiast w przypadku wzrostu kursu walutowego (deprecjacji pieniądza krajowego) krzywa BP będzie się przesuwać w pra-wo (w dół), stwarzając korzystniejsze warunki dla wzrostu gospodarczego.

16 W literaturze podkreśla się, że sterylizacja może tylko przez krótki okres przyhamować wzrost podaży pieniądza. Najczęściej podkreśla się nieskuteczność sterylizacji w dłuższej perspektywie. Patrz: M. Willms, Internationale Waehrungspolitik, 2., Auflage, Vahlen Verlag, Muenchen 1995, s. 78 – 79.

Henryk Bąk70

Zmienny kurs walutowy będzie też w istotnej mierze wpływał na kształtowanie się relacji oszczędności do inwestycji, czyli wpłynie na przebieg krzywej IS. Wzrost kursu będzie zachęcał do rozszerzania eksportu oraz do ograniczania importu. Będzie więc on zmniejszał oszczędność zagraniczną, przesuwając krzywą oszczędności (S + Im – Ex e) względem produktu Y w prawo. W efekcie krzywa IS przesunie się w prawo. Czyli dla zrównoważenia oszczędności i inwestycji będzie wymagana wyższa rynkowa stopa procentowa. Z drugiej strony przy tym samym poziomie stopy procentowej będzie możliwe uzyskanie przyśpie-szenia wzrostu gospodarczego.

Zmienny kurs walutowy nie będzie wpływał na przebieg krzywej LM, gdyż rezerwy dewizowe w teoretycznym modelu nie będą ulegały zmianie. Baza monetarna nie będzie w związku z tym ulegała zmianie.

Wpływ polityki fiskalnej jak i polityki pieniężnej na wzrost gospodarczy, jak i na możliwość utrzymania równowagi gospodarczej w przypadku kursu płynnego jest więc bar-dziej złożony. Wpływ ekspansywnej polityki fiskalnej na wzrost gospodarczy został zapre-zentowany na rysunku 6.

Rysunek 6. Ekspansywna polityka fiskalna przy płynnym kursie walutowym

i

Y

A

ΔG>0

B

YA YC

C

IS IS’

LM

BP’

BP de < 0

IS”


Ekspansywna polityka fiskalna, czyli wzrost wydatków rządowych spowoduje w efek-cie wzrost popytu (przesunięcie krzywej IS w prawo do poziomu IS’), co zwiększy popyt na pieniądz i wywoła podniesienie stopy procentowej do poziomu wyznaczonego przez punkt B. Wzrost krajowej stopy procentowej spowoduje napływ kapitału z zagranicy. Bank centralny nie będzie przy płynnym kursie podejmował interwencji walutowych. Wzrost dewiz na krajo-wym rynku walutowym spowoduje spadek kursu nadwyżkowych walut (aprecjację pieniądza krajowego). Spadek kursu (de<0) spowoduje przesunięcie krzywej równowagi zewnętrznej do poziomu BP’. Jednocześnie spadek kursu spowoduje zwiększenie oszczędności zagranicznej i w efekcie przesuwanie krzywej równowagi inwestycji i oszczędności w lewo do momentu, aż w punkcie C ukształtuje się nowy punkt równowagi (na nie ulegającej zmianie krzywej LM przetną się krzywe BP’ oraz IS”). Tak więc przy płynnych kursach walutowych ekspansywna polityka fiskalna jest także skuteczna (produkt wzrasta z poziomu YA do poziomu YC), ale skuteczność ta jest mniejsza, niż przy mechanizmie kursów stałych.

Skutki ekspansywnej polityki pieniężnej przy płynnym kursie walutowym przedsta-wione zostały na rysunku 7.


Rysunek 7. Ekspansywna polityka pieniężna przy płynnym kursie walutowym

i

Y

A BP’

B

YA YC

C

IS IS’

LM

LM’

BP

dM>0

de>0


Analogicznie jak w poprzednio analizowanych przypadkach w momencie wyjścio-wym gospodarka znajduje się w równowadze (punkt A), ale przy niezadowalającym po-ziomie wzrostu gospodarczego. Wzrost podaży pieniądza (dM>0) przesuwa krzywą LM w prawo do poziomu LM’ skutkując jednocześnie spadkiem stopy procentowej do poziomu wyznaczonego przez punkt B. Spadek stopy procentowej spowoduje odpływ kapitału port-felowego i w efekcie wzrost kursu walutowego (stan oficjalnych aktywów rezerwowych nie ulega zmianie, gdyż bank centralny na rynku dewizowym nie interweniuje). Wzrost kursu (de>0) spowoduje jednocześnie przesunięcie krzywej BP w dół oraz krzywej IS w prawo aż do momentu ukształtowania się nowego punktu równowagi (punkt C), w którym przecinają się krzywe LM’, IS’ i BP’. Produkcja wzrośnie do poziomu YC. Ekspansywna polityka pie-niężna jest więc skuteczna, natomiast polityka restrykcyjna nie przyniesie w tym przypadku pozytywnych efektów.

Dokonana powyżej analiza wniosków wynikających z modelu Mundella – Flemin-ga wskazuje przede wszystkim na powiązanie polityki fiskalnej, pieniężnej oraz kursowej. Z modelowej analizy wynika ogólny wniosek o większej skuteczności polityki fiskalnej w porównaniu do efektów polityki pieniężnej, w szczególności restrykcyjna polityka pie-niężna może doprowadzić do niepotrzebnego schłodzenia gospodarki. Polityka pieniężna ma ogólnie biorąc mniejsze znaczenie w pobudzaniu wzrostu gospodarczego, ale w tym zakresie może ona skutecznie wspierać politykę fiskalną17, szczególnie w przypadku jednoczesnego dążenia do stabilizowania kursu walutowego Nie należy też zbyt entuzjastycznie podchodzić do ekspansji fiskalnej. Może ona pobudzić wzrost gospodarczy w przypadku załamania gospo-darczego. W analizie nie został jednak uwzględniony czynnik zadłużenia sektora publicznego. Ekspansywna polityka fiskalna nie może być prowadzona na długą metę, o ile wzrost wydat-ków budżetowych nie ma pokrycia w bieżących wpływach budżetowych. Sektor publiczny nie może zostać nadmiernie zadłużony, szczególnie u inwestorów zagranicznych. Wysokie zadłużenie zagraniczne może znacznie destabilizować gospodarkę, a w szczególności może utrudnić stabilizowanie kursu walutowego.

Podsumowanie

Z dokonanej analizy wymogów konwergencji nominalnej wynika, że państwo z de-rogacją znajdujące się na etapie dochodzenia do strefy euro zmuszone jest do prowadzenia długookresowo zrównoważonej polityki fiskalnej. Nowe państwa członkowskie Unii znajdują się jednak na niższym poziomie rozwoju gospodarczego w porównaniu zarówno do krajów

17 Por. M. Burda, Ch. Wypłosz, op. cit.., s. 313 – 315.

Henryk Bąk72

tworzących rdzeń strefy euro, jak i w porównaniu ze średnią unijną. Doganianie wyżej roz-winiętych państw wymaga odpowiednio większych nakładów na edukację, badania i prace rozwojowe, a także nakładów na infrastrukturę. Realizowanie tych celów wymaga odpo-wiednio wyższych wydatków budżetowych. Z dokonanej analizy modelowej wynika, że przy usztywnionym kursie walutowym w krótkim i średnim okresie skuteczna jest ekspansywna polityka fiskalna18. Możliwości w zakresie wykorzystania w praktyce ekspansji fiskalnej zostały jednak po 2000 r. znacznie ograniczone ze względu na ogólną tendencję w Unii do obniżania stawek podatkowych, co spowodowało stosowną erozję wpływów budżetowych. Z drugiej strony Unia wymaga prowadzenia w zasadzie restrykcyjnej polityki fiskalnej. Po-jawia się więc dylemat, w jaki sposób osiągnąć odpowiednio wyższy wzrost gospodarczy, podnieść innowacyjność gospodarki, zmodernizować infrastrukturę gospodarczą itp.

Z analizy modelowej wynika też, że przy płynnym kursie walutowym (taki mecha-nizm kursowy utrzymywany jest w Polsce) skuteczna dla pobudzenia wzrostu gospodarczego jest polityka pieniężna. Ze względu jednak na nadmierną obawą przed wzrostem inflacji prowadzono w Polsce raczej restrykcyjną politykę fiskalną, utrzymując znaczny dysparytet stóp procentowych, co miało miejsce w szczególności w latach 2004/05 oraz 2008 – 2010.

Bibliografia

1. Bąk H., Polityka kursowa państwa z derogacją przed wejściem do strefy euro, [w:] Integracja walutowa, pod red. Z. Binka i P. Szudry, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2013.

2. Bąk H., Interpretacja kryteriów konwergencji, [w:] Polska w strefie euro. Szanse i zagrożenia, pod red. J. Ostaszewskiego, OW SGH, Warszawa 2008.

3. Bąk H., Problemy wprowadzenia złotego do mechanizmu kursowego ERM II, [w:] Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach 2004 – 2006. Wybrane zagadnienia, pod red. H. Bąka i G. Wojtkowskiej-Łodej, OW SGH, Warszawa 2007.

4. Bąk H., Wejście wybranych nowych państw członkowskich do strefy euro. Wnioski dla polski, [w:] Gospodarka Polski w Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia rynku wewnętrznego, pod red. H. Bąka i G. Wojtkowskiej-Łodej, OW SGH, Warszawa 2009.

5. Borchert M., Aussenwirtschaftslehre. Teorie und Politik, 6., Auflage, Verlag Gabler, Wiesbaden 1999.

6. Borowski J., Doświadczenia Słowacji na drodze do strefy euro. Wnioski dla Polski, [w:] Euro – ekonomia i polityka, pod red. D. K. Rosatiego, OW WSHiP im. R. Łazarskiego, Warszawa 2009.

7. Burda M., Wypłosz Ch., Makroekonomia. Podręcznik europejski, PWE, warszawa 1995.8. Chrabonszczewska E., Kalicki K., Teoria i polityka kursu walutowego, OW SGH, Warszawa

1996.9. EBC, Raport o konwergencji czerwiec 2014,10. ECB, Convergence Report May 2010, 11. ECB, Convergence Report May 2012,12. ECB, Convergence Report June 2014,13. Gruszczyński M., Kryzysy walutowe a liberalizacja obrotów kapitałowych, PWN, Warszawa

200214. Nowak-Far A., Konstytucja RP a wejście Polski do strefy euro, [w:] Euro – ekonomia i polityka,

pod red. D. K. Rosatiego, OW WSHiP Łazarski, Warszawa 2009.

18 Przed wejściem do strefy euro Polska będzie zmuszona do usztywnienia mechanizmu kursowego. Problem polityki kursowej przed wprowadzeniem złotego do mechanizmu ERM II omówiłem w opracowaniu: H. Bąk, Problemy wprowadzenia złotego do mechanizmu ERM II, [w:] Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach 2004 – 2006. Wybrane zagadnienia, pod red. H. Bąka i G. Wojtkowskiej-Łodej, OW SGH, Warszawa 2007, s. 123 – 129.


15. Reforma strefy euro Unii Europejskiej. Na drodze do sanacji i konsolidacji. Wybór dokumentów, Wybór, wstęp i opracowanie J. Barcz, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2013.

16. Ruebel G., Grundlagen der Monetaeren Aussenwirtschaft, 2., Auflage, Oldenbourg Verlag, Muenchen, Wien 2005.

17. Willms M.,Internationale Waehrungspolitik, Verlag Vahlen, Muenchen 1995

FISCAL AND MONETARY POLICY IN THE CATCHING UP PERIOD TO THE EUROZONE

SummaryIn the paper, constraints in the field of fiscal and monetary policy in the context of European Union’s nominal convergence criteria has been analysed and confronted with theoretical view concerning the stimulating of economic growth in Mundell – Fleming model. The main thesis of the paper is to show that the meeting of the nominal convergence criteria requires restrictive monetary and fiscal policy and that is in contradiction to the thesis of Mundell– Fleming model concerning the economic growth stimulating and economic balance in small open economy maintaining.

Key words: Fiscal and Monetary Policy, Eurozone, Mundell – Fleming Model


Ryzyko małych i średnich przedsiębiorstw i możliwości jego ubezpieczeniaEwa Wierzbicka

Ewa Wierzbicka Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

RYZYKO MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW I MOŻLIWOŚCI JEGO

UBEZPIECZENIA

1. Znaczenie MSP i bariery ich rozwoju w gospodarce polskiej

Z 4 mln przedsiębiorstw zarejestrowanych w bazie REGON, aktywnych w 2013 r. było 1,79 mln , w tym: 95,7 % stanowiły firmy mikro, 3,2% małe, 0,9% średnie, a tylko 0,2% duże. Struktura przedsiębiorstw MŚP w Polsce różni się od przeciętnej dla UE większym udziałem firm mikro. Według danych GUS działające w Polsce przedsiębiorstwa generu-ją blisko trzy czwarte polskiego produktu krajowego brutto (PKB)1. O znaczeniu sektora MŚP świadczy fakt, że tworzy on 48,5% PKB i zapewnia miejsca pracy dla ponad 70% zatrudnionych w przedsiębiorstwach. W 2012 r. wartość nakładów inwestycyjnych ponie-sionych w sektorze MŚP wyniosła 74,5 mld zł, co stanowiło 48% nakładów inwestycyjnych wszystkich przedsiębiorstw w Polsce. MŚP funkcjonują w różnych dziedzinach gospodarki. Wśród wszystkich zarejestrowanych podmiotów w 2013 r. najwięcej należało do sekcji han-del hurtowy i detaliczny 26,4%, kolejne miejsca zajęły następujące sekcje: budownictwo (11,7% podmiotów), działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (9% podmiotów) oraz przetwórstwo przemysłowe ( 9% podmiotów)2.Nowa perspektywa finansowa UE stanowi wyzwanie dla małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, jedne z nich wybiorą strategię przetrwania, inne zwiększenia konkurencyjności i dynamicznego rozwoju , jeszcze inne ograniczą prowadzoną działalność.

Mimo dużego znaczenia przedsiębiorstw małych i średnich w gospodarce polskiej, na-trafiają one w swym funkcjonowaniu na wiele barier oraz ograniczeń, co jest jedną z przyczyn nadmiernej rotacji wśród mikro, małych i średnich firm, gdyż jedne powstają, a zbyt wiele – stosunku do sytuacji w innych krajach UE – i zbyt szybko upada lub zawiesza działalność. Według danych GUS pierwszy rok działalności przeżywają trzy na cztery firmy w Polsce (w 2011r. wskaźnik przeżycia wynosił 76,6%). W kolejnych latach przeżywalność ta wyraźnie spada – do 54% w drugim i do 32% w piątym roku działalności. Rokrocznie Ministerstwo Gospodarki na podstawie ankiet zbiera informacje dotyczące barier rozwoju MŚP. W ocenie ankietowanych przedsiębiorców najważniejszą bariera w drugiej połowie 2013r, były kolej-no według ilości wskazań: wysokość podatków i opłat przewidzianych prawem, zbyt małe obroty, skomplikowane przepisy prawa, biurokracja, konkurencja zarówno ze strony małych jak i dużych przedsiębiorstw. Niewielki stosunkowo procent wskazań dotyczył trudności w znalezieniu pracowników o odpowiednich kwalifikacjach oraz warunków lokalowych.

Jednym z istotnych ograniczeń z jakim borykają się MŚP w Polsce są trudności z terminowym uzyskaniem należności finansowych. Badanie firmy Bibby Financial Services przeprowadzane co roku w kwietniu na zbiorowości 450 przedsiębiorstw wykazało poprawę

1 Raport o stanie sektora MSP w Polsce w latach 2012 – 2013, PARP, Warszawa 2014 s. 14 www.parp.gov.pl/index/more/44413, data dostępu 16.03.2015

2 Przedsiębiorczość w Polsce, Raport Ministerstwa Gospodarki , wrzesień 2014r. www.mg.gov.pl › Wiadomości, dostep16.03 2015

Ewa Wierzbicka 76

dyscypliny płatniczej w 2014r ( por tabela 1) , mimo to nadal znaczny jest udział faktur płaconych z opóźnieniem3, a według portalu Przedsiębiorców Polskich w firmach MŚP 30% faktur nie jest regulowanych przez okres dłuższy niż 6 miesięcy, a aż 15% faktur nie zostaje zapłacona przez ponad rok.

Tabela 1. Odsetek firm potwierdzających opóźnienie płatności faktur 04.2012 r. 04.2013 r. 04.2014r.

82,7% 83,8% 76,4%Źródło: Badanie firmy Bibby Financial Services, Index MSP , nf.pl › Manager › Finanse › Płynność finan-sowa, data dostępu 17.03.2014.

Zatory płatnicze przedsiębiorstw MŚP wpływają na pogorszenie ich płynności finansowej, a statystyki dotyczące tego sektora wskazują na duża jego niestabilność i rotację .

2. Źródła ryzyka w przedsiębiorstwie

Ryzyko jest stałym elementem działalności gospodarczej, dotyczy różnych obszarów przedsiębiorstwa, w tym majątku: wartości rzeczowych, finansowych, niematerialnych i praw-nych, zasobów kadrowych, a także odpowiedzialności cywilnej za: decyzje kierownictwa, błędy w zarządzaniu ,czy błędy personelu itp.4. Ryzyko podmiotów gospodarczych dotyczy niepewności zdarzeń i skutków przyszłych, jego realizacja oznacza możliwość odchylenia celów od stanu oczekiwanego. Istnieje ono z powodu nieprzewidywalności prawdopodo-bieństwa zajścia zdarzenia w przyszłości, które ma swoje finansowe skutki.5 Konsekwencje wystąpienia ryzyka mogą wpłynąć negatywnie lub pozytywnie na realizację celów bizneso-wych firmy. Przedsiębiorstwa z grupy mikro, małych i średnich są w większym stopniu niż duże narażone na liczne zagrożenia zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne, czynniki ryzyka mają zróżnicowany charakter oraz różne prawdopodobieństwo wystąpienia.Ryzyko przedsiębiorstwa jest dzielone według następujących kryteriów6:

a) ryzyko odpowiedzialności ze względu na formę prawna przedsiębiorstwa,b) według źródeł i stopnia oddziaływania ryzyka ( podział na wewnętrzne i zewnętrzne),c) według obszarów występowania ryzyka w przedsiębiorstwie, (w tym: majątku, za-

sobów ludzkich, zarządzania, odpowiedzialności, finansów, produkcji oraz pozycji na rynku),

d) według kategorii rodzajowych ryzyka, (w tym: operacyjne, przyrodnicze siły wyższej, kredytowe, rynkowe, reputacji, prawne, polityczne).Źródłem ryzyka przedsiębiorstwa mogą być więc zarówno procesy technologiczne,

zastosowane surowce, systemy informatyczne, jak i decyzje w procesie zarządzania, błędy ludzi lub ich przestępstwa (np. sprzeniewierzenia, oszustwa, włamania, kradzieży, wanda-lizmu). Ryzyko generować mogą także partnerzy biznesowi (niedotrzymywanie warunków umowy, brak dostaw bądź ich nieterminowość lub nieodpowiednia jakość dostarczonych towarów, opóźnienia w odzyskiwaniu należności itp.).

Wyróżnia się ryzyko czyste, związane z zagrożeniami o charakterze losowym, nie-zależne od woli człowieka, takie jak pożary, katastrofy naturalne, awarie techniczne, a także ryzyko spekulatywne czyli ryzyko świadomie podejmowane. W przypadku materializacji tego

3 K. Kuniewicz, Zatory płatnicze bolączką MSP, nf.pl › Manager › Finanse › Płynność finansowa, dostęp 18.03.2014.4 E. Wierzbicka ( red.) Ubezpieczenia dla przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej

w Warszawie , Warszawa 2014, s.115 B. Hadyniak, Ryzyko w przedsiębiorstwie w: Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstwa tom 1,

praca zb. pod red. B. Hadyniaka J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2010 s. 226 A. Bera, Ochrona ubezpieczeniowa w działalności mikro i małych przedsiębiorstw, Uniwersytet Szczeciński

Rozprawy i Studia T. ( CMI ) , Szczecin 2012. s.64.

Ryzyko małych i średnich przedsiębiorstw i możliwości jego ubezpieczenia 77

rypu ryzyka może nastąpic zmniejszenie zysku lub strata, a w przypadku niezmaterializo-wania podmiot może osiągnąć zaplanowany poziom zysku lub nawet dodatkowe korzyści 7. Można wymienić zróżnicowane reakcje przedsiębiorstwa na ryzyko takie jak:

1) unikanie lub ograniczanie ryzyka, zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia szkody, podejmowanie działań prewencyjnych służących minimalizacji negatywnych skutków ryzyka, ( Działania tego typu nigdy nie wyeliminują całkowicie ryzyka działalności gospodarczej. wiele rodzajów ryzyka jest trudnych do uniknięcia , ponie-waż zwykle są one niezależne od działań podejmowanych przez przedsiębiorstwo) ;

2) retencja ryzyka, utrzymanie rezerw finansowych na takim poziomie aby pokryć szko-dy wywołane wystąpieniem ryzyka. Oznacza to akceptację określonego poziomu ryzyka, monitorowanie i ocenę tolerowanego poziomu ryzyka i samofinansowanie skutków ryzyka;

3) transfer ryzyka na wyspecjalizowany podmiot np. ubezpieczyciela, (ubezpieczenie polega na częściowym przeniesieniu ryzyka na zakład ubezpieczeń).

Samoubezpieczenie związane z retencją, (zatrzymaniem ryzyka), jest relatywnie kosztowne i może być stosowane przez większe przedsiębiorstwa, nie jest możliwe do za-stosowania przez przedsiębiorstwa mikro, małe a nawet średnie 8. Wymaga bowiem posia-dania własnych rezerw w wysokości maksymalnego prawdopodobnego kosztu, związanego z występującymi rodzajami ryzyka.

Przyjęty i realizowany sposób zarządzania ryzykiem zależy w znacznym stopniu od wielkości przedsiębiorstwa i jego zasobów finansowych, od specyfiki branży, w której działa, od fazy rozwoju firmy, od ilości i jakości pozyskanych informacji. Według amerykańskich uczonych C.A. Williamsa Jr., M.L.Smitha oraz P.C. Younga zarządzanie ryzykiem jest szeroko rozumianym działaniem zarządczym, którego zadaniem jest identyfikacja oraz ocena ryzyka i niepewności, a także zmaganie się z ich przyczynami i wpływem na organizację9.

Zdaniem Damiana Gajdy podejmowanie działań na rzecz unikania ryzyka „nie ozna-cza optymalnego rozwiązania z punktu widzenia przedsiębiorstwa. W pewnych sytuacjach stoi ono w sprzeczności z przedsiębiorczością, która zawiera w sobie podejmowanie ryzyka. Natomiast przeniesienie finansowania ryzyka polega na kompensowaniu straty przez inny podmiot poprzez odpowiednio skonstruowane umowy z kontrahentami, korzystanie z outso-urcingu, transakcji zabezpieczających oraz stosowaniu ubezpieczeń”10.

Ubezpieczenie jest usługą finansowa zapewniającą pokrycie przyszłych potrzeb ma-jątkowych związanych z likwidacją ujemnych skutków zdarzeń losowych. Ochrona ubezpie-czeniowa polega na przejęciu przez ubezpieczyciela odpowiedzialności za mające powstać szkody w zamian za zapłaconą składkę. Ubezpieczenie jest instrumentem gospodarczym, którego celem jest wyeliminowanie lub ograniczenie skutków zdarzeń losowych wpływają-cych negatywnie na zasobność przedsiębiorstwa.11

Posiadanie przez przedsiębiorstwa ochrony ubezpieczeniowej wywiera bezpośrednio lub pośrednio pozytywny wpływ na ich kondycję finansową. Zdaniem Anieli Mikulskiej „niedostrzeganie ryzyka może zagrozić możliwości podejmowania przedsięwzięć, z kolei jego demonizacja i brak kontroli - może zniechęcić do działań przedsiębiorczych. Istotna jest

7 Podział ryzyka ubezpieczeniowego na spekulatywne i czyste wprowadzony został przez A.H. Mowbraya w roku 1961 .

8 P. Jedynak, Podaż usług finansowych a ciągłość dzialności małych i średnich przedsiębiorstw, „Wiadomości Ubezpieczeniowe”2009 nr 4 s 46 https://www.piu.org.pl/public/upload/ibrowser/.../WU4_09_jedynak.pdf, dostep 204, 10 25

9 C.A. Williams Jr., M.L.Smith P.C. Young, Zarządzania ryzykiem a ubezpieczenia, PWN, Warszawa 2002, s 5710 D. Gajda, Rola ubezpieczeń majątkowych w zarzadzaniu ryzykiem małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty

Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2014 nr 804 , Finanse, Rynki Finansowe , Ubezpieczenia nr 67 s. 212.11 T. Jedynak, Istota , funkcje, zasady i klasyfikacja ubezpieczeń w: współczesne ubezpieczenia gospodarcze, praca

zb. pod red . W. Sułkowskiej, Wyd Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012r s.57.

Ewa Wierzbicka 78

świadomość możliwości kontroli ryzyka, a także budowanie kompetencji w wyniku uczenia się zarządzania ryzykiem finansowym i niefinansowym”12. Ubezpieczyciele stymulują posta-wy przedsiębiorczości a także przez ochronę ubezpieczeniową umożliwiają finansowanie zewnętrznymi środkami likwidację szkód, stąd zachęcają przez podniesienie bezpieczeństwa finansowego do inwestowania oraz do innowacyjności13.

3. Korzyści przedsiębiorstwa z ochrony ubezpieczeniowej

Korzyścią przedsiębiorstw z transferu ryzyka na ubezpieczyciela jest nabycie ochrony ubez-pieczeniowej, co umożliwia w sytuacji realizacji ryzyka uzyskanie odszkodowania lub świad-czenia. Wypłata odszkodowania umożliwia realizację funkcji kompensacyjnej ubezpieczenia, środki finansowe uzyskane w rezultacie odszkodowania łagodzą negatywne finansowe skutki szkody (wypadku ubezpieczeniowego). Naprawienie szkody skutkuje przywróceniem stanu ubezpieczonego majątku przed szkodą lub wznowienie przerwanej działalności gospodarczej , w ubezpieczeniach osobowych np. umożliwia powrót do pracy kluczowego pracownika poszkodowanego w wypadku. Posiadanie ochrony ubezpieczeniowej:

– zwiększa poczucie bezpieczeństwa prowadzonej działalności gospodarczej, – zwiększa konkurencyjność firmy a także ekspansję rynkową dzięki transferowi części

ryzyka na ubezpieczyciela, (np. przez wykorzystanie ubezpieczenia należności handlo-wych, gwarancje należytego wykonania kontraktu itp.),

– zwiększa wiarygodność i poprawia wizerunek wobec partnerów biznesowych, – poszerza dostęp do źródeł finansowania takich jak: kredyt bankowy, leasing, faktoring,

środki unijne, pożyczki z funduszy pożyczkowych (przez wykorzystanie ubezpieczeń finansowych w tym ubezpieczeń kredytu, leasingu, gwarancji ),

– jest często niezbędnym warunkiem przystąpienia do przetargu (gwarancja zapłaty wadium).

Nawiązanie współpracy z ubezpieczycielem wpływa na zwiększenie świadomości ubezpie-czeniowej i nabycie umiejętności dostrzegania zagrożeń. Współpraca z ubezpieczycielem zmusza do analizy warunków wewnętrznych funkcjonowania przedsiębiorstwa i identyfikacji oraz oceny ryzyka a także kontroli ryzyka.

Małe i średnie przedsiębiorstwa korzystają z dostępnych oferowanych przez ubez-pieczycieli produktów ubezpieczeniowych bezpośrednio lub przez pośrednika ubezpiecze-niowego, w warunkach polskich, częściej agenta niż brokera, a także sprzedawanych przez bank lub podmiot sfery realnej np. dealera samochodowego czy także operatora telefonii komórkowej. W przedsiębiorstwach sektora MSP w 2012 r. średnio 7,3% umów ubezpiecze-niowych zawarto za pośrednictwem brokera14.

Czasem konieczność ubezpieczenia jest wymuszona przez ustawodawcę, co wynika z ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, w tym ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych ma charakter ubezpieczenia przymusowego15. Badania MSP wskazują, że najwięcej małych i średnich przedsiębiorstw korzysta z obowiązkowych ubezpieczeń komu-nikacyjnych OC16. Stosowane są także ubezpieczenia OC tzw. zawodowe, dotyczące osób

12 A. Mikulska, Zarządzanie ryzykiem jako czynnik sprzyjający wzrostowi MSP, „ Współczesne Zarzadzanie”2010 nr 4 s. 77.

13 D. Pauch, Ochrona ubezpieczeniowa mikro i małych przedsiębiorstw działających na terenie Szczecina w świetle badań, Uniwersytet Szczeciński, publi.bg.szczecin.pl/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?bib=40186, dostęp 19 .10.2014

14 Badanie „Finanse MSP 2012” objęło 1094 przedsiębiorstwa sektora MSP, . Finanse MSP Qualifact-Market Resech and Analysis.

15 Por. Ustawa z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych , Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych ( Dz.U. nr 124 poz. 1151, z pózn.zm.)

16 D. Pauch, Ochrona ubezpieczeniowa mikro i małych przedsiębiorstw działających na teranie Szczecina w świetle badań, zif.wzr.pl/pim/2013_2_5_16.pdf, data dostępu 2014.03.10


wykonujących określony zawód, lista zawodów objętych ubezpieczeniem obowiązkowym odpowiedzialności cywilnej w 2014r. wynosiła 173 i cały czas wzrasta17.

Istotą ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej ( OC) jest powstanie zobowiązania ubezpieczyciela do wypłaty odszkodowania na rzecz osób trzecich w przypadku zajścia zda-rzenia wywołanego przez ubezpieczonego (lub przez osobę, na której rzecz została zawarta umowa ubezpieczenia). Ubezpieczenie OC służy ochronie majątku osoby ubezpieczonej przed obciążeniami w konsekwencji powstania obowiązku naprawienia szkody, z tytułu roszczenia poszkodowanego.

Większość produktów ubezpieczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw, sta-nowią ubezpieczenia dobrowolne. Ubezpieczeniu mienia przedsiębiorstw służą ubezpieczenia od ognia i innych zdarzeń losowych, ubezpieczenie od kradzieży z włamaniem i rabunku, ubezpieczenie sprzętu elektronicznego, ubezpieczenie maszyn i urządzeń od uszkodzeń, lub powiązane z ubezpieczeniem ogniowym ubezpieczenie utraty zysku, ubezpieczenie mie-nia od wszystkich ryzyk majątkowych i inne bardziej zindywidualizowane dostosowane do specyfiki branży, w której działa dane MSP. Wachlarz produktów przeznaczonych dla przedsiębiorstw małych i średnich jest coraz bogatszy. Część z tych produktów ma charakter złożony i wymaga dostosowania do potrzeb oraz specyfiki poszczególnych firm, dlatego są one coraz częściej oferowane przez brokerów niż agentów ubezpieczeniowych zwłaszcza dla przedsiębiorstw średnich18.

Pełna ochrona ubezpieczeniowa majątku przedsiębiorstwa oraz odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone osobie trzeciej może być uzupełniona przez ubezpieczenie assistance, które w razie zajścia zdarzenia losowego, wypadku ubezpieczeniowego umożliwia skorzystanie z pomocy specjalisty np. informatyka, ślusarza, hydraulika, a także zorganizo-wania lokalu zastępczego, czy też dozoru mienia po powstaniu szkody19.

4. Uwarunkowania korzystania z ubezpieczeń przez MSP

Korzystanie z ubezpieczeń przez przedsiębiorstwa jest skorelowane z poziomem świadomości ubezpieczeniowej , z oceną ryzyka i skłonnością do ponoszenia ryzyka przez przedsiębiorców oraz sytuacją finansową firm, ich możliwościami kupienia ochrony ubezpieczeniowej20.

Ponad 70 procent przedsiębiorstw sektora MSP jest nabywcami ubezpieczeń majątko-wych. Majątek firm gromadzony przez wiele lat a w przypadku przedsiębiorstw rodzinnych przez kilka pokoleń, może ulec zniszczeniu, w wyniku sił przyrody takich jak deszcz nawalny, pożar, trąbę powietrzną lub powódź, które coraz częściej mają miejsce także w Polsce, czy też w wyniku zniszczenia mienia przez złodziei lub wandali, (co może spowodować przerwy w pracy lub całkowite wstrzymanie pracy firmy), a także w rezultacie błędów człowieka. Wykorzystanie ubezpieczeń przez MSP w zarządzaniu ryzykiem jest w Polsce jednak nie-wystarczające, na co wskazują badania statystyczne i ankietowe .

17 Należą do nich m.in ubezpieczenia OC wybranych grup zawodowych takich jak np: adwokaci, radcowie prawni, notariusze, doradcy podatkowi, biegli rewidenci, pracownicy biur rachunkowych, komornicy sądowi, rzec-zoznawcy majątkowi, architekci, inżynierowie budownictwa, agenci ubezpieczeniowi, brokerzy.

18 T. Gaj, Multiagenci a MSP, „Miesięcznik Ubezpieczeniowy”, 2013 Tom 10, nr 1, s. 19 19 Ubezpieczenie assistance jest przydatne zwłaszcza dla małych przedsiębiorstw, które nie dysponują wyspecja-

lizowanymi służbami do likwidacji szkód.20 Por E. Wierzbicka, Znaczenie ubezpieczeń dla przedsiębiorstw sektora MŚP, “Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły

Humanitas Zarządzanie”, nr 1/2014, s. 142

Ewa Wierzbicka 80

Tabela 2. Odsetek przedsiębiorstw sektora MSP korzystających z usług ubezpieczeniowych w latach 2009 – 2012

Lata 2009 2010 2011 2012

Firmy mikro (do 9 zatrudnionych) 72,3% 64,5% 70,9% 72,1%

Firmy małe ( od 10 do 49) zatrudnionych 87,2% 87,3% 87,9% 87,7%

Firmy średnie ( od 50 do 249 zatrudnionych) 96,0% 92,7% 97,3% 97,6%

Ogółem MSP 74,4% 65,6% 72, 0 %

Źródło: opracowanie własne na podstawie „Finanse MSP” Qualifact- Market Resech and Analysis. 2010 i 2011, 2013.

Jak wynika z danych tabeli 2 widoczna jest różnica w stosowaniu ubezpieczeń w zależności od wielkości przedsiębiorstwa. Skłonność do ubezpieczenia rośnie wraz z wielkością przed-siębiorstwa, czym mniejsza firma tym mniejsza skłonność do ubezpieczania się.

W 2012r. najczęściej MŚP w Polsce kupowały:- ubezpieczenia komunikacyjne (76%), ubezpieczenia mienia od ognia i innych zdarzeń losowych (61%), ubezpieczenia tzw. kra-dzieżowe ( 52% ). Ponad połowa małych i średnich przedsiębiorstw nie ma polisy odpowie-dzialności cywilnej (w tym tylko 22% mikro-firm deklaruje posiadanie polisy OC) , mimo że ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej (OC) jest bardzo ważne dla przedsiębiorców, bo chroni interes majątkowy firmy i umożliwia pokrycie ewentualnej szkody21. Coraz większego znaczenia w prowadzeniu biznesu nabiera ryzyko odpowiedzialności cywilnej wobec innych podmiotów gospodarczych. Źródłem OC w działalności gospodarczej jest zarówno szkoda na mieniu lub na osobie wyrządzona czynem niedozwolonym (odpowiedzialność deliktowa) jak i szkoda z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (odpowiedzial-ność kontraktowa)22. Dostępne produkty to m.in. OC działalności gospodarczej, OC praco-dawcy, OC za produkt, a także ubezpieczenie Directors&Officers, które jest ubezpieczeniem dla członków zarządu i rady nadzorczej , może być wykorzystywane przez średnie firmy .

Struktura popytu ubezpieczeniowego MŚP jest konserwatywna, przedsiębiorcy nie analizują potencjalnych zagrożeń i mimo, że ubezpieczyciele coraz częściej oferują pakiety ubezpieczeniowe dla firm, które są elastycznie dopasowywane do profilu indywidualnego ryzyka, popyt na nie jest niedostateczny. Podstawą takich pakietów są zwykle ubezpieczenia mienia od ognia i innych zdarzeń losowych oraz kradzieży a także zwykle OC deliktowe, i odpowiednio do branży, w której działa przedsiębiorstwo: ubezpieczenie sprzętu elektro-nicznego, OC i AC komunikacyjne, ubezpieczenie ładunków w transporcie lub ubezpieczenie szyb przed stłuczeniem itp. Produkty ubezpieczeniowe sprzedawane w pakietach obniżają koszty ochrony ubezpieczeniowej, zwiększają kompleksowość ochrony, tworzą warunki dla standaryzacji różnych rodzajów ryzyka, umożliwiają budowę całościowego programu ubezpieczeniowego.

Ochrona ubezpieczeniowa dla przedsiębiorstw powinna obejmować także tzw. ubez-pieczenie Business Interruption (BI - od utraconych zysków), jednak tylko 10 -15 % firm z sektora MSP, wykupując ubezpieczenie na wypadek ognia i innych zdarzeń, decyduje się na polisę BI (ubezpieczenie BI nie jest samodzielne), podczas gdy wśród dużych przedsię-biorstw odsetek ten sięga około 60%23. Posiadanie ubezpieczenia BI umożliwia kontynu-owanie działalności przedsiębiorstwa nawet po dużej szkodzie, której skutkiem była przerwa

21 Odpowiedzialność cywilna jest to odpowiedzialność odszkodowawcza jednego podmiotu wobec drugiego w związku z wyrządzoną szkodą, którą prawo nakazuje wyrównać.

22 Zdaniem Jacka Chojnackiego z towarzystwa ubezpieczeń Concordia obecnie 100 tys. zł jako suma gwarancyjna ubezpieczenia OC dla osoby , która prowadzi działalność gospodarczą , jest stanowczo za niska z punktu widzenia ewentualnych roszczeń , Portal internetowy PIU 2013r.

23 Dla przedsiębiorstw z grupy MSP ważna także polisa business interruption (BI), Rzeczpospolita z 29.01.2014


w działalności a w konsekwencji zachwianie płynności finansowej a w skrajnych przypadkach nawet zagrożenie upadłością .

Podsumowanie

Skala korzystania z ochrony ubezpieczeniowej przez MŚP w Polsce jest nadal niedostateczna. Na skłonność do ubezpieczania wpływa wiele czynników w tym : zakres ubezpieczeń obo-wiązkowych, rozwój i różnorodność oferty produktowej i ich dostępność, wysokość składki, jakość obsługi posprzedażowej, szybkość likwidacji szkód. Duży wpływ na skłonność MŚP do ubezpieczania ma także: świadomość ubezpieczeniowa przedsiębiorców, identyfikacja zagrożeń, w pewnym stopniu otwarcie gospodarki polskiej na współpracę zagraniczną, wzrost handlu i kooperacji w ramach UE i poza nią, co wymusiło korzystanie z ubezpieczeń aby ogra-niczyć ryzyko handlowe i finansowe. Ubezpieczenie poprawia bezpieczeństwo obrotu firm MŚP, które wykazują nadmierną wrażliwość na zdarzenia losowe i koniunkturę gospodarczą.

Zdaniem badaczy problemu ubezpieczeń w działalności MŚP, jeśli nawet majątek tej grupy firm jest coraz lepiej asekurowany, nadal nie jest w dostatecznym stopniu ubezpieczane ryzyko osobowe właściciela oraz pracowników24. Mało upowszechnione w stosunku do moż-liwości oraz potrzeb, są również ubezpieczenia finansowe w tym zwłaszcza ubezpieczenie należności handlowych.

Przedsiębiorstwa sektora MŚP przede wszystkim współpracują z jednym ubezpie-czycielem i to za pośrednictwem agentów ubezpieczeniowych. Jednak rozwój mobilnych możliwości dystrybucji produktów ubezpieczeniowych znacząco rozszerza wybór kanałów zakupu ubezpieczeń, co jest szczególnie ważne dla przedsiębiorców mikro i małych. Wyko-rzystanie urządzeń mobilnych telefonów komórkowych, smartphonów i tabletów do kontak-tów z ubezpieczycielem, a także internetowe wyszukiwanie produktów ubezpieczeniowych, czy też korzystanie z kalkulatorów i porównywarek produktów różnych ubezpieczycieli, ułatwia wybór najkorzystniejszej oferty. Upowszechnił się również w Polsce bankowy kanał dystrybucji ubezpieczeń nie tylko do sprzedaży ubezpieczeń powiązanych z usługami ban-kowymi ale również niepowiązanych .

Dla przedsiębiorstw MŚP działających w konkurencyjnym środowisku w turbulent-nym otoczeniu ubezpieczenia stopniowo stają się trwałym elementem modelu biznesowego. Ubezpieczyciele ze swej strony powinni dbać o budowanie trwałych relacji z przedsiębior-cami jako swoimi klientami, rozwijać doradztwo i skutecznie wspierać MŚP w procesie zarządzania ryzykiem.

Ryzyko MŚP i ubezpieczenie ich ryzyka, jest nie jest tylko problemem tego sektora, jest to problem całej polskiej gospodarki. Bo jeśli są one bardziej narażone na skutki ryzyka, nie tworzą stabilnego systemu w obszarze dostaw i kooperacji dla dużych przedsiębiorstw, a ponieważ MSP absorbują dużo siły roboczej, kłopoty MSP wpływają również na zwięk-szenie bezrobocia i destabilizację w całej gospodarce.

Bibliografia

1. Bera A., Ochrona ubezpieczeniowa w działalności mikro i małych przedsiębiorstw, Uniwersytet Szczeciński Rozprawy i Studia T. ( CMI ) , Szczecin 2012

2. Dla przedsiębiorstw z grupy MSP ważna także polisa business interruption (BI) Rzeczpospolita z 29.01.2014r.

3. Finanse MSP Qualifact- Market Resech and Analysis. 2010 i 2011, 20134. Gaj T., Multiagenci a MSP, „Miesięcznik Ubezpieczeniowy”, 2013 Tom 10, nr 1,

24 A. Bera, Ochrona ubezpieczeniowa…op.cit s.245.

Ewa Wierzbicka 82

5. Gajda D., Rola ubezpieczeń majątkowych w zarzadzaniu ryzykiem małych i średnich przed-siębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2014 nr 804 , Finanse, Rynki Finansowe , Ubezpieczenia nr 67

6. Hadyniak B , Ryzyko w przedsiębiorstwie w: Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem przed-siębiorstwa tom 1, praca zb. pod red. B. Hadyniaka J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2010

7. Jedynak P. , Podaż usług ubezpieczeniowych a ciągłość działalności małych i średnich przed-siębiorstw, „ Wiadomości Ubezpieczeniowe 2009 nr 4,

8. Jedynak T., Istota , funkcje, zasady i klasyfikacja ubezpieczeń w: współczesne ubezpieczenia gospodarcze, praca zb. pod red . W. Sułkowskiej, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Kra-kowie, Kraków 2012r.

9. Kuniewicz K. Zatory płatnicze bolączką MSP, , nf.pl › Manager › Finanse › Płynność finansowa10. Mikulska A., Zarządzanie ryzykiem jako czynnik sprzyjający wzrostowi MSP, „ Współczesne

Zarzadzanie” 2010 nr 4 . 11. Pauch D., Ochrona ubezpieczeniowa mikro i małych przedsiębiorstw działających na terenie

Szczecina w świetle badań, Uniwersytet Szczeciński, publi.bg.szczecin.pl/cgi-bin/koha/opac--detail.pl?bib=40186,

12. Raport o stanie sektora MSP w Polsce w latach 2012 – 2013, PARP, Warszawa 2014 s. 14 www.parp.gov.pl/index/more/44413,

13. Przedsiębiorczość w Polsce , Raport Ministerstwa Gospodarki , Warszawa Wrzesień 201314. Tendencje rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsiębiorców w drugiej połowie 2012r Numer

1 / 2013r Ministerstwo Gospodarki , Warszawa marzec 201315. Ustawa z dnia 22 maja 2003r. o ubezpieczeniach obowiązkowych , Ubezpieczeniowym Fun-

duszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych ( Dz.U. nr 124 poz. 1151, z pózn.zm.)

16. Qualifact Finanse MSP 2013- rynek ubezpieczeniowy , za: Mikrofirmy mało przezorne, Bankierpress

17. Wierzbicka E. ( red) Ubezpieczenia dla przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie , Warszawa 2014,

18. Wierzbicka E., Znaczenie ubezpieczeń dla przedsiębiorstw sektora MŚP, “Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas Zarządzanie”, nr 1/2014,

19. Williams C.A. Jr., Smith M.L. Young P.C., Zarządzania ryzykiem a ubezpieczenia, PWN, Warszawa 2002

RISKS FOR SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES AND THE ASSOCIATED POSSIBILITIES FOR INSURANCE

SummaryThe aim of this paper is to evaluate the importance of insurance in the activity and develop-ment within Poland’s SME sector. The specifics of SMEs make them more vulnerable to the adverse effects of various risks. Business risk relates to different areas of the company includ-ing its resources, both human and capital assets. Risk management is performed differently for small enterprises than large enterprises. Appropriate risk management using insurance can maintain liquidity, improve solvency, build competitive advantage and create added value for the company. Inadequate insurance not only affects SMEs , but also other sectors within the Polish economy .

Key words: risk, risk management, small and medium enterprises SMEs, insurance.


IT w procesie budżetowania, realizacji oraz kontroli procesów...Wojciech Bieniek

Wojciech Bieniek

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

IT W PROCESIE BUDŻETOWANIA, REALIZACJI ORAZ KONTROLI PROCESÓW

INWESTYCYJNYCH W PRZEDSIĘBIORSTWIE W PERSPEKTYWIE DOTACJI UNIJNYCH

W LATACH 2014-2020

Wstęp

Polscy przedsiębiorcy są innowacyjni, doskonale radzą sobie z ryzykiem realizacji inwestycji, a także są otwarci na liczne rozwiązania IT, które usprawniają ich biznes. Lata 2007-2013 dzięki dofinansowaniu z UE były ogromnym kamieniem milowym dla polskiej przedsiębiorczości. Można tak twierdzić w świetle najnowszych statystyk (z 28 lutego 2015 roku) podawanych przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju. Prawie 31 000 przedsię-biorstw pozyskało dofinansowanie z funduszy europejskich na realizację swoich inwestycji z zakresy rozwoju firm, B+R (badań i rozwoju), innowacji oraz wdrażania systemów B2B (Business to Business). W tej perspektywie finansowej wdrożono 4 156 projektów z zakresu rozwoju IT w przedsiębiorstwie, poprzez budowę platform B2B. Łącznie w latach 2007-2013 zrealizowano inwestycje na łączną wartość ponad 110 mld PLN, a wartość dotacji osiągnęła prawie kwotę 60 mld PLN1.

Rysunek 1. Dotacje UE na polską przedsiębiorczość w podziale na 3 kategorie inwestycji (2007-2013)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: http://www.mapadotacji.gov.pl/

Powyższy wykres przedstawia zaangażowanie finansowe inwestycji w polską przed-siębiorczość w latach 2007-2013. W ramach programów funduszy europejskich w perspek-tywie 2007-2013 polskie przedsiębiorstwa zrealizowały 25 740 projektów z zakresu rozwoju firm, 6 322 projekty z zakresu B+R, innowacji oraz 4 156 projektów z zakresu systemów B2B. Najwyższe wartości osiągnęły projekty na B+R (ich łączna wartość to 68,7 mld PLN). Ko-lejną co do wartości projektów kategorią, które otrzymały dofinansowanie z UE, są projekty

1 Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju – http://mir.gov.pl

Wojciech Bieniek84

o charakterze szeroko pojętego rozwoju przedsiębiorstw (lista projektów z portalu mapa-dotacji.gov.pl wskazuje przede wszystkim na inwestycje w środki trwałe, budowę nowych nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne). 3,1 mld PLN osiągnęły projekty jeśli chodzi o inwestycje w platformy B2B. Dotacja na projekty z wymienionych wyżej kategorii stanowiła łącznie 21 % procent całej puli dofinansowań (288 mld PLN) na daną perspektywę europejską2.

Wyżej wymienione statystyki ogólnie wyglądają imponująco. Analizując jednak szczegóły niestety dochodzi się do lekko odmiennych wniosków. Wśród projektów z zakre-su rozwoju firm, których łączna wartość przekroczyła 20 mln PLN (takich projektów jest 110) jedynie 8 dotyczyło przedsiębiorstw, które nie są powiązane kapitałowo ani statutowo ze skarbem państwa bądź jednostkami samorządu terytorialnego. Wśród 100 najbardziej kapitałochłonnych inwestycji (o łącznej wartości 21,2 mld PLN, czyli prawie 1/3 wartości wszystkich projektów) z zakresu Badań i Rozwoju znajduje 12 projektów firm, w których kapitał jest wyłącznie polski. Pozostałe 88 projektów to przede wszystkim państwowe insty-tuty oraz polskie oddziały międzynarodowych koncernów. Pozytywną informacją jest to, że wyniki analizy inwestycji w systemy B2B pokazały znaczący udział rodzimych firm zarówno w ilości projektów, jak i wartości przyznanych dotacji – łączna kwota dotacji wyniosła 1,9 mld z czego 90% przypadło przedsiębiorstwom o polskim kapitale.

Analiza nie ma na celu dyskryminowanie podmiotów zagranicznych na polskim rynku oraz wykluczeniu ich z możliwości ubiegania się o dotacje unijne. Powyższe zestawienia mają skorelować trzy istotne zależności, które mogą być bardzo przydatne dla polskich przedsię-biorców w kolejnej perspektywie finansowej 2014-2020. Po pierwsze, polscy przedsiębiorcy potrafią wykorzystać możliwości jakie im daje Narodowa Strategia Spójności do pozyskania dofinansowań na swoje inwestycje. Po drugie, polskie podmioty są otwarte na usprawnienia procesu zarządzania poprzez nowe narzędzia IT. Trzecim wnioskiem jest to, że firmy, które nie posiadają zagranicznego know-how, bardzo rzadko decydują się na duże inwestycje. Wynika to z obaw oraz niepewności, jakie niesie za sobą codzienność gospodarcza, która może zwiększyć ryzyko niewdrożenia inwestycji i utraceniu dotacji, a w najgorszym wypad-ku bankructwem przedsiębiorstwa. Można kolokwialnie powiedzieć, że brakuje im odwa-gi, by podjąć ryzyko. Faktem jednak jest, że nawet najlepsi makro-ekonomiści nie potrafią w 100% przewidzieć wszystkich ruchów na „szachownicy gospodarczej”. Istnieje jednak wiele narzędzi oraz instrumentów, które wspomagają podejmowanie decyzji w biznesie oraz niwelują ryzyko przy zarządzaniu przedsiębiorstwem. Są nimi narzędzia IT, które według badań portalu decyzje-it.pl cieszą się ogromną popularnością w Polsce i wspomagają wiele przedsiębiorstw w codziennych obowiązkach. Ogromne zainteresowanie i chęć wdrażania tego rodzaju oprogramowania wykazuje również kwota dofinansowań z UE zaprezentowa-nych wyżej projektów z zakresu B2B.

Powyższe stwierdzenia rodzą pewną lukę, które w pewnym stopniu odstrasza od du-żych inwestycji. Obszar technologii informacyjnych w przedsiębiorstwie często jest niezrozu-miały dla zarządzających, czasami jest niedoceniany. Bardzo często jest jednak źle zarządzany. Polskie firmy nie są świadome funkcjonalności, jakie posiada dzisiejsze IT. Rozwiązania, które oferuję obecne systemy pozwalają bardzo profesjonalne wspieranie projektowania, wdrażania, realizacji oraz kontroli inwestycji bez względu na jej wartość. Na pewno nie po-dejmą kluczowych decyzji, ale zdecydowanie umożliwiłoby wyszukać wiele argumentów za i przeciw, by taką decyzję podjąć. Takie wsparcie dla przedsiębiorstwa pozwoliłoby „trzymać w ryzach” inwestycje, wysyłać sygnały dotyczące ryzyka, ale również zbierać i porówny-wać dane z rynków istotnych dla firmy. Takie systemy oraz możliwości przepływu infor-macji „w chmurze” mogłoby wywołać synergię przedsięwzięć. Te rozwiązania pozwoliłby

2 Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju – http://mir.gov.pl

IT w procesie budżetowania, realizacji oraz kontroli procesów... 85

na wdrożenie kilku dużych inwestycji przez nawet kilkanaście podmiotów gospodarczych wykorzystując tą samą dotację unijną. Przy kolejnej perspektywie finansowej 2014-2020 przydatność tych rozwiązań IT (przy stosunkowo niskich kosztach zakupu i wdrożenia) mo-głoby się przyczynić nie do kolejnego kamienia milowego dla polskiej przedsiębiorczości, lecz do „lotu milowego”.

Artykuł ma na celu pokazanie możliwości współpracy grupy przedsiębiorców za pomocą systemów IT oraz wykorzystania „chmury” przy realizacji dużych inwestycji (na skale pojedynczego przedsiębiorstwa) współfinansowanych przez Unię Europejską. Sama metoda jest już stosowana w dzisiejszym życiu gospodarczym, jednak jest prawie niespoty-kana w kontekście dotacji unijnych. Wypracowany w artykule model zarządzania inwestycją w oparciu o narzędzia informatyczne, tworzące rozwiązania do lepszego przepływu informa-cji, szybkiego podejmowania decyzji oraz minimalizacji ryzyka związanego z prowadzeniem dużych przedsięwzięć. Stanowi wsparcie w zarządzaniu procesami.

1. Rola IT we współczesnym przedsiębiorstwie

Zintegrowany system informatyczny to według definicji, najbardziej merytorycznie i technologicznie zaawansowana klasa systemów informatycznych, wspomagających cało-ściowe zarządzanie przedsiębiorstw i instytucji. Optymalizuje procesy zarówno wewnętrzne, jak i zachodzące w najbliższym otoczeniu poprzez oferowanie gotowych narzędzi, które służą do automatyzacji wymiany danych pomiędzy działami przedsiębiorstwa i innymi podmiotami biznesowymi z jego otoczenia (np. kooperantami, dostawcami, odbiorcami, bankami, urzęda-mi skarbowymi). Głównymi cechami zintegrowanego systemu informatycznego są: komplek-sowość funkcjonalna, integracja danych i procedur, elastyczność funkcjonalna i strukturalna, zaawansowanie merytoryczne i technologiczne oraz otwartość3. Dziś zintegrowane systemy informacyjne nadają nowy kształt organizacji przedsiębiorstwa, a także związkom pomię-dzy organizacjami. Informacja zawsze stanowiła podstawę wydajnego zarządzania przed-siębiorstwa, ale teraz, dzięki technologii, przeobraziła się w motor konkurencyjnej strategii całego biznesu. W dzisiejszych czasach informacja, oprócz siły roboczej, materiałów, czasu i kapitału jest jednym z podstawowych zasobów przedsiębiorstwa. Systemy informatyczne rozszerzyły możliwość wykorzystania informacji nie tylko do tworzenia rożnego rodzaju raportów i zestawień, lecz także do pokrycia potrzeb operacyjnych przedsiębiorstwa. Ponadto systemy te umożliwiają wielokrotne wykorzystanie informacji bez szkody dla jej aktualności i przydatności. Zintegrowane systemy informatyczne dotyczące zarządzania, to modułowo zorganizowany system informatyczny, obsługujący wszystkie sfery jego działalności między innymi takie jak: marketing, planowanie, zaopatrzenie, techniczne przygotowanie produkcji oraz jej sterowanie, sprzedaż, dystrybucję, zarządzanie zasobami ludzkimi, prace finansowo – księgowe4. Wdrażanie i stosowanie zintegrowanych systemów informatycznych obecnie stanowi podstawę zarządzania przedsiębiorstwem. Na uwagę zasługuje fakt, że przedsiębior-stwa działają w warunkach ostrej konkurencji, co związane jest z większymi wymaganiami dotyczącymi jakości, szybkości i terminowości. Kluczem do sukcesu jest maksymalne wy-korzystanie możliwości, jakie dają istniejące systemy informatyczne. Szybka reakcja na po-trzeby klienta, możliwość zaoferowania innowacyjnego rozwiązania oraz obniżenie kosztów projektu jest sposobem na osiągnięcie przewagi konkurencyjnej.

Nowoczesne rozwiązania w przedsiębiorstwie to nie tylko usługi, produkty i nowe technologie przyspieszające produkcję, ale przede wszystkim rozwiązania w sferze za-rządzania firmą. Funkcjonowanie przedsiębiorstw w szybko zmieniającym się otoczeniu,

3 P. Adamczewski, Słownik informatyczny, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2005, s. 2734 P. Adamczewski, Zintegrowane systemy informatyczne wspomagania zarządzania, Wydawnictwo Wyższej Szkoły

Ekonomicznej w Białymstoku 2005

Wojciech Bieniek86

charakteryzującym się silną konkurencją, ciągłą zmianą wymagań klienta, szybkim rozwojem technologii informatycznych, wymaga udoskonalenia ich działalności. Możliwości doskonale-nia zarządzania wynikają z dostępności dużej liczby koncepcji czy metod wspomagających ten proces. Przydatność tych koncepcji dla rozwiązywania coraz bardziej złożonych problemów, a przede wszystkim pozytywne doświadczenia z ich wdrażania pokazują, że stosowanie no-woczesnych narzędzi stało się koniecznością5. Nie będzie niczym odkrywczym stwierdzenie, że sukces firmy w głównej mierze zależy od przepływu informacji. Niezależnie od rangi przekazywanej informacji, jej niedotarcie może skutkować opóźnieniami lub w skrajnych przypadkach porażką wszczętych działań wewnątrz organizacji6. Optymalizacja procesów w organizacji nie jest możliwa bez szybkiej i wiarygodnej informacji o ich funkcjonowaniu. Metody organizacji i sterowania produkcją muszą być dostosowane do obecnego, złożonego otoczenia a efektywność procesów w systemie produkcyjnym zależy w dużej mierze od wy-korzystania metod i technik, które usprawniają przepływy materiałów i informacji. Systemy informatyczne służące do zarządzania pozwalają na symulację różnorodnych działań i ich analizę, co w rezultacie poprawia planowanie i zarządzanie procesami w przedsiębiorstwie. Proces ciągłego doskonalenia systemu zarządzania wskazuje na szeroki zakres działań, które należałoby podjąć, aby osiągnąć poziom konkurencyjności, pozwalający zająć silną pozycję na rynku7. Efektywny rozwój przedsiębiorstwa utrudnia codzienne zmaganie się z drobnymi problemami w zakresie działań operacyjnych, nieoczekiwanymi zapytaniami o informacje oraz ciągłą rywalizacją ze strony konkurencji. Brak płynnego połączenia procesów sprzedaży, rozliczeniowych i operacyjnych nieuchronnie prowadzi do powstania tzw. wąskich gardeł, co z kolei nie sprzyja efektywności. Obecnie tylko przedsiębiorstwa, w których umiejętnie organizowane i optymalizowane są procesy zarządzania oraz wdrażane zintegrowane systemy informatyczne mogą sprostać wymaganiom rynku i przeciwstawić konkurencji. Wykorzysta-nie różnych metod zarządzania daje możliwość poprawy istotnych procesów zachodzących w przedsiębiorstwie8.

Technologie informacyjne pełnią dwie główne funkcje: usługową i innowacyjną. Funkcja usługowa pozwala przedsiębiorstwu bardziej efektywnie realizować strategię, np. poprzez automatyzację, przyspieszenie przebiegu procesów, redukcję kosztów. Funkcja inno-wacyjna stwarza przedsiębiorstwu nowe możliwości rozwoju, które bez zastosowania IT nie byłyby możliwe. Jest to przykładowo dotarcie do nowych segmentów klientów, wprowadzenie na rynek innowacyjnego produktu czy też stworzenie nowego modelu konkurowania. Obie te funkcje w zasadniczy sposób wpływają na poziom stopy zwrotu z kapitału zainwestowanego w przedsiębiorstwo oraz na możliwości wzrostu przedsiębiorstwa. To z kolei przekłada się na przyszłe przepływy pieniężne, które stanowią o wartości przedsiębiorstwa. Jednocześnie od pewnego czasu często słyszy się opinie, że IT przestało mieć strategiczne znaczenie. Stało się tak tanim i powszechnie dostępnym zasobem, że każdy może je mieć. W związku z tym nie może już zapewnić przewagi konkurencyjnej. Wzorowe procesy biznesowe i najlepsze praktyki są wbudowane w standardowe oprogramowanie. Mogą być powielane i są dostępne dla wszystkich przedsiębiorstw. Ze względu na łatwe kopiowanie i powszechną standary-zację również możliwości innowacji z wykorzystaniem IT maleją. W związku z tym Carr, autor głośnego artykułu IT doesn’t matter postuluje, aby zmniejszać wydatki na IT i trzymać się za plecami innych, czyli inwestować tylko w sprawdzone technologie oraz poświęcać uwagę przede wszystkim słabościom, a nie szansom (ponieważ IT nie może już zapewnić przewagi konkurencyjnej)9. Dzięki temu przedsiębiorstwa będą w stanie uzyskać większy

5 Barcik R., Owsiak D., Zintegrowany system zarządzania materiałami produkcyjnymi, Logistyka nr 1/20046 Januszewski A., Funkcjonalność informatycznych systemów zarządzana, Tom I. PWN, Warszawa 20087 Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Metody projektowania systemów zarządzania, Difin, Warszawa 20048 Rut J., Kulińska E., Implementacja technik informatycznych w logistycznym funkcjonowaniu przedsiębiorstw,

Logistyka nr 6 Poznań 2011, (CD 4) s. 5296 - 53009 Carr N. “IT Doesn’t Matter”, Harvard Business Review, May 2003.


zwrot z inwestycji w IT. Wydaje się jednak, że teza o braku możliwości uzyskania przewagi konkurencyjnej dzięki IT jest przesadzona. IT się liczy, ale inaczej niż kiedyś. Tylko niektóre kategorie IT są powszechnie dostępne, czyli uległy utowarowieniu. Te usługi (produkty) należy kupować jak najtaniej, najlepiej gotowe, lub zlecać na zewnątrz (outsourcing IT). Fakt posiadania tych samych narzędzi nie oznacza jednak, że korzyści z ich wykorzystywa-nia będą takie same w każdym przedsiębiorstwie. Korzyści dla przedsiębiorstwa nie płyną głównie ze standardowych, wbudowanych w oprogramowanie najlepszych praktyk, lecz z umiejętnego wykorzystania oprogramowania do wspierania kluczowych procesów biz-nesowych w przedsiębiorstwie. W wyniku standaryzacji i upowszechniania się technologii informacyjnych możliwości innowacji nie maleją, a rosną. Oczywistym przykładem jest tutaj internet. Dzięki powszechnej dostępności sieci powstały zupełnie nowe modele biznesowe, np. eBay, Dell, Google.

Rysunek 2. Przedsiębiorstwa wykorzystujące pakiety ERP w latach 2013-2014 (małe przedsiębiorstwa).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: http://www.gus.gov.pl/

Rysunek 3. Przedsiębiorstwa wykorzystujące pakiety ERP w latach 2013-2014 (małe przedsiębiorstwa).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: http://www.gus.go.pl/

Powyższe wykresy obrazują wykorzystanie systemów ERP w małych, średnich i du-żych przedsiębiorstwach w Polsce w latach 2013-2014 (mikroprzedsiębiorstwa nie wykorzy-stują narzędzi IT w takim stopniu jak pozostałe, większe przedsiębiorstwa). Dane dotyczące wykorzystania narzędzi IT w firmach o tej wielkości wskazują na trend rosnący. W 2014 roku liczba małych, średnich i dużych podmiotów gospodarczych w Polsce przekroczyła 40%. Największy wzrost na przełomie lat 2013-2014 odnotowały przede wszystkim małe (ponad 6000 firm) i średnie przedsiębiorstwa (prawie 1500).

Wojciech Bieniek88

2. Ekonomiczny wpływ zarządzanie w „Chmurze”

Cloud computing jest to świadczenie określonych usług informatycznych za pośred-nictwem infrastruktury sieciowej. W przytoczonej definicji przyrównuje się sposób dostawy tego rodzaju usług do dostaw gazu, prądu, telefonii, telewizji kablowej itp. Cloud computing ma charakter mierzalny (liczba przesłanych bajtów, czas korzystania itp.), odbiorca płaci tylko za rzeczywiste korzystanie z zasobów (pay per use), tak samo jak za wodę, gaz, prąd itp. Usługobiorca nie ma zazwyczaj technicznej wiedzy o tym, w jaki sposób odbywa się cały proces dostarczania mediów, czy też gdzie fizycznie znajdują się poszczególne elementy całej infrastruktury wytwórczej i przesyłowej. Odbiorcę interesuje jedynie efekt końcowy. Podobnie jest też w przypadku cloud computing. Przeciętny użytkownik nie wie, z której elektrowni pochodzi prąd w jego mieszkaniu, czy też którędy biegnie wodociąg z wodą, która płynie u niego z kranu. Tak samo nie zdaje sobie sprawy, w której części globu znajdują się serwery z zasobami informacyjnymi, z których na co dzień korzysta. Całość tak rozproszonej, ale powiązanej ze sobą zaawansowanej technologicznie infrastruktury informatycznej nazywa się potocznie „chmurą”. Chmurą jest więc cały zbiór serwerów, oprogramowania, światło-wodów itd., do którego uzyskuje się dostęp za pośrednictwem Internetu. Korzystanie z takiej chmury nazywa się właśnie cloud computing, czyli po prostu „przetwarzaniem w chmurze”. Użytkownik końcowy łączy się z całym tym skomplikowanym systemem informatycznym za pomocą zwykłego łącza sieciowego. Korzystanie z chmury od strony odbiorcy odbywa się w sposób bardzo uproszczony. W rzeczywistości jest to bardzo zaawansowany pod względem technicznym proces, o którym usługobiorca ma jedynie minimalną wiedzę i którego obsługa odbywa się całkowicie niezależnie od niego.

Cloud computing należy obecnie do najszybciej rozwijających się usług informa-tycznych. Stałe zapotrzebowanie na rozwiązania obniżające koszty prowadzenia działalności gospodarczej, ale także na zwiększanie zdolności obliczeniowych, sprzyja wzrostowi popu-larności tego modelu zarządzania zasobami IT

Koncepcja chmury obliczeniowej (ang. cloud computing) zaspokaja coraz większe zapotrzebowanie zasobów informatycznych w przedsiębiorstwach. Rosnące wymagania sprzętowe kolejnych generacji programów analizujących i optymalizujących procesy wy-twarzania oraz procesy ekonomiczne, powodują lawinowy wzrost kosztów ich obsługi. Rośnie zapotrzebowanie na pamięci danych, ponieważ powstające systemy data mining współpra-cujące z systemami ERP czy CRM potrzebują ich w dużych ilościach do opracowania analiz i sugerowania decyzji. Wprowadzane systemy Business Intelligence na poziomie operacyjnym pracujące w czasie rzeczywistym wymagają dużych mocy obliczeniowych. Modelowanie złożonych i wielowymiarowych zjawisk ekonomicznych oraz procesów technologicznych także wymaga zaangażowania znacznych zasobów obliczeniowych. Badania kosztów utrzy-mania infrastruktury komputerowej w firmach wskazują na zjawisko ekonomii skali. Szacuje się, że koszty zakupu i utrzymania centrum przetwarzania danych, gdzie pracuje 100 tys. serwerów, są o połowę niższe w porównaniu z ośrodkiem obliczeniowym wykorzystują-cym tylko 1000 serwerów10. Ponadto mechanizmy pozwalające na skalowanie wydajności i pojemności systemu w zależności od potrzeb, przemawiają za modelem kupowania usług obliczeniowych zamiast inwestowania w sprzęt i oprogramowanie pracujące lokalnie. Efekty powstania i rozwoju cloud computing są łatwiejsze do uchwycenia i oszacowania w sferze mikroekonomicznej, niż w sferze makroekonomicznej. W skali ogólnogospodarczej można mówić raczej o tendencjach i mechanizmach, które zadziałają, niż o konkretnych szacun-kach korzyści. Aktualny etap rozwoju usług przetwarzania w chmurze posiada zbyt dużo niepewności, by projekcje odnoszące się do efektów dla wzrostu gospodarczego czy rynku pracy mogły być formułowane w odpowiedzialny sposób. Pojawiają się jednak opracowania

10 Woody Leonhard.: Office 365 i Google Apps dla biznesu. Networld, (9/173), wrzesień 2011, str. 24-30.


i raporty zawierające szacunki korzyści w zwiększeniu PKB i zatrudnienia w różnych per-spektywach czasowych. Do możliwości zrealizowania się rysowanych w takich raportach scenariuszy należy podchodzić z dozą sceptycyzmu, wynikającą ze świadomości istnienia barier i ryzyka związanego z rozwojem cloud computing. Z systemowego punktu widzenia można zidentyfikować kanały generujące korzyści makroekonomiczne. Pierwszym z nich jest bardziej racjonalna alokacja zasobów. Nastąpi eliminacja dość powszechnego dziś zjawiska wykorzystywania tylko niewielkiej części posiadanego potencjału informatycznego. Przejście na przetwarzanie w chmurze oznacza niższe koszty utrzymania zasobów IT, a także znaczące ograniczenie nakładów inwestycyjnych na infrastrukturę informatyczną. Powstałe oszczędno-ści, które jednak należy pomniejszyć o koszty związane z wykorzystaniem usług w modelu cloud, będą mogły być przeznaczone na inwestycje poza sferą IT. Taka sytuacja otwiera możliwości tworzenia nowych miejsc pracy z powstałych oszczędności zarówno bezpośred-nio w przedsiębiorstwach stosujących cloud computing, jak i pośrednio w innych sektorach gospodarki. W celu zachowania kompletności rachunku makroekonomicznego trzeba wziąć też pod uwagę zmiany w zatrudnieniu i wynikach finansowych firm świadczących tradycyjne usługi informatyczne, a także producentów oraz dystrybutorów hardware’u i software’u. Firmy te, w wyniku wzrostu popularności przetwarzania w chmurze, mogą odnotować spa-dek popytu na swoje produkty lub usługi, co może też w rezultacie doprowadzić do redukcji zatrudnienia. Wydaje się jednak, że taki stan powinien być mimo wszystko przejściowy, gdyż rynek usług informatycznych i rynek produkcji sprzętu komputerowego posiada dużą zdolność dostosowania się do stale zmieniających się trendów rynkowych. Drugim ważnym kanałem generującym korzyści z cloud computing jest znacząca redukcja barier finansowych i organizacyjnych związanych z wykorzystaniem zasobów IT przez małe i średnie przed-siębiorstwa. Firmy z tego sektora będą miały realne szanse na szybki rozwój w skali, która nie byłaby osiągalna bez możliwości, jakie daje migracja zasobów IT do chmury. Szansę na rozwój, jaką stwarza przetwarzanie w chmurze, prawdopodobnie wykorzystają przedstawi-ciele sektora MSP. Popularność cloud computing wśród małych i średnich przedsiębiorstw będzie się jednak zwiększała w miarę osiągania korzyści przez pierwsze firmy z tego sektora. Opublikowany w lutym 2011 roku raport11 brytyjskiego Centre for Economic and Business Research (CEBR) podaje listę sektorów regionu EMEA (Europa, Bliski Wschód i Afryka), które miałyby najbardziej skorzystać ze stosowania przetwarzania w chmurze. Są to: usługi publiczne (szkolnictwo, służba zdrowia), sektor finansowy, handel detaliczny i hotelarstwo oraz przemysł przetwórczy. Według tego samego raportu korzyści w skali makro w latach 2010-2015 miałyby wynieść w tym regionie ponad 763 mld euro, a liczba nowych miejsc pra-cy miałaby wzrosnąć o 2,4 mln. Inny raport12 , przygotowany przez International Think-tank on Innovation and Competition w listopadzie 2010 roku, przedstawia dwa warianty efektów przechodzenia do cloud computing dla rynku pracy w Unii Europejskiej. W krótkim okresie na unijnym rynku pracy miałoby powstać 270 tys. nowych miejsc pracy w scenariuszu ostrożnym (stopniowego wchodzenia do chmury) oraz 1360 tys. miejsc pracy w scenariuszu szybkiego zyskiwania popularności przez cloud computing. Liczby dla Polski wynoszą odpowiednio 21,6 i 108,8 tys. nowych miejsc pracy. Wśród najważniejszych efektów makroekonomicznych rozwoju cloud computing na pierwszym miejscu należy wskazać wzrost inwestycji w gospo-darce, który będzie możliwy dzięki powstałym w sektorze przedsiębiorstw oszczędnościom. Ważnym efektem, który pośrednio będzie też widoczny w skali makroekonomicznej, jest wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw w wyniku bardziej efektywnej alokacji zasobów. Podkreślić jednak należy, że makroekonomiczne efekty rozwoju cloud computing są trudno mierzalne, ponieważ nakłada się na nie szereg innych czynników, również wpływających na

11 „The 2011 Cloud Dividend report”, http://uk.emc.com/microsites/2010/cloud-dividend/index.htm12 Federico Etro, Introducing Cloud Computing. Results from a simulation study, International Think-tank on In-

novation and Competition, November 2010

Wojciech Bieniek90

wyniki gospodarki w skali makro, a których znaczenie jest dużo większe. Można więc zatem mówić raczej o kierunkowej ocenie wpływu cloud computing na gospodarkę, niż o konkretnej kwantyfi kacji tego wpływu.

3. Model realizacji inwestycji przez wiele podmiotów gospodarczych

Rysunek 4. Model IT+ „Chmura” dla projektów finansowanych przez UE.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: http://www.gus.go.pl/

Założeniem do przedstawianego modelu jest porozumienie podmiotów gospodarczych o wspólnej działania Wszystkie firmy mają odpowiednie zasoby IT oraz wymieniają się wszystkimi informacjami dotyczącymi inwestycji, finansów potrzebnych do jej realizacji, a także wielu innych istotnych informacji. Ostatnim warunkiem jest zasada, że wszelkie pro-blemy są rozwiązywane wspólnie. Przy realizacji projektu z dotacji unijnych model zakłada ścisłą współpracę na 6 płaszczyznach podzielonych na kategorie: dotacja z UE, planowanie inwestycji, wdrażanie inwestycji, wymiana informacji, monitoring i finanse inwestycji oraz oddanie inwestycji do użytku. W przypadku kategorii „Dotacja z UE” kooperacja przewiduje wspólną pracę nad przygotowanie wniosku o dotację unijną, a w momencie jej uzyskania negocjacje z instytucją pośredniczącą warunków, na jakich umowa o dofinansowanie ma zostać podpisana. Ostatnim ważnym ogniwem współpracy w zakresie dotacji unijnej, która łączy się mocno z finansami inwestycji jest jej rozliczenie z instytucjami pośredniczącymi. „Planowanie inwestycji” zawiera zakres prac, które czasowo zbiegają się z przygotowaniem wniosku o dotację unijną. Pewne dokumenty oraz opracowania stanowią załączniki do wnio-sku o dofinansowanie oraz studium wykonalności projektu inwestycyjnego. W obszarze tego typu współpracy podmioty gospodarcze opracowują projekty, analizy, rozważają i niwelują wszelkie na obecnym etapie rozpoznane ryzyka. „Wdrażanie inwestycji” jest procesem przy-gotowania inwestycji. W tym kręgu współpracy firmy rozpoczynają inwestycje i wspólnie: przygotowują proces dostaw w etapach realizacji, negocjują z dostawcami/ wykonawcami,


ustalają wspólne standardy kontroli procesu inwestycyjnego. „Monitoring i finanse inwe-stycji” są bardzo ważna i istotną kategorią procesu wdrażania inwestycji dla klarowności sytuacji pomiędzy podmiotami gospodarczymi. W tej kwestii (zarówno w rozliczeniach, aktualizacji budżetu, jak i projekcji cash flow) warunki współpracy powinny być bardzo klarowne i przejrzyste dla wszystkich partycypujących (rozwiązaniem zobowiązującym są liczne zapisy formalno-prawne w umowach współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami). Przy „Oddaniu inwestycji do użytku” inwestorzy uogólniając zarządzają inwestycją. Wszystkie ujęcia współpracy łączą się z 6 grupą działań mających na celu ulepszenie współpracy przy inwestycji. „Wymiana informacji” jest najważniejszą wśród kategorii, a szybkość przepływu danych gwarantuje odpowiednie reagowanie na zaistniałe podczas procesu inwestycyjnego sy-tuacji. Powyższy model można zastosować w innych obszarach biznesowych przedsiębiorstw, co umożliwiłoby im wykorzystać swoje atuty na rynku i osiągnąć przewagę konkurencyjną. Dotacje unijne byłyby dobrym początkiem do długofalowej współpracy.

Bibliografia

1. Adamczewski P., Słownik informatyczny, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2005.2. Adamczewski P., Zintegrowane systemy informatyczne wspomagania zarządzania, Wydaw-

nictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku 20053. Barcik R., Owsiak D., Zintegrowany system zarządzania materiałami produkcyjnymi, Logi-

styka nr 1/20044. Januszewski A., Funkcjonalność informatycznych systemów zarządzania, Tom I. PWN, War-

szawa 20085. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Metody projektowania systemów zarządzania, Difin, War-

szawa 20046. Rut J., Kulińska E., Implementacja technik informatycznych w logistycznym funkcjonowaniu

przedsiębiorstw, Logistyka nr 6 Poznań 2011, (CD 4) s. 5296 - 53007. Carr N. “IT Doesn’t Matter”, Harvard Business Review, Maj 20038. Woody Leonhard.: Office 365 i Google Apps dla biznesu. Networld, (9/173), wrzesień 2011,

str. 24-30.9. „The 2011 Cloud Dividend report”, http://uk.emc.com/microsites/2010/cloud-dividend/index.htm10. Federico Etro, “Introducing Cloud Computing. Results from a simulation study”, International

Think-tank on Innovation and Competition, November 201011. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju – http://mir.gov.pl12. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju – http://mapadotacji.gov.pl

IT SOLUTIONS IN COMPANY’S INVESTMENTS: BUDGETING, IMPLEMENTATION AND CONTROL

PROCESS IN THE PERSPECTIVE OF EU GRANTS FOR 2014-2020

SummaryArticle is intended to show the possibilities of cooperation a group of companies through IT systems and the use of “cloud” in the implementation of large investment co-financed by the European Union. This method is already used in today’s economic life, however, is almost unusual in the context of EU funding. Developed project management model based on the IT tools, creates solutions for better flow of information, quick decisions making and to minimizing the risks associated with large investments. It supports process management.

Key words: UE funding, investments in companies, IT in enterprise, cloud computing.


Wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej przez MŚP na finansowanie...Edyta Guzek

Edyta Guzek Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

WYKORZYSTANIE FUNDUSZY UNII EUROPEJSKIEJ PRZEZ MŚP NA FINANSOWANIE DZIAŁALNOŚCI

INNOWACYJNEJ W POLSCE W LATACH 2007 - 2013

Wstęp

W dobie postępującej globalizacji oraz toczącej się walki na międzynarodowych rynkach o klienta, prowadzenie prac badawczych i rozwojowych oraz wdrażanie innowacji jest czynnikiem o coraz większym znaczeniu w obrębie konkurencyjności przedsiębiorstw. Szybka reakcja na potrzeby odbiorcy oraz na zmieniające się otoczenie między innymi po-przez wdrażanie innowacji często jest decydująca o przyszłości danego podmiotu gospodar-czego. Celem opracowania jest charakterystyka mikro-, małych i średnicy przedsiębiorstw działających na polskim rynku, które poniosły nakłady na prace B+R w roku 2013. Aktywność MŚP1, w tym poziom ponoszonych nakładów inwestycyjnych na wprowadzanie innowacji, jest odzwierciedleniem poziomu rozwoju jak i dojrzałości danego rynku. Postawa Unii Eu-ropejskiej, wyrażająca się między innymi poprzez poziom przyznawanych środków finan-sowych na prace w obszarze badań i rozwoju prowadzonych przez podmioty gospodarcze tylko potwierdza istotę tego zjawiska.

1. Charakterystyka MŚP w Polsce w roku 2013

MŚP są głównym źródłem zatrudnienia, budzą ducha przedsiębiorczości innowacji w EU, a tym samym mają kluczowe znaczenie dla zwiększenia konkurencyjności i zatrudnie-nia w gospodarce. Gunter Verheugen, Członek KE2 w randze Komisarza ds. przedsiębiorstw i przemysłu podkreślał, iż mikroprzedsiębiorstwa oraz małe i średnie przedsiębiorstwa są motorem gospodarki europejskiej. Nowa definicja MŚP, która weszła w życie dnia 1 stycznia 2005 r., stanowi istotny krok w kierunku poprawy otoczenia gospodarczego dla mikro-, ma-łych i średnich podmiotów gospodarczych, a jej celem jest promowanie przedsiębiorczości, inwestycji i wzrostu. Zgodnie z Zaleceniem KE z dnia 6 maja 2003 dotyczące definicji mikro oraz małych i średnich przedsiębiorstw należy je klasyfikować zgodnie z poniższym:

1 MŚP- mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa2 KE – Komisja Europejska

Edyta Guzek 94

Tabela 1. Kryteria klasyfikacji MŚP według rekomendacji Komisji Europejskiej z dnia 6 maja 2003 r.

Kryteria Średnie przedsiębiorstwa Małe przedsiębiorstwa Mikroprzedsiębiorstwa

Zatrudnienie od 50 do 249 od 10 do 49 do 9

Roczny obrót do 50 mln euro do 10 mln euro do 2 mln euro

Wysokość rocznego zestawienia do 43 mln euro do 10 mln euro do 2 mln euro

Źródło: rekomendacja Komisji Europejskiej 2003/361/WE z dnia 6 maja 2003 r.

Powyższa klasyfikacji odnosi się od cech jakościowych, które umożliwiają ich mie-rzalność i względnie oddzielenie od przedsiębiorstw dużych. Takie podejście na potrzeby formalne i statystyczne jest niezbędnie, pomimo pominięcia cech jakościowych wpływających na duże zróżnicowanie i często brak porównywalności.

Tabela 2. Poziom zatrudnienia, liczebności oraz wygenerowanego przychodu w 2013 roku przez MŚP w Polsce


Liczba przedsiębiorstw 14 564 38 617 1 754 389

Liczba zatrudnionych 1 532 063 851 021 3 441 668

Przychód (w mln eu) 184 371 132 849 202 594

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych bilansowych wyników finansowych podmiotów gospodar-czych w 2013 r., GUS, Warszawa 2014, (http://stat.gov.pl) s. 93; Działalność gospodarcza przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób w 2013 r., GUS, Warszawa 2014, (http://stat.gov.pl), s. 1-6

Przedsiębiorstwa zaklasyfikowane jako MŚP w roku 2013 wygenerowały ok. 725 329 mln euro co stanowi ok. 72% przychodów uzyskanych przez podmioty gospo-darcze. Wysokość generowanych przychodów oraz zapewnienie zatrudnienia dla ok. 46% (5 165,1 tys. osób) w przedsiębiorczości podkreśla istotę tej grupy przedsiębiorców w Polskiej gospodarce oraz rolę koła napędowego dla dalszego rozwoju państwa.

Tabela 3. Poziom zatrudnienia, liczebności oraz wygenerowanego przychodu w 2013 roku przez MŚP w Unii Europejskiej


Liczba przedsiębiorstw 223 648 1 378 374 19 969 338

Liczba zatrudnionych 22 869 792 27 353 660 38 629 012

Przychód (w mln eu) 1 156 558 1 147 885 1 362 336

Żródło: opracowanie własne na postawie „Annual Raport on European SMEs 20013/2014”, European Com-mission, s. 15

28 państw członkowskich Unii Europejskiej w roku 2013 wygenerowało ok. 3 666 try-liona euro przy zatrudnieniu ok. 88,8 mln pracowników. W UE MŚP stanowią 99,8% wszyst-kich przedsiębiorstw i stanowią główne koło napędowe gospodarki. Odwołując się do danych z tabeli 2 w Polsce jest podobna zależność, gdyż mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa tworzą ok. 97% całej przedsiębiorczości. Działania UE ukierunkowane na wsparcie rozwoju tej części rynku są jednoznaczne z dalszym rozwojem oraz uprzemysłowieniem poszczegól-nych gospodarek.

Wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej przez MŚP na finansowanie... 95

2. Wykorzystanie środków unijnych przez MŚP w zakresie innowacyjności w 2013 roku z perspektywy finansowej UE 2007-2013

W latach 2007-2013 w ramach pomocy finansowej Unii Europejskiej, z której Polska skorzystała, w wysokość 67,3 mld euro, rozdysponowano je przy pomocy programów pomo-cowych. Programy pomocowe, inaczej zwane operacyjnymi stanowiły instrument realizacji NSS3. Z tej kwoty około 16,6 mld (25%) przekazano na poziom wojewódzki i rozdzielono pomiędzy 16 Regionalnych Programów Operacyjnych4.

Tabela 4. Nakłady na działalność badawczą i badawczą w 2013 roku w mln zł

Wyszczególnienie 2005 2010 2011 2012 2013

Nakłady inwestycyjne ogółem 131 055 217 287 243 346 237 627 231 155

Nakłady ogółem na działalność B+R 5 575 10 416 11 686 14 352 14 424

w tym nakłady poniesione przez podmoty 1 150 2 364 3 145 4 750 5 506

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (http://stat.gov.pl)

Nakłady inwestycyjne w sposób bezpośredni przyczyniają się do rozwoju państwa w różnych jego aspektach – przede wszystkim ekonomicznym. W Polsce od 2005 roku, czyli zaraz po przystąpieniu do Wspólnoty Europejskiej do 2013 roku wzrost ponoszonych nakła-dów inwestycyjnych wyniósł ok. 176%. Stosunek zmiany roku 2013 do roku 2012 wykazuje niewielki spadek na poziomie 2,7 %. Przy obserwowalnym spadku przeznaczania środków na aktywność inwestycyjną odmienny trend wykazuje rynek względem nakładów na badania i rozwój. Absorpcja funduszy finansowych dedykowanych rozwojowi od roku 2005 wzrosła o ok. 260%, by w 2013 r. osiągnąć pułap 14 424,0 mln zł. Zgodnie z cytowaną definicją in-nowacji oraz jej wpływu na gospodarkę zrozumienie tego aspektu jest wiodącym elementem poprawy nie tylko efektywności podmiotów gospodarczych oraz ich potencjału zachowania statusu uczestnika rynku, ale przede wszystkim jest kluczem do dalszego rozwoju. Jak wia-domo rywalizacja pomiędzy uczestnikami rynku wymusza postęp, dlatego wzrost nakładów na działalność B+R przez podmioty gospodarcze w czasookresie 2005-2013 o prawie 500%, a w roku 2013 w stosunku do 2012 o ok. 16% świadczy o pojęciu istoty tego zjawiska przez środowisko w obszarze przedsiębiorczości.

3 NSS – Narodowa Strategia Spójności4 M. Mosionek-Schweda, Wykorzystanie funduszy unijnych przez polskie regiony w programowaniu 2007-2013,

w: J. Węcławski (red.), Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio H Oeconomia, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2012.

Edyta Guzek 96

Tabela 5. Odsetek przedsiębiorstw małych (zatrudnienie w przedziale 10-49 osób), które wprowa-dziły innowacje w latach 2012-2013

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych o działalności innowacyjnej przedsiębiorstw za lata 2010-2012 oraz 2011-2013, GUS, Warszawa 2013,2014,(http://stat.gov.pl)

Tabela 6. Odsetek przedsiębiorstw średnich (zatrudnienie w przedziale 50-249 osób), które wprowa-dziły innowacje w latach 2012-2013

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych o działalności innowacyjnej przedsiębiorstw za lata 2010-2012 oraz 2011-2013, GUS, Warszawa 2013,2014,(http://stat.gov.pl)

Na podstawie przeprowadzonej analizy danych statystycznych dotyczących odsetka przedsiębiorstw wprowadzających innowacje na polskim rynku zauważalna jest tendencja spadkowa w roku 2013 w stosunku do roku 2012. Wzrost w powyższym zakresie dotyczył przede wszystkim wdrożonych nowych lub istotnie ulepszonych produktów w średnich pod-miotach na poziomie ok. 7,5%. Wprowadzenie nowych lub istotnie ulepszonych procesów w MŚP z branży przemysłowej ukształtowało się na poziomie dla małych 13,1%, a średnich 3,9%. Znacznie mniej przedsiębiorstw z branży usługowej poza innowacjami w zakresie procesowym wprowadziło usprawnień organizacyjnych i marketingowych.


Rysunek 1. Wielkość nakładów inwestycyjnych w MŚP w latach 2004 – 2012 (w mln zł)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji statystycznej za lata 2004-2012, Roczniki statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej za lata 2004-2012, GUS, Warszawa 2004-2012 (http://stat.gov.pl),

Powołując się na dane z Tabeli 4 oraz Rysunku 1 od roku 2011 odnotowywany jest spadek poziomu środków przeznaczanych na inwestycje w gospodarce oraz w przedsiębior-stwach mikro-, małych i średnich.

Tabela 7. Udział przedsiębiorstw z obszaru MŚP w tworzeniu PKB w latach 2004 – 2012

Rok PKB (mln PLN)

Wartość dodana brutto wytworzona przez przedsiębiorstwa

ogółemMSP

razem mikro małe średnie

2004 923 248 70,5% 48,6% 48,6% 7,6% 7,6%

2005 983 302 70,3% 47,8% 31,5% 7,4% 8,9%

2006 1 060 031 70,7% 47,7% 31,0% 7,4% 9,3%

2007 1 176 737 70,8% 47,4% 30,4% 7,2% 9,8%

2008 1 275 432 71,1% 47,2% 29,9% 7,4% 9,9%

2009 1 343 366 72,3% 38,4% 20,4% 7,9% 10,1%

2010 1 416 447 71,6% 47,7% 29,6% 7,7% 10,4%

2011 1 528 127 71,8% 47,3% 29,4% 7,8% 10,1%

2012 1 596 378 73,0% 48,5% 29,7% 7,8% 11,0%

Źródło: Raport o stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2012-2013, (www.parp.gov.pl) s. 15

Poziom wartości dodanej brutto wytworzonej przez przedsiębiorstwa działające w Pol-sce w roku 2012 stanowił 73,0% PKB. Podmioty z obszaru mikro-, małych i średnich wy-generowały ok. 50% co oznacza, że wypracowały w omawianym okresie co drugą złotówkę w polskiej gospodarce. Po widocznym spadku dynamiki przedsiębiorstw w latach 2008-2009 zauważalna jest poprawa i tendencja wzrostowa od 2010 r.

Edyta Guzek 98

Tabela 8. Nakłady na działalność innowacyjną w MŚP w roku 2013 (w mln)

Wyszczególnienie

2012 2013Przed.

Przemysłowe Przed. Usługowe Przed. Przemysłowe Przed. Usługowe

10-49 50-249 10-49 50-249 10-49 50-249 10-49 50-249innowacyjną w przedsiębiorstwach 1 242,2 5 073,1 967,2 3 004,3 1 438,2 5 136,4 2 278,6 1 322,6

własne 642,8 2 923,4 604,5 1 355,8 807,6 2 610,5 1 603,6 933,5otrzymane z budżetu państwa 30,0 209,6 56,8 876,5 45,6 84,3 43,3 brak

z Unii Europejskiej 304,6 635,9 163,5 295,9 366,0 941,9 529,9 529,9kredyty bankowe 222,2 633,7 94,4 65,2 137,8 848,6 49,6 172,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji o Działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w latach 2010-2012 oraz 2011-2013, GUS, Warszawa 2013, 2014, s. 69-83.

Wyniki badań przeprowadzonych przez Instytut Badań na Gospodarką Rynkową na zamówienie organizacji „Lewiatan” w obszarze MŚP wskazują na znaczne obawy tych pod-miotów do finansowania działalności inwestycyjnej ze źródeł zewnętrznych5. Dane w Tabeli 8 są odzwierciedleniem powyższej tezy. W powyższych danych jakościowych wykazano, że przedsiębiorstwa przemysłowe średnie dokonały substytucji, czyli ograniczenia wykorzy-stania środków własnych oraz z budżetu państwa na rzecz funduszy UE i kredytów banko-wych. Wzrost popularności środków unijnych w roku 2013 odnotowano w każdej kategorii podmiotów zaklasyfikowanych do MŚP.

Marek Czarkowski w artykule „Bardzo skromni innowatorzy”6 przytacza, że naj-większymi odbiorcami unijnej pomocy dla Polski w latach 2007-2013 okazały się duże koncerny zagraniczne, a nie polskie firmy. Przykładem błędnej alokacji przez Polskę środ-ków UE jest dofinansowanie zakupu pociągów Pendolino nabytych przez PKP Intercity. Dlaczego przyznanie powyższego dofinansowania było niewłaściwe? Dobrym przykładem jest produkująca pociągi i tramwaje polska firma Pojazdy Szynowe PESA. Mieszczący się w Bydgoszczy producent w roku 2012 podpisał z Deutsche Bahn kontrakt wart 5 mld zł oraz z Moskwą na dostawę 120 tramwajów. PESA produkuje urządzenia szynowe najlepsze w Europie, a otrzymała dofinansowanie z POIG jedynie na „Wdrożenie innowacyjnej tech-nologii budowy i eksploatacji telemetrycznej pojazdów szynowych” na wartość 39 970,0 tys. zł. Środki unijne, które winny pozostać w Polsce, trafiły w największej wartości do japońskiego koncernu Bridgestone (226 899,0 tys. zł). Na drugim miejscu pod względem wysokość pobranych środków znalazł się koncern Ikea (174 845,0 tys. zł), a zaraz po nim firma Synthos Dwory, w którą alokowano 146 778,0 tys. zł. Wprowadzenie przez Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości nacisku by alokacja środków postępowała sprawniej i szybciej wpłynęło tylko na pogorszenie sytuacji polskich przedsiębiorstw. Rodzimym przedsiębiorcom trudno jest konkurować pod względem sprawności czasowej oraz merytorycznej z zastępami prawników międzynarodowych koncernów.

3. Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw w celach polityki unijnej do 2020 roku oraz perspektywy i możliwości dla MŚP

Każda perspektywa finansowa Unii Europejskiej zawiera precyzyjnie określone cele, na które mogą zostać wykorzystane środki finansowe (w tym działalność innowacyjną).

5 Polskie MŚP na drodze ku nowoczesności, Warszawa 2013, Raport Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, (http://konfederacjalewiatan.pl), s, 23-40

6 M. Czarkowski, Bardzo skromni innowatorzy, Tygodnik Przegląd Nr 34


Definicja „Innowacji” zaakceptowana przez Unię Europejską i OECD określa wdrożenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu lub procesu, nowej struktury lub nowego systemu marketingowego w praktyce gospodarczej. Zaimplementowanie na rynku nowego produktu lub istotnie ulepszonego produktu uznaje się za jego wdrożenie, natomiast w przypadku nowych procesów, metod marketingowych czy organizacyjnych determinowane jest rzeczy-wistym wykorzystaniem w działalności przedsiębiorstwa. Należy podkreślić, iż wykazane powyżej elementy nie muszą stanowić nowości na rynku lokalnym czy też globalnym, na-tomiast winny być novum dla danego przedsiębiorstwa by mogły zostać zaklasyfikowane jako „innowacja”. Działalność innowacyjna zakresem swej definicji dotyka działań mających znamiona finansowych, komercyjnych, organizacyjnych, technicznych i naukowych. Każda powyższa aktywność gospodarcza winna faktycznie przyczyniać się do wdrożenia innowacji7.

W perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata 2014 – 2020 „Program opera-cyjny inteligentny rozwój8” obejmuje w znacznym stopniu dotowanie działalności innowa-cyjnej, dzięki której wprowadzanie nowych produktów, procesów, technik wpływa na wzrost produktywności. Powołując się na dane z Tabeli 2 i 3 oraz wykazów UE, że MŚP w Polsce stanowią ok. 97% a w UE ok. 99,8% wszystkich przedsiębiorstw zasadnym jest dotowanie innowacyjnych działań w tym obszarze. PO IR w ramach nowej perspektywy EU jest na-stępcą Programu operacyjnego innowacyjna gospodarka9 realizowanego w okresie 2007-2013. W perspektywie finansowej 2007-2013 zostały podjęte działania ukierunkowane na pobudzenie innowacyjności przedsiębiorstw oraz podniesienie jakości sektora nauki w Polce.

Tabela 9. Porównanie perspektywy POIG (2007-2013) oraz POIR (2014-2020)

Kryteria PO IG PO IR

Cele

Głównym celem PO IG jest rozwój polskiej gospodarki w oparciu o innowacyjne przedsiębiorstwa. Osiągnięcie celu głównego będzie możliwe poprzez realizację 6 celów szczegółowych: a. Zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw, b. Wzrost konkurencyjności polskiej nauki, c. Zwiększenie roli nauki w rozwoju gospodarczym, d. Zwiększenie udziału innowacyjnych produktów polskiej gospodarki w rynku międzynarodowym, e. Tworzenie trwałych i lepszych miejsc pracy, f. Wzrost wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych w gospodarce.

Głównym przesłaniem POIR jest "od pomysłu do rynku". Celem interwencji realizowanej w POIR jest zwiększenie dostępności rynku kapitałowego dla MŚP realizujacych innowacyjne projekty. Przewiduje się wsparcie inkubacji firm opartych na innowacyjnych pomysłach oraz podejmowanie działań stymulujących aktywność inwestorów prywatnych w obszarze B+R+I. dzięki ukierunkowaniu na rozówj rynku kapitałowego możliwe będzie stymuowanie ekspansji innowacyjnych firm.

Priorytet I: Badania i rozwój nowoczesnych technologii

Oś priorytetowa I: Wsparcie prowadzenia prac B+R przez przedsiębiorstwa

Priorytet II: Infrastruktura sfery B+R Oś priorytetowa II: Wsparcie otoczenia i potencjału przedsiębiorstw do prowadzenia

Priorytet III: Kapitał dla innowacji Oś priorytetowa III: Wsparcie innowacji w przedsiębiorstwach

Priorytet IV: Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia

Oś priorytetowa IV: Zwiększenie potencjału naukowo-badawczego

Priorytet V: Dyfuzja innowacji Oś Priorytetowa V: Pomoc techniczna

Priorytet VI: Polska gospodarka na rynku międzynarodowymPriorytet VII: Społeczeństwo informacyjne – budowa elektronicznej administracji Priorytet VIII Społeczeństwo informacyjne – zwiększanie

Priorytet IX: Pomoc techniczna

Struktura Programu

Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji o POIG (http://www.poig.2007-2013.gov.pl) oraz POIR (http://www.poir.gov.pl)

7 OSLO MANUAL: Proposed guidelines for collecting and interpreting technological innovation data; The mea-surement of scientific and technological activities, Organisation for Economic Co-operation and Development, s. 20-47.

8 Program operacyjny inteligentny rozwój – dalej nazywany PO IR9 Program operacyjny innowacyjna gospodarka – dalej nazywany PO IG

Edyta Guzek 100

Podsumowanie

Wyniki analizy innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce nadal potwierdzają tezę o niskim, a nawet stale obniżającym się poziomie innowacyjności przedsiębiorstw. Przyczyn tego stanu rzeczy należy doszukiwać się w postawach i wyborach strategicznych, dokonywa-nych przez kadrę zarządzającą przedsiębiorstwami. Ciągle dominującym celem strategicznym jest poszukiwanie i powiększanie kapitału finansowego. Potrzeby klienta i zadowolenie pra-cowników znajdują się na dalszym miejscu. Taka hierarchia wartości ma uzasadniać decy-zje o niepodejmowaniu działań, które są kapitałochłonne, ryzykowne i przynoszą korzyści odłożone w czasie. Należą do nich na pewno inwestycje w działalność badawczo-rozwojową. Ponadto wraz z rozpadem systemu gospodarki centralnie planowanej zniknęły z rynku in-stytuty branżowe wspierające niegdyś przedsiębiorstwa w obszarze najnowszej wiedzy, np. technologicznej. Do tego należy dodać rozluźnione więzi współpracy przedsiębiorców ze śro-dowiskiem naukowym. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej pokazało, że polskim przed-siębiorstwom brakuje pewności w konkurowaniu na rynkach zagranicznych i globalnych10.

Z badań do raportu „Polskie MŚP na drodze ku nowoczesności” przeprowadzonych w roku 2013 przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na rzecz „Lewiatan” wynika, że o dofinansowanie działań inwestycyjnych (w tym na działalność innowacyjną) ubiegały się przede wszystkim przedsiębiorstwa średnie, z których wniosek złożyło ok. 55%. Głównym determinantem podejmowanych decyzji była chęć wzrostu zysku we wszystkich grupach MŚP. Pozyskane środki finansowe zostały wykorzystane głównie na zakup maszyn, urzą-dzeń, sfinansowanie inwestycji technologicznych, szkolenia pracowników oraz doradztwo dotyczące rozwoju przedsiębiorstwa. Przeprowadzone inwestycje skutkowały w obszarze mikro-, małych i średnich podmiotów gospodarczych wzrostem sprzedaży, powiększeniem zatrudnienia, innowacjami oraz wdrożeniem nowych produktów i usług. Przebadana grupa jako główne bariery oraz ryzyka w ponoszeniu nakładów inwestycyjnych wymienia jak niski poziom inflacji, wahania kursów walutowych11.

Z opublikowanego przez Komisję Europejską sprawozdania uzupełniającego do ta-blicy wyników „Stan Unii innowacji” wynika, że Komisja w znacznej mierze wywiązała się ze zobowiązań dotyczących sztandarowej inicjatywy Unia innowacji.

Rysunek 2. Wyniki państw członkowskich UE w dziedzinie innowacji w 2013 roku12

Źródło: Innovation Union Scoreboard 2014, (http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/files/ius/ius-2014_en.pdf) s.5.

10 A.L. Platonoff, D. Małaszewicz, S. Sysko-Romańczuk, Innowacyjność polskich firm, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa”, 2006, nr 1, str. 57

11 Polskie MŚP na drodze ku nowoczesności, Warszawa 2013, Raport Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, (http://konfederacjalewiatan.pl), s, 23-40

12 Średnią innowacyjność mierzy się w oparciu o wskaźnik złożony, skonstruowany na podstawie danych 24 wskaźników – od minimalnego możliwego do uzyskania wyniku równego 0 do wyniku maksymalnego (1). Średni wynik odzwierciedla wyniki w latach 2010 – 2011 (z powodu opóźnienia w dostępności danych).


Unijna tablica wyników innowacyjności z 2013 r. opiera się obecnie na 24 wskaźnikach, które są pogrupowane w trzy główne kategorie i osiem wymiarów: • „warunki podstawowe” – podstawowe elementy, które umożliwiają innowacje (zasoby

ludzkie, otwarte, doskonałe i atrakcyjne systemy badań oraz finansowanie i wsparcie), • „działalność przedsiębiorstw” – kategoria odzwierciedlająca wysiłki europejskich

przedsiębiorstw w zakresie innowacji (ich inwestycje, powiązania i przedsiębiorczość, aktywa intelektualne) oraz

• „produkty”, które pokazują, jak innowacje przekładają się na korzyści dla całej gospo-darki (innowatorzy i skutki gospodarcze, w tym zatrudnienie)13.

Ciągły wzrost wydatków na działalność badawczo - rozwojową w Polsce zgodnie z Tabelą 4 (z 5 575 mln zł w 2005 do poziomu 14 424 mln zł w 2013) jest niewystarczający do osią-gnięcia wyższej pozycji niż czwarta od końca według klasyfikacji UE. Niskie wykorzysta-nie środków unijnych MŚP argumentują brakiem potrzeby prowadzenia prac B+R, małym zakresem działalności, wysokim oprocentowaniem finansowych źródeł zewnętrznych oraz wejście w fazę stagnacji ekonomicznej państwa. Pominięto elementy omawiane przez M. Czarkowskiego, a dotyczące alokacji otrzymanych środków w międzynarodowych koncer-nach, które przyczyniły się do wypływu z Polski ok. 40% przyznanych Polsce funduszy. Niestety w perspektywie 2014-2020 POIR brak jest zauważalnej zmiany w podejściu państwa, które podjęłoby działania ukierunkowane na wsparcie polskich przedsiębiorstw.

Bibliografia

1. Czarkowski M., Bardzo skromni innowatorzy, Tygodnik Przegląd Nr 34 2. Mosionek-Schweda M. (2012), Wykorzystanie funduszy unijnych przez polskie regiony w pro-

gramowaniu 2007-2013, w: J.Węcławski (red.), Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodow-ska, Sectio H Oeconomia, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin

3. Platonoff A.L., Małaszewicz D., Sysko-Romańczuk S., Innowa cyjność polskich firm, „Eko-nomika i Organizacja Przedsiębiorstwa”, 2006, nr 1

Pozostałe źródła1. Annual Raport on European SMEs 20013/2014, European Commission, 2. Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w 2013 r., GUS, Warszawa 2014,

(http://stat.gov.pl)3. Działalność gospodarcza przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób w 2013 r., GUS,

Warszawa 2014, (http://stat.gov.pl), 4. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004-2006, GUS, Warszawa 2007,

(http://stat.gov.pl/), 5. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2005-2007, GUS, Warszawa 2008,




(http://stat.gov.pl/),9. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010-2012, GUS, Warszawa 2013,


(http://stat.gov.pl/),

13 Innovation Union Scoreboard 2014, (http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/files/ius/ius-2014-summary_en.pdf ) s. 2

Edyta Guzek 102

11. Informacja o perspektywie 2007 - 2013 (www.poig.gov.pl)12. Informacja o perspektywie 2014 - 2020 (www.poir.gov.pl)13. Innovation Union Scoreboard 2014, (http://ec.europa.eu), 14. Mały rocznik statystyczny Polski 2013, GUS, Warsyawa 2013, (http://stat.gov.pl/), 15. Mały rocznik statystyczny Polski 2014, GUS, Warsyawa 2014, (http://stat.gov.pl/), 16. OSLO MANUAL: Proposed guidelines for collecting and interpreting technological innova-

tion data; The measurement of scientific and technological activities, Organisation for Econo-mic Co-operation and Development, (http://www.oecd.org/science/inno/2367580.pdf)

17. Polskie MŚP na drodze ku nowoczesności, Warszawa 2013, Raport Instytutu Badań nad Go-spodarką Rynkową, (http://konfederacjalewiatan.pl)

18. Raport o Stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2012-2013, Warszwa2014, (www.parp.gov.pl) 19. Rekomendacja Komisji Europejskiej 2003/361/WE z dnia 6 maja 2003 r.20. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej za lata 2004 - 2013, GUS, Warszawa 2005-

2014, (http://stat.gov.pl/),

ABSORPTION OF EUROPEAN UNION’S FUNDS BY SME TO FINANCE INNOVATIONS ACTIVITY IN POLAND IN

2007-2013

SummaryIn the elaboration it has been attempted to show micro, small and medium-sized enterprises, as a key development factor of the Polish economy in 2013. For analysis purpose the level of the expenses has been adopted with main focus on R&D activity. The funds utilization allocated to Poland during 2007-2013 has growing trend, but it is not fast enough to have Poland on the better place than the fourth from the end. Increasing efficiency of Polish SMEs in obtaining EU subsidies continue to collide with experience and knowledge of international corporations headquartered on the Polish territory.

Key words: SMEs, OPIE, POIR, investment expenditures, expenditures on R&D, innova-tion in the EU.


Kooperacja przedsiębiorstw na rzecz innowacyjności w świetle teorii gierNatalia Przybylska

Natalia PrzybylskaUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

„Innowacja to nie występ solisty,ale gra zespołowa”

Tidd J., Bessant J.

KOOPERACJA PRZEDSIĘBIORSTW NA RZECZ INNOWACYJNOŚCI W ŚWIETLE TEORII GIER

Wprowadzenie

Na rozwój organizacji składa się zarówno wysiłek ludzi jak i kapitał niezbędny do opracowania i wdrożenia nowych procesów czy produktów. Technologia informacyjna umożliwia niezwykle szybki dostęp do informacji w czasie rzeczywistym. Funkcjonowanie współczesnych przedsiębiorstw obarczone jest zatem nieustannym poszukiwaniem nowej wiedzy oraz szans rynkowych. Wykorzystanie informacji, która przeradza się w pomysł, a ten odnajduje powszechne zastosowanie w praktyce stanowi sedno innowacyjności przedsię-biorstw. Posiadanie takich cech, jak innowacyjność czy elastyczność, umożliwi zachowanie dynamicznej równowagi ze zmiennym otoczeniem1.

Współczesne przedsiębiorstwa muszą się zmierzyć z wyzwaniem polegającym nie tylko na nadążeniu za wszechobecnymi zmianami, ale także na kreowaniu przestrzeni inno-wacyjnej, która pozwoli lepiej reagować na potrzeby otoczenia. W tym celu przedsiębiorstwa powinny stwarzać warunki do szybkiego transferu wiedzy, zarówno wewnątrz organizacji jak i między jej otoczeniem. Postępująca socjalizacja wiedzy, determinuje konieczność na-bywania wiedzy poprzez relacje z tymi, którzy ją posiadają2. Relacja stanowi zatem zasób niematerialny, który rozwijany podobnie jak kapitał materialny jest dobrem, w które należy inwestować w celu przyszłych korzyści.

Celem niniejszego opracowania jest scharakteryzowanie współzależności pomiędzy współpracą w zakresie tworzenia nowych rozwiązań a innowacyjnością przedsiębiorstw. Autorka wskazuje również na korzyści wynikające z utrzymywania wzajemnych relacji ko-operacyjnych przez pryzmat teorii gier. W dalszej części artykułu przytoczone zostały wyniki badań nad innowacyjnością kujawsko-pomorskich przedsiębiorstw.

1. Sieci innowacji – przyczyny tworzenia

Innowacyjne przedsiębiorstwa zarządzane są w sposób umożliwiający bardziej płynne i dynamiczne dostosowanie się do zmiennych warunków otoczenia, bądź podejmowanie dzia-łań wyprzedzających zmiany, co umożliwia ustalanie reguł konkurowania. Tworzenie i rozwój sieci innowacji pozwala sprostać rzeczywistości, dzięki podejmowaniu następujących działań:

1 J. Bessant, J. Tidd, Innovation and entrepreneurship-second edition, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester 2013, s. 40.

2 D. Jemielniak, A. K. Koźmiński, Zarządzanie wiedzą. Podręcznik akademicki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 12-21.

Natalia Przybylska104

– utrzymywanie stałych relacji zarówno z klientami, dostawcami, partnerami wchodzący-mi w alianse czy konkurentami, umożliwia szybkie reagowanie na bodźce pochodzące z rynku, które mogą być kluczowe w trafnym ocenieniu zagrożeń i szans rynkowych,

– nieustannym dbaniem o nawiązywanie nowych relacji, które mogą być motywem two-rzenia nowych produktów czy usług,

– ograniczenie czasu potrzebnego na dotarcie do poszukiwanego zasobu znajdującego się w posiadaniu innej organizacji,

– skracanie czasu na informowanie partnerów oraz rynków zbytu o stworzeniu nowych produktów czy usług oraz o zaistniałych możliwościach wykonawczych organizacji,

– ciągły monitoring zachodzących relacji, zarazem tych inicjowanych przez organizację, jak i potencjalnych, w które organizacja mogłaby wejść,

– elastyczna alokacja zasobów, która pozwoli na szybką reakcję na konieczność modyfikacji w zakresie produkowanych produktów czy świadczonych usług,

– świadome kształtowanie innowacyjnej kultury organizacyjnej, która wysoko ceni zmia-nę, kształcenie ustawiczne, asymilację nowych członków, zarządzanie różnorodnością, toleruje błędy oraz docenia uczenie się na błędach,

– strategia organizacji powinna zawierać kryteria procedury stałego penetrowania otoczenia w celu poszukiwania korzystnych ofert, wspólnych przedsięwzięć, możliwych aliansów.

Posiadanie informacji o stymulatorach otoczenia zwiększa skuteczność oraz szyb-kość działania organizacji. Postępująca wirtualizacja życia gospodarczego jak i społecznego ustala nowe reguły gry, w której przewagę stanowią zasoby niematerialne, których istotnym składnikiem jest kapitał relacyjny, spajający w jedną całość silnie zróżnicowane systemy gospodarcze3.

Eskalacja potrzeb w zakresie skuteczności, szybkości i dostarczaniu wysokiej jakości produktów i usług, ukierunkowuje przedsiębiorców na rozwijanie kluczowych kompetencji i otwieraniu się na współpracę międzyorganizacyjną, celem pozyskania zewnętrznych źródeł, które będą uzupełnieniem kapitału przedsiębiorstwa4.

2. Sieci innowacji w świetle teorii gier

Teoria gier pozwala zidentyfikować warunki podejmowania decyzji strategicznych. Z jej punktu widzenia, w każdej z sieci występują następujące elementy:

– podmioty tworzące sieć (gracze - co najmniej dwóch), – zasady w oparciu o które sieć funkcjonuje (reguły gry), – opis dostępnej informacji dla uczestnika sieci w każdym momencie gry, – zestaw dostępnych ruchów dla każdego z podmiotów tworzących sieć w każdej chwili

kiedy będzie chciał podjąć decyzje, – wypłaty, jakie otrzymuje każdy z uczestników (graczy) na każdym etapie gry.

Celem opisu i analizy powstałych sytuacji decyzyjnych jest wybór strategii, w której każdy z podmiotów tworzących sieć dąży do osiągnięcia możliwie najwyższej wypłaty5. Każdy z graczy (uczestników sieci) ma do dyspozycji dwie strategie – rywalizacji (działania w pojedynkę) lub kooperacji. Działalnie w sieci zakłada, że gracze powinni ze sobą współ-pracować. Przeanalizujmy grę o nazwie orkiestra jazzowa, w której występują trzej gracze: Śpiewak, Perkusista i Pianista. Ci trzej artyści występują w pewnym klubie nocnym i za

3 K. Perechuda, I. Chomiak-Orsa, Znaczenie kapitału relacyjnego we współczesnych koncepcjach zarządzania, Zarządzanie i Finanse, 2013, nr 4, cz.1, s. 310-311.

4 A. G. Downe, Relational capital and SME collaborative strategy in the Malaysian service industry, Int. J. Ser-vices, Economics and Management, Vol. 4, No. 2, 2012, s. 147.

5 P. D. Staffin, Teoria gier, Wyd. Scholar, Warszawa 2001, s. 1.

Kooperacja przedsiębiorstw na rzecz innowacyjności w świetle teorii gier 105

jeden występ otrzymują łącznie 1000 dolarów. W jaki sposób powinien wyglądać podział tej kwoty? Wiadomo również, że: – w tym samym klubie Śpiewak z Pianistą zarobiłby 800 dolarów, – Pianista i Perkusista zarobiłby 650 dolarów, – W sąsiednim klubie Perkusista ze Śpiewakiem mogą liczyć na zarobek 500 dolarów, – Natomiast sam Pianista dostałby 300 dolarów, – Jeszcze inny klub zatrudniłby Śpiewaka solo za 200 dolarów, – Sam Perkusista nie może liczyć na jakiekolwiek zatrudnienie (Tabela 1).

Tabela 1. Wypłaty poszczególnych koalicji w grze orkiestra jazzowaKoalicja Wypłata

{Śpiewak, Pianista, Perkusista} 1000{Śpiewak, Pianista} 800{Śpiewak, Perkusista} 500{Pianista, Perkusista} 650{Śpiewak} 200{Pianista} 300{Perkusista} 0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie na podstawie: Malawski M., Wieczorek A., Sosnowska H., Teoria gier konkurencja i kooperacja w ekonomii i naukach społecznych, PWN, Warszawa1997, s. 127-137.

Gra jest superaddytywna, gdyż każdych dwóch muzyków zarobi więcej niż zarobiliby łącznie występując osobno. Jak zatem powinien wyglądać podział wypłat? Podział tworzą trzy liczby , , sumując się do 1000. Można założyć, że Śpiewak i Pianista nie zgodzą się zarobić mniej niż zarobili by solo. Otrzymujemy zatem warunki (indywidualnej racjonalności):

, ,

Wszystkie wektory ( , , spełniające powyższy warunek oraz warunek:

+ +nazywają się podziałami w danej grze. Rozważmy zatem następujące nierówności:

, ,

Przekształcając powyższe warunki, możemy scharakteryzować podziały koalicyjne racjo-nalne. Będą one spełniać warunki: – Suma kwot łącznie wyniesie 1000 dolarów, – Kwota uzyskana przez Śpiewaka nie będzie niższa niż 300 ani wyższa niż 350 dolarów, – Kwota uzyskana przez Pianistę nie będzie niższa niż 450 ani wyższa niż 500 dolarów, – Łącznie Śpiewak i Pianista dostaną co najmniej 800 dolarów, – Reszta przypadnie Perkusiście, a więc między 150 a 200 dolarów.

Zbiór wszystkich koalicyjnie racjonalnych podziałów nazywa się rdzeniem gry, czy-li takim rozwiązaniem, które nie zostanie zakwestionowane przez graczy. Niestety często bywa tak, że gra nie posiada żadnego podziału koalicyjnie racjonalnego, w takim przypadku można zastosować wartość Shapleya, która jest symetrycznym podziałem przy rozegraniu dużej ilości partii gry6.

6 Malawski M., Wieczorek A., Sosnowska H., Teoria gier konkurencja i kooperacja w ekonomii i naukach spo-łecznych, PWN, Warszawa1997, s. 127-137.


Współpracę na rzecz budowania innowacyjności także można rozpatrywać jak grę jazzową, w której wypłatę stanowi rozwiązanie innowacyjne, a wkład poszczególnych part-nerów często nie jest równomierny tak jak i korzyści dla każdego z osobna. Przedsiębiorstwa mimo wszystko powinny dążyć do współpracy w dziedzinie innowacji, która jest ściśle powiązana z ich konkurencyjnością, z bardzo prostego powodu, gdyż nie istnieje organi-zacja, która posiada wszelkie zasoby do tego, by zdobyć trwała przewagę konkurencyjną. Przez wzgląd na różnorodność możliwości wykorzystania zasobów, które charakteryzują się odmienną efektywnością i przydatnością, istotna jest zdolność ich pozyskiwania, łączenia i wykorzystania do konkretnych celów.

Otwartość dotycząca współpracy znajduje odzwierciedlenie w teorii otwartych in-nowacji sformułowanej przez H. Chesbrought’a. Ten nurt w zakresie innowacji zakłada połączenie dwukierunkowego transferu wiedzy w postaci jej zewnętrznego pozyskiwania i wykorzystywania oraz udostępniania poza ramy organizacji, zapewniając tym samym jej swobodny przepływ7 (Schemat 1). Współczesne czasy są nazywane przez H. Chesbro-ugh’a „erą otwartej innowacji”, a charakteryzuje je poszukiwanie wiedzy iteracyjnej z wielu różnych źródeł, takich jak dostawcy, klienci, uniwersytety, laboratoria badawcze, konsorcja, konsultanci, start-upy, nowe jednostki biznesowe czy konkurenci8. Otwarte innowacje mogą stanowić o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa, ale ich prawidłowa implementacja zależy od takich czynników jak struktura czy kultura organizacji i wielu innych składowych tworzących model działania 9.

Wykorzystanie otwartych innowacji w praktyce gospodarczej w różnym stopniu przy-czynia się do kształtowania innowacyjności przedsiębiorstw. Warto jest się bliżej przyjrzeć uwarunkowaniom oraz zależnościom występującym pomiędzy wynikami przedsiębiorstw w zakresie innowacji a prowadzonym działaniom z zakresu kooperacji międzyorganizacyjnej10.

Schemat 1. Istota modelu otwartych innowacji

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Lameras, Hendrix, Lengyel i in. 2012:17-23; Meissner 12.

Na tak zarysowanym tle dotyczącym kooperacji oraz innowacyjności warto jest po-stawić pytanie badawcze – w jaki sposób kujawsko-pomorskie przedsiębiorstwa nawiązują współpracę na rzecz budowania innowacyjności?

7 H. W. Chesbrough , Open Innovation: Researching a New Paradigm, Oxford University Press, New York 2006, s.1.

8 D. Fasnacht, Open Innovation: The New Business Paradigm, Springer Berlin Heidelberg, Berlin 2009, s. 88-93.9 P. Sloane, A guide to open innovation and crowdsourcing. Advice from leading experts, Kogan Page, London

2011, s.7 .10 L. Dahlander, D. M. Gann, How open is innovation?, Research Policy 39, Elsevier 2010, s. 699-709.


3. Kooperacja na rzecz innowacji – ujęcie empiryczne

Przeprowadzone badania empiryczne, których fragment został poddany analizie w ni-niejszym artykule, realizowane były na przełomie listopada i grudnia 2014 oraz w styczniu 2015 w ramach projektu badawczego nr 2014/umk/kzp-1, pt. „Innowacyjność kujawsko-po-morskich przedsiębiorstw” realizowanego w Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu11. Próba badawcza złożona była z przedsię-biorstw województwa kujawsko-pomorskiego w liczbie 212, w tym: – 56 mikroprzedsiębiorstw, zatrudniających od 1 do 9 pracowników, – 94 małe przedsiębiorstwa, zatrudniające od 10 do 49 pracowników, – 49 średnich przedsiębiorstw, zatrudniających od 50 do 249 pracowników, – 13 dużych podmiotów, zatrudniających powyżej 250 pracowników.

Badanie przeprowadzone było w formie ankiety bezpośredniej. Respondentami były osoby odpowiedzialne w danym przedsiębiorstwie za działalność badawczo-rozwojową.

Działalność innowacyjna kujawsko-pomorskich przedsiębiorstw była badana zarówno w aspekcie ilościowym (liczba poszczególnych typów innowacji) jak i jakościowym (charak-ter innowacji: od drobnych, udoskonalających po radykalne, przełomowe). Najczęściej wpro-wadzanymi innowacjami były te wdrażane na skalę przedsiębiorstwa, wyniki w tym zakresie były zbliżone we wszystkich podmiotach. Co drugie małe, średnie bądź duże przedsiębiorstwo wprowadza udoskonalenia nowe dla rynku, mikro przedsiębiorstwa w tym zakresie stanowią niecałe 40%. Z kolei prawie 40% (odpowiednio 38,8%, 38,5%) średnich i dużych podmiotów wdraża innowacje, które stanowią nowość w skali kraju. Innowacje na poziomie europejskim najczęściej realizowane są w średnich podmiotach (14,3%), a w skali globalnej prym wiodą duże podmioty (7,7%) (Wykres 1). Na uwagę zasługuje fakt, że przedsiębiorstwa, które wprowadzają innowacyjne rozwiązania w skali kraju, Europy czy świata lepiej oceniają swoją konkurencyjność, aniżeli te realizujące działalność innowacyjną w skali przedsiębiorstwa lub rynku, na którym funkcjonują.

Wykres 1. Skala innowacji

Źródło: Opracowanie własne na podstawie na podstawie badań empirycznych

11 Projekt był realizowany w Katedrze Zarządzania Przedsiębiorstwem pod kierownictwem dr hab. M. Zastem-powskiego, prof. UMK, autorka artykułu była jego głównym wykonawcą.


Ponad połowa innowacji w kujawsko-pomorskich przedsiębiorstwach dotyczy pro-duktów (51,33% ogółu wskazań), ponad jedna trzecia wprowadzanych usprawnień odnosi się do procesów, natomiast najrzadziej wprowadzane są innowacje związane z pozycjonowaniem czy zmianami w paradygmacie zarządzania (13,03%, 3,74%).

Radykalny charakter innowacji najczęściej był spotykany w średnich przedsiębior-stwach (21,7%) i dotyczył on produktów, także co piąte duże przedsiębiorstwo wprowadzało zmiany procesowe – przełomowe. Można także zauważyć pewną zależność pomiędzy charak-terem wprowadzanych zmian a ich rodzajem. Innowacje pozycji bądź paradygmatu znacznie częściej były stosowane jako drobne modyfikacje, natomiast silniejszym oddziaływaniem odznaczały się innowacje produktowe i procesowe.

Co trzecie przedsiębiorstwo opracowuje nowe produkty we własnym zakresie (32%), ponad 12 % kreuje je w drodze adaptacji lub modyfikacji dóbr i usług innych podmiotów bądź współpracuje wraz z krajowymi podmiotami (ze sfery biznesu i nauki) (12,2%) lub innymi przedsiębiorstwami (13%). Współpraca przedsiębiorstw na rzecz kreowania innowacji na mniejszą skalę jest realizowana wraz z instytucjami naukowymi i zagranicznymi. Współ-praca na największą skalę (z największą liczbą podmiotów) była podejmowana przez małe przedsiębiorstwa12. Na uwagę zasługuje fakt, że przedsiębiorstwa, które charakteryzowały się największym współczynnikiem p (pow. 0,625, a więc współpracowały z ponad pięcioma partnerami) oceniają współpracę znacznie gorzej aniżeli przedsiębiorstwa, które prowadzą współpracę na mniejszą skalę, co więcej przedsiębiorstwa te nie są członkami klastra, a ich współpraca w procesie innowacyjnym prowadzona jest w sposób doraźny i najczęściej ma miejsce na etapie prac projektowych i rozwojowych. Natomiast podmioty charakteryzujące się najwęższym gronem współpracowników oceniają kooperację na rzecz budowania innowacji lepiej, powyżej wartości średniej. Przedsiębiorstwa, które są zadowolone ze współpracy13*, za partnerów mają głównie dostawców, klientów i konkurentów, nie są członkami klastra i często prowadzą współpracę na wczesnym etapie procesu innowacyjnego (na etapie diagnozy po-trzeb), charakteryzują się także większą intensywnością współpracy na pozostałych etapach procesu, tj. na etapie generowania pomysłów, prac projektowych i rozwojowych, budowania prototypów i ich testowania oraz wdrażania nowych produktów i procesów.

Przedsiębiorcy najlepiej oceniają współpracę z dostawcami i klientami, a najsłabiej z zagranicznymi instytutami badawczymi, z którymi współpraca jest podejmowana niezwykle rzadko. Należy przy tym podkreślić, że w miarę wzrostu częstotliwości współpracy z tymi podmiotami jest ona oceniana coraz lepiej.

W tym miejscu należy się odnieść do badań przeprowadzonych w latach 2010–2012 w ramach projektu INNO-Grip międzynarodowego konsorcjum na zlecenie Komisji Euro-pejskiej, które wykazały, że dzięki kooperacji na rzecz innowacji najwięcej pożytku przyno-si przedsiębiorstwom nawiązywanie międzynarodowej współpracy14. W badaniu wykazano także, że idee otwartych innowacji najczęściej wykorzystują duże podmioty gospodarcze, przy czym najwięcej korzyści z tego tytułu czerpią mniejsze podmioty.

12 W celu stwierdzenia, które przedsiębiorstwa charakteryzują się najszerszym gronem partnerów przy tworzeniu innowacji obliczono współczynnik p, który był średnią arytmetyczną liczoną dla każdego przedsiębiorstwa. Było to możliwe dzięki zastosowaniu skali dychotomicznej, (0 - brak współpracy z danym podmiotem, 1 – współpraca na rzecz innowacyjności z danym podmiotem), sumę dzielono przez liczbę podmiotów (8).

13 * Ich współczynnik wynosi powyżej 4,0. W pytaniu zastosowano skalę 1 – 5, gdzie 1 – bardzo źle, 2 – źle, 3 – średnio, 4 – dobrze, 5 – bardzo dobrze.

14 B. Ebersberger, J. Sverre, E. Iversen i in., Analysis of innovation drivers and barriers in support of better policies. Economic and Market Intelligence on Innovation, PRO INNO Europe: INNO-Grips II report, Brussels: European Commission, DG Enterprise and Industry, Oslo 2011; Cel projektu INNO-Grip („Global Review of Innovation Policy Studies”) stanowiło dokonanie analizy uwarunkowań, barier i sformułowanie zaleceń na przyszłość w obszarze otwartej innowacyjności. Raport zbiorczy z przeprowadzonej na dużą skalę analizy empirycznej obejmował 130.000 przedsiębiorstw z 22 krajów europejskich.


Przedsiębiorcy najbardziej cenią sobie współpracę z najbliższym otoczeniem, z któ-rym współdziałają najczęściej. Potwierdza się to także w pytaniu dotyczącym źródeł inno-wacyjności, w którym najczęściej wskazywani byli właśnie klienci i dostawcy. Inicjatywy klastrowe są podejmowane w zaledwie 9% przedsiębiorstw, ta nieliczna grupa ocenia lepiej koopetycję z przedsiębiorstwami z tej samej grupy aniżeli podmioty niebędące członkami klastra.

Zakończenie

W artykule poruszono problem współpracy na rzecz innowacyjności przedsiębiorstw. Światowe trendy w zarządzaniu innowacjami jednoznacznie wskazują, iż budowanie kon-kurencyjnej gospodarki i jej podstawowych ogniw – przedsiębiorstw powinno być oparte na kooperacji, a także wspieraniu postaw i działań proinnowacyjnych. Efekt synergii wytwarzany na drodze wspólnego tworzenia nowych rozwiązań został poparty zarówno na przykładzie z zakresu teorii gier jak i w przeprowadzonych badaniach empirycznych. W artykule pod-jęto się próby udowodnienia tezy, że współczesne przedsiębiorstwa nie mają innej drogi ku rozwojowi jak otwartość wobec nowej otwartej rzeczywistości.

Bibliografia

1. Bessant J., Tidd J., Innovation and entrepreneurship-second edition, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester 2013.

2. Chesbrough H.W., Open Innovation: Researching a New Paradigm, Oxford University Press, New York 2006.

3. Dahlander L., Gann D. M., How open is innovation?, Research Policy 39, Elsevier 2010.4. Downe A. G., Relational capital and SME collaborative strategy in the Malaysian service

industry, Int. J. Services, Economics and Management, Vol. 4, No 2, 2012.5. Ebersberger B., Sverre J., Iversen E. i in., Analysis of innovation drivers and barriers in support

of better policies. Economic and Market Intelligence on Innovation, PRO INNO Europe: IN-NO-Grips II report, Brussels: European Commission, DG Enterprise and Industry, Oslo 2011.

6. Fasnacht D., Open Innovation: The New Business Paradigm, Springer Berlin Heidelberg, Berlin 2009.

7. Jemielniak D., Koźmiński A. K., Zarządzanie wiedzą. Podręcznik akademicki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

8. Malawski M., Wieczorek A., Sosnowska H., Teoria gier konkurencja i kooperacja w ekonomii i naukach społecznych, PWN, Warszawa1997.

9. Perechuda K., Chomiak-Orsa I., Znaczenie kapitału relacyjnego we współczesnych koncepcjach zarządzania, Zarządzanie i Finanse, nr 4, cz.1, 2013.

10. Sloane P., A guide to open innovation and crowdsourcing. Advice from leading experts, Kogan Page, London 2011.

11. Staffin P. D., Teoria gier, Wyd. Scholar, Warszawa 2001.

COLLABORATION OF ENTERPRISES FOR INNOVATIVENESS IN THE LIGHT

OF THE THEORY OF GAMES

SummaryThe article addresses the issue of cooperation for innovative companies. Global trends in managing innovation clearly indicate that the creation of a competitive economy and its basic cells - companies should be based on cooperation and promoting attitudes and innovative


activities. The synergy effect produced by the joint development of new solutions was sup-ported both on the example in the field of game theory as well as empirical studies. The article attempts to prove the thesis that modern companies do not have any other way than openness towards the development of a new open reality.

Key words: innovation network, cooperation, open innovation


Wybrane aspekty regulacji polskiego rynku telekomunikacyjnegoPaweł Kaczmarczyk

Paweł KaczmarczykPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku

WYBRANE ASPEKTY REGULACJI POLSKIEGO RYNKU TELEKOMUNIKACYJNEGO

1. Istota rynku telekomunikacyjnego i jego regulacji

W literaturze istnieje wiele definicji rynku1. Chociaż są zróżnicowane, to sprowa-dzają się w większości do uogólnienia, że „rynek to proces wymiany zachodzący między sprzedającymi a kupującymi”2. Analizę rynku można przeprowadzić z podmiotowego punktu widzenia. Zatem podmiotami rynku mogą być dostawcy (sprzedający) jak również odbiorcy towarów i usług (kupujący), między którymi zachodzi proces wymiany produktów i usług na pieniądze. W roli pomiotów rynkowych mogą znaleźć się: gospodarstwa domowe, przedsię-biorstwa produkcji materialnej i usługowe, banki i inne instytucje finansowe oraz podatkowe, administracja państwowa i samorządowa oraz państwo.

W aspekcie przedmiotowym rynek można analizować jako dynamiczny układ po-wiązań pomiędzy trzema głównymi jego elementami: podażą, popytem i ceną. Wszystkie te elementy pozostają we wzajemnej zależności.

Pod pojęciem rynku telekomunikacyjnego można rozumieć „…ogół stosunków za-chodzących pomiędzy podażą a popytem na usługi telekomunikacyjne”3. Do podmiotów rynku usług telekomunikacyjnych należą regulacyjne instytucje państwowe, operatorzy sieci i usług telekomunikacyjnych oraz ich klienci. W ramach analizy przedmiotowej tego rynku rozpatrywane są podaż, popyt i ceny usług łączności elektronicznej. W tej analizie wyróżnić można następujące rynki cząstkowe: rynek usług telefonii stacjonarnej, rynek usług telefonii komórkowej, rynek usług teleinformatycznych, rynek usług radiodyfuzyjnych.

W dodatkowym, przestrzennym aspekcie postrzegania, rynek telekomunikacyjny obejmuje obszar, na którym istnieje infrastruktura telekomunikacyjna. Obszar ten można dzielić, wyróżniając w ten sposób cząstkowe rynki usług telekomunikacyjnych. Są to: tele-komunikacyjny rynek lokalny, telekomunikacyjny rynek krajowy, telekomunikacyjny rynek międzynarodowy, telekomunikacyjny rynek globalny.

Ze względu na stopień konkurencji rynek może mieć formę konkurencji doskonałej, konkurencji monopolistycznej, oligopolu i czystego monopolu. Cechy wymienionych rodza-jów struktur rynkowych przedstawiono w tab. poniżej.

1 Rynek jest przedmiotem szerokiego opisu m.in. w: L. Pałasz, Organizacja i analiza rynku, Instytut Gospodar-ki i Rynku, Szczecin 2006; H. Mruk, Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003; W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.

2 H. Mruk, Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 11.3 M. Czaplewski, W. Maziarz, I. Windekilde, Marketing usług telekomunikacyjnych, Economicus, Szczecin 2007,

s. 20.

Paweł Kaczmarczyk112

Tabela 1. Charakterystyka czterech rodzajów struktur rynkuLICZBA

FIRMSWOBODA WEJŚCIA

RODZAJ PRODUKTU PRZYKŁAD

DOSKONAŁAKONKURENCJA wiele bardzo łatwa homogeniczny

pszenica,układy scalone,

złoto

CZYSTY MONOPOL jedna zablokowana jeden produkt

przedsiębiorstwa użyteczności publicznej,

usługi pocztoweKONKURENCJA

MONOPOLISTYCZ-NA

wiele względnie łatwa zróżnicowanie produktu

długopisy,książki

OLIGOPOL kilka trudna albo standaryzowane albo zróżnicowane

stal, żarówki, przetwory zbożowe,

samochodyŹródło: D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Wydawnictwo Bernardinum Pelpin, Gdańsk 1993, s. 564.

Z rynkiem usług telekomunikacyjnych związane jest m.in. pojęcie monopolu natural-nego. Początkowo uważano, że infrastrukturalne sektory gospodarki, w tym również teleko-munikacja mogą działać efektywnie jedynie w warunkach monopoli naturalnych. Monopol naturalny jest taką gałęzią gospodarki, w której długookresowe koszty przeciętne i krańcowe spadają wraz ze wzrostem produkcji, co prowadzi do zdominowania produkcji przez pojedyn-czą firmę. Przykładem monopolu naturalnego były przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, takie jak energetyka, sieć telefoniczna, wodociągi.

Przegląd literatury dotyczącej regulacji dowodzi, że termin regulacja jest stosowany w wielu obszarach różnych dyscyplin naukowych, niejednokrotnie bardzo różniących się, jak np. automatyka czy genetyka. Przedstawiciele nauk przyrodniczych, technicznych i społecz-nych nie są zgodni co do jednoznacznej definicji tego pojęcia. Interesującą definicją terminu dla procesów gospodarczych jest definicja typowa dla teorii automatyki i robotyki, mianowicie „…regulacja polega na zapewnieniu takiego działania układu, że wszelkie odchylenia stanu wyjścia układu od jego wartości zadanej, czyli normy, zostają wyrównane. Regulacja odbywa się w układzie regulacji, który składa się z dwóch części: układu regulowanego i regulatora”4. Przenosząc tak zdefiniowane pojęcie regulacji na grunt procesów gospodarczych, w systemie regulacyjnym wyróżnia się: • układ regulujący, czyli regulator traktowany jako zbiór podmiotów podejmujących de-

cyzje dotyczące regulacji i/lub wpływających na układ regulowany, tworzy go państwo oddziałujące poprzez odpowiednie narzędzia na podmioty gospodarcze (przedsiębiorców i konsumentów) w celu uzyskania pożądanych zachowań, które bywają także determino-wane przez działania innych przedsiębiorców i konsumentów,

• instrumenty regulacji, tj. środki oddziaływania na układ regulowany przez układ regulujący,

• układ regulowany, czyli zbiór podmiotów, na które za pomocą środków regulacyjnych wpływa układ regulujący (zbiór podmiotów rynkowych będących adresatami regulacji)

4 M. Gorynia, B. Jankowska, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2008, s. 19.

Wybrane aspekty regulacji polskiego rynku telekomunikacyjnego 113

Regulacja w sektorze telekomunikacji polega więc na kontroli i oddziaływaniu na rynek telekomunikacyjny, w celu zapewnienia nowocześniejszych i tańszych usług łączności elektronicznej poprzez wzmacnianie i rozwój konkurencji.

Celem niniejszego opracowania jest potwierdzenie tezy o znaczącym wpływie działań regulatora na wzrost poziomu konkurencji w poszczególnych segmentach rynku telekomu-nikacyjnego, tj. na rynku telefonii stacjonarnej, rynku telefonii mobilnej, a także w zakresie dostępu do Internetu.

2. Powołanie i ewolucja kompetencji regulatora polskiego rynku łączności elektronicznej w kontekście uwarunkowań prawnych

Demonopolizacja sektora telekomunikacyjnego była uzasadniona m.in. przez nowe odkrycia w zakresie techniczno-technologicznym. Dzięki nim okazało się, że dotychczasowa sieć telekomunikacyjna stanowiąca infrastrukturalną podstawę świadczenia usług telekomu-nikacyjnych nie jest warunkiem koniecznym działalności innych operatorów. Pojawiły się możliwości oferowania usług połączeniowych z pominięciem dotychczasowej infrastruktury sieciowej, np. poprzez sieci GSM lub telewizję kablową. Proces wprowadzania konkurencji dla operatorów narodowych odbywał się pod ochroną właściwych organów regulacyjnych (regulatorów).

Rozdzielenie funkcji regulacyjnych i operatorskich stało się celem działań Komisji Europejskiej po przyjęciu postanowień UE ujętych w zielonej księdze z 1987 r. Wyraźnym bodźcem do utworzenia niezależnego organu regulacji polskiej telekomunikacji była dyrek-tywa Unii Europejskiej 97/33/WE, która zakładała powołanie w każdym kraju członkowskim takiego organu. Skutkiem tej dyrektywy w polskich działaniach legislacyjnych była usta-wa z dnia 21 lipca 2000 r. – Prawo telekomunikacyjne5. Był to akt prawny, który powołał nowy organ regulacyjny – Urząd Regulacji Telekomunikacji (URT). Urząd ten otrzymał szerokie uprawnienia nadzorcze, kontrolne i władcze w stosunku do uczestników rynku (np. zasady ustalania cen usług telekomunikacyjnych, kształtowanie warunków współpracy po-między operatorami). URT został przekształcony w kwietniu 2002 roku w Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty (URTiP), na mocy ustawy z dn. 1 marca 2002 roku o zmianie w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych6.

W krajach Unii Europejskiej w dniu 25 lipca 2003 r. weszły w życie przepisy zmie-niające regulację rynku telekomunikacyjnego. Przyjęcie tych przepisów do polskiego prawa nastąpiło przez dwie nowelizacje Prawa telekomunikacyjnego7, tzn. ustawę z dnia 22 maja 2003 r. oraz 16 lipca 2004 r. W celu zapewnienia powszechnej, tańszej i szybszej łączności telekomunikacyjnej wprowadzono m.in. sprawniejszą regulację i szerszą konsultację regu-latora w zakresie projektów rozwiązań mających istotny wpływ na rynek telekomunikacyj-ny (np. współkorzystania z infrastruktury telekomunikacyjnej, przenoszenia numerów czy ochrony konsumenta, w tym także przejrzystości taryf oraz warunków rozstrzygania sporów). Natomiast do postanowień dotyczących kwestii regulacji w ramach ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacje należą: odejście od sztywnej regulacji rynku telekomuni-kacyjnego i przejście do regulacji uwzględniającej rzeczywiste warunki i potrzeby rynkowe (wprowadzanie mechanizmu regulacyjnego tam, gdzie prawo konkurencji jest niewystar-czające) oraz wiele nowych możliwości i zadań dla regulatora (administracyjne nakłada-nie obowiązków, procedura regulacji ex ante, postępowanie konsultacyjne, konsolidacyjne i mediacyjne, analiza konkurencji na osiemnastu rynkach telekomunikacyjnych). Działania

5 Dz. U. Nr 73, poz. 852 z późn. zm.6 Dz. U. Nr 25, poz. 253.7 Dz. U. Nr 113, poz. 1070; Dz. U. Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.


regulatora mają wzmacniać konkurencję w zakresie dostarczania sieci telekomunikacyjnych i wspierać rozwój rynku wewnętrznego w sektorze telekomunikacji i co za tym idzie zapewnić użytkownikom maksymalne korzyści w zakresie szerokiej oferty usług, ceny oraz jakości usług telekomunikacyjnych. Kolejne nowelizacje Prawa telekomunikacyjnego wzmocniły decyzyjną i kontrolną rolę organu regulacji.

Od 14 stycznia 2006 r. rolę regulatora pełni Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicz-nej (UKE). Urząd ten został powołany (w miejsce zlikwidowanego URTiP) na mocy ustawy z dnia 29 grudnia 2005 r. o przekształceniach i zmianach w podziale zadań i kompetencji organów państwowych właściwych w sprawach łączności, radiofonii i telewizji8.

Obecnie w Polsce uprawnienia regulacyjne w zakresie rynku telekomunikacyjnego posiada więc UKE9, a także Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji (MAC)10. MAC (jak również utworzone z tą samą datą Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej11) powstało w miejsce zlikwidowanego Ministerstwa Infrastruktury, które jako po-przednie obejmowało dział łączności elektronicznej. Resort powstał na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji12. Zadaniem MAC jest uczestniczenie w tworzeniu polityki telekomunikacyjnej w zakresie ekonomicznym, w tym realizacja warunków dotyczących społeczeństwa infor-macyjnego. W zakresie działań tego resortu jest zatem opracowywanie założeń i programów polityki związanej z telekomunikacją oraz regulacje prawne dotyczące funkcjonowania rynku telekomunikacyjnego.

UKE jest organem regulacyjnym, który podlega MAC. Zadaniem Prezesa UKE jest realizacja polityki MAC, a w tym osiąganie celów określonych m.in. w ustawie Prawo te-lekomunikacyjne z dnia 16 lipca 2004 r., która była wielokrotnie nowelizowana. Do celów tych należą13:1. Wzmacnianie konkurencji w zakresie dostarczania sieci telekomunikacyjnych, udogod-

nień towarzyszących lub świadczenia usług telekomunikacyjnych (zapewnienie użyt-kownikom, także użytkownikom niepełnosprawnym, osiągania maksymalnych korzyści w zakresie cen oraz różnorodności usług, zapobieganie zniekształceniu lub ograniczaniu konkurencji na rynku telekomunikacyjnym, efektywne inwestowanie w dziedzinie in-frastruktury oraz promocję technologii innowacyjnych, wspieranie skutecznego wyko-rzystania oraz zarządzania częstotliwościami i numeracją).

2. Wzmacnianie rozwoju rynku wewnętrznego (usuwanie istniejących barier rynkowych w zakresie działalności telekomunikacyjnej, wspieranie tworzenia i rozwoju transeuro-pejskich sieci oraz interoperacyjności usług ogólnoeuropejskich, zapewnienie równego traktowania tzn. niedyskryminacji w traktowaniu przedsiębiorców telekomunikacyjnych,

8 Dz. U. Nr 267, poz. 2258 z późn. zm.9 Funkcje regulatora rynku telekomunikacyjnego zostały opisane m.in. w: P. Ładny, Regulacja rynku telekomu-

nikacyjnego, (w:) H. Babis (red.), Rynek usług telekomunikacyjnych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 213 – 253; S. Piątek (red.), Regulacja rynków telekomunikacyjnych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007; P. Szkudlarek, Państwo w procesie rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce, (w:) G. Wolska (red.), Współczesne problemy ekonomiczne. Polityka państwa a proces globalizacji, Studia Ekonomiczne nr 139/13, Zeszyty Naukowe Wydziałowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013, s. 268 – 275; P. Szkudlarek, Regulacja na rzecz konkurencji na rynku usług telekomunikacyjnych, (w:) D. Kopycińska (red.), Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, Print Grup, Szczecin 2006, s. 286 – 296; P. Szkudlarek, Regulacyjna funkcja państwa na rynku usług telekomunika-cyjnych w Polsce, (w:) D. Kopycińska (red.), Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, Print Group, Szczecin 2006, s. 274 – 283; strony internetowe:

http://www.uke.gov.pl/informacje-ogolne-1068 [dostęp 10-III-2015] http://www.uke.gov.pl/kompetencje-uke-972 [dostęp 10-III-2015]10 https://mac.gov.pl/co-robimy [dostęp 10-III-2015]11 Ministerstwo to zostało później włączone do Ministerstwa Rozwoju Regionalnego i w ten sposób 27 listopada

2013 r. powstało istniejące obecnie Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju (Dz. U. 2013 poz. 1390).12 Dz. U. nr 250 poz. 1501.13 Ustawa z dn. 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800).


współpraca z innymi organami regulacyjnymi państw członkowskich i Komisją Euro-pejską w celu spójnego wdrażania i stosowania przepisów).

3. Wspieranie interesów obywateli Unii Europejskiej (zapewnienie wszystkim obywatelom dostępu do usługi powszechnej, zapewnienie ochrony konsumentom w ich relacjach z przedsiębiorcą telekomunikacyjnym, w szczególności ustanawiając proste i niedrogie procedury rozwiązywania sporów przed organem niezależnym od stron występujących w danym sporze, przyczynianie się do zapewnienia wysokiego poziomu ochrony da-nych osobowych, udostępnianie informacji dotyczących ustanawiania cen i warunków użytkowania publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych, identyfikacja potrzeb określonych grup społecznych, w szczególności użytkowników niepełnosprawnych, za-pewnienie integralności i bezpieczeństwa publicznej sieci telekomunikacyjnej).

4. Wdrożenie polityki w zakresie promowania różnorodności kulturowej i językowej, jak również pluralizmu mediów.

5. Zapewnienie neutralności technologicznej przyjmowanych norm prawnych.Poza tymi celami Prezes UKE wyznacza także strategie działania na najbliższe okresy

czasu, które publikowane są w tzw. strategiach regulacyjnych. W strategii regulacyjnej do roku 2015 jako główne cele Prezes UKE wskazał14: wprowadzenie narzędzi stymulujących przed-siębiorców telekomunikacyjnych do inwestowania w infrastrukturę w oparciu o nowoczesne technologie, stymulowanie wzrostu konkurencji na rynku telekomunikacyjnym, wzmocnienie pozycji konsumenta i zapewnienie wymaganego poziomu jakości usług, zwiększenie dostępu do usług poprzez efektywne zarządzanie widmem, zapewnienie skutecznego otwarcia rynku pocztowego na konkurencję, zwiększenie efektywności działań UKE.

W Prawie telekomunikacyjnym przypisano Prezesowi UKE szereg kompetencji umożliwiających skuteczną regulację rynków telekomunikacyjnych i osiągnięcie założonych celów. Do ważniejszych kompetencji należą15:

a) analiza i ocena funkcjonowania rynków,b) identyfikacja przedsiębiorców telekomunikacyjnych o znaczącej pozycji rynkowej,c) nakładanie obowiązków regulacyjnych na przedsiębiorstwa telekomunikacyjne,

np.: prowadzenie rachunkowości regulacyjnej i kalkulacji kosztów, dostęp do in-frastruktury telekomunikacyjnej, obowiązek przedkładania planów taryfowych do zatwierdzenia,

d) rozstrzyganie sporów między przedsiębiorstwami telekomunikacyjnymi,e) prowadzenie postępowań konsultacyjnych i konsolidacyjnych,f) zarządzanie zasobami częstotliwości, numeracji oraz zasobami orbitalnymi,g) współpraca z KE oraz organizacjami regulacyjnymi innych państw,h) publikowanie rocznego raportu o stanie rynku telekomunikacyjnego.

Kompetencją o szczególnym znaczeniu jest regulacja ex ante, w wyniku której na podmioty posiadające pozycję dominującą i znaczącą siłę rynkową (mogące ograniczać kon-kurencję w sektorze łączności elektronicznej) z góry nakładane są określone obowiązki, przeciwdziałające nadużywaniu pozycji rynkowej16.

W literaturze przedmiotu zwraca się również uwagę na konieczność niezależności regulatora rynku telekomunikacyjnego w trzech aspektach17. Regulator powinien być nie-zależny od władz politycznych (niezależność polityczna), regulowanych firm (oraz innych

14 Strategia regulacyjna do roku 2015, Prezes Urzędu Komunikacji elektronicznej, Warszawa listopad 2012.15 J. Łobudzka, Kompetencje Prezesa URTiP, Prawo i Ekonomia w Telekomunikacji, 7-8/2004, s.28. 16 Regulacja ex ante została szerzej opisana w: A. Streżyńska, Pozycja znacząca operatora na rynku telekomunika-

cyjnym – instrumenty regulacji, (w:) M. Kulesza, A. Szpor, Regulacja rynku telekomunikacyjnego. Stwierdzanie znaczącej pozycji rynkowej operatorów – problemy proceduralne, Liber, Warszawa 2005, s. 27 – 33.

17 M. Raczyński, Znaczenie niezależności regulatora dla efektywnego funkcjonowania rynku telekomunikacyjnego, (w:) D. Kopycińska (red.), Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospo-darczych, Print Group, Szczecin 2006, s. 94 - 104.


prywatnych grup interesu), a także posiadać niezależność organizacyjną, która jest niezbędna dla zachowania dwóch poprzednich.

3. Wybrane aktywności krajowego regulatora rynku telekomunikacyjnego

Wysoką dynamikę działań regulatora można obserwować od 2006 r. Nastąpiły one po znaczącym rozszerzeniu możliwości regulatora i polegały na wydaniu wielu decyzji regula-cyjnych związanych z analizą rynków właści wych, wyznaczeniem operatorów telekomuni-kacyjnych o znaczącej po zycji rynkowej, zatwierdzaniem ofert ramowych i rozstrzyganiem sporów międzyoperatorskich. Regulacje te wynikały również ze zmian prawa europejskiego. Najwięcej decyzji dotyczyło Telekomunikacji Polskiej SA, która jako operator zasiedziały po-siadała największą pozycję na rynku. W wyniku tych działań poziom konkurencji mierzony wskaźnikami koncentracji rynku w tym wskaźnikiem Herfindahla-Hirschmana (CRk oraz HHI) uległ znacznej poprawie (tab. 2)18.

Tabela 2. Wartości wskaźników koncentracji rynku w 2004 r oraz w 2013 r.

Rok

Telefonia stacjonarnaTelefonia ruchoma

Dostęp do Internetutelefoniczne połą-

czenia lokalne

telefoniczne połączenia między-strefowe, międzynarodowe i na

komórkę

2004

konkurencjamonopolistyczna

8474

%963==

HHICR

konkurencja monopolistyczna MSa MNb

56136481

%92%94 33====

HHIHHICRCR

oligopol

3368

%1003==

HHICR


4536

%824==

HHICR

2013

konkurencjamonopolistycznac

3060

%5,773==

HHICR

oligopol

2371

%843==

HHICR


691

%504==

HHICR

a MS – połączenia międzystrefowe.b MN – połączenia międzynarodowe.c W raporcie UKE za rok 2013 nie uwzględniono wcześniej przyjętego podziału rynku telefonii stacjonarnej.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Szkudlarek, Demonopolizacja rynku usług telekomunika-cyjnych w Polsce, (w:) Cz. Sułkowski (red.), Rozwój i funkcjonowanie gospodarki, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 445, Prace Katedry Makroekonomii nr 12, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 158; B. Ciesielski, Wpływ integracji z Unią Europejską na rozwój kon-kurencji w polskim sektorze usług telekomunikacyjnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania POU, Nr 3 (53), Wydawnictwo PRET SA, Warszawa 2011, s. 32 – 40, obliczenia własne w oparciu o raport UKE za rok 2013.

Utrudnieniem rozwoju konkurencji w usługach telekomunikacyjnych był dostęp do istniejącej pętli lokalnej Telekomunikacji Polskiej SA oraz operatorów komórkowych. Sku-teczne i szybkie uregulowanie kwe stii pętli lokalnej przez Prezesa UKE stanowiło klucz

18 Analiza rozwoju konkurencji w konkretnych segmentach rynku łączności elektronicznej została zawarta m.in. w: P. Kaczmarczyk, Dynamika i stan rynku telefonii stacjonarnej w Polsce, Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku, Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2013, s. 54 – 69; P. Kaczmarczyk, Dynamika ilościowa polskiego rynku telekomunikacyjnego w segmencie dostępu do Internetu w latach 2002 – 2012, (w:) Przedsiębiorstwa, banki i regiony w gospodarce, redakcja naukowa J. Grzywacz i S. Kowalski, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2014, s. 211 – 222.


do rozwoju konkurencji na rynku usług transmisji danych, zarówno usług operatorskich, jak i usług dla końcowego klienta. Decyzje Prezesa UKE w tym aspekcie polegały na wprowadze-niu obowiązku przedstawiania przez TP SA oferty ramowej. Oferta ramowa Telekomunikacji Polskiej SA określająca ramowe warunki umów o dostępie do lokalnej pętli abonenckiej i związanych z nim udogodnień, w zakresie dostępu pełnego i współdzielonego została (po uprzednim zatwierdzeniu 28 listopada 2008 r.) zmieniona w dniu 29 maja 2009 r. przez Prezesa UKE. Odrzucono wniosek TP dotyczący wprowadzenia opłat za usługi na bazie kosztów, a tak-że nie wprowadzono modelu przejść międzyoperatorskich (zaproponowanego w rozszerzonej formie przez TP).

Ważną decyzją Prezesa UKE w dniu 7 listopada 2006 r. było nałożenie na TP SA obowiązku świadczenia usługi powszechnej do dnia 8 maja 2011 r. Pierwsza decyzja w tej sprawie była wydana 5 maja 2006 r. i polegała na wyznaczeniu TP SA do świadczenia usługi przez okres sześciu miesięcy. Ustalono również wartości wskaźników dostępności i jakości świadczenia usługi powszechnej.

Inne decyzje Prezesa UKE dotyczyły m.in.: stworzenia narzędzi do efektywnego wdrażania regulacji kosztowych (modele: kalkulacji kosztów hurtowej dzierżawy łączy oraz kalkulacji kosztów szerokopasmowej transmisji danych), sukcesywnego obniżania stawek rozliczeń za zakańczanie połączeń w sieciach operatorów telefonii komórkowej (MTR), wpro-wadzenia możliwości bezpłatnego i szybkiego przeniesienia numeru telefonu do innej sieci.

Podsumowanie

Powołanie niezależnego regulatora polskiego rynku telekomunikacyjnego było ko-nieczne ze względu na akcesję Polski do Unii Europejskiej. Wejście Polski do struktur unij-nych wiązało się (obok demonopolizacji i liberalizacji) z utworzeniem regulatora w sektorze telekomunikacji, którego zadaniem miała być kontrola rynku telekomunikacyjnego zgodnie z postanowieniami unijnymi.

Dzięki kolejnym rozszerzeniom kompetencji polskiego regulatora, jego działania stały się bardziej dynamiczne od 2006 r. Jest to zauważalne w liczbie podjętych decyzji regulacyj-nych. Dotyczyły one obowiązku przedstawiania przez TP SA oferty ramowej, nałożenia na TP SA obowiązku świadczenia usługi powszechnej, wdrożenia modeli kalkulacji kosztów hur-towej dzierżawy łączy oraz kalkulacji kosztów szerokopasmowej transmisji danych, obniżania stawek rozliczeń za zakańczanie połączeń w sieciach operatorów telefonii komórkowej (MTR), wprowadzenia możliwości bezpłatnego i szybkiego przeniesienia numeru telefonu do innej sieci.

Proces rozwoju polskiego rynku telekomunikacyjnego pod kontrolą regulatora skutko-wał znaczącym wzrostem poziomu konkurencji w poszczególnych segmentach rynku. Świad-czą o tym obliczone dla danych z 2013 r. wartości wskaźników koncentracji rynku (włączając wskaźnik Herfindahla-Hirschmana), które okazały się istotnie niższe od wartości tych wskaź-ników z 2004 r.

Bibliografia

1. Czaplewski M., Maziarz W., Windekilde I., Marketing usług telekomunikacyjnych, Economi-cus, Szczecin 2007.

2. Gorynia M., Jankowska B., Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internalizacja przed-siębiorstwa, Difin, Warszawa 2008.

3. Kaczmarczyk P., Dynamika ilościowa polskiego rynku telekomunikacyjnego w segmencie do-stępu do Internetu w latach 2002 – 2012, (w:) Przedsiębiorstwa, banki i regiony w gospodarce, redakcja naukowa J. Grzywacz i S. Kowalski, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2014.

4. Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Wydawnictwo Bernardinum Pelpin, Gdańsk 1993.


5. Kulesza M., Szpor A., Regulacja rynku telekomunikacyjnego. Stwierdzanie znaczącej pozycji rynkowej operatorów – problemy proceduralne, Liber, Warszawa 2005.

6. Ładny P., Regulacja rynku telekomunikacyjnego, (w:) Rynek usług telekomunikacyjnych, pod red. Babisa H., Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.

7. Mruk H., Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.8. Pałasz L., Organizacja i analiza rynku, Instytut Gospodarki i Rynku, Szczecin 2006. 9. Piątek S. (red.), Regulacja rynków telekomunikacyjnych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersy-

tetu Warszawskiego, Warszawa 2007.10. Raczyński M., Znaczenie niezależności regulatora dla efektywnego funkcjonowania rynku

telekomunikacyjnego, (w:) Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, pod red. Kopycińskiej D., Print Group, Szczecin 2006.

11. Szkudlarek P., Regulacja na rzecz konkurencji na rynku usług telekomunikacyjnych, (w:) Re-gulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, pod red. Kopycińskiej D., Print Grup, Szczecin 2006.

12. Szkudlarek P., Regulacyjna funkcja państwa we współczesnej gospodarce, (w:) Zakres i for-my interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, pod red. Kopycińskiej D., Print Group, Szczecin 2006.

13. Wrzosek W., Funkcjonowanie rynku, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.

Czasopisma, raporty, biuletyny1. Ciesielski B., Wpływ integracji z Unią Europejską na rozwój konkurencji w polskim sektorze

usług telekomunikacyjnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania POU, Nr 3 (53), Wydawnictwo PRET SA, Warszawa 2011.

2. Kaczmarczyk P., Dynamika i stan rynku telefonii stacjonarnej w Polsce, Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku, Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2013.

3. Łobudzka J., Kompetencje Prezesa URTiP, Prawo i Ekonomia w Telekomunikacji, 7-8/2004.4. Szkudlarek P., Demonopolizacja rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce, (w:) Cz. Sułkow-

ski (red.), Rozwój i funkcjonowanie gospodarki, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskie-go nr 445, Prace Katedry Makroekonomii nr 12, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007.

5. Szkudlarek P., Państwo w procesie rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce, (w:) Wolska G. (red.), Współczesne problemy ekonomiczne. Polityka państwa a proces globalizacji, Studia Ekonomiczne nr 139/13, Zeszyty Naukowe Wydziałowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013.

6. Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w 2013 roku, Urząd Komunikacji Elek-tronicznej, Departament Strategii i Analiz Rynku Telekomunikacyjnego, Warszawa, czerwiec 2014.

7. Strategia regulacyjna do roku 2015, Prezes Urzędu Komunikacji elektronicznej, Warszawa listopad 2012.

Akty prawne1. Ustawa z dnia 21 lipca 2000 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 73, poz. 852 z późn. zm.).2. Ustawa z dnia 1 marca 2002 r. o zmianie w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów

administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych (Dz. U. Nr 25, poz. 253).3. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o zmianie ustawy – Prawo telekomunikacyjne oraz o zmianie

niektórych ustaw (Dz. U. Nr 113, poz. 1070).4. Ustawa z dn. 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800 z późn.

zm.). 5. Ustawa z dnia 29 grudnia 2005 r. o przekształceniach i zmianach w podziale zadań i kompe-

tencji organów państwowych właściwych w sprawach łączności, radiofonii i telewizji (Dz. U. Nr 267, poz. 2258 z późn. zm.).


6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji (Dz. U. Nr 250, poz. 1501).

7. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 listopada 2013 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju oraz zniesienia Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej (Dz. U. 2013 poz. 1390).

Strony internetowe1. http://www.uke.gov.pl/informacje-ogolne-1068 [dostęp 10-III-2015]2. http://www.uke.gov.pl/kompetencje-uke-972 [dostęp 10-III-2015]3. https://mac.gov.pl/co-robimy [dostęp 10-III-2015]

SELECTED ASPECTS OF POLISCH TELECOM MARKET REGULATION

SummaryIn this article was presented the essence of telecom market and its regulation. There was pre-sented legislative history relating to establishment and competence evolution of the regulator of the polish telecom market. There was confirmed the thesis that the regulator activity had an influence on increase of the competition level in individual telecom market segments (fixed network telephony market, mobile telephony market, Internet access). This thesis confirmation was based on described cases of the Office of Electronic Communications activity and analy-ses of the market concentration indicators, which include Herfindahl-Hirschman’s indicator.

Key words: telecom market, market regulator, demonopolisation, liberalisation, Ministry of Administration and Digitalization, Office of Electronic Communications, mobile telephony market, Internet access, fixed network telephony market.


System finansowania publicznej opieki zdrowotnej w Polsce w świetle...Marta Kluczyńska, Jacek Grzywacz

Marta KluczyńskaJacek Grzywacz

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku

SYSTEM FINANSOWANIA PUBLICZNEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ W POLSCE W ŚWIETLE

DOŚWIADCZEŃ NIEMIECKICH

Wprowadzenie

Problemy i wyzwania związane z opieką zdrowotną wzbudzają na całym świecie ogromne emocje. Podstawowym celem ochrony zdrowia jest zapewnienie wszystkim oby-watelom kraju równego dostępu do świadczeń zdrowotnych zgodnie z zasadami solidarności i sprawiedliwości społecznej. Równemu dostępowi do usług medycznych towarzyszy często solidarne finansowanie, niezależne od indywidualnego poziomu korzystania ze świadczeń medycznych oraz indywidualnego ryzyka zdrowotnego. Tymczasem w Polsce dyskusje na temat opieki zdrowotnej skupiają się głównie wokół trudności związanych z dostępem do usług zdrowotnych, wyczerpania się limitów na świadczenia medyczne, zbyt niskiej warto-ści kontraktów w stosunku do możliwości ich realizacji przez szpitale oraz niedostarczania potrzebnych usług w dostatecznej ilości i w stosownym czasie. W kontekście powyższych problemów pojawiają się również informacje dotyczące poziomu finansowania świadczeń zdrowotnych w ramach środków publicznych i opinie, że są one zbyt niskie w stosunku do potrzeb starzejącego się społeczeństwa oraz wyzwań związanych m.in. z szybkim postępem technologicznym. Z kolei każde państwo, które obiecuje równy dostęp do usług medycznych musi przejąć odpowiedzialność za zorganizowanie odpowiedniego, dostosowanego do kon-kretnego otoczenia społeczno-gospodarczego, systemu finansowania tych świadczeń. Dla wielu państw, również tych najbogatszych, organizacja efektywnego systemu finansowania ochrony zdrowia jest jednym z podstawowych problemów społeczno-ekonomicznych, po-nieważ zasada sprawiedliwości w dostępie do korzystania z usług wiąże się ze wzrostem kosztów świadczeń związanych z ochroną zdrowia, co z kolei wywołuje problemy związane z ich finansowaniem. Na tle powyższych problemów nasuwa się zatem pytanie, czy istnieje wzorcowy, racjonalny system finansowania opieki zdrowotnej, który uznać można za godny naśladowania. Oczywiście trudno jest znaleźć standardowy, skuteczny system, który z po-zytywnym efektem można zastosować w każdym kraju, zwłaszcza że poszczególne modele finansowania są silne zróżnicowane w obszarze formalnego i nieformalnego otoczenia in-stytucjonalnego. Niewątpliwie jednak wzorem dla wielu społeczeństw może być najstarszy w Europie system finansowania ochrony zdrowia w Niemczech. Czy dla Polski również?

W artykule podjęto próbę odpowiedzenia na pytanie: czego uczą nas niemieckie do-świadczenia i rozwiązania w finansowaniu świadczeń zdrowotnych w ramach publicznego systemu? Znajomość poszczególnych zasad może bowiem okazać się przydatna w przepro-wadzeniu niezbędnej reformy systemu opieki zdrowotnej w Polsce, która wydaje się być obecnie szczególnie aktualna w związku z pogarszającą się sytuacją w ochronie zdrowia.

Marta Kluczyńska, Jacek Grzywacz122

1. Ogólna charakterystyka finansowania publicznego systemu opieki zdrowotnej w Polsce

Zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej każdy obywatel ma prawo do ochro-ny zdrowia niezależnie od sytuacji materialnej, ponieważ władze publiczne zobowiązane są do zapewnienia równego dostępu do świadczeń medycznych w ramach środków publicznych.

Polski system opieki zdrowotnej jest systemem ubezpieczeniowym, w którym pra-wo do leczenia i korzystania ze świadczeń medycznych mają osoby objęte powszechnym, obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym w Narodowym Funduszu Zdrowia (NFZ) oraz członkowie ich rodzin. Obecnie system obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego obej-muje ok.98% społeczeństwa (ok.37,3mln), w tym grupy społeczne, których ubezpieczenie finansowane jest z budżetu państwa. Dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym objętych jest zaledwie ok. 27,5tys. osób (NFZ 2014).

Narodowy Fundusz Zdrowia, z centralą w Warszawie i 16 oddziałami wojewódzkimi, jest jednostką państwową, której głównym zadaniem jest: zabezpieczenie ubezpieczonemu świadczeń zdrowotnych służących zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie zdrowia, udzielanych w przypadku choroby, urazu, ciąży, porodu i połogu oraz w celu zapobiegania chorobom, a także promocja zdrowia1. Narodowy Fundusz Zdrowia ustala zasady udzielania świadczeń zdrowotnych i rozliczeń ze świadczeniodawcami, sprawdza dostępność oraz jakość usług medycznych oraz kontroluje realizację umów podpisanych ze świadczeniodawcami. Fundusz pełni także funkcję płatnika finansującego świadczenia zdrowotne udzielane ubez-pieczonym oraz funkcję refundatora leków w ramach posiadanych środków finansowych. Leki refundowane dostępne są dla ubezpieczonych bezpłatnie tylko w przypadku leczenia nowotworów, poważnych chorób zakaźnych oraz niektórych stanów psychiatrycznych. Za pozostałe leki ubezpieczony zobowiązany jest zapłacić z prywatnych środków finansowych. Listy leków refundowanych są aktualizowane i publikowane przez Ministerstwo Zdrowia co dwa miesiące.

Narodowy Fundusz Zdrowia organizuje konkursy ofert na udzielanie świadczeń me-dycznych, na jak najkorzystniejszych warunkach. Następnie zawiera ze świadczeniodawcami umowy/kontrakty na dostarczanie usług zdrowotnych finansowanych ze środków publicz-nych. Kontraktowanie świadczeń uwzględnia ocenę rzeczywistych potrzeb zdrowotnych społeczeństwa, przygotowywana przez samorząd oraz administrację publiczną.

Nadzór nad działalnością Funduszu sprawuje Ministerstwo Zdrowia, którego zada-niem jest wytyczanie polityki zdrowotnej państwa. Ponadto, do głównych zadań Ministerstwa Zdrowia należy finansowanie i wdrażanie programów zdrowotnych, finansowanie niektórych świadczeń specjalistycznych i inwestycji, badania naukowe, kształcenie kadr medycznych oraz liczne funkcje nadzorcze. Minister Zdrowia zatwierdza Krajowy Plan Zabezpieczenia Świadczeń Zdrowotnych kraju oraz Narodowy Plan Zdrowotny, w celu zabezpieczenia po-trzeb zdrowotnych społeczeństwa oraz warunków należytego ich zaspokajania. Nadzór nad gospodarką finansową NFZ sprawuje minister właściwy do spraw finansów publicznych. Minister Zdrowia, w porozumieniu z Ministrem Finansów, zatwierdza co roku zrównoważony w zakresie przychodów i kosztów plan finansowy Narodowego Funduszu Zdrowia, sporzą-dzany przez prezesa Funduszu. W planie tym uwzględnia się łączne przychody oraz łączne koszty Funduszu wraz z podziałem na poszczególne oddziały wojewódzkie i centralę. Prezes Funduszu może wprowadzić zmiany w planie finansowym NFZ, jeżeli zaistnieje sytuacja, której nie można było przewidzieć w chwili jego ustalenia albo zatwierdzenia.

Najważniejszą, powszechnie dostępną, częścią polskiego systemu ochrony zdrowia jest podstawowa opieka zdrowotna (POZ), zapewniająca podstawowe świadczenia medyczne

1 Ustawy z dnia 23 stycznia 2003r. O powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, (Dz. U. Nr 45, poz. 391, Art. 39, ust. 1)

System finansowania publicznej opieki zdrowotnej w Polsce w świetle... 123

takie jak np. badania diagnostyczne, opiekę terapeutyczną i rehabilitacyjną, szczepienia, czy profilaktykę zdrowotną. Jeżeli stan zdrowia pacjenta wymaga specjalistycznego leczenia, podstawowa opieka zdrowotna jest miejscem startu do dalszego leczenia.

Zgodnie z obowiązującym prawem publiczne i niepubliczne podmioty lecznicze oraz indywidualne i grupowe praktyki (lekarskie, pielęgniarskie, położnicze) mogą udzielać świad-czenia zdrowotne. Kryterium wyróżnienia stanowi forma prawna. Jednostki publiczne wystę-pują głównie w formie samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej (SPZOZ), natomiast jednostki niepubliczne w formie spółek prawa handlowego. Część z niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej jest w posiadaniu jednostek samorządu terytorialnego, które pełnią funkcje nadzorcze i kontrolne w stosunku do podmiotów, dla których są organami założycielskimi oraz funkcje związane z zarządzaniem kadrami placówek i finansowaniem in-westycji. Samorządy terytorialne posiadają również uprawnienia przekształcania podmiotów publicznych w niepubliczne. Ubezpieczony korzystający z usług zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych ma prawo wyboru placówki medycznej realizującej świadczenia w ramach kontraktu z NFZ, składając pisemna deklarację. W ramach podstawowej opieki zdrowotnej pacjent ma prawo wybrać lekarza, pielęgniarkę oraz położną; w ramach opie-ki specjalistycznej: przychodnię ambulatoryjną wraz z lekarzem specjalistą, przychodnię stomatologiczną oraz szpital. Składanie deklaracji związane jest z limitami osób objętych opieką zdrowotną przez jednego lekarza (np. do lekarza POZ nie powinno być zapisanych więcej niż 2750 osób). Możliwość korzystania ze świadczeń specjalistycznych uzależniona jest od skierowania wystawionego przez lekarza pierwszego kontaktu. Ubezpieczony ma również prawo do leczenia szpitalnego w szpitalu, który zawarł umowę z NFZ, na podstawie skierowania lekarza. Świadczenia zdrowotne dla dzieci, które nie ukończyły 18. roku życia udzielane są bezpłatnie.

Od 2009 roku istnieje w Polsce system pozytywnych wykazów świadczeń gwa-rantowanych finansowany w całości lub współfinansowanych przez publicznego płatnika, które są publikowane okresowo w formie rozporządzeń Ministra Zdrowia. Do świadczeń gwarantowanych należy m.in. świadczenie usług z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej, ambulatoryjnej opieki specjalistycznej, leczenia szpitalnego, psychiatrycznego, uzależnień, ratownictwa medycznego, opieki długoterminowej, paliatywnej oraz hospicyjnej.

Podstawowa opieka zdrowotna finansowana jest według stawki kapitacyjnej na pa-cjenta zarejestrowanego u lekarza POZ, obejmującej koszty konsultacji oraz badań diagno-stycznych. W specjalistycznym leczeniu ambulatoryjnym stosowana jest opłata za przypadek diagnostyczny, uwzględniając stawki podobne do kapitacyjnych dla pacjentów przewlekle chorych. Leczenie szpitalne oraz specjalistyczne świadczenia ambulatoryjne są finansowane w oparciu o tzw. system Jednorodnych Grupy Pacjentów (JGP), mający zastosowanie do wszystkich pacjentów leczonych w warunkach szpitalnych (z wyjątkiem pacjentów będących pod opieką psychiatryczną lub rehabilitacyjną). Nośnikiem kosztów w tym systemie jest hospitalizacja pacjenta z konkretnym schorzeniem i w konkretnej sytuacji. System Jedno-rodnych Grup Pacjentów powinien pokrywać pełne koszty leczenia z wyjątkiem kosztów inwestycyjnych świadczeniodawcy.

Od 1 stycznia 2013r. powstał w Polsce system umożliwiający natychmiastowe po-twierdzenie prawa pacjenta do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych – eWUŚ (Elektroniczna Weryfikacja Uprawnień Świadczeniobiorców). Pod-stawą do uzyskania świadczeń medycznych jest podanie w rejestracji numeru PESEL oraz dokumentu potwierdzającego tożsamość, a w przypadku dzieci do 18. roku życia aktualnej legitymacji szkolnej.

Od 1 sierpnia 2017r. podmioty udzielające świadczenia medyczne będą miały obo-wiązek prowadzenia dokumentacji medycznej w formie elektronicznej (EDM), będącej częścią systemu informatyzacji ochrony zdrowia. Celem systemu jest wprowadzenie m.in.


elektronicznych Kart Ubezpieczenia Zdrowotnego (KUZ), Karty Specjalisty Medycznego, e-recept, e-skierowań, oraz e-zleceń na wyroby medyczne.

2. Organizacja publicznego systemu finansowania opieki zdrowotnej w Polsce

Podstawą finansowania publicznego systemu ochrony zdrowia jest obowiązkowa składka na ubezpieczenie zdrowotne, stanowiąca 9% dochodów osobistych. Składka ubez-pieczeniowa obierana jest razem z zobowiązaniami podatkowymi i odprowadzana do NFZ za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Dla osób prowadzących własną działalność gospodarczą wysokość składki na ubezpieczenie zdrowotne jest taka sama, jednak podstawa jej wymiaru nie może być mniejsza niż 75% przeciętnego, miesięcznego wyna-grodzenia w sektorze przedsiębiorstw prywatnych w czwartym kwartale poprzedniego roku, włącznie z wypłatami z zysku, ogłaszanego przez prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Osoby prowadzące prywatną działalność gospodarczą lub ubezpieczające się dobrowolnie, zgłaszają się do ubezpieczenia zdrowotnego samodzielnie, do ZUS. Dla rolników składki na ubezpieczenie społeczne zbierane są w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), następnie część składek odpowiadająca składce na ubezpieczenie zdrowotne prze-kazywana jest do NFZ.

Drugim, głównym źródłem publicznego zasilania w środki finansowe jest budżet pań-stwa. Minister Zdrowia zawiera ze świadczeniodawcami umowy o udzielanie usług medycz-nych. Z budżetu państwa finansowane jest ratownictwo medyczne, wysokospecjalistyczne procedury (np. przeszczepy, kosztowne zabiegi), profilaktyka, administracja oraz inwesty-cje. Natomiast budżety jednostek samorządu terytorialnego przeznaczają środki publiczne w głównej mierze na inwestycje, składki na ubezpieczenie i świadczenia dla osób nie objętych ubezpieczeniem zdrowotnym, profilaktykę, promocję zdrowia oraz programy zdrowia pu-blicznego. Należy jednak pamiętać, że środki finansowe pochodzące z budżetu państwa oraz samorządów terytorialnych nie są trwałym strumieniem przychodów sektora zdrowotnego, ponieważ ich poziom podlega zmiennym regulacjom zależnym od decyzji władz centralnych i samorządowych. Ponadto udział środków pochodzących z budżetu państwa nie ma aż tak wielkiego znaczenia jak koszty ponoszone przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

Równie istotnym źródłem finansowania publicznej ochrony zdrowia w Polsce są prywatne środki finansowe przeznaczane na ochronę zdrowia. Z prywatnych funduszy ubez-pieczony partycypuje w kosztach leków, niektórych badań laboratoryjnych oraz sprzętu reha-bilitacyjnego. U stomatologa bezpłatne są tylko niektóre określone zabiegi z wykorzystaniem podstawowych materiałów dentystycznych. Jeżeli ubezpieczony chce otrzymać usługę lub materiały na wyższym poziomie, musi je pokryć z własnych środków. Dopłaty obowiązu-ją także w lecznictwie uzdrowiskowym (za zakwaterowanie i wyżywienie) oraz zakładach opiekuńczo-leczniczych. Ubezpieczony może również zostać obciążony kosztami wybranych usług transportu sanitarnego.

W 2012r. całkowite wydatki na ochronę zdrowia (wydatki bieżące i inwestycje) wy-nosiły 107,8mld zł. Około 70,8mld zł pochodziło z środków publicznych, w tym 64,3mln zł pochodziło z Narodowego Funduszu Zdrowia, co stanowiło 91% ogółu wydatków. Wydatki budżetu państwa na ochronę zdrowia wynosiły ok.2,4mln zł i stanowiły 3,4% całkowitych publicznych wydatków na opiekę zdrowotną. Najmniejszy udział w finansowaniu opieki medycznej posiadały budżety jednostek samorządu terytorialnego, finansujące w 2012r. ok.4,1mln zł (GUS, Narodowy Rachunek Zdrowia za 2012 rok). Według OECD Health Data w 2012r. całkowite koszty finansowania systemu opieki zdrowotnej w Polsce wynosiły ok.101mld zł. W stosunku do roku 2000 nastąpił w Polsce ponad dwu i półkrotny wzrost ogólnych wydatków na ochronę zdrowia.


Analizując wydatki na ochronę zdrowia w latach 2000–2012, ich procentowy udział w stosunku do produktu krajowego brutto w Polsce wzrósł relatywnie niewiele. W 2012r. całkowite wydatki na opiekę zdrowotną wynosiły 6,7% PKB, co odpowiadało 55608mln USD wyrażonych w parytecie siły nabywczej. W porównaniu z rokiem 2000 PKB wzrósł jedynie o 1,4 punktu procentowego. Wydatki na osobę w dolarach amerykańskich według parytetu siły nabywczej wzrosły z 562,6 USD PPP w 2000r. do 1443,0 USD PPP w roku 2012. Szczegółowo ilustruje to tabela 1.

Tabela 1. Wydatki na opiekę zdrowotną w Polsce w latach 2000-2012Wydatki na

ochronę zdrowia 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Wydatki na 1 mieszkańca w USD w ppp

562,6 622,9 704,7 717,2 770,2 806,3 883,2 991,9 1158,0 1275,5 1335,0 1339,0 1443,0

Wydatki całkowi-te jako %PKB 5,3 5,7 6,1 6,2 6,2 6,2 6,2 6,3 6,9 7,2 7,0 6,8 6,7

Wydatki publicz-ne jako % całko-witych wydatków

68,9 71,0 70,4 69,2 67,7 68,7 69,2 70,1 71,7 71,7 71,7 70,9 70,0

Wydatki prywat-ne jako % całko-witych wydatków

31,1 29,0 29,6 30,8 32,3 31,3 30,8 29,9 28,3 28,3 28,3 29,1 30,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD Health Data, 2015.

Zarówno na początku, jak i pod koniec omawianego okresu fundusze publiczne sta-nowiły większą część nakładów na opiekę zdrowotną. W 2012r. 70% wydatków pochodziło ze źródeł publicznych, natomiast 30% z funduszy prywatnych, składających się głównie z bezpośrednich wydatków gospodarstw domowych oraz w niewielkim stopniu z dobrowol-nych ubezpieczeń zdrowotnych. Ilustruje to tabela 2.

Tabela 2. Główne źródła finansowania opieki zdrowotnej w Polsce w latach 2003-2012 (% wydat-ków na opiekę zdrowotną)

Źródło finansowania 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Fundusze publiczne 69,2 67,7 68,7 69,2 70,1 71,7 71,7 71,7 70,9 70,0

Składki ubezpieczeniowe 6,4 8,5 7,2 7,2 6,6 6,0 5,6 5,8 6,3 6,4

Podatki 62,7 59,3 61,5 62,1 63,5 65,6 66,1 65,8 64,5 63,6

Fundusze prywatne 30,8 32,3 31,7 30,8 29,9 28,3 28,3 28,3 29,1 30,0

Opłaty pacjentów 27,6 29,4 27,7 27,1 26,3 24,4 24,4 23,7 24,0 24,3

Ubezpieczenia prywatne 3,2 2,9 4,0 3,7 3,6 3,9 3,9 4,6 5,1 5,7


Powyższe wyniki plasują Polskę wśród państw o najmniejszym udziale wydatków na ochronę zdrowia oraz potwierdzają przypuszczenie, iż Polski system ochrony zdrowia jest niedofinansowany i wymaga zmian systemowych.


3. Ogólna charakterystyka finansowania systemu publicznej opieki zdrowotnej w Niemczech

Niemiecki system finansowania opieki zdrowotnej jest systemem zdecentralizowa-nym, opartym na zasadach solidarności społecznej. Specyfikę jego organizacji w dużym stopniu warunkuje podział terytorialny państwa, gdzie rola rządu centralnego ogranicza się jedynie do ustalenia ram prawnych, a główna odpowiedzialność za dostarczanie usług i ich administrowanie spoczywa na władzach landów, jako podstawowych jednostkach podziału terytorialnego państwa. System ten w głównej mierze oparty jest na ustawowym, obowiąz-kowym ubezpieczeniu zdrowotnym GKV (Gesetzliche Krankenversicherung), określającym zasady funkcjonowania i finansowania systemu ochrony zdrowia, które po raz pierwszy zostało wprowadzone w 1883r. przez Otto von Bismarcka.

Obecnie obowiązujący system finansowania opieki zdrowotnej w Niemczech zapo-czątkowała ustawa z 1 stycznia 2007r. o obowiązkowym ubezpieczeniu zdrowotnym, która doprowadziła do reformy publicznego systemu ochrony zdrowia. Reforma ta miała na celu ukierunkowanie całego systemu na potrzeby pacjentów oraz zwiększenie ekonomicznej wydajności i efektywności świadczeń medycznych2. W wyniku powyższych zmian każdy obywatel Niemiec został objęty obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym na wypadek choroby, macierzyństwa, starości, oraz wypadku przy pracy w ustawowej kasie chorych (gesetzliche Krankenkasse) lub prywatnie.

Ustawowe kasy chorych są jednostkami prawa publicznego, niezależnymi finansowo i organizacyjnie od organów administracji publicznej, zorganizowanymi głównie na poziomie landów. Podpisują umowy ze świadczeniodawcami, którym wypłacają bezpośrednio należ-ne sumy za wykonane i udzielone ubezpieczonym świadczenia medyczne. Zawierają także porozumienia cenowe z wytwórcami leków. Państwo określa jedynie ramy prawne działania kas chorych i kontroluje ich działalność głównie za pośrednictwem Ministerstw Zdrowia poszczególnych landów.

Szacuje się, że w 2013 roku ponad 87% (ok.70 mln) mieszkańców Niemiec zostało objętych publicznym ubezpieczeniem zdrowotnym, około 11% (9 mln) obywateli wybrało ubezpieczenie prywatne PKV (Privat Krankenversicherung)3. Pozostałe 2% ubezpieczonych stanowią głównie urzędnicy państwowi (osoby zabezpieczone w państwowym systemie ubez-pieczenia) oraz nie posiadające ubezpieczenia chorobowego.

W Niemczech istnieją obecnie 124 ustawowe kasy chorych (stan na styczeń 2015r.). Największą liczbę ubezpieczonych zrzeszają kasy zastępcze Ersatzkrankenkassen (ok.37,5%) oraz ogólne regionalne kasy chorych Allgemeine Ortskrankenkassen – AOK (34,6%). Trzecie miejsce pod względem liczby ubezpieczonych zajmują zakładowe kasy chorych Betriebskran-kenkassen – BKK (16,6%) oraz kasy rzemieślnicze Innungskrankenkassen – IKK (7,7%)4. Ilustruje to rysunek 1.

2 R. Jahn, S. Schillo, J. Wasem, Morbiditatsorientierter Risikostrukturausgleich. Wirkungen Und Nebenwirkungen, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung – Gesundheitsschutz 2012, nr 5, s. 624–632.

3 Daten des Gesundheitswesen. Versicherungsschutz in Kranken- und Pflegeversicherung, Bundesministerium fur Gesundheit, Berlin 2013, s. 113.

4 Gesetzliche Krankenversicherung. Mitglieder, mitversicherte Angehörige und Krankenstand, Bundesministerium fur Gesundheit, Berlin 2014, s. 2.


Rysunek 1. Udziały rynkowe ustawowych kas chorych w Niemczech (07/2014)

37,50%

34,60%

16,60%

7,70%

2,50% 1,00% Ersatzkrankenkassen

Allgemeine Ortskrankenkassen

Betriebskrankenkassen

Innungskrankenkassen

Deutsche Rentenversicherung Knappschaft-Bahn-See Landwirtschaftliche Krankenkasse

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych pochodzących z Ministerstwa Zdrowia w Niemczech.

Osoby objęte ubezpieczeniem zdrowotnym mają możliwość wyboru kasy chorych oraz lekarza lub szpitala spośród wszystkich świadczeniodawców, którzy mają podpisaną umowę z ustawową kasą chorych. Na rynku istnieje bardzo silna konkurencja pomiędzy po-szczególnymi kasami chorych, oferującymi klientom bogatą ofertę świadczeń zdrowotnych za możliwie jak najniższą cenę. Aby uniknąć naruszenia zasad konkurencji, wprowadzono w Niemczech tzw. system wyrównania ryzyka/wyrównania finansowego (Risikostrukturaus-gleich, RSA) między poszczególnymi kasami chorych. System ten ma na celu stworzenie kasom chorych niezależnie od struktury ryzyka osób ubezpieczonych (np. wieku, płci) rów-nych szans generowania zysków poprzez efektywne gospodarowanie dostępnymi zasobami5. Kasy chorych otrzymują dzięki systemowi dodatkowe środki finansowe na ubezpieczonych w starszym wieku oraz osoby chore na konkretne schorzenia np. 29,42 euro miesięcznie na pacjenta z nadciśnieniem tętniczym, 102,12 euro na pacjenta z depresją, 45,42 euro na pacjenta z cukrzycą bez komplikacji (Bundesversicherungsamt 2015).

Obligatoryjnym ubezpieczeniem zdrowotnym objęci są wszyscy pracownicy najemni, których przeciętne wynagrodzenie brutto nie przekracza ustalonego poziomu dochodów. W roku 2015 granicę tę ustalono na 54,900 euro rocznie, czyli 4,575 euro miesięcznie. Osoby osiągające wyższe dochody nie płacą składki ubezpieczenia zdrowotnego od części zarobków przekraczającej tę granicę i mają możliwość dobrowolnego, prywatnego ubezpieczenia się w prywatnej kasie chorych, ponieważ stać je na opłacanie wyższych składek, dzięki którym otrzymują świadczenie medyczne na wyższym poziomie.

Od 1 stycznia 2015 r. składka ubezpieczeniowa pracowników najemnych wynosi obecnie 14,6% dochodów brutto osoby ubezpieczonej (7,3% płaci pracodawca, 7,3% ubez-pieczony). Obowiązek ubezpieczenia obejmuje również rencistów oraz emerytów otrzymu-jących renty z ubezpieczenia społecznego, gdzie część składki przypadająca na pracodawcę opłacana jest z funduszu emerytalnego, a pozostała potrącana jest z emerytury. Osoby bez-robotne także podlegają obowiązkowi opłacania składki zdrowotnej, która pokrywana jest przez Urząd wypłacający zasiłki dla bezrobotnych. Bezpłatnie ubezpieczeniem rodzinnym objęty jest niepracujący małżonek oraz dzieci do 18. roku życia; do 23. roku życia dzieci, które nie pracują oraz 25. roku życia dzieci, które wciąż się uczą.

Ubezpieczone osoby mają obowiązek posiadania elektronicznej karty zdrowia, po-twierdzającej posiadanie ubezpieczenia na wypadek choroby, na podstawie której świadcze-niodawcy rozliczają się za świadczenie usług z kasami chorych. Na karcie zdrowia zapisane

5 A. Seiffert, Doświadczenia niemieckie w gromadzeniu i wykorzystywaniu danych dla celów zarządzania w ochronie zdrowia., Wiadomości ubezpieczeniowe. Nauka dla praktyki 2014, nr 2, s. 102.


są informacje o pacjencie: jego dane, grupa krwi, numer ubezpieczenia oraz przebieg leczenia, dzięki czemu elektroniczne bazy danych kas chorych gromadzą nie tylko informacje socjode-mograficzne ubezpieczonych, ale również zawierają informacje o wszystkich świadczeniach refundowanych przez te instytucje oraz stacjonarne i ambulatoryjne diagnozy6.

Lekarze współpracujący z ustawowymi kasami chorych są zrzeszeni w Stowarzysze-niach Lekarzy Pracujących w Kasach Chorych (Kassenärztliche Vereinigung) - jednostkach prawa publicznego, działających na poziomie landów, których głównym zadaniem jest usta-wowy obowiązek zapewnienia ambulatoryjnej opieki osobom ubezpieczonym. Na poziomie krajowym działa Federalne Stowarzyszenie Lekarzy Pracujących w Kasach Chorych, podle-gające nadzorowi Ministerstwa Zdrowia.

Ustawowe ubezpieczenie zdrowotne zapewnia osobom ubezpieczonym bardzo sze-rokie spektrum świadczeń medycznych, z których zdecydowana większość jest bezpłatna. Katalog świadczeń gwarantowanych ustalany jest przez Federalną Komisję Lekarzy i Kas Chorych, a rozliczenia za świadczenie usług zdrowotnych są dokonywane na podstawie umów zbiorowych zawieranych między kasami chorych a stowarzyszeniami lekarzy. Pacjent również partycypuje w kosztach leczenia. Odpłatny jest np. pobyt w szpitalu (10 euro/dzień przez max.28 dni w roku), protezy dentystyczne, okulary oraz dopłaty do leków. Za lek na receptę ubezpieczony płaci 10% faktycznej ceny leku, jednak nie mniej niż 5 i nie więcej niż 10 euro. Jeżeli lek jest tańszy, pacjent kupuje go za rzeczywistą cenę. Dzieci i młodzież do 18. roku życia zwolnione są z opłat za leki na receptę.

Ważną zasadą dla niemieckiego systemu finansowania opieki zdrowotnej są wielo-stopniowe negocjacje zarówno na szczeblu centralnym jak i na poziomie landów, których efektem są tzw. umowy zbiorowe, dotyczące standardów opieki medycznej oraz zasad rozli-czeń i stawek za świadczenie usług zdrowotnych, obowiązujących w niezależnych sektorach systemu: lecznictwa ambulatoryjnego, szpitalnego, rehabilitacyjnego czy opieki długoter-minowej. Wyróżnikiem niemieckiego systemu jest właśnie klarowny rozdział poszczegól-nych sektorów, zwłaszcza opieki ambulatoryjnej oraz stacjonarnej. Szpital nie może udzielać świadczeń w zakresie ambulatoryjnej opieki zdrowotnej. Usługi ambulatoryjne udzielane są w ramach systemu ubezpieczeń ustawowych tylko przez lekarzy należących do związków kasowych, przyjmujących we własnych (prywatnych) gabinetach lekarskich lub praktykach grupowych. Osoba prowadząca prywatną praktykę ponosi wszystkie koszty związane z pro-wadzeniem gabinetu (koszty najmu lokalu, wyposażenia w sprzęt medyczny, wypłaty dla personelu, podatki itp.). Na szczeblu opieki ambulatoryjnej wykonywane są nie tylko badania specjalistyczne, ale również zabiegi i operacje, które w wielu innych krajach wykonywane są tylko w lecznictwie szpitalnym. Opieka ambulatoryjna finansowana jest poprzez negocja-cje między kasami chorych, a stowarzyszeniami lekarzy. Szpitale finansowane są z dwóch źródeł: koszty ogólne pokrywane są przez landy, natomiast koszty operacyjne finansowane są przez kasy chorych.

4. Organizacja publicznego systemu finansowania opieki zdrowotnej w Niemczech

W Niemczech środki na ochronę zdrowia gromadzone są w 16 budżetach landów, budżecie federalnym oraz budżetach kas chorych, zasilanych składkami na ubezpieczenie zdrowotne. Środki pochodzące z budżetu państwa przeznaczane są m.in. na działania z zakresu zdrowia publicznego, inwestycje dokonywane w szpitalach należących do związków szpitali

6 W. Hoffman, C. Bobrowski, K. Friedrich, Sekundardatenanalyse in der Versorgungsepidemiologie – Potenzial und Limitationen, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung – Gesundheitsschutz 2008, nr 51/10, s. 1118.


oraz szkolnictwo medyczne wraz z badaniami naukowymi. Część środków w budżetach landów pochodzi z transferów z budżetu federalnego7.

Podstawowym źródłem finansowania publicznego systemu opieki zdrowotnej jest składka ubezpieczeniowa oraz środki pochodzące z budżetu państwa (podatki), gromadzone w centralnym Fundusz Zdrowia (Gesundheitsfond), który swoją działalność rozpoczął 1 stycz-nia 2009 r. Następnie środki finansowe, za pośrednictwem Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń, są przekazywane do kas chorych, uwzględniając różnice związane np. z wiekiem pacjentów8. W 2013 r. do Centralnego Funduszu Ochrony Zdrowia wpłynęło ok.192,5mld euro, z czego ok.181 mld euro pochodziło ze składek ubezpieczeniowych. Całkowite wydatki funduszu zdrowia wyniosły ok.192 mld euro. Rezerwa funduszu w 2013r. wynosiła 13,6 mld euro9.

W Niemczech poziom nakładów na opiekę zdrowotną jest jednym z najwyższych w Europie. W 2012 r. dotacja budżetu państwa na opiekę zdrowotną wynosiła 14 mld euro. W 2013 r. budżet został zmniejszony do 11,5 mld euro, a w 2014 do 10,5 mld euro. W 2015 r. planowane jest przeznaczenie na ochronę zdrowia środków w wysokości 11,5 mld euro. Od 2016 r. państwo zobowiązało się do ponownego zwiększenia środków do 14 mld euro, aż do 14,5 mld euro w roku 2017. Według OECD Health Data w 2013r. całkowite koszty finansowania systemu opieki zdrowotnej w Niemczech, obejmujące koszty świadczeń i le-karstw, wyniosły 299,1mld euro.

Analizując wydatki na opiekę zdrowotną, w latach 2003–2013, mierzone w odnie-sieniu do produktu krajowego brutto, Niemcy sytuują się w światowej czołówce. Całkowite wydatki na opiekę zdrowotną w 2013r. wynosiły 10,9% PKB, co odpowiadało 382879 mln USD wyrażonych w parytecie siły nabywczej. Szczegółowe informacje ilustruje tabela 3.

Tabela 3. Wydatki na opiekę zdrowotną w Niemczech w latach 2000-2013Wydatki na ochronę

zdrowia 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Wydatki na 1 mieszkańca w USD w ppp 2576 2695 2825 2979 3045 3235 3445 3593 3883 4073 4272 4455 4651 4723

Wydatki całkowite jako %PKB 10,0 10,1 10,3 10,5 10,3 10,4 10,3 10,1 10,3 11,3 11,2 10,9 10,9 10,9

Wydatki publiczne jako % całkowitych wydatków 79,8 79,6 79,4 78,9 77,1 77,1 76,8 76,8 76,9 77,2 77,2 77,0 77,2 77,3

Wydatki prywatne jako % całkowitych wydatków 20,2 20,4 20,6 21,1 22,9 22,9 23,2 23,2 23,1 22,8 22,8 23,0 22,8 22,7


W porównaniu z rokiem 2000 całkowite wydatki na opiekę zdrowotną wzrosły o 171090 mln USD w stosunku do roku 2000. Wydatki zdrowotne w przeliczeniu na jednego mieszkańca w 2013r. wynosiły 4723 dolarów amerykańskich i były wyższe o 2147 dolarów w porównaniu z rokiem 2000 (OECD Health Data, 2015).

Fundusze publiczne w 2013r. stanowiły większą część nakładów na opiekę zdrowotną (77,3%), fundusze prywatne stanowiły natomiast 22,7% całkowitych wydatków na ochronę zdrowia. Szczegółowe informacje ilustruje tabela 4.

7 M. Jaworzyńska, System opieki zdrowotnej w Niemczech., Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Sectio H, Lublin 2010, Vol. XLIV, str. 995.

8 A. Depta, Transformacja współczesnych systemów zdrowotnych w wybranych krajach, [w:] Finansowanie ochrony zdrowia. Wybrane zagadnienia, pod red. J. Sucheckiej. Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 23–63.

9 http://www.bundesversicherungsamt.de/ stan na dzień 31.01.2015.


Tabela 4. Główne źródła finansowania opieki zdrowotnej w Niemczech w latach 2003-2013 (% wy-datków na opiekę zdrowotną)

Źródło finansowania 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Fundusze publiczne 78,9 77,1 77,1 76,8 76,8 76,9 77,2 77,2 77,0 77,2 77,3

Składki ubezpieczeniowe 71,1 69,4 69,6 69,6 69,7 69,9 70,3 70,4 70,2 70,4 70,5

Podatki 7,7 7,1 7,5 7,3 7,2 7,0 6,9 6,8 6,8 6,8 6,8

Fundusze prywatne 21,1 22,9 22,9 23,2 23,2 23,1 22,8 22,8 23,0 22,8 22,7

Opłaty pacjentów 11,4 12,8 12,7 12,9 12,8 12,6 12,3 12,3 12,3 12,2 12,1

Ubezpieczenia prywatne 9,7 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,5 10,5 10,7 10,6 10,6


5. Czego uczą nas niemieckie doświadczenia? Możliwości zastosowań niemieckich rozwiązań w Polsce

Przedstawione systemy finansowania świadczeń zdrowotnych w ramach środków publicznych różnią się miedzy sobą nie tylko w zakresie szczegółowych rozwiązań technicz-nych, ale również w obszarze związanym z historią, tradycjami, system wartości, podejściem do instytucji państwowych, czy stopniem zaufania do rozwiązań rynkowych. Zdaniem eks-pertów (Klein 1997; Robinson, Steiner 1998; Freeman 1999; 2002; Greener 2002) uczenie się na podstawie doświadczeń innych krajów jest dość ryzykowne. Niemieckie doświadczenia nie mogą bowiem służyć jako wzorzec przeznaczony do ich automatycznego powielania. Nie oznacza to jednak, że polscy reformatorzy nie mogą się niczego nauczyć obserwując niemieckie rozwiązania systemowe, które mogą stanowić cenne źródło inspiracji przy pla-nowaniu reformy opieki zdrowotnej w Polsce oraz stać się szansą uniknięcia powielania tych samych błędów.

Uwzględniając doświadczenia niemieckie można wskazać kierunki/propozycje zmian, w jakich powinien ewaluować polski system finansowania publicznej ochrony zdrowia. 1. W polskim systemie finansowania opieki zdrowotnej powinny znaleźć się rezerwy de-

mograficzne wystarczające na pokrycie kosztów zmieniającej się struktury popytu na świadczenia medyczne starzejącego się społeczeństwa. Zarówno polski jak i niemiecki system finansowania opieki zdrowotnej oparty jest w głównej mierze na składkach osób ubezpieczonych czynnych zawodowo. W konsekwencji następujące po sobie pokolenia mogą zostać coraz bardziej obciążane kosztami świadczeń zdrowotnych wykorzysty-wanych przez starsze pokolenia. Istnieje zatem realne ryzyko wypowiedzenia/braku akceptacji międzypokoleniowej umowy redystrybucji dochodów, ponieważ obciążenia finansowe kolejnych pokoleń mogą osiągać trudny do zaakceptowania poziom.

2. Zdemonopolizowanie scentralizowanego Narodowego Funduszu Zdrowia poprzez wpro-wadzenie konkurencji między dysponentami publicznych środków przeznaczanych na świadczenia opieki zdrowotnej (np. publicznych i prywatnych firm ubezpieczeniowych), zwiększyłoby konkurencję oraz poziom świadczonych usług. W niemieckim systemie funkcjonuje kilkadziesiąt konkurujących ze sobą samodzielnych kas chorych, oferują-cych ubezpieczonym lepsze warunki finansowania świadczeń medycznych.

3. Zwiększenie w Polsce zasobu informacyjnego na wzór niemiecki stworzyłoby bodź-ce do zwiększenia efektywności systemu finansowania opieki zdrowotnej, poprzez dostarczanie rzetelnych podstaw do zarządzania dostępnymi środkami oraz możli-wości wyboru najefektywniejszych świadczeń. Niemieckie kasy chorych zabiegają


o wysoką jakość gromadzonych danych, ponieważ na ich podstawie rozliczają się ze świadczeniodawcami10.

4. Określenie jasnych standardów współpłacenia pacjentów za świadczenie usług medycz-nych wpłynęłoby na zwiększenie środków finansowych w systemie i uporządkowanie świadczeń opieki zdrowotnej oraz pomogłoby w wyeliminowaniu korupcji. Zdaniem eks-pertów obszar satysfakcji pacjentów z usług medycznych jest większy w krajach, gdzie większe jest współpłacenie np. w Niemczech. Współfinansowanie ochrony zdrowia nie uzdrowi wprawdzie systemu finansowania, ale może pełnić rolę regulującą, powodując, że pacjenci nie nadużywają korzystania z usług medycznych, tym samym prowadząc do eliminacji niepotrzebnych wizyt.

5. Podniesienie składki zdrowotnej do średniej wartości w Unii Europejskiej, czyli co najmniej do 11% pomogłoby w zwiększeniu środków publicznych w systemie opieki zdrowotnej (w Niemczech składka ubezpieczenia zdrowotnego wynosi 14,6%).

6. Jasne zdefiniowanie koszyka świadczeń gwarantowanych, tak jak Katalogu świadczeń gwarantowanych w Niemczech, pomogłoby opanować komunikacyjny chaos związany z koszykiem. Zaledwie jedna trzecia Polaków potrafi prawidłowo wskazać jaki zakres świadczeń obejmuje koszyk świadczeń gwarantowanych. Polskie społeczeństwo nie wie czym on jest i na jakie świadczenia medyczne można liczyć. Polacy nie chcą więc płacić za dodatkowe usługi (np. dostęp do najnowszych terapii), ponieważ uważają, że w ramach koszyka mają nieograniczone prawo do bezpłatnej opieki zdrowotnej na najwyższym poziomie.

Podsumowanie

Nie ulega wątpliwości, że dostępność do świadczeń medycznych w Polsce byłaby dużo większa, gdyby system ochrony zdrowia podążał śladem najbardziej efektywnych sys-temów opieki zdrowotnej. Niemcy znajdują się w pierwszej dziesiątce krajów o najlepszej opiece medycznej na świecie. W 2013r. uplasowały się na 7. pozycji w Europejskim Kon-sumenckim Indeksie Zdrowia (Euro Health Consumer Index EHCI). Duży wybór placówek medycznych i szpitali zapewnia wszystkim szeroki dostęp do lecznictwa. Na wydatki nie-mieckiej opieki zdrowotnej przeznaczono w 2013r. 10,9% PKB. Wśród wszystkich krajów członkowskich OECD Niemcy odnotowują najmniejszy wzrost wydatków na ochronę zdrowia per capita. Ponadto mimo kryzysu i poszukiwaniu oszczędności w niemieckim systemie opieki zdrowotnej nie ma miejsca na wielomiesięczne oczekiwanie na świadczenie usług medycznych, jak ma to miejsce w Polsce. Finansowanie polskiej ochrony zdrowia w stosunku do oczekiwań pacjentów jest zbyt niskie. Niepokój budzą także dane dotyczące całkowitych wydatków na opiekę zdrowotną na poziomie 7% PKB. W 2013r. na osobę przypadało około 1443 dolarów, w Niemczech 4723 dolarów. Mamy znacznie mniej środków finansowych na ochronę zdrowia, ale oczekujemy przynajmniej takiego samego poziomu świadczenia usług medycznych, jaki jest w innych europejskich krajach np. w Niemczech. Porównując niemiecki system finansowania z polskim, widać przede wszystkim różnicę w wysokości składki ubezpieczeniowej, czego konsekwencją jest jakość świadczonych usług medycznych. Uzdrowienie polskiego systemu finansowania opieki zdrowotnej stanowi zatem wyzwanie dla każdego specjalisty odpowiedzialnego za jego tworzenie. Nie należy automatycznie powielać rozwiązań systemowych innych państw, ale można się wiele od nich nauczyć aby uniknąć powielania tych samych błędów.

10 F. Andersohn, E. Garbe, Pharmakoepidemiologische Forschung mit Routinedaten des Gesundheitswesens, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung – Gesundheitsschutz 2008, nr 51/10, s. 1135–1144.


Bibliografia

1. Andersohn F., Garbe E., Pharmakoepidemiologische Forschung mit Routinedaten des Gesun-dheitswesens, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung - Gesundheitsschutz 2008, nr 51/10.

2. Daten des Gesundheitswesen. Versicherungsschutz in Kranken- und Pflegeversicherung, Bun-desministerium fur Gesundheit, Berlin 2013.

3. Depta A., Transformacja współczesnych systemów zdrowotnych w wybranych krajach, [w:] Finansowanie ochrony zdrowia. Wybrane zagadnienia, pod red. Sucheckiej J., Wolters Kluwer, Warszawa 2011.

4. Gesetzliche Krankenversicherung. Mitglieder, mitversicherte Angehörige und Krankenstand Monatswerte, Bundesministerium fur Gesundheit, Berlin 2014.

5. http://www.bundesversicherungsamt.de/ stan na dzień 31.01.2014r.6. Hoffman W., Bobrowski C., Friedrich K., Sekundardatenanalyse in der Versorgungsepide-

miologie – Potenzial und Limitationen, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung – Gesundheitsschutz 2008, nr 51/10.

7. Jahn R., Schillo S., Wasem J., Morbiditatsorientierter Risikostrukturausgleich. Wirkungen Und Nebenwirkungen, Bundesgesundheitsblatt – Gesundheitsforschung – Gesundheitsschutz 2012, nr 5.

8. Jaworzyńska M., System opieki zdrowotnej w Niemczech., Annales Universitatis Mariae Curie--Skłodowska Sectio H, Lublin 2010, Vol. XLIV.

9. Seiffert A., Doświadczenia niemieckie w gromadzeniu i wykorzystywaniu danych dla celów za-rządzania w ochronie zdrowia, Wiadomości ubezpieczeniowe. Nauka dla praktyki 2014, Nr 2.

10. Ustawa z dnia 23 stycznia 2003 r. O powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, Dz. U. nr 45, poz. 391.

THE SYSTEM OF FINANCING PUBLIC HEALTH CARE IN POLAND AGAINST THE BACKGROUND OF THE

GERMANY EXPERIENCES

SummaryThe smooth operation of the health care system largely depends on how it is financed. The analysis assumes that the Polish system is not enough financed and poorly adapted to the changing socio-economic trends. Results of the analysis confirm no sufficient polish health care financing. Therefore, changes are necessary in the financing of medical services and obtaining new sources and special funds. Meeting solutions used in functioning and the organization of the system of the health care in Germany can be used in the process of trans-formations of the system of the health care in Poland.

Key words: health care financing, health care system, health insurance, health economics


Szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół nr 1 w SierpcuMariola Szewczyk – Jarocka, Anna Nowacka

Mariola Szewczyk – Jarocka, Anna NowackaPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku

SZARA STREFA EDUKACJI NA PRZYKŁADZIE ZESPOŁU SZKÓŁ NR 1 W SIERPCU

Wprowadzenie

Od dawna nauki społeczne interesowały się nielegalnymi działaniami towarzyszą-cymi gospodarce, tj. oszustwami, defraudacjami, malwersacjami, nielegalną produkcją czy nielegalnym handlem alkoholem, narkotykami, ludźmi, nierejestrowanym zatrudnianiem oraz nierejestrowaniem działalności gospodarczej np. dotyczącej udzielania korepetycji i nieod-prowadzania składek na ubezpieczenie społeczne oraz podatków. W podręcznikach problema-tykę tę umieszczano w rozdziałach poświęconych polityce społecznej, w mniejszym stopniu interesowała się nią ekonomia, która zbyt mało uwagi poświęcała analizie takich zachowań, jak unikanie płacenia podatków czy parapodatków przez niezarejestrowane przedsiębiorstwa.

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych nastąpił przełom, gdyż ekonomiści ame-rykańscy dostrzegli fakt występującego w dużej skali zjawiska dotyczącego manipulacji i oszustw finansowych. Zjawisko zaczęło nabierać charakteru masowego procesu. Przełom nastąpił z chwilą opublikowania pracy P. M. Gutmanna1, która jest uważana za podstawową i wręcz klasyczną wśród ekonomistów zajmujących się gospodarką nieformalną. Praca Gut-manna rozpoczęła całą serię badań na temat gospodarki nieoficjalnej w krajach zachodnich.

W porównaniu z krajami zachodnimi w polskiej literaturze ekonomicznej zainte-resowanie gospodarką nieformalną pojawiło się w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku. Natura i mechanizm tego zjawiska zmieniały się wraz ze zmianami instytucjo-nalno – prawnymi sfery działalności gospodarczej. Przed 1989 r. występowanie gospodarki nieformalnej związane było z wieloma ograniczeniami i zakazami prowadzenia działalności gospodarczej. Po 1989 r. wprowadzenie gospodarki rynkowej pociągnęło za sobą nasilenie konkurencji, wymuszającej podnoszenie efektywności działalności gospodarczej przedsię-biorstw. Jednocześnie potrzeby reformującej się gospodarki musiały być zaspokajane przez pozyskiwane dochody publiczne.

Kompleksowe badania szarej strefy w zakresie edukacji nie były dotychczas w Polsce przeprowadzane. Dokonanie takiej analizy może być niezwykle użyteczne z punktu widzenia podmiotów zainteresowanych zwalczaniem szarej strefy w Polsce. Zjawisko ma dość maso-wy charakter, dlatego podjęto ten problemu i przeprowadzono własne badania empiryczne, mające na celu określenie rozmiarów nierejestrowanej działalności gospodarczej w zakresie korepetycji.

Celem artykułu jest zbadanie zależności, czy studenci osiągający najniższe dochody i najrzadziej korzystający z korepetycji odpłatnych najrzadziej uważają korepetycje za szarą strefę edukacji

1 Zob. P. M. Gutmann, The Subterranean Economy, ”Financial Analysts Journal”, vol. 33, November – December, 1997.

Mariola Szewczyk – Jarocka, Anna Nowacka134

1. Definicja terminu szara strefa

Mnogość określeń odnoszących się do nierejestrowanej działalności gospodarczej, ich zabarwienie publicystyczne, a niekiedy i kolokwialne, prowadzi do kontrowersji i sporów terminologicznych oraz utrudnia sformułowanie jednoznacznej, syntetycznej i powszechnie akceptowanej definicji zjawiska szarej strefy.

W literaturze znaleźć można wiele różnych, często zbliżonych do siebie, ale czasa-mi wykluczających się definicji gospodarki nieoficjalnej. Różnorodność ujęć definicyjnych wynika z różnych celów, jakie przyświecają poszczególnym badaczom, z odmiennej optyki postrzegania rzeczywistości społeczno – gospodarczej, innych założeń metodologicznych i konwencji badawczych.

W literaturze przedmiotu istnieje kilkanaście określeń nieoficjalnej części gospodarki, których używają autorzy różnych prac.

Oto niektóre z nich:2

• shadow economy – zacieniona gospodarka (Schneider 2004), • informal economy – nieformalna gospodarka (ILO 2002), • grey economy – szara gospodarka (Alderslade, Talmage, Freeman 2006), • unofficial economy – gospodarka nieoficjalna (Alexeev, Pyle 2003), • hidden economy – gospodarka ukryta (Bhattacharyya 1999), • black economy – czarna gospodarka (Dallago 1990), • underground economy – gospodarka podziemna (Feige 1989), • parallel economy – gospodarka równoległa (Del Boca 1981), • undeclared work – praca niezgłoszona (European Commission 1998), • uregistered economy – gospodarka nierejestrowana (Smith 1994), • non – observed economy – gospodarka nieobserwowalna (OECD 2002), • unprotected economy – gospodarka niechroniona (ILO 2002).

W Polsce w ostatnich latach dominuje termin szara strefa. Posługują się nim P. Glik-man, L. Zienkowski i inni badacze naszej gospodarki okresu transformacji.

Ta rozmaitość używanych terminów, a także niejednorodność stojących za nimi ko-notacji wynika również z dość krótkiego okresu badań nad gospodarką nieoficjalną oraz relatywnie niewielkiego jeszcze dorobku badawczego w tym zakresie.

Przede wszystkim można wyodrębnić dwa podstawowe rodzaje definicji, odnoszących się do działalności gospodarczej nie ujmowanej w oficjalnych statystykach3: • węższe, zgodnie z którym do gospodarki nieoficjalnej zalicza się te sfery aktywności

gospodarczej, które powinny być objęte rejestracją i ekonomiczno – finansową kontrolą państwa, lecz jej umykają (praca na czarno np. udzielanie korepetycji4, nielegalny handel,

2 Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne, pod red. M. Bednarskiego, E. Kryńskiej, K. Patera, M. Walewskiego, Raport przygotowany na zlecenie Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach projektu „Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki spo-łeczne” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Wykonawcy projektu: Instytut Badań i Spraw Socjalnych, Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), CASE – Centrum Analiz Społeczno – Ekonomicznych, Millward – Brown SMG/ KRC, s. 17.

3 B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, SGH, Warszawa 2002, s. 14.4 Według przepisów student udzielający korepetycji prowadzi działalność gospodarczą w rozumieniu przepisów

Ordynacji podatkowej, jeżeli robi to w sposób zorganizowany i ciągły. Dlatego też obowiązany jest do rejestracji działalności gospodarczej. Student powinien w takim przypadku złożyć w urzędzie skarbowym oświadczenie o wyborze formy opodatkowania np. karta podatkowa. Rejestracja działalności w urzędzie skarbowym stwarza automatycznie konieczność rejestracji w ZUS i odprowadzania składek ZUS. Z obowiązków rejestracyjnych student będzie zwolniony, jeżeli świadczone przez niego usługi będą miały charakter okazjonalny. Ponadto do 26 roku życia czynności wykonywane przez studenta na podstawie umowy zlecenia nie podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom ZUS. (http://www.pit.pl/czy_jako_student_udzielajacy_korepetycji_musze_zarejestrowac_dzia-lalno_1724.php), pobrano dnia 20.03.2011 r.

Szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół nr 1 w Sierpcu 135

np. narkotykami, wszelkiego rodzaju transakcje bez rachunku – z ręki do ręki, oszustwa podatkowe);

• szersze, w którym do gospodarki nieoficjalnej zalicza się te wszystkie dziedziny aktyw-ności gospodarczej, które nie są objęte systemami rejestracji i mierzenia produktu spo-łecznego; w tym ujęciu do gospodarki nieoficjalnej wchodziłyby wszelkie nierejestrowane rodzaje działalności gospodarczej, przy czym bez znaczenia jest to, czy są one legalne (jak prace domowe, uprawa ogródków działkowych, sąsiedzka wymiana usług itp.), półlegalne (np. zgodne z literą prawa wytwarzanie dóbr i usług z nielegalnie uzyskanych materiałów i surowców, przekroczenie zakresu koncesji udzielonej na prowadzenie określonej działal-ności gospodarczej), czy wręcz nielegalne (np. niezgodna z obowiązującymi przepisami produkcja towarów i świadczenie usług przy wykorzystaniu materiałów i komponentów otrzymanych z sektora oficjalnego, produkcja i dystrybucja narkotyków, nielegalny handel bronią, pędzenie bimbru).

2. Pojęcie korepetycji

Zjawisko korepetycji nie jest nowym w dziejach naszej oświaty. Natomiast na prze-strzeni lat dokonały się zmiany w odbiorze tegoż zjawiska w społeczeństwie.

Po II wojnie światowej problem korepetycji był tematem tabu a szkoła prezentowana była jako instytucja idealna, która nie potrzebuje żadnej korekty. Korepetycje uznawano za nielegalne i szkodliwe, a w prasie przedstawiano jako zjawisko sensacyjne. Wzrost zaintereso-wania usługami korepetycyjnymi odnotowano w latach 60. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać we wprowadzeniu przez państwo punktów preferencyjnych na studia wyższe dla młodzieży wywodzącej się ze środowisk robotniczych i chłopskich. Po 89 r. korepetycje zaczęły być traktowane jako uzupełnienie braków kształcenia masowego.

Korepetycje definiowane są jako płatne lekcje z przedmiotów nauczanych w szko-łach. Do korepetycji zaliczamy więc: lekcje indywidualne, grupowe, zajęcia w (szczególnie popularnych na Dalekim Wschodzie) szkołach korepetycyjnych oraz kursy przygotowawcze na uczelnie5.

C. Kupisiewicz6 uważa, że korepetycje to przykład bezpośrednich i zarazem jednost-kowych kontaktów nauczyciela i ucznia. W trakcie nauczania jednostkowego uczeń realizuje określone zadania dydaktyczne indywidualnie, korzystając przy tym z bezpośredniej lub pośredniej pomocy nauczyciela.

Korepetycje są zjawiskiem złożonym, które trudno jednoznacznie ocenić. Z jednej strony umożliwiają uczniom poszerzanie wiedzy, natomiast z drugiej strony przyczyniają się do pogłębiania nierówności w dostępie do edukacji. Czasami przyjmują formę korupcji, gdy są wymuszane przez nauczycieli. Najczęściej korepetytorzy nie płacą podatków, dlatego zjawisko to przyczynia się do rozszerzania szarej strefy gospodarki.

3. Opis badanej próby

Badanie ankietowe zostało wykonane przez Studenta na podstawie udostępnionej ankiety przez Autorki artykułu. W badaniu ankietowym przeprowadzonym 15 listopada 2013 roku, w sierpeckiej szkole średniej wzięło u dział 85 uczniów zarówno Technikum jak i Liceum Ogólnokształcącego. 45 osób stanowiły kobiety, pozostałe 40 osób to mężczyźni.

5 E. Putkiewicz, Korepetycje – szara strefa edukacji, Analizy i Opinie, Instytut Spraw Publicznych, nr 56 12/2005, s. 2

6 C. Kupisiewicz, Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza „Graf Punkt” , Warszawa 2000, s. 29


Wykres 1. Płeć badanych respondentów (%)

Źródło: Opracowano na podstawie danych z pracy licencjackiej: Maciej Wiśniewski, Korepetycje jako szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół Nr 1 w Sierpcu, PWSZ, Płock 2014, s. 33.

Wśród badanych (52,95%) stanowiły kobiety, zaś mężczyźni nieco ponad (47%). Żaden z respondentów nie pozostawił nie zaznaczonej odpowiedzi dotyczącej płci.

Tabela 1. Miejsce zamieszkania badanych respondentówWyszczególnienie Liczność Procent

Wieś 57 67,05Miasto 28 32,95Ogółem 85 100


W większej ilości respondenci zamieszkiwali wieś (67,05%), natomiast z miasta po-chodziło (32,95%) badanych.

Tabela 2. Nazwa szkoły, do której uczęszczają badane osoby: Zespół Szkół Nr 1 im. gen. Jose de San Martin w Sierpcu

Wyszczególnienie Liczność Procent

Technikum 41 48,23

Liceum Ogólnokształcące 44 51,77

Ogółem 85 100Źródło: Opracowano na podstawie danych z pracy licencjackiej: Maciej Wiśniewski, Korepetycje jako szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół Nr 1 w Sierpcu, PWSZ, Płock 2014, s. 33.

Spośród badanych (48,23%) osób uczęszczało do tej szkoły w trybie nauczania 4-let-nim (Technikum), natomiast (51,77%) w trybie 3-letnim (Liceum Ogólnokształcące). Można zauważyć, że ilość osób uczęszczających rozłożyła się prawie po połowie.


Wykres 2. Wynagrodzenie brutto respondentów (w %)


Większa część badanych deklaruje dochód z przedziału 0 – 500 zł brutto, co wynosi nieco ponad (55%) badanych. Ponad (34%) nie zaznaczyło odpowiedzi na to pytanie.

Wykres 3. Wynagrodzenie pochodzące z korepetycji (w %)


Przeważnie badani respondenci deklarują wynagrodzenie pochodzące z korepetycji na poziomie 0 – 500 zł (58,82%), spora część osób nie udzieliła na to pytania odpowiedzi – (35,3%) badanych.

4. Pogląd uczniów szkoły średniej na zjawisko korepetycji, oraz szarej strefy edukacji

Szara strefa w zakresie korepetycji jest zjawiskiem dość powszechnym. Badani re-spondenci szkoły średniej w analizowanej ankiecie odnieśli się do zjawiska korepetycji od-powiadając na pytania. Dane zostały przedstawione na wykresie 4.


Wykres 4. Poglądy na temat: czy korepetycje są szarą strefą edukacji? (w %)

Źródło: Opracowano na podstawie danych z pracy licencjackiej: Maciej Wiśniewski, Korepetycje jako szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół Nr 1 w Sierpcu, PWSZ, Płock 2014.

Niecałe (20%) uczniów twierdzi, że korepetycje to szara strefa edukacji, zaś (45,88%) badanych respondentów uważa, iż korepetycje nie są szarą strefą edukacji. Natomiast niespeł-na (33%) respondentów nie wie czy korepetycje to szara strefa edukacji. Blisko 67 uczniów (80%) twierdzi, że korepetycje według nich nie są szarą strefą edukacji. Z danych podanych na wykresie 4, można uznać, że korepetycje są powszechnie akceptowalne przez społeczeństwo.

Zadajmy sobie pytanie: dlaczego rodzice dzieci korzystających z korepetycji są skłonni na inwestowanie dużych sum pieniędzy w uzupełnianie ich wiedzy, która otrzymują w szkole średniej? Dlaczego korzystają z usług prywatnych korepetytorów? Czy poziom nauczania w szkołach jest odpowiedni?7.

Kolejnym pytaniem skierowanym do uczniów jest wyrażenie poglądu na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne. Wyniki zostały pokazane na wykresie 5.

Wykres 5. Poglądy na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne? (w %)


7 M. Szewczyk-Jarocka, A. Nowacka, Korepetycje – współczesny problem szkolnictwa średniego w Polsce, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012, s. 61.


Wśród badanych (3,52%) uczniów szkoły średniej uważa, że wynagrodzenie „na czarno” w tym przypadku za korepetycje są odprowadzane składki na ubezpieczenie spo-łeczne. (64,7%) ankietowanych twierdzi, iż od wynagrodzenia „na czarno” (za korepetycje) nie odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne. Osoba prywatna prowadząca ko-repetycje nie mając zarejestrowanej firmy, nie odprowadza od wynagrodzenia pochodzącego z korepetycji ubezpieczenia społecznego i innych składek - to według polskiego prawa działa nielegalnie. Korepetytorzy, którzy w ramach prowadzonej działalności gospodarczej dochody uzyskiwane z korepetycji mogą rozliczać na zasadzie tzw. ryczałtu ewidencjonowanego, o którym była mowa w drugim rozdziale ów pracy.

Wykres 6. Poglądy na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje są odpro-wadzane podatki? (w %)


Ponad (1%) uczniów twierdzi, że od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzany jest podatek. Wśród ankietowanych jest grupa osób, która nie wie czy od wynagrodzenia „na czarno” odprowadza się podatek (30,58%) co za tym idzie nie wiedzą oni zbyt wiele na temat wynagrodzeń w szarej strefie edukacji. Przeważająca część badanych osób uważa, iż od wynagrodzenia nie są odprowadzane podatki.

Wykres 7. Odsetek uczniów którzy udzielają korepetycji (w %)


W grupie badanych uczniów (3,52%) pracuje poprzez udzielanie korepetycji. Znaczna część uczniów (95,3%) nie udziela korepetycji. Można wysunąć wniosek, iż osoby, któ-re udzielają korepetycji to koleżanki lub koledzy osób potrzebujących pomocy w nauce.


Najczęściej taki typ pomocy rodzi się w aspekcie koleżeńskim i nie jest powiedziane, że osoby udzielające korepetycji otrzymują wynagrodzenie za taką pomoc. Istnieje również druga idea a mianowicie, uczniowie którzy udzielają pomocy chcą zarobić pieniądze, gdyż jest prawdopodobieństwo, że pochodzą z rodzin mniej zamożnych.

5. Szara strefa edukacji, a zależność od wybranych cech demograficzno – społecznych

Stanowisko uczniów szkoły średniej w temacie korepetycji jako szarej strefy edukacji w Polsce, różni się od indywidualnych cech demograficzno – społecznych, tzn. płci, miejsca zamieszkania, rodzaju szkoły.

Tabela 3. Płeć uczniów a pogląd na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje odprowadzany jest podatek?

Wyszczególnienie Kobieta Mężczyzna Ogółem

TakLiczba 0 1 1

% Grupy 0,0 2,5 1,18

NieLiczba 28 30 58

% Grupy 62,22 75,0 68,23

Nie wiemLiczba 17 9 26

% Grupy 37,77 22,5 30,58


W tym przypadku żadna kobieta nie uważa, że od wynagrodzenia „na czarno” odpro-wadzany jest podatek. Natomiast (62,22%) kobiet i (75%) mężczyzn twierdzi, iż od wynagro-dzenia „na czarno” pochodzącego z udzielania korepetycji nie jest odprowadzany podatek. W przypadku gdy działalność gospodarcza (korepetycje) nie jest legalnie zarejestrowana to od takich dochodów nie jest pobierany podatek, co niesie za sobą wniosek, iż takie wynagro-dzenie jest pobierane „na czarno”. Oczywiście nie rejestrowanie tego typu działalności jest nielegalne i co za tym idzie od takiej osoby mogą zostać wyciągnięte surowe konsekwencje karne.

Tabela 4. Płeć a odsetek uczniów którzy udzielają korepetycji

Wyszczególnienie Kobieta Mężczyzna Ogółem

TakLiczba 3 4 7

% Grupy 6,66 10,0 8,23

NieLiczba 42 36 78

% Grupy 93,34 90,0 91,77


Według danych zawartych w tabeli 11, więcej mężczyzn pracuje „na czarno” poprzez udzielanie korepetycji (10,0%), kobiety zaś w tej grupie stanowią niespełna (7%). Natomiast (90%) mężczyzn twierdzi, iż nie pracuje „na czarno” przez świadczenie usług, w tym przy-padku korepetycji. Kobiety w tym aspekcie stanowią aż (93,34%) badanych respondentów.


Tabela 5. Miejsce zamieszkania a pogląd na temat: czy korepetycje to szara strefa edukacji?

Wyszczególnienie Wieś Miasto Ogółem

TakLiczba 7 9 16

% Grupy 12,28 32,14 18,82

NieLiczba 28 13 41

% Grupy 49,12 46,43 48,23


% Grupy 38,6 21,43 32,95


Analizując dane można zauważyć, że zdanie badanych respondentów na temat szarej strefy różni się pośród osób zamieszkujących wieś i miasto. Nieco ponad (32%) mieszkańców miasta sądzi, że korepetycje to szara strefa edukacji. Natomiast blisko (50%) osób mieszka-jących na wsi uważa, iż korepetycje nie są szarą strefą edukacji.

Tabela 6. Rodzaj szkoły a pogląd na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” (korepetycje) odpro-wadzane są składki na ubezpieczenie społeczne?

Wyszczególnienie Liceum Ogólnokształcące Technikum Ogółem

TakLiczba 3 0 3

% Grupy 6,82 0,0 3,53

NieLiczba 25 30 55

% Grupy 56,82 73,17 64,7


% Grupy 36,36 26,83 31,77

OgółemLiczba 44 41 85

% Grupy 100,0 100,0 100,0


Uczniowie Liceum Ogólnokształcącego w niemal (7%) uważają, że od wynagro-dzenia „na czarno”, które pochodzi z udzielania korepetycji odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne, ciekawym zjawiskiem jest fakt, że wśród uczniów Technikum nie było odpowiedzi twierdzącej na temat odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne od wynagrodzenia. Blisko (57%) badanych z Liceum Ogólnokształcącego oraz ponad (73%) uczniów z Technikum jest zdania, iż od wynagrodzenia „na czarno” nie są odprowadzane żadne składki na ubezpieczenie zdrowotne. Około (37%) osób uczęszczających do Liceum Ogólnokształcącego oraz niecałe (27%) uczniów Technikum nie wie czy rzeczywiście odpro-wadzane są składki na ubezpieczenie społeczne od wynagrodzenia „na czarno”.


Tabela 7. Rodzaj szkoły a odsetek uczniów którzy udzielają korepetycji

Wyszczególnienie Liceum Ogólnokształcące Technikum

TakLiczba 3 2

% Grupy 6,82 4,88

NieLiczba 41 39

% Grupy 93,18 95,12

OgółemLiczba 44 41

% Grupy 100,0 100,0


W nieznacznie większym odsetku uczniowie Liceum Ogólnokształcącego potwier-dziło, że zarabia „na czarno” udzielając korepetycji. Z tabeli wynika, iż badani respondenci zazwyczaj nie zarabiają na udzielaniu dodatkowych lekcji. Odpowiedzi przeczącej udzieliło ponad (93%) - uczniów liceum oraz nieznacznie ponad (95%) - uczniów technikum.

6. Korzystanie z korepetycji a szara strefa edukacji

Nie budzi wątpliwości, że dochody pochodzące z udzielania korepetycji od, których nie odprowadzany jest podatek oraz składki nazywane są szarą strefą edukacji. Poniżej przed-stawiono kilka korelacji.

Tabela 8. Korzystanie z odpłatnych korepetycji a pogląd na temat tego, czy korepetycje są szarą strefą edukacji?

Wyszczególnienie Czy korzystał lub korzysta Pan/Pani z korepetycji odpłatnych?

Czy korepetycje to według Pana/Pani szara strefa edukacji? Tak Nie Ogółem

TakLiczba 13 5 18

% Grupy 50,0 8,47 21,18

NieLiczba 8 32 40

% Grupy 30,77 54,24 47,06


% Grupy 19,23 37,29 31,76


% Grupy 100,0 100,0 100,0Źródło: Opracowano na podstawie danych z pracy licencjackiej: Maciej Wiśniewski, Korepetycje jako szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół Nr 1 w Sierpcu, PWSZ, Płock 2014.

Połowa badanych osób potwierdza, że korzysta z odpłatnych korepetycji oraz uważa, iż składają się na występowanie szarej strefy edukacji, wówczas blisko (8,5%) uczniów nie korzysta z dodatkowych lekcji, które są odpłatne ale według nich one również są szarą strefą edukacji. Kolejno niecałe (31%) respondentów którzy korzystają z korepetycji nie sądzi, iż mogą one być szarą strefą edukacji, natomiast ponad (54%) badanych uczniów nie korzysta z płatnych korepetycji, a także nie określa ich jako następstwo szarej strefy edukacji.


Tabela 9. Korzystanie z odpłatnych korepetycji a pogląd na temat: czy od wynagrodzenia „na czar-no” (korepetycje) odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne?

Wyszczególnienie Czy korzystał lub korzysta Pan/Pani z korepe-tycji odpłatnych?

Czy od wynagrodzenia „na czarno”(korepety-cje) odprowadzane są składki na ubezpieczenie

społeczne?Tak Nie Ogółem

TakLiczba 9 8 17

% Grupy 34,62 13,56 20,0

NieLiczba 12 28 40

% Grupy 46,15 47,46 47,06


% Grupy 19,23 38,98 32,94

Ogółem Liczba 26 59 85

% Grupy 100,0 100,0 100,0


Blisko (35%) uczniów korzystających z odpłatnych korepetycji uważa, że od wyna-grodzenia „na czarno” np. za korepetycje są odprowadzane składki na ubezpieczenia spo-łeczne, co za tym idzie osoby te nie posiadają wiedzy na ten temat, gdyż logicznie myśląc od dochodów, które są uzyskiwane „na czarno” nie mogą być odprowadzane żadne składki. (13,56%) badanych uczniów deklaruję, iż nie korzysta z odpłatnych lekcji, ale również źle twierdzi mówiąc, że od wynagrodzenia „na czarno” odprowadza się składki na ubezpieczenie społeczne. Natomiast (46,15%) respondentów pobierających korepetycje jest zdania, że nie są egzekwowane żadne składki. Niecałe (48%) ankietowanych nie korzysta z płatnych lekcji, ale prawidłowo sądzą, że nie są pobierane składki od wynagrodzenia „na czarno”.

Tabela 10. Korzystanie z odpłatnych korepetycji a pogląd na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje odprowadzany jest podatek?

Wyszczególnienie Czy korzystał lub korzysta Pan/Pani z korepetycji odpłatnych?

Czy od wynagrodzenia „na czarno” np. za kore-petycje odprowadzany jest podatek? Tak Nie Nie wiem

TakLiczba 6 5 11

% Grupy 23,08 8,47 12,94

NieLiczba 13 30 43

% Grupy 50,0 50,85 50,59


% Grupy 26,92 40,68 36,47


% Grupy 100,0 100,0 100,0


Wśród badanych uczniów nieco ponad (23%) korzysta z płatnych korepetycji oraz uważa, że od dochodów uzyskiwanych „na czarno” jest pobierany podatek, zaś połowa


badanych uczniów którzy pobierają odpłatne korepetycje jest zdania, iż od wynagrodzenia „na czarno” nie jest odprowadzany podatek, i ci uczniowie mają słuszność w tej sprawie. Natomiast blisko (8,5%) respondentów szkoły średniej, nie korzystających z dodatkowych lekcji, które są odpłatne twierdzi, że podatek od wynagrodzenia „na czarno” jest egzekwo-wany. Natomiast według prawie (51%) ankietowanych nie korzysta z płatnych korepetycji nie jest pobierany podatek od dochodów uzyskanych „na czarno”.

Podsumowanie

Autorzy niniejszego artykułu wspomnieli, że zjawisko korepetycji jest złożone i trud-ne do jednoznacznej oceny. Z jednej strony korepetycje umożliwiają studentom i uczniom poszerzyć swoją wiedzę lub ułatwiają przyswojenie materiału do egzaminów. Z drugiej strony stanowią szarą strefę gospodarki, ponieważ korepetytorzy nie płacą podatków i nie odpro-wadzają składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych.

Wyniki badania ankietowego pokazują, że duża liczba uczniów studentów uważa, że korepetycje nie są szarą strefą edukacji. To może wskazywać, że korepetycje są społecznie akceptowane i przyjmuje się je jako zjawisko normalne, które od wielu lat funkcjonuje w go-spodarce. Zapewne inne przykłady pracy nierejestrowanej częściej byłyby zaliczone do szarej strefy gospodarki. Odpowiedzi uczniow mogą również sugerować brak wiedzy i właściwego zrozumienia pojęcia „szara strefa edukacji”. Większość ankietowanych uczniów wie, że od dochodu z tytułu udzielanych korepetycji nie są odprowadzane podatki i składki na ubezpie-czenia społeczne, ale z drugiej strony nie zaliczają korepetycji do szarej strefy gospodarki.

Bibliografia

1. Bray M., The shadow education system: private tutoring and its implications for planners, UNESCO International Institute for Educational Planning, Paris 1999.

2. Gutmann M., The Subterranean Economy, ”Financial Analysts Journal”, vol. 33, November – December, 1997,

3. Nowacka A., Szewczyk-Jarocka M., Korepetycje jako szara strefa edukacji we współczesnej gospodarce otwartej – badania własne [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), Przedsiębiorstwo w otoczeniu gospodarczym. Przestępczość gospodarcza, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2011.

4. Nowacka A., Szewczyk – Jarocka M., Korepetycje jako problem systemu edukacji w Polsce, Zarządzanie i Edukacja, Dwumiesięcznik Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego, nr 82-Maj/Czerwiec Warszawa 2012.

5. Nowacka A., Szewczyk – Jarocka M., Studenci Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płoc-ku wobec problemu szarej strefy edukacji, [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.) Bankowość i rozwój lokalny w gospodarce rynkowej, Nauki Ekonomiczne, tom XV, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012.

6. Kupisiewicz C., Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza „Graf Punkt” , Warszawa 2000, s. 297. Mróz B., Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, SGH, Warszawa 2002, 8. Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne, pod red. M. Bednar-

skiego, E. Kryńskiej, K. Patera, M. Walewskiego, Raport przygotowany na zlecenie Departa-mentu Rynku Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach projektu „Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne” współfinansowanego ze środ-ków Europejskiego Funduszu Społecznego. Wykonawcy projektu: Instytut Badań i Spraw Socjalnych, Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), CASE – Centrum Analiz Społeczno – Ekonomicznych, Millward – Brown SMG/ KRC,

9. Putkiewicz E., Korepetycje – szara strefa edukacji, Analizy i Opinie, Instytut Spraw Publicz-nych, nr 56 12/2005.


10. Szewczyk-Jarocka M., Nowacka A., Korepetycje – współczesny problem szkolnictwa średniego w Polsce, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012.

11. Szewczyk – Jarocka M., Nowacka A., Korepetycje – Aktualny problem szkolnictwa ponad gimnazjalnego. Badania w Płocku, Notatki Płockie 1/234 2013, s. 41.

12. Szewczyk – Jarocka M., Nowacka A., Zjawisko korepetycji jako kluczowy problem szarej strefy edukacji szkolnictwa średniego, [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), Gospodarka rynkowa w warunkach kryzysu, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012

13. Wiśniewski M., Korepetycje jako szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół Nr 1 w Sierpcu, PWSZ, Płock 2014 (praca licencjacka).

SHADOW ECONOMY OF EDUCATION ON THE EXAMPLE OF THE SCHOOL COMPLEX NO 1 IN SIERPC

SummaryThe matter of private lessons regardless passing of time has still been of big importance. De-spite the prevalence of private lessons being common and on a bigger scale, its problematic issue seems to be ignored quite often. There is a split between their existing within grey zone of education and ignoring private lessons in public disputation. The object of this paper is to intimate the motives of benefiting from private lessons, their scale and extent, and their advantages and disadvantages.

Key words: private lessons, students, high education


Bezpieczeństwo finansowe przedsiębiorstw w dobie konsolidacji sektora bankowego w Polsce

Katarzyna Stelmarska

Katarzyna StelmarskaSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

BEZPIECZEŃSTWO FINANSOWE PRZEDSIĘBIORSTW W DOBIE KONSOLIDACJI

SEKTORA BANKOWEGO W POLSCE

Wstęp

W obecnym wieku prawie każdy obywatel korzysta z usług banku, wolność wyboru pozwala dokonać samodzielnej selekcji i wyboru banku z którym uczestnik społeczeństwa nawiąże współpracę. Na decyzję przedsiębiorstwa dotyczącą wyboru banku wpływa wiele zmiennych. Klienci wybierając bank pierwszego kontaktu biorą pod uwagę różne czynniki, które spełniając ich oczekiwania mają wpływ na decyzję. Klienci bardzo często dokonują wyboru banku ze względu na rekomendacje, warto zwrócić uwagę na inne czynniki, które powinny odgrywać znaczącą rolę podczas wyboru banku z którym klient nawiązuje współ-pracę. Zasadniczym celem artykułu jest identyfikacja źródeł finansowania przedsiębiorstw przez sektor bankowy oraz przedstawienie czynników jakie mają wpływ na wybór przez klienta banku pierwszego kontaktu. Celem pobocznym jest zwrócenie szczególnej uwagi na bezpieczeństwo finansowe, które świadczy o banku jako instytucji zaufania publicznego. Jako sposób gromadzenia wiedzy w artykule zastosowano statystyczne metody badań, metodę obserwacji faktów oraz metody dokumentacyjne. Do przetworzenia zgromadzonej wiedzy użyte zostały: metoda rozumowań dedukcyjnych, analiz i porównań oraz metoda twórczego myślenia. Obszar analizy artykułu stanowi zakres współpracy banku z przedsiębiorstwem w ramach budowania relacji oraz finansowania działalności firm ze środków banku.

1. Bezpieczeństwo finansowe przedsiębiorstwa jako główny czynnik stanowiący o wyborze banku

Najbardziej znaczące źródła stanowiące o wyborze banku przez klienta doskona-le określa J. Grzywacz. Do powyższych zalicza między innymi: lokalizację oddziału, sieć placówek, zakres oferty banku i jej atrakcyjność, jakość informatyki bankowej, zakres prze-prowadzanych przez bank operacji zagranicznych, aktywność banku na rynku pieniężnym i kapitałowym, szybkość i terminowość realizacji dyspozycji oraz dostępność ofert kredyto-wych i renoma banku 1.

Warto zauważyć, że dla wielu klientów jednym z wiodących czynników mających wpływ na wybór banku pierwszego kontaktu jest bezpieczeństwo. Klientom zależy aby ich depozyty były bezpieczne i dyspozycyjne w każdym momencie. Bezpieczeństwo finansowe dla przedsiębiorstwa stanowi nie tylko świadomość stabilności środków ale również moż-liwość skorzystania z oferty banku celem wsparcia własnego budżetu. Duże znaczenie dla firm ma stabilna sytuacja banku, bezpieczeństwo transakcji oraz zachowanie fair play banku wobec klientów. polegające między innymi na przedstawianiu pełnej oferty dotyczącej za-równo korzyści dla klienta jak również pełnej informacji o kosztach i konsekwencjach nie

1 J. Grzywacz, Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Difin, Warszawa 2006, s. 29.

Katarzyna Stelmarska148

wywiązania się z terminowego regulowania zobowiązań. Bezpieczeństwo finansowe firmy to także możliwość regulowania zadłużenia w dogodnie ustalonym terminie dostosowanym do uzyskiwanych wpływów przedsiębiorstwa Dysponenci powierzając bankom własne środki, wierzą, że odpowiedzialne instytucje nadzorujące operacje rozliczeniowe banków zapewnią im odpowiednią ochronę przed przestępstwami i kryzysami finansowymi. Korzystanie z usług banku oparte jest na zaufaniu, ponieważ tylko klienci darzący bank zaufaniem są w stanie powierzyć mu własne środki i korzystać z dostępnych usług. Zaufanie do banku wiąże się z po-strzeganiem banków jako instytucji znajdujących się pod specjalnym nadzorem państwa, które poprzez system prawny reguluje zasady ich działania. Bardzo ważną rolę w kształtowaniu wizerunku banku odgrywa prawo bankowe, które reguluje system prowadzenia działalności bankowej, a także system nakazów, zakazów i norm gwarantujących wypłacalność banków.

Ze względu na bezpieczeństwo przedsiębiorcy często wybierają duże banki o stabilnej sytuacji, mające znaczenie dla gospodarki. Banki o dużym znaczeniu dla gospodarki obarczo-ne są najniższym ryzykiem upadłości, ponieważ ich prawidłowe funkcjonowanie ważne jest nie tylko ze względu na budżet państwa ale również bank centralny. Ocena bezpieczeństwa z punktu widzenia banku to określenie prawdopodobieństwa utraty wypłacalności przez bank. Klienci bankiem bezpiecznym określają bank, który budzi zaufanie, któremu można bez obaw powierzyć własne oszczędności i przeprowadzenie w naszym imieniu rozliczeń pieniężnych.

Z roku na rok wzrasta świadomość klientów dotycząca wiedzy o produktach i moż-liwościach jakie oferują banki. Klienci zachęcani przez osobistych doradców chętnie spraw-dzają oferty, dzięki czemu posiadają informacje o możliwościach sfinansowania własnych potrzeb oraz potrzeb dotyczących prowadzonej działalności. Stała opieka doradcy podnosi samoocenę klienta, co przyczynia się do większej śmiałości klienta w monitorowaniu oferty banku oraz ubieganiu się o kolejne produkty kredytowe.

Przedsiębiorstwa, które rozpoczynają działalność mają możliwość uzyskania wspar-cia finansowego z różnych źródeł. Właściciele firm najczęściej korzystają z oferty banku dopiero wówczas, jeżeli nie posiadają wystarczającego kapitału własnego, który pozwoli na sfinansowanie działalności.

Z raportu Narodowego Banku Polskiego wynika, że w trzech pierwszych kwartałach 2014 roku przedsiębiorcy zwiększyli nakłady na inwestycje aż o 7% w porównaniu do roku poprzedniego. Szczegółowe dane przedstawia poniższy wykres.

Rysunek 1. Procentowa aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw w trzech pierwszych kwarta-łach poszczególnych lat

41,4

34,435,2

38,9

36,9

28,2

37,4

41,4

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Rok

Śred

nia

Udział przedsiębiorstwzwiększających nakłady

Źródło: Opracowanie na podstawie raportu Narodowego Banku Polskiego, Sytuacja finansowa sektora przedsiębiorstw w III kwartale 2014 r. Nr 04/14, grudzień 2014. (dane z pierwszych trzech kwartałów lat)

Na przełomie ostatnich 8 lat najniższą aktywność inwestycyjną wykazały przedsię-biorstwa w 2009 roku. Wzrost nakładów na inwestycje nastąpił w 2014 roku, co oznacza, że firmy dążą do rozwoju działalności i unowocześniania majątku. Następstwem sukcesywnego

Bezpieczeństwo finansowe przedsiębiorstw w dobie konsolidacji sektora bankowego w Polsce 149

wzrostu nakładów na inwestycje jest poszukiwanie źródeł finansowania co przyczynia się do podwyższenia zainteresowania kredytami

Według badań przeprowadzonych przez TNS Polska dla Związku Banków Polskich na przełomie marca i kwietnia 2014 roku wzrosła reputacja sektora bankowego oraz zaufanie do banków. W badaniu wzięła udział reprezentatywna grupa 1000 osób w wieku powyżej 15 lat, przy czym 73% stanowili klienci banków. Zbadano opinie 300 przedsiębiorców z segmentu mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Dane empiryczne prezentują, że 60% responden-tów na pytanie czy mają zaufanie do swojego banku odpowiada twierdząco, tego samego zdania jest także 95% ankietowanych przedsiębiorców. Wyniki badań przedstawione zostały na poniższym wykresie.2

Rysunek 2. Opinia publiczna względem banków w minionych 3 latach

58

3630

41

21

61

43

34

48

28

67

5146

50

30

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Ogólna opinia opolskim sektorze

bankowym(bardzo dobra +

raczej dobra)

Opinia o bankachwśród rodziny i

znajomych(zdecydowaniepozytywna +

raczej pozytywna)

Opinia o bankachw mediach

(zdecydowaniepozytywna +

raczej pozytywna)

Zaufanie dobanków w Polsce

(Tak)

Reputacjabanków - Index

TRI*M

201220132014

Źródło: Opracowanie na podstawie Miesięcznika Bank Nr 6(256) czerwiec 2014 r.

Pozytywne wyniki przeprowadzonego badania są rezultatem budowania relacyjności pomiędzy bankiem i klientem. Bank jest instytucją zaufania publicznego i jego zadaniem jest zapewnienie klientom bezpieczeństwa oraz pełnej, profesjonalnej obsługi w zakresie ofero-wanych usług. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom klientów banki konkurują ze sobą w ra-mach ofert aby zdobyć zaufanie klientów i przyciągnąć do siebie jak największą rzeszę. Budowanie zaufania przejawia się w trosce o dostarczanie na bieżąco informacji dla klienta. Kontakt telefoniczny, mailowy oraz poprzez bankowość mobilną pozwalają na przekazanie klientom aktualnych ofert i promocji oferowanych przez bank. Wskazane działania wpływają na wzrost zaufania klienta do instytucji bankowej i skutkują pozytywną opinią w zakresie współpracy.

K. Raczkowski wyróżnia cztery strefy bezpieczeństwa, które powinny pełnić główną rolę w zapewnianiu pełnej ochrony systemu finansowego. Są to: Narodowy Bank Polski, Komisja Nadzoru Finansowego, Bankowy Fundusz Gwarancyjny oraz Ministerstwo Finan-sów.3. Narodowy Bank Polski odpowiada za stabilność pieniądza i utrzymanie odpowiedniego poziomu cen poprzez opracowanie i realizację strategii polityki pieniężnej. Komisja Nad-zoru Finansowego sprawuje nadzór nad sektorem bankowym zapewniając jego prawidłowe funkcjonowanie, stabilność, bezpieczeństwo i budowanie zaufania do rynku finansowego. Bankowy Fundusz Gwarancyjny zarządza systemem gwarantowania depozytów, dzięki cze-mu klienci mogą być spokojni o wkłady finansowe nawet w przypadku upadłości banku. Ministerstwo Finansów zajmuje się sferą budżetową i bezpieczeństwem państwa, a także

2 „Bank”, Miesięcznik finansowy 50 Największych Banków w Polsce 2014 Nr 6 (256) czerwiec 2014, s. 82.3 K. Raczkowski, Bezpieczeństwo finansowe [w:] Ekonomika bezpieczeństwa państwa w zarysie, pod red. J. Pła-

czek, Difin, Warszawa 2014, s. 316.


odpowiada za współpracę finansową, kredytową i płatniczą z zagranicą. Ministerstwo wy-konuje zadania związane z funkcjonowaniem rynku finansowego w tym banków, zakładów ubezpieczeń i funduszy inwestycyjnych oraz dotyczące obrotu papierami wartościowymi. Wymienione instytucje nadzorują działalność banków zapewniając klientom spokój i bez-pieczeństwo powierzonych środków.

2. Najczęściej wykorzystywane przez przedsiębiorstwa źródła finansowania inwestycji. Kredyt czy leasing?

Głównym celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku, aby osiągnąć maksy-malizację wyników finansowych przedsiębiorstwo musi się rozwijać4. S. Juszczyk słusznie zauważa, że największym problemem firm wchodzących na rynek jest brak kapitału. Nie-dostatek zaplecza finansowego stanowi dla przedsiębiorstw największą barierę w rozwoju5. Rozwiązaniem tego typu sytuacji jest skorzystanie z oferty finansowej banku. Banki w swo-jej ofercie przedstawiają klientom szeroki wachlarz usług. Wśród nich znajdują się między innymi takie produkty, jak: kredyt obrotowy, inwestycyjny, kredyt w rachunku bieżącym, kredyt odnawialny, leasing. Dzięki kredytowaniu przy odpowiednim zarządzaniu funduszami przedsiębiorcy mogą zapewnić sobie stabilizację finansową i wzrost efektywności Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego na dzień 30 czerwca 2014 kwota kredytów jaka została udzielona przedsiębiorcom przez sektor bankowy wyniosła 296 miliardów złotych, co oznacza wzrost o 5,4% w stosunku do roku poprzedniego. Z kredytów dla przedsiębiorstw w większości, to jest w 57% skorzystały Małe i Średnie firmy przeznaczając pozyskane środki głównie na finansowanie działalności operacyjnej (62,3 mld zł), na inwestycje (51,5 mld zł) oraz na nieruchomości (40,9 mld zł).6

Rysunek 3. Przeznaczenie kredytów przez Małe i Średnie Przedsiębiorstwa w I półroczu 2014 roku ( w mln zł)

62,3

51,5

40,9

0

10

20

30

40

50

60

70

działalnośćoperacyjna

inwestycje nieruchomości

Przeznaczenie kredytu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Przedsiębiorcy potrzebują zasobów finansowych na różne cele. Najczęściej są to: finansowanie zakupów oraz uzupełnienie niedoborów związanych z płynnością, rozliczenia-mi pieniężnymi, finansowanie projektów inwestycyjnych oraz inwestycji rzeczowych7. Do zaspokojenia bieżących potrzeb oraz pokrycia niedoborów związanych z działalnością firmy

4 A. Szelągowska, Współczesna bankowość korporacyjna, Wydawnictwo CeDeWu Sp z o. o., Warszawa 2011, s. 71.

5 S. Juszczyk, Zdolność kredytowa w ocenie banku na przykładzie małych i średnich przedsiębiorstw, s. 316 Wyniki finansowe banków w I półroczu. Rok 2014, Warszawa 19 września 2014 r. s. 2-3.7 A.Telecka, P. Niczyporuk, Bankowość, system bankowy i usługi, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej

w Białymstoku, Białystok 2004, s. 135.


służą kredyty obrotowe. które mogą zostać udzielone w rachunku bieżącym lub kredytowym. Kredyt w rachunku kredytowym może być udzielony docelowo na sfinansowanie jednej lub kilku transakcji związanych i ma charakter nieodnawialny, może być również udzielony jako kredyt kasowy na pokrycie chwilowego braku gotówki lub udzielony w związku z przejścio-wymi trudnościami płatniczymi firmy. Kredyt w rachunku kredytowym może zostać udzielony sezonowo, zgodnie ze specyfiką produkcji i usług lub w formie linii kredytowej o charakterze odnawialnym. Przedsiębiorcy na krótki okres czasu mogą skorzystać z kredytu lombardowego udzielonego pod zastaw lub z kredytu opartego na wekslu. W ofercie dla przedsiębiorstw znajdują się również kredyty inwestycyjne, które służą finansowaniu działalności firmy śred-nio i długoterminowo. Kredyty inwestycyjne przeznaczane są głównie na finansowania na-kładów związanych ze wzrostem produkcji i sprzedaży, obniżką kosztów i poprawą jakości produkcji8. Kredyty długoterminowe służą głównie zaspokajaniu materialnych potrzeb firmy takich, jak na przykład zakup nieruchomości, gruntów, budynków i budowli oraz ruchomości, takich jak środki transportu, maszyny i urządzenia. Kredyty długoterminowe mogą służyć przedsiębiorcom na cele finansowe, na przykład na zakup papierów wartościowych lub wykup kontrolnego pakietu akcji firmy, a także na cele niematerialne, na przykład zakup koncesji, licencji, patentów znaków towarowych oraz prowadzenie badań. Najczęściej udzielane są w transzach uzależnionych od procesu inwestycji, zaś spłata następuje w dogodnym termi-nie dostosowanym do specyfikacji wpływów na rachunek klienta. Kredyty inwestycyjne wymagają przygotowania przez klienta biznespalnu inwestycji, zawierającego szczegółowe informacje na temat projektu inwestycyjnego.9

Jedną z najczęściej wybieranych form finansowania działalności przedsiębiorstw tuż obok kredytu jest leasing. Banki zapewniają klientom dostosowanie oferty leasingowej do ich potrzeb i wymagań, możliwość wyboru waluty, elastyczność warunków umowy i płatności oraz najwyższą jakość obsługi. Leasing jest formą umowy cywilnoprawnej, w ramach której leasingodawca oddaje do użytkowania leasingobiorcy wskazany w umowie przedmiot na określony czas otrzymując w zamian odpłatność w formie rat leasingowych. Zaletą tej formy finansowania jest możliwość korzystania z przedmiotu umowy bez konieczności jego nabycia. Wady i zalety stron umowy leasingowej doskonale przedstawia J. Grzywacz10.

Rysunek 4. Zalety i wady leasingu dla leasingobiorcy

Zalety Wady

Leasingobiorca

Finansowanie do 100% inwestycji Przedmiot nie jest własnością korzystającego, nie może być zabezpieczeniem kredytu

Dopasowanie oferty, dostosowanie opłat do możliwo-ści przedsiębiorstwa

Koszt leasingu zazwyczaj przewyższa koszt zakupu przedmiotu

Możliwość korzystania z przedmiotu leasingu w do-godnym czasie

Kary finansowe za naruszenie warunków umowy

Możliwość wliczenia raty leasingowej w koszty przedsiębiorstwa

Większy zakres uprawnień po stronie leasingodawcy

8 Ibidem, s. 139.9 Ibidem, s. 140.10 J. Grzywacz, Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 193.


Zalety Wady

Szybki czas realizacji transakcjiRyzyko cenowe i rzeczowe, konieczność uisz-

czania opłat także w przypadku braku możliwo-ści korzystania z dobra w przypadku jego utraty lub uszkodzenia, a także konieczność przywró-

cenia stanu poprzedniego

Dostosowanie warunków umowy do indywidualnych potrzeb przedsiębiorstwa

Brak ograniczeń w zdolności do zaciągania kredytu

Dostęp do nowoczesnych technologii

Szybka reakcja na potrzeby rynkuW przypadku zadłużenia wobec budżetu lub

likwidacji firmy, przedmiot może zostać zajęty przez komornika

Źródło: J. Grzywacz, Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 199.

Umowy leasingowe nie zawsze kończy zwrot przedmiotu leasingu, warunki umów przewi-dują również przedłużenie umowy na czas nieokreślony, zakup przedmiotu leasingu, a także odnowienie umowy na nowych warunkach.

Rysunek 5. Zalety i wady leasingu dla leasingobiorcy

Zalety Wady

Leasingodawca

Leasing rozszerza możliwości działania banków Niebezpieczeństwo wyłudzenia przedmiotu przez fikcyjne firmy

Możliwość uzyskiwania wysokich zysków w po-równaniu do kredytow

Możliwość utrudnień w udostępnianiu przedmiotu kolejnym użytkownikom w przypadku wysokiego

zużycia technicznegoMożliwość odzyskania przedmiotu w przypadku

naruszenia umowy przez korzystającegoNiebezpieczeństwo niekorzystnej kwalifikacji

umowy przez urzędy skarboweMożliwość zbywania trudnych dóbr

inwestycyjnychAngażowanie wolnych środków na zasadach alter-

natywnej lokatyŹródło: J. Grzywacz, Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 199

Leasing jest doskonałym rozwiązaniem dla firm nowo rozpoczynających działalność gospodarczą, ponieważ nie obniża zdolności kredytowej przedsiębiorcy.

Decyzja dotycząca wyboru formy finansowania pomiędzy kredytem a leasingiem zawsze leży po stronie przedsiębiorcy i powinna być podjęta po dokonaniu analizy przyszłych kosztów. Argumentami przemawiającymi za leasingiem jest brak obowiązku angażowania własnych środków na zakup przedmiotu leasingu oraz stałość opłat leasingowych. Kolejny argument stanowi krótki czas finansowania, który zazwyczaj zawiera się w przedziale od 2 do 5 lat oraz mała liczba niezbędnych dokumentów. Firmy leasingowe nie sprawdzają dokład-nie zdolności kredytowej klienta, ponieważ najważniejsze zabezpieczenie stanowi dla nich przedmiot umowy. Przy umowach kredytowych okres umowy wynosi nawet do 10 lat, przy założeniu że przedsiębiorca posiada odpowiednią zdolność kredytową i przedstawi wymagany komplet dokumentów, ponadto musi spełniać warunki dotyczące historii kredytowej. Zbyt krótka, negatywna lub brak historii kredytowej dyskwalifikują klienta z możliwości uzyskania kredytu. Przedsiębiorca podpisując umowę leasingu na określony przedmiot, na przykład samochód otrzymuje auto, które jest zarejestrowane i ubezpieczone, co pozwala zaoszczędzić czas potrzebny na dokonanie formalności oraz pieniądze, ponieważ firmy leasingowe często w ramach współpracy z określonym towarzystwem ubezpieczeniowym otrzymują zniżki na


ubezpieczenie. Dodatkowym atutem dla przedsiębiorcy korzystającego z leasingu jest bez-pieczeństwo. Klient nie musi martwić się o następstwa wynikające ze zdarzeń losowych lub wypadków, ponieważ jest jedynie użytkownikiem przedmiotu umowy, naprawy techniczne powstałe nie z winy leasingobiorcy obarczają właściciela przedmiotu umowy, którym jest leasingodawca. Porównując kredyt z leasingiem należy zauważyć znaczącą różnicę w kosz-tach. W leasingu kosztem uzyskania przedmiotu są wszelkie opłaty (wpłata własna, rata miesięczna, opłaty manipulacyjne) oraz część podatku VAT nie podlegająca odliczeniu od podatku należnego tylko w przypadku samochodów osobowych. W kredycie koszt stano-wią odsetki miesięczne oraz amortyzacja. Argumentem przemawiającym za kredytem jako formą finansowania jest możliwość sprzedaży pojazdu i zakupu nowego w trakcie spłacania rat, możliwość uzyskania wyższej kwoty kredytu niż wartość zakupionego przedmiotu oraz wyboru źródła zakupionego przedmiotu, a także możliwość refinansowania zakupionego pojazdu. Przedsiębiorca przed dokonaniem wyboru formy finansowania inwestycji powinien dokładnie przeanalizować koszty oraz warunki umowy, dzięki czemu podjęcie właściwej decyzji pozwoli zminimalizować koszty finansowe jednocześnie maksymalizując zadowo-lenie z wyboru oferty.

3. Konsolidacja sektora bankowego

Wśród 13 najlepszych banków dla biznesu według miesięcznika Forbes na podium znalazły się następujące banki: PKO BP, Idea Bank, mBank, PNB Paribas Bank Polska, Bank Pekao, Alior Bank, Bank Millennium, ING Bank Śląski, Bank BPH, Meritum Bank, Raiffeisen Bank Polska, Deutsche Bank Polska, oraz Bank Zachodni WBK. W roku 2014 na rynku polskim działalność operacyjną prowadziły 634 banki (o 8 mniej niż w roku poprze-dzającym), z czego 67 z nich stanowiły banki komercyjne (o 3 mniej niż w roku ubiegłym). Wśród banków komercyjnych 56 (o 4 mniej niż w roku ubiegłym) banków posiadało prze-wagę kapitału zagranicznego, do których zaliczało się 28 oddziałów instytucji kredytowych ( o 1 więcej w porównaniu do roku ubiegłego). Ponadto w sektorze bankowym funkcjonowało 567 banków spółdzielczych (o 5 mniej niż w końcu czerwca 2013 r.)11. Sektor bankowy za-trudniał wówczas ponad 174 tysiące osób. Ponad 60% banków objętych było kontrolą przez inwestorów zagranicznych z krajów takich jak Włochy Niemcy czy Holandia. Łączna liczba placówek bankowych wyniosła ponad 15290.

Zgodnie z danymi opublikowanymi przez Centrum Prasowe bankier.pl w 2014 roku Polska bankowość opiewała na 28 milionów rachunków, po dołączeniu do powyższych, ra-chunków prowadzonych przez Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo Kredytowe oraz banki spółdzielcze, liczba prowadzonych rachunków oszczędnościowo rozliczeniowych przekracza 30 milionów. Największą liczbę klientów w Polsce posiada obecnie PKO Bank Polski, który konsekwentnie wzmacnia pozycję lidera we wszystkich ważnych segmentach rynku i obsłu-guje obecnie około 6,4 miliona kont. Drugie miejsce w rankingu zajmuje bank PeKaO SA. z liczbą 3,6 miliona kont, zaś trzecie Bank BZ WBK z liczbą 3,4 miliona kont12

W ostatnich latach ze względu na konsolidację sektora bankowego sukcesywnie zmniejsza się liczba banków. Od 1 kwietnia 2014 roku Grupa Kapitałowa PKO Bank Polski powiększyła się o Nordea Bank Polska, Nordea Finanse Polska oraz Nordea TUnŻ. Łączna kwota za przejęte spółki wyniosła około 2,81 mld złotych. Bank PKO BP dzięki przejęciu umocni swoją pozycję rynkową oraz zwiększy sieć sprzedaży. Ze względu na kłopoty fi-nansowe swój polski bank sprzedali Grecy. Polbank stał się własnością austriackiej grupy Raiffeisen, W wyniku fuzji 4 stycznia 2013 roku Kredyt Bank, którego właścicielem była belgijska grupa KBC został sprzedany BZ WBK, który następnie przejął hiszpański Santander,

11 Wyniki finansowe banków w I półroczu. Rok 2014, Warszawa 19 września 2014 r. s. 1.12 Raport Bankier.pl 2014


który przejął również AIG Bank Polska w wyniku czego powstał Santander Consumer Bank. Kolejnym bankiem, który poszerzył swój udział w rynku był Getin Ban, który zakupił część detaliczną DnB Nord oraz Allianz Banku. Głośnymi wydarzeniami w sektorze bankowym były również zakup pakietu większościowego akcji Meritum Banku przez Alior Bank oraz przejęcie Banku BGŻ przez PNB Paribas. Ze względu na zmniejszenie stóp procentowych, obniżenie opłat interchange oraz wprowadzenie w życie nowej ustawy o upadłości konsu-menckiej w najbliższym czasie spadnie rentowność kolejnych banków. Taka sytuacja może przyczynić się do zniknięcia z rynku kolejnych banków oraz następujących po sobie kolejnych fuzji. W ramach przekształceń systemu banki lepiej zarządzane, charakteryzujące się dobrą sytuacją finansową wchłoną banki o słabszej pozycji rynkowej. Za kilka lat na polskim rynku pozostanie kilka wiodących banków charakteryzujących się silną pozycją. Taki proces niesie za sobą zarówno pozytywne jak i negatywne efekty. Do negatywnych możemy zaliczyć zwolnienia pracowników wówczas, gdy placówki banku przejętego i przejmującego znajdują się blisko siebie. Negatywnym odbiciem procesu może być również zmiany w tabelach opłat i prowizji banków. Liderzy na rynku usług bankowych mogą regulować ceny zwiększając opłaty ponoszone przez klientów. Kolejnym skutkiem konsolidacji mogą być utrudnienia w systemach informatycznych. Banki działają na wielu systemach operacyjnych, synchro-nizacja wymaga nie tylko nakładów finansowych i inwestycji w programy szkoleniowe, ale również długiego czasu oczekiwania na wdrożenie. Konsolidacja systemu bankowego to również ryzyko utraty części klientów. Przekształcenia sektora bankowego niosą za sobą także pozytywne skutki, między innymi stabilizację banków i zwiększenie bezpieczeństwa finanso-wego klientów w dłuższej perspektywie. Następstwem konsolidacji sektora bankowego może być także innowacyjność rozwiązań finansowych, wzrost liczby placówek i bankomatów oraz szereg nowych rozwiązań finansowych oferowanych klientom

Podsumowanie

Bezpieczeństwo finansowe wydaje się odgrywać kluczową rolę w prawidłowym funkcjonowaniu przedsiębiorstw, ponieważ przyczynia się do stabilizacji finansowej firmy i rozwój działalności.

Przedsiębiorcy nie powinni obawiać się konsolidacji banków, ponieważ Komisja Nadzoru Finansowego sprawuje bezpośredni nadzór nad sektorem bankowym i jest odpo-wiedzialna za bezpieczeństwo oraz ochronę uczestników obrotu instrumentami finansowy-mi. Nadzór finansowy wnikliwie bada skutki konsolidacji systemu bankowego zarówno dla jednej jak i drugiej strony procesu przejęcia. Dzięki konsolidacji banki będą w przyszłości dysponowały większymi zasobami finansowymi, co zapewni firmom dostęp do wyższych kwot kredytów i nowych możliwości finansowych.

Przedsiębiorcy w ramach współpracy z bankami mają dostęp do szerokiej gamy usług. Dzięki różnorodności oferowanych rozwiązań finansowych mogą dokonać wyboru najlepszego. Wzrost zaufania właścicieli firm do sektora bankowego bardzo dobrze świadczy o relacjach banku z przedsiębiorcami. Aż 95% prowadzących działalność gospodarczą darzy swój bank zaufaniem, Mimo wielu przekształceń w ostatnich dziesięciu latach banki cieszą się pozytywną opinia publiczną, co niewątpliwie powinno być czynnikiem motywującym do dalszego umacniania relacji i wspierania działalności biznesowej w rozwoju.

Bibliografia

1. Grzywacz J. Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006.2. Juszczyk S., Zdolność kredytowa w ocenie banku na przykładzie małych i średnich

przedsiębiorstw. 3. Płaczek J. (red.), Ekonomika bezpieczeństwa państwa w zarysie, Difin, Warszawa 2014,


4. Raczkowski K. Bezpieczeństwo finansowe, [w:] Ekonomika bezpieczeństwa państwa w zarysie, pod red J. Płaczek, Difin, Warszawa 2014.

5. Szelągowska A., Współczesna bankowość korporacyjna, Wydawnictwo CeDeWu Sp z o. o., Warszawa 2011.

6. Telecka A., Niczyporuk P., Bankowość, system bankowy i usługi, Wydawnictwo Wyższej Szko-ły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2004.

7. Miesięcznika Bank 50 Największych Banków w Polsce 2014 Nr 6(256) czerwiec 2014 r.8. Wyniki finansowe banków w I półroczu. Rok 2014, GUS Warszawa 19 września 2014 r.9. Raportu Narodowego Banku Polskiego, Sytuacja finansowa sektora przedsiębiorstw w III

kwartale 2014 r. Nr 04/14, grudzień 2014.

FINANCIAL SECURITY ENTERPRISE CONSOLIDATION IN THE AGE OF THE BANKING SECTOR IN POLAND

SummaryCustomers have experienced many banks transformations in the last decade.Changes in the banking sector occurred due to increased profitability and the desire to remain on the market banks whose financial situation has deteriorated. The consolidation of the bank-ing sector leads to innovation and diversification of financial solutions offered to customers. Financial security should have special priority in the area of banking sector transformation. Transformation of the banking sector is going in the right direction, as it contributes to the selection of banks, which in the future will remain the market leaders ready to meet all the expectations of their clients.The main aim of this article is to draw attention to the financial security, which is one of the most important factors for choosing a bank by the trader. The purpose of this article is to identification and comparison of selected sources of financing for enterprises in the banking sector and to present the factors that affect the bank choice by customer’s. While analyzing the selected sources of financing: loans and leases defining the better form of investment is not easy, as each of the described form has its advantages and disadvantages. The final deci-sion on the choice rests with the entrepreneur, who must determine which solution is more convenient for him.The author also draws attention to the public opinion towards banks. Compared to the last two years, the level of customer confidence in the banking sector is increasing, what means that, despite many changes that have occurred in the last decade, customers are willing to change and are trusting banks.

Key words: credit, leasing, financing investment. safety


Koncentracja sektora bankowego w Polsce na progu nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej

Mariusz Lipski

Mariusz LipskiSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

KONCENTRACJA SEKTORA BANKOWEGO W POLSCE NA PROGU NOWEJ PERSPEKTYWY

FINANSOWEJ UNII EUROPEJSKIEJ

Wprowadzenie

Na przestrzeni ostatnich kilku lat można zaobserwować postępujący proces koncentra-cji polskiego sektora bankowego, w efekcie którego spada liczba podmiotów funkcjonujących na rynku. Procesom tym towarzyszy także dyskusja dotycząca poziomu zaangażowania ze strony kapitału zagranicznego, jak również obawy odnośnie konkurencji w sektorze, skali dostępności kredytów oraz cen usług bankowych. Kwestie te są szczególnie istotne w świetle nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej i roli, jaką banki odgrywają w procesach inwestycyjnych realizowanych z wykorzystaniem środków pochodzących z UE.

Celem opracowania jest przedstawienie zmian w zakresie koncentracji polskiego sektora bankowego w ostatnich latach, jak również próba wskazania dalszych tendencji w tym zakresie. Analizując strukturę rynku autor posłużył się takimi miernikami koncentracji jak, wskaźnik koncentracji CR5 oraz współczynnik Herfindahla-Hirschmana. Ocena struktury rynku poprzedzona została krótką charakterystyką sektora i zwięzłą syntezą najważniejszych zjawisk, które wpływają na interpretację wyników oraz dają szerszy pogląd, w jakiej fazie rozwoju znajduje się badany rynek bankowy w Polsce.

1. Sektor bankowy w Polsce

Polski sektor bankowy zaliczany jest do największych pod względem wielkości aktywów oraz kapitałów własnych w Europie Środkowej i Wschodniej. Wartość aktywów instytucji bankowych w naszym kraju wzrosła na przestrzeni minionych 5 lat z 1 057,4 mld zł na koniec 2009r. do 1 532 mld zł na koniec 2014 roku. Pozycja banków jest szczególnie znacząca w porównaniu z innymi instytucjami finansowymi, gdyż aktywa ogółem banków przekraczają 60% aktywów całego sektora finansowego w Polsce. Dane odnośnie wielkości sektora bankowego w latach 2009-2014 przedstawione zostały na wykresie 1.

Wykres 1. Aktywa sektora bankowego w Polsce w latach 2009-2014 (mld zł)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych na stronie Komisji Nadzoru Finansowego, www.knf.gov.pl.

Mariusz Lipski158

Na przestrzeni ostatnich lat widoczny jest również wzrost roli instytucji bankowych w gospodarce. Dowodzi tego m.in. obserwowany rosnący udział aktywów sektora w stosunku do PKB z 55% w 1999r. do 89% w 2014r.1.

Warto jednak zwrócić uwagę, że polski sektor bankowy pomimo istotnych wzrostów w ostatnich latach, w dalszym ciągu pozostaje na dużo niższym poziomie rozwoju niż sektory bankowe w państwach członkowskich UE15. Podobna sytuacja ma miejsce także w innych nowych państwach członkowskich Unii Europejskiej2.

Sytuacja ta ma jednak również pozytywne skutki, bowiem niski poziom rozwoju sek-tora bankowego, a w szczególności zadłużenia przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, był czynnikiem, który w istotnej mierze umożliwił polskiej gospodarce uniknięcie negatywnych skutków kryzysu finansowego z 2008r.3.

Analizując strukturę polskiego sektora bankowego w ujęciu podmiotowym widocz-ny jest spadek liczby instytucji z 643 na koniec 2009r. do 631 na dzień 31.12.2014 roku. Najliczniejszą grupę spośród ww. podmiotów stanowią banki spółdzielcze, których liczba zmniejszyła się na przestrzeni minionych 5 lat o 11 instytucji i na koniec 2014r. wynosiła 565 banków spółdzielczych. Jednak pomimo dużej liczebności, udział banków spółdzielczych w rynku nie jest wielki, chociaż stanowią one ważne ogniwo rynku usług bankowych. Na koniec analizowanego okresu ich udział w aktywach sektora wynosił 6,8% (wobec 5,8% w 2009r.). W przypadku banków komercyjnych ich liczba jest znacznie mniejsza niż banków spółdzielczych (na koniec 2014r. działalność prowadziło 38 instytucji, tj. o 11 mniej niż na początku badanego okresu), jednak z racji skali swojej działalności odgrywają one główną rolę w sektorze bankowym. Ich udział w rynku (mierzony aktywami ogółem) wynosił 91% na dzień 31.12.2014r. i na przestrzeni ostatnich 5 lat zanotował wzrost o 2,1 punktu procen-towego. Trzecią grupę instytucji stanowią oddziały zagranicznych instytucji kredytowych, w przypadku których mimo większej liczby udział rynkowy zmniejszył się z 5,3% do 2,2%. Dokładne dane w powyższym zakresie zostały zawarte w tabeli 1.

Tabela 1. Wybrane wskaźniki struktury sektora bankowego w Polsce2009 2010 2011 2012 2013 2014

Liczba podmiotów prowadzących dzia-łalność bankową 643 646 642 642 640 631

- banki komercyjne 49 49 47 45 41 38- oddziały zagr. instytucji kredytowych 18 21 21 25 28 28- banki spółdzielcze 576 576 574 572 571 565Aktywa ogółem, w tym: 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%- banki komercyjne 88,9% 89,2% 91,7% 91,5% 90,8% 91,0%- oddziały zagr. instytucji kredytowych 5,3% 4,7% 2,2% 2,1% 2,3% 2,2%- banki spółdzielcze 5,8% 6,1% 6,1% 6,4% 6,9% 6,8%


Procesy konsolidacyjne i spadek liczby instytucji bankowych można zaobserwować nie tylko w przypadku Polski ale także w całej Europie. Zmiany te są powodowane w dużej

1 Na podstawie danych zawartych na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego, www.stat.gov.pl.2 Narodowy Bank Polski, Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2013r., Narodowy Bank Polski, Warszawa

2014, s. 22.3 O. Kowalewski, Rozwój systemu finansowego, w: Polska. Raport o konkurencyjności 2014. Dekada członko-

stwa Polski w Unii Europejskiej, red. M.A. Weresa, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2014, s. 231.

Koncentracja sektora bankowego w Polsce na progu nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej 159

mierze skutkami kryzysu finansowego oraz towarzyszącego mu spadku dochodów banków4. W efekcie widoczny jest proces koncentracji na wybranych rynkach, bądź konsolidacji w celu osiągnięcia korzyści skali i zakresu działania. Jak wskazuje European Banking Federation, liczba instytucji kredytowych w Unii Europejskiej spadła na przestrzeni lat 2008 – 2013 o 10%, tj. z 8 558 do 7 7265.

Istotnym aspektem dotyczącym charakterystyki sektora bankowego jest skala kapitału zagranicznego w strukturze udziałowej banków. W Polsce pomimo spadku w ostatnich latach, w dalszym ciągu istotna część sektora kontrolowana jest przez inwestorów zagranicznych (tabela 2). Inwestorzy krajowi na koniec 2014r. kontrolowali 10 banków komercyjnych oraz wszystkie banki spółdzielcze, w tym Skarb Państwa kontrolował 4 banki komercyjne. Pod kontrolą inwestorów zagranicznych znajdowało się 28 banków komercyjnych oraz wszystkie oddziały instytucji kredytowych, co stanowiło ponad 60% aktywów sektora. Kontrolne pakie-ty akcji posiadali inwestorzy z 17 krajów, przy czym dominującą rolę odgrywali inwestorzy z Włoch, Niemiec, Holandii oraz Hiszpanii.

Tabela 2. Struktura własnościowa sektora bankowego w Polsce w latach 2009-2014 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Struktura własnościowa - liczba banków kontrolowanych przez Skarb Państwa 4 4 4 4 4 4- liczba banków/oddziałów z przewagą kapitału prywatnego 582 582 580 577 577 571

- liczba banków/oddziałów z przewagą kapitału zagranicznego 57 60 58 61 59 56


2. Koncentracja sektora bankowego w Polsce

Analizując sektor bankowy przez pryzmat poziomu jego koncentracji oraz konku-rencji, należy zauważyć, że prezentuje on cechy konkurencji monopolistycznej, tj. struktury rynku, która posiada zarówno cechy konkurencji doskonałej, jak również monopolu6. Konku-rencja monopolistyczna przypomina konkurencję doskonałą ponieważ na rynku funkcjonuje duża liczba uczestników, lecz oferowane przez nich produkty bądź usługi nie są identyczne. Tym samym ma miejsce zróżnicowanie produktu, przez co każdy bank jest monopolistą z uwagi na wytwarzany przez siebie produkt. Ponadto istnieje również swoboda wejścia i wyjścia do gałęzi innych uczestników rynku produkujących podobne produkty.

Jak ilustruje tabela 3 (opierając się na wskaźniku CR5, czyli udziale rynkowym 5 naj-większych instytucji) widoczne jest zwiększenie w latach 2009-2014 udziału 5 największych banków pod względem zgromadzonych aktywów z 44,2% do 48,5% oraz pod względem należności od sektora niefinansowego z 42,6% do 48,9%. Praktycznie nie zanotowano nato-miast zmiany w odniesieniu do depozytów. Warto jednak zaznaczyć, że wartość wskaźnika na koniec 2009 i 2014r. była istotnie wyższa niż na koniec lat 2010 – 2013, co sugeruje aktywne zachowania największych instytucji bankowych w zakresie pozyskiwania depozytów w razie zaistnienia takich potrzeb.

4 Ibidem, s. 227.5 European Banking Federation, European Banking Sector, Facts & Figures 2014, www.ebf-fbe.eu, s. 13.6 M. Pawłowska, Konkurencja w sektorze bankowym. Teoria i wyniki empiryczne, C.H. Beck, Warszawa 2014,

s. 29.

Mariusz Lipski160

Tabela 3. Udział 5 największych banków w aktywach, depozytach, należnościach sektora niefinan-sowego w latach 2009-2014

2009 2010 2011 2012 2013 2014Udział 5-ciu największych banków- w aktywach 44,2% 43,9% 43,5% 45,0% 46,1% 48,5%- w depozytach 54,4% 46,0% 44,1% 44,2% 45,9% 54,9%- w należnościach sektora niefinansowego 42,6% 39,3% 39,3% 39,1% 42,5% 48,9%


Mając na uwadze fuzje i przejęcia dokonane w ostatnich latach oraz planowane, jak też doświadczenia innych krajów o zbliżonej wielkości do Polski, w tym związane z kosztami przezwyciężenia kryzysów, w ocenie Komisji Nadzoru Finansowego poziom koncentracji polskiego sektora bankowego (mierzony np. udziałem w rynku 5-ciu bądź też 10-ciu najwięk-szych banków) zbliżony jest to optymalnego z punktu widzenia zachowania odpowiedniej konkurencji oraz długookresowej stabilności sektora bankowego i gospodarki7.

W ocenie Narodowego Banku Polskiego, mimo zintensyfikowanych w ostatnich la-tach procesów konsolidacyjnych w sektorze bankowym w Polsce, fuzje i przejęcia jedynie nieznacznie zwiększyły poziom koncentracji sektora. Stosunkowo niskie poziomy wspomnia-nych powyżej miar plasują Polskę wśród krajów Unii Europejskiej o najsłabiej skoncentro-wanych sektorach bankowych. Niskie poziomy omawianych wskaźników w znacznej mierze należy tłumaczyć istotnym wzrostem aktywów małych i średnich banków przed wystąpieniem skutków kryzysu finansowego lat 2008-20098.

Na tle innych krajów europejskich poziom koncentracji na polskim rynku bankowym należy określić jako stosunkowo niski. Potwierdzają to dane Europejskiego Banku Centralne-go, zgodnie z którymi na koniec 2012r.9 wartość wskaźnika Herfindahla-Hirschmana (suma kwadratów udziałów banków w aktywach sektora bankowego) dla Polski wynosiła 0,06 i był to poziom niższy zarówno w odniesieniu do innych państw Europy Środkowo-Wschodniej (Czechy, Słowacja, Węgry), jak i części krajów Europy Zachodniej (np. Finlandia, Grecja, Holandia, Szwecja). Sugerowałoby to, że w najbliższych latach na polskim rynku należy spodziewać się dalszych procesów konsolidacji sektora. Jednocześnie należy jednak także podkreślić niższy poziom koncentracji sektora w przypadku takich rozwiniętych rynków jak Niemcy czy Wielka Brytania.

W przypadku wskaźnika CR510, podobnie jak przy wskaźniku Herfindahla-Hirschma-na, można dostrzec, że większość analizowanych krajów cechowała się wyższym poziomem koncentracji niż Polska. Zbliżony poziom na koniec 2012r. zanotowany został we Francji a niższy jedynie w Niemczech i Wielkiej Brytanii.

Wartości omówionych powyżej wskaźników przedstawione zostały w tabeli 4.

7 Por. Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Raport o sytuacji banków w 2013r., Warszawa 2014, s. 23.8 Narodowy Bank Polski, Rozwój systemu finansowego…, op. cit., s. 107. 9 Na dzień przygotowania niniejszego opracowania brak dostępnych danych za lata 2013, 2014. 10 W przypadku CR5 widoczne są niewielkie różnice w stosunku do danych zaprezentowanych przez KNF.


Tabela 4. Wartości wskaźnika Herfindahla-Hirschmana (HHI) oraz CR5 dla wybranych krajów na dzień 31.12.2012

HHI CR5

Austria 0,04 36,5%

Czechy 0,13 61,5%

Finlandia 0,30 79,0%

Francja 0,05 44,6%

Grecja 0,15 79,5%

Hiszpania 0,07 51,4%

Holandia 0,20 82,1%

Niemcy 0,03 33,0%

Polska 0,06 44,4%

Portugalia 0,12 70,0%

Słowacja 0,12 70,7%

Szwecja 0,09 57,4%

Węgry 0,09 54,0%

Wielka Brytania 0,04 40,6%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych na stronie internetowej Europejskiego Banku Centralnego, www.ecb.eu.

3. Procesy konsolidacyjne

W przyszłości należy liczyć się z dalszym wzrostem znaczenia w polskim systemie bankowym niektórych wiodących banków, co w efekcie może przełożyć się na wzrost koncen-tracji na rynku oraz spadek konkurencji. Niesatysfakcjonujący poziom zysków może skłonić część inwestorów do wycofania się z tego rynku. Innym czynnikiem może być konieczność wycofania się z Polski niektórych zagranicznych grup bankowych z racji swoich problemów na innych rynkach. Tym samym potencjalnie możliwe kolejne fuzje podmiotów składających się na polski sektor bankowy będą wpływać na wzrost koncentracji rynku.

Z powyższych względów część zagranicznych inwestorów opuściła w ostatnich latach nasz kraj. Do podmiotów tych należy zaliczyć takie grupy bankowe, jak: KBC Bank czy Allied Irish Bank. Działalność tych grup na rynku polskim w efekcie końcowym została przejęta prze grupę Santander i funkcjonujący w jej strukturach bank BZWBK.

Aktualnie prowadzone są kolejne przejęcia: – Nordea Bank Polska przez PKO BP – w wyniku którego PKO BP umocni pozycję naj-

większego banku w Polsce a grupa Nordea ograniczy obecność do marginalnej, – BGŻ przez BNP Paribas – w wyniku którego grupa Rabobank kończy działalność w Pol-

sce, oraz – Meritum Bank przez Alior Bank - w przypadku banku przejmującego w najbliższym cza-

sie również zapowiadane są zmiany; wyłączność na odkupienie akcji będących w posia-daniu głównego akcjonariusza Aloir Banku, tj. Grupy Carlo Tassara otrzymała francuska grupa Societe Generale.

Ponadto w bieżącym roku zamiar wyjścia z Polski ogłosiły także grupy Raiffeisen Bank oraz Royal Bank of Scotland.

Mariusz Lipski162

Wszystkie powyższe zdarzenia powodują że liczba instytucji na polskim rynku spa-da. W najbliższych latach w ocenie ekspertów Professional Benchmark Consulting (PBC), kształt polskiego sektora bankowego będzie determinowanych przez następujące czynniki11:

– zmiany pokoleniowe oraz demograficzne powodujące konieczność rozwijania nowych kanałów dystrybucji;

– postęp technologiczny powiązany z rewizją procesu sprzedaży, model zarządzania siecią sprzedaży w coraz większym stopniu zastępowany będzie modelem zarządzania kanałami dystrybucji;

– konieczność wykreowania niszy rynkowej lub specjalizacji – widoczna uniwersalność oferty banków wskazywana jest jako jedna z przyczyn postępującej konsolidacji. Brak specyficznych wyróżników będzie wystawiał mniejsze banki na agresywną wojnę o klien-ta z dużymi i silnymi podmiotami;

– optymalizacja kosztowa i procesowa – podstawowym zadaniem banku jest prowadzenie polityki cenowej w taki sposób, aby osiągnąć zaplanowaną rentowność. Przy spadają-cym strumieniu dochodów odsetkowych (w świetle niskich stóp procentowych) rośnie znaczenie i umiejętność właściwego zarządzania kosztami; banki z utrzymującym się wysokim wskaźnikiem kosztów do dochodów (Cost to Income, C/I) w dłuższym hory-zoncie czasowymi nie będą wstanie sprostać agresywnej walce o klienta.

Tak więc najbliższe lata można określić jako okres istotnych nakładów inwestycyj-nych oraz niższych zysków dla sektora. W warunkach tych na rynku będą w stanie utrzymać się banki, które będą ewoluowały razem z otoczeniem (zarówno technologicznym, ale także społecznym/behawioralnym). Zdaniem specjalistów PBC przyszłość polskiego sektora ban-kowego to 5-6 dużych grup bankowych oraz 3-4 banki specjalistyczne.

Zasadność powyższych założeń zdaje się potwierdzać także przeprowadzona przez autora analiza rentowności banków notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w War-szawie. Badanie zostało przeprowadzone na próbie 13 instytucji w oparciu o ich wyniki finansowe za lata 2012-2014. Badane podmioty zostały podzielone na 3 grupy:

– banki z udziałem rynkowym powyżej 10%, – banki z udziałem rynkowym od 5% do 10%, – banki z udziałem rynkowym poniżej 5%.

W dalszej kolejności dla każdej z grup została wyliczona średnia rentowność aktywów (netto). Wyniki zostały zawarte w tabeli 5.

Tabela 5. Wskaźnik ROA (netto) w przekroju udziałów rynkowych banków

2012 2013 2014

Banki z udziałem rynkowym powyżej 10% 1,95% 1,69% 1,46%

Banki z udziałem rynkowym od 5% do 10% 1,12% 1,39% 1,22%

Banki z udziałem rynkowym poniżej 5% 1,00% 1,04% 0,76%

Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów giełdowych banków notowanych na GPW w Warszawie.

Jak wskazują dane zawarte w tabeli 5, banki o największym udziale rynkowym (prze-kraczającym 10%) notowały w badanym okresie najwyższy poziom rentowności aktywów. Jednocześnie najniższą średnią zanotowały banki o najmniejszym udziale rynkowym, co oznacza, że efekty skali mają istotny wpływ na poziom generowanej rentowności.

Na przewagę rynkową oraz korzystne perspektywy dalszej działalności dla najwięk-szych instytucji bankowych (szczególnie w świetle niskich stóp procentowych) wskazuje

11 Krajobraz po bitwie – jak będzie wyglądał rynek bankowy za 10 lat?, opracowanie dostępne na stronie www.prnews.pl.


także poziom relacji kosztów do przychodów (Cost to Income, C/I), obrazujący przewagę największych podmiotów, tj. PKO BP oraz Pekao SA.

Wykres 2. Efektywność kosztowa wybranych banków na koniec 2013r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Raport o sytuacji banków w 2013r, Warszawa 2014, s. 96.

Należy jednak zaznaczyć, że wśród banków z najmniejszym udziałem rynkowym także są instytucje, które notują wyższe ROA niż średnia dla wyróżnionych trzech grup, co oznacza, że umiejętność odpowiedniego zarządzania kosztami oraz znalezienia odpowiedniej niszy na rynku pozwala generować atrakcyjne stopy zwrotu na tle konkurencji. Takim przy-kładem jest Bank Handlowy, dla którego wskaźnik ROA w analizowanym okresie wyniósł odpowiednio 2,35%; 2,08%; 1,90%, czyli były to poziomy wyższe niż średnia w każdej z ww. grup.

Podsumowanie

Jak wykazała przeprowadzona w niniejszym opracowaniu analiza, mimo ponad dwu-dziestopięcioletniego funkcjonowania w gospodarce rynkowej, na progu nowej perspekty-wy finansowej UE kształt polskiego sektora bankowego ulega w dalszym ciągu zmianom (konsolidacji). Pomimo obserwowanych w ostatnich latach fuzji i przejęć, w dalszym ciągu poziom koncentracji jest niższy zarówno w odniesieniu do krajów EU15, jak również do innych państw Europy Środkowo-Wschodniej. Analiza czynników wpływających na sektor oraz spodziewane pogorszenie wyników osiąganych przez banki powodują, że w kolejnych latach powinniśmy liczyć się z utrwaleniem ruchów konsolidacyjnych. Ważną rolę w oma-wianym procesie odgrywa regulator rynku, jakim jest Komisja Nadzoru Finansowego. Organ ten w świetle kryzysu w latach 2008-2009, szczególnie ostrożnie podchodzi do dalszych procesów konsolidacyjnych w sektorze, a także jakości obecnych i potencjalnych inwestorów. W efekcie liczba podmiotów obecnych na naszym rynku bankowym jest w dalszym ciągu większa niż w innych krajach Unii Europejskiej.

Od aktywności polskich podmiotów (w szczególności PKO BP) przy przedsięwzię-ciach konsolidacyjnych będzie zależał również poziom inwestorów zagranicznych w polskim sektorze bankowym.

Bibliografia

1. European Banking Federation, European Banking Sector, Facts & Figures 2014, www.ebf--fbe.eu.

2. Krajobraz po bitwie – jak będzie wyglądał rynek bankowy za 10 lat?, www.prnews.pl.3. Narodowy Bank Polski, Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2013r., Narodowy Bank

Polski, Warszawa 2014.

Mariusz Lipski164

4. Pawłowska M., Konkurencja w sektorze bankowym. Teoria i wyniki empiryczne, C.H. Beck, Warszawa 2014.

5. Polska. Raport o konkurencyjności 2014. Dekada członkostwa Polski w Unii Europejskiej, red. M.A. Weresa, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2014.

6. Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Raport o sytuacji banków w 2013r., Warszawa 2014.7. www.ecb.eu.8. www.knf.gov.pl.9. www.stat.gov.pl.

CONCENTRATION OF THE POLISH BANKING SECTOR AT THE BEGINNING OF NEW FINANCIAL

PERSPECTIVE OF THE EUROPEAN UNION

SummaryThe aim of the paper is to present concentration changes in the Polish banking sector, as well as an attempt of further trends indication. In the analysis, the following concentration measures were used: CR5 ratio and Herfindahl-Hirschman ratio. Before the evaluation of the market structure, in the paper there is a short synthesis of the most important aspects determining interpretation of the results and giving wider perception at which point of development the analysed banking market in Poland is.Conducted analysis points out that the Polish banking sector presents lower level of concentra-tion than sectors in most countries of the EU15 and in other countries of the Central-Eastern Europe. In the following years further consolidation processes should be expected. The scale and pace of these changes will be also influenced by the view of the Polish Financial Super-vision Authority.

Key words: bank, concentration, banking sector, consolidation.


Kredyt w przedsiębiorstwieBożena Korzeniewska

Bożena KorzeniewskaSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

KREDYT W PRZEDSIĘBIORSTWIE

Wstęp

Jednym z wielu źródeł finansowania przedsiębiorstwa są kredyty udzielane w złotów-kach i kredyty udzielane w obcej walucie na ogół w euro, dolarach lub frankach szwajcarskich. Kredyty stanowią zdecydowanie atrakcyjne źródło kapitału dla przedsiębiorstw, w zależności od potrzeb danego przedsiębiorstwa. Gotowość przedsiębiorstw do zadłużania się w walu-tach obcych wynika przede wszystkim ze specyfiki działalności przedsiębiorstwa. Ważna jest między innymi wielkość przedsiębiorstwa, ilość lat istnienia na rynku, branża i gałąź, w której działa przedsiębiorstwo, metody zarządzania firmą a także działania podejmowane na skutek pogorszenia się sytuacji finansowej przedsiębiorstwa w związku z zaciągniętym kredytem walutowym. Decyzje podejmowane przez przedsiębiorstwa opierają się również na wskazówkach pochodzących z sektora finansowego i całej gospodarki. Są inspirowane obowiązującym systemem kursu walutowego oraz strategią polityki pieniężnej.

Celem opracowania jest wskazanie, jaką rolę w przedsiębiorstwie odgrywa kredyt bankowy oraz jakie przyczyny powodują zaniechanie działań zmierzających do zaciągania zadłużenia na rozwój i finansowanie inwestycji w przedsiębiorstwie.

1. Przedsiębiorstwo a kredyt

Banki „preferują” niektóre grupy przedsiębiorstw. Dotyczy to zarówno ich wielkości, udziału w rynku a także zarysu prowadzonej działalności. Poszczególne branże cechują się określonym stopniem kapitałochłonności. W przedsiębiorstwach produkcyjnych zaangażo-wanie kapitału rzeczowo-finansowego będzie się znacznie różnić od zaangażowania kapitału w przedsiębiorstwach usługowych, czy handlowych.

Przedsiębiorstwa o dobrym standingu finansowym, z punktu widzenia kredytodaw-ców, są bardziej wiarygodne, bowiem ich sytuacja finansowa, oceniana na podstawie wskaźni-ków, stwarza większe możliwości wykorzystania kapitałów obcych do inwestowania w rozwój firmy. Firmy, które mają ugruntowaną pozycje na rynku, których marka jest rozpoznawalna przez szerokie grono odbiorców mają łatwiejszy dostęp do kapitałów obcych. Dzięki temu mogą realizować zamierzone cele. 1

Z kolei przedsiębiorstwa prezentujące słabą kondycję finansową mają ograniczony dostęp do kredytów. Zmuszeni są oni rozwój działalności finansować środkami własnymi.

Przedsiębiorstwa w Polsce polegają w dużym stopniu na samofinansowaniu. Udział kredytu bankowego, kształtuje się na poziomie około 10%. w sumie kapitałów przedsię-biorstw. Oznacza to, że przeciętne przedsiębiorstwo w Polsce jest stabilne finansowo i po-siada zdolność do regulowania zobowiązań z tytułu zadłużenia. Wskaźnik zadłużenia ogó-łem, według ostatnich danych rocznych, sięgnął średnio około 50%. O wysokiej stabilizacji

1 A. Paździor, Dostępność instrumentów finansowych wspierających przedsiębiorczość i innowacje. Ekspertyza naukowa, Politechnika Lubelska, 2013, s. 6-9.

Bożena Korzeniewska166

finansowej świadczą zgromadzone na rachunkach bankowych środki pieniężne, które stano-wiły 75% wielkości zaciągniętego kredytu.2

2. Zapotrzebowanie na kredyt w przedsiębiorstwie

Pojawiające się problemy z utrzymaniem płynności finansowej oraz trudności w zna-lezieniu środków na zrealizowanie zaplanowanych inwestycji, skłaniają przedsiębiorstwa do poszukiwania dodatkowych źródeł finansowania, jakim są kredyty bankowe. Banki w swojej ofercie dla firm zawierają podstawowe rodzaje kredytów firmowych: kredyt w rachunku bieżącym, kredyt inwestycyjny, linia kredytowa, kredyt obrotowy.

Kredyt inwestycyjny udzielany jest na sfinansowanie zaplanowanych inwestycji w tym rozbudowę przedsiębiorstwa, zakup parku maszynowego czy stworzenie nowej linii produkcyjnej. Kredyt w rachunku bieżącym to limit debetowy w koncie. Bank umożliwia firmie powstanie debetu w tym rachunku do wysokości limitu, przewidzianego w umowie. Jest to narzędzie bardzo przydatne do pokrycia większości bieżących wydatków firmy i utrzymania płynności finansowej, w przypadku braku na rachunku środków własnych. Każda wpłata na rachunek powoduje, że zmniejsza się saldo kredytu.

Linia kredytowa jest podobnym konstrukcyjnie kredytem firmowym do kredytu w ra-chunku bieżącym, ale prowadzona jest w oddzielnym koncie. Kredyt obrotowy jest kredytem chętnie stosowanym do finansowania bieżącej działalności firmowej. Można przeznaczyć go na pokrycie bieżących wydatki firmy takich jak wypłata wynagrodzeń pracowniczych czy uregulowanie zobowiązań z tytułu dostawy towarów i surowców.

Górny limit wysokości kredytu obrotowego określają banki uwzględniając wyso-kość obrotów na rachunku firmowym. Kredyt obrotowy może być spłacony jednorazowo lub w ratach miesięcznych z uwzględnieniem odsetek. Istotna jest również ogólna kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa.3

Przedsiębiorstwa posiadają rachunki bankowe za pośrednictwem, których dokonują rozliczeń wynikających z tytułu zawieranych transakcji oraz rozliczeń publiczno-prawnych. Firmy korzystają również z kredytów bankowych oferowanych przez banki zarówno w wa-lucie krajowej jak i obcej. Około 11 lat przeciętne przedsiębiorstwo sektora MSP korzysta z kredytu bankowego, natomiast duże przedsiębiorstwa korzystają przeciętnie około 14 lat. Z finansowania na zagranicznych rynkach zdecydowanie krócej, około 8 lat, korzysta znacznie mniej przedsiębiorstw.4

Rysunek 1. Okres korzystania z usług bankowych przez przedsiębiorstwa (w latach)

0

2

4

6

8

10

12

14

duże msp duże msp duże msp

dodatkowe usługi bankowepoza bieżącą obsługą

kredyty bankowe usługi finansowe na rynkachzagranicznych

S1

Źródło: Opracowanie na podstawie I.D. Tymoczko Kredyt walutowy źródłem ekspozycji walutowej przed-siębiorstw niefinansowych w Polsce, NBP, Materiały i Studia, Zeszyt nr 293, Warszawa, 2013

2 K. Puchalska, I.D.Tymoczko, Szerokie ujęcie ekspozycji polskich przedsiębiorstw niefinansowych na ryzyko walutowe. Źródła i skala ekspozycji oraz metody zarządzania ryzykiem walutowym, Materiały i Studia, Zeszyt nr 293, Warszawa, 2013, s. 24-25.

3 J. Grzywacz, Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, SGH, Warszawa, 2008 s.23-30.4 K. Puchalska, I.D.Tymoczko, Szerokie ujęcie ekspozycji polskich przedsiębiorstw niefinansowych na ryzyko

walutowe…op.cit., s. 25-26.

Kredyt w przedsiębiorstwie 167

Podstawową przyczyną znacznie ograniczonego zainteresowania zadłużeniem kredy-towym jest dysponowanie wystarczającą ilością środków własnych. Najczęściej w sektorze MSP przedsiębiorstwa są zainteresowane zaciąganiem kredytu krótkoterminowego. Natomiast duże firmy zdecydowanie częściej skłonne są do wykorzystywania dużych kredytów długo-terminowych. Wynika to z lepszej zdolności kredytowej tych przedsiębiorstw, jak również posiadania lepszych zabezpieczeń, oraz większego prawdopodobieństwa uzyskania przez te przedsiębiorstwa korzystnych warunków cenowych.5

Rysunek 2. Rodzaje kredytów najchętniej wybieranych przez przedsiębiorstwa

0 5 10 15 20 25 30 35

duży długoterminowy

mały długoterminowy

duży krótkoterminowy

mały krótkoterminowy

więcej niż dwa

duże msp

Źródło: Opracowanie na podstawie I.D. Tymoczko Kredyt walutowy źródłem ekspozycji walutowej przed-siębiorstw niefinansowych w Polsce, NBP, Materiały i Studia, Zeszyt nr 293, Warszawa, 2013

Stosunki polskich przedsiębiorstw z firmami działającymi w obszarze Unii Europej-skiej znacznie wpłynęły na zmianę waluty, w jakiej przedsiębiorstwa się zadłużają. Główną walutą w obecnym czasie jest euro.

Rysunek 3. Preferowana waluta kredytu wśród przedsiębiorstw

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

tylk

o w

PLN

wyr

aźna

prze

wag

aPL

N (5

0%-

tylk

o EU

R

wyr

aźna

prze

wag

aEU

R (5

0%-

wyr

aźna

prze

wag

ain

nej (

jedn

ej)

zróż

nico

wan

ast

rukt

ura

tylk

o w

PLN

wyr

aźna

prze

wag

aPL

N (5

0%-

tylk

o EU

R

wyr

aźna

prze

wag

aEU

R (5

0%-

wyr

aźna

prze

wag

ain

nej (

jedn

ej)

zróż

nico

wan

ast

rukt

ura

duże msp

kredyty długoterminowekredyty krótkoterminowe

Źródło: Opracowanie na podstawie I. D. Tymoczko Kredyt walutowy źródłem ekspozycji walutowej przed-siębiorstw niefinansowych w Polsce, NBP, Materiały i Studia, Zeszyt nr 293, Warszawa, 2013

5 Ibidem, s. 27.


3. Kredyt walutowy

Kredyty walutowe w Polsce w okresie ostatnich lat cieszą się dużą popularnością. Zainteresowanie to wywołały niższe nominalne stopy procentowe tych kredytów, co jest prze-jawem spłaty niższych rat. Główną zaletą kredytów w walucie obcej jest ich oprocentowanie oparte na niższych stopach zagranicznych, w porównaniu do kredytów w walucie krajowej, co przejawia się w niższych ratach odsetkowych. Mniejsze jest również ogólne zadłużenie. Możliwość przewalutowania kredytu w odpowiednim momencie, po wcześniejszym przeana-lizowaniu jego opłacalności, daje dodatkowe zyski, co jest kolejną zaletą tego kredytu. Róż-nica w wysokości nominalnych stóp procentowych kredytów w walucie krajowej w stosunku do kredytów w walucie obcej jest znaczna na korzyść kredytu walutowego. Oprocentowanie kredytów w walucie obcej kształtuje się obecnie na poziomie około 5% - 6%, a kredytów w złotówkach kształtuje się obecnie na poziomie około 12% - 14%.

Po kryzysie finansowym na świecie rynek kredytów walutowych w Polsce, został mocno ograniczony. Dostępne na polskim rynku finansowym kredyty walutowe są udzielane głównie w euro lub w dolarach amerykańskich.6.

4. Ryzyko walutowe

Wśród zagrożeń związanych z zaciąganiem kredytów w walucie obcej warto wyróż-nić ryzyko walutowe. Ryzyko walutowe można określić jako prawdopodobieństwo pogor-szenia sytuacji finansowej firmy wskutek niekorzystnych zmian kursów walutowych. Fakt występowania ryzyka walutowego jest powiązane z rosnącym zadłużeniem zagranicznym przedsiębiorstw.

Ponad 40% zadłużenia zagranicznego przypada na przedsiębiorstwa, zatem aktyw-ność zarządzania ryzykiem walutowym jest jak najbardziej uzasadniona. W Polsce na rynku walutowym występujące nieobliczalne sytuacje wymuszają poniekąd potrzebę stałej analizy symptomów napływających z rynku finansowego oraz gospodarki. 7

Ryzyko walutowe wiąże się z procesem globalizacji w gospodarce światowej, który otwiera perspektywy rozwoju przepływów finansowych oraz wymiany handlowej. Dla Polski dodatkową siłą sprawczą wzmagającą zagraniczną wymianę handlową jest przystąpienie kraju do Unii Europejskiej. Umiejętność zarządzania ryzykiem nie polega na jego unikaniu. Zarządzanie ryzykiem polega na kompleksowym wykorzystaniu adekwatnych umiejętności dla jego oszacowania i zapewnienia odpowiedniego zwrotu w stosunku do poziomu ryzyka. Z ryzykiem nierozerwalnie związane są potencjalne straty i ograniczona przewidywalność.

Dokonując analizy ryzyka kursowego należy uwzględnić jego wielowymiarowy cha-rakter zawierający się w trzech rodzajach jego występowania. Ryzyko konwersji – przelicza-nia występuje przeważnie w przedsiębiorstwach ponadnarodowych i pojawia się w momencie przeliczania i konsolidacji sprawozdań finansowych zagranicznych podmiotów zależnych. Na ryzyko transakcyjne narażone są firmy, które przeprowadzają operacje kredytowe lub po-życzkowe w walutach obcych oraz te firmy, które dokonują wymiany handlowej z zagranicą. Powstałe różnice kursowe wpływają w istotny sposób na wielkość bieżących przychodów finansowych lub kosztów. Jest to powszechnie występujące ryzyko, które wpływa bezpo-średnio na płynność firmy i wynik finansowy. Trzeci rodzaj to ryzyko ekonomiczne bardzo trudne do oszacowania oraz prognozowania. Zależy w dużym stopniu od pozycji jednostki na rynku oraz rodzaju waluty, w której podejmuje zobowiązania8.

6 Czy kredyt walutowy jest nadal bardziej korzystny niż kredyt złotowy, www.banki.elfin.pl/elfin_radzi/7 J. Grzywacz, Ryzyko w kredycie walutowym SGH, Warszawa, www.e-finanse.com/artykuly/40.pdf 8 D. Śliwiński , Istota i rodzaje ryzyka walutowego, www.waluty.com.pl/pdf


5. Pasywność kredytowa przedsiębiorstw

Kluczowe dla rozwoju gospodarki są efektywnie działające przedsiębiorstwa, wy-korzystujące swój potencjał wzrostowy. Wraz z przekroczeniem pewnej granicy obrotów i pełnym wykorzystaniu wewnętrznych źródeł finansowania, przedsiębiorstwa potrzebują dodatkowego, zewnętrznego dokapitalizowania dla dalszego rozwoju. Kredyt bankowy jest jednym z wielu dostępnych źródeł kapitału zewnętrznego. Niektóre przedsiębiorstwa, z róż-nych powodów, rezygnują z możliwości oferowanych przez bank i nadal finansuje dalszy rozwój firmy poprzez zasoby wewnętrzne. Przedsiębiorstwa te charakteryzuje wysoki stopień niezależności finansowej, ale nie wykluczają one możliwości ubiegania się o kredyt w przy-szłości. Przedsiębiorstwa, które ograniczają koszty poprzez zaniechanie unowocześnienia procesu produkcji, nie tworzą kolejnych, nowych miejsc pracy oraz nie zwiększają produkcji dóbr czy usług, na które jest duże zapotrzebowanie, z powodu braku wystarczających środków finansowych i rezygnują z ubiegania się o kredyt, w pewnym stopniu przyczyniają się do ograniczenia tempa rozwoju gospodarki. „Niekorzystanie z kredytów przez przedsiębiorstwa o zadawalającej sytuacji ekonomicznej i posiadających możliwości rozwoju, a jednocześnie nie realizujących projektów z uwagi na niechęć do ubiegania się o kredyt bankowy w lite-raturze przedmiotu określa się zjawiskiem pasywności bądź zniechęcenia kredytowego”.9

Narodowy Bank Polski przeprowadził badania ankietowe celem zbadania niskiego zainteresowania firm kredytem bankowym na sfinansowanie rozwoju i inwestycji przed-siębiorstwa. Z badania wynika, że zasadniczym argumentem jest posiadanie dostatecznych środków własnych. Wśród innych przyczyn będących przejawem pasywności polskich przed-siębiorstw należy wymienić: obawę przed odrzuceniem wniosku, niechęć przedsiębiorstwa spowodowana dotychczasową współpracą z bankiem, chaotyczność koniunktury, obawa przed zmianą na gorsze warunków kredytowania w okresie trwania umowy, zbyt skomplikowane procedury, potrzebę produktu bardziej dopasowanego do potrzeb, wysoki koszt kredytu, brak zdolności kredytowej, niechęć przedsiębiorstwa do ujawniania dokumentacji, brak zdolności kredytowej.10

Rysunek 4. Czynniki sprawcze nie ubiegania się o kredyt bankowy wśród przedsiębiorstw od-czuwających potrzebę finansowania zewnętrznego (w latach 2010-2012)

0 5 10 15 20 25 30

brak zdolności kredytowej

wysoki koszt kredytu, niekorzystne warunki

potrzebny był produkt bardziej dopasowany dopotrzeb

procedury były zbyt skomplikowane

przedsiębiorstwo niechętnie ujawnia pełnądokumentację

istniała obawa o pogorszenie warunkówkredytowania w trakcie trwania umowy

niepewność koniunktury

dotychcasowa współpraca z bankamizniechęciła przedsiębiorstwo

obawiano się odrzucenia wniosku

inne przyczyny

dużeMSP

Źródło: Opracowanie na podstawie A. Sawicka, I.D. Tymoczko, Dlaczego polskie przedsiębiorstwa nie korzystają z kredytu?, NBP, Materiały i Studia, nr 310, Warszawa, 2014

9 A. Sawicka, I.D. Tymoczko, Dlaczego polskie przedsiębiorstwa... op. cit., s. 810 Ibidem, s. 31


Wśród przyczyn z powodu, których przedsiębiorstwa nie podejmują decyzji o pod-jęciu kredytu przeważa prawie w 30% przypadków przekonanie firmy o braku zdolności kredytowej. Niekorzystne warunki kredytowe powodują, że prawie 20% ubiegających się o kredyt rezygnuje z tej formy finansowania. Z kolei obawa przed odrzuceniem wniosku przez bank w przypadku około 6% przedsiębiorstw była czynnikiem zniechęcającym do ubiegania się o kredyt.

Podsumowanie

W Polsce przedsiębiorstwa prowadzą strategie finansowania w oparciu o wewnętrz-ne źródła finansowania. Większość przedsiębiorstw funkcjonuje bez kredytów. Pasywność polskich przedsiębiorstw do finansowania działalności kredytem to jeden z czynników ogra-niczających możliwości rozwojowe całej gospodarki. Stanowi barierę dla rozwoju sektora przedsiębiorstw. Wiek firmy, historia kredytowa, wielkość firmy, sytuacja finansowa oraz branża decydują o izolacji bądź przychylności banków do udzielenia kredytu.

W Polsce dopiero zaczyna rozwijać się system wspierania młodych, innowacyjnych przedsiębiorstw. „Fundusze venture capital, aniołowie biznesu odpowiadają na wciąż nie-wielką część zapotrzebowania przedsiębiorstw na kapitał”11.

Rozważając zaciągnięcie kredytu walutowego przedsiębiorstwa powinny zwrócić uwagę, kiedy takie rozwiązanie dla nich będzie najbardziej korzystne i jaka waluta kredytu dla takiego zobowiązania byłaby odpowiednia. Kredytobiorca zamierzający zaciągnąć w walucie obcej kredyt musi wiedzieć, że wiąże się on z dużym ryzykiem walutowym, które wynika ze zmienności wyceny walut.

Ocena negatywna zdolności kredytowej przedsiębiorstwa jest głównym powodem odmownej decyzji banku, co skutkuje odrzuceniem wniosku. Przedsiębiorstwa z rezerwą ulegają zewnętrznej weryfikacji zdolności kredytowej. Decydują się na taki krok dopiero wtedy, gdy są przekonane o swojej dobrej sytuacji lub są w trudnej sytuacji finansowej i nie mają innego źródła kapitału.

Bibliografia

1. Grzywacz J. Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, SGH, Warszawa, 2008.2. Grzywacz J. A. Okońska Venture capital a potrzeby kapitałowe małych i srednich przedsię-

biorstw, SGH, Warszawa, 2005.3. Grzywacz J., Ryzyko w kredycie walutowym SGH, Warszawa, http://www.e-finanse.com/arty-

kuly/40.pdf (data dostępu: marzec 2015). 4. NBP Sytuacja finansowa sektora przedsiębiorstw w III kw. 2014 r., nr 04/14 (grudzień 2014),

Warszawa, 2014 r.5. Paździor A., Dostępność instrumentów finansowych wspierających przedsiębiorczość i inno-

wacje. Ekspertyza naukowa, Politechnika Lubelska (data dostępu: marzec 2015).6. Puchalska K., Tymoczko I.D., Szerokie ujęcie ekspozycji polskich przedsiębiorstw niefinan-

sowych na ryzyko walutowe. Źródła i skala ekspozycji oraz metody zarządzania ryzykiem walutowym, NBP, Materiały i Studia, Zeszyt nr 293, Warszawa, 2013.

7. Sawicka A., Tymoczko I.D., Dlaczego polskie przedsiębiorstwa nie korzystają z kredytu?, Materiały i Studia, nr 310, Warszawa, 2014.

8. Śliwiński D., Istota i rodzaje ryzyka walutowego. http://waluty.com.pl/pdf/ryzyko.pdf, (data dostępu: marzec 2015).

9. www.kil.lubelskie.pl 10. www.banki.elfin.pl11. www.waluty.com.pl12. www.nbp.pl

11 Ibidem, s.33


CREDIT IN THE COMPANY

SummaryThe aim of the study is to identify the role of the bank loan in the the company and the factors which determine the company to stop making efforts to take a loan for the the investments and development of the company. Bank loans are definitely attractive source of capital for companies. Foreign currency loans also carry the risk of currency, which requires a large active risk management. The companies passivity in taking the loans has many causes, which make up one of the factors limiting the development possibilities of the entire economy.

Key words: bank loan, the foreign currency loan, currency risk, companies passivity


Zwrotne instrumenty wsparcia w nowej perspektywie finansowej UEŁukasz Konopielko

Łukasz KonopielkoUczelnia Łazarskiego

ZWROTNE INSTRUMENTY WSPARCIA W NOWEJ PERSPEKTYWIE FINANSOWEJ UE

Wstęp

Nowa perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata 2014-2020 przynieść miała w Polsce zwiększone wykorzystania instrumentów zwrotnych w ramach programów opera-cyjnych i odejście od kojarzenia funduszy europejskich wyłącznie z dotacjami. Formułowane były postulaty i realnie brano pod uwagę w procesie programowania możliwość przeznaczenia na tego rodzaju wsparcie aż do 10%-15% całości funduszy w nowej perspektywie1, podczas gdy dotychczasowy udział tego typu wydatków w ramach polityki regionalnej szacowany był na około 2%2. Jednocześnie wzrost znaczenia, a co za tym idzie wielkości regionalnych programów operacyjnych, prowadzić powinien do szerokiego stosowania tych instrumentów na poziomie województw. Niniejszy artykuł przedstawia przybliżony planowany rozmiar użycia instrumentów innych niż dotacje w nowej perspektywie finansowej poprzez anali-zę danych zawartych w zatwierdzonych na początku roku 2015 regionalnych programach operacyjnych (RPO) i jest pierwszą próbą weryfikacji realizacji wcześniejszych zapowiedzi o zamiarze efektywniejszego wydatkowania środków UE w kontekście oczekiwanego zna-czącego zmniejszenia bądź wręcz ustania finansowania po roku 2020. Zaproponowana jest klasyfikacja województw na grupy w zależności od udziału instrumentów zwrotnych w za-twierdzonych RPO, jak również przedstawione hipotezy dotyczące przyczyn przynależności do poszczególnych grup.

1. Instrumenty zwrotne a luka finansowa

Środki otrzymane w ramach perspektywy finansowej UE 2014-2020 mają przynosić większe niż dotychczas szeroko rozumiane efekty mnożnikowe, których pojawienie się jest oczywiste w przypadku stosowania instrumentów zwrotnych, zwanych także instrumentami finansowymi bądź pozadotacyjnymi. Jak wskazuje Wierżyński3 kategoria ta obejmuje: „sze-reg różnorodnych instrumentów, poczynając od pożyczek i kredytów, poprzez poręczenia i gwarancje, a kończąc na skomplikowanych produktach typu „equity” (tzw. wejście kapita-łowe). Wspólnym mianownikiem tych rozwiązań jest ich odnawialny charakter. Środki po określonym czasie zostają zwrócone przez końcowych beneficjentów, a dzięki temu mogą być dalej redystrybuowane przez pośredników finansowych: banki, fundusze poręczeniowe czy pożyczkowe (w tym Venture Capital).”. Dla uproszczenia w ramach niniejszego opracowania

1 Por. Konfederacja Lewiatan, Programowanie instrumentów zwrotnych finansowanych ze środków polityki spój-ności, Warszawa, 2013 oraz L. Kryskova, Bezzwrotne i zwrotne instrumenty pomocy publicznej Unii Europejskiej dla przedsiębiorców, wystąpienie na IX Kongresie Ekonomistów Polskich, 2013.

2 B. Lepczyński, M. Penczar , Znaczenie instrumentów zwrotnych w ograniczaniu luki finansowej i podnoszeniu bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstw z sektora MSP, „Journal of Management and Finance”, 4/4, 2013, s. 84.

3 W. Wierżyński, Instrumenty finansowe w nowej polityce spójności, Inwestujemy w rozwój – biuletyn informa-cyjny RPO woj. podkarpackiego, 4(16)/2013, str.12-13.

Łukasz Konopielko174

instrumenty te podzielono na pożyczkowe, poręczeniowe i kapitałowe, co jest zresztą zgodne z podziałem stosowanym przez UE.

Przeznaczenie środków na instrumenty zwrotne stanowić ma swoisty „kapitał żela-zny” dla instytucji pośredniczących w ich dystrybucji (różnego rodzaju lokalne fundusze, banki – najczęściej spółdzielcze czy instytucje wspierania biznesu), których horyzont dzia-łania powinien wybiegać poza najbliższy okres programowania. Mimo iż wbrew rozpo-wszechnionemu poglądowi napływ środków unijnych do Polski nie zakończy się w roku 20204 „pozostawienie” środków w tych instytucjach i możliwość ich wielokrotnego (a nie jednorazowego jak w przypadku dotacji) zastosowania jest istotnym argumentem za ich sze-rokim stosowaniem. Z drugiej strony ten typ wydatkowania stanowi wyzwanie dla instytucji wdrażających, gdyż z punktu widzenia administrowania nimi jest znacznie bardziej wymaga-jący od stosowania prostych instrumentów dotacyjnych i generalnie powinnien finansować jedynie projekty generujące dochód5. Skutkuje to ich ograniczoną, przede wszystkim w za-kresie wielkości limitowanej najczęściej tzw. pomocą de minimis, możliwością stosowania w stosunku do przedsięwzięć o charakterze komercyjnym. Środki te nie przekładają się więc na szybkie i spektakularne inwestycje i w takim kontekście nie wpisują się bezpośrednio w cel implicite szybkiego wydatkowania środków UE, realizowany na poziomie polskich regionów czyli poprawę jakości życia6. Jednocześnie już na etapie planowania programów pojawia się kwestia kwot jakie powinny być alokowane na instrumenty finansowe, gdyż po pierwsze z natury rzeczy są one mniej atrakcyjne niż dotacje i przeszacowanie ich wolumenu skutkować może niewykorzystaniem, a po drugie konkurują one da facto z podobnymi instru-mentami komercyjnymi (kredyty, gwarancje) oferowanymi przez tradycyjnych uczestników tego rynku (banki, ubezpieczyciele) i w tym kontekście ich pojawienie się może skutkować zaburzeniem równowagi rynkowej. Z kolei aby środki te były atrakcyjne, z reguły oferowane są na korzystniejszych niż rynkowe warunki (niższe oprocentowanie, minimalne prowizje dla beneficjentów, wysokie dla pośredników dystrybuujących środki) co w skrajnych przypadkach prowadzić może do działań niezgodnych z przeznaczeniem środków (np. pozyskiwanie nie-oprocentowanego kredytu w celu ulokowania środków na lokacie). Natomiast z doświadczeń perspektywy finansowej 2007-2013 w Polsce7 należy zwrócić uwagę na relatywnie późne uruchomianie tych instrumentów, przy jednoczesnym znaczący wzroście zainteresowania nimi dopiero w momencie wyczerpywania się środków dotacyjnych.

Uzasadnieniem teoretycznym dla zastosowania instrumentów zwrotnych zarówno na poziomie regionalnym jak i krajowym stanowić ma zjawisko luki finansowej. Jest to zawodność rynków finansowych, wynikająca z asymetrii informacyjnej między przedsiębior-stwem a dostarczycielem kapitału zewnętrznego, skutkująca brakiem możliwości pozyskania środków mimo wykonalności projektu na które mają być one przeznaczone. Potencjalny wierzyciel chciałby poznać charakterystykę projektu i firmy ubiegającej się o środki. Jednak pozyskanie i wiarygodna weryfikacja tych informacji jest niemożliwa lub zbyt kosztowna z uwagi na małą skalę przedsięwzięcia. W związku z tym pojawia się ograniczenie dostępu do kredytu lub w najlepszym razie zwyżka oprocentowania. Dlatego właśnie niektóre rentowne projekty nie uzyskają zewnętrznego finansowania, pomimo tego, że byłoby to opłacalne zarówno dla kredytodawcy, jak i kredytobiorcy. W praktyce przyczyny występowania luki

4 Szerzej na ten temat w M. Kozak, 10 lat polityki spójności w Polsce, „Studia Regionalne i Lokalne” 4(58), 2014, str.25-50.

5 M. Szczepański, Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2103 roku – wymiar wspól-notowy i krajowy, Warszawa, 2011, s.8.

6 Por. G. Gorzelak, Środki Unijne – pierwsze oceny, http://www.euroreg.uw.edu.pl/dane/web_euroreg_semina-ry_files/593/gorzelak_srodki_ue_a_rozwoj_16_01_2014.pdf (dostęp 10.10.14).

7 Por. M.Gajewski, J.Szczucki, Ekspertyza nt. dobrych praktyk w zakresie rozwiązywania problemów w dostępie do finansowania zwrotnego w wybranych krajach Europy, w tym w państwach regionu Europy Środkowo-Wschod-niej, PARP, Warszawa, 2013.

Zwrotne instrumenty wsparcia w nowej perspektywie finansowej UE 175

odnoszone są zwykle systemowo do pewnych „wykluczonych” grup projektów np. realizo-wanych przez małe przedsiębiorstwa bez historii kredytowej lub działające w niekorzystnie postrzeganych branżach np. budownictwo. Zjawisko luki opisywane jest szeroko w literaturze zarówno w ujęciu teoretycznym jak i w odniesieniu do danych empirycznych dla konkretnych krajów czy regionów8. Konsekwentnie więc stwierdzenie zaistnienia luki jest przesłanką do podjęcia przez państwo interwencji, która może przybierać różnoraki charakter, ale spro-wadza się do próby ułatwienia pozyskania finansowania na przedsięwzięcia na małą skalę bądź dla grupy firm znajdujących się w luce. Interwencja taka może mieć charakter bezpo-średniego udostępnienia środków, jak ma to miejsce w przypadku funduszy pożyczkowych lub inwestycyjnych albo też usunięcia powodów, dla których przedsięwzięcie nie uzyskuje finansowania, w szczególności braku odpowiedniego zabezpieczenia, czego przykładem jest działalność funduszy poręczeniowych bądź gwarancyjnych, przy czym fundusze poręczenio-we adresują bezpośrednio tylko jeden aspekt zawodności rynków finansowych to jest kwestię zabezpieczeń. Pośrednio jednak ich szeroka dostępność może się jednak przyczynić także do zmniejszenia systemowych zawodności rynku poprzez obniżenie generalnej percepcji ryzyka przedsięwzięć objętych poręczeniami bądź gwarancjami. Badania IBS9 wskazują, że brak zabezpieczenia jest w Polsce przyczyną około 1/3 odmów kredytów inwestycyjnych, szcze-gólnie dotkliwym w odniesieniu do mniejszych przedsiębiorstw. Jednak to brak zdolności kredytowej pozostaje główną przyczyną odrzuceń (od 70 do 40 proc. w zależności od typu przedsiębiorstwa), ale należy pamiętać, że oznacza on de facto duże ryzyko nieopłacalności bądź niezasadności przedsięwzięcia, gdyż część projektów przedkładanych bankom jest po prostu niewykonalna z powodów takich jak brak realności prognoz finansowych, niedosta-teczne rozpoznanie kosztów itp. Projekty takie trudno zaliczyć do luki finansowej, gdyż są one wykluczone z uwagi na ich ułomności konstrukcyjne. Dopiero odrzucenie z powodu braku zabezpieczenia bądź wyłączenia z uwagi na ryzyko branży w bezpośredni sposób są efektem luki finansowej bo projekt jest prawdopodobnie opłacalny i zasadny, ale nie znajduje finansowania z uwagi na czynniki leżące poza nim samym.

W tym kontekście użycie instrumentów zwrotnych umożliwić ma dostęp do kapitału zewnętrznego na inwestycje rozwojowe, który to kapitał będzie mógł być wykorzystany wielokrotnie a dostęp do niego nie będzie ograniczony ramami kwalifkowalności kolejnej perspektywy finansowej. Zakres stosowania instrumentów wynikać ma z oceny ex-ante, która zidentyfikuje zawodności adekwatnego rynku oraz obszary na których występuje nie-optymalny poziom inwestycji. Ocena ta służyć ma zbadaniu sytuacji na obszarze lub rynku na którym planowana jest interwencja, oszacowaniu wielkości luki finansowej i wskazaniu rekomendacji w zakresie użycia instrumentów oraz sposobu realizacji interwencji (jakie instytucje mają obsługiwać wybrane instrumenty). Szczegółowy sposób przeprowadzenia związanego z tym badania został opisany w dokumencie Komisji Europejskiej „Ex-ante as-sessment methodology for financial instruments in the 2014-2020”10. Badanie takie, powinno zostać zasadniczo przeprowadzone przed zaplanowaniem uruchomieniem tych instrumentów, jednak w praktyce część z polskich regionów, których programy operacyjne przyjmowano na początku roku 2015, była dopiero w trakcie bądź przewidywała przeprowadzenie takiej oceny. Mimo to w ramach regionalnych programów operacyjnych wskazano już alokację finansową na poszczególne instrumenty, co umożliwia dość dokładną ocenę przewidywanego poziomu ich zastosowania oraz szacunkową dekompozycję na poszczególne ich komponenty.

8 Bogaty przegląd zagadnień związanych z tym zjawiskiem zamieszczono m.in. w: Beck T., Torre A., The Basic Analytics of Access to Financial Services, „Financial Markets, Institutions&Instruments”, V.16, No.2, May 2007. Studium przypadku Szkocji jest dostępne w Deakins D., Whittam G. i Wyper J. SMEs’ Access to bank finance in Scotland: an analysis of bank manager decision making, “Venture Capital” Vol.12 No.3, July 2010.

9 Instytut Badań Strukturalnych „Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego”, Warszawa 2013, s. 40-42.

10 Dostępnym m.in. na http://www.eurada.org/files/Access%20to%20finance/Ex-ante_financial_VolumeI.pdf


2. Metodologia badania

Analizie poddano zawartość wszystkich regionalnych programów operacyjnych w wersjach zatwierdzonych po negocjacjach przez Komisję Europejską (luty 2015). Pod uwagę zostały wzięte zadeklarowane w programach poziomy alokacji na trzy grupy instru-mentów tj. pożyczki, poręczenia i instrumenty kapitałowe. Podział ten został ustalony poprzez analizę szesnastu RPO w wersji zatwierdzonej przez UE i z uwzględnieniem Rozporządzenia UE w zakresie metod wsparcia w odniesieniu do zmian klimatu, określania celów pośrednich i końcowych na potrzeby ram wykonania oraz klasyfikacji kategorii interwencji w odniesieniu do europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych11, które określa kody wymiaru form finansowania, które przedstawiane są w RPO w odniesieniu do każdej z osi prioryteto-wych. Wielkości te zostały następnie porównane z całkowitą kwotą finansowania w ramach programów i sumą w skali regionów. Należy przy tym zauważyć, że badanie to, z uwagi na zakres uwzględniający jedynie RPO nie wyczerpuje kwestii stosowania instrumentów zwrotnych w perspektywie finansowej 2014-2020 w Polsce, gdyż ten rodzaj finansowania jest przewidywany także w programach ogólnokrajowych, szczególnie w Programie Operacyj-nym Inteligentny Rozwój, jak również na poziomie ponadregionalnym w ramach Programu Operacyjnego Polska Wschodnia.

Tabela nr.1 przedstawia poziom alokowanych w ten sposób kwot w stosunku do cało-ści środków finansowych programu, jak również porównawczo w skali kraju. Należy zastrzec, że w większości z programów znajdowały się zapisy wskazujące na zamiar określenia szcze-gółowej alokacji po przeprowadzeniu, lub w zależności, od wyników wspomnianej wcześniej oceny ex-ante, których stan zaawansowania na koniec lutego 2015 był różny – niektóre regiony były dopiero w trakcie wykonywania takich analiz, bądź prowadziły ich drugi etap. W tym kontekście można uznać, że alokacja w województwach które przeprowadziły taką analizę została ostatecznie ustalona12, podczas gdy w pozostałych może jeszcze ulec zmianie.

11 Rozporządzenie Wykonawcze Komisji (UE) Nr 215/2014 z dnia 7 marca 2014.12 Oceny ex-ante przewidują również mechanizmy aktualizacji wyników oceny w zależności od zmian sytuacji

rynkowej, w szczególności poziomu luki finansowej w regionach.


Tabela 1. Instrumenty zwrotne w RPO perspektywy finansowej 2014-2020

WojewództwoUdział instru-mentów zwrot-nych RPO (%)

Rodzaje instrumentów Obszary interwencji

Dolnośląskie 7.07 pożyczki, poręczenia

Konkurencyjność i innowacje, gospodarka ni-skoemisyjna, rynek pracy, spójność społeczna

Kujawsko-Po-morskie 9,19 pożyczki,

poręczeniaKonkurencyjność i innowacje, gospodarka

niskoemisyjna, rynek pracy

Lubuskie 4,02 pożyczki, poręczenia Innowacje

Lubelskie 5,51 kapitałowe, pożyczkowe

Konkurencyjność, gospodarka niskoemisyjna, infrastruktura społeczna

Łódzkie 4,97 pożyczki, poręczenia

Innowacje, gospodarka niskoemisyjna, rynek pracy

Małopolskie 5,26 kapitałowe, pożyczkowe

Konkurencyjność, gospodarka niskoemisyjna, rynek pracy, rewitalizacja

Mazowieckie 4,03 pożyczki Innowacje, gospodarka niskoemisyjna

Opolskie 5,80 pożyczki, poręczenia

Konkurencyjność i innowacje, gospodarka niskoemisyjna, rynek pracy

Podkarpackie 2,38 pożyczki Konkurencyjność i innowacje, gospodarka ni-skoemisyjna, rynek pracy, spójność społeczna

Podlaskie 0 nie dotyczy nie dotyczy

Pomorskie 6,45 wszystkie Konkurencyjność i innowacje, gospodarka niskoemisyjna,

Śląskie 4,36 pożyczki, poręczenia

Konkurencyjność, gospodarka niskoemisyjna, rynek pracy, rewitalizacja.

Świętokrzyskie 3,62 pożyczki, poręczenia Konkurencyjność, rynek pracy

Warmia-Mazury 2,96 wszystkie Innowacje

Wielkopolskie 4,99 pożyczki, poręczenia Innowacje, rynek pracy

Zachodniopo-morskie 4,83 wszystkie Innowacje, rynek pracy

Średnio RPO 4,75

Źródło: Obliczenia własne na podstawie Regionalnych Programów Operacyjnych wg stanu na luty 2015.

Interesujące, choć z uwagi na wielowymiarowość i odrębność każdego RPO trudne do spójnego opisania i poddania analizie, jest również zagadnienie przeznaczenia środków pozadotacyjnych na poszczególne osie finansowania, czyli obszary interwencji które zostaną nimi objęte. Skrótowa analiza semantyczna nazw poszczególnych osi pozwala stwierdzić, że największa część środków alokowana została na działania związane z przedsiębiorczością i konkurencyjnością, podczas gdy mniejsze kwoty skierowane mają być na gospodarkę ni-skoemisyjną i szeroko pojęty rynek pracy. Najszerszy zakres stosowania omawianych form finansowania wystąpić ma w RPO województwa dolnośląskiego gdzie zastosowane mają zostać na pięciu osiach interwencji, podczas gdy w przeciętnym programie ich użycie jest przewidziane na trzech osiach interwencji.

Z kolei wykres 1 prezentuje udział poszczególnych rodzajów instrumentów w sto-sunku do całości środków wszystkich RPO przeznaczonych na interwencję inną niż w po-staci dotacji. Największy nacisk położony ma zostać na pożyczki, fundusze poręczeniowe


odpowiadają za niewielką część alokowanych środków, a udział funduszy kapitałowych jest wręcz symboliczny. Analiza takiego stanu rzeczy przedstawiona jest w kolejnej sekcji, ale należy pamiętać, że udział instrumentów w poszczególnych RPO jest mocno zróżnicowany zarówno co do zakresu jak i kwot na nie przeznaczonych.

Wykres 1. Udział instrumentów zwrotnych w Regionalnych Programach Operacyjnych

Źródło: Obliczenia własne na podstawie Regionalnych Programów Operacyjnych wg stanu na luty 2015

3. Analiza wyników

Poziom alokacji środków na instrumenty finansowe w ramach RPO wzrósł w porów-naniu z poprzednią perspektywą finansową przeszło dwukrotnie i osiągnął poziom blisko 5%. Daleko jednak do szerokiego stosowania tych instrumentów czy choćby do realizacji wspo-mnianych wcześniej zapowiedzi o przeznaczeniu na te instrumenty kwot przekraczających 10% całości alokacji. Warto więc zastanowić się nad widoczną rozbieżnością między dekla-rowanym wcześniej szerszym użyciem instrumentów zwrotnych a niską wstępną alokacją środków, która dodatkowo będzie jeszcze ulegała dalszym korektom, prawdopodobnie w dół.

Należy zauważyć, że planowany poziom użycia tych instrumentów różni się między poszczególnymi regionami, co pozwala na ich podział na przynajmniej dwie grupy, odmien-ne co do natężenia ich zastosowania. I tak regiony wschodnie, które objęte będą również działaniem dodatkowego programu operacyjnego obejmującego Polskę Wschodnią alokują na omawiane instrumenty niższy procent środków, poniżej średniej krajowej. Dotyczy to zarówno podlaskiego z zerową alokacją jak i podkarpackiego i warmińsko-mazurskiego z alokacją nie przekraczającą 3%, ale także lubelskiego i świętokrzyskiego z wielkościami około 4%. W tym kontekście, mimo ustalenia tzw. linii demarkacyjnych między programa-mi, zachodzi więc prawdopodobnie zjawisko dublowania się programów co do obszarów wsparcia. Niska alokacja może też być efektem operacyjnego pokrywania się zakresu tych środków, szczególnie w sytuacji, gdy sieć pośredników nie jest mocno rozbudowana i de facto wielu z nich już obecnie oferuje oba rodzaje środków (z RPO i Programu Operacyjnego Polska Wschodnia) co prowadzi do konkurowania o beneficjentów i swoistego „wyścigu do dna” w oferowaniu coraz większych zachęt do skorzystania z tych środków. Niska alokacja jest więc częściowo efektem doświadczeń z realizacji perspektywy 2007-2013 i relatywnie niskiego popytu na tego typu finansowanie.

Na drugim biegunie natężenia wykorzystania instrumentów zwrotnych znajdują się natomiast regiony, które konsekwentnie wdrażały je już w trakcie realizacji poprzedniej perspektywy, co nie tylko zwiększyło ich popularność, podniosło świadomość finansową


potencjalnych ich odbiorców, ale także dało okazję do zbudowania struktury instytucjonal-nej umożliwiającej efektywną dystrybucję środków. Nie bez znaczenia jest tu także poziom rozwoju regionu, oddziałujący pozytywnie na możliwość efektywnego odzyskiwania fun-duszy od pożyczkobiorców i ich ponownego użycia. W tym kontekście liderami pozostają województwa kujawsko-pomorskie oraz dolnośląskie, relatywnie wysoki poziom stosowania instrumentów zwrotnych przewidziany jest również w pomorskim. Jednak to właśnie także w tych województwach produkty te będą uzupełniać, ale być może też do pewnego stopnia konkurować, z funduszami pożyczkowymi zasilonymi środkami w ramach poprzedniej per-spektywy finansowej, w szczególności w ramach europejskiej inicjatywy JEREMIE.

Z kolei struktura działalności poręczeniowej w Polsce ulega obecnie radykalnej zmianie. Wynika to z uruchomienia przez Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) programu gwarancji de minimis13. Jego istotą jest gwarantowanie do 60 procent kredytu obrotowego do kwoty maksimum 3,5 mln zł. Program operuje przez sieć banków - pośredników, w szcze-gólności dużych banków sieciowych i spowodował znaczące zmiany na rynku poręczenio-wym z uwagi na fakt, że poziom funduszy własnych BGK umożliwia udzielenie gwarancji do kwoty 30 mld zł co jest kwotą o rząd wielkości większą od obecnej łącznej ekspozycji funduszy poręczeniowych. Poza relatywnie niskimi kosztami korzystania z instrumentu dla przedsiębiorcy, program ma jeszcze dwie dodatkowe zalety które pozwalają sądzić, że będzie on początkiem znaczących przeobrażeń w sektorze poręczeniowym. Po pierwsze poręcze-nie ma charakter portfelowy, czyli o jego przyznaniu decyduje ocena banku, który posiada umowę ramową z BGK. Po drugie, w odróżnieniu od rozdrobnionych i zróżnicowanych ofert produktów finansowanych z RPO, produkt ten jest zestandaryzowany, zaś jego upo-wszechnieniu sprzyjać ma akcja informacyjna zorientowana na małych i średnich przedsię-biorców. Wychodzi on niewątpliwie naprzeciw potrzebom tych przedsiębiorstw, ale stawia w trudnej sytuacji już działające fundusze poręczeniowe. Ich dotychczasowa oferta staje się mało atrakcyjna, szczególnie dla banków które zdecydowały się podpisać umowy dotyczące realizacji programu. W tym kontekście relatywnie niewielki kwoty przeznaczone na działal-ność poręczeniową w części regionów nie będą raczej stanowić atrakcyjnej alternatywy tym zakresie i służyć mają podtrzymaniu działalności już powstałych instytucji o lokalnym za-kresie działania i mających najczęściej charakter wyspowy. Z kolei użycie tych instrumentów w innych niż związanymi z przedsiębiorczością dziedzinach (np. gospodarka niskoemisyjna czy rynek pracy) będzie miało wymiar ograniczony kwotowo i trudno oczekiwać, iż wniesie istotną wartość do realizacji któregoś z RPO, w których ten element został uwzględniony. Podobny, ograniczony i „pilotażowy” charakter mają również przewidziane w pięciu regio-nach instrumenty kapitałowe, które z uwagi na wielkość środków na nie przeznaczone, siłą rzeczy ograniczać się będą przede wszystkim do niewielkich inwestycji w początkowej fazie rozwoju firm, konkurując prawdopodobnie na regionalnych rynkach o relatywnie niewielkiej podaży z ofertą programów krajowych a przede wszystkim inwestorów prywatnych w formie aniołów biznesu czy funduszy typu seed capital.

Marginalizacja instrumentów zwrotnych wynika częściowo z problemów jakie poja-wiają się w ich praktycznym stosowaniu. Mimo iż w nowej perspektywie możliwe jest łącze-nie elementów dotacyjnych i zwrotnych, to jednak nadal niejasne pozostają kwestie dotyczące łączenia poszczególnych elementów zwrotnych (tzw. podwójne dofinansowanie -np. pożyczki ze środków UE poręczane przez wsparte ze środków UE fundusze poręczeniowe), odpowie-dzialności i dopuszczalnego ryzyka związanego z zaangażowaniem środków publicznych oraz zakresu końcowej „zwrotności” środków po zakończeniu okresu trwałości w odniesieniu do pośredników finansowych zaangażowanych w realizację programów. Dodatkowe problemy mogą się także pojawić w perspektywie 2014-2020 w obszarze certyfikacji poszczególnych

13 Pełna nazwa: Portfelowa Linia Gwarancyjna de Minimis.


wydatków, co grozi blokowaniem możliwości wydatkowania w sytuacji nierównomiernego uruchamiania poszczególnych działań. Trzeba więc w tym kontekście przyznać, że swoisty sceptycyzm co do stosowania tych instrumentów ma więc pewne uzasadnienie, choć jak wskazano wcześniej, jest on zdecydowanie niższy w regionach które intensywniej korzystały z nich w poprzednich okresach.

Podsumowanie

Na wynik programowania RPO w zakresie użycie instrumentów zwrotnych można patrzeć w różny sposób. Z jednej strony trzeba zauważyć szersze niż dotychczas ich wyko-rzystanie na poziomie regionalnym i znaczny procentowy wzrost ich udziału w stosunku do poprzedniej perspektywy, z drugiej jednak nie sposób nie odnotować udziału niższego od pierwotnych deklaracji i przewidywań. Dodatkowo należy podkreślić, że przedstawione w artykule szacunki mają charakter wstępny, ale z uwagi na wspomniane wcześniej przesłanki można przewidywać, że prowadzone analizy ex-ante oraz uszczegółowienia opracowanych programów przyniosą raczej zmniejszenia niż zwiększenia środków przeznaczonych na omawiane instrumenty. Niewątpliwie sytuacja makroekonomiczna a w szczególności niskie stopy procentowe oraz oczekiwania co do jeszcze wyższych kwot przeznaczonych przez UE na dotacje nie sprzyjają podejmowaniu długofalowych decyzji, sprzyjających zwiększaniu udziału instrumentów zwrotnych w budżetach programów. Z punktu widzenia politycznego udzielane z tych środków pożyczki czy poręczenia nie przynoszą spektakularnych efektów i nie przysparzają głosów wyborców. Z kolei z punktu widzenia badawczego interesującym tematem było by w tym kontekście porównanie ocen luki finansowej z wielkością i zakresem proponowanych instrumentów, jak również prześledzenie wpływu środków już wydatkowa-nych w poprzedniej perspektywie na instrumenty zwrotne zarówno w aspekcie tworzenia potencjału instytucjonalnego jak i rzeczywistej ich roli w eliminacji luki finansowej. Mogło by to dostarczyć argumentów do konsekwentnego wdrażania tych instrumentów i zmniejszyło presję na marginalizację ich roli w nowej perspektywie.

Bibliografia

1. Beck, T., Torre, A., The Basic Analytics of Access to Financial Services, „Financial Markets, Institutions & Instruments”, V.16, No.2, May 2007.

2. Deakins, D., Whittam, G. i Wyper, J. SMEs’ Access to bank finance in Scotland: an analysis of bank manager decision making, “Venture Capital” Vol.12 No.3, July 2010.

3. Gajewski, M., Szczucki, J., Ekspertyza nt. dobrych praktyk w zakresie rozwiązywania proble-mów w dostępie do finansowania zwrotnego w wybranych krajach Europy, w tym w państwach regionu Europy Środkowo-Wschodniej, PARP, Warszawa, 2013.

4. Gorzelak, G. Środki Unijne–pierwsze oceny, http://www.euroreg.uw.edu.pl /dane/web_eu-roreg_seminary_files/593/gorzelak_srodki_ue_a_rozwoj_16_01_2014.pdf (dostęp 10.10.14).

5. Instytut Badań Strukturalnych „Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsię-biorstw do finansowania zewnętrznego”, Warszawa 2013.

6. Konfederacja Lewiatan, Programowanie instrumentów zwrotnych finansowanych ze środków polityki spójności, Warszawa, 2013.

7. Kozak, M. „10 lat polityki spójności w Polsce”, Studia Regionalne i Lokalne 4(58), 2014.8. Kryskova, L. „Bezzwrotne i zwrotne instrumenty pomocy publicznej Unii Europejskiej dla

przedsiębiorców”, wystąpienie na IX Kongresie Ekonomistów Polskich, Warszawa, 2013.9. Lepczyński, B., Penczar, M. „Znaczenie instrumentów zwrotnych w ograniczaniu luki finan-

sowej i podnoszeniu bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstw z sektora MSP”, Journal of Management and Finance, 4/4, 2013.

10. Szczepański, M., Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2103 roku – wymiar wspólnotowy i krajowy, Warszawa, 2011.


11. Wierżyński, W. “Instrumenty finansowe w nowej polityce spójności”, Inwestujemy w rozwój – biuletyn informacyjny RPO woj. podkarpackiego, 4(16)/2013.

FINANCIAL INSTRUMENTS IN THE NEW EU FINANCIAL PERSPECTIVE

SummaryThis paper addresses issues of financial instruments application within Regional Operational Programmes for new EU financial perspective of 2014-2020 in Poland. Expected allocation has been derived out of validated programmes. Relatively low level of these instruments popularity is explained by the lack of experience combined with complex application which does not lead to spectacular short-term results.

Key words: EU Funds, financial instruments, Regional Operational Programmes, Poland


Kredyty hipoteczne w Polsce w kontekście stabilności finansowej i makroekonomicznejRyszard Kata

Ryszard KataUniwersytet Rzeszowski

KREDYTY HIPOTECZNE W POLSCE W KONTEKŚCIE STABILNOŚCI FINANSOWEJ

I MAKROEKONOMICZNEJ

Wprowadzenie

W Polsce w ostatnich latach obserwujemy bardzo dynamiczny wzrost zadłużenia go-spodarstw domowych z tytułu kredytów na cele mieszkaniowe, określanych powszechnie, ze względu na przedmiot ich zabezpieczenia, jako kredyty hipoteczne1. Rozwój rynku kredytów hipotecznych jest istotnym narzędziem wspierania budownictwa mieszkaniowego oraz stabil-nego rozwoju rynku nieruchomości. Jednakże nadmierne zadłużenie gospodarstw domowych niesie określone ryzyka dla stabilności sektora bankowego i stabilności gospodarczej.

Celem opracowania jest ocena skali i dynamiki rozwoju rynku mieszkaniowych kre-dytów hipotecznych w Polsce w latach 2001-2014 oraz jego porównanie do innych krajów Unii Europejskiej. W opracowaniu dokonano analizy stanu i struktury portfela hipotecznych kredytów mieszkaniowych, jakości tego portfela kredytowego oraz ryzyk, jakie niesie on dla stabilności finansowej sektora bankowego oraz stabilności makroekonomicznej. Przedstawio-no także i oceniono propozycje neutralizacji niektórych ryzyk portfela kredytów hipotecznych, w szczególności dotyczące kredytów denominowanych we franku szwajcarskim (CHF).

Rozwój rynku kredytów hipotecznych, z uwagi na fakt, iż w Polsce kredyty takie są głównym źródłem zewnętrznego finansowania nieruchomości mieszkaniowych jest szcze-gólnie ważny z punktu widzenia społecznego i gospodarczego. Rynek ten tworzy możliwość pełniejszego zaspokojenia podstawowej potrzeby człowieka (rodziny), jaką jest mieszkanie. Bez wątpienia dynamiczny rozwój kredytów hipotecznych w Polsce, w ostatnich latach, pozwolił na wybudowanie setek tysięcy mieszkań i domów, które nie mogłyby powstać bez tego źródła finansowania potrzeb mieszkaniowych ludności.

Ostatni kryzys finansowy lat 2008-2009, uzmysłowił wszystkim jak istotne znaczenie dla stabilności sektora finansowego oraz stabilności gospodarczej ma rynek nieruchomości oraz kredyty hipoteczne. O tym, iż nadmierny wzrost zadłużenia sektora prywatnego może być źródłem niestabilności gospodarczej przekonały się niektóre kraje strefy euro (m.in. Hiszpania, Portugalia i Irlandia)2. W latach 2002-2005 w krajach tych zaobserwować można było znaczący wzrost kredytów bankowych w finansowaniu przedsiębiorstw i osób fizycz-nych, szczególnie w obszarze inwestycji mieszkaniowych. Przegrzanie koniunktury w efekcie coraz większego finansowania gospodarki (wydatków sektora prywatnego i publicznego kredytami bankowymi i innymi formami długu), a także pęknięcie bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości, której katalizatorem był kryzys subprime w Stanach Zjednoczonych

1 Kredyt hipoteczny i kredyt mieszkaniowy nie są w pełni tożsamymi pojęciami, jednakże w opracowaniu będą one używane zamiennie i rozumiane jako mieszkaniowe kredyty hipoteczne, czyli kredyty bankowe udzielane osobom fizycznym, przeznaczone na finansowanie nieruchomości mieszkaniowych i zabezpieczone hipoteką.

2 Zdaniem Paula de Grauwe źródłem obecnego kryzysu zadłużeniowego w strefie euro jest nie tylko akumulacja długu w sektorze publicznym, ale także w sektorze prywatnym (zarówno finansowym, jak i niefinansowym). Zob. P. de Grauwe, The Financial Crisis and the Future of the Eurozone, BEEP Briefing 2010, no 21, s. 9.

Ryszard Kata184

spowodowały negatywne sprzężenia zwrotne pomiędzy sektorem publicznym a sektorem finansowym i tzw. realną sferą gospodarki. Prowadziły one do kryzys finansów publicznych oraz recesji gospodarczej.

W literaturze występuje kilka definicji stabilności finansowej. Jedna z nich mówi, że jest to stan, w którym system finansowy jest zdolny w trwały sposób wypełniać swoje funkcje, tj. efektywnie alokować fundusze od oszczędzających do najbardziej produktywnych inwestorów3. Zdaniem G. Schinasiego4 stabilność systemu finansowego należy postrzegać przede wszystkim przez pryzmat realizacji jego zasadniczych funkcji, takich jak:

– skuteczne i sprawne mobilizowanie i transferowanie środków finansowych od jednostek nadwyżkowych do deficytowych (w tym do inwestorów),

– rozsądne i dokładne wycenianie ryzyka finansowego oraz skuteczne nim zarządzanie, – sprawne absorbowanie środków finansowych oraz realnych ekonomicznych szoków

i wstrząsów (odporność na różnego typu turbulencje).Powyższa definicja wskazuje na wiele funkcji, jakie system finansowy – a w jego

strukturze system bankowy - pełni w gospodarce. Dlatego jego sprawne funkcjonowanie jest istotnym warunkiem trwałego podnoszenia dobrobytu społeczeństwa, natomiast dysfunkcje i kryzysy systemu finansowego (w tym bankowego) są przyczyną niestabilności gospodar-czej (makroekonomicznej), a ostatecznie mogą być katalizatorem kryzysów gospodarczych i kryzysów finansów publicznych (czego dowodem był sekwencja kryzysów: finansowego, gospodarczego i kryzysu finansów publicznych w latach 2008-2011, z ich dalszymi konse-kwencjami). Stabilność systemu finansowego, może być zniszczona przez wiele czynników. Jednym z nich jest nadmierna ilość oraz nieodpowiednia struktura udzielanych kredytów5.

Stabilność makroekonomiczną (gospodarczą) można rozpatrywać zarówno z punk-tu widzenia oceny bieżącego stanu gospodarki, jak i formułowanych celów rozwojowych. Można ją rozpatrywać jako odpowiednią konfigurację wskaźników gospodarczych (inflacja, deficyt budżetowy i dług publiczny w relacji do PKB, stopy procentowe, wskaźnik bezrobo-cia itp.), które najlepiej odpowiadają warunkom zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Istotne jest zatem, aby w perspektywie długookresowej poziom wzrostu gospodarczego był, dzięki tym warunkom, jak najwyższy. Społeczne i gospodarcze znaczenie rynku nierucho-mości mieszkaniowych powoduje, iż wahania koniunktury na tym rynku, a w szczególności znaczna kumulacja napięć (ryzyk) w tej sferze gospodarki oraz materializacja ryzyk w sferze kredytowania mieszkalnictwa destabilizuje w pierwszej kolejności system bankowy, a na-stępnie może zakłócać funkcjonowanie całej gospodarki6. Kondycja systemu finansowania nieruchomości mieszkaniowych, a w szczególności jakość portfela kredytów hipotecznych, są ważnym czynnikiem stabilności gospodarczej.

1. Kredyty hipoteczne w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej

Proces budowy rynku kredytów hipotecznych w początkowych latach transformacji napotykał wiele przeszkód i przebiegał w sposób bardzo powolny. Głównym tego powodem była niestabilna sytuacja makroekonomiczna. W tych warunkach zdolność gospodarstw do-mowych do nabycia mieszkania była niewielka, co było skutkiem negatywnej relacji mię-dzy dochodami gospodarstw domowych, oprocentowaniem kredytów oraz kosztami budowy

3 O. Issing, Monetarny and financial stability: Is there a trade-off?, BIS, Conference on „Monetary Stability, Financial Stability and the Business Cycle”, Basle 2003, s. 1.

4 G. Schinasi, Defining Financial Stability, IMF Working Paper 04/187, Washington DC 2004.5 A. Jędruchowicz, Struktura kredytów a stabilność finansowa [w:] Stabilność systemu finansowego – instytucje,

instrumenty, uwarunkowania, red. A. Alińska, B. Pietrzak, SGH, CeDeWu, Warszawa 2012, s. 147.6 G. Główka, System finansowania nieruchomości mieszkaniowych w Polsce. Doświadczenia i kierunki zmian.

Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012, s. 276

Kredyty hipoteczne w Polsce w kontekście stabilności finansowej i makroekonomicznej 185

mieszkań7. Rynek komercyjnych kredytów hipotecznych przeznaczonych na cele mieszka-niowe zaczął w Polsce funkcjonować dopiero kilkanaście lat temu. Na szerszą skalę kredyty takie pojawiły się w ofercie banków w roku 1996, przy czym należy podkreślić, iż kredyty hipoteczne należy podzielić na dwie grupy, tj. kredyty mieszkaniowe dla osób prywatnych (gospodarstw domowych) i kredyty hipoteczne na cele budownictwa mieszkaniowego dla przedsiębiorstw. Do roku 1999, w strukturze kredytów hipotecznych dominowały te drugie, dopiero od roku 2000 w portfelu kredytów mieszkaniowych zaczęły przeważać kredyty dla gospodarstw domowych (w roku 2002 stanowiły one już 72% wolumenu kredytów miesz-kaniowych ogółem)8. Szczególnie przyśpieszenie w rozwoju rynku kredytów mieszkanio-wych nastąpiło bezpośrednio przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, zaś w latach 2006-2008 mieliśmy niewątpliwie do czynienia z ekspansją kredytu hipotecznego w Polsce.

Wartość zadłużenia z tytułu kredytów mieszkaniowych w relacji do PKB jest w Polsce ponad dwukrotnie niższa (ok. 21%) niż średnia w krajach UE (ok. 45%). Zważywszy jednak na fakt, iż rynek ten funkcjonuje w naszym kraju w zasadzie od kilkunastu lat, to obecny poziom zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów hipotecznych oraz obserwo-wana w ostatnich latach dynamika jego wzrostu wskazują, iż jest to jeden z najważniejszych segmentów działalności kredytowej banków w Polsce oraz jeden z najszybciej rosnących rynków kredytu hipotecznego w Europie. Jednocześnie osiągnięta już skala wzrostu tego rynku, wyrażona przez wolumen zadłużenia gospodarstw domowych i udział kredytów hi-potecznych w strukturze aktywów banków, nakazuje uważne monitorowanie sytuacji na tym rynku w kontekście stabilności sektora bankowego oraz stabilności gospodarczej. War-tość zasobu nieruchomości mieszkaniowych to zwykle kilkakrotność PKB (w Polsce 2-2,5 krotność). Znaczna cześć wartości tego zasobu trafia za pomocą kredytów hipotecznych do sektora bankowego, ten zaś posiada gwarancje BFG na dużą część swoich pasywów (chodzi o depozytowe źródła finansowania kredytów i innych aktywów), a to oznacza, że duże straty na tych kredytach zagrażające bankom będą pokrywane ze środków publicznych. Zresztą ostatni kryzys finansowy udowodnił, iż nawet bez gwarancji, żaden rząd nie dopuści do bankructwa dużego banku, bo oznacza to olbrzymie problemy gospodarcze. Ewentualne perturbacje na rynku kredytów hipotecznych wiążą się zatem z zagrożeniem dla stabilnego wzrostu gospodarczego, bowiem straty banków będą pokrywane z PKB, czyli dochodów podatników, klientów banków i samych banków. Jak wskazuje J. Łaszek9 należy pamiętać, iż mieszkanie na własność to aktywo, a bankowość hipoteczna10, zwłaszcza skoncentrowana na wielką skalę w portfelach banków to bardziej bankowość inwestycyjna a nie uniwersalna i detaliczna. Deregulacja rynków finansowych udowadnia ponadto, jak cykliczne i niestabilne mogą być rynki mieszkaniowe i związane z nimi kredyty.

W ostatnich latach polski rynek kredytów mieszkaniowych rozwija się w kilkakrot-nie wyższym tempie niż bardziej rozwinięte sektory europejskie. W efekcie widoczne jest skracanie dystansu rozwojowego11. O ile w 2009 roku wskaźnik ilustrujący relację kredytów mieszkaniowych do PKB był w Polsce 2,5-krotnie niższy, niż w krajach strefy euro, to na koniec 2013 roku możemy już mówić o niespełna 2-krotnej różnicy.

7 Ibidem, s. 928 A.M. Olszak, Wybrane aspekty rozwoju rynku kredytów hipotecznych w Niemczech i w Polsce, „Materiały

i Studia” nr 182, NBP, Warszawa 2004, s. 33. 9 J. Łaszek, Niebezpieczne kredyty mieszkaniowe, www. biznes.pl/magazyny/nieruchomosci, dostęp: 18.03.2015.10 Określenie bankowość hipoteczna odnosi się do przedmiotowego (kredyty) ujęcia tego rynku.11 B. Lepczyński, M. Pelczar, Zmiany w pozycji polskiego sektora bankowego na europejskim rynku bankowo-

-kredytowym, ZN USz nr 802, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” nr 65, Szczecin 2014, s. 529.

Ryszard Kata186

Tabela 1. Relacja kredytów mieszkaniowych do PKB w latach 2005-2013Wyszczególnienie 2005 2007 2009 2011 2013 Zmiana 2005-2013 (p.p.)

Kraje Europy Środkowo-WschodniejBułgaria 4,3 9,3 12,3 11,7 11,3 7,0Czechy 9,7 15,2 19,0 19,7 21,4 11,7Polska 5,4 10,5 16,0 20,5 21,0 15,6

Rumunia 1,0 3,2 4,9 5,7 6,6 5,6Słowacja 10,5 12,3 15,0 17,8 22,3 11,8Słowenia 4,8 7,7 11,1 14,5 15,1 10,3

Węgry 10,2 12,3 15,8 13,4 11,1 0,9Wybrane kraje „starej” UE

Dania 93,3 104,8 119,2 115,6 115,8 22,5Francja 28,7 33,9 37,6 41,3 40,9 12,2

Hiszpania 49,6 59,5 62,5 61,3 57,8 8,2Niemcy 42,9 39,8 40,1 38,1 37,2 -5,7

Wielka Brytania 58,2 53,7 63,4 70,0 68,9 10,7Strefa euro 36,1 38,7 39,7 40,1 39,9 3,8

Unia Europejska 39,3 40,8 43,1 44,8 45,0 5,7Źródło: statystyki Europejskiego Banku Centralnego (www.ecb.europa.eu/stat/New-BankStat-DataBase)

Najbardziej rozwinięty rynek kredytów mieszkaniowych występuje w Danii. Relacja zadłużenia hipotecznego do PKB wynosi w tym kraju 115,1%, a więc blisko 3-krotnie więcej niż średnia dla UE (tab.1). Dobrze rozwinięty rynek kredytów mieszkaniowych, wyrażający się zadłużeniem gospodarstw domowych w przedziale 55-70% PKB, występuje w Wielkiej Brytanii i Hiszpanii, a także Portugalii, Holandii czy Szwecji, przy czym w dwóch pierwszych krajach odnotowano w latach 2012-2013 niewielki spadek tego wskaźnika (tab. 1).

Polska, wraz z innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej, należy do grupy kra-jów o niższym poziomie rozwoju rynku kredytów hipotecznych. Sytuacja w tej grupie nie jest jednorodna. Polska wraz z Czechami, Słowacją i Słowenią osiągnęły w ostatnich latach jeden z najwyższych w UE wzrostów poziomu zadłużenia z tytułu kredytów mieszkaniowych w relacji do PKB (tab. 1). Natomiast w krajach takich jak Bułgaria, Węgry, a także w krajach bałtyckich można było zaobserwować niewielkie (ok. 1-2 p.p.) zmniejszenie relacji kredytów hipotecznych do PKB. Warto podkreślić, iż ww. relacja, przyjmowana często w literaturze jako miara rozwoju rynku mieszkaniowych kredytów hipotecznych, budzi wątpliwości. Rozwój jest bowiem kategorią zarówno ilościową, jak i jakościową, a zatem analizując rozwój rynku kredytów hipotecznym należy wziąć pod uwagę nie tylko wartość kredytów w odniesieniu do PKB, ale także to, jaka jest jakość tego portfela kredytowego, jego struktura walutowa, poziom zabezpieczenia kredytów wartością nieruchomości itp. Te cechy decydują też o wpływie tego portfela kredytowego banków na stabilność finansową i makroekonomiczną.

Spośród czynników fundamentalnych oddziałujących na wzrost popytu na rynku nie-ruchomości mieszkaniowych istotny jest wzrost dostępności kredytu hipotecznego. W tabe-li 2 przedstawiono syntetycznie te czynniki, które „napędzały” dynamiczny rozwój rynku mieszkaniowych kredytów hipotecznych w Polsce w latach 2001-2014.


Tabela 2. Przyczyny wzrostu rynku kredytów hipotecznych w Polsce w latach 2001-2014KREDYTY HIPOTECZNE OGÓŁEM

• Spadek podstawowych stóp procentowych NBP z poziomu ponad 20% w roku 2001 do kilku pro-cent (np. stopa lombardowa jeszcze na koniec I kw. 2001 r. wynosiła 20,5%, zaś na koniec 2002 r. wynosiła już tylko 7,5%, a na koniec 2005 r.; 4,75%). Umożliwiło to pojawienie się oferty kredytów hipotecznych oraz szybko rosnącego popytu na ten rodzaj kredytów.

• Wejście na rynek pracy (w połowie ubiegłej dekady) pokolenia wyżu demograficznego - ludzi chcą-cych nabyć własne mieszkanie i poszukujących możliwości sfinansowania takiego zakupu (czy też budowy własnego domu) ze źródeł zewnętrznych. Wobec braku systemowych mechanizmów finan-sowania mieszkalnictwa, właściwie jedyną możliwością dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych był komercyjny kredyt bankowy.

• Silny przypływ środków pochodzących z emigracji zarobkowej. Te środki finansowe służyły w znaczniej mierze pokryciu własnych potrzeb mieszkaniowych (zakup mieszkania, budowa domu) lub inwestycjom na rynku nieruchomości. Wobec znacznych nakładów na tego typu inwestycje, środki te wymagały uzupełnienia przez kredyty bankowe. W latach 2004-2013, środki z emigracji zarobkowej uczestniczące w montażu finansowym na rynku nieruchomości (wraz z kredytami ban-kowymi) wynosiły rocznie od 10,5 do 20,4 mld zł (rys. 1). W całym tym okresie ich łączna kwota wyniosła 166,7 mld zł.

• W latach największego wzrostu liczby i wolumenu udzielanych kredytów hipotecznych (2006-2008), obserwować można był ożywienie gospodarcze, spadek bezrobocia oraz realny wzrost wynagrodzeń.

KREDYTY DENOMINOWANE W WALUTACH OBCYCH • Duży dysparytet stóp procentowych między Polską, a innymi krajami europejskimi, w szczególności

Szwajcarią, stwarzał alternatywę dla wciąż stosunkowo kosztownego kredytu w złotych • W związku z niedoborem krajowych oszczędności oraz ich strukturą (zdecydowana przewaga de-

pozytów krótkoterminowych) banki miały trudności w sprostaniu wyzwaniom związanym z finan-sowaniem długoletnich kredytów mieszkaniowych wyłącznie z depozytów. Odpowiedzią na popyt klientów na takie kredyty była oferta kredytów denominowanych w walutach obcych (głównie CHF), które miały pokrycie w transferach kapitału z zagranicy (łącznie w latach 1996-2013 niedobór de-pozytów klientów niefinansowych wobec kredytów dla tych klientów wyniósł 211 mld zł, środki te zostały uzupełnione przez banki z zagranicy).

• Na rynku panowały optymistyczne nastroje w związku z rozwojem sytuacji gospodarczej, dalszym umacnianiem polskiej waluty i rychłą perspektywą przystąpienia do strefy euro.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KNF i NBP.

Rysunek 1. Wkład kredytów hipotecznych oraz środków finansowych z emigracji zarobkowej w inwestycje na rynku nieruchomości mieszkaniowych (2004-2013)

17,0 17,015,2

24,2

42,0

54,0

64,0

39,0

48,7 49,7

39,1 36,5

10,5 13,317,6 20,4 18,1 18,4 16,9 17,5

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

mld

zł

środki pochodzące z emigracji zarobkow ej udzielone kredyty mieszkaniow e

Źródło: dane ZBP, baza AMRON.

2. Ryzyko portfela kredytów hipotecznych a stabilność finansowa i makroekonomiczna

W początkowym okresie dynamicznego rozwoju rynku portfele hipoteczne banków były dosyć słabo regulowane i część banków brała na siebie znaczne ryzyko kredytowe, udzie-lając kredytów na bardzo liberalnych zasadach. Chodzi m.in. o wysoki udział w sprzedaży

Ryszard Kata188

kredytów o LTV>80%12, nadmiernie wydłużone okresy spłaty, przyjmowanie do wyliczania zdolności kredytowej zbyt niskich kosztów utrzymania (na poziomie minimum socjalnego lub niższym), niedostosowane DTI13 do faktycznej sytuacji dochodowej kredytobiorców, przełamywanie ocen scoringowych oraz niedoszacowanie ryzyka stopy procentowej14. Część tych problemów była powoli usuwana lub ograniczana, gdyż regulator (początkowo GINB, a od 2008 r. KNF) systematycznie i coraz silniej reguluje dopuszczalne ryzyko tych port-feli poprzez kolejne rekomendacje wprowadzające określone normy dla ww. wskaźników ostrożnościowych (LTV, DTI), czy wagi ryzyka (określające jak dużo kapitału własnego banku musi przypadać na każdy kredyt). Niektóre z tych regulacji były jednak spóźnione, co przyczyniło się do „nagromadzenia” w bankowych portfelach kredytów hipotecznych różnych ryzyk i pojawienia się określonych problemów. Ponadto nadal istnieje zasadnicze ryzyko dla stabilności gospodarki, wynikające z faktu, że kredyty hipoteczne są finansowane w Polsce niemal wyłącznie z depozytów, co oznacza, że w ostatniej instancji de facto państwo, a zatem wszyscy podatnicy biorą na siebie związane z nimi straty.

Tabela 3. Rozwój rynku kredytów mieszkaniowych w Polsce w latach 2005-2014

Kredyty mieszkaniowe

Stan na koniec roku:

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Ogółem liczba rachunków (w tys. szt.) 717,2 945,5 1 135,6 1 302,6 1 374,1 1 448,8 1 630,7 1 731,6 1 819,8 1 880,2

Nowe umowy o kredyty (w tys. szt.) 195,7 302 314 287 189 230 231 197 177 174

w tym udzielone w CHF (w tys. szt.) 83,1 115,5 97,0 162,0 19,2 8,3 9,7 0,4 0,1 0,1

Kwota kredytów (w mld zł) 50,4 77,7 116,9 192,6 214,9 267,5 319 321,8 336,3 373,5

w tym:

- kredyty walutowe 32 49,7 64,5 127,1 137,5 169,3 197,8 178,3 168,8 181,9

- udział (%) 63,5 64,0 55,2 66,0 64,0 63,3 62,0 55,4 50,2 48,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KNF i NBP.

Szybki wzrost kredytów mieszkaniowych w latach 2005-2014 (tab. 3) spowodował, że: • stały się one główną pozycją portfela kredytowego oraz aktywów banków (w niektórych

bankach uniwersalnych udział kredytów mieszkaniowych przekracza 40% a nawet 50% aktywów, co świadczy o zasadniczej zmianie modelu biznesowego);

• ich rola w gospodarce uległa silnemu zwiększeniu (rys. 2).

12 LTV- wskaźnik określający wartość kredytu do wartości nieruchomości.13 DTI - wskaźnik określający maksymalne, bezpieczne obciążenie budżetu gospodarstwa domowego spłatą kredytu.14 KNF, 2014: Informacja o sytuacji banków w okresie I-IX 2014 r., UKNF, Warszawa, s. 6.


Rysunek 2. Udział hipotecznych kredytów mieszkaniowych w wybranych wielkościach sektora bankowego i PKB

114 2 1

43

10 8 5

56

38

23 19

62

41

23 21

010

20304050

6070

w kr. dlagospodarstwdomow ych

w kr. dla sektoraniefinansow ego

w aktyw achsektora

bankow ego

w PKB

%

1999 2005 2010 2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KNF.

Bardzo duża konkurencja między bankami na rynku kredytów hipotecznych oraz wspomniane wcześniej problemy związane z polityką kredytową banków w tym zakresie (szczególnie w okresie największego boomu na tym rynku w latach 2006-2008), wpłynęły na określone charakterystyki portfela kredytów mieszkaniowych. Charakterystyki te mogą oddziaływać na dalszy rozwój tego rynku, a ponadto mają one istotny wpływ na stabilność sektora bankowego i stabilność makroekonomiczną (tab. 4).

Zagrożenie dla stabilności finansowej a także pośrednio stabilności makroekonomicz-nej w kontekście kredytów mieszkaniowych wynika z faktu dominującej roli tych kredytów w bilansie sektora bankowego (stanowią one w 2014 r. 40,5% kredytów dla sektora niefinan-sowego oraz 22,4% sumy bilansowej sektora, przy czym w niektórych bankach udział ten jest znacznie wyższy). Wiele rodzajów ryzyka generuje ponadto wysoki udziału kredytów wa-lutowych w portfelach mieszkaniowych kredytów hipotecznych (tab. 5). Dodatkowe ryzyka dla stabilności finansowej banków oraz stabilności makroekonomicznej wynikają z charakte-rystycznej dla Polski relatywnie niskiej płynności aktywów na rynku nieruchomości, silnego zróżnicowania cen nieruchomości utrudniającego ich właściwą wycenę oraz niezadowalają-cych baz danych o rynku nieruchomości i sytuacji finansowej klientów. Istotnym problemem są także społeczne i prawne aspekty związane z potencjalną realizacją zabezpieczeń z tytułu kredytów nie spłacanych przez klientów (na koniec 2014 r. w portfelach banków było ponad 50 tys. kredytów zagrożonych, które były zabezpieczone na nieruchomości mieszkalnej, co oznacza że około 150-200 tys. osób było dotkniętych problemem obsługi tych kredytów).

Tabela 4. Cechy polskiego portfela kredytów hipotecznych i ich potencjalne skutki dla stabilności finansowej i makroekonomicznej

Cecha Potencjalne zagrożenia dla stabilności finansowej i makroekonomicznej

1. Dosyć niska rentowność wynikająca z ostrej konkurencji banków o klienta (średnia marża brutto na poziomie ok. 1,1%)

Niski poziom marży może powodować, iż nawet relatyw-nie niewielkie pogorszenie się jakości kredytów hipotecz-nych (co jest obserwowane w 2014 r. i dotyczy m.in. kre-dytów w CHF), zacznie przynosić realne straty dla banków (z tytułu odpisów i rezerw) i wpłynie na pogorszenie ich efektywności finansowej (rentowności, płynności).

2. Duża część kredytów została udzielona przy nadmiernie złagodzonych zasadach oceny zdolności i wiarygodności kredyto-wej klientów

Skutek dla sektora bankowego – jak wyżej (pogorszenie jakości portfela kredytowego, ciągnięcie wyników finan-sowych w dół).Skutek dla gospodarki – zmniejszenie rozporządzalnych dochodów gospodarstw domowych, osłabienie konsump-cji, osłabienie tempa wzrostu gospodarczego.

Ryszard Kata190

Cecha Potencjalne zagrożenia dla stabilności finansowej i makroekonomicznej

3. Relatywnie wysoki wskaźnik LTV dla znacznej części kredytów (na koniec 2014 r. ponad 500 tys. kredytów o LTV > 80%, w tym 247 tys. kredytów o LTV > 100%)*

Wzbudza to obawy o sytuację kredytobiorców, którzy zostaliby objęci procesami windykacji oraz może mieć niekorzystny wpływ na sytuację banków mających duży portfel kredytów o takich parametrach. Kredyty udzielone przy wysokim wskaźniku LTV są szczególnie „wrażliwe” na zmiany cen na rynku nierucho-mości oraz w przypadku kredytów walutowych na depre-cjację złotego.

4. Wysoki udział w portfelu kredytów hipotecznych produktów wyrażonych w walutach obcych (zwłaszcza w CHF)

- ryzyko walutowe, wynikające w szczególności z faktu, iż gros tych kredytów udzielanych było w latach 2006-2008 przy bardzo niskim kursie franka;- ryzyko prawne – zbiorowe pozwy składane przez kredy-tobiorców w związku z udzielonymi im kredytami CHF i konieczność tworzenia rezerw na poczet ewentualnych strat z tego tytułu.

5. Wiele kredytów udzielonych było w ramach programu „Rodzina na Swoim” na preferencyjnych warunkach (dopłaty do odsetek)

Ryzyko stopy procentowej – kredytobiorcy pozbawieni wsparcia państwa, które obejmowało okres 8 lat, mogą nie poradzić sobie ze skokowym wzrostem raty kredytowej, w szczególności wzmocnionym przez potencjalny wzrost stóp procentowych NBP w przyszłości.

6. Portfel hipoteczny składający się z dłu-goterminowych kredytów jest refinansowa-ny niemal wyłącznie bieżącymi i krótko-terminowymi depozytami

- ryzyko wystąpienia luki płynności, która obniża stabil-ność finansową banków, podwyższa koszty działalności bankowej i wpływa na efektywność finansową banków;- w przypadku paniki i runu na banki lub wystąpienia poważnych problemów płynnościowych w sektorze, NBP będzie realizował funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji, co może nie pozostać bez wpływu na stabilność makroekonomiczną.

7. Krótka historia większości kredytów (ponad 80% portfela stanowią kredyty z lat 2007-2014)

Statystyki wskazują, iż kredyty hipoteczne w większości zaczynają się „psuć” dopiero po upływie kilku lat od ich udzielenia.

8. Nadmiernie wydłużony okres kredyto-wania wielu kredytów (okres spłaty dla 52,7 tys. kredytów w CHF przekracza 30 lat)

Przekraczanie przez okres spłaty przeciętnej długości trwania życia, czy obejmowanie całego okresu aktywności zawodowej kredytobiorcy rodzi bardzo duże ryzyko dla kredytobiorców, które w sytuacji masowości występowa-nia długich okresów spłaty może generować zagrożenia dla stabilności finansowej i makroekonomicznej

*Według szacunków KNF po 15 stycznia 2015 liczba kredytów CHF o LTV > 100% wzrosła z 144,6 tys. do 179,4 tys. kredytów o wartości 76,5 mld zł. Na koniec 2014 r. przeciętna wartość takiego kredytu wynosiła 390,8 tys. zł Źródło: opracowanie własna na podstawie G. Główka, System finansowania…., s. 94-97; KNF, Próby rozwiązania problemu związanego z portfelem kredytów CHF, Materiał na Forum Bankowe 2015, UKNF Warszawa 2015; Ramotowski J., W hipotekach nadal czają się ryzyka, Obserwator Finansowy 25.08.2014.

Liczba kredytów przeterminowanych powyżej 90 dni, wynosiła 35,5 tys. sztuk, a za-tem stanowiła 1,8% wszystkich udzielonych kredytów hipotecznych na cele mieszkaniowe. W strukturze kredytów przeterminowanych 3/4 stanowiły kredyty złotowe, zaś kredyty de-nominowany w CHF stanowiły 21,1% (tab. 5).


Tabela 5. Wolumen i struktura portfela kredytów mieszkaniowych w bankach (wg stanu na koniec stycznia 2015 r.)

WyszczególnienieWaluta kredytu

RazemPLN CHF EUR inne

Liczba kredytów (w tys. szt.) 1200,7 565,8 108,1 5,6 1880,2

Kwota kredytów (w mld zł) 191,6 149,6 29,3 3 373,5

Liczba kredytów przeterminowanych > 90 dni (tys. szt.) 27,1 7,5 0,8 0,1 35,5

Struktura (w %)

Liczba kredytów 63,9 30,1 5,7 0,3 100,0

Kwota kredytów 51,3 40,1 7,8 0,8 100,0

Kredyty przeterminowane 76,3 21,1 2,3 0,3 100,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk KNF.

Rysunek 3. Wskaźnik kredytów zagrożonych w przekroju różnych portfeli kredytowych sektora bankowego (stan na koniec IX 2014 r.)

7,2

11,312,7

3,2 3,62,7

0

2

4

6

8

10

12

14

kred

yty

ogół

em

prze

dsię

bior

stw

a

kred

yty

kons

umpc

yjne

kred

yty

mie

szka

niow

eog

ółem

kr.

mie

szka

niow

e w

złot

ych

kr.

mie

szka

niow

ew

alut

owe

%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP.

Kredyty mieszkaniowe wykazują się najlepszą jakością pośród portfeli kredytowych sektora bankowego biorąc pod uwagę wskaźnik kredytów zagrożonych (rys. 3). Na dodatek, portfel kredytów walutowych jest jakościowo lepszy niż kredytów złotowych. Nie oznacza to jednak, że struktura i jakość portfela kredytów hipotecznych w Polsce nie stanowią zagrożenia dla stabilności sektora bankowego. Wynika to ze skali zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu tego typu kredytów (liczba gospodarstw zadłużonych, kwota zadłużenia), długości zobowiązań wynikających z kredytów mieszkaniowych, co rodzi po stronie kredytobiorców określone ryzyko, a także faktu, iż wciąż 48,7% tych zobowiązań jest narażonych na ryzyko kursowe15. Jak poważne może być to ryzyko, najlepiej świadczy problem kredytów franko-wych, szczególnie nabrzmiały po 15 stycznia 2015 r., kiedy Szwajcarski Bank Narodowy (SBN) uwolnił kurs franka wobec innych walut16, co spowodowało gwałtowny wzrost kursu CHF na rynkach walutowych. W relacji franka do złotego, w ciągu kilku dni nastąpił wzrost wartości CHF z poziomu 3,57 zł do 4,32 zł (23.01.2015). Na szczęście dla „frankowiczów” i stabilności systemu bankowego w ciągu kolejnych dni kurs ten ustabilizował się na poziomie nieco poniżej 4 zł.

W aktywach banków na koniec 2014 r. było ok. 679,6 tys. mieszkaniowych kredytów walutowych, w tym 565,8 tys. kredytów denominowanych w CHF (tab. 5). Udział kredytów

15 Dane o restrukturyzacji i „wakacjach kredytowych” świadczą o tym, iż kilkanaście tysięcy „frankowiczów” miało już problemy z ratami tych kredytów, jeszcze przed drastycznym wzrostem kursu CHF w styczniu 2015 r.

16 W tym dniu SNB przestał bronić kursu CHF oraz zniósł parytet CHF/EUR = 1,2, a także obniżył stopę dyskon-tową do -0,75%.

Ryszard Kata192

walutowych w liczbie kredytów mieszkaniowych ogółem wynosił 36,1%, w tym kredyty „frankowe” stanowiły 30,1%, natomiast udział kredytów walutowych w wolumenie kredytów mieszkaniowych wynosił 48,7%, w tym kredytów we frankach 40,1% (tab. 5). Wskazuje to, iż przeciętne kwoty kredytów walutowych są wyższe od kredytów udzielonych w złotych.

W kontekście ryzyka kursowego szczególne zagrożenie dla stabilności finansowej i makroekonomicznej niosą kredyty w CHF, udzielane w latach 2006-2008, tj. w okresie boomu kredytowego i silnego wzrostu cen na rynku nieruchomości. Większość kredytów w CHF z tego okresu została udzielona przy kursie franka na poziomie 2,0-2,6 zł. Buforem dla wzrostu rat kredytowych dla kredytów we frankach był w latach 2009-2014 niższy poziom LIBOR dla CHF (wzrost kursu w znacznym stopniu był skompensowany spadkiem stóp procentowych SBN). Gwałtowna aprecjacja franka na rynku walutowym w połowie stycznia 2015 r. spowodowała, iż dla kredytobiorców, którzy zaciągnęli kredyt w CHF nastąpił wzrost wartości zadłużenia w złotych. W przypadku tych kredytobiorców, którzy zaciągali kredyt przy kursie franka poniżej 2,5 zł i przy wysokich cenach nieruchomości w 2007 i 2008 r., aprecjacja CHF i późniejszy spadek cen nieruchomości na rynku, spowodował sytuację, że wartość ich zadłużenia z tytułu kredytów hipotecznych przekracza wartość nabytych przez nich nieruchomości (często uwzględniając kilkuletni okres spłaty tych kredytów)17.

Jednym z rozwiązań mających na celu neutralizację ryzyka kursowego kredytów w CHF, postulowanych przez samych „frankowiczów” jest przewalutowanie kredytów fran-kowych na złotowe po kursie zaciągnięcia kredytu. Należy jednak pamiętać, iż problem hipotecznych kredytów walutowych nie jest tylko „sprawą” banku i kredytobiorcy i każ-de ewentualne jego rozwiązanie wymaga uwzględnienia konsekwencji takiego procesu dla innych interesariuszy (deponentów, przedsiębiorców zgłaszających popyt na kredyty itd.), gdyż zawsze w tego typu przypadkach występuje asymetria korzyści i kosztów (także spo-łecznych). Podstawowy problem z przewalutowaniem kredytów w CHF polega na tym, że banki musiały pozyskać finansowanie we frankach dla udzielanych w tej walucie kredytów. Po jednej stronie banki mają więc należności z racji udzielonych kredytów, których wartość wzrosła wraz ze wzrostem kursu franka, a po drugiej stronie mają denominowane w CHF zobowiązania (depozyty albo swapy walutowe lub inne transakcje zamykające ich pozycję na rynku walutowym)18. Wartość tych zobowiązań zwiększyła się wraz ze wzrostem kursu franka względnie proporcjonalnie do wzrostu należności od kredytobiorców „frankowych”. Jeśli doszłoby więc do przymusowego, ustawowego przewalutowania kredytów w CHF po kursie z dnia udzielenia kredytu, to według szacunków KNF z 2013 roku (a więc przy zna-cząco niższym kursie franka, niż po 15 stycznia 2015 r.), banki w Polsce zostaną pozbawione około 44 mld zł należności, natomiast ich zobowiązania nie zmienią się, a zatem w sekto-rze bankowych zostanie wygenerowana strata o takiej wartości. Według tych szacunków, kapitały sektora bankowego spadłyby z 145,4 mld zł do 102,5 mld zł, czyli o około 30%. Ponadto nastąpiłby spadek współczynnika wypłacalności sektora bankowego z 15,2% do 11,3%, w tym w siedmiu bankach poniżej ustawowego progu 8%, a w 3 bankach współ-czynnik ten byłby ujemny, co wiązałoby się z zagrożeniem upadłości tych banków. Aby temu zapobiec należałoby dokapitalizować sektor bankowy kwotą około 12,7 mld zł, tak by osiągnąć współczynnik wypłacalności na poziomie 8% i o 24,3 mld zł by osiągnąć zalecany przez KNF poziom 12%. W konsekwencji doprowadziłoby to do znacznego ograniczenia akcji kredytowej (w tym kredytowania przedsiębiorstw), wpłynęło negatywnie na stabilność

17 W latach 2006-2008 banki udzieliły ponad 40% wszystkich kredytów hipotecznych, w tym 451 tys. kredy-tów walutowych (spośród nich 85% pozostawało w spłacie na koniec 2014 r.). Biuro Informacji Kredytowej wskazywało, że w I kwartale 2014 roku wartość kredytów pozostała do spłaty przekraczała kwotę kredytów zaciągniętych w tym okresie, od kilku procent dla kredytów z 2006 roku, do bez mała 20% dla udzielanych tuż przed wybuchem kryzysu. Ten odsetek znacznie zwiększył się po 15 stycznia 2015 r.

18 W latach 2005-2008, aż 35% środków przeznaczonych na działalność kredytową banków było pozyskiwane z zagranicy. Zob. BFG, Ograniczenia w finansowaniu a rozwój akcji kredytowej, BFG, Warszawa 2012, s. 12.


sektora bankowego (zagrożenie bezpieczeństwa depozytów w bankach, wzrost opłat i pro-wizji bankowych oraz marż nowo udzielanych kredytów) oraz zagroziło stabilności makro-ekonomicznej19. Pozostaje także problem pokusy nadużycia wynikający z przewalutowania kredytów w CHF (po kursie zaciągnięcia kredytu). Na takiej operacji skorzystałyby osoby, które świadomie wzięły na siebie ryzyko walutowe, kosztem osób, które nie zaciągnęły kredytu lub pobrały kredyt złotowy.

Nowa propozycja KNF, przedstawiona w styczniu 2015 r. przez jej przewodniczącego A. Jakubiaka, zmierza w kierunku solidarnego podziału kosztów takiej operacji po stronie banków i kredytobiorców. Jak stwierdza KNF, jej celem jest przedstawienie narzędzia, które w stopniowy i kontrolowany sposób pozwoli ograniczyć ryzyko wygenerowane w przeszło-ści. Według przewodniczącego KNF, nadzór nie może akceptować sytuacji, w której kilkaset tysięcy kredytów jest nieprawidłowo zabezpieczonych (LTV powyżej 100%, a niekiedy na-wet powyżej 150%)20. Niepokój budzi znaczący, skokowy i niezależny od kredytobiorców wzrost zobowiązań, oznaczający dla banków gwałtowny wzrost aktywów ważonych ryzykiem (RWA). Wzrost kursu szwajcarskiej waluty, jaki nastąpił 15 stycznia 2015 r., oznacza wzrost RWA o 28,8 mld zł21. Gdy RWA rosną, pogarsza się proporcja kapitałów, a więc wskaźniki kapitałowe i współczynnik wypłacalności. Ponieważ banki działające w Polsce mają wysokie współczynniki wypłacalności (średnio na koniec III kw. 2014 -14,6%) dla sektora jako całości nie ma z tego tytułu zagrożenia, nie oznacza to jednak, że niektóre banki nie znajdą się w bar-dziej skomplikowanej sytuacji. Ponadto istnieje konieczność znalezienia dla tych sztucznie „napompowanych” aktywów jakiegoś finansowania (np. depozytów). Zamiast używać tych depozytów do udzielania nowych kredytów, banki będą musiały je blokować do pokrycia kredytów denominowanych w CHF, na czym straci cała gospodarka. Jednocześnie nie ma gwarancji, że w przyszłości dalej nie będzie postępowała aprecjacja franka i tym samym pogłębienie problemu. Istotne dla stabilności sektora jest także narastające ryzyko prawne związane z kredytami frankowymi, wynikające z pozwów zbiorowych przeciwko bankom wnoszonych przez kredytobiorców (tab. 4).

Według propozycji przewodniczącego KNF dotychczasowy kredyt frankowy mógłby być zamieniony na złotowy po aktualnym kursie NBP i podzielony na dwie części: kredyt zabezpieczony hipotecznie wyrażony w złotych oraz kredyt niezabezpieczony hipotecznie, który odzwierciedlać ma konsekwencje osłabienia złotego. Stan zadłużenia z tytułu kredy-tu zabezpieczonego hipotecznie („pierwotnego”) odpowiadać ma wartości, jaką posiadałby kredyt w złotych udzielony w tym samym momencie co kredyt we franku. Wartość kredytu niezabezpieczonego hipotecznie („wtórnego”) odpowiadałaby zaś różnicy między łącznym stanem zadłużenia w dniu przewalutowania, a stanem zadłużenia z tytułu kredytu zabezpie-czonego hipotecznie. Oczywiście obydwa kredyty byłyby wyrażone w złotych, a więc pozba-wione już ryzyka kursowego. „Pierwotny” kredyt ma mieć parametry typowe dla kredytów w złotym, które były udzielane w czasie, kiedy klient zaciągnął kredyt frankowy (WIBOR plus marża banku). Kredyt „wtórny” byłby natomiast oprocentowany według stopy 1% i spłacany zgodnie z tym samym harmonogramem, co kredyt „pierwotny”. Realizacja zasady, że strony składają się po połowie na koszty wynikające z nadzwyczajnego wzrostu kursu franka pole-gałaby na tym, że klient spłacałby tylko połowę przypadającej na dany miesiąc raty kredytu „wtórnego”, zaś drugą połowę bank by umarzał. W opinii KNF, dzięki rozłożeniu spłat na długi okres, zarówno klient nie ponosiłby jednorazowo wysokich kosztów, jak i bank nie musiałby wpisywać ich w straty. Warunkiem uczestniczenia w planie byłoby pokrycie przez

19 KNF, Ocena wpływu na sytuację sektora bankowego i polskiej gospodarki propozycji przewalutowania kredytów mieszkaniowych udzielonych w CHF na PLN według kursu z dnia udzielenia kredytu, UKNF, Warszawa 2013, s. 3.

20 KNF, Próby rozwiązania …op.cit, s. 6-9.21 Ramotowski J., Kredyty walutowe uderzą także w polskie banki, Obserwator Finansowy 19.01.2015.

Ryszard Kata194

klienta różnicy między dotychczas poniesionym kosztem rat kredytu frankowego, a tym, który poniósłby mając od samego początku kredyt w złotych. KNF szacuje, przy pełnej dobrowol-ności skorzystania z takiego planu ze strony kredytobiorców i banku, że w programie takim uczestniczyć może około 10-30% kredytobiorców CHF, co należałoby uznać za sukces, gdyż oznaczałoby to adekwatne ograniczenie ryzyka systemowego22.

Z kolei propozycje Związku Banków Polskich (ZPB), zaprezentowane w marcu 2015 r., zmierzają do utworzenia specjalnego funduszu wspierania restrukturyzacji kredytów hipo-tecznych (FWRKH), z którego przez okres 12 miesięcy mogłyby być spłacane raty kredytu (kapitał wraz z odsetkami) w sytuacji gdyby kredytobiorca nie był w stanie spłacać tego zobowiązania23. Byłby on adresowany do wszystkich klientów, mających problemy ze spłatą kredytów (złotowych i walutowych). Słabością tej propozycji z punktu widzenia klienta jest to, że po roku klient ma do spłacenia ten sam kapitał (wobec banku oraz FWKRH), jednak-że w krótszym o rok terminie, a zatem jego rata spłaty musi wzrosnąć w stosunku do raty sprzed roku (nie mówiąc o ewentualnych konsekwencjach ryzyka stopy procentowej czy ryzyka kursowego, które dalej towarzyszą kredytowi). Dla kredytobiorców posiadających zadłużenie w CHF stworzony byłby kolejny fundusz - tzw. sektorowy fundusz stabilizacyjny (SFS), którego celem byłoby stabilizowanie wysokości rat kredytu. Skorzystanie z niego byłaby możliwe gdyby kurs franka gwałtownie wzrósł i zarazem wzrosłaby rata kredytu, jednakże warunkiem uzyskania pomocy z funduszu byłoby zobowiązanie kredytobiorcy, że przewalutuje swój kredyt na złotego w momencie, gdy kurs franka spadnie do wcześniej zadeklarowanego poziomu, który nie może być „absurdalnie niski”. Propozycja ZBP w jakimś stopniu sankcjonuje jednakże problem pokusy nadużycia w ramach sektora bankowego. Na fundusz złożyłyby się bowiem wszystkie banki, natomiast nie wszystkie banki udzielały kre-dytów walutowych (np. banki spółdzielcze), zaś na dużą skalę problem ten dotyczy w zasadzie czterech banków komercyjnych. Zatem banki, które nie podejmowały ryzyka walutowego, zostałyby „ukarane”, tak jakby takie ryzyko podejmowały. Na fundusz restrukturyzacyjny i stabilizacyjny skierowane byłyby także fundusze publiczne (środki pochodzące z NBP). Ponadto fundusz stabilizacyjny zasilany byłby też kosztem środków kierowanych do BFG, co uszczuplałoby zasoby przeznaczone na pokrycie gwarancji depozytów bankowych. Jak wskazuje KNF, koncepcja funduszu stabilizacyjnego tworzy opcję przenoszącą koszty po-krycia ryzyka na tych, którzy z ryzykiem nie mieli nic wspólnego oraz minimalizującą koszty twórców ryzyka24.

Zarówno propozycje KNF jak i ZBP zostały przygotowane w trosce o stabilność sys-temu finansowego i jego dobrą reputację. Ich ocena jest jednak zróżnicowana, gdyż tworzą one asymetrię kosztów-korzyści dla interesariuszy tych programów, szczególnie dla kredy-tobiorców i banków, ale także dla podatników w konsekwencji ich wpływu na stan finansów publicznych. Faktem jest to, iż portfel kredytów hipotecznych wymaga działań zmierzających do stopniowego neutralizowania związanych z nim ryzyk systemowych.

Podsumowanie

Polski rynek kredytów hipotecznych nie jest rynkiem o ustabilizowanych mechani-zmach i wciąż znajduje się w fazie rozwoju. Jest bardzo wrażliwy na sytuację makroekono-miczną (cykl koniunkturalny), oraz na stopy procentowe i kursy walutowe (w szczególności kurs CHF, ze względu na duży udział kredytów denominowanych w tej walucie w portfelu kredytów mieszkaniowych). Od kilku lat, w szczególności od roku 2010, można obserwować

22 KNF, Próby rozwiązania …op.cit, s. 14.23 Z funduszu mogłyby skorzystać osoby, które utraciły pracę, są dotknięte chorobą lub padły ofiarą klęski

żywiołowej.24 KNF, Próby rozwiązania….op.cit, s. 19.


coraz liczniejsze działania nadzoru finansowego (Rekomendacje T i S, zalecenia) zmierzające do tworzenia lepszego ładu instytucjonalnego dla tego rynku, tak aby ograniczać ryzyka systemowe (finansowe i makroekonomiczne) towarzyszące kredytom hipotecznym. Wiele z tych działań jest spóźnionych, dyskrecjonalnych i niekompletnych względem siebie (nie tworzą spójnego systemu instytucjonalnego). Słabości i zagrożenia systemu finansowania nie-ruchomości mieszkaniowych obnażył zwłaszcza kryzys kredytów denominowanych w CHF.

Kluczowy problem to swoiste błędne koło, polegające na tym, że relacja dochodów do cen mieszkań wciąż jest niska, głód mieszkaniowy zmniejsza się, lecz nadal jest duży (choć złagodziła go emigracja), a banki wciąż szukają sposobów, a by obejść realia gospodarcze, równocześnie transferując całe ryzyko na kredytobiorców i nie biorąc pod uwagę tego, iż ryzyko to kumuluje się i przekształca w ryzyko systemowe, które uderza w same banki (w ich stabilność finansową). Kwestia opracowania i wdrożenia systemowego programu finansowania mieszkalnictwa jest zatem wyzwaniem i zadaniem dla sektora bankowego, ustawodawców, regulatorów i nadzorców. Tworząc taki system należy bazować na doświad-czeniach i wnioskach płynących z kryzysu rynku kredytów hipotecznych w Polsce, Europie i na świecie.

Bibliografia

1. BFG, Ograniczenia w finansowaniu a rozwój akcji kredytowej, BFG Warszawa 2012.2. de Grauwe P., The Financial Crisis and the Future of the Eurozone, BEEP Briefing, no 21,

12/2010.3. Główka G., System finansowania nieruchomości mieszkaniowych w Polsce. Doświadczenia

i kierunki zmian. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012.4. Issing O., Monetarny and financial stability: Is there a trade-off?, BIS, Conference on „Mo-

netary Stability, Financial Stability and the Business Cycle”, Basle 2003.5. Jędruchowicz A., Struktura kredytów a stabilność finansowa [w:] Stabilność systemu finanso-

wego – instytucje, instrumenty, uwarunkowania, red. A. Alińska, B. Pietrzak, SGH, CeDeWu, Warszawa 2012.

6. KNF, Informacja o sytuacji banków w okresie I-IX 2014 r., UKNF, Warszawa 2014.7. KNF, Ocena wpływu na sytuację sektora bankowego i polskiej gospodarki propozycji prze-

walutowania kredytów mieszkaniowych udzielonych w CHF na PLN według kursu z dnia udzielenia kredytu, UKNF, Warszawa 2013.

8. KNF, Próby rozwiązania problemu związanego z portfelem kredytów CHF, Materiał na Forum Bankowe 2015, UKNF Warszawa 2015

9. Lepczyński B., Pelczar M., Zmiany w pozycji polskiego sektora bankowego na europejskim rynku bankowo-kredytowym, ZN USz nr 802, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” nr 65, Szczecin 2014.

10. Łaszek J., Niebezpieczne kredyty mieszkaniowe, www. biznes.pl/magazyny/nieruchomości.11. Olszak A.M, Wybrane aspekty rozwoju rynku kredytów hipotecznych w Niemczech i w Polsce,

„Materiały i Studia” nr 182, NBP, Warszawa 2004.12. Ramotowski J., Kredyty walutowe uderzą także w polskie banki, Obserwator Finansowy

19.01.2015, www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/bankowość/kredyty-walutowe.13. Ramotowski J., W hipotekach nadal czają się ryzyka, Obserwator Finansowy 25.08.2015,

www.obserwatorfinansowy.pl/.pl/tematyka/bankowość/w -hipotekach.14. Schinasi G., Defining Financial Stability, IMF Working Paper 04/187, Washington DC 2004.

Ryszard Kata196

MORTGAGE CREDITS IN POLAND IN THE CONTEXT OF FINANCIAL AND MACROECONOMIC STABILITY

SummaryThe dynamic development of the housing loans market in Poland in years 2001-2014 is im-portant for the financial stability of the banking sector and macroeconomic stability. In this context, are important such characteristics of the mortgage portfolio as: monetary and temporal structure of loans, the conditions on which loans, the security level value of residential real estate loans, the criteria for verifying the creditworthiness of customers. Important is also fact that long-term mortgages were financed using short-term deposits. These features of the housing loan portfolio in Poland create many threats to financial and macroeconomic stability.

Key words: mortgages, housing loans market, currency loans, banks


Determinanty wyboru banku przez młodych klientówMirosław Sołtysiak

Mirosław SołtysiakPolitechnika Rzeszowska

DETERMINANTY WYBORU BANKU PRZEZ MŁODYCH KLIENTÓW

Wprowadzenie

W obecnych czasach dynamiczny rozwój gospodarki jest niemożliwy bez równo-czesnego rozwoju rynków finansowych, a w szczególności rozwoju rynku usług bankowych wyrażającego się przede wszystkim wyższym poziomem ubankowienia społeczeństwa, którego wyrazem jest wzrost liczby osób posiadających rachunek bankowy oraz aktywnie korzystających z produktów związanych z tym rachunkiem.

Postęp technologiczny jaki miał miejsce na początku XXI wieku wprowadził wiele zmian w funkcjonowaniu systemu bankowego. W odpowiedzi na zmieniające się oczekiwa-nia i potrzeby klientów banki na masową skalę zaczęły wprowadzać do swojej oferty nowe produkty bankowe oraz wykorzystywać nowe kanały ich dystrybucji oparte na innowacyj-nych technologiach. Społeczeństwo musiało natomiast dostosować się do nowych warun-ków rynkowych w których znaczny odsetek realizowanych w życiu codziennym transakcji odbywa się nie za gotówkę, ale w sposób bezgotówkowy1. Należy pamiętać, że możliwość realizacji transakcji w sposób bezgotówkowy jest bezpośrednio związana z koniecznością posiadania rachunku bankowego. Wymógł ten spowodował, że w latach 2008 – 2013 liczba posiadanych przez osoby prywatne w Polsce rachunków bieżących w bankach wzrosła 35,3 mln do 52,2 mln. W 2013 r. liczba rachunków bankowych na jednego mieszkańca w Polsce wyniosła 1,57. Wartość ta była wyższa od wartości średnich UE (średnia UE – 1,01, średnia skorygowana dla 23 krajów UE – 1,5) i uplasowała Polskę na 14 miejscu wśród państw Unii Europejskiej2.

Zmiany zachodzące na rynku produktów bankowych najszybciej akceptowane są przez przedstawicieli młodego pokolenia. Dlatego też banki, aby mogły w przyszłości być na rynku konkurencyjne muszą przykładać szczególną uwagę do stworzenia portfela pro-duktów, który spełniałby już dziś oczekiwania potencjalnych młodych klientów i pozwolił na nawiązanie z nimi relacji lojalnościowych. Należy pamiętać, że chociaż produkty skiero-wane do młodych ludzi przynoszą aktualnie bankom minimalny zysk lub nawet wymagają subsydiowania to w przyszłości ta grupa klientów może stać się podstawowym źródłem ich dochodów. Jak wykazują badania znaczny odsetek młodych ludzi pozostaje lojalnymi klientami banku, który obsługiwał ich w okresie nauki przekształcając swój rachunek akade-micki na normalny rachunek bieżący. Dlatego też w odniesieniu do tej grupy klientów banki powinny zrezygnować ze stosowania instrumentów tradycyjnego marketingu, a skupić się na instrumentach marketingu partnerskiego mającego na celu utrzymanie na stałe tej grupy klientów poprzez pełną personalizację portfela produktów.

1 W 2006 r. przeciętny mieszkaniec Polski dokonywał 9,3 a w 2013 r. 37,6 płatności przy pomocy karty płatniczej. Wartość ta jest znacznie niższa od wartości średniej UE, która wynosiła 85,8 płatności i uplasowała Polskę na 22 miejscu wśród państw Unii Europejskiej.

2 Porównanie wybranych elementów polskiego systemu płatniczego z systemami innych krajów Unii Europejskiej za 2013 r. Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2014, s. 4-6 [online]. [2015-03-15]. www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/porownanie_UE_2013.pdf

Mirosław Sołtysiak198

1. Cel i metodyka badań

Badania ankietowe dotyczące zainteresowania usługami bankowymi wśród młodej generacji klientów banków zostały przeprowadzone na grupie 1841 respondentów w wieku 20 – 25 lat studiujących na podkarpackich uczelniach wyższych3. W składzie analizowanej grupy badawczej znalazło się 944 kobiety (51,28%) oraz 897 mężczyzn (48,72%). Wybór składu grupy badawczej został podyktowany faktem, że młode osoby zaliczane do tej grupy wiekowej stanowią segment przyszłościowych klientów, o który w sposób szczególny już na tym etapie ich życia muszą zabiegać banki, aby wytworzyć z nimi więzi lojalnościowe, które zaprocentują w przyszłości.

Podstawowym celem przeprowadzonych badań było oszacowanie zainteresowania wśród młodej generacji Polaków usługami bankowymi oraz określenie czynników mających wpływ na wybór przez nich określonego banku.

2. Stopień ubankowienia respondentów

Funkcjonowanie człowieka we współczesnych warunkach gospodarczych praktycz-nie jest niemożliwe bez dostępu do różnego rodzaju usług finansowych oferowanych przez banki potencjalnym klientom. Brak rachunku bankowego oraz możliwości wykorzystywania związanych z nim elektronicznych instrumentów płatniczych w obecnych czasach znacznie utrudnia funkcjonowanie człowieka w aktualnych realiach rynkowych oraz podnosi koszty jego życia.

Dlatego na wstępie przeprowadzonych badań został określony stopień ubankowienia wśród analizowanej grupy młodych polaków. Stopień ten został ustalony w oparciu o trzy kryteria tj. liczbę osób korzystających z usług bankowych, liczbę osób posiadających rachunek bankowy oraz liczbę osób korzystających z usług bankowości internetowej.

Analiza udzielonych przez ankietowanych odpowiedzi pozwala stwierdzić, że przed-stawiciele pokolenia obecnych dwudziestolatków nie wyobrażają sobie funkcjonowania w otaczającej ich rzeczywistości bez możliwości korzystania z usług bankowych (rys.1). Prawie 99,5% badanych deklaruje, że korzysta z usług finansowych oferowanych przez banki a ponad 99% respondentów posiada rachunek bankowy. Młodzi ludzie kierując się wygodą i minimalizacją kosztów obsługi bankowej doceniają możliwość korzystania z usług banko-wych przez Internet. Prawie 96% spośród badanych deklarowało, że korzysta z tego rodzaju usług.

Rysunek 1. Stopień ubankowienia w grupie badawczej


3 W artykule została przedstawiona tylko część wyników z przeprowadzonych badań dotycząca czynników wpły-wających na wybór banku przez studentów.

Determinanty wyboru banku przez młodych klientów 199

Należy również podkreślić, że respondenci zdają sobie sprawę jakie mogą być nega-tywne skutki wykluczenia finansowego. Potwierdzeniem tego jest fakt, że wszyscy spośród ankietowanych, którzy jeszcze nie posiadali rachunku bankowego deklarowali, że planują go założyć w najbliższej przyszłości. A ponad 81% badanych nie korzystających do tej pory z usług bankowych przez Internet stwierdziło, że zamierza realizować usługi bankowe przy wykorzystaniu tego medium.

3. Determinanty wyboru banku przez młodych ludzi3.1. Czynniki wpływające na wybór banku przez młodych ludzi

Analiza czynników determinujących wybór banku przez respondentów pozwala stwierdzić, że młoda generacja Polaków zwraca szczególną uwagę na swoją wygodę oraz możliwość korzystania z nowoczesnych kanałów dystrybucji usług bankowych. Potwierdze-niem tego jest fakt, że ankietowani najczęściej jako czynnik, który miał wpływ na wybór przez nich banku wskazywali możliwość korzystania z usług bankowości internetowej (rys. 2). Odpowiedź tą wybrało prawie 85% badanych. W analizowanej grupie badawczej zaintere-sowanie możliwością realizacji usług bankowych przez Internet wykazywało dziewięciu na dziesięciu mężczyzn i osiem na dziesięć kobiet.

Rysunek 2. Czynniki wpływające na wybór banku przez respondentów


Na kolejnych miejscach ankietowani wskazywali czynniki, które mają wpływ na ła-twość ich dostępu do gotówki lub usług bankowych. Odpowiedź „liczba dostępnych bankoma-tów” wybrało prawie 50% ankietowanych a odpowiedź „położenie banku i liczba jednostek” ok. 39% badanych. Należy nadmienić, że kobiety (55,98%) częściej niż mężczyźni (43,4%) wskazywały na odpowiedź „liczba dostępnych bankomatów”. Natomiast w przypadku odpo-wiedzi „położenie banku i liczba jednostek” sytuacja była odwrotna. Wskazywało ją 44,08% mężczyzn i tylko 33,97% kobiet.

Istotnym dla ankietowanych przy wyborze banku była również rekomendacja osób z ich najbliższego otoczenia. Czynnik ten jako determinujący wybór banku, z usług którego korzystali wskazało 36% respondentów. Należy zaznaczyć, że rekomendacja najbliższych była bardziej istotna dla mężczyzn (40,7%) niż dla kobiet (33,01%).

Na dalszych miejscach ankietowani wskazywali odpowiedzi dotyczące czynników finansowych oraz marketingowych.

Aspekt finansowy przy wyborze banku był istotny dla co czwartej osoby uczestni-czącej w badaniach ankietowych. 26,66% respondentów wskazało na odpowiedź „wysokość


opłat i prowizji”. Odpowiedź tą częściej zaznaczali mężczyźni (32,13%) niż kobiety (21,47%). W tym miejscu należy zaznaczyć, że ponad 86% ankietowanych mężczyzn określiło dopusz-czalny poziom kosztów związanych z posiadaniem rachunku bankowego w przedziale od 0 do 5 złotych. W przypadku kobiet poziom ten zaakceptowało 68,5% badanych.

W mniejszym stopniu przy wyborze banku ankietowani kierowali się oferowaną przez bank wysokością oprocentowania rachunku. Na ten czynnik wskazało jedynie 7,35% ankietowanych (w tym 6,52% kobiet i 8,23% mężczyzn). Przyczyn niskiego zainteresowa-nia ankietowanych wysokością oprocentowania rachunku można upatrywać z jednej strony warunkami rynkowymi, które przekładają się na bardzo niskie oprocentowanie rachunków bankowych. Z drugiej zaś strony, fakt że niewielki odsetek badanych deklaruje posiadanie lokat bankowych.

Czynniki marketingowe podobnie jak w przypadku czynników finansowych miały wpływ na wybór banku przez co czwartego uczestnika badań. 24,03% ankietowanych wska-zało odpowiedź „znana marka” a 20,52% odpowiedź „reklama banku”. Należy znaczyć, że czynniki marketingowe miały większy wpływ na wybór banku przez kobiety niż przez mężczyzn. 3.2. Osoby wpływające na wybór banku przez młodych ludzi

Analizując strukturę udzielonych przez ankietowanych odpowiedzi na pytanie o oso-by mające wpływ na ich wybór banku należy stwierdzić, że co trzeci badany stwierdził, że sam dokonał tego wyboru bez niczyjej pomocy (rys. 3). Odpowiedź tą częściej wybierali mężczyźni (34,72%) niż kobiety (30,34%).

Rysunek 3. Osoby mające wpływ na wybór banku przez respondentów


Wśród ankietowanych, którzy stwierdzili, że na ich wybór miała wpływ rekomendacja jakieś osoby największą grupę stanowili respondenci, wskazujący na rodziców. Odpowiedź tą wybrało 18,7% badanych. Na kolejnych miejscach ankietowani wymieniali „koleżanki/kole-gów” (17%) oraz pracowników banku (16,4%). Należy zaznaczyć, że na mężczyzn większy wpływ miały osoby z ich najbliższego otoczenia, a na kobiety pracownicy banku. Odpowiedź „koleżanki/koledzy” wskazało odpowiednio 17,93% mężczyzn i 16,13% kobiet. Natomiast odpowiedz „pracownicy banku” zaznaczyło 18,06% kobiet i 14,66% mężczyzn. Na dalszych miejscach ankietowani wybierali odpowiedź „dziewczynę/chłopaka” (7,08%) oraz odpowiedź „rodzeństwo” (4,88%). Kobiety (9,62%) większą wagę przykładały do rekomendacji swoich sympatii niż mężczyźni (4,4%). Natomiast dla większej grupy mężczyzn (5,07%) ważniejsza była rekomendacja rodzeństwa niż dla kobiet (4,7%).


4. Banki z usług których korzystają młodzi Polacy

Potwierdzeniem faktu, że młode pokolenie Polaków to „generacja elektroniczna”, która w każdej sferze swojego życia chce korzystać z nowoczesnych urządzeń elektronicznych oraz innowacyjnych kanałów dystrybucji usług w tym również usług bankowych jest struktura udzielonych odpowiedzi na pytanie „z usług jakiego rodzaju banku korzystają respondenci”. Ponad 98% uczestniczących w badaniach deklarowało, że posiada rachunek bieżący w banku, który udostępnia im możliwość realizacji usług bankowych przez Internet (rys.4) tj. w banku tradycyjnym świadczącym usługi przez Internet lub banku internetowym.

Rysunek 4. Struktura grupy badanej ze względu na rodzaj wybranego banku.


W analizowanej grupie badawczej prawie 60% ankietowanych posiadało rachunek bankowy w banku tradycyjnym świadczącym usługi przez Internet. Ten rodzaj banku częściej był wybierany przez kobiety (62,39%) niż przez mężczyzn (56,93%). Natomiast posiadanie rachunku bankowego w banku internetowym deklarowało (38,73%). Wśród posiadaczy tych rachunków większą grupę stanowili mężczyźni (41,94%) niż kobiety (35,68%).

Ostatnią grupę wśród badanych stanowili ankietowani posiadający rachunek bankowy w banku tradycyjnym nieświadczącym usług przez Internet (1,53%). Należy jednak zazna-

czyć, że ponad 80% spośród nich deklarowało, że planuje w najbliższym czasie zmianę banku.Analizując strukturę grupy badawczej ze względu na bank w którym respondenci

posiadali rachunek bankowy (rys. 5) stwierdzamy, że dominującą rolę odgrywały trzy banki: mBank, Pekao SA, PKO BP SA. Rachunki w nich posiadało ponad 75% procent respon-dentów. Należy zaznaczyć, że mBank wybierany był częściej przez mężczyzn (41,94%) niż kobiety (35,68%). Natomiast w przypadku dwóch największych polskich banków sytuacja była odwrotna to kobiety (38,68%) częściej niż mężczyźni (35,63%) deklarowały, że posia-dają w nich rachunek bankowy. Czynnikiem wpływającym na posiadanie w tych bankach rachunków bieżących przez większość respondentów może być obok stosunkowo dużej liczby placówek w analizowanym terenie również renoma tych banków na co zwracał uwagę przy wyborze banku co piąty ankietowany.


Rysunek 5. Struktura grupy badanej ze względu na bank w którym respondenci posiadali ra-chunek bankowy


Podsumowanie

Przeprowadzone badania ankietowe wykazały że dla wykształconych przedstawicieli pokolenia urodzonego w Polce już po przemianach społeczno – gospodarczych korzystanie z usług bankowych jest zjawiskiem powszechnym. Generacja ta rozumie, że funkcjonowanie w obecnych realiach rynkowych bez posiadania rachunku bankowego oraz dostępu do sze-rokiej oferty usług finansowych a w szczególności usług realizowanych przy wykorzystaniu innowacyjnych mediów wpływa na jakość ich życia i może stać się przyczyną wykluczenia finansowego. Potwierdzają to wyniki badań dotyczące ubankowienia grupy badawczej, które jest na bardzo wysokim poziomie 99%. Należy zaznaczyć, że potrzebę posiadania rachunku bankowego rozumie również jednoprocentowa grupa badanych, którzy obecnie go nie posia-dają. Wszyscy członkowie tej grupy deklarują chęć założenia go w najbliższej przyszłości.

Przedstawiciele analizowanej grupy klientów banku dokonując wyboru banku stawia-ją przede wszystkim na swoją wygodę i minimalizację kosztów. Dlatego też wśród bogatej oferty banków poszukują produktów, które umożliwiają im z jednej strony na realizację usług bankowych przez Internet bez konieczności wizyty w banku oraz bezpośredniego kontaktu z pracownikiem banku. Posiadanie takiego właśnie rachunku bankowego deklarowało prawie 98,5% respondentów. Z drugiej zaś strony uważają, że związany z realizacją usług bankowych poziom kosztów powinien zostać ograniczony do minimum. Ponad 77% ankietowanych uważa, że całkowite koszty związane z posiadaniem rachunku bankowego oraz realizacją usług bankowych nie powinny przekraczać 5 złotych miesięcznie.

Badania wykazały również, że dla analizowanej grupy potencjalnych klientów ban-ków większe znaczenie przy wyborze banku ma rekomendacja osób z najbliższego otoczenia niż reklama banku czy rekomendacja jego pracowników. Prawie połowa ankietowanych de-klarowała, że na ich wybór wpłynął ktoś z ich otoczenia (rodzice, koledzy, rodzeństwo). Jest to istotna informacja dla banków, gdyż pokazuje, że banki obok prowadzonych standardowych działań marketingowych powinny podjąć również działania mające na celu umożliwienie im pozyskania nie pojedynczego klienta ale powiązanych ze sobą grup klientów.

Bibliografia

1. Porównanie wybranych elementów polskiego systemu płatniczego z systemami innych krajów Unii Europejskiej za 2013 r. Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2014, www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/porownanie_UE_2013.pdf

2. Sołtysiak M., Suraj M., Internet banking awareness and preferences among young people in Po-land. Humanities and Social Sciences - Quarterly, Volume XIX, Research Journal 21 (3/2014)

3. Sołtysiak M., Raport z badań Bankowość internetowa – świadomość i preferencje młodych ludzi – etap II. Rzeszów 2015 - maszynopis


4. Sołtysiak M., Preferencje młodych klientów banków w zakresie bankowości internetowej. – maszynopis złożony do druku

FACTORS INFLUENCING BANK’S CHOICE BY YOUNG POLISH CLIENTS

SummaryUsing banking services is an everyday and popular phenomenon for Polish educated youth aged 20 or so. They fully understand that the lack of their own bank account may contribute to their financial exclusion and therefore influence their quality of life. For this reason these bank clients are characterised by high banking competences. Representatives of the group in question tend to focus on the convenience and cost minimisa-tion while choosing their bank. Considering the bank’s choice they mainly pay attention to its distribution chain, in particular the number of cash dispensers, as well as the location of its outlets. Next, the customers are affected by the recommendations of relatives or close people around them. Majority of the youth already own their bank account with online services’ ac-cess and the cost of such account does not normally exceed 5 PLN.Finally, the bank’s choice made by the young people is more dependent on the opinion of their relatives or friends rather than the bank’s advert or the bank attendants’ recommendations.

Key words: bank, banking (current) account, young clients


Sebastian SkuzaUniwersytet Warszawski

PROPOZYCJE ZMIAN W OTOCZENIU REGULACYJNYM BANKU GOSPODARSTWA KRAJOWEGO W ZAKRESIE PONOSZENIA

OBCIĄŻEŃ PUBLICZNOPRAWNYCH

1. Cel działalności Banku Gospodarstwa Krajowego

Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego dopuszcza wy-konywanie przez Bank Gospodarstwa Krajowego („Bank”) czynności określonych ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe. Bank może więc prowadzić pełną działalność bankową, a zatem wykonywać czynności bankowe zastrzeżone wyłącznie dla banków oraz czynności mające status czynności bankowych pod warunkiem, że są one wykonywane przez banki. Powyższe rozwiązanie umożliwia wykorzystanie przez Bank narzędzi stosowanych w działalności operacyjnej banków dla realizacji podstawowych celów działalności Banku, określonych w ustawie.

Ujęte przez ustawę o Banku Gospodarstwa Krajowego cele działalności tego Ban-ku wyraźnie określają jego publiczną misję i specyfikę działalności na rynku bankowym. Do podstawowych celów działalności Banku Gospodarstwa Krajowego należy wspieranie rządowych programów społeczno-gospodarczych oraz programów samorządności lokalnej i rozwoju regionalnego, realizowanych z wykorzystaniem środków publicznych. Obecnie Bank Gospodarstwa Krajowego łączy prowadzenie rynkowej działalności misyjnej w zakresie obrotu krajowego i zagranicznego z misją finansowego wspierania przedsięwzięć społeczno--gospodarczych Państwa. Rynkowa działalność misyjna służy podnoszeniu efektywności realizacji zadań zleconych, a także rozbudowie i wzmacnianiu infrastruktury i zasobów Banku Gospodarstwa Krajowego, wykorzystywanych do realizacji zadań zlecanych przez organy administracji publicznej (np. Programu Inwestycje Polskie).

2. Specyfika regulacyjna w zakresie funkcjonowania Banku Gospodarstwa Krajowego

Bank Gospodarstwa Krajowego został umieszczony na liście instytucji wyłączo-nych spod obowiązywania unijnych dyrektyw bankowych. Uzasadnieniem tego wyłączenia było ukierunkowanie Banku Gospodarstwa Krajowego, w oparciu o przedstawione powyżej unormowania prawne, na obsługę zadań zleconych przez Radę Ministrów, przy jednocze-snym zapewnieniu mu możliwości prowadzenia rynkowej działalności misyjnej w zakresie pozwalającym na utrzymanie wykwalifikowanej kadry i zaplecza niezbędnego do właści-wej obsługi funduszy powierzonych Bankowi, zważywszy na niepodejmowanie działań mających charakter nieuczciwej konkurencji w stosunku do innych instytucji finansowych. Wyłączenie Banku Gospodarstwa Krajowego spod obowiązku przestrzegania unijnych re-gulacji bankowych nie oznacza jednak wyłączenia spod działania przepisów ustawy - Prawo bankowe. Bank Gospodarstwa Krajowego, prowadząc działalność bankową (na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem

Propozycje zmian w otoczeniu regulacyjnym Banku Gospodarstwa Krajowego...Sebastian Skuza

Sebastian Skuza206

środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym), jest zobowiązany do przestrzegania przepisów obowiązujących inne banki.

Ustawa o Banku Gospodarstwa Krajowego zapewnia Bankowi utrzymanie norm płynności płatniczej, przekazanie środków na zwiększenie funduszu statutowego Banku Gospodarstwa Krajowego, możliwość przekazania papierów wartościowych na zwiększenie funduszu statutowego Banku Gospodarstwa Krajowego oraz możliwość udzielenia pożyczki ze środków budżetu państwa na zwiększenie funduszy podstawowych lub uzupełniających (art. 5a i 5b ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego). W celu utrzymania przez Bank Gospodarstwa Krajowego norm płynności płatniczej, określonej przepisami ustawy - Prawo bankowe, minister właściwy do spraw finansów publicznych może udzielić, w imieniu Skarbu Państwa, gwarancji spłaty kredytów oraz linii kredytowych przyznanych Bankowi Gospo-darstwa Krajowego przez bank krajowy, bank zagraniczny lub instytucję kredytową, oraz spełnienia przez emitenta świadczeń pieniężnych wyemitowanych przez Bank Gospodarstwa Krajowego dłużnych papierów wartościowych, w szczególności obligacji lub bankowych papierów wartościowych (art. 3a ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego).

Na podstawie art. 5c ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego, w przypadku gdy Bank posiada fundusze własne na poziomie wyższym niż poziom, który Bank jest zobowią-zany utrzymywać zgodnie z art. 128 ust. 1 ustawy - Prawo bankowe, Rada Nadzorcza, na wniosek ministra właściwego do spraw instytucji finansowych, może, w drodze uchwały obniżyć fundusz statutowy. Obniżenie funduszu statutowego Banku Gospodarstwa Krajowego odbywa się poprzez:

1) wpłatę do budżetu państwa środków pieniężnych w wysokości kwoty, o którą obni-żono fundusz statutowy;

2) nieodpłatne przekazanie na rzecz Skarbu Państwa będących w posiadaniu Banku Gospodarstwa Krajowego skarbowych papierów wartościowych;

3) nieodpłatne przekazanie na rzecz Skarbu Państwa lub innej państwowej osoby praw-nej akcji lub udziałów przekazanych uprzednio do Banku Gospodarstwa Krajowego w celu podwyższenia funduszu statutowego.

Status szczególnej instytucji jaką jest Bank określają również przepisy dotyczące upadłości i likwidacji. Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego, do Banku stosuje się art. 6 pkt 4 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze. Przepis ten zawiera katalog podmiotów, w stosunku do których ogłoszenie upadłości jest niedopuszczalne. Nie można ogłosić upadłości: Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego, publicznych samodzielnych zakładów opieki zdrowotnej, instytucji i osób prawnych utworzonych w drodze ustawy, chyba że ustawa ta stanowi inaczej, oraz utworzonych w wykonaniu obowiązku nałożonego ustawą, osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne uczelni. Bank Gospodarstwa Krajowego został więc zaliczony, expres-sis verbis, do kategorii „instytucji i osób prawnych utworzonych w drodze ustawy (…) oraz utworzonych w wykonaniu obowiązku nałożonego ustawą.”.

Ponadto ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego oraz niektórych innych ustaw wprowadziła istotne w kontekście funkcjonowania Banku zmiany w zakresie likwidacji i finansowania. Zgodnie z art. 3 ust. 4 ustawy o Ban-ku Gospodarstwa Krajowego, w przypadku likwidacji Banku, jego mienie i zobowiązania przejmuje z dniem likwidacji Skarb Państwa. Według uzasadnienia do poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego oraz niektórych innych ustaw Bank Gospodarstwa Krajowego jest podmiotem, który nie posiada zdolności upadłościowej1. Zgodnie z art. 6 pkt 4 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze nie można ogłosić upadłości

1 Opinia Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2009 r., sygn. DL-P III 4290-30/09, dotycząca możliwości ogłoszenia upadłości Banku Gospodarstwa Krajowego.

Propozycje zmian w otoczeniu regulacyjnym Banku Gospodarstwa Krajowego... 207

instytucji i osób prawnych utworzonych w drodze ustawy, chyba że ustawa ta stanowi ina-czej, oraz utworzonych w wykonaniu obowiązku nałożonego ustawą. Bank Gospodarstwa Krajowego został utworzony wprawdzie w drodze rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 30 maja 1924 r. o połączeniu Państwowych Instytucji Kredytowych w Bank Gospodarstwa Krajowego (podmiotów utworzonych w drodze ustawy), jednakże obowiązująca w II RP hierarchia źródeł prawa dopuszczała wydawanie przez Prezydenta RP rozporządzeń z mocą ustawy. Z tego względu ustawowe pochodzenie Banku Gospodarstwa Krajowego nie może budzić wątpliwości, co skutkuje brakiem zdolności upadłościowej na podstawie art. 6 pkt 4 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Oznacza to, że Bank Gospodarstwa Krajowego nie może upaść, możliwa jest jednak jego likwidacja (w opinii autora wymagałoby to przyjęcia odrębnej ustawy o likwidacji Banku Gospodarstwa Krajowego).

3. Autorskie propozycje zmian otoczenia regulacyjnego w zakresie ponoszenia obciążeń publicznoprawnych przez Bank Gospodarstwa Krajowego

Wobec powyższych rozwiązań ustawowych wzmacniających bezpieczeństwo funk-cjonowania Banku Gospodarstwa Krajowego zdaniem autora zasadne byłoby wprowadzenie zmian legislacyjnych w trzech poniższych obszarach dotyczących ponoszenia przez Bank Gospodarstwa Krajowego obciążeń publicznoprawnych:1. Ograniczona partycypacja Banku Gospodarstwa Krajowego w Bankowym Funduszu

Gwarancyjnym.2. Brak konieczności odprowadzania przez Bank Gospodarstwa Krajowego podatku do-

chodowego od osób prawnych.3. Ustawowe zwolnienie pożytków od obligacji Banku Gospodarstwa Krajowego z tzw.

withholding tax dla nierezydentów.

Ad 1.Wobec uwarunkowań prawnych dotyczących bezpieczeństwa i stabilności funkcjo-

nowania Banku Gospodarstwa Krajowego, zasadne wydaje się wprowadzenie odrębnych uregulowań w zakresie uczestnictwa Banku w systemie Bankowego Funduszu Gwarancyj-nego. Nie bez znaczenia wydaje się być również ustawowa rola Banku przewidziana w art. 17 ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o rekapitalizacji niektórych instytucji finansowych, tj. ustawowego agenta wypłat z tytułu wykupowanych akcji rekapitalizowanych przedsiębiorstw. Z kolei forma prawa funkcjonowania Banku Gospodarstwa Krajowego jako banku państwo-wego uniemożliwia wykorzystanie narzędzia przymusowego wykupu akcji, przewidzianego w tej ustawie. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, stanowiąca implementację Dyrektywy 94/19/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 maja 1994 r. w sprawie systemów gwarancji depozytów, ma głównie na celu zapewnienie deponentom nieprofesjonalnym szybkiego dostępu (w terminie do 20 dni roboczych) do środków ulokowanych na depozytach bankowych - w przypadku ich niedostępności. W ra-mach realizacji Strategii w 2012 r. Bank zaprzestał prowadzenia rachunków depozytowych oraz rachunków bieżących osób fizycznych (najmniej profesjonalnych uczestników rynku finansowego), a ochronę przed niedostępnością środków gwarantują odpowiednie zapisy art. 3 ust. 3 ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego.

Za ograniczeniem obciążeń ponoszonych na rzecz Bankowego Funduszu Gwaran-cyjnego przemawia również struktura depozytów zgromadzonych w Banku Gospodarstwa Krajowego. Z przedstawionych w poniższej tabeli danych wynika, że zdecydowaną większość stanowią depozyty nie podlegające gwarantowaniu przez Bankowy Funduszu Gwarancyjny (np. depozyty Skarbu Państwa, czy też depozyty instytucji finansowych).

Sebastian Skuza208

Tabela 1. Depozyty przyjęte przez Banku Gospodarstwa Krajowego w latach 2008-2013 w mln zł

Deponent 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Instytucje rządowe 12.214 12.158 16.190 16.863 26.674 20.247Instytucje samorządowe 263 1.368 1.778 2.444 2.386 1.675Przedsiębiorstwa 1.555 1.103 1.477 3.930 2.755 3.625

Osoby fizyczne 861 615 469 492 48 24

Instytucje finansowe 211 415 1.081 951 849 777

Źródło: Bank Gospodarstwa Krajowego.

Uzasadnieniem proponowanego przez autora wyłączenia jest, przewidziany w usta-wie o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, tryb określający moment spełnienia warunku gwarancji. Według postanowień powyższej ustawy spełnienie warunku gwarancji następuje w związku z wydaniem przez Komisję Nadzoru Finansowego decyzji o zawieszeniu działalno-ści banku i ustanowieniu zarządu komisarycznego, o ile nie został on ustanowiony wcześniej, oraz wystąpienie do właściwego sądu z wnioskiem o ogłoszenie upadłości. W świetle braku zdolności upadłościowej Banku, spełnianie tego warunku nie będzie możliwe. Mając na uwa-dze zabezpieczania Banku Gospodarstwa Krajowego, już obecnie obowiązujący w ustawie o Banku Gospodarstwa Krajowego wniosek, w przedmiocie wyłączenia Banku z zakresu regulacji gwarantowania depozytów, jest uzasadniony. Regwarancje (gwarancje pośrednie) Skarbu Państwa na całą działalność Banku czynią w praktyce system gwarantowania depo-zytów wobec depozytów złożonych w Banku Gospodarstwa Krajowego zbędnym.Poniżej propozycja zapisów ustawowych:„W ustawie z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711, z późn. zm.) wprowadza się art. X w brzmieniu:X. Przepisów niniejszej ustawy nie stosuje się do Banku Gospodarstwa Krajowego.”.W przypadku braku akceptacji powyższego rozwiązania autor proponuje wariant alternatywny (minimum) polegający na ograniczeniu np. do 50 % partycypacji Banku w opłacie rocz-nej uiszczanej na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego oraz obowiązku utrzymania funduszu ochrony środków gwarantowanych, a także całkowitej rezygnacji z konieczności ponoszenia przez Bank Gospodarstwa Krajowego opłaty ostrożnościowej przeznaczonej na zasilenie funduszu stabilizacyjnego utworzonego w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym głównie w celu wsparcia rekapitalizacyjnego banków realizujących programy naprawcze.Poniżej propozycja zapisów ustawowych:„W ustawie z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711, z późn. zm.) wprowadza się następujące zmiany:1) w art. 14 po ust. 2 dodaje się ust. 2a w brzmieniu:„2a. Bank Gospodarstwa Krajowego wnosi obowiązkowe opłaty roczne naliczone z zasto-sowaniem połowy stawek, o których mowa w art. 13.”;2) art. 14a otrzymuje brzmienie:„Art. 14a. 1. Podmioty objęte systemem gwarantowania wnoszą na rzecz Funduszu opłatę ostrożnościową w wysokości iloczynu stawki nieprzekraczającej 0,2 % i podstawy naliczania opłaty rocznej, o której mowa w art. 13 ust. 1a. Przepisy art. 13 ust. 2, 3, 3c i 5 oraz art. 14 ust. 2, 3 i 4 stosuje się odpowiednio.2. Do Banku Gospodarstwa Krajowego przepisu ust. 1 nie stosuje się.”;3) w art. 25 po ust. 3a dodaje się ust 3a w brzmieniu:„3a. Wysokość funduszu ochrony środków gwarantowanych w odniesieniu do Banku Gospo-darstwa Krajowego ustalana jest jako iloczyn połowy stawki i sumy środków pieniężnych, o których mowa w ust. 2.”.


Ad 2.Art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób praw-

nych zawiera listę podmiotów zwolnionych od podatku. Należą one do dwóch kategorii: jedną stanowią podmioty związane z budżetem państwa lub budżetami jednostek samorządu terytorialnego, a drugą podmioty odprowadzające podatek dochodowy w innym kraju Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego. W przypadku pierwszej grupy podmiotów ich dochody, które mogłyby stanowić potencjalnie podstawę opodatkowania, są przekazywane do budżetu państwa w postaci innej niż podatek, np. wpłat bezpośrednich. Dotyczy to również - niewymienionego w art. 6 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych - Banku Gospodarstwa Krajowego, który przekazuje do budżetu państwa wypłatę z zysku lub nadwyżki funduszy własnych. Bank prowadzi działalność na mocy ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego, zgodnie z którą minister właściwy do spraw finansów publicznych zapewnia Bankowi Gospodarstwa Krajowego fundusze własne na po-ziomie gwarantującym realizację zadań Banku, a także środki na utrzymanie norm płynności płatniczej, o której mowa w przepisach ustawy - Prawo bankowe (art. 3 ust. 3 ustawy o Ban-ku Gospodarstwa Krajowego). W przypadku likwidacji Banku, jego mienie i zobowiązania przejmuje z dniem likwidacji Skarb Państwa (art. 3 ust. 4 ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego). Zgodnie z art. 5c ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego, Rada Nadzorcza Banku, na wniosek ministra właściwego do spraw instytucji finansowych, może w drodze uchwały obniżyć fundusz statutowy poprzez wpłatę do budżetu państwa środków pieniężnych, nieodpłatne przekazanie na rzecz Skarbu Państwa skarbowych papierów wartościowych bądź nieodpłatne przekazanie na rzecz Skarbu Państwa lub innej państwowej osoby prawnej akcji lub udziałów przekazanych uprzednio do Banku Gospodarstwa Krajowego w celu podwyż-szenia funduszu statutowego.

Ponadto istotą działalności Banku Gospodarstwa Krajowego jest wspieranie rządo-wych programów społeczno-gospodarczych oraz programów samorządności lokalnej i roz-woju regionalnego, obejmujących m.in. projekty realizowane z wykorzystaniem środków publicznych. Działalność Banku skupia się na realizacji zadań powierzonych przez Radę Ministrów oraz na obsłudze jednostek sektora finansów publicznych, w tym jednostek samo-rządu terytorialnego i spółek komunalnych. W ramach realizacji programów rządowych Bank m.in. wspiera projekty infrastrukturalne i inwestycje związane z rozwojem sektora małych i średnich przedsiębiorstw, jest zaangażowany w program dopłat do niektórych kredytów, czy też oprocentowania, prowadzi obsługę różnego rodzaju funduszy, transakcji eksporto-wych, a także w prowadzenie działalności gwarancyjnej i poręczeniowej. Biorąc powyższe pod uwagę, nie można wykluczyć sytuacji, w której Bank musi przekazać na rzecz państwa należny podatek dochodowy i jednocześnie otrzymuje dokapitalizowanie na realizację wy-mienionych celów.

Za wyłączeniem Banku spod obowiązującej ustawy stanowią również rozwiązania przyjęte w analogicznej sytuacji w krajach Unii Europejskiej. W Niemczech, zgodnie z § 5 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 15 października 2002 r. o podatku dochodowym (Körperschaft-steuergesetz), federalne i landowe banki rozwoju, takie jak Kreditanstalt für Wiederaufbau, Landwirtschaftliche Rentenbank, Bayerische Landesanstalt für Aufbaufinanzierung, czy In-vestitionsbank Berlin (łącznie w § 5 ust. 1 pkt 2 ustawy o podatku dochodowym wymienia się 22 podmioty) są zwolnione ze świadczenia podatkowego na takich samych warunkach jak Bundesbank (niemiecki odpowiednik Narodowego Banku Polskiego).

Na mocy chorwackiego ustawodawstwa podatku od zysku nie płaci państwowy Chorwacki Bank Rozwoju HBOR. W chorwackim systemie bankowym HBOR pełni rolę banku eksportowego i rozwojowego, utworzonego w celu sfinansowania odbudowy i rozwoju chorwackiej gospodarki. HBOR wypełnia zlecone zadania poprzez prowadzenie programów

Sebastian Skuza210

rozbudowy gospodarki, promocji eksportu, turystyki, infrastruktury oraz wspieranie krajo-wych przedsiębiorstw w ramach obsługi finansowej, w tym udzielania pożyczek i gwarancji.

W Finlandii ustawodawcy wyłączyli z obowiązku ponoszenia obciążeń z tytułu po-datku dochodowego instytucję finansową Finnvera Oyj. Fiński ustawodawca zadecydował, iż ze względu na specyficzny charakter instytucji promującej rozwój głównie małych i śred-nich przedsiębiorstw, wspierającej eksport i internacjonalizację firm poprzez prowadzenie programów gwarancyjnych oraz oferowanie szeroko rozumianej obsługi finansowej, wydaje się zasadne, aby zwolnić Finnvera Oyj z obowiązku odprowadzania podatku dochodowego. Wskutek wprowadzenia powyższych zmian oszacowano potencjalne oszczędności na ok. 10-15 milionów euro rocznie, które powinny zostać wykorzystane z korzyścią dla klientów przy wycenie usług finansowych. Ustawodawca fiński wyraźnie zaakcentował, iż Finnvera Oyj nie powinna otrzymywać korzyści z tytułu zwolnienia z podatku dochodowego od osób prawnych, a zmiana ma na celu jedynie wsparcie macierzystego rynku.

Mając na uwadze rozwiązania przyjęte w wyżej wymienionych instytucjach oraz fakt, iż działalność powyższych przedsiębiorstw jest bardzo zbliżona do działalności prowadzonej przez Bank Gospodarstwa Krajowego, wydaje się zasadne, aby wprowadzić podobne zasady dotyczące wyłączenia spod obowiązywania ustawy o podatku dochodowym od osób praw-nych obecnie jedyny polski bank państwowy. Ze względu na wspomniany powyżej specy-ficzny charakter Banku Gospodarstwa Krajowego jego działalność nie stanowi konkurencji dla banków komercyjnych, więc wyłączenie Banku spod ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, nie będzie mogło być uznane za działanie zaburzające konkurencję.Poniżej propozycja zapisów ustawowych:„W ustawie z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. Nr 21 poz. 86, z poźn. zm.) w art. 6 ust. 1 po pkt 2, dodaje się punkt 2a w brzmieniu:2a) Bank Gospodarstwa Krajowego;”.

Ad 3.Prowadzenie działalności bankowej wymaga pozyskiwania źródła finansowania. Ze

względu na strukturę aktywów, jednym z istotnych źródeł finansowania działalności Banku Gospodarstwa Krajowego jest emisja długoterminowych obligacji. Jednym z warunków po-wodzenia uplasowania emisji obligacji na zagranicznych rynkach finansowych jest kwestia opodatkowania uzyskiwanych z tego tytułu dochodów lub nawet ewentualnego zwolnienia. Zwolnienie dochodów z odpłatnego zbycia obligacji w sposób znaczący wpływa na zwięk-szenie ich płynności na rynku wtórnym, a w konsekwencji również oddziałuje na decyzję potencjalnych inwestorów o zakupie obligacji. W przypadku zaś opodatkowania odsetek dla zachowania konkurencyjności emisji w stosunku do obligacji innych emitentów mogłaby wystąpić konieczność tzw. ubruttowienia odsetek, tj. powiększenia odsetek o równowartość obciążeń podatkowych. Taka nietypowa struktura sprawiłaby, że obligacje byłyby gorzej wyceniane niż analogiczne obligacje o standardowej strukturze.Rzeczpospolita Polska podpisała ponad osiemdziesiąt umów o unikaniu podwójnego opodat-kowania. Zgodnie z ich postanowieniami, co do zasady, odsetki które powstają w umawiają-cym się państwie i są wypłacane osobie mającej miejsce zamieszkania lub siedzibę w drugim umawiającym się państwie, są opodatkowane w tym drugim państwie (państwie rezydencji podatnika). Umowy dopuszczają jednak równoczesne opodatkowanie dochodów uzyskanych z odsetek w państwie źródła, określając maksymalną stawkę podatku i przewidując mecha-nizm eliminacji podwójnego opodatkowania. Pobranie podatku w wysokości wynikającej z umowy uzależnione jest od przedłożenia przez podatnika dokumentu potwierdzającego jego rezydencję podatkową, tzw. „certyfikatu rezydencji”. Nieprzedłożenie tego dokumentu skutkuje pobraniem podatku w wysokości 20%, tj. wysokości wynikającej z przepisów ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych lub wysokości 19%, tj.


wysokości wynikającej z ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. Podatnik ma jednak możliwość przedstawienia „certyfikatu rezydencji” w termi-nie późniejszym i odzyskania „nadpłaconego” podatku. Powyższe czynności wymagałyby znacznego zaangażowania aparatu skarbowego2.Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 4 listopada 2011 r. w sprawie za-niechania poboru podatku dochodowego od niektórych rodzajów dochodów (przychodów) podatników podatku dochodowego od osób fizycznych i podatku dochodowego od osób praw-nych (oraz jego nowelizacją), zwalnia się z podatku: dochody (przychody) uzyskiwane przez podatników będących osobami fizycznymi niemającymi miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z tytułu odsetek lub dyskonta od obligacji wyemitowanych na rynkach zagranicznych przez Bank, a także z odpłatnego zbycia tych obligacji oraz dochody (przychody) uzyskiwane przez podatników będących osobami prawnymi, jednostkami or-ganizacyjnymi niemającymi osobowości prawnej i spółkami nieposiadającymi osobowości prawnej, niemającymi siedziby ani zarządu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli zgodnie z przepisami prawa podatkowego państwa, na terytorium którego mają siedzibę lub zarząd, są traktowane jak osoby prawne i podlegają w tym państwie opodatkowaniu podatkiem dochodowym od całości swoich dochodów, niezależnie od miejsca ich osiągania, z tytułu odsetek lub dyskonta od obligacji wyemitowanych na rynkach zagranicznych przez Bank, a także z odpłatnego zbycia tych obligacji, zaniechanie to ma zastosowanie do dochodów (przychodów) uzyskanych do dnia 31 grudnia 2030 r.

Należy jednak zauważyć, że Ministerstwo Finansów przygotowało projekt założeń do nowelizacji ustawy o bankach hipotecznych i listach zastawnych, w którym „… proponuje się wprowadzenie w katalogu zwolnień od podatku, o którym mowa w art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych zwolnienia w zakresie zryczałtowanego podatku dochodowego od odsetek od listów zastawnych oraz analogicznych zagranicznych papierów dłużnych (covered bonds) (…) wypłacanych na rzecz inwestorów zagranicznych”3. Powyższa propozycja obejmuje swoim zakresem również krajowe emisje listów zastawnych. Zdaniem autora - ze względu na misję Banku - zasadne byłoby również analogiczne zwolnienie dla obligacji bankowych dla nierezydentów, niezależnie od miejsca emisji. Ponadto mając wzgląd na stanowisko Rządowego Centrum Legislacji, wyrażonym w procesie legislacyjnym, nad wyżej wymienionymi projektami rozporządzeń, zwolnienie z withholding tax dla Banku powinno być realizowane w drodze ustawowej, a nie w formie rozporządzenia4.

Zgodnie z postanowieniami zawartymi w Obwieszczeniu Komisji Europejskiej w sprawie stosowania reguł pomocy publicznej do środków związanych z bezpośrednim opodatkowaniem działalności gospodarczej, jak i wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości z dnia 2 lipca 1974 r. w sprawie C-173/73, jakikolwiek środek przeznaczony częściowo albo całkowicie do zwolnienia firm w konkretnym sektorze od obciążeń wynikających z norm-lanego stosowania ogólnego systemu „bez istniejących tam jakichkolwiek usprawiedliwień dla tego zwolnienia na podstawie natury albo ogólnego układu tego systemu” tworzy pomoc publiczną5.

W celu zakwalifikowania danego narzędzia jako pomoc publiczna, musi być ono narzędziem szczególnym lub selektywnym w tym sensie, że sprzyja niektórym przedsiębior-stwom lub produkcji niektórych towarów, poprzez zapewnienie korzyści natury ekonomicznej,

2 Uzasadnienie do projektu rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie zaniechania od niektórych rodzajów dochodów (przychodów) tzw. withholding tax, projekt z dnia 26 października z 2011 r.

3 Założenia do projektu ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych z dnia 16 stycznia 2014 r.4 Opinia Rządowego Centrum Legislacji z dnia 23 sierpnia 2011 r., nr RCL.DPG.542-1055/11, do rozporządzenia

w sprawie zaniechania poboru podatku dochodowego tzw. withholding tax.5 Uzasadnienie do projektu rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie zaniechania od niektórych rodzajów

dochodów (przychodów) tzw. withholding tax, projekt z dnia 26 października z 2011 r.

Sebastian Skuza212

wymaga określenia czy przewaga ta zakłóca konkurencję, bądź grozi jej zakłóceniem, czy przyznawana jest z zasobów państwowych i czy wpływa na wymianę handlową między pań-stwami członkowskimi (art. 107 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Biorąc pod uwagę kryterium nabywcy obligacji (jako podmiotu korzystającego z zaniechania), omawiany środek nie ogranicza się do określonych sektorów ani do określonych rodzajów przedsię-biorców, ani do określonych części terytorium, nie obowiązują również ograniczenia co do obrotu, wielkości, liczby pracowników, przynależności do grupy wielonarodowej czy rodzaju działalności, która mogłaby być prowadzona przez beneficjentów. W związku z powyższym regulacja stanowiłaby rozwiązanie systemowe, które zgodnie z kryteriami przyjętymi w wyżej wymienionym Obwieszczeniu Komisji nie stanowiłoby pomocy publicznej.Poniżej propozycja zapisów ustawowych:Art. 1. W ustawie z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2012 r. poz. 361, z późn. zm.) dodaje się art. 52f w brzmieniu:„Art. 52f. Zwalnia się z podatku dochodowego dochody (przychody) uzyskiwane przez po-datników będących osobami fizycznymi niemającymi miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z tytułu odsetek lub dyskonta od obligacji wyemitowanych przez Bank Gospodarstwa Krajowego, a także z odpłatnego zbycia tych obligacji.”.Art. 2. W ustawie z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. z 2014 r. poz. 851, z późn. zm.) w art. 20 po ust. 3 dodaje się ust. 3a w brzmieniu:„3a. Zwalnia się z podatku dochodowego dochody (przychody) uzyskiwane przez podatników będących osobami prawnymi, jednostkami organizacyjnymi niemającymi osobowości prawnej i spółkami nieposiadającymi osobowości prawnej, niemającymi siedziby ani zarządu na tery-torium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli zgodnie z przepisami prawa podatkowego państwa, na terytorium którego mają siedzibę lub zarząd, są traktowane jak osoby prawne i podlegają w tym państwie opodatkowaniu podatkiem dochodowym od całości swoich dochodów, nieza-leżnie od miejsca ich osiągania, z tytułu odsetek lub dyskonta od obligacji wyemitowanych przez Bank Gospodarstwa Krajowego, a także z odpłatnego zbycia tych obligacji.”.

Podsumowanie

Szczególna forma działalności oraz ustawowe mechanizmy zapewnienia bezpieczeń-stwa Banku Gospodarstwa Krajowego czynią, w ocenie autora, możliwość nowelizacji wyżej wymienionych aktów prawnych. Powyższe zmiany nie kolidowałby z Prawem Wspólnoto-wym oraz nie naruszałyby zasad uczciwej konkurencji w stosunku do prowadzących działal-ność banków komercyjnych. Przykłady zagranicznych rozwiązań legislacyjnych w stosunku do publicznych banków rozwoju czynią, z poruszanego w niniejszej publikacji, wątku (tj. od-miennego podejścia do kwestii rozliczeń publicznoprawnych publicznych banków rozwoju), dość powszechną regułę, a nie wyjątek. Przyjęcie zaproponowanych przez autora rozwiązań nie spowodowałby zagrożenia zarówno znacznego ubytku dochodów publicznych, jak rów-nież bezpieczeństwa funkcjonowania Banku, mogłoby natomiast zaowocować zwiększeniem rzeczowej i finansowej efektywności jego działania.

Bibliografia

1. Dyrektywa 94/19/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 maja 1994 r. w sprawie systemów gwarancji depozytów (Dz. Urz. UE L 135/5, 31.05.1994).

2. Obwieszczenie Komisji Europejskiej w sprawie stosowania reguł pomocy publicznej do środ-ków związanych z bezpośrednim opodatkowaniem działalności gospodarczej (Dz. Urz. UE C 384, 10.12.1998).

3. Opinia Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2009 r., nr DL-P III 4290-30/09, dotycząca możliwości ogłoszenia upadłości Banku Gospodarstwa Krajowego.


4. Opinia Rządowego Centrum Legislacji z dnia 23 sierpnia 2011 r., nr RCL.DPG.542-1055/11, do rozporządzenia w sprawie zaniechania poboru podatku dochodowego tzw. withholding tax;

5. Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 30 maja 1924 r. o połączeniu Państwowych Instytucji Kredytowych (Dz. U. Nr 46, poz. 477, z późn. zm.).

6. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 4 listopada 2011 r. w sprawie zaniechania poboru podatku dochodowego od niektórych rodzajów dochodów (przychodów) podatników podatku dochodowego od osób fizycznych i podatku dochodowego od osób prawnych (Dz. U. Nr 246, poz. 1469, z późn. zm.).

7. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. U. C 326, 26.10.2012, s. 1).8. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2012 r.

poz. 361, z późn. zm.).9. Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U z 2014 r.

poz. 851, z późn. zm.).10. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U. z 2009 r.

Nr 84, poz. 711, z późn. zm.).11. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. z 2015 r. poz 128, z późn. zm.).12. Ustawa z dnia 15 października 2002 r. o podatku dochodowym (Körperschaftsteuergesetz).13. Ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2012 r. poz.

1112, z późn. zm.)14. Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego (Dz. U. z 2014 r. poz. 510,

z późn. zm.).15. Ustawa z dnia 12 lutego 2010 r. o rekapitalizacji niektórych instytucji finansowych (Dz. U.

z 2010 r. Nr 40, poz. 226, z późn. zm.).16. Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego oraz

niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 28, poz. 143).17. Uzasadnienie do projektu rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie zaniechania od niektó-

rych rodzajów dochodów (przychodów) tzw. withholding tax, projekt z dnia 26 października z 2011 r.

18. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 2 lipca 1974 r. w sprawie C-173/73 Rząd Włoski vs. Komisja Wspólnot Europejskich (1974 ECR, s. 709).

19. Założenia do projektu ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych z dnia 16 stycznia 2014 r., Ministerstwo Finansów.

PROPOSALS FOR CHANGES IN THE DOMESTIC REGULATORY ENVIRONMENT OF THE BANK

GOSPODARSTWA KRAJOWEGO IN THE FIELD OF INCURRING PUBLIC BURDEN

SummaryThe Bank Gospodarstwa Krajowego is the example of specific financial institution in the Polish financial system. The Bank is the state-owned bank within the meaning of the Banking Law Act with the simultaneous solutions lex specialis as defined in the Banking Law Act. The purpose of this article is to point out the specific requirements in the field of the functioning of the Bank Gospodarstwa Krajowego, mainly in the context of ensuring financial stability. In the article the author takes on trying to prove the thesis that the statutory aim of the Bank Gospodarstwa Krajowego and statutory security mechanisms of stability are sufficient grounds to change some acts for incurring public burden by the Bank Gospodarstwa Krajowego and its investors.

Key words: the Bank Gospodarstwa Krajowego, financial stability, taxes, fees, Banking Guarantee Fund, withholding tax.


Potencjał rozwoju rynku płatności bezgotówkowych w PolsceMarek Oleńkiewicz

Marek OleńkiewiczAkademia Leona Koźmińskiego

POTENCJAŁ ROZWOJU RYNKU PŁATNOŚCI BEZGOTÓWKOWYCH W POLSCE

Wprowadzenie

Celem artykułu jest przedstawienie aktualnej sytuacji na rynku płatności bezgotów-kowych w Polsce oraz określenie czynników warunkujących dalszy jego rozwój. Intencją artykułu jest również wskazanie nowych technologii i ich roli w popularyzacji płatności bez użycia pieniądza gotówkowego.

Obrót bezgotówkowy w Polsce rozwija się dynamicznie dzięki upowszechnieniu instrumentów wspomagających w nim uczestnictwo, jak również poprzez zwiększenie do-stępności infrastruktury umożliwiającej realizację transakcji bezgotówkowych. Jednakże, nadal nie jest on dominującą formą rozliczeń.

1. Dominacja obrotu gotówkowego w Polsce

Na podstawie badania przeprowadzonego przez Tomasza Koźlińskiego z Departamen-tu Systemu Płatniczego Narodowego Banku Polskiego1, Polacy używali gotówkę w 81,8% transakcji. Pozostała część transakcji została dokonana bezgotówkowo – w 16,6% za pomocą karty płatniczej oraz w 1,6% za pomocą polecenia przelewu. Badanie zostało wykonane na próbie 5060 transakcji. Próba nie zawierała płatności masowych, czyli m.in. opłat za media, które również często regulowane są za pomocą polecenia przelewu.

W ujęciu wartościowym, obrót bezgotówkowy pełni ważniejszą rolę – wartość płat-ności kartami stanowiła 30,7% wszystkich transakcji, natomiast wartość poleceń przelewu – 5,5%. Obrót gotówkowy stanowił 63,7% wartości badanych transakcji. Uzyskane wyniki sugerują, iż wartość transakcji bezgotówkowej jest przeciętnie wyższa, niż gotówkowej.

Jako najważniejsze przyczyny braku posiadania karty płatniczej, Polacy, którzy są posiadaczami kont osobistych, wymieniali przede wszystkim szybkość transakcji – 17,4% respondentów wskazało, iż płatność kartą trwa dłużej, przez co generuje kolejki w sklepach. 16,5% respondentów uznało, iż nie dokonuje częstych zakupów, więc nie widzi potrzeby posiadania karty. 11% badanych wskazało, że koszty związane z posiadaniem karty są za wysokie, a 9% jest przekonanych, iż płatność kartą jest zbyt skomplikowana.

Osoby posiadające karty płatnicze, lecz nie korzystające z nich, uznają, że płatność gotówką jest wygodniejsza (38% badanych). 20% respondentów wskazało, iż lepiej kon-troluje wydatki jeśli płaci gotówką. Tyle samo respondentów nie ma zaufania do płatności kartą – obawiają się jej zagubienia bądź poznania numeru PIN przez nieuprawnione osoby2.

Wymienione przyczyny przypisywania gotówce dużo większego znaczenia mają przede wszystkim podłoże technologiczne (szybkość transakcji) oraz edukacyjne (obawy związane z płatnościami kartą). Respondenci wskazują również na wysokie koszty posiada-nia karty. Dokładne koszty posiadania kart nie były jednak określane przez respondentów.

1 T. Koźliński, Zwyczaje płatnicze Polaków, Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2013, s. 122-124.

2 Ibidem, s. 113-116.

Marek Oleńkiewicz216

Dotychczasowa dominacja obrotu gotówkowego w Polsce była uwarunkowana rów-nież przez wysokie koszty narzucone na akceptantów. Jeszcze do lipca 2014 r. opłata inter-change3 wynosiła od 1,3% do nawet 1,8% wartości transakcji. Doliczając opłaty pobierane przez organizacje płatnicze oraz centrum autoryzacyjne, akceptant musiał ponieść koszty w wysokości 1,5% - 2% transakcji. Nowelizacja ustawy o usługach płatniczych ustanowiła od lipca 2014 r. 0,5% wartości transakcji jako maksymalny poziom opłaty interchange. Kolejna nowelizacja weszła w życie 29 stycznia 2015 r. zmniejszając opłatę do 0,2% dla transakcji wykonanych kartą debetową oraz 0,3% dla transakcji przy użyciu karty kredytowej4. Dzięki ustawowemu obniżeniu stawek opłaty interchange polski rynek płatności bezgotówkowych może być w pełni konkurencyjny, gdyż obecne stawki są zbliżone do tych, które obowiązują w pozostałych krajach Unii Europejskiej.

2. Rozwój rynku płatności bezgotówkowych w Polsce

Rynek płatności bezgotówkowych w Polsce rozpoczął rozwijać się dynamicznie od początku lat 90. XX w. za sprawą uruchomienia pierwszego terminalu POS5. W bardzo szybkim tempie rosła liczba wydanych kart płatniczych. W roku 2000 przekroczyła ona 10 mln, a 10 lat później potroiła się.

Rysunek 1. Liczba wydanych kart płatniczych w Polsce (mln)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP dostępnych na stronie http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/systemplatniczy/karty_platnicze.html.

Trend wzrostowy zaprezentowany na rysunku nr 1 od roku 2010 nie jest tak silny, co może być oznaką pewnego nasycenia naszego rynku. Przekonanie to może być jednak błędne ze względu na fakt, iż w lepiej rozwiniętych krajach liczba wydanych kart przypadających na 1 mieszkańca jest znacznie wyższa, co przedstawiają dane w tabeli nr 1.

3 Opłata pobierana przez bank wydający kartę płatniczą przy transakcji wykonanej przy użyciu karty4 Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych, Dz.U. 2011 nr 199 poz. 1175., art. 38a.5 Terminal POS (z ang. point of sale) – urządzenie zainstalowane w punkcie sprzedaży służące do obsługi płatności

kartami; informacja pochodzi ze strony http://www.firstdata.pl/71489.xml.

Potencjał rozwoju rynku płatności bezgotówkowych w Polsce 217

Tabela 1. Liczba kart płatniczych przypadająca na 1 mieszkańca w 2013 r.

Państwo Liczba kart płatniczych na 1 mieszkańcaLuksemburg 3,69

Wielka Brytania 2,46Szwecja 2,29Niemcy 1,63Polska 0,90

Źródło: M. Sajewicz, Dlaczego warto płacić kartą, Rzeczpospolita 10-11.11.2014, s. B6.

Jedynym z czynników, który warunkuje niewielką liczbę wydanych kart w Pol-sce w przeliczeniu na mieszkańca jest słabo rozwinięta infrastruktura do obsługi płatności bezgotówkowych. Wielu przedsiębiorców nie decyduje się na obsługę kart płatniczych ze względu na stosunkowo niską wartość typowych dla nich transakcji. Ponadto, inną barierą jest wprowadzanie minimalnej kwoty, poniżej której sprzedawca nie przyjmuje płatności kartą. Przedsiębiorca broni się w ten sposób przed często stosowaną w umowach z centrum autoryzacyjnym wysoką prowizją minimalną, niezależną od wartości transakcji. Tym samym, obrót gotówkowy może przeważać w płatnościach na niską kwotę. Problemem jest również wyłączenie niektórych grup towarowych z możliwości zapłaty za nie kartą płatniczą. Zacho-wania takie na gruncie prawa interpretowane są na dwa sposoby. Z jednej strony, można je uznać za dozwolone, gdyż podstawowym środkiem płatniczym są znaki pieniężne emitowane przez NBP6, a inne formy płatności stanowią jedynie udogodnienie, którego zakres może być określany przez sprzedawcę. Inne stanowisko w tej sprawie przyjmują organizacje płatnicze, które może być również poparte poprzez uwarunkowania prawne. Na mocy ustawy o usługach płatniczych, sprzedawca może odmówić przyjęcia zapłaty kartą płatniczą jedynie w szczegól-nie uzasadnionych przypadkach, jak nieważność lub zastrzeżenie karty, czy też niemożność uzyskania akceptacji ze względu na trudności z połączeniem lub brak odpowiednich środków do dokonania zapłaty7.

Do realizacji transakcji za pomocą karty płatniczej konieczne jest przekazanie danych identyfikujących kartę (numer karty oraz data ważności, w szczególnych przypadkach również dodatkowy kod zabezpieczający – CVV) oraz informacji na temat jej właściciela do centrum autoryzacyjnego. Najczęściej stosowanym urządzeniem pozwalającym na przekazanie tych danych jest elektroniczny terminal POS, wykorzystujący łącza telefoniczne do uzyskania odpowiedzi od banku – wydawcy karty płatniczej – o możliwości obciążenia rachunku karty konkretną kwotą. Część przedsiębiorców, którzy rzadziej przyjmują płatności kartą, decydują się na stosowanie tzw. imprintera – urządzenia, które działając jak kalka nanosi na odpo-wiedni blankiet dane z karty. Przedsiębiorcy nie ponoszą tym samym kosztów dzierżawy terminalu POS. Rozwiązanie to nie pozwala jednak na obciążenie rachunku posiadacza karty w momencie transakcji, lecz dopiero po przekazaniu odpowiedniego blankietu do centrum autoryzacyjnego.

Infrastruktura umożliwiająca dokonywanie płatności bezgotówkowych w Polsce roz-wija się w szybkim tempie. Jak przedstawiono na rysunku nr 2, jeszcze 10 lat temu liczba akceptantów nie przekraczała 70 tys. Na koniec 3 kwartału 2014 było już ich 154 tys. Pro-wadzili oni ponad 290 tys. placówek, w których zainstalowano prawie 380 tys. urządzeń do obsługi transakcji dokonywanych przy pomocy karty płatniczej.

6 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1997 nr 140 poz. 938., art. 31-32. 7 Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych, Dz.U. 2011 nr 199 poz. 1175., art. 59e.


Rysunek 2. Infrastruktura rynku płatności kartami w Polsce (tys.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP dostępnych na stronie http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/systemplatniczy/karty_platnicze.html.

Każda z wartości przedstawionych na rysunku nr 2 charakteryzuje się wysoką dy-namiką wzrostu. W roku 2013 liczba akceptantów wzrosła o 7%, a w samych 3 kwartałach roku 2014 o dalsze 10%. Podobną tendencję widać w przypadku liczby placówek oraz urzą-dzeń – wzrost w samych 3 kwartałach roku 2014 przewyższa wzrost w całym roku 2013. Tendencja ta może być związana z ustawową obniżką opłaty interchange, przez co poziom opłaty akceptanta został znacznie zmniejszony. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż obniżone stawki interchange stosowane były dopiero od lipca 2014, lecz dyskusja na ten temat trwała znacznie dłużej.

3. Czynniki kształtujące dalszy rozwój rynku płatności bezgotówkowych w Polsce

Obecnie w Polsce jednym z najważniejszych czynników, który może się przyczynić do szybkiego wzrostu wartości transakcji bezgotówkowych, jest obniżka opłaty interchange do poziomu 0,2% dla kart debetowych oraz 0,3% dla kart kredytowych, która weszła w życie 29 stycznia 2015. Poziom ten jest porównywalny do lepiej rozwiniętych rynków.

Dotychczas stosowane stawki miały wyraźnie negatywny wpływ na rozwój obro-tu bezgotówkowego w Polsce. Dlatego też, Ministerstwo Finansów we współpracy z Na-rodowym Bankiem Polskim, Związkiem Banków Polskich oraz przy udziale organizacji płatniczych zaangażowanych w świadczenie usług wspomagających obrót bezgotówkowy przygotowało projekt programu rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2010 – 20138. Jednym z ważniejszych działań programu była: „Zmiana struktury opłat interchange dla szczególnych rodzajów akceptantów i płatności dokonywanych kartami płatniczymi oraz dostosowanie tych opłat docelowo do poziomu średniego w Unii Europejskiej”. Program w ostatecznym kształcie nie został przyjęty ze względu na długie procesy ustawodawcze wymagające jego aktualizacji. Mimo to, jego założenia zostały przedstawione oraz są w dal-szym ciągu realizowane.

8 Program rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2010 – 2013 (projekt), Ministerstwo Finansów RP, Warszawa 2010, s. 143-145.


Warto posłużyć się przykładem innych krajów, w których nastąpiła obniżka stawek interchange9. W każdym z przedstawionych poniżej przypadków zaobserwowano pozytywny wpływ na rozwój obrotu bezgotówkowego.

Na Węgrzech w wyniku działań Urzędu Konkurencji w 2008 r. wobec banków i or-ganizacji płatniczych, podjęto decyzję, iż stosowane stawki w obrocie krajowym będą równe stawkom transgranicznym, co przełożyło się na ich znaczną obniżkę. Na podstawie danych statystycznych stwierdzono, iż sieć akceptacji kart płatniczych na Węgrzech rozwija się szybciej niż średnio w Unii Europejskiej.

W Hiszpanii jeszcze w roku 1999 osiągnięto porozumienie, na mocy którego uzyskano zgodę na stopniową, coroczną obniżkę opłaty interchange o 0,125%. Kolejne porozumienie zawarte w 2005 r. wymusiło jeszcze bardziej drastyczne obniżki, ustalając maksymalne kwoty opłaty uzależnione od wartości transakcji oraz rodzaju karty. Autorzy publikacji „Regulating two – sided markets, an empirical investigation” wskazują, iż obniżki stawek interchange przyczyniły się do zwiększenia wykorzystywania kart płatniczych. Badania wskazują także, iż obniżenie opłaty do pewnego poziomu wpływa na wzrost użytkowania kart, co w praktyce oznacza, iż przychody banku nie ulegają obniżeniu10.

W Australii zapoczątkowana w roku 2003 reforma systemu kart kredytowych spowo-dowała obniżenie opłaty interchange z 0,95% do 0,55% wartości transakcji. Konsekwencją tego ruchu było zmniejszenie całkowitej wartości prowizji ze średniego poziomu 1,41% do 0,99%. Na podstawie danych statystycznych, liczba dokonywanych transakcji bezgo-tówkowych oraz ich wartość, jak również liczba terminali POS wzrastały dynamicznie, co wskazuje, iż regulacja stawek opłaty interchange wpłynęła pozytywnie na rynek płatności bezgotówkowych.

Analiza wpływu obniżki opłaty interchange na rozwój rynku płatności bezgotówko-wych w Polsce będzie mogła zostać przeprowadzona w późniejszych okresach, gdy upłynie odpowiednio dużo czasu koniecznego na dostosowanie się rynku do nowych warunków. Jednakże, przykłady z innych krajów jasno wskazują, że obniżenie opłaty interchange stanowi znaczący bodziec dla rozwoju rynku płatności bezgotówkowych.

Kolejnym czynnikiem, który potencjalnie może wpłynąć na rozwój obrotu bezgo-tówkowego, są przyzwyczajenia osób korzystających z bezgotówkowych form płatności. Według badań Tomasza Koźlińskiego11, najbardziej aktywnymi użytkownikami kart płat-niczych są osoby w wieku 25 – 44 lat. Używają one kart w 25% dokonywanych transakcji. Pod względem wartości, bezgotówkowo regulują prawię połowę (48%) swoich zobowiązań. W przypadku osób powyżej 65 roku życia, karta płatnicza wykorzystywana jest jedynie w 3% transakcji. Obecnie najbardziej aktywna grupa użytkowników kart wraz ze starzeniem się nie powinna zmieniać przyzwyczajeń odnośnie płatności, przez co możliwa jest poprawa stosunku dokonywania transakcji bezgotówkowych do gotówkowych w przyszłości również w grupie osób starszych.

Te same badania potwierdzają, iż edukacja również odgrywa ogromną rolę w po-pularyzacji obrotu bezgotówkowego12. Osoby z wykształceniem podstawowym używają gotówkę w 98% transakcji, natomiast osoby z wyksztalceniem wyższym już tylko w 70%. Pod względem wartości transakcji, różnice w stosunku do ilości możemy zaobserwować je-dynie wśród osób z wyższym wykształceniem – 70% transakcji gotówkowych przekłada się jedynie na 43% ogólnej sumy wydatków. W związku z coraz wyższym poziomem edukacji

9 K. Maciejewski, Analiza funkcjonowania opłaty interchange w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim, Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2012, s. 83-93.

10 S. Carbo-Valverde, S. Chakravorti, F. Rodriguez Fernandez, Regulating two-sided markets, an empirical inves-tigation, ECB Working Paper Series, European Central Bank, 2009, Nr 1137, s. 15-16, 27-28, 34-36.

11 T. Koźliński, Zwyczaje płatnicze Polaków…op.cit., s. 147.12 Ibidem, s. 150.


w społeczeństwie polskim możemy wnioskować, iż popularyzacja obrotu bezgotówkowego może następować coraz szybciej.

Nie bez znaczenia są również nowe technologie stosowane w rozliczeniach bezgotów-kowych. Wiele nowości opartych jest o obecny system płatności kartowych, jak np. usługa cash back czy też płatności zbliżeniowe.

W przypadku usługi cash back, korzystanie z niej zastępuje konieczność pobierania gotówki w bankomacie, gdyż można ją wypłacić podczas dokonywania zakupów w punkcie wyposażonym w terminal POS. Funkcjonalność ta jest przeznaczona głównie dla użytkow-ników kart debetowych. Liczba transakcji cash back w Polsce w roku 2007 wyniosła około 100 tys. Ich wartość jedynie 12,4 mln zł. W roku 2013 natomiast dokonano już aż 3,3 mln transakcji na kwotę 379,8 mln zł13. Transakcje cash back z natury powodują zwiększenie się wartości obrotu gotówkowego, lecz stanowią dodatkową funkcjonalność dla użytkowników kart płatniczych, przez co mogą zachęcić do wykorzystywania kart na szerszą skalę.

Płatności zbliżeniowe natomiast pozwalają na szybsze przeprowadzanie transakcji na niskie kwoty, gdyż po zbliżeniu następuje automatyczna autoryzacja. Nie jest wymagane po-łączenie z bankiem. Są one szansą na nakłonienie do rozpoczęcia korzystania z kart osób, dla których płatność kartą jest czasochłonna. Rozwój płatności zbliżeniowych w Polsce przebiega bardzo dynamicznie, również za sprawą instrukcji wydanych przez organizację MasterCard, które nakładają na agentów rozliczeniowych obowiązek wymiany terminali POS na urzą-dzenia z funkcją obsługi płatności bezstykowych do końca roku 2016. Tym samym, Polska będzie drugim krajem na świecie po Australii, gdzie każdy terminal POS może obsłużyć również płatności zbliżeniowe14. Unowocześnienie infrastruktury powinno przyczynić się do zwiększenia liczby transakcji na niskie kwoty15, gdyż ich dokonanie będzie znacznie szybsze niż standardowa płatność kartą czy też gotówką. W przyszłości planowane jest rozszerzenie funkcjonalności płatności zbliżeniowych tak, aby możliwy był np. przejazd przez bramkę na płatnej autostradzie bez konieczności zatrzymywania samochodu.

Nie bez znaczenia są również inicjatywy popularyzujące obrót bezgotówkowy, lecz nie bazujące na karcie płatniczej. Największe nadzieje wiązane są z płatnościami mobilnymi, wykorzystującymi telefon komórkowy wyposażony w technologię NFC16 do realizacji płat-ności. Problemem jest jednak konieczność współpracy agentów rozliczeniowych, banków i akceptantów również z operatorami sieci komórkowych. Organizacja VISA działa zgodnie z przewidywaniem, iż do 2020 roku ponad połowa wszystkich transakcji będzie dokonywana z wykorzystaniem urządzenia mobilnego17. Dlatego też, podobnie jak inne organizacje płat-nicze, już teraz nawiązuje współpracę z poszczególnymi podmiotami mogącymi wspomagać płatności mobilne.

O tym, iż polski rynek płatności bezgotówkowych staje się coraz bardziej konku-rencyjny, może świadczyć wdrożenie systemu Blik, który funkcjonuje od 9 lutego 2015. Korzystanie z niego jest w ofercie sześciu dużych banków. Autoryzacja transakcji polega na generowaniu jednorazowych kodów w aplikacji zainstalowanej na urządzeniu mobil-nym. Kod ten wprowadza się do terminalu, bankomatu lub na specjalnej witrynie podczas zakupów u internetowego dostawcy. Dzięki temu rozwiązaniu, banki pomijają pośredników

13 M. Sajewicz, Sklepowa kasa zamiast bankomatu, Rzeczpospolita 10-11.11.2014, s. B7.14 J. Uryniuk, Polska w awangardzie postępu: wkrótce zapłacimy zbliżeniowo. Wszędzie, Forsal.pl 10.08.2013,

http://forsal.pl/artykuly/723730,karty-platnicze-zblizeniowo-bezstykowo-karty-bankowe.html15 W Polsce obowiązuje limit w wysokości 50 zł dla pojedynczej transakcji zbliżeniowej. Transakcje powyżej

tej kwoty muszą być dodatkowo autoryzowane np. poprzez kod PIN oraz konieczność wymiany informacji z bankiem na temat dostępnych środków.

16 NFC (z ang. Near Field Communication) – technologia stosowana do komunikacji radiowej na krótką odległość (do 20 cm) przede wszystkim wykorzystywana w telefonach komórkowych. Za jej pomocą realizowane są również płatności zbliżeniowe.

17 Polski rynek gotowy do komercyjnego wdrażania mobilnych płatności Visa, Visa, 10.2012, https://www.visa.pl/o-nas/aktualnosci/polski-rynek-gotowy-do-komercyjnego-wdrazania-platnosci-mobilnych-visa


jak organizacje płatnicze oraz centra autoryzacyjne, realizując transakcje samodzielnie. Blik jest systemem otwartym, już wkrótce przyłączą się do niego kolejne banki. Zwiększana jest również sieć akceptacji tego rodzaju płatności mobilnych. W dniu startu systemu było to jedynie 20 tys. punktów, docelowo ich liczba ma wzrosnąć do ponad 250 tys. urządzeń oraz sklepów internetowych18.

Kolejnym krokiem popularyzującym obrót bezgotówkowy mogą być płatności z uży-ciem czytnika linii papilarnych. Ten rodzaj płatności testowany był we Francji na przełomie lat 2012 i 2013. 94% osób zaangażowanych w fazę testową uznało, że chciałoby posługiwać się odciskiem palca w celu dokonywania płatności19. W Polsce pilotażowy program autoryzacji danych za pomocą biometrii wprowadzany jest we współpracy z firmą IT Card w Łomży. Technologia ta wykorzystuje unikalny wzorzec naczyń krwionośnych palca zamiast zwykłego odcisku. Dzięki temu, autoryzacja przebiegnie pomyślnie tylko w wypadku, gdy palec jest częścią całego organizmu20.

Wdrażanie nowych technologii bez wątpienia przyczyni się do popularyzacji obro-tu bezgotówkowego. Polska jest rynkiem relatywnie łatwo chłonącym nowe technologię, więc w ich rozwoju można upatrywać szansę na dogonienie bardziej rozwiniętych rynków europejskich.

4. Prognozowany rozwój rynku płatności bezgotówkowych

Specjaliści ze Szkoły Głównej Handlowej dokonali predykcji wybranych wskaźników rozwoju obrotu bezgotówkowego na podstawie modeli ekonometrycznych. Wybrane dane zostały zaprezentowane w tabeli nr 2.

Tabela 2. Predykcja wybranych wskaźników rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce

Wskaźnik Dane rzeczywiste na 30.06.2014 Predykcja na 31.12.2020Karty płatnicze ogółem 35 172 203 41 269 383Terminale POS 357 373 501 904Wartość transakcji bezgotówko-wych (zł) 34 649 058 539 84 242 756 346

Klienci bankowości elektronicznej 13 446 698 17 168 019

Źródło: M. Kozakiewicz, M. Kwas, Prognoza wybranych wskaźników rozwoju obrotu bezgotówkowego na lata 2014-2020. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 23.12.2014.

Na postawie predykcji, liczba kart płatniczych przez kolejne 5 lat wzrośnie jedynie o 17%. Oznacza to, że liczba kart na mieszkańca przekroczy nieznacznie wartość 1. Głównym motorem wzrostu mają być karty debetowe – zakładany jest nawet spadek liczby kart kredy-towych. Znacznie większy wzrost prognozowany jest jeśli chodzi o infrastrukturę – liczba terminali POS w analizowanym okresie może się zwiększyć aż o 40%. Prawie 2,5 – krotnie może się zwiększyć wartość transakcji bezgotówkowych, przekraczając 84 mld zł na koniec 2020 r. Autorzy opracowania spodziewają się również wzrostu liczby klientów bankowości elektronicznej o prawie 28%.

18 M. Sajewicz, Smartfon zamiast portfela z gotówką i kartami, Rzeczpospolita 19.02.2015, s. G1.19 J. Winch, End of chip and Pin? Shoppers test payment by fingerprint, The Telegraph 8.07.2013,

http://www.telegraph.co.uk/finance/personalfinance/bank-accounts/10166776/End-of-chip-and-Pin-Shoppers-test-payment-by-fingerprint.html

20 W. Boczoń, Łomża stawia na biometrię. Karty płatnicze, bilety i dowody do lamusa, Bankier.pl 13.05.2014, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Lomza-stawia-na-biometrie-Karty-platnicze-bilety-i-dowody-do-lamusa-3121482.html


Warto zaznaczyć, iż prognozowanie na podstawie modeli ekonometrycznych jest jedynie próbą przedłużenia trendu. Nie bierze ono pod uwagę czynników, które mogą zmie-nić obraz rynku płatności bezgotówkowych, jak nowe technologie czy zmiany społeczno – demograficzne.

5. Działania ukierunkowane na popularyzację obrotu bezgotówkowego

Jedna z najważniejszych barier rozwoju rynku płatności bezgotówkowych w Polsce – opłata interchange – została już ograniczona. Konieczne jest jednak, aby jej wysokość nadal podążała za wzorcami z lepiej rozwiniętych rynków, aby była konkurencyjna w stosunku do stawek transgranicznych.

Problem opłat jednak pozostał i jest on szczególnie uciążliwy dla mniejszych przed-siębiorców. Po pierwsze, ze względu na małą siłę negocjacyjną drobnych podmiotów, sto-sowane przez agentów rozliczeniowych prowizje są wyższe. Po drugie, stały koszt dzierża-wy terminala POS może być za wysoki. Dlatego też, konieczne jest przygotowanie oferty dostosowanej również do mniejszych przedsiębiorców. Próbą odpowiedzi na te problemy jest oferta Payleven, która oparta jest na prostym urządzeniu Chip&PIN, które akceptant wykupuje na własność, nie ponosząc tym samym opłaty za dzierżawę i serwis. Transakcje realizowane są w oparciu o stałą stawkę prowizji wynoszącą 2,75%21. Przejrzystość oferty Payleven zachęca mniejszych przedsiębiorców do rozpoczęcia akceptacji płatności za po-mocą karty płatniczej. Podobne inicjatywy powinny zostać przygotowane przez większych agentów rozliczeniowych.

Istotny jest też dalszy rozwój infrastruktury w Polsce. Już w roku 2017 będzie ona jedną z najnowocześniejszych na świecie za sprawą obowiązku wymiany wszystkich ter-minali POS na urządzenia wspierające również płatności bezstykowe. Mimo to, ciągle nie będzie dostatecznie szeroko rozwinięta. Szczególnie w mniejszych miejscowościach nadal brak jest wystarczającej liczby akceptantów. Ponadto, rozwój płatności mobilnych również uwarunkowany jest dostępem do rozbudowanej infrastruktury płatniczej.

Nie bez znaczenia są również postawy Polaków względem obrotu bezgotówkowego. W swoich badaniach dr hab. Dominika Maison stwierdza na podstawie stworzonych wskaź-ników, iż w 2013 roku, w stosunku do roku 2009, zdecydowanie poprawiło się zarówno zaufanie, jak i korzystanie z obrotu bezgotówkowego. Jednakże, nadal widać wyraźne dyspro-porcje w zachowaniu Polaków z poszczególnych regionów. Najwyższe wartości wszystkich wskaźników obserwowano przede wszystkim w województwach dolnośląskim, mazowieckim i wielkopolskim, co oznacza, iż mieszkańcy tych województw często są uczestnikami obrotu bezgotówkowego. Najniższe poziomy wskaźników charakteryzują województwa lubelskie, małopolskie i łódzkie22. Dysproporcje mogą być uwarunkowane m.in. różnym poziomem edukacji, wysokością dochodu oraz dostępem do infrastruktury. Te i inne czynniki powinny być brane pod uwagę przy próbie rozwijania obrotu bezgotówkowego w regionach, w których funkcjonuje on najsłabiej.

Bibliografia

1. Boczoń W., Łomża stawia na biometrię. Karty płatnicze, bilety i dowody do lamusa, Bankier.pl 13.05.2014.

2. Carbo-Valverde S., Chakravorti S., Rodriguez Fernandez F., Regulating two-sided markets, an empirical investigation, ECB Working Paper Series, European Central Bank, 2009, Nr 1137.

21 Dane pochodzą ze strony https://payleven.pl/costs/22 D. Maison, Postawy Polaków wobec obrotu bezgotówkowego, Warszawa 12.2013, s. 73-105.


3. Kozakiewicz M., Kwas M., Prognoza wybranych wskaźników rozwoju obrotu bezgotówkowego na lata 2014-2020. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 23.12.2014.

4. Koźliński T., Zwyczaje płatnicze Polaków, Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2013.

5. Maciejewski, K., Analiza funkcjonowania opłaty interchange w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim, Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2012.

6. Maison D., Postawy Polaków wobec obrotu bezgotówkowego, Warszawa 12.2013.7. Sajewicz M., Dlaczego warto płacić kartą, Rzeczpospolita 10-11.11.2014.8. Sajewicz M., Sklepowa kasa zamiast bankomatu, Rzeczpospolita 10-11.11.2014.9. Sajewicz M., Smartfon zamiast portfela z gotówką i kartami, Rzeczpospolita 19.02.2015.10. Uryniuk J., Polska w awangardzie postępu: wkrótce zapłacimy zbliżeniowo. Wszędzie, Forsal.

pl 10.08.2013.11. Winch J., End of chip and Pin? Shoppers test payment by fingerprint, The Telegraph 8.07.2013. 12. Polski rynek gotowy do komercyjnego wdrażania mobilnych płatności Visa, Visa, 10.2012.13. Program rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2010 – 2013 (projekt), Minister-

stwo Finansów RP, Warszawa 2010.14. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1997 nr 140 poz. 938.15. Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych, Dz.U. 2011 nr 199 poz. 1175.16. http://www.firstdata.pl/71489.xml17. http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/systemplatniczy/karty_platnicze.html18. https://payleven.pl/costs/

THE DEVELOPMENT POTENTIAL OF NON-CASH PAYMENTS MARKET IN POLAND

SummaryThe issue of non-cash transactions in Poland is of particular importance due to the ongoing socio - economic transformation. After the recent statutory reduction in the interchange fee charged to merchants for card payment, the value of non-cash transactions can be significantly increased. This trend has been observed in other countries and the faster development of sup-porting infrastructure has salso been noted. The quality and availability of such infrastructure in Poland is improving, and due to the guidance issued by payment organizations, in two years time the card acceptance network in Poland will be one of the most modern in the world. There are also important social changes - currently the most active group using non-cash settlements are young and middle-aged people with tertiary education. The development of education enforces the growing awareness of safety and comfort of the solutions based on non-cash payments. Polish society is using bank services more often and an increasing number of debit and credit cards is issued. Moreover, Poland is a particularly absorbent market for innova-tion, therefore the development of mobile payments may be faster than in other countries. Implementation of modern technologies, such as payments using biometric features, will also contribute to the development of non-cash transactions.

Key words: non- cash payments, payment cards, mobile payments, cash, interchange fee, POS terminal, payment services, merchants, payment organizations, payment market, electronic banking, credit transfer, contactless payment, payment infrastructure.


Analiza opłaty intercharge Dorota Ślażyńska-Kluczek

Dorota Ślażyńska-KluczekSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

ANALIZA OPŁATY INTERCHARGE

Wstęp

Płatności bezgotówkowe wykonywane są głównie za pośrednictwem kart płatniczych. Są one popularnym rozwiązaniem wśród konsumentów i cieszą się uznaniem. Zgodnie z da-nymi NBP na koniec II kwartału 2014 r. znajdowało się na rynku polskim 35,2 mln kart płatniczych1, a ich liczba stale powiększa się. Konsumenci cenią płatności kartą ze wzglę-du na szybkość jej zastosowania (zwłaszcza w płatnościach bezstykowych), wygodę oraz bezpieczeństwo używania. Karty umożliwiają szybki dostęp do środków finansowych, bez konieczności oczekiwania na wydanie reszty czy też dysponowanie środkami w ciężar kredytu (karty kredytowe) bez obawy o zbyt małą ilość gotówki na zakupy w portfelu.

Korzyści płynące z użycia kart stymulują rozwój technologii realizacji płatności za ich pośrednictwem, co jeszcze bardziej popularyzuje użycie tego środka płatności.

Jednocześnie przedsiębiorcy akceptujący płatności kartowe finansują rozwój obrotu bezgotówkowego w Polsce. W związku z przyjęciem każdej pojedynczej transakcji kartą są pozbawiani części przychodów na rzecz wydawców kart, tj. głównie banków. Pobór opłaty nazwanej intercharge zapewnia wydawcą kart roczny zysk 2 mld zł. Omawiana w niniejszym artykule prowizja stanowi zgodnie z danymi Narodowego Banku Polskiego około 85% Mer-chand Service Charge (MSC), tj. sumy opłat obciążających przedsiębiorców akceptujących karty. Koszty te zniechęcają wielu przedsiębiorców do przyjmowania tych instrumentów płatniczych. Znacznie wolniej rozwijająca się sieć akceptacji kart płatniczych niż liczba kart płatniczych lub liczba transakcji stanowi coraz większą barierę dla dalszego szybszego wzro-stu płatności kartowych.2 Dlatego też podejmowane są inicjatywy ustawowe ukierunkowane na obniżenie stawki intercharge.

Celem opracowania jest analiza funkcjonowania opłaty intercharge w systemie płat-ności w podziale na strony uczestniczące w transakcjach płatniczych, a także wskazanie konsekwencji tej opłaty.

1. Opłata intercharge

Opłata intercharge (OI) jest przedmiotem wieloletniego sporu w zakresie usług płatniczych. Spór ten spowodowany jest kontrowersyjnością tej opłaty3. W opinii zarów-no akceptantów, jak i urzędów antymonopolowych w negatywny sposób wpływa na rynek kart płatniczych oraz na rynek usług autoryzacyjno - rozliczeniowych poprzez zwiększenie kosztów prowadzenia działalności gospodarczej, które to koszty następnie przenoszone są na klienta w postaci wyższych cen dóbr i usług. Ponadto od wysokości OI zależy także rozwój

1 Informacja o kartach płatniczych II kwartał 2014 r., NBP październik 2014 r., s. 1, http://www.nbp.pl/system-platniczy/karty/q_02_2014.pdf, dostęp: luty 2015.

2 K. Maciejewski, Znaczenie opłaty intercharge dla rozwoju kart płatniczych w Polsce, Copernican Journal of Finance & Accounting, Vol. 2, Issue 2, 2013 r., s. 117.

3 R. Kaszubski, Ł. Obzejta, Karty płatnicze w Polsce, Wolters Kluwer 2012 r., dostęp w serwisie prawnym lex, grudzień 2014 r.

Dorota Ślażyńska-Kluczek226

terminali płatniczych (POS). W opinii dr Jakuba Górka wysoki poziom stawek powoduje niechęć do wdrażania POS wśród sprzedawców. 1.1. Czym jest oraz kogo obciąża intercharge

Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatni-czych (dalej UUP) intercharge oznacza ustaloną przez organizację kartową opłatę uiszczaną przez agenta rozliczeniowego na rzecz wydawcy karty płatniczej. W praktyce gospodarczej opłata ta może także być ponoszona przez wydawcę karty płatniczej na rzecz agenta rozli-czeniowego albo wynosić zero.4 To ostatnie rozwiązanie nie znajduje obecnie zastosowania w warunkach Polski, jak również nie spotkało się z uznaniem wśród ekonomistów na świe-cie5. Z formalnego punktu widzenia opłatę intercharge uiszcza agent rozliczeniowy bankowi wydawcy karty płatniczej, jednak w ujęciu ekonomicznym płaci ją przedsiębiorca akceptu-jący płatność kartą w ramach prowizji (opłaty akceptanta), a następnie pośrednio konsument w postaci ceny towaru. Organizacje kartowe zabraniają natomiast pobierania opłat od klienta za korzystanie z danej karty płatniczej.6 W rezultacie grupą najbardziej obciążoną finansowo są sprzedawcy lub konsumenci. Według pierwszego podejścia to właśnie akceptanci „utrzy-mują” cały system, ponosząc koszty akceptacji. Natomiast według drugiego koszty akcep-tacji kart ponoszą wszyscy konsumenci (zarówno płacący kartami, jak i płacący gotówką), gdyż koszty te są wliczane przez akceptantów w cenę towaru lub usługi.7 W Polsce dr Jakub Górka dokonał badania akceptacji gotówki i kart płatniczych wśród polskich przedsiębior-ców, w którym próbowano rozstrzygnąć m.in. kwestię kogo obciąża opłata intercharge. Na podstawie przeprowadzonych ankiet stwierdzono, że 41% akceptantów nie wlicza kosztów akceptacji kart płatniczych w cenę towarów lub usług. Natomiast 27% firm deklarowało wliczanie w ceny kosztów akceptacji kart, a 21% wliczanie jedynie średniej wartości opłaty akceptanta.8 Wyniki przeprowadzonych badań wskazują zatem, że w większości sklepów obciążony opłatą zostaje klient.

Zgodnie z definicją ustawową w transakcji, która podlega OI występują następujące strony:

– agent rozliczeniowy, – akceptant, – organizacja kartowa, – wydawca karty płatniczej.

Poniżej omówiono strony transakcji wraz ze wskazaniem przykładowych podmiotów gospodarczych należących do poszczególnych grup na rynku polskim. Należy mieć na wzglę-dzie, że koniecznym warunkiem do zaistnienia omawianej opłaty jest zainicjowanie transakcji przez klienta (konsumenta, przedsiębiorcę). Zatem będzie ona występowała w połączeniu z zakupem towaru lub usługi. 1.2. Analiza stron transakcji podlegającej OI

Agent rozliczeniowy (acquirer) jest to dostawca usługi płatniczej nazywanej „acqu-iring”, czyli polegającej na umożliwianiu wykonania transakcji płatniczych, zainicjowanych

4 J. Vickers, Public Policy and the invisible price: competition law, regulation and the intercharge fee, May 2005, s. 232, [w:] International Policy Payments Conference - Interchange Fees in Credit and Debit Card Industries. What Role for Public Authorities?, Federal Reserve Bank of Kansas City, 2005.

5 Ch. Ahlborn, H.H. Chang, D. S. Evans, The Problem of Interchange Fee Analysis: Case without a Cause?, The Payment Card Economics Review, Vol 1, Winter 2003, s. 133.

6 Interchange. What it is. How it works. And why it is fundamental to the Visa payments system, Visa, s. 16 http://www.visa.ca/en/aboutcan/mediacentre/interchange/pdf/interchange_brochure.pdf, dostęp: grudzień 2014 r.

7 S. Sienkiewicz, Credit Cards and Payment Efficiency, Discussion Paper, Payment Card Center, Federal Reserve Bank of Philadelphia, 2001 r., s. 8.

8 J. Górka, Badanie akceptacji gotówki i kart płatniczych wśród polskich przedsiębiorców, Raport NBP, grudzień 2012 r., s.49.

Analiza opłaty intercharge 227

przez akceptanta lub za jego pośrednictwem, instrumentem płatniczym płatnika, w szcze-gólności na obsłudze autoryzacji, przesyłaniu do wydawcy karty płatniczej lub systemów płatności zleceń płatniczych płatnika lub akceptanta, mających na celu przekazanie akceptan-towi należnych mu środków, z wyłączeniem czynności polegających na jej rozliczaniu i roz-rachunku w ramach systemu płatności w rozumieniu ustawy o ostateczności rozrachunku.9 Celem świadczenia usługi acquiringu wymagane jest uzyskanie zgody Narodowego Banku Polskiego10 oraz Komisji Nadzoru Finansowego. W Polsce agentami rozliczeniowymi są m.in. eCard S.A., eService Sp. z o.o., Dotpay S.A.

Akceptantem jest odbiorca inny niż konsument, na rzecz którego agent rozliczeniowy świadczy usługę płatniczą, np. sklep posiadający urządzenie do akceptacji instrumentów płat-niczych. Akceptuje on użycie danego instrumentu płatniczego przez swojego klienta, a następ-nie ma roszczenie względem dostarczyciela usługi płatniczej o uiszczenie kwoty transakcji.11 W praktyce gospodarczej będą to sklepy stacjonarne i internetowe. Instrumentem płatniczym używanym podczas transakcji jest przede wszystkim karta płatnicza, ale może to być także inne zindywidualizowane urządzenie (np. telefon komórkowy) czy też uzgodniony zbiór procedur (np. dostarczony w formie zindywidualizowanego kodu), które służą do złożenia zlecenia płatniczego. Należy w tym miejscu wskazać, że istnieje pewna rozbieżność między różnymi wersjami językowymi przepisu dotyczącego instrumentu płatniczego. Chociaż we wszystkich wersjach językowych określenie „zindywidualizowane” opisuje frazę „każde (...) urządzenie”, jednak np. w wersji francuskiej, hiszpańskiej, włoskiej, i portugalskiej określenie „zindywidualizowane” nie opisuje frazy „zbiór procedur”. Natomiast w wersji niemieckiej określenie „zindywidualizowane” opisuje frazę „zbiór procedur”, a m.in. wersję angielską, duńską, niderlandzką i szwedzką można odczytywać na oba sposoby. Zgodnie z orzecznic-twem Trybunału Sprawiedliwości (dalej TS), unijne przepisy powinny być interpretowane i stosowane w sposób jednolity, w świetle wersji sporządzonych we wszystkich językach Unii Europejskiej. Wobec powyższego odnosząc się do pojęcia „instrument płatniczy”, TS uznał, że może ono obejmować zbiór niezindywidualizowanych procedur, uzgodniony przez użytkownika i dostawcę usług płatniczych, z których korzysta użytkownik w celu zainicjo-wania zlecenia płatniczego.12 Należy zauważyć, że na gruncie polskiej UUP określenie „zin-dywidualizowany” odnosi się jedynie do urządzenia użytego do przeprowadzenia transakcji płatniczej, natomiast określenie „zbiór procedur” nie jest poprzedzone niniejszym przymiot-nikiem. Wydaje się zatem, że podobnie jak wskazał TS, polska ustawa nie wymaga, by ten zbiór procedur był zindywidualizowany.

Organizacja kartowa jest to podmiot określający zasady wydawania i akceptowania kart płatniczych, zawierający umowy z wydawcami kart płatniczych lub agentami rozlicze-niowymi13. W Polsce najbardziej popularnymi organizacjami kartowymi są Visa (do której należy 60,3% wydanych w Polsce kart płatniczych14) oraz MasterCard (z 38,5% udziałem w rynku15). Natomiast wydawcami kart płatniczych są zgodnie z UUP dostawcy wydający kartę płatniczą do dyspozycji płatnika. W naszym kraju będą to głównie banki, jak również jednostki, które otrzymały status krajowej instytucji płatniczej i w swoim zakresie działalności

9 patrz także art. 3 ust. 5 UUP.10 usługa acquiringu jest to jedyna usługa płatnicza, której świadczenie wymaga zgody Narodowego Banku Polskie-

go. Wszelkie inne usługi płatnicze świadczone są na podstawie zgody wydanej jedynie przez Komisję Nadzoru Finansowego.

11 należy mieć na uwadze, że kwota roszczenia jest niższa od kwoty transakcji, gdyż jest ona pomniejszona zarówno o OI, jak również inne, uzgodnione w umowie pomiędzy akceptantem a agentem rozliczeniowym opłaty.

12 Wyrok TS z 9.4.2014 r. w sprawie C 616/11, T-Mobile Austria, <http://curia.europa.eu/>, grudzień 2014 r.; por. także: Usługi płatnicze, Monitor Prawniczy nr 9/2014, dostęp on-line, <http://czasopisma.beck.pl/monitor--prawniczy>, grudzień 2014 r.

13 art. 2 pkt 19a UUP.14 Informacja o kartach płatniczych II kwartał 2014 r., op. cit., s. 3.15 Tamże, s. 3.


mają wyraźnie wskazane wydawanie instrumentów płatniczych, będą to np. Oney Polska S.A. czy też Dotpay S.A. z kartą dotPASS wydawaną w kooperacji z Bankiem Zachodnim WBK S.A. Wydawcą karty płatniczej może być zatem także przedsiębiorca, jednakże w przypadku kart kredytowych wydawca musi mieć uprawnienie do udzielania kredytów.

2. Intercharge w systemie płatności

Przepływ opłaty OI jest przekazywany w odwrotnym kierunku do transferu środków za towar lub usługę. W przypadku, gdy nastąpi płatność kartą wydawca (najczęściej jest to bank, który udostępnia kartę swojemu klientowi, ale może to być także instytucja płatnicza wydająca np. karty przedpłacone) jest zobowiązany do zapłaty za dany towar bądź usługę na rzecz agenta rozliczeniowego (który uprzednio zawarł umowę ze sprzedawcą na świadcze-nie usługi acquiringowej). Opłata intercharge dotycząca tej transakcji jest transferowana od agenta rozliczeniowego do wydawcy karty. Bilansuje ona część kosztów wydawcy poprzez przychody generowane przez stronę zajmującą się obsługą akceptanta.16 W swojej istocie opłata ta nie powinna mieć wpływu na użytkownika karty płatniczej. 2.1. Intercharge a modele biznesowe

W praktyce gospodarczej możemy wyróżnić dwa główne modele biznesowe, w któ-rych występuje OI. Będzie to system trójstronny, zwany także zamkniętym oraz czterostronny, tzw. otwarty.17 Opłata intercharge występuje jedynie w systemie otwartym. Rysunek nr 1 przedstawia system czterostronny18 wraz ze wskazaniem umiejscowienia opłaty intercharge.

Rysunek 1. Umiejscowienie OI w systemie czterostronnym

Organizacja płatnicza

Agent rozliczeniowy Wydawca karty

Posiadacz karty Akceptant

opłata intercharge

Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Kokkola, The payment system, European Central Bank, 2010, s. 58

System czterostronny można określić jako system pełny, gdyż występują tu wszystkie podmioty wymienione w definicji ustawowej, a każda strona jest oddzielnym podmiotem na rynku, pełniącym jedną rolę w transakcji.

Nie jest natomiast możliwe wystąpienie opłaty intercharge w systemie trójstronnym, który autor niniejszego artykułu nazywa także „niepełnym”. Model ten zakłada, że agen-tem rozliczeniowym jest jednocześnie wydawca karty. Przykładem modelu niepełnego będą

16 Analiza funkcjonowania opłaty intercharge w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim, Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa, styczeń 2012, s.43 http://www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/interchange.pdf, dostęp: grudzień 2014.

17 T. Kokkola, The payment system, European Central Bank, 2010, s. 56.18 Por. także K. Maciejewski, Uczestnicy obrotu bezgotówkowego na rynku polskim, s. 67 [w:] Obrót bezgotówkowy

w Polsce, red. H. Żukowska, M. Żukowski, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013 r.


rozliczenia pomiędzy akceptantem a użytkownikami Diners Club czy American Express19. Stronami występującymi w transakcji będzie sklep- akceptant, klient oraz wydawca karty/agent rozliczeniowy. Ten ostatni podmiot, oprócz technicznych aspektów związanych z wy-dawaniem kart i obsługą transakcji, określa również warunki wydawania i akceptacji kart.20 Podobnie do systemu niepełnego można zaliczyć system dwustronny. Działalność systemu polega na tym, że płatności dokonywane przez klientów akceptowane są tylko i wyłącznie przez wydawcę karty, którym jest np. sieć sprzedawców, takich jak sieć hipermarketów wraz z podmiotami zależnymi, przy czym sieć sprzedawców zajmuje się także przetwarzaniem i rozliczaniem transakcji.21 2.2. Intercharge a Merchant Service Charge

W sensie ekonomicznym opłata intercharge jest ponoszona przez akceptanta, nie przez agenta rozliczeniowego, gdyż to właśnie akceptant płaci ją jako część opłat ponoszo-nych na rzecz agenta – tzw. Merchant Service Charge (MSC). W skład MSC wchodzi zatem opłata intercharge wraz z marżą agenta rozliczeniowego oraz innymi dodatkowymi opłatami, tzw. opłatami lokalnymi22, które są przekazywane organizacjom kartowym. Rysunek poniżej obrazuje składowe opłaty MSC, a kolejny – schemat przekazywania opłat pomiędzy uczest-nikami systemu.

Rysunek 2. Opłata Merchant Service Charge

Źródło: opracowanie własne na podst. Raportu NBP „Analiza funkcjonowania opłaty intercharge w trans-akcjach bezgotówkowych na rynku polskim”, op. cit., s. 66

Rysunek 3. Przekazywanie opłaty MSC pomiędzy uczestnikami systemu

Ak

cept

ant

Agen

t ro

zlic

zeni

owy

Wyd

awca

kar

ty


19 podmioty te wydają karty, a jednocześnie pełnią funkcję agenta rozliczeniowego.20 opracowanie własne na podstawie K. Maciejewski, Uczestnicy obrotu bezgotówkowego na rynku polskim, s. 67

[w:] red. H. Żukowska, M. Żukowski, Obrót bezgotówkowy w Polsce, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013 r.21 Benefits of Open Payment Systems and the Role of Interchange, MasterCard, 2008, s. 2-4.22 Mogą to być np. opłaty marketingowe oraz opłaty umożliwiające procedowanie transakcji, tzw. opłaty

processingowe; por. Program redukcji opłat kartowych w Polsce, Warszawa 2012 r. s. 11, https://www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/redukcja_oplat.pdf, dostęp grudzień 2014 r.


Powyższe rysunki pokazują jak wysoki jest udział opłaty intercharge w transakcji przy udziale karty. Zespół Roboczy ds. Opłaty Intercharge przy Radzie ds. Systemu Płatni-czego wskazał w swoim raporcie „Program redukcji opłat kartowych w Polsce” w 2012 r., że wartość ta wynosiła ponad 80%.

Dodatkowymi kosztami jakie ponosi akceptant są: – wchodząca w zakres MSC opłata dodatkowa zwana Assessment Fee, która jest przeka-

zywana do organizacji płatniczej,oraz opłaty występujące poza MSC:

– opłata za dzierżawę i obsługę serwisową terminali płatniczych POS na rzecz agentów rozliczeniowych,

– koszt połączeń autoryzacyjnych wysyłanych z terminali płatniczych POS przez serwer agenta rozliczeniowego do banku wydawcy (stałe łącze internetowe lub zwykła linia telefoniczna).23

Tak liczne opłaty zniechęcają przedsiębiorców do wprowadzania terminali płatni-czych i obsługi kart płatniczych. Jednakże wymogi rynku i postrzeganie sprzedawcy jako „nowoczesnego” i „postępowego” oraz nasilające się zjawisko nieposiadania gotówki przez kupujących wymusza wprowadzanie POS. Od preferencji danego przedsiębiorcy oraz od rodzaju klientów jakich spodziewa się pozyskać będzie zależało zatem wprowadzenie ak-ceptacji płatności kartą. Wydaje się, że małych miejscowościach, gdzie korzystanie z kart nie jest tak powszechne jak w metropoliach częściej będą występowały sklepy, gdzie koszt utrzymania terminala i opłaty intercharge będzie przewyższał korzyści z wprowadzenia tej metody płatności. 2.3. Rodzaje intercharge i ich funkcja

Opłaty intercharge, które funkcjonują w międzynarodowych systemach płatniczych możemy podzielić na trzy główne typy:

– krajowe, – wewnątrzregionalne (transgraniczne), – międzyregionalne.

Krajowymi opłatami będą te, które stosowane są do transakcji realizowanych w kraju, w którym karta została wydana. Opłaty wewnątrzregionalne (transgraniczne) mają zastoso-wanie do transakcji akceptowanych poza krajem wydania karty, ale w tym samym regionie geograficznym, np. na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Opłaty międzyre-gionalne odnoszą się do transakcji realizowanych pomiędzy Europą a Azją czy Stanami Zjednoczonymi.24 W zależności od typu opłaty intercharge różne będą obciążenia z jej tytułu, przy czym należy mieć na uwadze, że opłaty krajowe mogą być wyższe niż transgraniczne.

Organizacje kartowe wskazują, że opłata intercharge jest bardzo ważna z punktu widzenia całej gospodarki. W celu wyjaśnienia jej funkcji w systemie płatności dr Jan Byrski zwraca uwagę, że organizacje kartowe podają, że:

– większość kosztów związanych z funkcjonowaniem systemu kartowego obciąża banki25. Podstawową rolą opłaty jest ustalenie równowagi pomiędzy wydawcą a agentem rozli-czeniowym. Gdyby OI nie była wprowadzona, banki nie uzyskiwałyby wystarczających dochodów z wydawania kart płatniczych;

23 Dowiedz się więcej o obrocie bezgotówkowym, http://frob.pl/baza-wiedzy/dowiedz-sie-wiecej-o-obrocie-bezgo-towkowym/, dostęp grudzień 2014 r.

24 Analiza funkcjonowania opłaty intercharge w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim, …op.cit., s. 4425 Np. promowanie, produkcja, wydawanie, obsługa, certyfikowanie karty płatniczej, dostosowywanie kart oraz

systemów bankowych.


– omawiana opłata ma zachęcić banki wydawców do wydawania instrumentów płatniczych z logo danej marki. Stanowi ona narzędzie stymulujące banki wydawców do inwestowania w nowe technologie;

– opłata stanowi narzędzie umożliwiające organizacjom kartowym łączenie na całym świe-cie sprzedawców i kupujących.26

Wydaje się, że opłata intercharge pełni ważną rolę w zbilansowaniu nierównowagi dzięki transferowi środków od agenta, który obsługuje akceptanta, do organizacji wydającej kartę płatniczą. Wydajność systemu mogłaby się zmniejszyć, gdyby banki nie uzyskiwa-ły wystarczających dochodów z wydawania kart, natomiast opłata intercharge umożliwia wydawcom dodatkowy wpływ i jest zależna jedynie od używania wydanego instrumentu płatniczego.

3. Analiza wpływu intercharge

Pierwszą osobą, która podjęła się analizy wpływu poziomu intercharge był profesor William F. Baxter ze Stanford University.27 Zgodnie z założeniami zbudowanego przez niego modelu popyt ze strony konsumentów i sprzedawców na karty płatnicze (ich posiadanie i akc-petacja) jest stały, gdyż żadna z tych grup nie jest skłonna do podjęcia strategicznych działań w odpowiedzi na działania drugiej strony, nie ma zróżnicowania w zakresie korzyści, które sprzedawcy czerpią z akceptowania kart płatniczych, a w sektorze wydawców kart istnieje konkurencja doskonała. Baxter udowadnia, że wyższa opłata intercharge podnosi koszty ak-ceptantów, ale jednocześnie zmniejsza koszty banku – wydawcy, co przekłada się na niższe koszty posiadaczy kart. Optymalna OI nie powinna być za wysoka, gdyż będzie to elimino-wało akceptantów, ale jednocześnie nie może być zbyt niska, gdyż doprowadzi do wyższych kosztów bankowych, które następnie będą odzwierciedlone w opłatach, którymi bank będzie obciążał posiadaczy kart. Maksymalizacja korzyści wystąpi wówczas, gdy korzyści dla ak-ceptantów i posiadaczy kart zrównają się z kosztami krańcowymi transakcji.28 Model ten został podważony ze względu na zbyt uproszczone założenia. Profesor Schmalensee usunął z modelu założenie, że wydawcy i agenci działają w stanie konkurencji doskonałej, przez co nie są w stanie zrealizować zysków, a akceptanci równomiernie korzystają na płatnościach kartą. Schmalensee pokazał, że prywatny i społeczny poziom opłaty interchange może być jednakowy.29 Wright udowodnił, że zbieżność pomiędzy nimi nie następuje wówczas, gdy opłaty akceptanta rosną na skutek podwyżek stawek interchange, które nie są przekazywane konsumentom w postaci niższych opłat posiadacza karty. Natomiast Rochet i Tirole dowiedli, że opłata interchange jest tylko wtedy neutralna rynkowo, gdy jednocześnie są spełnione dwa warunki: • wydawcy przekazują odpowiednią obniżkę/podwyżkę opłaty konsumentom (posiadaczom

kart) i • zasady systemu nie zakazują akceptantom różnicowania cen w odniesieniu do instrumen-

tów płatniczych poprzez stosowanie rabatów i opłat dodatkowych (No-Discrimination Rule, inaczej zwana No-Surcharge Rule).30

26 J. Byrski, Nowelizacja ustawy o usługach płatniczych dotycząca opłaty intercharge – komentarz praktyczny, Fundacja Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego, Warszawa 2014, s. 16.

27 Por. także W.F. Baxter, Bank Interchange of Transactional Paper: Legal and Economic Perspectives, Journal of Law and Economics, Oct., 1983,Vol. 26, No. 3.

28 J. Wright, The Determinants of Optimal Interchange Fees in Payment Systems, The University of Auckland, Economics Department, Economics Working Papers, 2001, s. 3, https://researchspace.auckland.ac.nz/, dostęp: luty 2015 r.

29 J. Górka, Efektywność instrumentów płatniczych w Polsce, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 52.

30 Ibidem, s. 52.


Powyższe analizy w środowisku naukowym dowodzą, że problematyka OI jest istotna. Kluczowym wydaje się określenie wysokości tej opłaty, tak by obszar płatności bezgotówko-wych powiększał się, sklepy akceptowały płatności kartą płatniczą, a klienci chętnie korzystali z tej możliwości. Do tej pory nie udało się jednak wskazać jaka omawiana opłata powinna być, by stymulować transakcje za pośrednictwem kart płatniczych.

Zakończenie

Kwestia wysokości opłaty intercharge jest przedmiotem sporów podmiotów rynku usług płatniczych na całym świecie. Nie tylko w naszym kraju, lecz także na świecie brakuje badań, w których naukowo zostałby wyznaczony optymalny dla danego rynku poziom opłaty. Dotychczasowe badania pokazują jednoznacznie, że opłata ta powinna istnieć, jej wartość nie może wynosić zero. Wydawcy i organizacje płatnicze uważają, że wysoki udział opłaty inter-charge w opłatach ponoszonych przez acquirera wynika z wysokich kosztów ponoszonych przez wydawcę. Ponoszą oni koszty emisji karty, oszustw i środków podjętych do zwalczania oszustw. Większe koszty dla wydawcy generuje karta kredytowa, gdyż wydawca ponosi z jej tytułu koszty odpisów na ryzyko kredytowe, koszty egzekucji oraz koszty bezpłatnego kredytowania jej posiadacza przez okres umowny. Opłata intercharge zwiększa zatem liczbę płatności kartami, co pozytywnie wpływa na konsumentów oraz sklepy.

Jednocześnie zbyt wysoka opłata zniechęca przedsiębiorców do zakładania terminali płatniczych i nie równoważy przychodów z tytułu dodatkowej klienteli płacącej kartami płat-niczymi. Organy antymonopolowe zauważają, że opłata ta zawiera rentę monopolistyczną, co powoduje nadmierne zwiększenie kosztów akceptacji kart przez sklepy, a to hamuje wzrost wydajności systemu płatniczego. Dodatkowo wysokie ustanowienie tej opłaty w znikomej mierze przekłada się na obniżenie opłat pobieranych od konsumentów.31 Konsumenci po-zostają więc stroną finansującą opłatę intercharge w znacznej części. Tymczasem zgodnie z ustaleniami Zespołu Roboczego ds. Opłaty Interchange przy Radzie ds. Systemu Płatni-czego opłata intercharge jest ważnym składnikiem ceny towarów i usług i zmniejszenie tej opłaty nie może odzwierciedlić się w zwiększeniu marży akceptanta, a powinno odbić się na cenach towarów i usług.

Analizy ekonomiczne wskazują, że brak tej opłaty zahamuje stronę podażową i zmniejszy ilość kart płatniczych, zatem także płatności bezgotówkowych na rynku, zaś jej nadmierna wysokość prowadzi do spadku popytu na akceptację kart w punktach sprzedażo-wych. Konsekwencją wysokich opłat intercharge niewątpliwie będą ograniczenie korzyści z płatności bezgotówkowych w skali makroekonomicznej, wykluczenie z korzystania z sys-temu płatności bezgotówkowych punktów handlowo- usługowych, hamowanie ubankowienia społeczeństwa. W tym świetle korzystnie należy ocenić kolejną obniżkę OI na rynku polskim do poziomów 0,2% dla kart debetowych i 0,3% dla kart kredytowych32. Istniejące do lipca 2014 roku opłaty, sięgające niekiedy do 2% były najwyższymi w obrębie całej Unii Euro-pejskiej. Oczekuje się, że obniżone opłaty spopularyzują płatności bezgotówkowe w Polsce.

Bibliografia

1. Ahlborn Ch., Chang H.H., Evans D.S., The Problem of Interchange Fee Analysis: Case without a Cause?, The Payment Card Economics Review, Vol 1, Winter 2003.

2. Baxter W.F., Bank Interchange of Transactional Paper: Legal and Economic Perspectives, Journal of Law and Economics Oct., 1983,Vol. 26, No. 3.

31 J. Górka, Konkurencyjność form pieniądza i instrumentów płatniczych, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 2009, s. 115.

32 Od lipca 2014 roku opłata została ustalona na 0,5%, natomiast obecna wysokość opłaty została wprowadzona poprzez zmiany do Ustawy o usługach płatniczych z dnia 29 lutego 2015 roku.


3. Byrski J., Nowelizacja ustawy o usługach płatniczych dotycząca opłaty intercharge – komentarz praktyczny, Fundacja Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego, Warszawa 2014.

4. Górka J., Badanie akceptacji gotówki i kart płatniczych wśród polskich przedsiębiorców, Ra-port NBP, grudzień 2012.

5. Górka J., Efektywność instrumentów płatniczych w Polsce, Wyd. Naukowe Wydziału Zarzą-dzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013.

6. Górka J., Konkurencyjność form pieniądza i instrumentów płatniczych, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 2009.

7. Kaszubski R., Ł. Obzejta, Karty płatnicze w Polsce, Wolters Kluwer 2012 r., dostęp w serwisie prawnym Lex, grudzień 2014.

8. Kokkola T., The payment system, European Central Bank, 2010.9. Maciejewski K., Uczestnicy obrotu bezgotówkowego na rynku polskim, [w:] red. H. Żukowska,

M. Żukowski, Obrót bezgotówkowy w Polsce, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013.10. Maciejewski K., Znaczenie opłaty intercharge dla rozwoju kart płatniczych w Polsce, Coper-

nican Journal of Finance & Accounting, Vol. 2, Issue 2, 2013.11. Sienkiewicz S., Credit Cards and Payment Efficiency, Discussion Paper, Payment Card Center,

Federal Reserve Bank of Philadelphia, 2001.12. Usługi płatnicze, Monitor Prawniczy nr 9/2014, http://czasopisma.beck.pl/monitor-prawniczy,

dostęp: grudzień 2014.13. Vickers J., Public Policy and the invisible price: competition law, regulation and the inter-

charge fee, May 2005, [w:] International Policy Payments Conference - Interchange Fees in Credit and Debit Card Industries. What Role for Public Authorities?, Federal Reserve Bank of Kansas City, 2005.

14. Wright J., The Determinants of Optimal Interchange Fees in Payment Systems, The University of Auckland, Economics Department, Economics Working Papers, 2001, https://researchspace.auckland.ac.nz/, dostęp: luty 2015.

Raporty i opracowania1. Analiza funkcjonowania opłaty intercharge w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim,

Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Płatniczego, Warszawa, styczeń 2012, http://www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/interchange.pdf, dostęp: grudzień 2014.

2. Benefits of Open Payment Systems and the Role of Interchange, MasterCard, 2008, https://www.mastercard.com/, dostęp: luty 2015.

3. Dowiedz się więcej o obrocie bezgotówkowym, http://frob.pl/baza-wiedzy/dowiedz-sie-wie-cej-o-obrocie-bezgotowkowym/, dostęp: grudzień 2014.

4. Informacja o kartach płatniczych II kwartał 2014 r., NBP październik 2014, http://www.nbp.pl/systemplatniczy/karty/q_02_2014.pdf, dostęp: luty 2015.

5. Interchange. What it is. How it works. And why it is fundamental to the Visa payments sys-tem, http://www.visa.ca/en/aboutcan/mediacentre/interchange/pdf/interchange_brochure.pdf, dostęp: grudzień 2014.

6. Program redukcji opłat kartowych w Polsce, Warszawa 2012 r. https://www.nbp.pl/system-platniczy/obrot_bezgotowkowy/redukcja_oplat.pdf, dostęp: grudzień 2014.

INTERCHARGE FEE ANALYSIS

SummaryMerchants that accept non-cash payments are the sponsors for the cashless turnover in Poland. As they accept the card payment their income is reduced by the fee paid for the card issu-ers. The fee they pay is called the intercharge fee. It is the main part of service fees for card terminals maintenance. This fee is a burden for cashless turnover, discouraging merchants for card terminals installing. Moreover clients have reduced possibility of non-cash payments and are made to pay cash or find other stores that accept payments with the card. Intercharge fee


in Poland used to be the highest in the whole European Union. The regulation dated of 29th of January 2015 reduced it. This regulation aim at increasing cashless payments and make polish acquirers competitive on the European market.

Key words: Intercharge fee, Acquirer, Payment institution, Cashless payment, Payment card

Rynek Catalyst w finansowaniu przedsiębiorstw 235

Rynek Catalyst w finansowaniu przedsiębiorstwKarol Kozdra

Karol KozdraSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

RYNEK CATALYST W FINANSOWANIU PRZEDSIĘBIORSTW

Wstęp

Ciągły rozwój przedsiębiorstw pociąga za sobą coraz większe zapotrzebowanie na środki finansowe, niezbędne do ich rozwoju, ekspansji na nowe rynki, badań, czy poprawy konkurencyjności. Doświadczenia ostatniego kryzysu gospodarczego ukazały, jak ciężko przedsiębiorstwom w czasach perturbacji gospodarczych, pozyskać kapitał na rozwój. Uru-chomiony 30 września 2009 roku rynek obligacji Catalyst stara się zapełnić lukę w finan-sowaniu przedsiębiorstw, stając się realną alternatywą dla kredytu bankowego, czy emisji akcji. Nie jest on de facto odrębnym rynkiem ale funkcjonalnie wyodrębnionym systemem obrotu, który obejmuje platformy rynku regulowanego, alternatywnego systemu obrotu oraz rynku pozagiełdowego.1

Ideą powstania rynku Catalyst było scentralizowanie obrotu papierami dłużnymi i tym samym lepsze wykorzystanie ich cech oraz licznych zalet. Skupił on na sobie obrót, między innymi obligacjami emitowanymi przez przedsiębiorstwa oraz jednostki samorządu teryto-rialnego (JST). Dzięki otwarciu rynku Catalyst, obrót papierami dłużnymi, stał się bardziej płynny, elastyczny i sprawny. Z jednej strony, dał dodatkową możliwość finansowania dla podmiotów gospodarczych, z drugiej, stworzył opcję korzystnego i elastycznego inwesto-wania wolnych środków przez większą niż dotychczas grupę inwestorów instytucjonalnych oraz indywidualnych. W ciągu niespełna pięciu lat funkcjonowania, rynek Catalyst stał się ważnym elementem polskiego rynku kapitałowego.

Za szybkim rozwojem nowego rynku, skupiającego znaczną większość obrotu instru-mentami dłużnymi, stoi kilka czynników: – zwiększenie zainteresowania przedsiębiorstw, banków oraz JST finansowaniem polega-

jącym na emisji instrumentów dłużnych, – rosnąca popularność rynku długu, jako nowej formy lokaty kapitału. Wzrost zaintereso-

wania bezpośrednio przełożył się na zwiększenie liczby emisji oraz płynność, – obniżki stóp procentowych, zmniejszające atrakcyjność innych form oszczędzania.2

1. Organizacja i struktura rynku Catalyst

W dniu uruchomienia Catalyst, przedsiębiorstwa otrzymały nowe, efektywne narzę-dzie do pozyskiwania środków finansowych, a inwestorzy sposób na dodatkową dywersyfi-kację swojego portfela inwestycyjnego. Catalyst stał się dogodnym miejscem do uzyskania finansowania z kosztem kapitału na poziomie kredytu bankowego oraz dokonywania inwe-stycji w mniej ryzykowne niż akcje instrumenty, dające jednocześnie stopę zwrotu większą niż lokata bankowa. Cała architektura została zaplanowana w taki sposób, aby mogły się na niej odnaleźć zróżnicowane grupy emitentów- od przedsiębiorstw małych, po wiodące koncerny polskie oraz zagraniczne.

1 Publikacja „Rynek Kapitałowy i Terminowy” Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2010, s. 952 „Raport Catalyst- podsumowanie i perspektywy rozwoju”, Grant Thornton, Poznań 2013, s. 2

Karol Kozdra236

Rynek Catalyst prowadzony jest na platformach transakcyjnych Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie (GPW) oraz spółkę Bond Spot, należącą do grupy kapitałowej GPW. Rynek Catalyst tworzą cztery platformy obrotu. Dwie z nich prowadzi GPW w formie rynku regulowanego oraz Alternatywnego Systemu Obrotu, na których jednostką transakcyjną jest jedna obligacja. Równolegle Bond Spot prowadzi dwa analogiczne rynki, gdzie jednostka transakcyjna ma wartość min. 100 tys. zł.3 Z założenia platformy GPW przeznaczone są dla obrotu detalicznego, a Bond Spot dla transakcji typu hurtowego. Rynek regulowany (na GPW i Bond Spot) oferuje obligacje, których emitenci spełnili szereg wymogów, w tym posiadają zweryfikowany prospekt emisyjny. W Alternatywnym Systemie Obrotu mogą uczestniczyć emitenci, którzy wybiorą uproszczone procedury. Dla nich wymogi dotyczące dokumentów są złagodzone, a wymogi kapitałowe obniżone. Dostępność rynku ASO jest na tyle duża, że nawet spółki z o.o. mogą swobodnie wprowadzać swoje papiery dłużne na Catalyst. Wszelkie transakcje na rynkach regulowanych oraz ASO są gwarantowane przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, a na emitentach ciążą obowiązki informacyjne w postaci raportów bieżących i okresowych.4 Rynku Catalyst został dostosowany do potrzeb wielu emitentów w zakresie wielkości oraz charakteru emisji. Jednocześnie, wszystkie cztery platformy obrotu, przeznaczone są dla skarbowych i nieskarbowych instrumentów dłużnych, do których należą:

– obligacje korporacyjne – obligacje komunalne – obligacje spółdzielcze – obligacje skarbowe – listy zastawne5

Rysunek 1. Architektura rynku Catalyst

Źródło: Przewodnik dla inwestorów „Obligacje na rynku Catalyst”, Giełda Papierów Wartościowych, War-szawa 2011

Od momentu powstania rynku Catalyst w 2009 roku, zauważalny jest istotny wzrost liczby notowanych instrumentów dłużnych oraz samych emitentów. Generowana wielkość obrotów świadczy o wzroście popularności obligacji, jako sposobie pozyskiwania kapitału oraz instrumentu inwestycyjnego. Najbardziej popularne są platformy Giełdy Papierów War-tościowych, na której odbywa się handel detaliczny. W 2014 roku obrót na tych platformach przekroczył 2 mld złotych.

Tabela nr.1 przedstawia rozwój rynku Catalyst na przełomie lat 2009-2014 z uwzględ-nieniem podziału na poszczególne platformy, liczbę emitentów, serii, zawartych transakcji oraz przypadających na dane lata obrotów.

3 http://www.gpwcatalyst.pl/catalyst_rynek_obligacji_gpw4 http://obligacje.pl/front/article/view/id/455 „Obligacje na rynku Catalyst”, Giełda Papierów Wartościowych, Warszawa 2011, s.8


Tabela 1. Rozwój rynku Catalyst (lata 2009-2014)

2009 2010 2011 2012 2013 2014

Rynek regulowany- liczba serii 10 56 63 83 118 136- wartość obrotów w mln zł 121,13 996,7 836,3 1 291,2 2 069,9 996,7- liczba zawartych transakcji 236 873 17 058 15 568 15 212 17 564- liczba emitentów brak danych brak danych 8 13 21 26

Alternatywny Rynek Obrotu- liczba serii 2 59 144 229 255 304- wartość obrotów w mln zł 3 372,2 469,2 612,8 810,8 1 088,9- liczba zawartych transakcji 28 3 348 12 902 26 787 44 995 46 327- liczba emitentów brak danych brak danych 78 125 133 140

Rynek regulowany- liczba serii 26 66 71 84 94 103- wartość obrotów w mln zł 45,84 245,2 84,1 23,8 362,4 2,8- liczba zawartych transakcji 27 103 111 44 28 9- liczba emitentów brak danych brak danych 7 11 15 20

Alternatywny Rynek Obrotu- liczba serii - 21 92 125 146 183- wartość obrotów w mln zł - 18,3 1 104,5 1 093,9 1 087,3 1 027,6- liczba zawartych transakcji - 19 122 137 261 452- liczba emitentów - brak danych 40 63 72 78

Giełda Papierów Wartościowych

Bond Spot

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Giełdy Papierów Wartościowych oraz roczników sta-tystycznych GUS

Poniższa tabela, ukazuje wartość emisji obligacji w poszczególnych latach, od mo-mentu utworzenia rynku Catalyst. Z pośród wszystkich emisji, zdecydowanie wyróżnia się wielkość emisji obligacji skarbowych, związanych z potrzebami pożyczkowymi Państwa. Po wyłączeniu powyższych wartości z dalszej analizy, ukazuje się prawdziwa wielkość rynku obligacji w której przodują przedsiębiorstwa prywatne. Analizując pełne lata funkcjonowania rynku dłużnego można zauważyć, iż rozwijał się on średnio w tempie kilkunastu procent rocznie, przekraczając w roku ubiegłym 60 mld złotych.

Tabela 2. Wartość emisji obligacji z podziałem na instrumenty (w mln zł)

2009 2010 2011 2012 2013 2014korporacyjne: 9 719 19 755 37 749 49 951 55 820 60 867

w tym obligacje korporacyjne 6 819 17 345 34 522 46 366 51 977 56 139w tym obligacje spółdzielcze brak danych brak danych 377 503 608 665w tym listy zastawne 2 900 2 410 2 850 3 081 3 234 4 062

komunalne 930 1 753 2 222 2 374 3 088 3 187skarbowe brak danych brak danych 491 617 514 974 560 241 480 506

Źródło: Opracowanie własne na podstawie biuletynów statystycznych Catalyst.

Obecnie jednym z największych problemów rynku Catalyst, jest niewystarczająca płynność instrumentów. Duże podmioty, inwestujące w obligacje, zazwyczaj opierają swój portfel inwestycyjny na długim, bądź pełnym okresie trwania danej emisji, co bezpośred-nio przekłada się na wielkość „wolnych” obligacji w obiegu. Inwestorzy prywatni, rów-nież wykazują podejście tezauryzacyjne, traktując często inwestycje na Catalyst, jak lokatę bankową. Niewielka część instytucji oraz inwestorów prywatnych, wykazujących podejście

Karol Kozdra238

spekulacyjne, nie jest w stanie zapewnić odpowiedniej płynności, przez co zakup, bądź sprze-daż większego pakietu, trwa niekiedy przez kilka sesji.

Porównanie rynku obligacji korporacyjnych do wysokości polskiego PKB i innych państw europejskich, ukazuje na jak wczesnym etapie się on znajduje. Rodzimy rynek obliga-cji, stanowi jedynie ok. 6-7% wartości PKB, podczas gdy liderzy Unii Europejskiej osiągają poziom 130-150%.6 Powyższe porównanie pozwala sobie uświadomić, jak duży potencjał rozwoju drzemie w rynku instrumentów dłużnych i jaki poziom może osiągnąć.

2. Korzyści z obecności na Catalyst

Z roku na rok Catalyst staje się coraz ważniejszym elementem w strukturze polskiego rynku finansowego. Umożliwia dodatkową dywersyfikację dotychczasowych źródeł finanso-wania oraz oferuje szereg dodatkowych korzyści. Do podstawowych z nich możemy zaliczyć:

– dostęp do kapitału:Rynek Catalyst, pełni funkcję akumulacyjną i alokacyjną, oznacza to, że są na nim do-

godne warunki do transferu kapitału z miejsc rozproszonych, gdzie występuje jego nadwyżka, do miejsc jego niedoboru. Dzięki temu, emitent może zaspokoić swoje potrzeby finansowe, niejednokrotnie znacznej wielkości, pozyskując środki od wielu kapitałodawców w postaci osób fizycznych oraz instytucji. Publiczne emisje, kierowane do wielu inwestorów, dają jednocześnie szanse na uzyskanie wymaganego finansowania w stosunkowo krótkim czasie.

– bezpieczeństwo:Zorganizowany obrót obligacjami, dający przejrzystość sytuacji rynku, bezpieczeń-

stwo rozliczeń transakcji (gwarantowane przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych), możliwość wcześniejszego zamknięcia emisji lub inwestycji, może skutecznie przekonać ewentualnego emitenta jak i kapitałodawcę, do czynnego uczestnictwa na rynku Catalyst

– jedno miejsce dostępu:Emitent może wprowadzić daną emisję na dwa rynki zorganizowane jednocześnie,

unikając dodatkowego obciążenia finansowego. Niezależnie od ilości rynków, na które emi-tent wprowadza obligacje, procedura jest jedna i niezmienna. Redukuje to koszty przygoto-wania i wprowadzenia emisji oraz skraca niezbędny czas do minimum.

– korzyści z płynności:Uplasowanie emisji na zorganizowanym rynku, wpływa pozytywnie na płynność

samych obligacji, przez co inwestorzy są skłonni zaakceptować niższą premię za płynność. W efekcie emitent ma możliwość pozyskać środki finansowe oferując niższe oprocentowanie.

– budowanie wiarygodnościPierwszą zasadą rynku publicznego jest jego przejrzystość i równy dostęp inwesto-

rów do informacji. Wywiązywanie się emitenta, z nałożonych na niego obowiązków infor-macyjnych, sprzyja budowaniu jego wiarygodności finansowej i zachęca do inwestowania w obligacje danego przedsiębiorstwa. Obowiązki informacyjne, narzucone przez przepisy dla rynku Catalyst, zapewniają wszystkim zainteresowanym odpowiedni poziom wiedzy o emitencie i jego kondycji finansowej.

– tworzenie szans na przyszłość:Wywiązywanie się emitenta ze swych obowiązków w stosunku do obligatariuszy,

obecność w mediach, czy kontakty z inwestorami, zwiększają szanse na pozyskanie w przy-szłości kapitału dłużnego. Ze względu na obowiązki informacyjne, które przekładają się na przejrzystość emitenta, staje się on bardziej wiarygodny dla sektora bankowego, a zamiesz-czane raporty o jego sytuacji ekonomicznej, ułatwiają określenie zdolności kredytowej. Dzięki

6 http://bestcapital.pl/catalyst-ma-juz-5-lat-podsumowanie-rynku/


temu wszystkiemu, przedsiębiorstwa będące na Catalyst, mogą łatwiej i szybciej otrzymać kredyt bankowy, często na warunkach korzystniejszych niż konkurencja.

– promocja:Notowanie obligacji na Catalyst, daje emitentowi stałą i bezpłatną promocję, bowiem

jego nazwa wymieniana jest w publikacjach giełdowych i mediach biznesowych przy okazji wyników notowań, raportów bieżących i okresowych. Promocja emitenta następuje również podczas konferencji, prezentacji, spotkać z inwestorami, mediami czy analitykami. Obec-ność na rynku Catalyst, staje się okazją do przedstawienia przedsiębiorstwa jako otwartego, nowoczesnego, wykorzystującego rynek publiczny do finansowania własnej działalności. Dodatkowo stwarza możliwość dobrego wypozycjonowania marki na rynku.7

3. Czym jest obligacja

Obligacje, tak jak i akcje, są papierami wartościowymi, lecz istnieje między nimi pod-stawowa różnica. Akcja daje prawo jej posiadaczowi do udziału w majątku firmy, natomiast obligacja, jest papierem dłużnym, pełniącym rolę kredytu dla emitenta.

W Polsce emisje, jak i obrót obligacjami, reguluje szereg aktów prawnych. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: – Ustawę z dnia 29 czerwca 1995r. o obligacjach (Dz.U. 1995 Nr 83 poz. 420 z późn. zm.) – Ustawę z dnia 29 lipca 20005r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. 2005 Nr

183 poz. 1538 z późn. zm) – Zarządzenia Ministra Finansów o emisji obligacji skarbowych.

Art. 4. ust. 1. Ustawy o obligacjach wyjaśnia, iż „Obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. 1a. Przez papiery wartościowe emitowane w serii rozumie się papiery wartościowe reprezen-tujące prawa majątkowe podzielone na określoną liczbę równych jednostek. 2. Świadczenie, o którym mowa w ust. 1, może mieć charakter pieniężny lub niepieniężny.”

Zgodnie z przytoczoną ustawą, za udzieloną emitentowi obligacji pożyczkę, nabywca obligacji ma prawo do :1. w przypadku świadczenia pieniężnego - zwrotu w określonym terminie pożyczonej kwo-

ty powiększonej o należne odsetki2. w przypadku świadczenia niepieniężnego – przyznania nabywcy obligacji praw np. do

partycypowania w przyszłych zyskach emitenta, zamiany obligacji na akcje emitenta, pierwszeństwa w objęciu emitowanych w przyszłości akcji spółki.8

Jednocześnie,ustawa określa podstawowe informacje, jakie każda obligacja zawierać powinna. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć:1. powołanie podstawy prawnej emisji; 2. nazwę (firmę) i siedzibę emitenta,3. nazwę obligacji i cel jej wyemitowania, jeżeli jest określony;4. wartość nominalną i numer kolejny obligacji; 5. a. opis świadczeń emitenta, ze wskazaniem w szczególności wysokości tych świadczeń

lub sposobu ich ustalania, terminów, sposobów i miejsc ich spełniania; 6. datę, od której nalicza się oprocentowanie, wysokość oprocentowania, terminy wypłaty

i miejsce płatności – jeżeli warunki emisji przewidują oprocentowanie i warunki wykupu;

7 „Obligacje korporacyjne na Catalyst. Przewodnik dla potencjalnych emitentów”, Catalyst , Warszawa 2013, s. 26-27

8 http://bossa.pl/edukacja/rynek/instrumenty/obligacja/

Karol Kozdra240

7. zakres i formę zabezpieczenia albo informację o jego braku; miejsce i datę wystawienia obligacji9;

Obligacja od momentu jej emisji do czasu wykupu może wielokrotnie zmieniać wła-ściciela. Wierzycielem emitenta nie jest ten, który pierwszy pożyczył mu pieniądze, lecz każdy następny jej posiadacz (obligatariusz). To jemu należą się ewentualne profity z jej posiadania oraz to on ponosi ryzyko w razie niedotrzymania warunków przez emitenta.

4. Podstawowe rodzaje obligacji

Wbrew obiegowej opinii, obligacje są dość złożonym instrumentem, posiadającym wiele charakterystycznych cech oraz różnic, występujących w ich strukturze.Poniżej przedstawiono podstawowe rodzaje oraz kryteria podziału obligacji z jakimi można się spotkać.

Tabela 3. Podział obligacji ze względu na ich rodzaje oraz cechy.Kryterium: emitent Obligacje Zabezpieczane GwarantSkarb Państwa skarbowe TAK Skarb PaństwaPrzedsiębiorstwo korporacyjne (przedsiębiorstw) TAK lub NIE PrzedsiębiorstwoSamorząd komunalne, gminne, municypalne TAK Skarb Państwa

Kryterium: oprocentowanie Oprocentowanie Odsetki Kwota wykupustałe stałe przez cały okres stałe z góry ustalona

zmienneuzależnione od zmian ustalonego wskaźnika w okresie poprzedzającym wypłatę odsetek

(np. inflacji)zmienne z góry ustalona

indeksowane uzależnione np. od cen złota, wskaźnika wzrostu cen zmienne zależna od

poziomu indeksu

zerokuponowe brak (zyskiem jest wielkość dyskonta) brak kwota nominalna emisji

Kryterium: termin wykupu Okres do wykupukrótkoterminowe do 5 latśrednioterminowe od 5 do 10 latdługoterminowe powyżej 10 lat

Pozostałe rodzaje obligacji Opis

zamienne dają prawo zamiany obligacji np. na akcję emitenta

opcyjne (z prawem poboru) dają prawo do zakupu w konkretnym terminie akcji emitenta

z opcją wykupu na żądanie emitenta (opcja call)

emitent ma prawo wykupu przed ustalonym terminem

z opcją sprzedaży na żądanie właściciela (opcja put)

właściciel ma prawo zażądać wykupu przed ustalonym terminem

imienne imienne wskazują właściciela

na okaziciela właścicielem jest aktualny posiadacz obligacji

euroobligacje

sprzedawane w innym kraju niż ten, w którego walucie jest emisja. Emisja jest gwarantowana przez międzynarodowe konsorcjum banków

zagraniczne

gwarantowane przez konsorcjum banków danego kraju w którym dokonywana jest emisja. Sprzedawane w kraju i walucie gwaranta przez podmiot zagraniczny

Źródło: Opracowanie własne na podstawie portalu bossa.pl

9 Art. 5 ust. 1 Ustawy o obligacjach z dnia 29 czerwca 1995r. (Dz.U. 1995 Nr 83 poz. 420 z późn. zm.)


Powyższe tabele ukazują, jak szeroka jest oferta obligacji, począwszy od najprost-szych o stałym oprocentowaniu, po instrumenty powiązane np. z cenami złota lub wskaźni-kami ekonomicznymi. Daje to obraz ich zaawansowania oraz uniwersalności, w której każdy, począwszy od emitentów po inwestorów, znajdzie coś dla siebie.

5. Ryzyko w obligacjach

Jak każdy instrument finansowy, tak i obligacje niosą ze sobą pewny poziom ryzyka. Również w ich przypadku, poziom ten wpływa wprost proporcjonalnie na oprocentowanie obligacji, co jednoznacznie podnosi koszt kapitału. Emitenci, chcąc pozyskać finansowanie na konkurencyjnym poziomie w stosunku do innych instrumentów, muszą zabezpieczać in-teresy obligatariuszy. Co do zasady, emitent odpowiada za zobowiązania wynikające z emisji obligacji całym swoim majątkiem (obecnym i przyszłym), jednak wartość majątku z czasem się zmienia, co w skrajnych sytuacjach może doprowadzić do niewypłacalności emitenta, a tym samym strat po stronie posiadaczy obligacji. Chcąc pozyskać tańsze finansowanie przedsiębiorcy najczęściej stosują zabezpieczenia w postaci:

– hipoteka na nieruchomości – zastaw – poręczenie – zabezpieczenia mieszane

W 2013 roku wśród przedsiębiorstw emitujących obligacje, blisko 53% nie posiadało żadnego zabezpieczenia.10 Pozostałe 47% było zabezpieczonych najpopularniejszymi forma-mi, których szczegółowy udział przedstawia poniższy diagram kołowy:

Rysunek 2. Struktura zabezpieczeń emisji obligacji przedsiębiorstw

Źródło: „Raport Catalyst- podsumowanie i perspektywy rozwoju”, Grant Thornton, Poznań 2013, s. 36

Emitent mając świadomość, iż zabezpieczenie emisji wiąże się z kosztami i dodat-kowymi obowiązkami, musi zadecydować, czy zabezpieczać swoje obligacje na poziomie: pełnym, częściowym, czy pozostawić je bez zabezpieczenia. Emitent może dobrowolnie, lub obligatoryjnie jeśli liczba nabywców obligacji przekracza 15 a zabezpieczenie ma formę poręczenia lub gwarancji Skarbu Państwa, zawrzeć z instytucją bankową umowę o repre-zentowanie obligatariuszy. Bank-reprezentant, pełni funkcję ustawowego przedstawiciela obligatariuszy, a do jego obowiązków należy:

10 Raport Catalyst- podsumowanie..., op. cit., s.36

Karol Kozdra242

– niezwłoczne informowanie obligatariuszy o zagrożeniach lub naruszeniach obowiązków spoczywających na emitencie

– monitorowanie sytuacji finansowej emitenta – udzielanie odpowiedzi obligatariuszom dot. sytuacji emitenta – składanie obligatariuszom, przynajmniej raz na 6 miesięcy, pełnego raportu o emitencie.11

Przedsiębiorstwa często pozyskują finansowanie na różnego typu zamierzenia inwe-stycyjne, które naturalną koleją rzeczy, mogą okazać się nierentowne. W przypadku mniej-szych podmiotów, znaczne straty finansowe mogą doprowadzić do częściowej lub zupełnej utraty płynności, a tym samym, upadku emitenta. Dla kapitałodawców oznacza to częściową lub całkowitą utratę zainwestowanych wcześniej środków. Utrata środków może nastąpić nawet wtedy, gdy emisja była zabezpieczona np. majątkiem przedsiębiorstwa w postaci nieru-chomości. Do końca 2013 roku odnotowano 38 emisji wyemitowanych przez 26 podmiotów, w których wystąpił problem z wykupem, bądź terminowym wypłaceniem odsetek (łączna wartość zagrożonych aktywów wyniosła 252 mln zł).12 Poniższa tabela przestawia ilość oraz wartość zagrożonej emisji w stosunku do ogółu notowanych na Catalyst.

Tabela 4. Udział ilościowy i wartościowy obligacji zagrożonych w stosunku do wszystkich emisji (stan na koniec 2013 roku).*

Wyszczególnienie w stosunku do wszystkich emisji

w stosunku do emisji przedsiębiorstw

Liczba emisji niespłaconych w terminie (w %) 5,29% 7,11%Liczba emisji w których emitent ogłosił upadłość przed wykupem obligacji (w %) 1,70% 2,28%

Łączna liczba problemowych emisji (w %) 6,99% 9,39%

Wyszczególnienie w stosunku do wszystkich emisji

w stosunku do emisji przedsiębiorstw

Wartość emisji niespłaconych w terminie (w %) 0,82% 1,24%Wartość emisji w których emitent ogłosił upadłość przed wykupem obligacji (w %) 0,08% 0,12%

Łączna wartość problemowych emisji (w %) 0,90% 1,36%

*analiza uwzględnia wartość całej problemowej emisji, niezależnie od faktu, czy jakakolwiek część emisji została wykupiona w terminieŹródło: „Raport Catalyst- podsumowanie i perspektywy rozwoju”, Grant Thornton, Poznań 2013, s. 42

Jak wykazuje powyższa tabela, wartościowy udział zagrożonych aktywów nie był duży w stosunku do całości emisji (0,90% w stosunku do wszystkich emisji i 1,36% do emisji przedsiębiorstw), lecz często w przypadku bankructwa przedsiębiorstwa, znaczył dla inwestorów utratę całego kapitału. Problemy kilku przedsiębiorstw, rzuciły się cieniem na ogół rynku, zadając kłam powszechnemu twierdzeniu, iż obligacje są bezpiecznym środkiem alokacji kapitału, pozbawionym ryzyka. Perspektywa utraty pieniędzy, mimo fizycznego za-bezpieczenia obligacji, może skutecznie odstraszyć potencjalnych inwestorów i spowodować, iż minimalna liczba obligacji, która powinna zostać subskrybowana w celu dojścia emisji do skutku, nie zostanie przekroczona. Dla przedsiębiorstwa kończy się to niepozyskaniem funduszy oraz poniesieniem kosztów, związanych z przygotowaniem emisji.

11 „Obligacje korporacyjne na Catalyst …” op. cit., s. 912 Raport Catalyst- podsumowanie..., op. cit., s.42


6. Koszt pozyskania kapitału na rynku Catalyst w formie emisji obligacji

Całościowy koszt pozyskania kapitału z obligacji (emisji oraz jej obsługi) wynika z kilku składowych, zależnych od przedsiębiorstwa oraz ogólnej sytuacji makroekonomicznej. Podstawowym kosztem jest sama emisja oraz wprowadzenie obligacji do obrotu na rynku publicznym. Na sukces emisji wpływ ma ogólna oraz przewidywana kondycja gospodarcza emitenta, której odzwierciedleniem są wyniki finansowe. Przedsiębiorstwa, którym zależy na jak najniższym koszcie pozyskania kapitału, poddają się ocenie ratingowej. Wysoka ocena sprawia, iż przedsiębiorstwo postrzegane jest jako te o mniejszym ryzyku inwestycyjnym, co przekłada się na akceptację przez nabywców niższej premii za ryzyko lub dyskonta. Rating może zostać nadany podmiotowi zaciągającemu zobowiązanie finansowe lub samej emisji papierów dłużnych. Mimo, iż posiadanie ratingu nie jest wymogiem koniecznym, jest to sy-gnał dla potencjalnych inwestorów, iż emitent chce być podmiotem w pełni transparentnym.

Inwestorzy chętniej lokują swoje środki w obligacjach zabezpieczonych w pełni lub częściowo, gdyż daje to im poczucie większego bezpieczeństwa inwestycji. Pojawia się w tym momencie kwestia formy zabezpieczenia oraz kosztu jaki miałby ponieść emitent w celu obniżenia oprocentowania emisji. Przedsiębiorstwa będące już emitentami obligacji, płacący w terminie należne odsetki oraz wykupujący swoje obligacje, mają większą szansę na wprowadzenie kolejnej, przy niższym oprocentowaniu niż obecna emisja. Elementem na który warto zwrócić uwagę, a mającym duże znaczenie w podjęciu decyzji o zakupie obligacji przez klientów, jest ich płynność. Klienci są w stanie zaakceptować niższą cenę za ryzyko w zamian za większą swobodę obrotu danym instrumentem. Do powyższych czynników, kształtujących koszty pozyskania kapitału, w formie emisji obligacji, dodać należy sytuację makroekono-miczną w kraju oraz na świecie. Spadek koniunktury gospodarczej pociąga za sobą spadek płynności a tym samym wypłacalności przedsiębiorstw, prowadzący często do ich osłabienia lub nawet bankructwa. Niekorzystne dane makroekonomiczne powodują wzrost awersji do ryzyka, ograniczając tym samym alternatywne sposoby finansowania przedsiębiorstw.

Ważnym czynnikiem kształtującym koszt pieniądza jest inflacja oraz oczekiwania co do jej przyszłej wysokości. Zagrożenie inflacyjne, wpływa negatywnie na rynek obligacji, poprzez same formy walki z nią. Każda podwyżka stóp procentowych, powoduje spadek cen obligacji, co pociąga za sobą obniżenie ich atrakcyjności w oczach potencjalnych inwestorów. Wyższe stopy procentowe, to również większa atrakcyjność lokat bankowych, zapewniają-cych większe bezpieczeństwo posiadaczom kapitału o mniejszej skłonności do ryzyka.

Powodzenie oraz koszt emisji zależy także od sytuacji na rynku akcji, który stanowi pierwszą alternatywę dla inwestorów w papiery dłużne. Hossa na giełdzie przekierowu-je strumień pieniędzy inwestorów ku konkurencyjnemu segmentowi rynku kapitałowego, wymuszając na emitencie podniesienie stopy oprocentowania lub zwiększenie dyskonta.13

Katalog czynników i zdarzeń mających wpływ na koszt emisji oraz późniejszą jej obsługę jest bardzo szeroki, przez co emitent decydując się na tę formę finansowania, po-winien rozważyć wszelkie scenariusze ewentualnych zdarzeń i być świadomy możliwości wzrostu kosztów obsługi długu.

Przedsiębiorcy poszukujący finansowania, stają niejednokrotnie przed dylematem, czy pozyskać kapitał w formie kredytu, czy na rynku kapitałowym, poprzez emisję dłuż-nych papierów wartościowych, najczęściej w postaci obligacji. Odpowiedź nigdy nie jest jednoznaczna i wynika między innymi ze specyfiki przedsiębiorstwa oraz przeznaczenia pozyskanych środków.

13 Obligacje korporacyjne na Catalyst..., op. cit., s.11

Karol Kozdra244

Wraz z pojawieniem się rynku Catalyst, zaistniały odpowiednie warunki dla rozwoju dłużnych instrumentów finansowych. Poniższe porównanie ma na celu ukazanie podstawo-wych podobieństw oraz różnic, pomiędzy emisją obligacji a kredytem bankowym.

Tabela 5. Porównanie emisji obligacji do kredytu bankowego

Emisja obligacji Kredyt bankowy

Wielu dostawców kapitału Jeden pożyczkodawca. Przy większych kwotach kilka banków w ramach konsorcjum

Emitent określa wysokość i zasady oprocentowania obligacji oraz długość okresów odsetkowych

Wysokość oprocentowania, sposób jego ustalania oraz harmonogram spłat ustala bank

Emitent decyduje o zabezpieczeniu obligacji oraz jego ewentualnej formie i stopniu

Bank decyduje o wielkości i formie zabezpieczenia żądając często zabezpieczeń znacznie przekraczających wartość kredytu

Najpierw spłacane są odsetki a kapitał główny w dniu wykupu obligacji. Nie obciąża to nadmiernie projektu z początkowej fazie rozwoju

Spłata kredytu odbywa się najczęściej w postaci stałych rat kapitałowo-odsetkowych obciążając kredytobiorce jeszcze zanim rozpocznie projekt

Emitent ponosi wszelkie koszty związane z przygotowaniem emisji oraz wprowadzeniem jej do obrotu na rynku zorganizowanym

Bank pobiera prowizje oraz szereg opłat związanych z uruchomieniem kredytu, w tym: opłatę przygotowawczą, za rozpatrzenie wniosku, udzielenie kredytu, wcześniejszą spłatę. Ponadto trzeba wziąć pod uwagę ewentualna opłatę skarbową za wystawienie weksli oraz ustanowienia zabezpieczeń.

Pełne raportowanie o sytuacji finansowej przedsiębiorstwa (w szczególności gdy obligacje notowane są na rynku zorganizowanym lub został powołany bank-reprezentant)

Kredytobiorca raportuje o sytuacji finansowej jedynie pożyczkodawcy.

Darmowa promocja przedsiębiorstwa przy emisji na rynku zorganizowanym

Brak promocji kredytobiorcy z tytułu posiadanego kredytu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Obligacje korporacyjne na Catalyst- Przewodnik dla potencjal-nych emitentów” Catalyst , Warszawa 2013, s. 11

7. Wady i zalety obligacji

Jak każdy instrument finansowych, tak i obligacje korporacyjne posiadają swoje wady i zalety, dzięki którym mogą do siebie przekonywać lub być barierą w ich wykorzystaniu. Poniżej zostały przedstawione podstawowe zalet oraz wad:Zalety:

– Brak utraty kontroli nad spółką. Przedsiębiorstwo pozyskuje finansowanie bez utraty praw własności do niej. Obligatariusz nie ma wpływu na podejmowane w przedsiębiorstwie decyzje.

– Możliwość poprawy struktury bilansu poprzez zachowanie odpowiednich proporcji po-między kapitałem własnym a obcym

– Pozytywny wpływ na rentowność kapitału własnego poprzez tzw. efekt dźwigni finan-sowej (efekt występuje gdy rentowność kapitału spółki jest wyższa niż suma kapitałów obcych).

– Elastyczność obligacji, wynikająca z możliwości dopasowania finansowania do aktual-nych potrzeb inwestycyjnych (emitent sam decyduje o wysokości oprocentowania, spo-sobie zabezpieczenia, terminie wykupu czy wielkości emisji).

– Dowolność w kwestii dopasowania terminu spłaty odsetek do wystąpienia dodatnich przepływów z projektu.

– Do momentu wykupu obligacji, płacone są jedynie odsetki.


Wady: – Opłacalne głównie dla spółek w dobrej kondycji finansowej, gdyż tylko taka gwarantuje

pozyskanie finansowania obarczonego niskim kosztem. – Zwiększenie ryzyka finansowego i bankructwa firmy poprzez finansowanie kapitałem

obcym, powodującym wzrost ryzyka finansowego. – Pogorszenie płynności finansowej, wynikające z płatności zobowiązań na rzecz

obligatariuszy. – Podatność na zmienność stóp procentowych. Podniesienie stóp procentowych powoduje

zwiększenie kosztu finansowania obligacji o zmiennym oprocentowaniu, poprzez wzrost wynikających z nich płatności odsetkowych. Spadek poziomu stóp procentowych dla obligacji o stałym oprocentowaniu jest niekorzystny z punktu widzenia emitenta, gdyż mógłby wtedy pozyskać finansowanie po niższym koszcie.

– Koszty wynikające z obowiązków informacyjnych narzucanych przez rynek Catalyst. Obecność na zorganizowanym rynku obrotu instrumentami dłużnymi wymaga regular-nego raportowania o kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Emitenci zazwyczaj zlecają ten obowiązek Autoryzowanemu Doradcy, co pociąga za sobą kolejne koszty.14

– możliwość niedojścia emisji do skutku, ze względu na niskie zainteresowanie inwestorów, co grozi poniesieniem bezzwrotnych kosztów na jej przygotowanie.

Podsumowanie

Rynek Catalyst stał się sprawnym i efektywnym miejscem pozyskiwania kapitału przez przedsiębiorstwa oraz tworzy realną alternatywne dla dotychczasowych form pozyskiwania środków w postaci emisji akcji lub zaciągania kredytu bankowego. Emisja obligacji daje dużą elastyczność w działaniu i często umożliwia pozyskanie środków na bardziej atrakcyjnych warunkach. Daje również szansę sfinansowania nowatorskich i ryzykownych zamierzeń, na które banki odmówiły wcześniej pożyczek. Dzieję się tak dzięki funkcji alokacyjno-kumu-lacyjnej, którą pełni rynek Catalyst. Pozwala on transferować kapitał z miejsc gdzie są jego nadwyżki, w miejsca występowania niedoborów. Siła nowego rynku tkwi w łatwości dostępu do niego, zarówno po stronie inwestorów jak i potrzebujących kapitału. Publiczne emisje obligacji, przeprowadzane za pośrednictwem Catalyst, posiadają duże prawdopodobieństwo odniesienia sukcesu, gdyż w krótkim czasie pozwalają na zebranie dużego kapitału od wielu zainteresowanych, co jest łatwiejsze, niż przekonanie banku do dużej i niepewnej inwestycji.

Obligacje korporacyjne, jako forma finansowania, z roku na rok zyskują na popularno-ści, zarówno wśród przedsiębiorstw posiadających dobrą kondycję finansową, jak i tych z sy-tuacją diametralnie odmienną. Dla tych pierwszych, jest to zazwyczaj szansa na pozyskanie środków o koszcie mniejszym niż kredyt bankowy. Dla przedsiębiorstw w gorszej kondycji, mających trudności z pozyskaniem kredytu, emisja obligacji może okazać się łatwiejszym, bądź jedynym sposobem na uzyskanie finansowania. Wszystko uzależnione jest od samego emitenta oraz odpowiednio wysokiej premii za ryzyko, jaką zaproponuje inwestorom.

Dotychczasowa historia rynku Catalyst dowodzi, iż jest to platforma realizująca ocze-kiwania zarówno po stronie emitentów jak i inwestorów. Rynek ciągle jest na wczesnym etapie rozwoju, lecz istnieją wszelkie przesłanki ku temu, by twierdzić, iż jego dynamika rozwoju w najbliższych latach będzie zachowana, a funkcja kumulacyjno-alokacyjna, będzie nabierać na znaczeniu.

14 http://www.korporaty.pl/jak_inwestowac/obligacje_korporacyjne_ciekawa_metoda_finansowania_inwestycji

Karol Kozdra246

Bibliografia

1. Obligacje korporacyjne na Catalyst. Przewodnik dla potencjalnych emitentów, Catalyst , Warszawa 2013,

2. Obligacje na rynku Catalyst, Giełda Papierów Wartościowych, Warszawa 20113. Publikacja Rynek Kapitałowy i Terminowy, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2010,4. Raport Catalyst- podsumowanie i perspektywy rozwoju”, Grant Thornton, Poznań 2013,5. Ustawa o obligacjach z dnia 29 czerwca 1995r. (Dz.U. 1995 Nr 83 poz. 420 z późn. zm.)6. http://bestcapital.pl/catalyst-ma-juz-5-lat-podsumowanie-rynku/7. http://bossa.pl/edukacja/rynek/instrumenty/obligacja/ 8. http://obligacje.pl/front/article/view/id/459. http://www.gpwcatalyst.pl/catalyst_rynek_obligacji_gpw10. http://www.korporaty.pl/jak_inwestowac/obligacje_korporacyjne_ciekawa_metoda_finanso-

wania_inwestycji

CATALYST MARKET ON FINANCING ENTERPRISES

Summary Established in 2009 Catalyst’s bond market has become an important element of the Polish capital market and an alternative to existing forms of financing. Centralized the rotation of the debt instruments, popularized it among companies and allowed to exist in the minds of investors, which contributed to its dynamic development. At the same time, it contributes to its dynamic development. Catalyst’s suitable architecture creates opportunities for companies to gain the capital in various stages of development and of varying size and characteristics. At the same time, allows the promotion of the issuer and reach to wider range of the funders. Catalyst’s market is still in its the initial stage of development, but there are reasons to be-lieve that in the near future it will continue to grow at a rate of ten percent per year, thereby attracting new issuers and investors.

Key words: corporate bonds, Catalyst market, funding


Pierwsza emisja obligacji w formule oferty kaskadowej na przykładzie...Jacek Grzywacz, Kamil Gemra

Jacek GrzywaczPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku

Kamil GemraSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

PIERWSZA EMISJA OBLIGACJI W FORMULE OFERTY KASKADOWEJ NA PRZYKŁADZIE

PCC ROKITA SA

Wstęp

Rynek Catalyst we wrześniu 2014 roku świętował swoje piąte urodziny. Przez ten czas stał się ważnym katalizatorem pozyskiwania kapitału przez przedsiębiorstwa. Uruchomienie Catalyst pokazało również, że przepisy dotyczące emisji obligacji nie są precyzyjne, a ponadto nie nadążają za praktyką rynkową. W kwietniu 2013 roku weszła w życie nowelizacja ustawy o ofercie, które wprowadziła nowe możliwości pozyskiwania kapitału z emisji obligacji. Jedną z tych możliwości jest emisja kaskadowa. Jako pierwsza na taką emisję zdecydowała się spółka PCC Rokita, którą można już nazwać pionierem Rynku Catalyst.

Celem artykułu jest ocena nowych regulacji dotyczących oferty kaskadowej oraz przeanalizowanie w praktyce zasad funkcjonowania takiej oferty. Na tej podstawie podjęto próbę określenia, jak nowe regulacje wpłyną na rynek w przyszłości.

1. Obligacje źródłem kapitału

Problem, jak sfinansować działalność przedsiębiorstwa towarzyszy jego założycielom już na starcie. Automatycznie wręcz pojawia się pytanie o wybór, a być może przede wszyst-kim o dostępność kapitału dla danego przedsiębiorstwa. Jest to problem zarówno na starcie działalności jak również w dalszym toku jej prowadzenia. Zarówno literatura ekonomiczna jak i praktyka gospodarcza przedstawiają dosyć szerokie możliwości pozyskiwania źródeł kapitału. Można mieć nieodparte wrażenie, że występują swego rodzaju mody na określone źródła finansowania działalności.

Kapitał w przedsiębiorstwie może być klasyfikowany według najrozmaitszych kry-teriów. W zależności od źródeł pochodzenia można wyróżnić kapitał pozyskiwany ze źró-deł zewnętrznych i wewnętrznych. Wewnętrzne źródła finansowania są wypracowywane przez dane przedsiębiorstwo. Źródłem takiego finansowania są środki pozyskiwane w skutek przekształceń majątkowych bądź pozyskiwane przez gromadzenie środków finansowych.1 Natomiast źródła zewnętrzne pochodzą ze środków wypracowanych przez inne podmioty, takie jak banki czy szeroko rozumiani inwestorzy z rynku kapitałowego.

Ważnym elementem kapitału obcego, szczególnie w przypadku większych spółek są emisje papierów dłużnych. Rozróżniamy bony komercyjne, które są instrumentami o zapa-dalności do jednego roku oraz obligacje, których zapadalność przekracza jeden rok. Krótko-terminowe papiery dłużne są dyskontowymi instrumentami finansowymi i służą finansowaniu

1 J. Ickiewicz, Pozyskiwanie, koszt i struktura kapitału w przedsiębiorstwach, Oficyna Wydawnicza SGH, War-szawa 2004, s. 29.

Jacek Grzywacz, Kamil Gemra248

potrzeb przedsiębiorstwa. Są swego rodzaju pożyczką zaciąganą na rynku pieniężnym. Pro-blemem w tego typu transakcjach jest mnogość przepisów regulujących ich emitowanie, ponieważ emitent może opierać się na kodeksie cywilnym, prawie wekslowym oraz na ustawie o obligacjach. To sprawia, że przedsiębiorstwa niechętnie sięgają po tego typu rozwiązania, a kierują się zdecydowanie bardziej ku obligacjom.Obligacja to swego rodzaju pożyczka do której spłaty w warunkach emisji zobowiązuje się jej emitent.2 Ustawa o obligacjach pozwala na dość swobodne kształtowanie stosunku zo-bowiązaniowego wynikającego z obligacji.3 Stąd też praktyka rynkowa wykształciła wiele rodzajów obligacji. Ze względu na rodzaj emitenta obligacje dzielimy na: • obligacje korporacyjne, których emitentami są przedsiębiorstwa oraz instytucje finansowe, • obligacje komunalne, których emitentami są jednostki samorządu terytorialnego (np.

miasta, gminy) lub związki tych jednostek,4

• obligacje spółdzielcze, których emitentami są banki spółdzielcze, • obligacje skarbowe, których emitentem jest Skarb Państwa,

Istotnym podziałem ważnym dla inwestorów jest podział obligacji ze względu na długość okresu do wykupu. Przedstawia się on następująco: • obligacje krótkoterminowe – o okresie od daty emisji do daty wykupu nie dłuższym niż

jeden rok, • obligacje średnioterminowe – o okresie wykupu od 1 roku do 5 lat, • obligacje długoterminowe – o okresie wykupu powyżej 5 lat.5

Praktyka rynkowa wskazuje, że z perspektywy zarówno inwestorów indywidualnych jak i emitentów kluczowym jest podział ze względu na konstrukcję oprocentowania: • obligacje o stałym oprocentowaniu, • obligacje o zmiennym oprocentowaniu, • obligacje zerokuponowe (dyskontowe).

Kupon odsetkowy obligacji o stałym oprocentowaniu jest dla każdego okresu odset-kowego równy, obliczany z użyciem stałej stopy procentowej. Kupując takie obligacje inwe-stor jest w stanie wyliczyć wszystkie przychody z takiego instrumentu, czyli poszczególne płatności odsetkowe i wykup kapitału. Oprocentowanie nominalne nie ulega zmianie w za-leżności od warunków makroekonomicznych, stopy inflacji, kursów walut i tym podobnych czynników. Stopa zwrotu z takiej inwestycji zależy od wielkości oprocentowania oraz ceny nabycia takiej obligacji. Warto znać zależność, iż przy pozostałych warunkach bez zmiany, im wyższa cena nabycia, tym niższa stopa zwrotu.

Dla obligacji o zmiennym oprocentowaniu kupon w poszczególnych okresach odset-kowych jest wyliczany na podstawie stopy procentowej określanej zgodnie z podaną w warun-kach emisji formułą. Dla obligacji denominowanych w złotych zgodnie z rekomendowanym standardem obligacji zaleca aby oprocentowanie w danym okresie odsetkowym stanowiło sumę stopy bazowej i marży. Stopę bazową stanowi stawka WIBOR o okresie odpowiada-jącym okresowi odsetkowemu. Oznacza to, że oprocentowanie obligacji może być różne w każdym z okresów odsetkowych. Oprocentowanie na kolejny okres odsetkowy ustalane jest bezpośrednio przed jego rozpoczęciem. Sprawia to, że tak wyliczona stawka stanowi podstawę do wyliczenia kuponu odsetkowego płatnego na końcu tego okresu odsetkowego.6 Zakładając, że do wykupu obligacji pozostaje więcej niż jeden okres odsetkowy, inwestor nie

2 A. Sławiński, Rynki Finansowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006, s. 30. 3 Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz.U. 1995 nr 83 poz. 420). 4 K. Jajuga, Obligacje, PWE, Warszawa 2006, s. 21-22. 5 K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje. Instrumenty finansowe. Aktywa niefinansowe. Ryzyko finansowe. Inżynieria

finansowa, Warszawa 2008, s. 34-35. 6 K. Borowski, Banki inwestycyjne na polskim rynku finansowym, [w:] Instytucje rynku finansowego w Polsce,

A. Szelągowska (red.), CeDeWu, Warszawa 2007, s. 145.

Pierwsza emisja obligacji w formule oferty kaskadowej na przykładzie... 249

jest w stanie dokładnie obliczyć wysokości przychodów odsetkowych z obligacji o zmien-nym oprocentowaniu. Analizując zakup takiej obligacji inwestor musi przeanalizować także prognozę kształtowania się stawki bazowej (WIBOR) w okresie do wykupu obligacji.7

Obligacje zerokuponowe nie posiadają kuponów odsetkowych. W dacie wykupu inwe-stor otrzymuje kwotę równą wartości nominalnej obligacji. Stopa zwrotu z takiej obligacji jest zależna od ceny jej nabycia, wynikającej z dyskonta, z jakim inwestor nabył taką obligację. Obligacje zerokuponowe sprzedawane są na rynku pierwotnym po cenie niższej od wartości nominalnej. Począwszy od daty emisji cena obligacji wyznaczana przez płynny rynek będzie niższa od wartości nominalnej. Stopa dyskonta będzie zatem miarą stopy zwrotu z inwestycji w obligację.8 Obligacje tego typu są mało popularne na rynku Catalyst i nie cieszą się zainte-resowaniem ze strony inwestorów, którzy preferują jednak przepływ gotówki w czasie trwania obligacji. Z tego powodu na rynku Catalyst jest tylko kilka serii obligacji zerokuponowych.

Oprócz klasycznego podziału na kapitał własny i obcy, coraz częściej przedsiębiorstwa mają do czynienia z kapitałem hybrydowym. Ten rodzaj finansowania polega na korzystaniu z instrumentów będących połączeniem tradycyjnych form finansowania obcego z prawami pochodnymi. Tak pozyskany kapitał ma zarówno cechy kapitału własnego jak i obcego. Jedną z form finansowania hybrydowego są obligacje zamienne na akcje. Takie obligacje posiadają wbudowaną opcję zamiany na akcje według ustalonego parytetu. Są one sprzedawane jako instrument dłużny, który przynosi inwestorowi określony dochód, jednak konstrukcja umoż-liwia zamianę posiadanych obligacji na określoną liczbę akcji zwykłych emitenta w ustalonej cenie. Konstrukcja ta sprawia, że koszt emisji obligacji jest niższy, ponieważ nabywcy tych obligacji liczą się z możliwością zamiany tego typu papierów dłużnych na akcje.9

2. Finansowanie przedsiębiorstw w Polsce

Każdego roku Narodowy Bank Polski publikuje raporty podsumowujące stan rozwoju rynku finansowego. W nich zawarte są dane dotyczące struktury finansowania przedsiębiorstw w Polsce.

Analiza danych wskazuje, że głównym źródłem kapitału jest finansowanie banko-we. Na przestrzeni lat 2004 – 2013 wartość zapotrzebowania na finansowanie wzrosła ze 142,8 mld zł do 275,2 mld zł. W analizowanym okresie podwoiła się wartość finansowania bankowego. Natomiast mniejszą dynamikę miało finansowanie niebankowe. Ponadto przed-stawione dane obrazują zapaść w finansowaniu przedsiębiorstw w 2009 i 2010 roku, czyli w kulminacyjnych momentach kryzysu finansowego.

Wykres 1. Struktura finansowania przedsiębiorstw w Polsce, dane w mld zł

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w raportach NBP podsumowujących dany rok na rynku finansowym.

7 W. Bień, Rynek papierów wartościowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004, s. 45. 8 F. Fabozzi, Rynki obligacji. Analiza i strategie. wydawnictwo WIG-Press, Warszawa 1999, s. 15-19 oraz 165-175.9 R. Jagiełło, Bankowość korporacyjna, [w:] Współczesna bankowość, M. Zaleska (red.), Difin, Warszawa 2007,

s. 167.


Widać wyraźnie, że po 2010 roku wzrosło zapotrzebowanie na finansowanie, a także banki chętniej zaczęły go udzielać.

Dane dotyczące struktury finansowania zostały również przedstawione według pro-centowych udziałów. Na tej podstawie można stwierdzić, że finansowanie bankowe odpowia-da za około 80 procent zapotrzebowania przedsiębiorstw na kapitał. Reszta to finansowanie niebankowe. Jedynie w 2007 roku doszło do wyraźnego wzrostu udziału finansowania nie-bankowego w strukturze co należy łączyć ze szczytem hossy na Giełdzie Papierów Warto-ściowych w Warszawie. Procentowy podział struktury finansowania przedstawia wykres 2.

Wykres 2. Procentowa struktura finansowania przedsiębiorstw w Polsce


Dominująca rolę w finansowaniu niebankowym odgrywa leasing. Wynika to z łatwiej-szych procedur jego uzyskiwania niekiedy nawet niż kredyt bankowy. Ponadto leasing jest znacznie prostszą formą pozyskiwania kapitału niż emisje obligacji, czy akcji. Leasing przez przedsiębiorstwa w Polsce wykorzystywany jest głównie do finansowania zakupów środków trwałych, szczególnie do finansowania zakupów samochodów. Dane dotyczące niebankowego finansowania przedstawia wykres 3.

Wykres 3. Struktura finansowania niebankowego przedsiębiorstw w Polsce, dane w mld zł

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych w raportach NBP podsumowujących dany rok na rynku finansowym.

Wartość kapitału pozyskiwana z emisji akcji podlegała dosyć sporym wahaniom w zaprezentowanym okresie. Nie można wyznaczyć jednego trendu ze względu na to, że wpływ na dane mają jednorazowe duże transakcje. Przykładem może być rok 2009, który był rekordowy pod względem pozyskania kapitału z emisji akcji, ale wynikało to z nowej emisji akcji w PKO BP oraz PGE, które łącznie pozyskały blisko 11 mld zł. Bez tych transakcji wartość tak pozyskanego kapitału byłaby znacząco niższa.

Inaczej sytuacja wygląda przy emisjach obligacji. Można bowiem zauważyć znaczący wzrost popularności tego instrumentu w latach 2010 – 2013. Można przypuszczać, że ma to związek z pojawieniem się na jesieni 2009 roku rynku Catalyst. Przedsiębiorstwa chętniej


korzystały z tej formy finansowania, dzięki między innymi niższej premii za płynność dla inwestorów, ponieważ obligacje miały rynek gdzie mogły być notowane. Ponadto warto zwrócić uwagę, że na przełomie 2009 i 2010 roku doszło do załamania na rynku kredytowa-nia firm o czym wspomniano wcześniej. Na potwierdzenie tej tezy można przytoczyć dane obrazujące, że w latach 2010-2013 firmy pozyskały łącznie 49,7 mld zł z emisji obligacji wobec 23,8 mld pozyskanych w latach 2002-2009, kiedy to nie było zorganizowanego rynku obrotu obligacjami.

3. Nowe regulacje prawne

Kontynuując rozważania z poprzedniej części artykułu trzeba spojrzeć na uwarun-kowania prawne dotyczące sposobów pozyskiwania kapitału. Na potrzeby tego artykułu uwaga została skupiona na przepisach dotyczących nowych emisji obligacji. Kluczowym aktem prawnym regulującym emisje jest Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych.

W 2013 roku doszło do ważnej nowelizacji tej ustawy poprzez wprowadzenie Ustawy z dnia 8 marca 2013 roku o zmianie ustawy o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych oraz niektórych innych ustaw.10 Obowiązuje ona od 23 kwietnia 2013 roku. Najważniejsze zmiany jakie zaszły w ustawie dotyczące emisji obligacji są następujące: • zmiana definicji publicznej oferty, • zmiana zasad prowadzenia akcji promocyjnej przy emisji papierów wartościowych, • możliwość publicznej emisji papierów wartościowych bez zatwierdzania dokumentu

ofertowego przez KNF, • wprowadzenie instytucji oferty kaskadowej, • sankcje administracyjne i karne.

Zmiana definicji oferty publiczne dotyczy tego, że od nowelizacji ustawy oferta publiczna jest to oferta kierowana do co najmniej 150 osób lub nieoznaczonego adresata. Wcześniejsza defi-nicja mówiła o co najmniej 100 osobach lub nieoznaczonym adresacie. Zatem po nowelizacji oferta prywatna jest kierowana do maksymalnie 149 osób, a nie jak wcześniej do 99 osób.

Nowelizacja ustawy wprowadziła również instytucję oferty kaskadowej, która jest nowym sposobem pozyskiwania kapitału. Dotyczy ona papierów wartościowych nie udzia-łowych. Oferta kaskadowa polega na odsprzedaży objętych papierów wartościowych przez nabywców na podstawie prospektu emisyjnego bez udziału emitenta, na podstawie warunków „własnej” oferty. Pomiędzy emitentem i uczestnikami dalszych poziomów kaskady nie zacho-dzą relacje kontraktowe. Uczestnikami kolejnych etapów oferty kaskadowej mogą być: bank, instytucja kredytowa, firma inwestycyjna, zagraniczna firmę inwestycyjną lub konsorcjum tych podmiotów. Ponadto, uczestnik oferty kaskadowej przeprowadza ofertę w terminach i na warunkach przez niego określonych. Schemat oferty kaskadowej prezentuje rysunek 1.

10 Dz. U. 2013. 433.


Rysunek 1. Schemat oferty kaskadowej


Wraz z pojawieniem się oferty kaskadowej nasuwają się wątpliwości z nią związane. Można bowiem zadać następujące pytania: • Jak będzie wyglądał poziom dyskonta pomiędzy emitentem, a pierwszym uczestnikiem

kaskady? • Czy inwestorzy będą chcieli kupować obligacje z różnymi poziomami cenowymi? • Czy w przypadku ofert pojawi się kilku uczestników kaskady, którzy z kolei będą konku-

rować pomiędzy sobą o inwestorów poziomem ceny sprzedawanych obligacji? • Kiedy nastąpi dematerializacja papierów wartościowych i wprowadzenie ich do obrotu?

Założeniem oferty kaskadowej jest to aby emitent prowadził zapisy na obligacje jeden dzień i w tym samym dniu aby dochodziło do przydziału obligacji. Te obligacje obejmuje pierwsza instytucja w kaskadzie. Jednocześnie od momentu przydziału do obligacji naliczane są już odsetki. Następnie obligacje są sprzedawane albo do kolejnej instytucji w kaskadzie, albo już do właściwych inwestorów. Niestety trudno określić czy w ogóle, a jeśli tak to w ja-kiej wysokości oferowane jest dyskonto do ceny emisyjnej. Ponadto tak jak zostało napisane wcześniej inwestorzy mogliby kupować obligacje z różnymi poziomami cenowymi, co może być dla wielu inwestorów sporym zaskoczeniem. Osobną kwestią jest to kiedy nastąpi de-materializacja papierów, na którym poziomie kaskady. Te wszystkie kwestie muszą zostać wyjaśnione w praktycznym działaniu takiej emisji. Na dzień 28 lutego 2015 r. doszło tylko do jednej emisji tego typu.

4. Analiza przypadku oferty kaskadowej

PCC Rokita to firma szybko reagująca na zmiany w przepisach, które oferują nowe możliwości pozyskiwania kapitału. Spółka po sukcesie pierwszego programu publicznej emisji obligacji11 zdecydowała się na wykorzystanie oferty kaskadowej wraz z uruchomie-niem drugiego programu publicznej emisji obligacji. Wiceprezes zarządu PCC Rokita Rafał Zdon tak skomentował w materiałach przesłanych do mediów powody uruchomienia oferty kaskadowej:Zawsze dążyliśmy do tego, żeby obligacje PCC Rokita były łatwo dostępne dla inwestorów i systematycznie im oferowane. Zeszłoroczna nowelizacja przepisów umożliwiła zastosowanie

11 K. Gemra, Finansowanie przedsiębiorstw za pomocą programu publicznej emisji obligacji na przykładzie PCC Rokita SA, Przedsiębiorstwa, banki i regiony w gospodarce, Wydawnictwo PWSZ w Płocku, Płock 2014, s. XXX


mechanizmu oferty kaskadowej i jako pierwsza spółka w Polsce postanowiliśmy ją wykorzy-stać właśnie do osiągnięcia tego celu .

Założenia do drugiego programu publicznej emisji wyglądały następująco:1. W ramach II Programu Emisji Obligacji Spółka emituje 220 000 sztuk obligacji zwy-

kłych na okaziciela serii BA o wartości nominalnej 100 złotych każda, o łącznej wartości nominalnej 22 000 000 złotych. Są to obligacje serii BA.

2. Oprocentowanie obligacji serii BA będzie stałe i będzie wynosiło 5,5% w skali roku.3. Oprocentowanie wypłacane będzie w okresach co 3 miesiące.4. Spółka wykupi Obligacje serii BA w terminie 5 lat od dnia ich przydziału, z zastrzeżeniem

prawa Spółki do wcześniejszego wykupu Obligacji.5. Obligacje serii BA nie będą zabezpieczone.6. Emisja Obligacji serii BA może zostać podzielona na transze.7. Obligacje serii BA uprawniają wyłącznie do świadczeń pieniężnych.Spółka zdecydowała, że emisja Obligacji serii BA podzielona będzie na: Transzę Otwartą i Transzę Kaskadową. W Transzy Otwartej oferowanych było 50 000 sztuk Obligacji serii BA. W Transzy Kaskadowej oferowanych było 170 000 Obligacji serii BA. Publiczna Oferta Obligacji serii BA została przeprowadzona w następujących terminach: • rozpoczęcie Publicznej Oferty oraz przyjmowania zapisów w Transzy Otwartej - 7 kwiet-

nia 2014 r. • zakończenie przyjmowania zapisów w Transzy Otwartej 11 kwietnia 2014 r. • publikacja informacji o ilości Obligacji oferowanych w Transzy Kaskadowej 14 kwietnia

2014 r. • rozpoczęcie przyjmowania zapisów w Transzy Kaskadowej 16 kwietnia 2014 r. • zakończenie przyjmowania zapisów w Transzy Kaskadowej 16 kwietnia 2014 r. • Przydział Obligacji serii BA został dokonany przez Zarząd Emitenta w dniu 17 kwietnia

2014 r.Z powyższych informacji należy zauważyć, że transza otwarta dotyczyła sprzedaży obligacji o wartości nominalnej do 5 mln zł w trybie oferty publicznej dla każdego inwestora indy-widualnego. Natomiast transza kaskadowa obejmowała sprzedaż obligacji spółki do Domu Maklerskiego BDM, który następnie miał odsprzedawać obligacje inwestorom indywidual-nym w kolejnych transzach.

Cena sprzedaży Obligacji oferowanych w Kaskadowej Publicznej Ofercie Sprzedaży uwzględnia wartość nominalną wynoszącą 100,00 złotych oraz odsetki od Obligacji należne na dzień przypadający w drugim dniu roboczym, następującym po dniu dokonania zapisu na Obligacje. Przeniesienie własności Obligacji serii BA objętych zapisem następowało w dru-gim dniu roboczym następującym po dniu dokonania zapisu. Cena sprzedaży zależała zatem od dnia złożenia zapisu. Pierwsza transza obejmowała 40 000 sztuk obligacji o wartości nominalnej 100 zł każda. Należy zwrócić uwagę, że obligacje serii BA wyemitowane przez PCC Rokita SA w momencie uruchomienia pierwszej transzy kaskadowej były notowane na Catalyst.

Rozpoczęcie zapisów w pierwszej transzy kaskadowej nastąpiło 20 maja, a planowo miało zakończyć się 12 czerwca, lub w momencie gdy liczba zapisów przekroczy liczbę oferowanych obligacji. Pierwszy okres odsetkowy Obligacji serii BA rozpoczął się od daty przydziału, tj. 17 kwietnia 2014 r. (włącznie z tym dniem). Każdy kolejny okres odsetkowy zaczyna się w kolejnym dniu po dacie ostatniego dnia poprzedniego okresu i kończy po upływie trzech miesięcy. Cenę sprzedaży obligacji w poszczególnych dniach zawiera tabela 1.


Tabela 1. Cena sprzedaży obligacji w transzy kaskadowej według daty zapisu

Dzień złożenia zapisu cena sprzedaży Dzień złożenia zapisu cena sprzedaży

2014-05-20 100,54 2014-06-01 100,72

2014-05-21 100,56 2014-06-02 100,74

2014-05-22 100,6 2014-06-03 100,75

2014-05-23 100,62 2014-06-04 100,77

2014-05-24 100,62 2014-06-05 100,81

2014-05-25 100,62 2014-06-06 100,83

2014-05-26 100,63 2014-06-07 100,83

2014-05-27 100,65 2014-06-08 100,83

2014-05-28 100,66 2014-06-09 100,84

2014-05-29 100,71 2014-06-10 100,86

2014-05-30 100,72 2014-06-11 100,87

2014-05-31 100,72 2014-06-12 100,92

Źródło: opracowanie własne na podstawie warunków emisji.

Zainteresowanie obligacjami było duże o czym świadczy fakt, że zapisy zakończono po dwóch dniach ze względu na wyczerpanie się transzy.

Kolejna kaskadowa transza dotyczyła znowu sprzedaży 40 000 sztuk obligacji i zo-stała przeprowadzona w następujących terminach: • rozpoczęcie Publicznej Oferty oraz przyjmowania zapisów 23 czerwca 2014 r., • zakończenie przyjmowania zapisów 4 lipca 2014 r.

Ceny sprzedaży według dni zapisu zostały zawarte w tabeli 2.

Tabela 2. Cena sprzedaży obligacji w transzy kaskadowej według daty zapisu

Dzień złożenia zapisu cena sprzedaży

2013-06-23 101,05

2013-06-24 101,07

2013-06-25 101,08

2013-06-26 101,13

2013-06-27 101,15

2013-06-28 101,15

2013-06-29 101,15

2013-06-30 101,16

2013-07-01 101,18

2013-07-02 101,19

2013-07-03 101,24

2013-07-04 101,25


W tym wypadku zapisy trwały znacznie dłużej, ale i tak skończyły się wcześniej niż planowano ponieważ transza obligacji wyczerpała się 2 lipca.


Trzecia transza w ofercie kaskadowej również obejmowała sprzedaż 40 000 sztuk obligacji. Odbywała się ona w następujących terminach: • rozpoczęcie Publicznej Oferty oraz przyjmowania zapisów 21 lipca 2014 r., • zakończenie przyjmowania zapisów 29 sierpnia 2014 r.

Cena sprzedaży obligacji zawarta jest w tabeli 3.

Tabela 3. Cena sprzedaży obligacji w transzy kaskadowej według daty zapisu.Dzień złożenia

zapisucena

sprzedażyDzień złożenia

zapisucena

sprzedażyDzień złożenia

zapisucena

sprzedaży

2014-07-21 100,11 2014-08-04 100,32 2014-08-18 100,53

2014-07-22 100,12 2014-08-05 100,33 2014-08-19 100,54

2014-07-23 100,14 2014-08-06 100,35 2014-08-20 100,56

2014-07-24 100,18 2014-08-07 100,39 2014-08-21 100,60

2014-07-25 100,20 2014-08-08 100,41 2014-08-22 100,62

2014-07-26 100,20 2014-08-09 100,41 2014-08-23 100,62

2014-07-27 100,20 2014-08-10 100,41 2014-08-24 100,62

2014-07-28 100,21 2014-08-11 100,42 2014-08-25 100,63

2014-07-29 100,23 2014-08-12 100,44 2014-08-26 100,65

2014-07-30 100,24 2014-08-13 100,50 2014-08-27 100,66

2014-07-31 100,29 2014-08-14 100,51 2014-08-28 100,71

2014-08-01 100,30 2014-08-15 100,51 2014-08-29 100,72

2014-08-02 100,30 2014-08-16 100,51

2014-08-03 100,30 2014-08-17 100,51


W wypadku tej transzy zapisy trwały znacznie dłużej ponieważ zostały zakończone 5 sierpnia. Choć oczywiście jest to termin szybszy niż planowano w harmonogramie zapisów.

Ostatnia transza kaskadowa obejmowała 50 000 sztuk obligacji sprzedawanych w na-stępujących terminach: • rozpoczęcie Publicznej Oferty oraz przyjmowania zapisów 11 sierpnia 2014 r., • zakończenie przyjmowania zapisów 30 września 2014 r.

Ceny sprzedaży obligacji w poszczególnych dniach zawiera tabela 4.


Tabela 4. Cena sprzedaży obligacji w transzy kaskadowej według daty zapisuDzień złoże-nia zapisu

cena sprzedaży

Dzień złoże-nia zapisu

cena sprzedaży


cena sprzedaży


cena sprzedaży

2014-08-11 100,42 2014-08-25 100,63 2014-09-08 100,84 2014-09-22 101,05

2014-08-12 100,44 2014-08-26 100,65 2014-09-09 100,86 2014-09-23 101,07

2014-08-13 100,50 2014-08-27 100,66 2014-09-10 100,87 2014-09-24 101,08

2014-08-14 100,51 2014-08-28 100,71 2014-09-11 100,92 2014-09-25 101,13

2014-08-15 100,51 2014-08-29 100,72 2014-09-12 100,93 2014-09-26 101,15

2014-08-16 100,51 2014-08-30 100,72 2014-09-13 100,93 2014-09-27 101,15

2014-08-17 100,51 2014-08-31 100,72 2014-09-14 100,93 2014-09-28 101,15

2014-08-18 100,53 2014-09-01 100,74 2014-09-15 100,95 2014-09-29 101,16

2014-08-19 100,54 2014-09-02 100,75 2014-09-16 100,96 2014-09-30 101,18

2014-08-20 100,56 2014-09-03 100,77 2014-09-17 100,98

2014-08-21 100,60 2014-09-04 100,81 2014-09-18 101,02

2014-08-22 100,62 2014-09-05 100,83 2014-09-19 101,04

2014-08-23 100,62 2014-09-06 100,83 2014-09-20 101,04

2014-08-24 100,62 2014-09-07 100,83 2014-09-21 101,04


Zapisy zostały zakończone 3 września po wyczerpaniu się puli dostępnych obligacji. Łącznie w czterech transzach kaskadowych inwestorzy indywidualni nabyli obligacje o war-tości nominalnej 17 mln zł.

Podsumowanie

Nowelizacja ustawy weszła w życie w kwietniu 2013 roku. Na dzień 28 lutego 2015 roku oferta kaskadowa została przeprowadzona tylko raz. Pokazuje to, że nie cieszy się ona popularnością. Może to wynikać z następujących kwestii: • Przeprowadzenie oferty kaskadowej wymaga sporządzenia prospektu emisyjnego, któ-

ry zatwierdza KNF. Zatem jest to zwykła oferta publiczna tylko z innym sposobem dystrybucji.

• Niezbędne jest pozyskanie pierwszego uczestnika kaskady, który kupuje na własne ryzy-ko całą emisję. Zatem oferta kaskadowa musi być prowadzona przez emitenta, którego papiery dłużne cieszą się zainteresowaniem, tak aby uczestnik kaskady miał duże praw-dopodobieństwo uplasowania całej emisji.

• Inwestorzy nie rozumieją konstrukcji oferty kaskadowej i różnych poziomów cenowych. Jednak te różne poziomy są dla nich korzystne, ponieważ od momentu zapisu liczone są odsetki od obligacji. Zatem pieniądze z zapisu nie są zdeponowane na nieoprocentowanym rachunku maklerskim w domu maklerskim, aż do momentu przydziału, który odbywa się po zakończeniu zapisów. Czasami cała procedura może trwać kilkanaście dni.

Wprowadzenie możliwości prowadzenia oferty kaskadowej należy uznać za ruch w dobrą stronę, ale tego typu ofertę można traktować jako ciekawostkę. Podstawowym pro-blemem jest znalezienie instytucji, która kupi na własne ryzyko całą emisję. Z tego tytułu będzie chciała uzyskać dodatkową premię, co może podwyższać koszty emisji. Ponadto obowiązek sporządzania prospektu emisyjnego nie zachęca do prowadzenia tego typu emisji.


Można spodziewać się, że w kolejnych kwartałach dojdzie do kilku pojedynczych emisji tego typu, ale nie będą one odgrywały istotnej roli w procesie pozyskiwania kapitału na Catalyst przez emitentów.

Bibliografia

1. Bień W., Rynek papierów wartościowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004.. 2. Borowski K., Banki inwestycyjne na polskim rynku finansowym, [w:] Instytucje rynku finan-

sowego w Polsce, A. Szelągowska (red.), CeDeWu, Warszawa 2007.3. Fabozzi F., Rynki obligacji. Analiza i strategie. wydawnictwo WIG-Press, Warszawa 1999.4. Ickiewicz J., Pozyskiwanie, koszt i struktura kapitału w przedsiębiorstwach, Oficyna Wydaw-

nicza SGH, Warszawa 2004.5. Jagiełło R., Bankowość korporacyjna, [w:] Współczesna bankowość, M. Zaleska (red.), Difin,

Warszawa 2007.6. Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje. Instrumenty finansowe. Aktywa niefinansowe. Ryzyko finan-

sowe. Inżynieria finansowa, PWN, Warszawa 2008.7. Jajuga K., Obligacje, PWE, Warszawa 2006. 8. Sławiński A., Rynki Finansowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006.9. Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach.10. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów

finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych.

FINANCING COMPANIES USING CASCADE ISSUANCE OF BONDS BASED ON THE EXAMPLE

OF PCC ROKITA SA

SummaryThe article discusses the topic of financing company using debt capital derived from the cascade issuance of bonds. It is based on the example of PCC Rokita SA - the first company in Poland which decided to choose such form of financing. The article presents an analysis of changes in the law that allowed leading cascade issuance. In addition, conclusions regarding this type of issuance were drawn on the example of PCC Rokita. Authors of the article believe that the issue of cascade bonds will be treated as a kind of curio on the Catalyst Market but will not win huge popularity because of requirement for approval of the prospectus by the Polish Financial Supervision Authority.

Key words: Bonds, financing companies, Catalyst, cascade issuance.


Efektywność polskiego systemu VAT w świetle wzrostu skali oszustw...Michał Malesa

Michał MalesaSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

EFEKTYWNOŚĆ POLSKIEGO SYSTEMU VAT W ŚWIETLE WZROSTU SKALI OSZUSTW

PODATKOWYCH

Wprowadzenie

Karuzele podatkowe, transakcje na słupa, nienależne zwroty VAT, fikcyjne faktury to tylko niektóre z działań podejmowanych w celu wyłudzenia podatku. Problem ten doty-ka różnych dziedzin gospodarki, a szczególnie narażony jest handel takimi towarami jak paliwa, złom, metale, wyroby stalowe, elektroniczne (telefony, procesory, konsole do gier, iPady, AGD, RTV), usługi IT (w tym karty pre paid), budownictwo, oleje roślinne, usługi niematerialne1. W przypadku takich zdarzeń należy się zastanowić czy system podatkowy działa prawidłowo - jest wciąż efektywny, a może nieprawidłowości są na tyle duże i istotne, że warto rozważyć zmianę systemu albo przynajmniej przedsięwziąć działania naprawcze, które miałyby na celu poprawę jego funkcjonowania. Rozważania w tym zakresie powinny zostać poparte analizami i badaniami. Może się wtedy okazać, że parafrazując sławo Winsto-na Churchilla „VAT nie jest systemem idealnym, ale najlepszym, jaki dotychczas istnieje”.

Celem niniejszego artykułu jest próba oceny efektywności systemu podatku od to-warów i usług (VAT), w świetle występujących oszustw i wyłudzeń oraz wskazanie nie-których, możliwych do przeprowadzenia działań naprawczych. Konsekwencją sprowadza się również do rozważań dotyczących tego czy nie korzystniej byłoby wrócić do systemu podatku obrotowego albo stworzyć nowe regulacje w tym zakresie. Ponadto podjęta zostanie próba wyodrębnienia i specyfikacji niektórych narzędzi do mierzenia poziomu efektywności systemów podatkowych.

Efektywność systemu podatkowego (w tym VAT) uzależniona jest od wielu czynni-ków i koniczności przyjmowania odpowiednich założeń. Niemniej jednak wydaje się, że naj-prostszym narzędziem w tym zakresie jest analiza wpływów do budżetu w konkretnym czasie. Pokazuje ona nie tylko proporcję udziałów poszczególnych podatków, ale także informuje o dynamice i zmianach efektywności systemu. Następnie warto przeanalizować wysokość luki podatkowej na przestrzeni konkretnego okresu, która wskaże różnice pomiędzy wpływami prognozowanymi, a realnie osiągniętymi. Pomiar luki podatkowej pozwala na weryfikację założeń dotyczących systemu i umożliwia określenie potencjalnych strat. Finalnie pod rozwa-gę należy wziąć wyniki kontroli podatkowych i skarbowych, które obrazują zaangażowanie organów w ramach poszczególnych systemów podatkowych. Wzrost aktywności w danym obszarze może być spowodowany pojawiającymi się nieprawidłowościami, które w efekcie prowadzą do spadku efektywności całego systemu. Wyżej wymienione narzędzia są jedynie przykładami mierników efektywności systemu.

Potencjalnych przyczyn osłabienia efektywności systemu VAT może być wiele. Po-czynając od sytuacji gospodarczej, a kończąc na uchylaniu się od opodatkowania lub na

1 Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Skarbowej, Sprawozdanie Kontrola Skarbowa 2013 r, KS2/8501/7/JRS/2014/RD31753, Warszawa 2014, str. 10

Michał Malesa260

świadomych działaniach, mających na celu wykorzystanie systemu do zmniejszenia własnych obciążeń. Przykładem wpływu na system podatkowy może być sytuacja częstych zmian w polskiej ustawie o podatku od towarów i usług (nawet kilka razy w roku). Zmiany nie do-tyczą całego aktu, ale niektórych jego norm. Od roku 2013 zmieniły się przepisy dotyczące m.in. obowiązku podatkowego, podstawy opodatkowania, odliczenia VAT od samochodów, fakturowania, kas rejestrujących, metody kasowej. W 2015 r. planowane są także zmiany w zakresie m.in. mechanizmu odwrotnego obciążenia, pre-współczynnika, kaucji gwaran-cyjnej, odpowiedzialności solidarnej. Częste zmiany ustawy mogą świadczyć między innymi o podejmowaniu przez administrację podatkową działań mających na celu wyeliminowanie oszustw, ale paradoksalnie mogą one także sprzyjać wyłudzeniom. W tym miejscu warto jeszcze zwrócić uwagę na jeden z głównych mechanizmów, który ma stosunkowo największy negatywny wpływ na efektywność systemu – karuzele podatkowe. W takich transakcjach wy-korzystywane są tzw. „słupy” lub „znikający podatnicy”. Ich głównym celem jest wyłudzenie nienależnego zwrotu VAT w oparciu o szereg przeprowadzonych transakcji, które zazwyczaj mają jedynie pozorny charakter. W taki proceder są również wciągani uczciwi podatnicy, którzy nieświadomi tego mają zapewnić „legalność” prowadzonych transakcji. Schematów wyłudzeń jest wiele, dlatego powinny być one identyfikowane przez Ministerstwo Finansów i komunikowane społeczeństwu, po to aby zwrócić uwagę na dany problem.

Dla celów przeciwdziałania niepożądanym zachowaniom oraz do wzrostu ogólne-go poziomu wpływów budżetowych, państwo powinno zidentyfikować potencjalne obszary ryzyka oraz przedsięwziąć konkretne i realne działania w tym zakresie. Istotna wydaje się zwłaszcza kwestia wymiany informacji pomiędzy organami administracji podatkowej z róż-nych krajów. Powinno się także implementować do polskiego systemu VAT rozwiązania, które sprawdziły się w innych krajach takie jak np. pomiary luki podatkowej, sprawniejsze egzekwowanie należności podatkowych czy szybsze wprowadzenie zmian w systemie po-datkowym. Kwestia efektywności systemu VAT dotyka różnych krajów Unii Europejskiej. Pomimo teoretycznego zbliżania się ustawodawstw członków Unii Europejskiej, poprzez m.in. rozporządzenia czy dyrektywy, występuje stosunkowo duża liberalizacja w tym zakresie tzn. zasadniczo państwo ma możliwości wprowadzenia własnych środków (poza unijnymi) w celu poprawy efektywności systemu podatkowego.

1. Istota podatku od towarów i usług

Podatek od wartości dodanej (Value Added Tax) po raz pierwszy wprowadzono w Europie w 1954 r., we Francji. W 1967 r. państwa członkowskie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w jej ówczesnym kształcie zgodziły się zastąpić swoje krajowe systemy po-datku obrotowego wspólnym systemem podatku VAT. W Polsce podatek VAT funkcjonuje od 1993 r., jednak nabrał nowych kształtów w 2004 r. wraz z przyłączeniem się Polski do Unii Europejskiej. Wtedy powstała konieczność harmonizacji prawa podatkowego w ramach UE. System podatku od towarów i usług funkcjonuje w 28 różnych krajach, w tym w całej Unii Europejskiej. Stanowi zatem prawne powiązanie ustawodawstw różnych krajów, które jest dodatkowo regulowane przez samą Unię poprzez wydawanie rozporządzeń, dyrektyw, decyzji. Opuszczenie tego systemu „naczyń połączonych” mogłoby być dla kraju trudne albo wręcz niemożliwe.

Podatek od towarów i usług zaliczany jest do kategorii podatków pośrednich i pobiera-ny na każdym kolejnym etapie obrotu towarami lub usługami. Jego konstrukcja zakłada brak kaskadowego nakładania się podatku poprzez zastosowanie mechanizmu odliczenia podatku pobranego w poprzednich etapach obrotu. Zatem ekonomiczny ciężar podatku jest prze-rzucany na kolejny podmiot i w konsekwencji powinien ponosić go ostateczny konsument. Jedną z głównych zasad opodatkowania VAT jest pełna odliczalność podatku naliczonego od należnego, która jest wynikiem zasady ponoszenia ciężaru opodatkowania przez ostatecznego

Efektywność polskiego systemu VAT w świetle wzrostu skali oszustw... 261

konsumenta. W konsekwencji na każdym etapie płatny jest podatek jedynie od wartości doda-nej do produktu lub usługi. Do ogólnych zasad opodatkowania VAT należy zaliczyć zasadę: neutralności podatku, powszechności opodatkowania, objęcia opodatkowaniem faktycznej konsumpcji oraz niezakłócania konkurencji.

Podatek VAT jest daniną o charakterze konsumpcyjnym, dlatego wpływy z tego tytułu uzależnione są od wielu czynników, do których należy na przykład sytuacja gospodarcza, preferencje konsumentów, indeksy cen czy krajowy lub globalny poziom popytu. W związ-ku z tym przy analizie efektywności systemu wskazane czynniki również powinny zostać wzięte pod uwagę. Szczegółowe dane dotyczące powyższych wskaźników publikowane są przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie. Dla celów analizy efektywności systemu VAT najbardziej pomocny wydaje się być wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych.

Wykres 1. Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1999-2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego dostępnych na www.stat.gov.pl

Z przedstawionego wykresu wynika, że dynamika wzrostu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w zwłaszcza w okresie 2011-2014 spadła, a pod koniec 2014 r. i na początku 2015 r. osiągnęła ona ujemny poziom. Taka sytuacja powinna zostać wzięta pod uwagę przy ocenie efektywności systemu VAT, ponieważ ujemna dynamika w tym za-kresie może być skorelowana ze zmniejszeniem wpływów budżetowych (w okresie 2011-2014 dynamika wpływów z VAT była słaba, a nawet ujemna). Również przy zastosowaniu zharmonizowanego wskaźnika cen konsumpcyjnych (HICP) można zaobserwować znacznie spowolniony wzrost (w 2010 r. - 115,6 j., w 2011 r. - 120,1 j., w 2012 r. - 124,5 j., w 2013 r. - 125,5 j., w 2014 r. - 125,6 j.). Z powyższych danych wynika zatem duże powiązanie systemu VAT z indeksem cen (przy zastosowaniu obu mierników tendencja ta jest podobna). Z kolei inny wskaźnik (również publikowany przez GUS) - dynamika obrotów w handlu detaliczny wyrażony w cenach bieżących także wykazywał w tym okresie stosunkowo niedużą tendencję wzrostową (zakładając w roku 2010 wartość równą 100 j., w roku 2012 dynamika ta wynosiła 105 j. a w 2013 r. – 109 j.). Wzrost wskaźnika obrotów wskazuje generalnie na powiększanie się popytu, czyli zasadniczo powinny również rosnąć wpływy z VAT. Kolejna zależność zachodzi pomiędzy wpływami do budżetu z podatku VAT, a stopniem bezrobocia. Według danych z rocznika statystycznego GUS (2014) stopa bezrobocia wynosiła odpowiednio: 9,6% w 2010 r., 10,1% w 2012 oraz 10,3% w 2013 r. Okres wzrostu bezrobocia odpowiada więc okresowi spadku dynamiki wpływów z VAT. Kolejne porównanie dotyczy poziomu wzrostu gospodarczego, mierzonego za pomocą dynamiki PKB. Według danych Eurostatu (2013) PKB Polski w okresie 2011-2013 wykazywał silne tendencje malejące – z 4,3% w 2011 r. do 1,2 % w 2013 r. (w procentowym ujęciu rok do roku). Dane te wykazują silne skorelowanie wzrostu gospodarczego z wpływami do budżetu z VAT w tym okresie. Podsumowując tę krótką analizę ekonomiczną, można stwierdzić, że na efektywność systemu VAT składają się nie tylko bezpośrednie działania podatników (uchylanie lub unikanie opodatkowania), ale również sytuacja gospodarcza w kraju i za granicą.

Michał Malesa262

2. Wpływy do budżetu z podatków

Przy ocenie efektywności podatku należy odnieść się do jednego z podstawowych mierników tzn. wpływów do budżetu z tytułu tego podatku. Wpływy do budżetu mogą świad-czyć nie tylko o efektywności systemu, ale także o działaniach aparatów kontroli podatkowej/skarbowej, poboru podatku, prokuratury, sądów, a także zmianach sytuacji gospodarczej kraju. System podatkowy jest bardzo ważnym elementem dla nieuczciwych przedsiębiorców, ponieważ stwarza on możliwości do dokonywania oszustw podatkowych, uchylania się od opodatkowania bądź unikania go. Poniżej została przedstawiona analiza pionowa i pozioma podatkowych wpływów do budżetu, dzięki którym można porównać wpływy z wybranych podatków w okresie 2009-2013. Wyodrębniono 5 największych kategorii wpływów do budże-tu: podatek dochodowy od osób prawnych, podatek dochodowy od osób fizycznych, podatek od towarów i usług, podatek akcyzowy i podatek od gier.2.1. Analiza pionowa dochodów z podatków

Pierwszym etapem badania będzie analiza pionowa wpływów do budżetu państwa, która polega na sprawdzeniu jaki udział w dochodach do budżetu z ogółu podatków stanowią dochody z poszczególnych danin. Procentowy udział pozwoli na wykazanie podatkowego źródła największych wpływów oraz proporcji między poszczególnymi podatkami. W ten sposób można ustalić poziom istotności poszczególnych podatków oraz dokonać oceny ich struktury wpływów budżetowych z tego tytułu.

Tabela 1. Wpływy podatkowe w okresie 2009-2013 (w tys. zł)

2013 2012 2011 2010 2009Podatek dochodowy od osób prawnych 10,47% 11,15% 11,28% 10,84% 12,30%Podatek dochodowy od osób fizycznych 26,29% 24,66% 23,99% 24,29% 25,09%Podatek od towarów i usług 40,43% 41,89% 42,93% 41,94% 39,77%Podatek akcyzowy 21,62% 21,10% 20,60% 21,65% 21,56%Podatek od gier 0,46% 0,50% 0,52% 0,63% 0,63%

Źródło: opracowanie własne na podstawie zestawień wpływów budżetowych dostęp-nych na stronie Ministerstwa Finansów: www.mf.gov.pl

Z przeprowadzonej analizy pionowej wynika, że istotne, z perspektywy wpływów do budżetu są zwłaszcza 4 rodzaje podatków: CIT, PIT, VAT i akcyza. W każdym roku największy udział ma podatek od towarów i usług - jedynie w 2009 r. kształtował się na poziomie poniżej 40 p.p. W kolejnych latach stosunek wpływów z VAT wykazywał fluktuacje o rozpiętości od 40,43 p.p. do 42,93 p.p. Występujące wahania nie były silne i mieściły się w przedziale 2 p.p. Taka sytuacja może świadczyć zwłaszcza o stabilnym i wysokim udziale podatku VAT w dochodach budżetowych. Zmniejszenie od 2011 r. udziału w wpływach podatkowych z tytułu VAT, nastąpił poprzez wzrost zwłaszcza udziału akcyzy i podatku dochodowego od osób fizycznych.

Wpływy z VAT stanowią znaczące źródło dochodów budżetowych, a tym samym potencjalne źródło nadużyć podatkowych. W szczególności, dlatego że przedsiębiorcy dążą do podniesienia swojej konkurencyjności, w celu pozyskania dodatkowych klientów, dlate-go chcą stosować niższe stawki, unikać płacenia podatku bądź uchylać się od niego. Duże wpływy z VAT powodują również, że ten system powinien zostać objęty szczególnym nad-zorem i kontrolą organów państwowych, aby nie stać się „kolosem na glinianych nogach”. Podsumowując można stwierdzić, że wielkość wpływów do budżetu państwa potencjalnie może być skorelowana z efektywnością systemu.


2.2. Analiza pozioma wpływów do budżetu

Kolejnym etapem rozważań nad efektywnością polskiego systemu VAT na gruncie wpływów do budżetu jest analiza pozioma, w ramach której zostanie przedstawiona dynamika zmian wysokości wpływów do budżetu z poszczególnych lat (w porównaniu rok do roku). Tendencja rosnąca może być pozytywną przesłanką świadczącą o wzroście efektywności systemu. Tymczasem w przypadku spadku dynamiki można przypuszczać, że system stał się mniej efektywny (choć nie musi być to jedyna przyczyna, patrz np. kryzys gospodarczy).

Tabela 2. Wpływy podatkowe w okresie 2009-2013 (w tys. zł) 2012 - 2013 2011 - 2012 2010- 2011 2009 - 2010

Podatek dochodowy od osób prawnych -8,04% 0,66% 13,79% -9,37%Podatek dochodowy od osób fizycznych 4,43% 4,62% 8,03% -0,40%

Podatek od towarów i usług -5,49% -0,69% 12,01% 8,47%Podatek akcyzowy 0,34% 4,29% 4,09% 3,26%Podatek od gier -9,55% -2,39% -9,10% 3,09%

Źródło: opracowanie własne na podstawie zestawień wpływów budżetowych dostęp-nych na stronie Ministerstwa Finansów: www.mf.gov.pl

Z przedstawionej analizy poziomej wynika, że w okresie 2009-2011 można zaobser-wować znaczący wzrost dynamiki wpływów do budżetu z tytułu VAT (8,47 p.p. i 12,01 p.p.). Spadek, jaki wynika z analizy kolejnych lat nie jest już tak znaczący, aczkolwiek w latach 2012-2013 osiągnął on 5,49 p.p. Należy zwrócić uwagę, że nie był on największy w tym okresie, ponieważ spadek dynamiki wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych wyniósł 8,04 p.p., a podatku od gier 9,55 p.p. W tym okresie w podatku akcyzowym od-notowano niewielki wzrost (zaledwie o 0,34 p.p). Zatem wysoce prawdopodobne jest, że zmniejszenie wpływów z VAT nie było skutkiem małej efektywności systemu, a jedynie konsekwencją pogorszenia się sytuacji gospodarczej podmiotów. Jedynie w zakresie podatku od osób fizycznych można zaobserwować stopniowy wzrost począwszy od roku 2011.

Powyższa analiza połączona ze zmianami wprowadzonymi w systemie VAT daje niestety negatywny obraz całego systemu. Powodem takiej oceny jest między innymi spadek wpływów z tytułu VAT w okresie od 2011 – 2013 r., podczas gdy m.in. w 2011 r. nastąpił wzrost stawek VAT o 1 p.p. Ponadto w tym okresie rosła wielkość sprzedaży detalicznej wyrażona w cenach bieżących2. Skoro nastąpił wzrost stawek oraz rosła sprzedaż, to podatek VAT jako danina o charakterze konsumpcyjnym powinna także rosnąć. W odwrotnej sytuacji, jaka występuje w okresie 2011-2013, można mówić o spadku efektywności systemu VAT.

3. Luka w VAT

Nie wykształciła się jedna i uniwersalna definicja „luki podatkowej”. Komisja Eu-ropejska w Decyzji Komisji z dnia 24 lipca 1998 r. w sprawie postępowania w przypadkach nadużyć finansowych w zakresie podatku VAT dla celów zbiorczej rachunkowości narodowo--gospodarczej określa ją, jako rozbieżności pomiędzy teoretycznymi (obliczonymi w świetle wszystkich aktualnych ustaw i przepisów), a rzeczywistymi wpływami z podatku VAT3. Z kolei amerykański Internal Revenue Service definiuje lukę jako „wysokość zobowiązań

2 Główny Urząd Statystyczny, Rynek Wewnętrzny w 2013 r., Warszawa 20143 Decyzja Komisji z dnia 24 lipca 1998 r. w sprawie postępowania w przypadkach nadużyć finansowych w za-

kresie podatku VAT (rozbieżności między teoretycznymi wpływami z podatku VAT i rzeczywistymi wpływami z podatku VAT) dla celów zbiorczej rachunkowości narodowo-gospodarczej

Michał Malesa264

podatkowych podatników, które nie zostają na czas uregulowane”4. Podobnie odnosi się do tej kwestii brytyjski HMRC5. W Polsce nie wykształciła się żadna definicja oraz nie prowadzi się ewidencji luki podatkowej Zapoczątkowanie prowadzenia takiej ewidencji jest jednym z postulatów Ministerstwa Finansów zawartych w pakiecie działań zwiększających stopień przestrzegania przepisów podatkowych i poprawiających efektywność administracji podatkowej w latach 2014-2017. Warto wskazać, że w niektórych krajach podjęto już próby szacowania luki podatkowej np. w Wielkiej Brytanii.

Luka podatkowa może być dobrym mierniki efektywności systemu, ponieważ pokazu-je, jak prognozy finansowe przedkładają się na rzeczywistość. Zasadniczo projekcje wpływów powstają w oparciu o dane historyczne oraz specjalistyczne wyliczenia, które obrazują jak modelowo powinny kształtować się wpływy do budżetu. Jeżeli tak nie jest to może być to oznaką wadliwości systemu, której efektem jest spadek jego efektywności. Na wysokość luki podatkowej składają się nie tylko oszustwa podatkowe, ale także szara strefa, błędy w samowymiarze, upadłość podatników, niewydajność poboru podatków czy optymalizacja podatkowa6. Zatem luka podatkowa jest istotnym problemem z punktu widzenia nie tylko administracji państwowej, ale także prywatnych przedsiębiorstw, które zasadniczo „płacą” za wzrost luki. W związku z tym różne instytucje podejmowały się próby szacowania luki podatkowej w Polsce. Jedną z nich jest firma konsultingowa PwC.

Wykres 2. Luka podatkowa w VAT w Polsce według raportu PwC

Źródło: Raport PwC, (2014), Luka podatkowa w VAT w Polsce

Analiza luki podatkowej w VAT w Polsce wskazuje, że od 2007 r. do 2013 r. jej wiel-kość wykazywała się trendem wzrostowym o niejednostajnej dynamice. Dane te potwierdza Komisja Europejska w raporcie z 2014 r.7 W roku 2007 wysokość luki podatkowej w VAT wynosiła nieco ponad 5 mld zł. Największy wzrost kwotowy nastąpił na w okresie od 2010 – 2013 roku z nieco ponad 20 mld zł do ponad 45 mld zł. Zatem w tym okresie prognozowane wpływy z VAT znacząco różniły się od wpływów realnych. Jak już wspomniano przyczyn powstania luki podatkowej jest wiele, ale należy zaznaczyć, że ten okres charakteryzował się wzrostem aktywności oszustw podatkowych, co znalazło liczne potwierdzenia w doku-mentach organów kontroli i ścigania. Zapoczątkowało to dyskusję na temat ograniczania możliwości dokonywania oszustw, w szczególności pod kątem zwiększenia efektywności podatku VAT. Jednym z jej efektów był spadek w 2014 r. luki podatkowa w VAT o prawie 5 mld zł i był to pierwszy spadek od 2007 r.

4 Internal Revenue Service, http://www.irs.gov/uac/The-Tax-Gap, dostęp na 2015-01-295 HMRC Deputy Director Mick Thackray, January 2012, The UK Tax Gap, dostęp na 2015-01-296 Raport PwC, Luka podatkowa w VAT w Polsce, Warszawa 20147 Komisja Europejska, 2012 Update Report to the Study to quantify and analyse the VAT Gap in the EU-27 Member

States, str. 41


4. Kontrola podatkowa

Kolejnym bardzo ważnym narzędziem przy ocenie efektywności systemu podatku od towarów i usług są wyniki kontroli podatkowych. Kontrola podatkowa sprawuje niezwykle ważną rolę w szczególności w procesie wykrywania oszustw podatkowych oraz mechani-zmów dokonywania podejrzanych transakcji. Wyniki kontroli stanowią bardzo istotną podsta-wę do tworzenia regulacji prawnych oraz do dyskusji na temat rozwiązań z zakresu zmniej-szenia pojawiających się nadużyć. Kontrola podatkowa polega na obserwowaniu, ustalaniu oraz wykrywaniu stanu faktycznego, porównywaniu rzeczywistości z zamierzeniami, a także występowaniu przeciwko zjawiskom niekorzystnym i sygnalizowaniu właściwym jednost-kom o dokonanych spostrzeżeniach, bez decydowania jednak o zmianie kierunku działania jednostki kontrolowanej8. Zatem wzrost liczby kontroli, prowadzący do wzrostu wpływów do budżetu jest oznaką istnienia pewnych nieprawidłowości, które są obiektem badania przez organy. Oznacza to, że potencjalnie system podatkowy w tym zakresie może być mniej efektywny i dlatego potrzebuje zwiększonego poziomu kontroli i nadzoru ze strony organów.

Poniżej zaprezentowane zostały wyniki przeprowadzonych kontroli w zakresie wysta-wiania faktur dokumentujących fikcyjne czynności. Dane nie obejmują kontroli podatkowych oraz faktur nieobjętych jakimikolwiek kontrolami. W konsekwencji, pomimo że poniższe kwoty dają obraz nadużyć ze strony podatników w tym zakresie, to mogą one w rzeczywi-stości przyjmować dużo większe wartości.

Tabela 3. Liczba oraz wartość wykrytych przez Kontrolę Skarbową faktur dokumentujących czyn-ności fikcyjne za lata 2010-2013

Wyszczególnienie 2010 2011 2012 2013Liczba kontroli ogółem 10 075 9 906 10 158 10 177Struktura ustaleń podatkowych VAT 54,23% 57,61% 72,64% 70,81%Liczba faktur 84 241 119 889 153 714 154 645Kwota wynikająca z faktur (brutto) /tys. zł/ 3 711 173 5 822 535 15 486 932 19 712 774

Przybliżona kwota VAT 669 227 1 088 766 2 895 930 3 686 128Źródło: Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Skarbowej, Sprawozdanie Kontrola Skarbowa 2014 r9.

Z powyższej tabeli można wyciągnąć szereg wniosków dotyczących efektywności systemu VAT w Polsce. W szczególności można zauważyć, że pomimo braku wyraźnych zmian w liczbie ogółem przeprowadzonych kontroli, znacząco wzrosła struktura ustaleń podatkowych w VAT. Taka sytuacja wskazuje na potencjalne nieprawidłowości w zakresie podatku VAT, które stały się przedmiotem wzmożonego zainteresowania organów. Potwier-dzeniem tego może być stale rosnąca w okresie 2010-2013 liczba faktur dokumentujących czynności fikcyjne. Wzrost jest też zauważalny w kwocie brutto wynikającej z tych faktur oraz w VAT. Dynamika wzrostu jest coraz wyższa.

Ministerstwo Finansów w Krajowym Planie Działań Administracji Podatkowej10 wskazało, że w okresie od 01.01.2013 do 31.07.2014 roku 83,7% wszystkich uszczupleń ujaw-niono w kontrolach podatkowych przeprowadzonych w zakresie podatku od towarów i usług. Zgodnie z treścią tej publikacją najwyższe wartości ryzyka, występują w następujących

8 J. Starościak, Zarys nauk administracji, PWN, Warszawa. 1971, s. 3569 Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Skarbowej, Sprawozdanie Kontrola Skarbowa 2013 r, KS2/8501/7/

JRS/2014/RD31753, Warszawa 201410 Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Celnej, Podatkowej i Kontroli Gier, Krajowy Plan Działań Ad-

ministracji Podatkowej 2015, Warszawa 2014

Michał Malesa266

rodzajach działalności: doradztwo i inne usługi niematerialne, produkcja materiałów bu-dowlanych i usługi budowlane, działalność agentów sprzedaży towarów, nieruchomości, handel hurtowy pozostały, produkcja i obrót metalami i produktami metalowymi, paliwa, recykling, motoryzacja, transport i logistyka, e-handel i usługi informatyczne, produkcja i handel elektroniką. Jednocześnie wskazane kategorie określają priorytety dokonywanych w przyszłości kontroli.

5. Propozycje działań

System podatku od towarów i usług zasadniczo należy ocenić jako wciąż efektywny jednak wymagający działań naprawczych. Kluczowa jest kwestia edukacji zarówno podatni-ków, jak i fiskusa. Podatnicy muszą wiedzieć, że korzystanie z usług podejrzanego dostawcy, bez jego dokładnego sprawdzenia, może mieć konsekwencje zarówno podatkowe, jak i karne. Należy brać pod uwagę wytyczne, jakie w tym zakresie wypracował Trybunał Sprawiedliwo-ści Unii Europejskiej. Z jego orzeczeń (m.in. w sprawach połączonych C-80/11, C-142/1111) wynika, że podatnik, który dochowa należytej staranności biznesowej, nie może być przez fiskusa karany brakiem prawa do odliczenia podatku. W ramach edukacji podatników powinno się wskazywać jakie działania są narażone na szczególne ryzyko, jak się przed nim zabez-pieczyć, jak sprawdzać kontrahentów. Powinno się także wprowadzić uniwersalny system kontroli wewnętrznej. Te same zastrzeżenia można zastosować do pracowników organów, którzy powinni mieć odpowiednie narzędzia do walki z postępująca falą oszustw podatko-wych. Wiedza powinna być podstawowym „orężem”, lecz nie jedynym.

W związku z rosnącą skalą oszustw podatkowych Ministerstwo Finansów przedsta-wiło propozycję działań, w zakresie poprawy efektywności polskiego systemu podatkowego (w tym systemu VAT) - Działania zwiększające stopień przestrzegania przepisów podatko-wych i poprawiające efektywność administracji podatkowej w latach 2014-2017. Zmiany obejmą m.in. zwalczanie i zapobieganie oszustwom podatkowym, poprawę efektywności poboru podatków i jakości obsługi podatników oraz ułatwienia w wykonywaniu obowiązków podatkowych. Pakiet został opracowany przez Ministerstwo Finansów w ramach Aktualizacji Programu Konwergencji realizującej założenia Rady UE ds. ekonomicznych i finansowych (ECOFIN) w latach 2014-2017. Poniżej zostały przedstawione niektóre rozwiązania.

„List ostrzegawczy” Jest to forma komunikatu Ministerstwa Finansów, opisująca najbardziej charaktery-

styczne znamiona oszustwa podatkowego, w tym w szczególności przyczyny oraz mechanizm oszustwa. W liście ostrzegawczym znajduje się zazwyczaj pouczenie o konieczności doło-żenia należytej staranności, jak również podjęcia przez podatników wszelkich możliwych środków ostrożności. Taka forma „ostrzegania” przedsiębiorców już funkcjonuje w praktyce. Do tej pory wydane zostały listy ostrzegawcze dotyczące obrotu paliwami i elektroniką. Takie rozwiązanie należy ocenić zdecydowanie pozytywnie, ponieważ pozwala ono przedsiębiorcą zwrócić szczególną uwagę na podejrzane transakcje, wskazując ich przesłanki oraz mechani-zmy, a w konsekwencji pozwala ograniczać szarą strefę i oszustwa podatkowe.

Koordynacja działań wykrywczych i kontrolnych w zwalczaniu zorganizowanych oszustw w podatku VAT – grupy zadaniowe.

Rozwiązanie to ma na celu powołanie specjalnej grupy ekspertów, która dyspono-wałaby połączonymi kompetencjami różnych instytucji, umożliwiającymi w praktyce stoso-wanie pełnego spektrum działań zarówno w przedmiocie wykrycia podejrzanych transakcji jak i działań represyjnych. Podstawą funkcjonowania takiej grupy jest możliwość wymiany

11 Wyrok Trybunału (trzecia izba) z dnia 21 czerwca 2012 r. w sprawach połączonych C‑80/11 i C‑142/11


informacji między jej członkami, co w konsekwencji prowadzić miałoby do znaczącego skró-cenia czasu podejmowania decyzji. Ministerstwo Finansów w przestawionym pakiecie działań wskazało, że skuteczne działanie grupy uwarunkowane jest udziałem Kontroli Skarbowej (wy-wiad skarbowy, komórki analityczne i komórki kontrolne), Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (monitorowanie przepływu środków finansowych grupy przestępczej), Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa finansowego pań-stwa), Organów ścigania - Centralnego Biura Śledczego i Biura Kryminalnego Komendy Głównej Policji (operacyjne rozpoznanie grupy przestępczej), Prokuratury (czynności eks-perckie oraz bieżące prowadzenie postępowań przygotowawczych), oraz jej współdziałaniem z administracją podatkową (dostęp do bieżących danych podatkowych), Biurem Wymiany Informacji Podatkowych w Koninie (dane z VIES), administracjami podatkowymi innych krajów (w zakresie wynikającym z organizacji grupy), branżowymi organizacjami przedsię-biorców oraz innymi organami i instytucjami (w zakresie wynikającym realizowanych zadań).

Zwalczanie i zapobieganie oszustwom w obrocie złomem i paliwemPomimo wzrostu zainteresowania organów kontroli podatkowej i skarbowej wyłudze-

niami w obrocie złomem i paliwem, tematyka ta ciągle jest aktualna. Głównymi czynnikami warunkującymi „atrakcyjność” handlu tymi przedmiotami jest stosunkowo mały stopień prze-tworzenia, duże zyski oraz dość małe ryzyko wykrycia. W związku z tym produkty te zostały zaliczone do kategorii „towarów wrażliwych”. W raporcie Najwyższej Izby Kontroli z dnia 31.03.2014 r. dotyczącym zwalczania oszustw w podatku od towarów i usług12 wskazano, że w okresie od 1 stycznia 2012 r. do 30 czerwca 2013 r. organy kontroli skarbowej oraz organy podatkowe nie przeciwdziałały wystarczająco skutecznie oszustwom podatkowym w VAT w zakresie obrotu stalą i paliwami. O takiej ocenie świadczyły przede wszystkim rosnące kwoty uszczupleń w VAT i jednocześnie niski poziom odzyskiwanych przez Skarb Państwa kwot z wydanych decyzji pokontrolnych, narastająca skala oszustw podatkowych, gwałtowny wzrost zaległości podatkowych w VAT, niewystarczająca szybkość reakcji na pojawiające się zagrożenia. Na skalę problemu zwrócił uwagę także Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Raporcie o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku13, gdzie wskazano, że straty budże-tu tylko z tytułu braku wpływu podatków oceniane są na około 3 mld zł rocznie. Wspomniany mechanizm solidarnej odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe (funkcjonujący de facto w innych dziedzinach prawa) miał na celu zapobiegnięcie nadużyciom, poprzez zmuszenie nabywców do dochowania należytej staranności przy weryfikacji dostawców paliwa i stali. Tymczasem zapoczątkował on dyskusję na temat „karania” uczciwych przedsiębiorców, za negatywne zachowania ich nieuczciwych kontrahentów. Takie rozwiązanie zakłada zwięk-szenie jawności informacji oraz jej dostępności odnośnie firm funkcjonujących na rynkach paliwowym i stalowym. Sprzedawca powinien móc przedstawić dokumenty potwierdzające jego uczciwość, tak aby nabywca nie miał żadnych wątpliwości. Jednocześnie nie można jednak wykluczyć sytuacji, w których oszuści świadomie będą podrabiali dokumenty albo ich nie przedstawiali. Dlatego to rozwiązanie należy ocenić za mocno dyskusyjne, aczkolwiek z perspektywy budżetu państwa niepozbawione znaczenia.

Zmiany w zakresie mechanizmu odwrotnego obciążeniaMechanizm odwrotnego obciążenia (ang. reverse charge) w uproszczeniu polega na

przesunięciu ze sprzedawcy na nabywcę obowiązku rozliczenia podatku VAT. W konsekwen-cji taka operacja staje się obojętna dla dostawcy, czyli brak jest możliwości, że sprzedawca nie zapłaci podatku. W Polsce mechanizmem objęty jest obrót w zakresie m.in. przenoszenia

12 Raport Najwyższej Izby Kontroli, Zwalczanie oszustw w podatku od towarów i usług, KBF-4101-07-00/2013, Nr ewid. 17/2014/P/13/042/KBF, Warszawa 31.03.2014 r.

13 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku, Warszawa 2013

Michał Malesa268

uprawnień do emisji do powietrza gazów cieplarnianych, obrót złomem, niektórymi odpa-dami i surowcami wtórnymi, niektórymi wyrobami stalowymi, produktami z miedzi oraz częścią elektroniki (telefonami, laptopami, tabletami, konsolami do gier). Mechanizm rever-se charge ma szereg pozytywnych konsekwencji takich jak np.: zwiększenie wpływów do budżetu, zmniejszenie kosztów kontroli podatkowych, zmniejszenie oszustw podatkowych i w konsekwencji poprawa konkurencyjności funkcjonujących prawidłowo przedsiębiorstw. Analizując etapy wprowadzania mechanizmu odwrotnego obciążenia można wskazać na jedną bardzo istotną wadę tego mechanizmu, to jest jego retrospektywny charakter. Oznacza to, że w pierwszej kolejności dokonywane są oszustwa podatkowe, które wykrywane są w ramach kontroli podatkowych i skarbowych. Następnie powstaje dyskusja nad koniecznością objęcia określonych towarów mechanizmem, a dopiero w ostatniej kolejności po etapie analiz i kon-sultacji powstaje odpowiednie ustawowe uregulowanie mechanizmu. Taka sytuacja odwleka prewencyjną rolę odwrotnego obciążenia, powodując, że pomimo rosnącego ryzyka, oszuści podatkowi kontynuują swoją działalność. Ponadto ciężko jest przewidzieć jakie towary staną się w przyszłości obiektem oszustw podatkowych. Dla przykładu można wskazać, że w ra-porcie firmy konsultingowej PwC ze stycznia 2014 r.14 podkreślono, że przedmiotem oszustw są głównie produkty niskoprzetworzone (np. metal), podczas gdy w kolejnych miesiącach wzrosła znacząco skala nadużyć w zakresie handlu telefonami komórkowymi, laptopami czy konsolami do gier.

Centralna baza faktur Rozwiązanie to zostało zaproponowane już w 2010 roku przez Komisję Europejską

w Zielonej Księdze w sprawie przyszłości podatku VAT15. W swojej istocie sprowadza się ono do obowiązku elektronicznego wystawiania faktur przez przedsiębiorców, które następnie trafiałyby do centralnego rejestru fiskusa. Zasadniczo faktury powinny mieć ujednolicony kształt, co ułatwiłoby programom komputerowym prawidłowe odczytanie danych w nich zawartych. Ponadto jednym z założeń tego rozwiązania jest zwiększenie i koordynacja działań takich rejestrów na poziomie międzynarodowym, co umożliwiłoby także kontrolę w sytuacji transakcji wewnątrzwspólnotowych lub import/eksport. W konsekwencji taki system nie prowadziłby do całkowitego ograniczenia oszustw, ale zwiększyłby zdecydowanie stopień i łatwość ich wykrywalności. Obecnie szacuje się, że gdyby takie rozwiązanie zostało wpro-wadzone w krajach UE do 2018 r., pozwoliłoby to na zmniejszenie wyłudzeń o prawie 800 mld euro16. Rozwiązaniem, które mogłoby powstać na gruncie rejestru faktur jest jednolita baza przedsiębiorców, w której byłyby zawarte dane o ich kontrahentach, a także solidności firmy, płaceniu podatków. Korzyści z tej propozycji byłyby obopólne tzn. kraje członkowskie UE mogłyby w ten sposób zmniejszyć skalę oszustw w VAT, a uczciwi i solidni przedsiębiorcy zwiększyć swoją renomę.

Kolejnym działaniem jakie mogłoby zostać podjęte jest „odpolitycznienie” systemu VAT i likwidacja stawek obniżonych. W zamian można rozważyć wprowadzenie jednolitej podstawowej stawki VAT na wszystkie towary i usługi. Obecnie niższa stawka na niektóre produkty i usługi jest elementem polityki społecznej państwa. W ten sposób państwo chce dostarczyć podstawowe produkty po niższym koszcie dla społeczeństwa. Jednakże taka praktyka skłania do nadużyć, ponieważ niższa stawka obniża cenę produktu, przez co jest on bardziej konkurencyjny. Dla celów poglądowych można skorzystać z przykładu obniżo-nej stawki VAT na żywność. Z tej preferencji korzystają zarówno konsumenci ubodzy, jak

14 Raport PwC, Luka podatkowa w VAT w Polsce, Warszawa 2014 r., str. 15 15 Komisja Europejska, Zielona Księga w sprawie przyszłości podatku VAT. W stronę prostszego, solidniejszego

i wydajniejszego systemu podatku VAT, SEK(2010) 1455, str. 2416 M. Szulc, VAT: Centralna baza faktur zmusi przedsiębiorców do korzystania z elektronicznego systemu rozli-

czania, artykuł z 19.01.2015 opublikowany na www.podatki.gazetaprawna.pl


i zamożni. Jednocześnie żywność, zależnie od jej właściwości (np. daty przydatności do spożycia), jest opodatkowana kilkoma różnymi stawkami. W takiej sytuacji osiągnięte są cele polityki społecznej, ponieważ wsparcie otrzymują m.in. najbiedniejsi, z drugiej jednak strony taka sytuacja stwarza pole do sporów przedsiębiorców z organem o prawidłową stawkę w konkretnych warunkach. Taką sytuację należy określić jako ryzykowną z punktu widzenia efektywności systemu VAT, w szczególności za to że wprowadza ona niepewność stosowania prawa przez pewien okres (dopóki sprawy finalnie nie rozstrzygnie NSA). Wydaje się, że wyjściem z takiego impasu mogłoby być wprowadzenie jednolitej stawki VAT na akcepto-walnym społecznie poziomie. Ujemnym skutkiem likwidacji stawek obniżonych jest wzrost cen żywności, ale państwo będzie mogło rekompensować podwyżki podatnikom najbardziej potrzebującym np. poprzez wzrost kwoty wolnej od podatku w PIT. Znikną także problemy natury interpretacyjnej. Takie działanie pozwoli uniknąć sytuacji, w których jeden dostawca opodatkuje te same produkty stawką 8 proc., a drugi 23 proc. Podsumowując na obecnym etapie państwo powinno podejmować starania i odpowiednie kroki w celu poprawy efek-tywności podatku od towarów i usług. Nie mogą one jednak sprowadzać się do edukowania podatników i organów.

Zakończenie

System podatku od towarów i usług jest głównym źródłem wpływów do budżetu. Stanowi on system rozbudowanych narzędzi pozwalających na opodatkowanie konsumpcji. Dlatego jest on ściśle z nią związany i zależy od sytuacji gospodarczej (m.in. preferencji konsumentów, wskaźników cen, podaży produktów, wzrostu gospodarczego, poziomu bez-robocia) oraz od bezpośrednich działań podatników (unikanie lub uchylanie się od opodatko-wania). Z badania wpływów budżetowych można stwierdzić, że zarówno analiza pozioma jak i pionowa wykazuje, że efektywność systemu VAT zwłaszcza w ostatnich latach ma tendencję spadkową. Spadek ten nie jest jednak znaczący. Niższa dynamika wzrostu wpływów z VAT do budżetu, która stała się ostatnio wręcz ujemna powoduje, że spada również proporcja udziału VAT w podatkowych wpływach do budżetu. W mojej ocenie może to świadczyć o krótkookresowych problemach w efektywności VAT. Uzasadnieniem krótkookresowości są wyniki analizy pionowej, które wskazują, że wpływy z podatków ogólnie wykazują fluk-tuacje oraz że VAT wciąż stanowi znaczące źródło wpływów. Zatem, z tej perspektywy nie ma konieczności jego zmiany, potrzebne jest jednak przedsięwzięcie działań naprawczych. Stosunkowo odmienne wnioski płyną z analizy luki podatkowej w VAT, zwłaszcza w okresie 2010-2013. Wzrost luki w tym okresie był bardzo dynamiczny – około 20 mld zł, co stanowi około 17% wpływów z VAT w całym 2013 r. Ten miernik wskazuje już na duże problemy w efektywności systemu VAT. Zdecydowanie pozytywnie jednak należy ocenić plany Mini-sterstwa Finansów w tym zakresie, mające na celu wprowadzenie pomiaru luki podatkowej oraz pakietu działań mających na celu poprawę poboru i kontroli podatku. In plus należy także w tym zakresie ocenić zmniejszenie się luki w 2014 r. Analiza wyników kontroli wskazuje na zwiększenie intensywności kontroli w systemie podatku VAT. Dowodzi to faktu istnienia nieprawidłowości, mogących powodować spadek efektywności systemu, ale jednocześnie świadczy o mogącej nastąpić poprawę.

Konstatując powyższe rozważania można wysnuć wniosek, że system VAT przeżywa kryzys, jednak wydaje się, że nie jest to sytuacja, która miałaby utrzymać się w długim okre-sie. Zwłaszcza dlatego, że kryzys ten wykazuje duże skorelowanie z sytuacją gospodarczą w Polsce. W szczególności uważam, że w obecnej sytuacji brak jest podstaw do twierdzenia, że system VAT stał się nieefektywny i konsekwentnie powinien zostać zmieniony. Jednakże uważam, że aby efektywność nie pogarszała się niezbędne jest podjęcie działań naprawczych i prewencyjnych zarówno na poziomie krajowym, jak również zaangażowanie w działania międzynarodowe.

Michał Malesa270

Bibliografia

1. Decyzja Komisji z dnia 24 lipca 1998 r. w sprawie postępowania w przypadkach nadużyć finansowych w zakresie podatku VAT (rozbieżności między teoretycznymi wpływami z po-datku VAT i rzeczywistymi wpływami z podatku VAT) dla celów zbiorczej rachunkowości narodowo-gospodarczej

2. Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014 3. HMRC Deputy Director Mick Thackray, January 2012, The UK Tax Gap4. Internal Revenue Service, http://www.irs.gov/uac/The-Tax-Gap, dostęp na 2015-01-295. Komisja Europejska, Update Report to the Study to quantify and analyse the VAT Gap in the

EU-27 Member States, 20146. Komisja Europejska, Zielona Księga w sprawie przyszłości podatku VAT. W stronę prostszego,

solidniejszego i wydajniejszego systemu podatku VAT, SEK(2010) 14557. M. Szulc, VAT: Centralna baza faktur zmusi przedsiębiorców do korzystania z elektronicznego

systemu rozliczania, artykuł z 19.01.2015 opublikowany na www.podatki.gazetaprawna.pl 8. Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Skarbowej, Sprawozdanie Kontrola Skarbowa

2013 r, KS2/8501/7/JRS/2014/RD31753, Warszawa 2014.9. Ministerstwo Finansów, Departament Kontroli Celnej, Podatkowej i Kontroli Gier, Krajowy

Plan Działań Administracji Podatkowej 2015, Warszawa 201410. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku,

Warszawa 2013 11. Raport PwC, Straty Skarbu Państwa w VAT maj 2013 roku, Warszawa 201312. Raport PwC, Luka podatkowa w VAT w Polsce, Warszawa 201413. Raport Najwyższej Izby Kontroli, Zwalczanie oszustw w podatku od towarów i usług, KBF-

4101-07-00/2013, Nr ewid. 17/2014/P/13/042/KBF, Warszawa 31.03.2014 r.14. Starościak J., Zarys nauk administracji, PWN, Warszawa 1971;15. Wyrok Trybunału (trzecia izba) z dnia 21 czerwca 2012 r. w sprawach połączonych C‑80/11

i C‑142/11

THE EFFECTIVENESS OF POLISH VAT SYSTEM DURING THE INCREASE OF THE SCALE OF TAX

FRAUD

SummaryThis paper contains a study regarding the effectiveness of the system of value added tax (VAT), especially in terms of increasing scale of tax frauds. The main aim of this article is to present whether the polish VAT system is working properly. The conclusions were based on the analysis of economic data (including economic growth, unemployment, price index and consumption) tax budget revenues, tax gap and the results of tax audits. Conclusion is that the Polish VAT system is in crisis and requires corrective action. In the opinion of the author, in the current situation there is no reason to change the system of taxation of consumption. There are indicated examples of corrective actions, along with the attempt to be evaluated. Some of them have already been implemented (i.e. warning letter, the joint action of whole administration), part of it is still in the planning phase (i.e. changes to the reverse charge mechanism, the measurement of the tax gap) and the other are being the author’s proposal (i.e. the elimination of tax rates and the introduction of a single rate for all products).

Key words: The effectiveness of the tax system, VAT, tax fraud, tax carousels, corrective actions


Rozliczanie podatku VAT z zastosowaniem procedury MOSSMichał Jaszczyński

Michał Jaszczyński

ROZLICZANIE PODATKU VAT Z ZASTOSOWANIEM PROCEDURY MOSS

Wstęp

W wyniku dostosowania polskich przepisów podatkowych w zakresie podatku od towarów i usług (dalej: „VAT”) do przepisów unijnych (w szczególności do Dyrektywy 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od warto-ści dodanej; dalej: „Dyrektywa VAT”) od 1 stycznia 2015 r. ma miejsce znacząca zmiana w zakresie miejsca opodatkowania tzw. usług cyfrowych tj. usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych.Wskazana zmiana dotyczy miejsca świadczenia wymienionych usług w przypadku ich wy-konywania przez przedsiębiorców na rzecz podmiotów niebędących podatnikami podatku od towarów i usług z innych krajów UE1. W wyniku zmian od stycznia 2015 r. podatek VAT z tytułu świadczenia wskazanych usług stanowi dochód budżetu państwa członkowskiego, w którym siedzibę ma odbiorca takich usług.

W związku ze zmianami w krajach UE zostały wprowadzone tzw. małe punkty kom-pleksowej obsługi – MOSS (z ang. Mini One Stop Shop) podatnicy nie będą musieli rejestro-wać się w każdym kraju UE, do których świadczą wskazane usługi. Celem wprowadzenia zmian jest uproszczenie rozliczenia VAT oraz ograniczenie formalności – bowiem dzięki MOSS podatnik będzie mógł złożyć jedną deklarację VAT i zapłacić podatek który będzie przekazany przez polskie organy podatkowe do kraju do którego miała miejsce sprzedaż.

1. Definicje usług elektronicznych, nadawczych oraz telekomunikacyjnych

Zgodnie z Ustawą o VAT, przez usługi elektroniczne rozumie się usługi świadczone drogą elektroniczną, zdefiniowane w rozporządzeniu wykonawczym Rady (UE) nr 282/2011 z dnia 15 marca 2011 r. ustanawiającym środki wykonawcze do Dyrektywy VAT (dalej: “Rozporządzenie wykonawcze”). W tym miejscu należy wskazać, że Rozporządzenie UE jest aktem prawnym o charakterze ogólnym i wiążącym w całości także w Polsce. Stosowane jest bezpośrednio, a ustanawiane nim prawa zaczynają obowiązywać z efektem natychmia-stowym we wszystkich państwach członkowskich na takiej samej zasadzie, jak przepisy prawa krajowego, bez potrzeby podejmowania jakichkolwiek działań przez władze krajowe. W konsekwencji, przepisy Rozporządzenia UE mają moc wiążącą dla polskich podatników oraz organów podatkowych.

Na podstawie Rozporządzenia UE, w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2015 r., do usług świadczonych drogą elektroniczną należą usługi świadczone za pomocą Internetu lub sieci elektronicznej, których świadczenie – ze względu na ich charakter – jest zasad-niczo zautomatyzowane i wymaga minimalnego udziału człowieka, a ich wykonanie bez

1 Zmiana ta wynika z nowego brzmienia art. 28k Ustawy z z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. 2011 r. Nr 177 poz. 1054; dalej: „Ustawa o VAT”), zgodnie z którym Miejscem świadczenia usług tele-komunikacyjnych, usług nadawczych i usług elektronicznych na rzecz podmiotów niebędących podatnikami jest miejsce, w którym podmioty te posiadają siedzibę, stałe miejsce zamieszkania lub zwykłe miejsce pobytu.

Michał Jaszczyński272

wykorzystania technologii informacyjnej jest niemożliwe. Załącznik I do Rozporządzenia UE jako usługi elektroniczne wymienia m.in. odbieranie programów radiowych lub telewizyj-nych rozpowszechnianych za pomocą sieci radiowej lub telewizyjnej, Internetu lub podobnej sieci elektronicznej, tj. słuchanie lub oglądanie programów w momencie wybranym przez użytkownika, na jego indywidualne życzenie, na podstawie katalogu programów wybranych przez dostawcę usług medialnych, m.in. telewizja lub wideo na życzenie. Zgodnie z Rozpo-rządzeniem UE, do usług świadczonych drogą elektroniczną nie zalicza się usług nadawczych oraz usług telekomunikacyjnych.

Dyrektywa VAT definiuje usługi telekomunikacyjne, jako usługi dotyczące transmisji, emisji i odbioru sygnałów, tekstów, obrazów i dźwięków lub wszelkiego rodzaju informacji drogą kablową, radiową, optyczną lub za pośrednictwem innych systemów elektromagne-tycznych, w tym związane z nimi przeniesienie lub cesja praw do użytkowania środków dla zapewniania takiej transmisji, emisji i odbioru, wraz z zapewnieniem dostępu do ogólnoświa-towych sieci informacyjnych. Powyższa definicja jest uszczegółowiona przez Rozporządzenie UE. I tak, zgodnie z Rozporządzeniem UE usługi telekomunikacyjne obejmują w szcze-gólności usługi telefonii stacjonarnej i komórkowej służące do przesyłania i przełączania komunikacji głosowej, danych i obrazu, łącznie z usługami telefonicznymi obejmującymi element obrazu, nazywane inaczej usługami wideotelefonicznymi; usługi telefoniczne świad-czone przez Internet, łącznie z usługami telefonii internetowej (VoIP); faks, telegraf i teleks; dostęp do Internetu i stron World Wide Web. Zgodnie z Rozporządzeniem UE, usługi teleko-munikacyjne nie obejmują usług świadczonych drogą elektroniczną oraz usług nadawczych radiowych i telewizyjnych (usług nadawczych).

Z kolei usługi nadawcze, zgodnie z Rozporządzeniem UE, obejmują usługi zawie-rające treści audio i audiowizualne, takie jak programy radiowe lub telewizyjne dostarczane za pośrednictwem sieci komunikacyjnych, powszechnie udostępniane przez dostawcę usług medialnych i objęte jego odpowiedzialnością redakcyjną, przeznaczone do jednoczesnego słuchania lub oglądania zgodnie z zaplanowanym programem. Usługi nadawcze definiowane w Rozporządzeniu UE obejmują w szczególności programy radiowe lub telewizyjne trans-mitowane lub retransmitowane za pośrednictwem sieci radiowej lub telewizyjnej; programy radiowe lub telewizyjne rozpowszechniane za pośrednictwem Internetu lub podobnej sieci elektronicznej (streaming IP), jeżeli są nadawane jednocześnie z ich transmisją lub retrans-misją za pośrednictwem sieci radiowej lub telewizyjnej. Do usług nadawczych nie zalicza się m.in. usług telekomunikacyjnych, usług świadczonych drogą elektroniczną.

2. Rozliczanie VAT do końca 2014 r.

Do końca 2014 r. w przypadku świadczenia usług telekomunikacyjnych, nadaw-czych czy elektronicznych w innych kraju UE, rozliczenie na gruncie VAT było uzależnione od statusu kupującego. W przypadku gdy nabywcą którejś z usług był podatnik podatku od wartości dodanej, transakcja ta podlegała opodatkowaniu w kraju siedziby kupującego2. W konsekwencji to kupujący był odpowiedzialny za rozliczenie transakcji i odprowadzenie VAT (zgodnie z zasadą odwrotnego obciążenia). W przypadku, gdy usługobiorcą był zagraniczny podmiot niebędący podatnikiem VAT (tj. konsument) za miejsce świadczenia do końca 2014 r. usługi uznawany był kraj siedziby usługodawcy i to na usługodawcy spoczywał obowiązek rozliczenia VAT.

2 Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art.28b Ustawy o VAT – „Miejscem świadczenia usług w przypadku świadczenia usług na rzecz podatnika jest miejsce, w którym podatnik będący usługobiorcą posiada siedzibę działalności gospodarczej, z zastrzeżeniem (…)”

Rozliczanie podatku VAT z zastosowaniem procedury MOSS 273

3. Rozliczanie VAT od 1 stycznia 2015 r.

Od 1 stycznia 2015 r. sprzedaż wskazanych usług jest opodatkowana w kraju sie-dziby lub zamieszkania kupującego, niezależnie od jego statusu. Tym samym, w przypadku świadczenia usług telekomunikacyjnych, nadawczych czy elektronicznych na rzecz podatnika aktualny pozostaje opisany wyżej mechanizm rozliczenia VAT.Zasadnicze zmiany dotyczą jednak świadczenia usług na rzecz zagranicznych niepodatników. Kwintesencja zmian polega na tym, że podatek od świadczonych usług musi zostać uregu-lowany w państwie członkowskim konsumenta, tym samym przy świadczeniu usług przez polskiego przedsiębiorcę na rzecz konsumentów np. z Niemiec, to polski usługodawca będzie zobowiązany do odprowadzenia VAT do niemieckiego fiskusa.

W związku z powyższym, co do zasady polski usługodawca będzie zobowiązany do rejestracji dla celów VAT w każdym kraju UE, w którym mieszkają konsumenci świadczonych przez niego usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych3.

4. Rejestracja w MOSS

W celu ułatwienia usługodawcom rozliczeń z odpowiednimi organami podatkowymi, wprowadzono rozwiązanie fakultatywne, dzięki któremu rejestracja w każdym kraju UE, w którym mieszkają konsumenci świadczonych przez usługodawcę usług, nie jest konieczna. Omawiane rozwiązanie fakultatywne to tzw. mały punkt obsługi kompleksowej – MOSS. Instytucja MOSS wprowadza możliwość elektronicznego złożenia kwartalnej deklaracji VAT oraz wpłacenia podatku VAT należnego wszystkim państwom członkowskim UE, do których usługodawca sprzedaje swoje usługi (przy ich świadczeniu na rzecz konsumentów). Wpłacony w procedurze MOSS podatek, zostaje przekazany przez krajowe organy do właściwych or-ganów państw członkowskich, w których zlokalizowani są konsumenci świadczonych usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych.

Instytucja MOSS znajduje zastosowanie w sytuacjach, gdy przedsiębiorca (świad-czący usługi telekomunikacyjne, nadawcze lub elektroniczne) będący podatnikiem VAT-UE oraz posiadający siedzibę działalności gospodarczej (względnie stałe miejsce prowadzenia działalności4) w Polsce, dokona rejestracji dla celów MOSS w Polsce.

W sytuacji, gdy przedsiębiorca będący podatnikiem VAT-UE, nie posiada siedziby działalności gospodarczej na terytorium UE, ale posiada na terytorium UE więcej niż jedno stałe miejsce prowadzenia działalności, a jedno z tych miejsc znajduje się w Polsce, może wybrać Polskę, jako kraj członkowski identyfikacji.

W tym miejscu należy wskazać, iż właściwym organem podatkowym w sprawie procedury MOSS jest Naczelnik Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście.

W związku z powyższym, przedsiębiorcy którzy dokonają rejestracji dla celów MOSS w Polsce, rozliczają się przy zastosowaniu tej instytucji wyłącznie w zakresie wymienionych usług cyfrowych. Powyższe oznacza, że w przypadku przedsiębiorcy, który prowadzi kilka rodzajów działalności gospodarczej, w tym świadczy usługi cyfrowe na rzecz konsumentów znajdujących się w innych krajach UE, właściwe będą co do zasady dwa różne urzędy skar-bowe - w zakresie usług cyfrowych przedsiębiorca będzie rozliczać się w Drugim Urzędzie

3 Zgodnie z art. 28k Ustawy o VAT, Miejscem świadczenia usług telekomunikacyjnych, usług nadawczych i usług elektronicznych na rzecz podmiotów niebędących podatnikami jest miejsce, w którym podmioty te posia-dają siedzibę, stałe miejsce zamieszkania lub zwykłe miejsce pobytu.

4 Zgodnie w Rozporządzeniem wykonawczym „stałe miejsce prowadzenia działalności gospodarczej” oznacza dowolne miejsce - inne niż miejsce siedziby działalności gospodarczej podatnika (…) które charakteryzuje się wystarczającą stałością oraz odpowiednią strukturą w zakresie zaplecza personalnego i technicznego, by umoż-liwić mu odbiór i wykorzystywanie usług świadczonych do własnych potrzeb tego stałego miejsca prowadzenia działalności gospodarczej.


Skarbowym Warszawa – Śródmieście, natomiast z tytułu pozostałej działalności zastosowanie znajdą zasady ogólne.

Warto podkreślić, iż w przypadku gdy przedsiębiorca świadczy usługi cyfrowe na rzecz konsumentów zlokalizowanych zarówno w Polsce jak i w innych krajach UE – zasto-sowanie znajdzie podział wskazany powyżej (tj. właściwe będą dwa różne urzędy skarbowe – Drugi Urząd Skarbowy Warszawa – Śródmieście, z tytułu świadczenia usług na rzecz kon-sumentów z innych krajów UE, oraz właściwy dla podatnika urząd skarbowy wyznaczony za zasadach ogólnych - z tytułu świadczenia usług na rzecz konsumentów z Polski).

Rejestracja dla celów MOSS wymaga wypełnienia odpowiednich formularzy (w for-mie elektronicznej), a wartym podkreślenia jest fakt, iż podatnik który rejestruje się dla systemu MOSS korzysta z numeru identyfikacji podatkowej, za pomocą którego został już wcześniej zidentyfikowany na potrzeby VAT.

5. Składanie deklaracji i rozliczenia VAT

Podatnik zidentyfikowany dla celów MOSS w Polsce jest zobowiązany składać de-klaracje VAT do Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście za pomocą systemu e-Deklaracje. W deklaracjach tych rozliczane jest jedyne świadczenie wskazanych usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych. Deklaracje VAT składane są za okre-sy kwartalne do 20. dnia miesiąca następującego po kwartale, którego dotyczy rozliczenie (powinny być składane zatem do 20 kwietnia, 20 lipca, 20 października oraz 20 stycznia).

W tym miejscu należy podkreślić, iż wskazany termin (20. dzień miesiąca następu-jącego po kwartale, którego dotyczy rozliczenie) obowiązuje także w przypadku, gdy dzień ten przypada w sobotę lub dzień ustawowo wolny od pracy. W przypadku tradycyjnych deklaracji – tj. deklaracji składanych w innych przypadkach niż z zastosowaniem procedury MOSS (deklaracji składanych do 25. dnia miesiąca następującego po danym miesiącu lub kwartale) gdy dzień złożenia deklaracji przypada w sobotę lub dzień ustawowo wolny od pracy, deklarację można złożyć w dniu roboczym, który następuje po tej sobocie lub dniu ustawowo wolnym od pracy.

Szczególna zasada dotycząca terminu złożenia deklaracji w MOSS, nie ma zastoso-wania w przypadku płatności podatku – w przypadku, gdy 20. dzień miesiąca następujący po kwartale przypada w sobotę lub dzień wolny od pracy - płatność będzie uiszczona w terminie, nawet jeśli zostanie dokonana w najbliższym dniu roboczym.W celu złożenia deklaracji dla MOSS, podatnik wypełnia specjalny formularz VIU-D5, w któ-rym wskazuje podatek należny wszystkim państwom członkowskim w którym zlokalizowani byli konsumenci świadczonych przez podatnika usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych. Deklaracja przesyłana jest za pomocą systemu e-Deklaracje do Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście.

Do każdej złożonej deklaracji generowany jest jednostkowy numer referencyjny, który każdorazowo musi zostać podany przy dokonywaniu płatności podatku. W składanej deklaracji dla celów MOSS podatnik nie wykazuje podatku naliczonego z tytułu zakupów związanych ze świadczeniem usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektro-nicznych. Wydatki związane z prowadzoną przez podatnika działalnością gospodarczą wyka-zywane są w „standardowej” deklaracji podatkowej składanej we właściwym dla podatnika urzędzie skarbowym. Z kolei podatek naliczony wynikający z wydatków związanych ze świadczeniem usług telekomunikacyjnych, nadawczych i elektronicznych, które zostały po-niesione w państwie UE konsumpcji, rozlicza się za pośrednictwem mechanizmu zwrotu VAT.

5 Deklaracja dla rozliczania podatku VAT w zakresie procedury unijnej służący do rozliczeń procedury szczególnej MOSS.)

Rozliczanie podatku VAT z zastosowaniem procedury MOSS 275

Podkreślić należy, iż kwoty wykazane w deklaracji dla MOSS wykazywane są każ-dorazowo w EURO oraz nie podlegają zaokrągleniom.

W przypadku, gdy podatnik chce dokonać zmian w złożonej już deklaracji, możliwe jest dokonanie korekty pierwotnej deklaracji. Przedmiotowa korekta może zostać złożone w terminie 3 lat licząc od dnia w którym przypadł termin złożenia deklaracji pierwotnej. Możliwe jest także złożenie deklaracji po upływie wskazanego 3 letniego okresu – w takim wypadku, korekta będzie składana bezpośrednio do państwa członkowskiego konsumpcji, poza systemem MOSS.

W przypadku zastosowania procedury MOSS, podatnik zobowiązany jest do pro-wadzenia odpowiedniej ewidencji, którą powinien przechowywać przez okres 10 lat od zakończenia roku, w którym dokonał świadczenia usługi. Ewidencja powinna zawierać in-formacje dotyczące m.in. państwa członkowskiego konsumpcji, rodzaju świadczonej usługi, daty świadczenia, podstawy opodatkowania, zastosowanej stawki VAT czy kwoty podatku należnego.

6. Wyrejestrowanie z procedury MOSS

Wyrejestrowanie z procedury MOSS może nastąpić na wniosek podatnika lub z urzędu na pomocy postanowienia Naczelnika Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmie-ście. W przypadku, gdy podatnik zamierza wyrejestrować się z procedury MOSS powinien poinformować Naczelnika Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście na co najmniej 15 dni przed rozpoczęciem kwartału w którym zamierza poprzestać z rozliczania VAT w procedurze MOSS.

Naczelnik Drugiego Urzędu Skarbowego Warszawa – Śródmieście może także w for-mie postanowienia dokonać wyrejestrowania podatnika z systemu MOSS w przypadku gdy podatnik systematycznie nie przestrzega zasad odnośnie rozliczania VAT z zastosowaniem tej procedury lub w przypadku gdy podatnik nie istnieje lub nie ma możliwości skontaktowania się z nim albo przez okres kolejnych ośmiu kwartałów nie świadczy usług których rozliczenia objęte zostały procedurą MOSS.

Należy także wskazać, iż w przypadku wyrejestrowania podatnika z procedury MOSS, podatnik taki nie będzie mógł zostać objęty wskazaną procedurą przez określony czas, którego długość będzie uzależniona od przyczyny wyrejestrowania (okres taki będzie się wahał od 2 do 8 kwartałów).

Podsumowanie

Wskazany mechanizm polegający na zastosowaniu procedury MOSS, bezwzględnie ułatwia przedsiębiorcom rozliczenia VAT w kontekście zmiany przepisów odnośnie miejsca świadczenia usług telekomunikacyjnych, usług nadawczych i usług elektronicznych na rzecz podmiotów niebędących podatnikami VAT. System ten umożliwia przedsiębiorcom niereje-strowanie się dla celów VAT w każdym kraju UE, w którym zlokalizowani są konsumenci usług, co niewątpliwie upraszcza rozliczenia VAT oraz ogranicza kłopotliwe formalności.

Bibliografia

1. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. 2011 r. Nr 177 poz. 1054, ze zm.)

2. Dyrektywa 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej;

3. Rozporządzeniu Wykonawczym Rady (UE) nr 282/2011 z dnia 15 marca 2011 r. ustanawia-jącym środki wykonawcze do Dyrektywy VAT


SETTLEMENT OF VAT USING MOSS PROCEDURE

SummarySignificant changes in VAT provisions were introduced to Polish law on 1 January 2015. Mentioned changes concern the supply of telecommunication, broadcasting and electronic services for the entities (other than VAT taxpayers) from EU country, other than Poland.According to above, the company supplying mentioned services is obliged to settle VAT in all countries in which customers are located. In order to simplify VAT settlement, the polish taxpayers can use the special, optional procedure MOSS (Mini One Stop Shop), which allows to submit one VAT return and to make the payment of VAT. Tax is afterwards passed on from Polish tax authorities to the country of consumption of mentioned services. Using MOSS procedure the Polish taxpayer is not obliged to register for VAT in the country of consumption.

Key words: VAT, settlement, MOSS procedure, supplier, customer, registration, supply of services, telecommunication, broadcasting services, electronic services, country of consump-tion, EU

CZĘŚĆ II

POLITYKA REGIONALNA I ROLNICTWO


Kulturowe aspekty rozwoju regionalnegoKatarzyna Sołkowicz

Katarzyna SołkowiczKatolicki Uniwersytet Lubelski

KULTUROWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO

Wstęp

Potencjał kulturowy i pojęcie rozwoju należy traktować jako różne aspekty tej samej rzeczywistości, które umożliwiają współdziałanie, ustalają priorytety i umożliwiają pomoc w rozwiązywaniu codziennych problemów poprzez stworzenie sieci powiązań na szczeblu lokalnym regionalnym oraz struktur kooperacyjnych. Przyczyniają się one do neutralizowania przeszkód w rozwoju regionalnym i nadają pozytywny klimat, który ma znaczenie w nawiązy-waniu współpracy wszystkich podmiotów w tych regionach. Poniższy tekst w żadnej mierze nie pretenduje do wyczerpującego opisu kulturowych uwarunkowań rozwoju. Stanowi raczej próbę rozważań dotyczących analizy związków między potencjałem kulturowym a uwarunko-waniami rozwojowymi. Wielowymiarowość pojęcia kapitału kulturowego powoduje, że jako taki nie daje się podsumować pojedynczym wskaźnikiem, natomiast warto podejmować próby identyfikowania różnych jego wymiarów oraz badania związków zachodzących miedzy nimi.

W niniejszym opracowaniu rozważania dotyczyć będą znaczenia wybranych aspektów kulturowych. Są wśród nich: znaczenie potencjału kulturowego oraz tożsamości kulturowej, wielokulturowości. Opracowanie koncentruje się na elementach mniej lub bardziej wyraźnie obecnych w świadomości i jest próbą ich identyfikacji stanowiąc element badań jakościowych. Warto jednak podkreślić, iż z jednej strony – kultura warunkuje zachowania i postawy, usta-nawia kody i sposoby komunikowania oraz organizacji społeczeństwa, z drugiej – stanowi zasób materialnych i niematerialnych dóbr, które są fundamentem tożsamości.

1. Potencjał kulturowy

Potencjał kulturowy stanowi przede wszystkim zasób otwarty, dynamicznie zmie-niający się w wyniku ciągłego procesu reinterpretacji dziedzictwa i jego przejawów, a także bezustannego procesu tworzenia nowych obiektów kulturowych (artystycznych, architekto-nicznych, symbolicznych itp.). Kreatywność i twórczość są dziedzinami życia, które w istotny sposób wpływają na relacje między potencjałem kulturowym i kreatywnym, a także na modele ich efektywnego wykorzystania. Twórcza postawa wykształcona i inspirowana kulturą pro-wadzi do innowacji i rozwoju, także w innych dziedzinach życia społecznego i gospodarki. Ponadto wspomaga w radzeniu sobie z konfliktem, tworząc przestrzeń do rozmowy i poszuki-wania wspólnego rozwiązania. Jeśli więc nie jest to przestrzeń zrealizowanej utopii, to przy-najmniej środowisko otwarte i twórcze, także w sytuacji kryzysu. Partycypacja obywatelska na różnych szczeblach drabiny - od dostępu do informacji poczynając, na współdecydowaniu kończąc - zwiększa zaufanie do władz i instytucji, rozwija kompetencje zaangażowanych osób, umożliwia nawiązanie dialogu i wymianę doświadczeń. Udział w podejmowaniu decyzji lokalnych prowadzi do większej trwałości rezultatów, a staje się dobrem wspólnym. Można więc stwierdzić, iż potencjał kulturowy regionu determinuje sposoby podejmowania decyzji, umożliwia atmosferę otwartości i wzajemnego zaufania, natomiast uruchomienie potencjału kreatywnego mieszkańców tego regionu wpływa na jego rozwój społeczny i gospodarczy.

Katarzyna Sołkowicz280

Ważnym elementem potencjału kulturowego – traktowanego jako potencjał rozwojowy – są dziedziczone i utrwalane kulturowo normy, wartości i wzory zachowań. Potencjał kulturowy regionu to równocześnie fundament tożsamości: narodowej, regionalnej, lokalnej. Wyko-rzystanie i interpretacja dziedzictwa zasadza się na świadomości dziedzictwa tego regionu i społecznego dialogu wokół niego.

Właśnie potencjał kulturowy wyjaśnia cel zmian, pomysł działania, podejmowanie najważniejszych decyzji i odpowiedzialność za rezultaty. Jest to prawdziwy czynnik spraw-czy ożywiający zmiany zachodzące w danym regionie. Można zatem przyjąć założenia, iż uwarunkowania kulturowe są niezbędne metodologicznie do zrozumienia koncepcji zmian społecznych i gospodarczych regionu. Potencjał kulturowy stanowiąc podstawę ludzkich zachowań, warunkujących cechy rozwoju danego regionu, kształtuje wartości indywidualne i zachowanie, co pokazuje model na poniższym rysunku. Zawiera on następujące elementy:1. zmienne narodowe (warunki ekonomiczne, prawne, technologiczne, polityczne)2. zmienne społeczne (język, pochodzenie etniczne, religia, wierzenia)3. kultura narodowa4. kultura regionu5. zachowanie jednostki 6. wartości indywidualne 7. zachowania innowacyjne.

Rysunek 1. Model wpływu zmiennych kulturowych na rozwój wartości indywidualnych i ich relacje do zachowań gospodarczych i społecznych

(1)

zmienne narodowe

(np.prawo,

rząd,ekonomia,

technologia)

(4)

kultura

regionu

(3)

Narodowa

Kultura

Społeczna

(6)

wartości

indywidualne

(7)

zachowania

gospodarcze i

społeczne

(2)

zmienne społeczne (np.

język, pochodzenie

etniczne, religia)

(5)

zachowania

jednostki


Ponadto potencjał kulturowy pozwala osiągnąć swoistą unikalność, która pozytyw-nie wyróżnia się i jest podstawą budowy odpowiedniej strategii rozwoju regionu. Słusz-ne jest zatem stwierdzenie, iż potencjał kulturowy traktowany jest jako konieczny skład-nik (choć występujący w różnych odsłonach) współczesnych regionów. Przejawia się np.

Kulturowe aspekty rozwoju regionalnego 281

w innowacyjności, aktywnej strategii rozwoju, staje się jednym z samodzielnych celów roz-woju regionu i jednocześnie istotnym miernikiem atrakcyjności regionu.

W miarę jak otoczenie konkurencyjne staje się coraz bardziej złożone i zróżnicowane każdy region, który pragnie rozwijać się musi wytworzyć swoistego rodzaju odmienność, oryginalność. Przejawem tego jest kreowanie zmian społecznych i gospodarczych, wspoma-gających wzrost efektywności i skutecznego wypełniania strategii (wyniki badań nad związ-kami między określonymi elementami kultury a działalnością eksportową przedsiębiorstw na Lubelszczyźnie zostały zaprezentowane w opracowaniu O. Gorbaniuk, B. Jóźwik, R. Mącik, K. Sołkowicz)1. Potencjał kulturowy zatem spełnia następujące funkcje: Może ona bowiem spełniać nastę-

pujące funkcje:1. umożliwia zrozumienie tożsamości regionalnej przez jego mieszkańców;2. umożliwia integrację uczestników wokół celów regionu;3. umożliwia integrację mieszkańców wokół środków przyjętych dla realizacji celów

regionalnych;4. oferuje mieszkańcom wspólne kryteria oceny;5. umożliwia wspólne ulepszanie środków i przeformułowanie celów, jeśli zachodzi ko-

nieczność zmian;.6. oferuje wspólny język i aparat pojęciowy;7. realizuje potrzebę bezpieczeństwa, przyjaźni, współpracy;8. oferuje „religię”, ideologię, dzięki czemu sprzyja redukcji stresu i lęku wynikających

z niepewności.

2. Znaczenie tożsamości kulturowej

Systemy kulturowe funkcjonują w określonych warunkach, co może decydować o tym jak rozumie się kulturę, której nie można zastąpić poprzez jej znaki. Warto jednak zwrócić uwagę na różnorodny system znaków, tworów kulturowych, koniecznych dla funkcjonowania określonej społeczności. Z tego powodu nie jest obojętny dla działania i rozwoju człowieka charakter systemu kulturowego, w którym żyje. Człowiek jest więc niejako wrzucony w świat określonego systemu kulturowego, co stanowi raison d’etre życia ludzkiego, sposobów jego działania, determinuje poznanie, postępowanie, oceny.

Z kolei Jerzy Kmita, który proponuje badaczom, by w opozycji do trendów domi-nujących na przykład w tzw. studiach kulturowych poszukiwali wspólnej płaszczyzny, a nie budowali kolejne podziały oparte na przesłance, że kultura tworzy nade wszystko „różnice”, i tylko one w istocie się liczą. Warto także odwołać się do tradycji Martina Heideggera2. Autor ujmuje kulturę w sferze wiedzy, przekonań, kodów poznawczych, które w szczególności mogą przyjmować postać sądów normatywnych i dyrektywalnych. Kultura jest rzeczywistością mentalną, która charakteryzuje kategorialnie wyodrębnione społeczności. Takie rozumienie kultury stwarza możliwości ujęcia kultury jako wiedzy.

Warto podkreślić, że każdy region ma własne, unikalne cechy, które stanowią ważny czynnik rozwoju i radzenia sobie z kryzysami. Można je uznać za czynniki integrujące kulturę, wzajemnie się nie wykluczają, ale raczej dopełniają kierunki działania człowieka. Wśród nich są: wiedza, działalność praktyczna, działalność twórcza, religia, która z kolei domaga

1 O. Gorbaniuk, B. Jóźwik, R. Mącik, K. Sołkowicz, Wyróżniki kultury organizacyjnej przedsiębiorstw z woje-wództwa lubelskiego prowadzących działalność eksportową, Przegląd Organizacji,

2 Pierwszy szkic książki Konieczne serio ironisty (Kmita 2008) kończy się taką oto deklaracją autora, dotyczącą tego, czym zajmie się on w szkicu kolejnym: „Zmierzam mianowicie do prezentacji obszaru, na który w swoim czasie wdarł się człowiek i dzięki temu zaczął konstruować świat i siebie samego. Obszar ten nazywam kulturą” (s. 36).


się kontekstu społecznego, bez którego nie można aktualizować możliwości rozwoju. Stąd życie społeczne stanowi kontekst kulturowy działalności człowieka, co więcej wydaje się, że fakt kultury najwyraźniej przejawia się poprzez życie społeczne.

Bez wątpienia w każdej kulturze można wyróżnić elementy trwałe i niezmienne oraz elementy doraźne i dynamiczne. Rozwój kultury w danym regionie jest determinowany przede wszystkim poprzez czynniki geograficzne, historyczne, etniczne, które oddziaływają na sie-bie w sposób oryginalny i niepowtarzalny. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w ludziach i sposobach ich działania. Warto zauważyć ponadto własny wkład poszczególnych jednostek, jaki wnoszą w kulturę danego regionu na miarę swoich zdolności, talentu i wykształcenia. Trzeba także podkreślić, ze każdy człowiek jest ukształtowany przez kulturę, którą przyswaja poprzez kontakt z rodziną i społecznością zdobywając wykształcenie i podlegając różnym wpływom środowiska, a także poprzez swą podstawową więź z regionem, w którym żyje. Społeczność danego regionu jest wspólnotą ludzi, którą łączą różne cechy wspólne, jednak przede wszystkim właśnie kultura. Szanując kulturę regionu i dbając o jej rozwój okazuje się przede wszystkim szacunek dla człowieka. Przy pierwszym kontakcie z określoną kulturą ktoś z zewnątrz dostrzega cechy charakterystyczne, które odróżniają ją od kultury obserwatora, nadając jej specyficzny obraz, złożony z elementów różnej natury. Można również stwierdzić, że człowiek żyjący w danym regionie jest przekonany, że pomimo zmian pokoleń i warunków funkcjonowania wciąż identyfikuje się z daną społecznością regionalną, z którą wiążą go wspólne cele, wspólne interesy, wspólne dzieje, wspólne dziedzictwo kulturowe. Stanowią one subiektywne elementy tożsamości kulturowej regionu.

Dziedzictwo kulturowe – jako zasób umożliwiający budowanie i utrwalanie wspólnej tożsamości, a także rozwijanie potencjału kreatywnego – jest kluczowym elementem poten-cjału kulturowego. Rozumienie roli i znaczenia tożsamości kulturowej regionu zmienia się dynamicznie pod wpływem przemian społecznych, kulturowych, ekonomicznych i technolo-gicznych. Ważnym składnikiem tożsamości kulturowej regionu jest krajobraz współtworzony przez obiekty kultury (krajobraz kulturowy) i natury (krajobraz przyrodniczy). Podobną tezę można postawić także w kontekście uczestnictwa w kulturze, postrzeganego tutaj na trzech poziomach. Pierwszym z nich jest dostęp do kultury i dóbr kulturowych regionu i działania na rzecz otwartej kultury. Drugim - uczestnictwo w kulturze rozumiane jako forma aktywności, trzecim i ostatnim poziomem miałoby być przekucie tej indywidualnej aktywności wobec kultury na własne działania twórcze. Poziomy te przenikają się ze sobą.

W niniejszym opracowaniu przyjęto najbardziej ogólne, a jednocześnie dające się operacjonalizować rozumienie tożsamości kulturowej. Chodzi zatem o takie ujęcie, które odnosi tożsamość kulturową do identyfikacji grupowo-terytorialnej, a nie do sfery identyfi-kacji „wyobrażonych”, kształtowanych przez doświadczenia medialne. Pisząc o tożsamości kulturowej autorka ma więc na uwadze tzw. tożsamości „przenikające”, narzucone (narodo-wość, grupa lokalna, tradycje rodzinne, religia), pomijając tożsamości złożone, sytuacyjne (nie stanowi to przedmiotu tego opracowania). Trzeba jednak podkreślić, iż człowiek współ-czesny ma dzisiaj do wyboru wiele różnych tożsamości, co uwzględnia znana teza Daniela Bella, że identyfikacja społeczna, klasowo-warstwowa traci na znaczeniu i zostaje zastąpiona identyfikacją kulturalną opartą na indywidualnych wyborach zakresu i poziomu uczestnictwa w kulturze. Tak więc wśród czynników, które decydują o tożsamości sytuacyjnej są: gust, styl życia i wybory obyczajowe.

Rdzeń tożsamości kulturowej regionu stanowią następujące elementy: przestrzeń geo-graficzna i bliskość duchowa ludzi w ramach żyjącego obecnie pokolenia, podobny sposób pojmowania rzeczywistości, podobny sposób działania, zachowania. Tożsamość kulturowa może okazać się spoiwem łączącym ludzi w zmieniającym się czasie i przestrzeni geograficz-nej. Warto zauważyć, iż współcześnie można z łatwością wskazać, jak różnicuje się sposób korzystania z tożsamości kulturowej regionu. Pojęcie tożsamości kulturowej jest o tyle istotne,


że pozwala lepiej zrozumieć dokonujące się zmiany zarówno w obrębie wartościowania, jak również poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego regionów. Co więcej tożsa-mość kulturowa i rozwój społeczno-gospodarczy to pojęcie, które się wzajemnie dopełniają. O komplementarności tych dwu pojęć świadczą chociażby funkcje tożsamości kulturowej, które wskazuje Leon Dyczewski:1. jest podstawą trwania i rozwoju regionu jako podmiotu tworzenia kultury;2. jest czynnikiem rozwoju osobowości mieszkańców;3. łączy to, co indywidualne, z tym, co społeczne, nierozerwalnie wiąże egzystencję indy-

widualną jednostki i jej prywatne życie z egzystencją wspólnotową regionu, a z kolei egzystencja wspólnotowa regionu realizuje się i wyraża w działaniach i cechach jego mieszkańców;

4. stanowi ważny czynnik międzyosobowej komunikacji w regionie;5. ma wpływ na to, co można przyjąć od innych, a czego przyjąć się nie powinno, co po-

winno się nawet zwalczać;6. zakorzenia mieszkańców w całość dziedzictwa kulturowego i społecznego regionu3.

Rozpatrując potencjał kulturowy regionu należy się odwołać do pojęcia kapitału kulturowego, który traktuje się jako wiedzę i kompetencje pozwalające odwoływać się do wartości kultury symbolicznej. Jest to pojęcie wprowadzone przez francuskiego socjologa Pierre’a Bourdieu na określenie idei wiedzy, umiejętności i przedmiotów o wartościach kul-turowych, jakie ludzie nabywają, w czasie uczestnictwa w życiu społecznym. Wyraża się on w pierwszym rzędzie w językowych i kulturowych kompetencjach jednostki. Przejawia się w trzech postaciach:1. ucieleśnionej (embodied) - jako długotrwałe dyspozycje ciała i umysłu, w tym w szcze-

gólności tzn. „dobre maniery”, gust kulturowy, smak, znajomość form kultury wysokiej, konwencji kulturowych i towarzyskich;

2. zinstytucjonalizowanej - głównie w postaci sformalizowanego wykształcenia, w szcze-gólności potwierdzonego przez dyplomy prestiżowych uczelni;

3. uprzedmiotowionej (objectified) - jako posiadane dobra kulturowe (malarstwo, książki, maszyny itp.)4.

Kapitał kulturowy może podlegać wymianie na dwie inne formy kapitału wyróżnione przez Bourdieu: kapitał społeczny i kapitał ekonomiczny. Uprzedmiotowiona forma kapi-tału kulturowego stosunkowo łatwo ulega konwersji, ponieważ wiąże się z pozyskiwaniem dóbr materialnych. Natomiast gromadzenie zinstytucjonalizowanego kapitału kulturowego wymaga poważniejszych nakładów i długotrwałych zabiegów. Kapitał kulturowy w formie ucieleśnionej jest najbardziej stabilnym jego typem, a jego akumulacja przebiegać może nawet na przestrzeni wielu pokoleń. Najtrudniej więc go zdobyć, ale odebranie go jest najtrudniejsze. Z pojęciem tożsamości kulturowej regionu wiąże się określenie „małej ojczyzny” używane przez Stanisława Ossowskiego5. Wydaje się jednak, że to nie tylko „najbardziej lokalne śro-dowisko człowieka”, ale aktualnie mała ojczyzna jest przede wszystkim źródłem i zadaniem życia obywatelskiego, opartego na takich wartościach jak: wolność, państwo prawa, samo-rządność, dobro wspólne, rozwój społeczno-gospodarczy danego regionu. Można zatem po-wiedzieć, że tożsamość kulturowa jest ramą kształtującą sądy i wartościowania mieszkańców, ale o jej treści można wnioskować tylko pośrednio – na podstawie deklarowanych przez nich norm i dyrektyw, dokonywanych wyborów treści i ich uzasadnienia. Niezwykle interesującą teorię odnoszącą się do dziedzictwa kulturowego i struktur instytucjonalnych przedstawia

3 L. Dyczewski, Trwałość polskiej kultury w: Wartości w kulturze polskiej, red. Dyczewski L., Lublin 19924 T. Zarycki, Kapitał kulturowy. Inteligencja w Polsce i w Rosji, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,

Warszawa 2008.5 S. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, PWN, Warszawa 1984.


D. C. North. Jego zdaniem konkretne rozwiązania instytucjonalne zależą od kultury: „idee, ideologie, mity, dogmaty, uprzedzenia mają znaczenie, a zrozumienie kierunku ich ewolucji staje się konieczne dla dalszego rozwoju podstaw rozumienia zmiany społecznej”6. Źródłami i determinantami zmiany instytucjonalnej są interesowne działania społeczne podejmowane na podstawie tożsamości kulturowej. Instytucje zatem stanowią o ciągłości regionu w zna-czeniu aksjologicznym i stanowią podstawę stawiania pytań o możliwość kształtowania się tożsamości kulturowej oraz jej rozwoju.

Istotne zagrożenie dla wykorzystania potencjału tkwiącego w kulturze stanowi wy-kluczenie z dostępu do kultury, a także z uczestnictwa w kulturze. Jako przyczyny wykluczeń z kultury należy uznać następujące czynniki: ekonomiczne, czasowe i przestrzenno-geogra-ficzne. Warto także zauważyć, że wykluczenie z kultury jest rezultatem jakości oferty kultu-ralnej oraz aspiracji kulturowych obywateli i zmian stylu życia. Podobnie jak w przypadku innych sfer społecznej aktywności, wykluczeniem zagrożone są głównie grupy i środowiska ubogie, o niskim wykształceniu i statusie społecznym. Bariera finansowa pojawia się naj-częściej jako pierwszy powód braku uczestnictwa w kulturze. Równie silny wpływ na wy-kluczenie z kultury ma wymiar przestrzenny. Dostęp do oferty kulturalnej jest zróżnicowany zarówno na płaszczyźnie miasto-wieś, jak i w rozkładzie regionalnym.

Wspieranie życia kulturalnego opartego na lokalnej tradycji i wzorcach, nabiera szcze-gólnego znaczenia w kontekście wzmacniania kapitału społecznego. Przykładem takich form rozwijania kultury jest m.in. działalność kulturalna Ochotniczych Straży Pożarnych, lokalnych liderów, twórców ludowych, grup młodzieżowych.

Świadomość tożsamości kulturowej mieszkańców regionu jest więc nierozłącznie związana z procesem kształtowania się kultury, wypełnianiem przestrzeni symbolicznej, która ma decydujące znaczenie zarówno dla jednostki, jak również zbiorowości. Ponadto pozwala ona na identyfikację z określonym terytorium, symbolami, system wartości odzwierciedlonym w kulturze. Można jednak odnieść wrażenie, że jest ona kształtowana raczej w sposób emo-cjonalny, czy też wynikający z tradycji. Wymaga to przeprowadzenia interdyscyplinarnych badań i nie jest przedmiotem niniejszego opracowania.

3. Wielokulturowość

Rozważając znaczenie czynników kulturowych dla rozwoju regionu, należy uwzględ-nić wielokulturowość, zróżnicowanie kulturowe. Wielokulturowość można sobie wyobrazić jako pewne kontinuum, które należy pojmować w kategoriach stopnia lub poziomu zróżni-cowania według istotnych wymiarów, a nie jako zjawisko absolutne. Zjawisko wielokultu-rowości, czyli współistnienia odmiennych wartości i tradycji określonych w ramach jednego organizmu państwowego nabiera coraz większego znaczenia i skłania do refleksji, zwłaszcza w kontekście czynników determinujących rozwój. Wielokulturowość można ujmować „tery-torialnie - w kontekście zasiedziałości, albo procesualnie - w odniesieniu do ujawniających się odrębności, ożywania ruchów etnicznych i narodowościowych, powstawania nowych, niepodległych państw, oraz w kontekście migracji i demokratyzacji”7. Współczesne regiony stają się coraz bardziej zróżnicowane kulturowo. Warto zauważyć, iż do wzrostu różnorod-ności przyczynia się ustawodawstwo, procesy globalizacyjne. Różnorodność kulturowa może ułatwiać zmiany społeczne w regionie, ale jednocześnie znajduje się pod ich wpływem. Co więcej można również stwierdzić, że różnorodność kulturowa regionu stanowi jego przewa-gę konkurencyjną na współczesnym rynku. Regiony, które „oswoiły” swoją różnorodność

6 D. C. North., Efektywność gospodarcza w czasie, w: A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.) Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006, tom I, str.556-558

7 J. Nikitorowicz, Pogranicze. Tożsamość. Edukacja międzykulturowa, Wyd. Uniwersyteckie Trans Humana, Bia-łystok 1995, str. 63 – 73


kulturową są pozytywnie postrzegane i chętnie przyciągają zarówno inwestorów, jak i kapitał ludzki. Ponadto regiony o dużej różnorodności kulturowej mogą być bardziej twórcze i inno-wacyjne niż regiony mniej zróżnicowane kulturowo. Różnorodność kulturowa niesie ze sobą zwiększony zasób informacji, co zwiększa ich elastyczność w stosunku do zmieniających się warunków otoczenia, w tym także otoczenia gospodarczego, radzenia sobie z kryzysami.

Z kolei Siewierski J. stwierdza, iż „wielość kultur może być pojmowana jako suma monokultur współwystępujących w zgodnym środowisku społecznym, ale i z silnymi gra-nicami między nimi. Tak na ogół rzeczy się mają w większości społeczeństw europejskich, wyłączając może zgodność współistnienia. Realizacja zasady multikulturowej może być jednak rozumiana jako transkulturalizm, nieustanna dyfuzja i wzajemne przenikanie. O ile w pierwszym wypadku zachowana zostaje tożsamość kulturowa przez odrębność (separację), ale pominięta zostaje komunikacja kultur, to w drugim, odwrotnie, wzajemna komunikacja zabija tożsamość i tworzy hybrydy kulturowe”8. Koresponduje to z koncepcją międzykul-turowości, która jest wyróżniona na podstawie kryterium charakteru stosunków społecz-nych panujących w danym środowisku. Międzykulturowość to z kolei model, w którym różne grupy etniczne, narodowe, czy religijne, żyjąc na tym samym terytorium wchodząc ze sobą w otwarte, regularne i trwałe interakcje. Kontaktom tym towarzyszy zrozumienie poszczególnych stylów życia i wzajemne poszanowanie uznawanych wartości i norm. Istotą takiej koncepcji jest dialog mający na celu zapobieganie wszelkim konfliktom na tle kultu-ralnym. Poprzez poznawanie odmiennych kultur oraz obcowanie z nimi ludzie wzbogacają swoją własną osobowość. Znosi się tu jakąkolwiek hierarchię między kulturami, kultury są równorzędne i ocenia się je wyłącznie w oparciu o ich własne wartości. Granice pomiędzy wielokulturowością i międzykulturowością powoli zacierają się. Nie można bowiem mówić o wielokulturowości i międzykulturowości w dzisiejszych społeczeństwach, nie wspomi-nając o tolerancji oraz dialogu międzykulturowym. Są to dwa niezbędne elementy gwa-rantujące utrzymanie dobrych stosunków między poszczególnymi grupami etnicznymi czy kulturowymi. Warto zaznaczyć, że wielokulturowość jest procesem dynamicznym, ciągle się zmieniającym, w którym dochodzi bądź to do dyfuzji kultur, hybrydyzacji kultur bądź to do asymilacji. Polityka wielokulturowości powinna więc uczyć szacunku dla różnorodności oraz powinna dawać szansę zachowania własnej tożsamości narodowej. Zróżnicowanie postrzega się jako czynnik aktywizujący rozwój społeczny, polityczny i gospodarczy, a stosunki spo-łeczne rozpatruje nie tyle z perspektywy grup, co jednostek, którym przyznaje się prawo do posiadania i wyrażania własnej tożsamości, odmienności, oraz odrębności, byle jednak nie naruszały praw innych osób. Przyjęcie określonego modelu zróżnicowania kulturowego, czy radzenia sobie z nim, jako paradygmatu, oraz podstawy charakterystyki danego środowiska, wiąże się także z odpowiednią optyką ujmowania sytuacji poszczególnych jednostek i grup w społeczeństwie, jak też opracowania właściwej koncepcji edukacji.

Niezwykle interesujący model w odniesieniu do wielokulturowości przedstawił Sie-wierski J. twierdząc, iż „w odróżnieniu od Unii Europejskiej, w unii tworzącej Rzeczpospo-litą Obojga Narodów zasada wielokulturowości była realizowana bezkonfliktowo, ponieważ Rzeczpospolita nie wymagała od odmiennych wspólnot kulturowych poszanowania dla praw jednostki i, w ogólności, nie ingerowała w życie wewnętrzne samorządnych wspólnot, których ramy sama określała”9. Jak wskazuje Siewierski J. gwarancją sukcesu powyższego rozwią-zania były wspólnie wypracowane następujące zasady: • zasada separacji polegająca na dobrowolnej separacji, która była akceptowana przez

zainteresowane strony, ale jednocześnie nie eliminowała możliwości włączenia się przed-stawicieli społeczności w życie szerszego społeczeństwa;

8 J. Siewierski, Idea wielokulturowości. Tradycja Rzeczpospolitej i doświadczenia obecne, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2010, s. 9

9 J. Siewierski, Idea wielokulturowości…, op. cit., str. 9


• zasada autonomii oznaczała podległość własnym prawom, własnym organom sądowym i przedstawicielom władz wybieranych spośród siebie;

• zasada prymatu wspólnoty nad jednostką, prawa wspólnot dominują nad prawami jed-nostki, która była podporządkowana władzom wspólnoty10.

Ze względu na niezwykłe możliwości, jakie stwarza umiejętne wykorzystanie wie-lokulturowości do uzyskania przewagi konkurencyjnej regionu należy więc przywiązywać szczególną uwagę do harmonijnego dopasowania jej do istniejących warunków, gwarantując stabilność i bezpieczeństwo przed konfliktami. Płaszczyzną porozumienia musi być zarówno tolerancja, jak i umiejętność wzajemnych kontaktów. Proces komunikowania staje się pomo-stem między różnymi kulturami funkcjonującymi w obrębie określonej społeczności. Poprzez wzajemne oddziaływanie społeczne można doprowadzić do wspólnego rozumienia określo-nych treści. W przypadku różnych kultur komunikowanie się stwarza możliwości uniknięcia błędnego odbioru lub błędnej interpretacji, zarówno na poziomie językowym, jak również w odniesieniu do zachowań, postaw, czy symboli. Wydaje się, że w modelu wielokulturowości komunikacja stanowi swoisty krwiobieg społeczności regionalnej. Natomiast cechy, które w zasadniczy sposób zapewniają warunki koegzystencji odmiennych kultur to: zrozumie-nie, empatia, tolerancja, komunikacja, brak uprzedzeń i dyskryminacji. Jakość komunikacji wywiera wpływ na zadowolenie mieszkańców, poziom ich życia, wydajność i efektywność działań przez nich podejmowanych, zaangażowanie w życie regionu. Niezwykle interesującą teorię języka przedstawia Humboldt „język nie jest dziełem narodów, lecz darem przypisanym im na mocy ich wewnętrznego rozwoju. … jednak warunkiem jego świadomego użycia jest równoczesna dojrzałość intelektualna członków danej społeczności, można traktować języki jako od początku ograniczone i zależne od narodu.”11

Podsumowując należy pamiętać, że potencjał kulturowy istotnie wpływa na rozwój regionalny oraz stanowi konsensus regionu w celu zjednania ludzi i przezwyciężania barier współpracy w zakresie wspierania regionalnej gospodarki, kooperacji w zakresie środowi-ska naturalnego, rozbudowy regionalnej infrastruktury oraz realizacji wspólnych projektów w dziedzinie sportu, oświaty, kultury. Kultura nie jest ani jedynym, ani najważniejszym czynnikiem wpływającym na rozwój, na funkcjonowanie makroregionu i odwrotnie. Rozpa-trując wpływ czynników kulturowych na tenże proces można ujmować je z różnych punktów odniesienia. Mogą one wynikać z określonego systemu wartości o charakterze ogólnokul-turowym, a także odwoływać się do poszczególnych sfer życia społeczności, w których odgrywają lokalną funkcję. Odróżnienie bowiem poziomu uniwersalnego od regionalnego ma w przypadku uwarunkowań rozwojowych istotne znaczenie. Wydaje się, że wartości uniwersalne determinują pewien kształt tego procesu i częściowo również jego charakter. Warto zaznaczyć, iż musi być ona przedmiotem wzmożonej uwagi, niezbędna jest bowiem ciągła analiza zależności pomiędzy światem kultury a różnymi elementami determinującymi rozwój. Większą trudność może sprawiać identyfikacja kolejnych warstw kultury wpływa-jących na zmiany społeczne i rozwój. Część wartości i norm nie zawsze jest realizowana przez obywateli danego regionu, pozostaje jedynie jako deklaracja, inne natomiast mogą być prezentowane w działaniu. Warto więc podejmować dyskusję nad identyfikacją uwarunkowań kulturowych w rozwoju, w celu zwrócenia uwagi na ich potencjalne słabe strony, a także w celu poszukiwania najbardziej wiarygodnych sposobów operacjonalizacji potencjału kul-turowego, w ramach konkretnych kontekstów badawczych.

10 Ibidem, s. 85 - 8611 E. Kowalska, Wprowadzenie do Rozmaitość języków a rozwój umysłowy ludzkości W. von Humboltd,

Wydawnictwo KUL, Lublin 2001, str. 14


Bibliografia

1. Burszta W., Duchowski M., Fatyga B., Nowiński J., Pęczak M., Sekuła E. A., Szlendak T., Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej, 2009

2. Golka M., Oblicza wielokulturowości. [w:] Kempy M., Kapciak A., Łodziński S. (red.): U pro-gu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego, Oficyna Naukowa Warszawa 1997

3. Gorbaniuk O, Jóźwik B., Mącik R., Sołkowicz K., Wyróżniki kultury organizacyjnej przed-siębiorstw z województwa lubelskiego prowadzących działalność eksportową, Przegląd Or-ganizacji, Warszawa 2013

4. Dobrowolski K., Studia z pogranicza historii i socjologii, Ossolineum, Wrocław-Warszawa--Kraków, 1967

5. Dyczewski L., Trwałość polskiej kultury w: Wartości w kulturze polskiej, red. Dyczewski L., Lublin 1992

6. Kowalska E., Wprowadzenie do Rozmaitość języków a rozwój umysłowy ludzkości W. von Humboltd, Wydawnictwo KUL, Lublin 2001

7. Nikitorowicz J., Pogranicze. Tożsamość. Edukacja międzykulturowa, Wyd. Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 1995

8. North D.C., Efektywność gospodarcza w czasie, w Jasińska-Kania A., Nijakowski L.M., Szacki J., Ziółkowski M (red.) Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006, tom I

9. Ossowski S., O ojczyźnie i narodzie, PWN, Warszawa 198410. Szacki J., Tradycja. Przegląd problematyki, Warszawa 197011. Zarycki T., Kapitał kulturowy. Inteligencja w Polsce i w Rosji, Wydawnictwa Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 2008

CULTURAL ASPECTS OF REGIONAL DEVELOPMENT

SummaryIn present article considerations apply to the meaning of selected cultural aspects. Among them are: the importance of the cultural potential of cultural identity and multiculturalism. This is an attempt to analyze the relationships between cultural aspects and conditions of communication and the organization of society, on the other – is a resource of tangible and intangible assets, which are the foundation of identity.

Key words: cultural potential, cultural identity, multiculturalism, cultural development


Regionalny rynek pracy w opinii mieszkańców wsi i miastBarbara A. Sypniewska, Olga Rawa – Siarkowska

Barbara A. Sypniewska Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie

Olga Rawa – SiarkowskaWyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie

REGIONALNY RYNEK PRACY W OPINII MIESZKAŃCÓW WSI I MIAST

Wprowadzenie

Jednym z największych obaw współczesnych młodych ludzi wchodzących w wiek produkcyjny jest to, czy znajdą pracę, która pozwoli im zaspokoić nie tylko podstawowe potrzeby, ale również da stabilny byt. Obawa ta nie jest również obca osobom, które powra-cają na rynek pracy.

Każdy z nas dorastając we własnym środowisku spotyka się m.in. z opiniami i prze-konaniami dotyczącymi pracy zawodowej. Na ich podstawie, a także na podstawie zdobytych doświadczeń i wiedzy budujemy własne postawy i przekonania1. W niniejszym artykule przyjrzymy się przekonaniom dotyczącym czynników, które wpływają na znalezienie pracy, najlepszych sposobach poszukiwania pracy, w tym również zjawiska protekcji wśród osób zamieszkujących na wsi oraz w miastach.

Przyglądając się danym statystycznym GUS oraz wynikom Diagnozy Społecznej można powiedzieć, że stałą i dobrze płatną pracę najłatwiej znaleźć mężczyznom w przedziale wiekowym 35-44 , posiadającym wyższe wykształcenie.

Ze źródeł GUS2 wynika, że w 2011 roku, poziom aktywności zawodowej kobiet był niezmiennie niższy niż mężczyzn. Podane informacje wskazują, że na 1000 aktywnych zawodowo mężczyzn przypadało 546 biernych zawodowo, podczas gdy na 1000 aktywnych zawodowo kobiet przypadało 1053 biernych zawodowo. Dodatkowo wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku 15 lat i więcej jest o około ¼ niższy niż wskaźnik zatrudnienia mężczyzn.

Mężczyźni nadal częściej zajmują stanowiska kierownicze, szczególnie wyższego szczebla. W 2011 roku wśród osób pracujących na stanowiskach kierowniczych mężczyźni stanowili 60 %, a mężczyzn pracodawców był jeszcze więcej (68,3%)3. Badania wskazują również na to, że kobietom pracującym na stanowiskach kierowniczych przypisuje się mniej-sze kompetencje4, a kobiety starające się o awans, by go uzyskać muszą wypaść nawet do 10 razy lepiej niż kandydaci płci męskiej5.

Wspomniane tendencje utrzymują się mimo wielu działań dążących do wyrównania szans na rynku pracy. Mają one swoje odzwierciedlenie w opiniach badanych. Według badań CEBOS z marca 2013 roku, ponad połowa badanych (56%) uważa, że kobieta wykonująca ten sam zawód co mężczyzna i mająca takie samo, jak on wykształcenie ma w porównaniu

1 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1997.2 Kobiety i mężczyźni na rynku pracy, GUS, Warszawa 2012.3 Ibidem4 A. Kapelski, Wyzwania współczesnego rynku pracy a przygotowanie młodzieży do roli nowoczesnego pracownika

XXI wieku, Edukacja Dorosłych 2001, nr 2, s. 67-74 oraz T. Nelson, Psychologia uprzedzeń, GWP, Gdańsk 2003.5 M. Balicki, Kobiety menadżerowie – ich motywacje oraz bariery awansu [w:] Z problematyki pedagogiki po-

równawczej, pod red. W. Grabczuk. Wydawnictwo Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1998, s. 125-132.

Barbara A. Sypniewska, Olga Rawa – Siarkowska290

z nim mniejsze szanse na awans zawodowy. Co istotne, procent przekonanych o nierówności w tym względzie, wzrósł od 1995 roku z 47% do 56% w 2013 roku6.

Dodatkowo spośród aktywnych zawodowo kobiet tylko 13% uważa, że łatwo byłoby znaleźć inną pracę, dającą dochody podobne do uzyskiwanych przez nią obecnie. Wśród mężczyzn ten odsetek wynosi 22%7.

Zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn wykształcenie oraz wiek jest istotnym czyn-nikiem decydującym o dostępności pracy. Im wyższe wykształcenie, tym większe prawdopo-dobieństwo aktywności zawodowej, która obniża się po 45 roku życia, niezależnie od płci8.

Z analiz ofert pracy zamieszczanych na portalach internetowych wynika, że obok wykształcenia, pracodawcy najczęściej pytają o doświadczenie zawodowe (2-5 lat) oraz zna-jomość języków obcych9.

Kolejne analizy ofert pracy pomogły również w ustaleniu, jaką pracę proponują naj-częściej pracodawcy. Z Raportu z analizy ofert pracy w województwie mazowieckim wynika, że większość z nich oferuje wynagrodzenie na poziomie ustawowej płacy minimalnej lub niższej. Tylko około 7% oferowało wynagrodzenie powyżej 3000 złotych10. W ogólnej opinii są to więc, w większości prace nisko płatne.

Łączy się to z faktem, iż niewiele z ofert dotyczy stanowisk szczebla wyższego kierowniczego oraz dyrektorskiego, a większość ofert poszukuje pracowników do handlu, usług i branży budowlanej11, która nie kojarzy się z pracą dającą możliwość awansu, czy pracą przynoszącą satysfakcję.

Mimo faktu, iż większość ofert pracy to oferty w ramach umowy o pracę12, uznano, że w przekonaniu badanych łatwiej znaleźć jest pracę na umowę cywilno-prawną (umowę zlecenie lub o dzieło) lub pracę dorywczą (określony czas pracy). Założenie wynika z wpływu, jaki mają mass media na przekonania odbiorców. W ostatnim czasie bardzo często słyszymy dyskusje o potrzebie ograniczenia ilości, tzw. umów śmieciowych. W efekcie kształtuje się przekonanie, że pracodawcy częściej i chętniej zatrudniają pracowników w oparciu o umowę o dzieło lub na umowę zlecenie.

W podobny sposób kształtuje się przekonanie, o kolejnej kategorii pracy, którą łatwiej znaleźć czyli tzw. „pracy na czarno”. Jest to nierejestrowana forma zatrudnienia, co oznacza, że pracodawca i pracownik nie zgłaszają faktu wykonywania pracy, należytym organom. Co za tym idzie, nie odprowadzają należnych składek ZUS oraz podatków13. Prace wykonywane bez umowy dotyczą w większości zawodów robotniczych (niewykwalifikowanych: 39,4%, wykwalifikowanych: 23,8%), a także handlowo-usługowych (16,4%).14 Mają one więc głów-nie charakter fizyczny.

Podsumowując w powszechnej opinii łatwiej jest znaleźć pracę nisko płatną, o cha-rakterze dorywczym, bez formalnej umowy lub w oparciu o umowę zlecenie/o dzieło, o cha-rakterze fizycznym. Co za tym idzie, w ogólnym przekonaniu trudniej o pracę dobrze płatną, w oparciu o umowę na czas nieokreślony, dającą możliwość awansu i przynoszącą satysfakcję.

Poza czynnikami związanymi z osobą kandydata do pracy oraz cechami samej pracy, autorów badania interesował również sposób jej poszukiwania.

6 Kobieta pracująca, oprac. R. Boguszewski, CEBOS, Warszawa 2013 (BS/28/2013)7 Ibidem8 Diagnoza społeczna 2013. Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków, pod red. I. Ko-

towska, Diagnoza Społeczna, Warszawa 2014.9 Kogo szukają pracodawcy ?Analiza ofert pracy opublikowanych w serwisie monsterpolska.pl w II półroczu 2012

roku, http://www.hrnews.pl/reports/raportmonsterpolskakogoposzukujapracodawcy2012.pdf10 Raport (2012) z analizy ogłoszeń o pracę w województwie mazowieckim, pod red. I. Anuszewska http://obser-

watorium.mazowsze.pl/11 Ibidem12 Ibidem oraz I. Kotowska (red.): Diagnoza społeczna...13 G. Spytek-Bandurska, Aktywizacja zawodowa szczególnych kategorii bezrobotnych, IPS UW, Warszawa 2010.14 S. Czarnik, K. Turek, Aktywność zawodowa i wykształcenie Polaków, PARP, Warszawa 2014.

Regionalny rynek pracy w opinii mieszkańców wsi i miast 291

W realiach dzisiejszego rynku pracy istnieją różne sposoby poszukiwania zatrud-nienia. Wśród pomysłów zamieszczonych na stornach www, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, możemy znaleźć m.in. zbieranie informacji o miejscach pracy wśród rodziny i przyjaciół, kontaktowanie się bezpośrednio z pracodawcą oraz odwiedzanie Urzędu Pracy.

Korzystanie z sieci własnych kontaktów, wśród rodziny i osób znajomych, tłumaczona jest większą gotowością pracodawców do zatrudniania osób rekomendowanych15. Nasuwa to pytanie o zjawisko protekcji. Według Słownika języka polskiego PWN16 protekcja to pomoc udzielana komuś przez osobę wpływową. Może dotyczyć uzyskania lepszej pozycji zawodo-wej. Z jednej strony polecanie osób, które uważamy za kompetentne, nie jest naganne. Przy bardzo niskich kosztach przeprowadzonej rekrutacji, firma może zdobyć cennego pracow-nika. Z drugiej strony, takie postępowanie powoduje nierówność szans wśród ewentualnych kandydatów, a nawet w skrajnej sytuacji może mieć znamiona korupcyjne.

Branżowe spisy firm dostępne są na portalach internetowych umożliwiają dostęp do numerów telefonów lub adresów mailowych potencjalnych pracodawców. Umożliwia to kolejne sposoby aktywnego poszukiwania pracy, jakimi są: kontakt bezpośredni z osobą wpływającą na zatrudnienie lub przesyłanie CV niezależnie od tego, czy jest właśnie prowa-dzona rekrutacja, czy nie.

Innym ogólnodostępnym wsparciem, organizowanym przez państwo jest pośred-nictwo pracy prowadzone przez urzędy pracy, które polega na udzielaniu pomocy osobom bezrobotnym i poszukującym pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz praco-dawcom, w pozyskiwaniu wymaganych kandydatów do pracy. Działalność urzędów pracy nie ogranicza się tylko do wymiany informacji między osobami szukającymi pracy i tymi, którzy ją oferują. Urzędy pomagają również, m.in. prowadząc doradztwo zawodowe oraz szkolenia pomagające rozwinąć potencjał pracowniczy ich klientów.

Oprócz regionalnych urzędów pracy, na rynku istnieją również agencje świadczące usługi doradztwa personalnego lub zawodowego. Ich praca również polega na pośredniczeniu, między pracodawcą i kandydatami do pracy, jednak ich świadczenia są odpłatne.

Ostatnią z uwzględnionych sposobów poszukiwania pracy jest reagowanie na ogłosze-nie w mediach. O popularności tego sposobu świadczy duża liczba portali internetowych oraz gazet zawierających oferty od pracodawców, z których korzystają osoby poszukujące pracy.

Przyglądając się rozkładowi poziomu bezrobocia na mapie województw Polski, łatwo zauważamy, iż istnieje zróżnicowanie terytorialne w tym względzie17. Dane pokazują, iż jest ono zdecydowanie niższe od średniej krajowej w dużych miastach, takich jak Warszawa, Poznań, czy Katowice. Co za tym idzie bezrobotnymi są częściej mieszkańcy wsi i małych miast, niż dużych miast18.

Myśląc o szansach i zagrożeniach występujących na rynku pracy, trzeba pamiętać, że wpływać na nie mogą również nasze przekonania i postawy, które determinują podejmo-wane decyzje. Ważne jest więc, by sprawdzić, czy istnieje związek między przekonaniami dotyczącymi czynników wpływających na znalezienie pracy, cech łatwo i trudno dostępnej pracy oraz najlepszych sposób poszukiwania pracy w zależności od miejsca zamieszkania: na wsi oraz w miastach do 500 tyś. i powyżej 500 tyś. mieszkańców.

15 http://psz.praca.gov.pl/dla-bezrobotnych-i-poszukujacych-pracy/poszukiwanie-pracy-i-rekrutacja/jak-szukac-pracy.

16 www.sjp.pwn.pl.17 M. Podogrodzka, Regionalny indeks jakości zasobu bezrobotnych w Polsce w latach 1999-2010, Polityka spo-

łeczna 2012, nr 2, s. 1-9.18 M. Goszczyńska, Transformacja ekonomiczna w umysłach i zachowaniach Polaków, Wydawnictwo Naukowe

Scholar, Warszawa 2010.


1. Metodologia badania

Celem prezentowanego badania była identyfikacja zależności pomiędzy miejscem zamieszkania a oceną czynników ułatwiających oraz utrudniających znalezienie pracy, oceną cech pracy łatwiejszej i trudniejszej do znalezienia, sposobami poszukiwania pracy, a także oceną częstotliwości zjawiska protekcji i poparcia.W procesie badawczym starano się odpowiedzieć na następujące problemy badawcze:1. Czy istnieje zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a oceną czynników ułatwiają-

cych i utrudniających znalezienie pracy?2. Czy istnieje zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a oceną cech pracy łatwiejszej

i trudniejszej do znalezienia?3. Czy istnieje zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a sposobami poszukiwania

pracy, w tym także korzystania z protekcji i poparcia?Badanie zostało przeprowadzone w roku 2013 i stanowi część projektu badawczego

dotyczącego bezrobocia i sposobów poszukiwania pracy. Dobór osób do badania był przy-padkowy. W czasie prowadzonego badania wszystkie osoby pracowały, ale miały już pewne doświadczenie poszukiwania pracy.

2. Opis próby badawczej

W badaniu brało udział ogółem 209 respondentów. Większość osób badanych, bo aż ponad 77%, to osoby w wieku 20-29 lat. Znacznie mniej osób było w grupie w wieku od 30 do 40 roku życia, ogółem ponad 14%, a w wieku ponad 40 lat tylko 8%.

Wśród osób badanych przeważały kobiety – 152, natomiast mężczyzn było 57. 124 osoby (59,3%) miały wyższe wykształcenie, a 85 osób (40,7%) miało wykształcenie średnie. Zapytano osoby badane o stanowisko jakie zajmują. Do wyboru były 4 odpowiedzi: stano-wisko kierownicze, specjalistyczne, pracownik fizyczny i umysłowy. Wśród respondentów było najwięcej osób, które pracowały na stanowisku specjalistycznym 71 osób (34%), a jako pracownik umysłowy 56 osób (26,8%). Pracowników fizycznych było 34 (16,3%), a na stanowisku kierowniczym pracowało 38 osób (18,2%). Wśród respondentów było najwięcej osób, które pracowały na podstawie umowy na czas nieokreślony – 92 osoby, co stanowiło 44% wszystkich respondentów, natomiast na czas określony pracowały 42 osoby (20,1%), a na podstawie umowy zlecenie lub umowy o dzieło pracowało 45 osób (21,5%). 22 osoby (10,5%) wskazały, że były zatrudnione na innej podstawie niż wcześniej wymienione. W ba-daniu uczestniczyło najwięcej osób zamieszkałych w miastach pow. 500 tys. mieszkańców (108 osób – 51,7%). Ponadto 43 respondentów (20,6%) mieszkało w miastach do 100 tys. mieszkańców, 38 osób badanych (18,2%) na wsi, a tylko 20 respondentów (9,6%) w miastach od 100 do 500 tys. mieszkańców. Wśród respondentów było najwięcej osób ze stażem pracy do 3 lat (105 osób – 50,2%), a w okresie od 3 do 10 lat pracy było 62 respondentów (29,7%). Znacznie mniej osób badanych podało, że posiadało staż pracy od 10,1 do 25 lat (32 osoby – 15,4%), natomiast najmniej respondentów (5 osób – 2,4%) miało staż pracy powyżej 25 lat.

3. Wyniki badań

Aby sprawdzić zależności pomiędzy miejscem zatrudnienia a oceną czynników uła-twiających oraz utrudniających znalezienie pracy, cech pracy łatwiejszej i trudniejszej do znalezienia, sposobów poszukiwania pracy, a także ocenę częstotliwości zjawiska protek-cji dokonano pogłębionej analizy statystycznej. Pierwsza zależność dotyczyła czynników ułatwiających znalezienie pracy. W tabeli nr 1 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie czynników ułatwiających znalezienie pracy w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych. Zestawienie uzupełniono wartościami testu c2.


Tabela 1. Rozkład częstości – opinie w sprawie czynników ułatwiających znalezienie pracy w zależ-ności od miejsca zamieszkania osób badanych

Czynniki ułatwiające

Miejsce zamieszkania

wieśmiasto do 500 tys. mieszk.

miasto pow. 500 tys. mieszk.

znalezienie pracy n % n % n % c2 df pWyższe wykształcenie 20 52,6 30 47,6 57 53,8 0,62 2 0,735Młody wiek 11 28,9 24 38,1 42 39,3 1,32 2 0,516Znajomość języków 26 68,4 48 76,2 85 79,4 1,89 2 0,388Doświadczenie zawodowe 32 84,2 51 81,0 82 76,6 1,13 2 0,569Bycie mężczyzną 4 10,5 7 11,1 11 10,3 0,03 2 0,986

n – liczba osób; % - procent grupyŹródło: opracowanie na podstawie badań własnych.

Nie zanotowano istotnych statystycznie zależności pomiędzy miejscem zamieszkania a analizowanymi opiniami dotyczącymi czynników ułatwiających znalezienie pracy.

Kolejna interesującą zależnością dotyczyła oceny czynników utrudniających znalezienie pracy. W tabeli nr 2 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie czynników utrudnia-jących znalezienie pracy w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych. Zestawienie uzupełniono wartościami testu c2.

Tabela 2. Rozkład częstości – opinie w sprawie czynników utrudniających znalezienie pracy w za-leżności od miejsca zamieszkania osób badanych

Czynniki utrudniające



miasto pow.

500 tys. mieszk.

znalezienie pracy n % n % n % c2 df pBrak wyższego wykształcenia 14 36,8 15 25,4 35 33,3 1,67 2 0,434Wiek pow. 50 lat 33 86,8 44 74,6 84 80,0 4,17 2 0,383Brak znajomości języków obcych 23 60,5 31 52,5 54 51,4 0,96 2 0,620Brak doświadczenia zawodowego 26 68,4 40 67,8 73 69,5 0,06 2 0,972Bycie kobietą 2 5,3 5 8,5 4 3,8 1,60 2 0,449

n – liczba osób; % - procent grupyŹródło: opracowanie na podstawie badań własnych.

Tu także nie zanotowano istotnych statystycznie zależności pomiędzy miejscem za-mieszkania a analizowanymi opiniami dotyczącymi czynników utrudniających znalezienie pracy.

Następnie sprawdzono zależność dotyczącą opinii cech pracy łatwiejszej do zna-lezienia. W tabeli nr 3 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie cech pracy łatwiejszej do znalezienia w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych. Zestawienie uzupełniono wartościami testu c2.


Tabela 3. Rozkład częstości – opinie w sprawie cech pracy łatwiejszej do znalezienia w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych

Cechy pracy



miasto pow. 500

tys. mieszk.łatwiejszej do znalezienia n % n % n % c2 df pNisko płatna 26 70,3 43 68,3 72 66,7 0,17 2 0,917Dorywcza 15 40,5 20 31,7 41 38,0 0,97 2 0,614Na umowę zlecenie lub o dzieło 21 56,8 40 63,5 72 66,7 1,18 2 0,554Na czarno 21 56,8 23 36,5 27 25,0 12,59** 2 0,002Fizyczna 16 43,2 24 38,1 39 36,1 0,60 2 0,742

n – liczba osób; % - procent grupy; ** - p<0,01Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.

Zanotowano istotną statystycznie zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a opinią w sprawie pracy na czarno. Osoby mieszkające na wsi częściej wskazywały na pracę na czarno jako na pracę łatwiejszą do znalezienia.

W dalszej kolejności sprawdzono aspekt przeciwny do wcześniejszego czyli ocenę cech pracy trudniejszej do znalezienia. W tabeli nr 4 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w spra-wie cech pracy trudniejszej do znalezienia w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych. Zestawienie uzupełniono wartościami testu c2.

Tabela 4. Rozkład częstości – opinie w sprawie cech pracy trudniejszej do znalezienia w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych

Cechy pracy



miasto pow.

500 tys. mieszk.

trudniejszej do znalezienia n % n % n % c2 df pDająca satysfakcję 19 50,0 37 61,7 57 54,8 1,40 2 0,497Na umowę na czas nieokreślony 23 60,5 37 61,7 55 52,9 1,44 2 0,486Dobrze płatna 35 92,1 47 78,3 74 71,2 7,01* 2 0,030Dająca możliwość awansu 17 44,7 19 31,7 43 41,3 2,12 2 0,347Na wysokim stanowisku 23 60,5 33 55,0 47 45,2 3,17 2 0,205

n – liczba osób; % - procent grupy; * - p<0,05Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.

Zanotowano istotną statystycznie zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a opi-nią w sprawie możliwości znalezienia dobrze płatnej pracy. Wśród osób mieszkających na wsi było więcej osób, które były zdania, że trudno znaleźć pracę dobrze płatną.

Następnie poddano pogłębionej analizie statystycznej sposoby poszukiwania pracy. W tabeli nr 5 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie sposobów poszukiwa-nia pracy w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych. Zestawienie uzupełniono wartościami testu c2.


Tabela 5. Rozkład częstości – opinie w sprawie sposobów poszukiwania pracy w zależności od miej-sca zamieszkania osób badanych

Sposoby



miasto pow.

500 tys. mieszk.

poszukiwania pracy n % n % n % c2 df pPrzez poparcie, protekcję 13 35,1 21 33,9 38 35,2 0,03 2 0,984Skontaktowanie się z osobą mającą wpływ na zatrudnienie 17 45,9 16 25,8 33 30,6 4,51 2 0,105

Zebranie informacji o miejscu pracy 10 27,0 8 12,9 22 20,4 3,12 2 0,210Reagowanie na ogłoszenia w mediach 16 43,2 32 51,6 39 36,1 3,91 2 0,141Wysyłanie CV niezależnie od ogłoszeń 17 45,9 34 54,8 55 50,9 0,74 2 0,691Korzystanie z doradztwa personalnego, pośredników 3 8,1 8 12,9 14 13,0 0,67 2 0,716

Korzystanie z ofert Urzędu Pracy 8 21,6 12 19,4 7 6,5 8,68** 2 0,003Inne 1 2,7 2 3,2 8 7,4 1,98 2 0,372

n – liczba osób; % - procent grupy; ** - p<0,01Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.

Zanotowano istotną statystycznie zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a opi-nią w sprawie korzystania z ofert Urzędu Pracy. Osoby mieszkające w dużych miastach o liczebności mieszkańców powyżej 500 tysięcy rzadziej wskazywały na ten sposób poszu-kiwania pracy.

Kolejnym aspektem analizy była częstotliwość występowania zjawiska protekcji. W tabeli nr 6 przedstawiono rozkład częstości dla opinii w sprawie częstotliwości zjawiska protekcji w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych.

Tabela 6. Rozkład częstości – opinie w sprawie częstotliwości zjawiska protekcji w zależności od miejsca zamieszkania osób badanych

Częstotliwość zjawiskaMiejsce zamieszkania

wieś miasto do 500 tys. mieszk.

miasto pow. 500 tys. mieszk.

protekcji n % n % n %bardzo częsta 14 36,8 28 44,4 30 27,8częsta 23 60,5 29 46,0 58 53,7rzadka 1 2,6 4 6,3 9 8,3brak zdania 0 0,0 2 3,2 11 10,2Ogółem 38 100 63 100 108 100

n – liczba osób; % - procent grupy Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

W oparciu o test c2 nie zanotowano istotnych statystycznie zależności pomiędzy miejscem zamieszkania a częstotliwością wskazywania protekcji jako sposobu zdobywania pracy, c2(6)=9,58, p>0,05.


Podsumowanie

Na podstawie wyników pogłębionej analizy statystycznej stwierdzono, że nie wystę-puje zależność istotnie statystyczna pomiędzy miejscem zamieszkania a czynnikami ułatwia-jącymi i utrudniającymi znalezienie pracy oraz częstotliwością korzystania z protekcji przy poszukiwaniu pracy. Można zatem uznać, że miejsce zamieszkania nie wpływa na opinie w zakresie wyżej wymienionych aspektów.

Ponadto, stwierdzono, że zarówno mieszkańcy wsi, jak i mniejszych i większych miast, stwierdzają, że łatwiej znaleźć pracę młodemu mężczyźnie z wyższym wykształceniem i znajomością języków, który ma już doświadczenie zawodowe. Natomiast jako czynniki utrudniające znalezienie pracy respondenci wskazali: brak wykształcenia, wiek powyżej 50 lat, brak znajomości języków obcych, brak doświadczenia zawodowego i płeć.

Dla lokalnych programów wspierających osoby poszukujące pracę oznacza, że nie nastąpiła znacząca zmiana w kwestii rozdźwięku między pozycją zawodową kobiet i męż-czyzn. Na rynku pracy kobietom jest nadal trudniej. Dotyczy to również młodych, którzy stawiają pierwsze kroki na ścieżkach zawodowych. Ta grupa również potrzebuje wsparcia, np. w zdobywaniu wyższego wykształcenia, nauce języków obcych oraz zdobywaniu pierwszych doświadczeń zawodowych. Ważny podkreślenia jest również aspekt wspierania osób po 50 roku życia, które mają duży potencjał, ale mogą byś dyskryminowane ze względu na wiek.

Na podstawie wyników prezentowanego badania stwierdzono także, że istnieje zależ-ność istotna statystycznie pomiędzy miejscem zamieszkania a cechami pracy łatwiejszej do znalezienia. Zależność ta dotyczy pracy na czarno. Osoby mieszkające na wsi częściej wska-zywały pracę na czarno, jako pracę łatwiejszą do znalezienia. Wynik ten nie dziwi z uwagi na duże bezrobocie występujące na wsi, jak również fakt, że na tych obszarach najłatwiej o prace sezonowe oraz krótkoterminowe. Są to również prace nisko płatne, co dodatkowo zniechęca do zawierania formalnych umów, które powodują zwiększenie kosztów.

Przewaga prac niskopłatnych na obszarach wiejskich tłumaczy kolejny istotny sta-tystycznie wynik. Wśród osób mieszkających na wsi było więcej osób, które były zdania, że trudno znaleźć pracę dobrze płatną. Obszary wiejskie narażone są na niskie dochody mieszkańców, a więc duże zubożenie społeczne. Fakt, że trudniej o znalezienie dobrze płat-nej pracy na tych obszarach jest podyktowany również tym, że pracodawcy wolą prowadzić swoje przedsiębiorstwa na obszarach bardziej zaludnionych, gdzie jest większa możliwość pozyskania kandydatów o różnych potrzebnych specjalizacjach, w konsekwencji także zróżni-cowania wynagrodzenia. Można zatem uznać powyższy wynik za zgodny z przewidywanym, że większość respondentów mieszkających na wsi wskaże na pracę dobrze płatną jako trudną do znalezienia.

Wyniki badania wskazują także na występowanie zależności statystycznej pomiędzy miejscem zamieszkania a sposobami poszukiwania pracy. Tu ta zależność wystąpiła w aspek-cie korzystania z ofert urzędu pracy. Okazało się, że osoby mieszkające w dużych miastach, o liczebności mieszkańców powyżej 500 tysięcy, rzadziej wskazywały na ten sposób poszu-kiwania pracy. Duże aglomeracje dają także większe możliwości zatrudnienia, występuje więcej wolnych miejsc pracy. Poszukiwanie pracy nie musi się wiązać jedynie z ofertami urzędu pracy. Ten sposób jest raczej bardziej charakterystyczny dla mniejszych miejscowości. W czasie prowadzonego badania podczas, kiedy występował kryzys gospodarczy nastąpiła większa migracja mieszkańców z mniejszych miast właśnie do dużych powyżej 500 tys. mieszkańców. Niestety w tych miastach rynek pracy także stopniowo zaczął się kurczyć, ale możliwości znalezienia pracy są zdecydowanie lepsze.

Prezentowane badanie wykazało, że analizując metody poszukiwania pracy należy brać pod uwagę różne aspekty tego zagadnienia oraz że miejsce zamieszkania, w niektó-rych przypadkach może być istotną zmienną. Szczegółowa dedukcja może pomóc wyjaśnić pewne złożone kwestie, które w konsekwencji mogą służyć pracownikom, bezrobotnym


i instytucjom określającym politykę w zakresie zwalczania bezrobocia i pomocy w poszuki-waniu pracy. Konieczne jest branie pod uwagę zależności wynikających z różnych zmiennych. Autorki rekomendują problematykę poszukiwania pracy do kontynuowania badań obejmując także obszar zagadnień prezentowanego badania, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów wiejskich.

Bibliografia

1. Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1997.2. Balicki M., Kobiety menadżerowie – ich motywacje oraz bariery awansu [w:] Z problematyki

pedagogiki porównawczej, pod red. W. Grabczuk. Wydawnictwo Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1998, s. 125-132.

3. Czarnik S., Turek K., Aktywność zawodowa i wykształcenie Polaków, PARP, Warszawa 2014. 4. Diagnoza społeczna 2013. Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Pola-

ków, pod red. I. Kotowska, Diagnoza Społeczna, Warszawa 2014.5. Goszczyńska M., Transformacja ekonomiczna w umysłach i zachowaniach Polaków, Wydaw-

nictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.6. Kapelski A., Wyzwania współczesnego rynku pracy a przygotowanie młodzieży do roli nowo-

czesnego pracownika XXI wieku, Edukacja Dorosłych 2001, nr 2, s. 67-74 7. Kobieta pracująca, oprac. R. Boguszewski, CEBOS, Warszawa 2013 (BS/28/2013)8. Kobiety i mężczyźni na rynku pracy, GUS, Warszawa 2012.9. Nelson T., Psychologia uprzedzeń, GWP, Gdańsk 2003.10. Podogrodzka M., Regionalny indeks jakości zasobu bezrobotnych w Polsce w latach 1999-

2010, Polityka społeczna 2012, nr 2, s. 1-9.11. Spytek-Bandurska G., Aktywizacja zawodowa szczególnych kategorii bezrobotnych, IPS UW,

Warszawa 2010

Strony internetowe1. http://psz.praca.gov.pl/dla-bezrobotnych-i-poszukujacych-pracy/poszukiwanie-pracy-i-

rekrutacja/jak-szukac-pracy.2. Kogo szukają pracodawcy ?Analiza ofert pracy opublikowanych w serwisie monsterpolska.

pl w II półroczu 2012 roku, http://www.hrnews.pl/reports/raportmonsterpolskakogoposzuku-japracodawcy2012.pdf

3. Słownik języka polskiego, www.sjp.pwn.pl.4. Raport (2012) z analizy ogłoszeń o pracę w województwie mazowieckim, pod red. I. Anuszew-

ska http://obserwatorium.mazowsze.pl/

REGIONAL LABOUR MARKET IN THE VIEW OF VILLAGES AND CITIES DWELLERS

SummaryIn the present article the results of the author’s own research relating to methods of job seeking were presented. The article makes up a presentation of outcome of some part of the author’s research project in the field of unemployment and methods of looking for job. The research was made in 2013. The research objective was identification of relations between place of residence and evaluation of factors facilitating and/or making it difficult to find job, evaluation of characteristics of easier-to-find or more difficult-to-find jobs, methods of looking for job as well as assessment of the phenomenon of ‘friends-in-high-places’ and support. As part of the studied issues the author tried to answer the following questions: is there a relationship between a place of residence and evaluation of factors facilitating and/or making it difficult to find job? is there a relation between a place of residence and evaluation of characteristics


of easier-to-find or more difficult-to-find jobs? is there a relation between a place of residence and methods of looking for job, including the use of ‘friends-in-high-places’ and support?

Key words: Job, looking for job, unemployment, place of residence


Turystyka kulturowa w Płocku na przykładzie festiwali Włodzimierz Kędziorek

Włodzimierz KędziorekPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa Płocku

TURYSTYKA KULTUROWA W PŁOCKU NA PRZYKŁADZIE FESTIWALI

1. Płock- miasto festiwali

Współczesny Płock jest miejscem rozpoznawalnym nie tylko w regionie, ale na skalę ogólnokrajową, gdzie organizowane są i rozwijane różnorodne wydarzenia i formy kultury. Bogata tradycja organizacji takich imprez i kultywowania ich w różnorodnych postaciach, czym poszczycić się może miasto, szczególnie w ostatnim dziesięcioleciu, stała się przyczyną powstania i rozwoju na masową skalę turystyki kulturowej. W Płocku nie brakuje miejsc, gdzie można realizować swoje zainteresowania i rozwijać wie-dzę kulturalną, spędzić czas wolny otaczając się rodziną i przyjaciółmi, a rozliczne walory historyczne i przyrodnicze oraz atrakcje kulturalne przyciągają coraz to liczniejsze rzesze turystów. Życie kulturalne Płocka kwitnie i rozwija się wyzwalając inicjatywy społeczne między innymi dzięki powstaniu nowych placówek naukowo-badawczych, w których kształci się i pracuje już kilkunastotysięczna rzesza studentów, absolwentów i pracowników nauki. Społeczność z wykształceniem akademickim tworzy prężną i aktywną elitę intelektualną mieszkańców miasta, i z każdym rokiem przyczynia się do ożywienia ruchu kulturalnego jego mieszkań-ców. Na terenie Płocka działa kilka szkół wyższych: poczynając od Wyższego Seminarium Duchownego o długoletniej tradycji kształcenia kleryków, poprzez Państwową Wyższą Szkołę Zawodową, która niedawno obchodziła 10-tą rocznicę powstania, prywatną Wyższą Szkołę im. Włodkowica czy filie Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej.

Współczesny Płock staje w obliczu szansy przekształcenia się z typowego miasta przemysłowego w miasto o charakterze akademickim i kulturotwórczym, będącym atrak-cyjnym centrum turystyki kulturowej. Na przestrzeni ostatnich lat (2005-2015) w Płocku nie brakowało imprez zorganizowanych jednorazowo jak i tych, które wpisały się już na dobre w historię tego miasta.1 Wymiernym efektem kultury płockiej jest stale rosnąca liczba uczestników poszczególnych wydarzeń. Do cyklicznych imprez rozrywkowo- kulturalnych na stałe wpisały się: Płockie Kolędowanie, Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, Wieczór Chwały, Festiwal Muzyki Jednogłosowej, Międzynarodowy Festiwal „Płockie Dni Muzyki Chóralnej”, Majówka na Starówce, Płocka Noc Kabaretowa, Piknik Europejski, Jarmark Tumski, Dzień Dziecka w zoo, Dni Historii Płocka- Dzień Chemika, Wianki, Piknik Lotniczy, Biesiada Kasztelańska, Cygańska Noc, Letni Festiwal Muzyczny, Reggaeland, Audioriver- Festiwal Świata Niezależnego, Festiwal Muzyczny Ogródki Rockowe, Rynek Sztuki, Festiwal Piękna, Pożegnanie Lata- Family Fe-stival, Summer Fall Festiwal, SkArPa, Płockie Koncerty Organowe, Wigilia przed Ratuszem, Sylwester przed Ratuszem.

Z przytoczonych powyżej przykładów widać, iż w mieście nie brakuje wydarzeń kulturalnych o różnym zasięgu i charakterze. Każdy znajdzie coś dla siebie bez względu na wiek, płeć czy zainteresowania. Niektóre z imprez są biletowane, inne zaś darmowe. Płock

1 Miejski Zeszyt Statystyczny, Nr 20, Płock 2013, str. 340.

Włodzimierz Kędziorek300

to niewątpliwie miasto dużych możliwości organizacyjnych przyciągających duże rzesze fanów tworzących turystykę kulturową. 1.1. Liczba uczestników wydarzeń kulturalnych

Dwa pierwsze festiwale - Reggaeland i Audioriver, to niewątpliwi faworyci na naj-większe wydarzenia kulturowe w Płocku. Imprezy, mimo iż są biletowane odbywają się w plenerze i dzięki temu liczba osób uczestniczących w nich jest bardzo duża.

Źródło: opracowanie – Justyna Chylińska na podstawie danych z Płockiej Lokalnej Organizacji Turystycznej.

Na podstawie wykresu dokładnie widać zmieniającą się liczbę uczestników Reg-gaelandu. Liczba ta systematycznie rośnie. W pierwszym roku – 2010, uczestników było najmniej, zaledwie trzy i pół tysiąca. W roku kolejnym, wynik ten został niemalże podwojony - sześć tysięcy odwiedzających. Rok 2012 to wzrost liczby miłośników muzyki reggae do dziesięciu tysięcy osób i miana rekordowego festiwalu. Jednak Sukces ten został szybko pobi-ty, bo już w roku kolejnym liczba bawiących się na płockiej plaży osiągnęła dwanaście tysięcy

Rysunek 1. Liczba uczestników Audioriver w latach 2008-2013


Audioriver – to drugi, co do ilości uczestników festiwal cieszący się ogromną po-pularnością. W pierwszym z przedstawionych lat, liczba uczestników wynosiła dziesięć ty-sięcy. Rok później na nadwiślańską plażę wybrało się dwanaście tysięcy osób. W roku 2010 i 2011 liczby te systematycznie rosły( piętnaście i siedemnaście tysięcy). Rok 2012 przyniósł nieznaczny spadek osób, fani muzyki \elektronicznej to szesnaście tysięcy. Kolejny rok to następna rekordowa liczna dwudziestu dwóch tysięcy chętnych do wspólnej zabawy w więk-szości przyjezdnych turystów.

Na podstawie danych widać, iż liczba fanów muzyki reggae i muzyki elektronicznej z każdym rokiem systematycznie zwiększa się. Można, zatem szacować, iż w następnych

Turystyka kulturowa w Płocku na przykładzie festiwali 301

latach liczba chętnych do zabawy na nadwiślańskiej plaży osiągać będzie nadal rekordowe wielkości.

Kolejne dwa festiwale – Festiwal Piękna i Płocka Noc Kabaretowa to również ogrom-ne przedsięwzięcia na skale nie tylko miasta, ale również i kraju dzięki TVP. Obydwie imprezy są transmitowane w ogólnopolskich programach telewizji.

Jeśli chodzi o liczbę widzów (podobnie, jaki i poprzednio, w dużej mierze przyjezd-nych turystów), to z uwagi na to, że obie imprezy są biletowane, ich liczba ograniczona jest ilością miejsc, w których się odbywają - Amfiteatr Płocki oraz Hala Widowiskowo-Sportowa Orlen Arena, która wynosi 3 000 osób. Oba festiwale, jak potwierdzają statystyki organi-zatorów/2 cieszą się, zatem dużym i nieustającym powodzeniem i co roku gromadzą pełną widownię3. Dla tych, którzy nie zdążą z zakupem biletów pozostaje udział w imprezie za pośrednictwem telewizji.1.2. Baza materialna, jej rozwój i wydatki miasta na organizację imprez

kulturalnych w Płocku

Władze miasta i organizatorzy przedstawionych powyżej festiwali z każdym rokiem rozszerzają i ulepszają uczestnikom skalę atrakcji tak, aby potrafiły zaskoczyć widza oraz sprawiały, iż z każdym rokiem ludzie chętnie i licznie powracali nad Wisłę, jak również, aby z każdą kolejną edycją festiwalu było ich coraz więcej. Niektóre pomysły, choć nietypowe i eksperymentalne okazały się trafne i bezkonkurencyjnie. I tak w roku 2013 organizato-rzy festiwalu Reggaeland zaproponowali, aby osoby, które posiadają bilet z imprezę, miały wolny wstęp do Płockiego Zoo oraz do Muzeum Mazowieckiego. Płockie zoo niestety nie prowadziło statystyk, jednak dane z Muzeum Mazowieckiego są zachęcające i przedstawiają się jak w rysunku 2.

Rysunek 2. Liczba zwiedzających wystawę Secesja


Pierwszego dnia festiwalu zainteresowanie wystawą Secesja było niewielkie, prze-waża liczba osób, które wchodziły do Muzeum odpłatnie. Ze względu na bezpłatny charakter wystawy X wieków Płocka liczba odwiedzających była niemalże podwójna. Jednak trudno stwierdzić ile osób to uczestnicy festiwalu. 13 lipca 2013 roku to już znaczny wzrost uczestni-ków wystawy. Secesję obejrzało siedemset dwudziestu trzech reggaelandowiczów. Zaledwie trzydzieści dziewięć osób kupiło bilety.

2 – opracowała Ewelina Chylińska na podstawie danych Wydziału Edukacji i Kultury Urzędu Miasta3 Źródło: opracowała Ewelina Chylińska na podstawie danych z Urzędu Miasta Płocka, Wydział Edukacji i Kultury

– opracowała Ewelina Chylińska


Rysunek 3. Liczba zwiedzających wystawę X wieków Płocka - bezpłatna


Tego dnia największym zainteresowaniem cieszyła się druga wystawa, jak również była to najliczniejsza grupa zwiedzających podczas trzydniowej imprezy. Ostatniego dnia festiwalu liczby te znacznie zmalały, jednak nadal Muzeum Mazowieckie było oblegane, w porównaniu z pierwszym dniem festiwalu. Pomysł darmowych wejściówek sprawdził się niewątpliwie.

Dobrze świadczy to o organizatorach, którzy nie tylko zapewniają odwiedzającym rozrywkę w postaci muzyki, klimatu reggae, pięknych nadwiślańskich widoków, ale również pragną, aby turyści, którzy przyjeżdżają w tym czasie do Płocka poznali go również od innej strony. Pokazanie historii miasta, formy spędzania wolnego czasu, zabytki to pretekst, aby festiwalowicze wracali do Płocka nie tylko ze względu na muzykę, ale również do miasta, które jest bogate kulturowo.

Pomysłów jak urozmaicać coroczne wydarzenia jest bardzo dużo. Podczas Audioriver działa kino festiwalowe, gdzie seanse odbywają się w kinie Przedwiośnie. To zapewne nie jedyne atrakcje, które czekają miłośników muzyki reggae oraz elektronicznej. Możemy spo-dziewać się, iż w latach kolejnych czekać będą na uczestników festiwali równie interesujące atrakcje skłaniające do powrotu do tego urokliwego miasta.

Turyści w mieście nie są pozostawieni sami sobie. Od 2013 roku Informację Tury-styczną prowadzi Płocka Lokalna Organizacja Turystyczna. Pełni ona różnorodne funkcje a podczas festiwali i innych imprez kulturalnych jest to bardzo oblegana instytucja. Turyści szukają bazy noclegowej zarówno w mieście jak i okolicach, placówek gastronomicznych, miejsc, które mogą zwiedzać, informacji o transporcie miejskim, sporcie i rekreacji, jak również informacje o wycieczkach po Płocku, urzędach i instytucjach. Różnorodna pomoc płynie z każdej strony.

Tabela 1. Raport miesięczny Informacji turystycznej – 2013 rok, liczba udzielonych informacji

Miesiąc Biuro IT Telefon Email Turyści zagraniczni Razem

Styczeń 87 30 15 6 138Luty 95 42 17 14 168

Marzec 101 47 23 11 182Kwiecień 298 51 31 23 403

Maj 920 89 44 71 1124Czerwiec 733 128 49 47 957

Lipiec 905 100 60 138 1203Sierpień 758 93 52 81 984Wrzesień 425 68 43 69 605


Miesiąc Biuro IT Telefon Email Turyści zagraniczni Razem

Październik 364 47 19 42 472Listopad 198 146 28 15 387Grudzień 122 110 20 18 270

Źródło: Źródło: opracowanie – Justyna Chylińska na podstawie danych z Płockiej Lokalnej Organizacji Turystycznej.

Z raportu PLOT wynika, iż w każdym miesiącu z Informacji Turystycznej korzysta stosunkowo duża liczba osób. Jednak największej liczby informacji PLOT udzieliło w maju oraz okresie letnim, ze szczególnym wyróżnieniem lipca, a także na zakończenie roku. Wy-różnione okresy zaznaczają wyraźną zależność, która pokazuje bezpośredni związek między odbywającymi się imprezami kulturalnymi i liczbą przyjezdnych turystów a liczbą udzielo-nych informacji przez PLOT. Wspomniana już wcześniej Płocka Noc Kabaretowa to impreza majowa, Reggaeland i Audioriver odbywają się w lipcu, z kolei Festiwal Piękna, to przełom listopada i grudnia. Duża ilość udzielonych informacji skorelowana jest z liczbą osób przy-jezdnych (turystów) do Płocka. Są to nie tylko osoby z Polski, które korzystają z pomocy PLOT, ale również turyści zagraniczni. Największa ich liczba przypada na miesiąc lipiec – 138 osób. Najczęstszą formą kontaktu z biurem IT, którą wybierali turyści, to kontakt bezpośredni, kolejną zaś była rozmowa telefoniczna. Znacznie mniej osób wybierało drogę elektroniczną.

O prestiżowym wymiarze festiwali, świadczy również jego profesjonalna organizacja i wysokość ponoszonych nakładów. W lokalnych gazetach przez cały rok można śledzić informacje dotyczące zaawansowania przygotowań, o tym, kto wystąpi na nadwiślańskiej plaży, w jakim dniu, podany jest również koszt biletów, oraz miejsca gdzie można je zakupić.

Z kolei, aby zapewnić odpowiednio wysoki poziom artystyczny i organizacyjny prze-prowadzanych imprez konieczny jest wkład pieniężny ze strony organizatora – sponsora, którym jest miasto Płock.

Tabela 2. Budżet miasta przeznaczony na wybrane festiwale w Płocku

wydarzenieRok wydatki w zł

2008 2009 2010 2011 2012 2013Reggaeland 793.273,97 712.626,32 501.654,56 91.919,63 1.090.195,82 1.610.178,92Audioriver 600.000 1.000.000 1.000.000 1.000.000 1.000.000 1.000.000

Festiwal Piękna 412.381,94 865.655,19 1.169.270,4 976.342,5 500.000 _____Płocka Noc Kabaretowa 108.335,35 471.417,47 564.963,91 502.179,6 511.185,53 521.134,37

Źródło: Źródło: opracowanie – Justyna Chylińska na podstawie danych z Płockiej Lokalnej Organizacji Turystycznej.

Budżet przeznaczony na Reggaeland systematycznie rośnie, wraz ze zwiększającą się liczbą uczestników( tabela powyżej), wyjątkiem jest rok 2011, gdzie organizatorem imprezy nie było miasto Płock ze względu na zbyt późne ogłoszenie przetargu.

Na Audioriver miasto przeznacza od pięciu lat tę samą kwotę miliona złotych. W la-tach ubiegłych fundusze były znacznie mniejsze.

Jeśli chodzi o kolejne dwa duże festiwale, tu fundusze przeznaczone na ich organi-zację są różne. Wartości te rosną, potem znacznie maleją, a następnie nieznacznie znów się zwiększają.


1.3. Wpływy finansowe i inne korzyści z organizacji festiwali i imprez kulturalnych w poszczególnych latach. Próba wyceny i określenia efektów turystyki kulturalnej dla rozwoju miasta

POKIS – Płocki Ośrodek Kultury i Sztuki to samodzielna jednostka upowszechniania kultury na terenie miasta Płock. Instytucja wpisana jest do krajowego rejestru instytucji kultu-ry, który jest prowadzony pod patronatem prezydenta miasta.4 POKIS jest jednym z głównych organizatorów imprez odbywających się w Płocku.

Tabela 3. Wpływy finansowe uzyskane przez POKIS w latach 2008-2013 z festiwaliRok

Wydarzenie 2008 2009 2010 2011 2012 2013Reggaeland 88.359,90 119.257,69 0,00 0,00 225.327,26 304.137,02Audioriver 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Festiwal Piękna 0,00 20.400,27 12.742,71 38.478,70 0,00 0,00Płocka Noc Kabaretowa 0,00 53.845,80 73.212,34 92.511,86 109.117,58 106.723,12

Źródło: opracowanie Justyna Chylińska na podstawie danych z Urzędu Miasta Płocka, Wydział Edukacji i Kultury.

Z tabeli wynika, iż to Reggaeland przynosi największe wpływy z organizacji imprezy. Wartość wpływu systematycznie rośnie z każdym kolejnym rokiem, tak jak było to w przy-padku rosnącej liczby uczestników tego festiwalu oraz wkładu pieniężnego przeznaczonego na te przedsięwzięcie. Wyjątkiem są lata 2010 i 2011, kiedy to POKIS nie był organizatorem imprezy.5 Jak ukazuje tabela, Audioriver nie przynosi wpływu do Płockiego Ośrodka Kultury i Sztuki, gdyż nie jest on organizatorem imprezy. Festiwal Piękna jest wydarzeniem, które również zmienia swoją strukturę organizacyjną. Zyski z festiwalu przyjmują różnie wartości, rosną, maleją, po czym znów rosną. Płocka Noc Kabaretowa to również osiągnięcie, które przynosi duże zyski. Mimo iż liczba miejsc na tej imprezie jest ograniczona, wpływy te z każdym rokiem rosną.

Oprócz wpływów finansowych niewątpliwą korzyścią dla miasta jest jego reklama zarówno w regionie jak i w kraju. Płock od kilku lat słynie z opinii miasta festiwalowego. Nie da ukryć się faktu, iż to dzięki nim życie kulturowe miasta znacznie wzrosło, licz-ba odwiedzających turystów z kraju i zza granicy również uległa zwiększeniu. Turyści nie tylko skupiają się na niepowtarzalnym klimacie, jaki tworzy płocka plaża. Organizatorzy imprez nie zapominają, iż Płock to również miasta o bogatej historii i ciekawych zabytkach. W swoich programach promujących festiwal nie zapominają wspomnieć o innych atrakcjach, jakie czekają na przyjezdnych. Przejawem współpracy jest chociażby wymieniony wcześniej pomysł o zwiedzaniu Muzeum Mazowieckiego dla uczestników festiwali nieodpłatnie. Na stronach internetowych promujące festiwale, można dostrzec reklamę miasta w całej oka-załości. Oprócz atrakcji zaplanowanych w czasie festiwalu możemy uzyskać dokładne dane o bazie gastronomicznej, bazie noclegowej, udogodnieniach dla niepełnosprawnych, czy też informacji jak dostać się na festiwal środkami komunikacji. Festiwale te nie tylko przynoszą korzyści dla organizatorów, imponujące liczby osób biorących udział w imprezie świadczy o tym, iż w mieście w okresie letnim zwiększa się liczba zainteresowanych noclegiem, bazą żywieniową, komunikacją. Przynosi to duże korzyści finansowe dla posiadaczy hoteli, pen-sjonatów, restauracji, barów szybkiej obsługi, sklepów spożywczych, monopolowych. Te wszystkie aspekty ukazują Płock w pozytywnym świetle. Miasto rozwija się pod względem

4 http://www.pokis.pl/, 02.04.2014.5 Ibidem.


kulturowym, ale nie zapomina, że tworzy jedną całość, gdzie dobro wspólne jest najważ-niejsze. Dla rozwoju miasta turystyka kulturowa ma ogromne znaczenie. Biorąc pod uwagę dane ze wszystkich tabel użytych w niniejszej pracy widać, iż trwa ciągły proces doskonale-nia organizacji festiwali płockich. Zwiększone zaangażowanie pieniężne odzwierciedla ich bardzo wysoki poziom, umieszczając je bardzo wysoko w rankingach polskich festiwali. Przedsięwzięcia te w stu procentach są opłacalne. Oprócz wymiaru korzyści materialnych, jest wymiar, którego nie da się zmierzyć a mianowicie zadowolenie, oraz pełna satysfakcja uczestników. Sam fakt, iż z każdym rokiem nad płocką Wisłę czy też do Amfiteatru powracają te same jak i również nowe osoby jest najlepszą wizytówką dla miasta i oceną organizowanych tam imprez kulturalnych. 1.4. Event, festiwal- definicje

Jedną z form turystyki kulturowej, zaliczanej do turystyki współczesnej jest turystyka eventowa, zwana również turystyką imprez. Jej głównym celem jest udział turystów w różno-rodnych festiwalach, koncertach, festynach, paradach, widowiskach tanecznych, muzycznych. Wymiar tego typu kultury może być postrzegany w ujęciu kultury „wysokiej” jak i kultury „popularnej”. Ogólnie rzecz biorąc turystyką eventową nazywamy podróż, której głównym celem jej uczestników jest udział w specjalnie przygotowanych imprezach, które mają cha-rakter kulturalny, są ograniczone czasowo, oraz przyciągają dużą liczbę turystów. Event to słowo, które zostało zapożyczone z języka angielskiego na początku XXI wieku, kiedy to miał miejsce rozwój masowych imprez kulturowych. W Polsce używa się tego terminu, jako zorganizowane przedsięwzięcie w celach rozrywkowych, dochodowych i propagandowych. Przykładem może być festyn, koncert, czy też zawody sportowe.6

Eventy mają głównie zapewniać rozrywkę, uczyć otwartości na nowe doświadczenia, wprowadzać w niecodzienność, zabawę, przygodę, angażować wszystkie zmysły, przynosić radość. To świetna forma spędzania czasu wolnego z rodziną, znajomymi. Możliwość zrege-nerowania sił fizycznych i psychicznych. Udział w imprezach zazwyczaj wiąże się z podróżą do innej miejscowości a nawet kraju, co stwarza również warunki do rozwoju turystyki.7 Dokonując podziału eventów możemy wyróżnić je pod względem miejsca ich odbycia. I tak: imprezy odbywające się w zamkniętych pomieszczeniach na przykład hale sportowe, jak rów-nież wydarzenia typu „open air”, które odbywają się na świeżym powietrzu. Chcąc bardziej poznać zjawisko można wyróżnić również eventy tematyczne i nietematyczne.

Jak wyżej wspomniano eventy zaliczyć można do różnych kategorii kultury: wysokiej, popularnej i pozostałych. Te, które reprezentują kulturę wysoką to imprezy muzyczne różnego rodzaju, poprzez festiwale, koncerty do opery. To również wydarzenia teatralne, filmowe, związane z literaturą. Do eventów kultury powszechnej zalicza się imprezy o tematyce reli-gijnej, obyczajowej i tradycyjnej. Przykładem mogą być dni miast, skansenów. To również wydarzenia o charakterze historycznym, folklorystycznym, eventy medialne- różnego typy gale wręczania nagród, festiwale piosenki. Pozostałe wydarzenia to: eventy naukowe, tech-niczne, oraz wszelkie inne.8 Z roku na rok liczba osób wyjeżdżających na eventy wzrasta, gdyż zwiększa się też liczba imprez o takim charakterze organizowanych w wielu miastach na całym świecie, również w Polsce.

Głównym założeniem zorganizowania eventu jest jego masowy charakter, organizo-wanie go na mniejszą skalę nie ma sensu. Uczestniczenie w tego rodzaju przedsięwzięciu jest zazwyczaj z góry przemyślane, bardzo rzadko zdarza się, iż jest to udział przypadkowy gdyż od uczestników wymaga się dobrego poziomu wiedzy ogólnej, zainteresowania tematyką

6 Świergiel Sebastian, Buczkowska Karolina, Wyjazdy na imprezy elektronicznej muzyki tanecznej formą kulturowej turystyki eventowej, Nr.5/2009, AWF w Poznaniu, str.28-29, dostępna w Internecie, 02.04.2014.

7 Tamże, str. 28-29.8 Ratkowska Paulina, O festiwalu w kontekście turystyki kulturowej, czyli turystyka eventowa raz jeszcze, Nr.

6/2010, str.11-19, dostępna w Internecie 02.04.2014.


i specyfiką danego wydarzenia. „Podsumowując rozważania na temat turystyki eventowej należy zauważyć, że wraz z systematycznie zwiększającą się liczbą imprez – tak w kraju jak i za granicą- jej rozwój jest niezagrożony a czerpie ona popularność i siłę przyciągania z efektu nadzwyczajności”.9

O ile trudno jest zdefiniować pojęcie eventu z racji, iż jest to pojęcie stosunkowo nowe, używane od niedawna, to z wyjaśnieniem pojęcia festiwalu powstaje inny problem. Pojęcie te używane jest od wielu dziesiątek lat, lecz współcześnie zmienia diametralnie swoje zna-czenie. Czym zatem jest festiwal? Słowo pochodzi z łaciny(festivus), co dosłownie oznacza; radosny, wesoły świąteczny. Do Polski trafiło za pośrednictwem języka francuskiego, gdzie oznacza uroczystość muzyczną. Ogólnie rzecz ujmując festiwal to uroczystość okresowa, na którą składa się impreza, ale również i konkursy artystyczne, oraz spotkania, które umożli-wiają przybyłym uczestnikom na nawiązanie kontaktów kulturalnych. Inaczej festiwal można nazwać imprezą kulturalną, na której są prezentowane filmy, spektakle teatralne, piosenki, które są oceniane i nagradzane. Bez wątpienia festiwal to zjawisko wielowymiarowe. Festiwal może reprezentować, łączyć wiele form sztuki jednocześnie. Stwarza on niezwykłą atmos-ferę, poczucie wyjątkowości, niezwykłości, odświętności. Festiwal może być cykliczny lub jednorazowy. Przeważnie trwa do dwóch dni, chociaż zdarzają się i dłuższe. Pierwsze ślady festiwali można dostrzec już w starożytności. Ludzie gromadzili się by razem przeżywać święta religijne, jakim były chociażby Wielkie i Małe Dionizje, uroczystość ku czci boga Dionizosa. Było to wydarzenie cykliczne, którego głównym celem było oczyszczenie duszy przez lud grecki. Ma to wiele wspólnego z czasami współczesnymi, gdzie festiwalowicze spo-tykają się by przeżyć coś niezwykłego, odpocząć, oderwać się od trudów życia codziennego, znaleźć ukojenie zarówno dla duszy jak i ciała. Wydarzenie to swą formę przekazuje poprzez muzykę, taniec, słowo.10 Konkurencyjnymi formami, które są zagrożeniem dla festiwalu są: festyny, parady, fiesty, imprezy oraz eventy. Wszystkie są do siebie podobne, jednak różnią się od siebie.

Festiwal niewątpliwie jest jedną z form współczesnego wydarzenia, czyli eventu. Każdego dnia niemal na całym świecie odbywają się festiwale, wielkość zjawiska jest tak duża, iż jest ono praktycznie nie do policzenia. Wspomniane już przedsięwzięcia odbywające się w Płocku ( Reggaeland, Audioriver, Festiwal Piękna, Płocka Noc Kabaretowa), można zaliczyć do festiwali muzycznych. Nie są one jednolite pod względem formy, możemy wy-różnić festiwale muzyki klasycznej oraz współczesnej, oraz formy bardziej wykwalifikowa-ne, festiwal muzyki alternatywnej, jazzowej, bluesowej, elektronicznej, country, chóralnej, poezji śpiewanej, muzyki poważnej, reggae, rockowej, techno i wielu innych. Największą popularnością cieszą się te imprezy, które organizowane są w plenerze.

Turystyka eventowa jest postrzegana, jako jedna z najbardziej elitarnych form tury-styki kulturowej. Zważywszy na powyższe podziały można stwierdzić, iż grupą odbiorców danych wydarzeń plenerowych są zazwyczaj osoby młode, które są wstanie na duże poświę-cenie. Bardzo często odkładają oni pieniądze przez długi czas, aby tylko kupić bilety wstępu. Niekiedy wile do życzenia pozostawiają warunki transportu oraz miejsc noclegowych. Dla młodych jednak nie stanowi to problemu, gdyż chęć zabawy, beztroski jest silniejsza. Mło-dzież często rezygnuje z wysokich standardów, ponieważ woli przeznaczyć resztę pieniędzy na poznanie nowego miasta, dalszych rozrywek zapewnionych przez organizatorów imprezy. Najczęstszą formą usług turystycznych wybierają wizyty w informacji turystycznej, zakup książkowych przewodników, informacji zaczerpniętych w Internecie.

Uczestnicy koncertów traktują wyjazdy na festiwale, jako podróże krótkotermino-we. Niewątpliwym motywatorem do udziału w evencie jest chęć zobaczenia swych idoli

9 Ibidem, s. 1710 Ibidem, s. 31-32.


muzycznych na żywo, wraz z innymi uczestnikami, którzy mają podobne pasje i zaintere-sowania. Jest to również forma wyrażenia swoich emocji, pokazania otwartości na świat, możliwość poznania nowych osób, kultur, obyczajów, sposobu życia.

Niekiedy motywem wyjazdu jest impuls opuszczenia domu dla zwykłej potrzeby zmiany najbliższego otoczenia.11 Przebywając w nowym miejscu, uczestnicy festiwali naj-częściej poznają je poprzez spacery ulicami miasta, spędzanie czasu w pubach, restauracjach czy barach.

Podsumowując. Typowi uczestnicy festiwalu to osoby do dwudziestego piątego roku życia, które posiadają wyższe wykształceniu lub nadal się uczą. W festiwalach biorą udział średnio raz, dwa razy do roku ze względu na duże rozbieżności w ich rozmieszczeniu. Stali bywalcy z dużym wyprzedzeniem kupują bilety, wykupują karnety, aby zmniejszyć koszty, mieć pewność, że uczestnictwo w festiwalu będzie „ zaklepana”. Osoba ta nie podróżuje sama, zapranie ze sobą osób najbliższych do doskonała forma zacieśniania więzi. Dużo milej jest spędzać czas z osobami, które podzielają nasze pasje i zainteresowania. Życie towarzyskie na festiwalach rozgrywa się głównie na polach namiotowych, większość festiwalowiczów wybiera właśnie tę formę noclegu. Głównie bywa tak, iż po zakończeniu festiwalu uczestnicy nie przedłużają swojego pobytu w miejscu, w którym dany festiwal się odbywał.12

„Festiwale stają się coraz popularniejszą formą spędzania czasu wolnego, rozwijają turystykę, wzbogacają życie ludzi, nadają znaczenie społeczeństwom i umożliwiają wspól-ne dzielenie się przeżyciami pomiędzy gospodarzami a gośćmi poszczególnych imprez”.13 Turystyka eventowa jest niewątpliwie nową formą, która wzbudza duże zainteresowanie, prowadzone są liczne dyskusje i badania w celu jej wyjaśniania, ukazania jej sensu i potrzeby stworzenia.1.5. Festiwal Reggaeland

Reggaeland to festiwal muzyki reggae. Jest on organizowany na nadwiślańskiej plaży w Płocku.. Pomysł stworzenia tego przedsięwzięcia narodził się w Grzegorzu Żaglewskim, który w roku 2006 zaprosił do współpracy Płocki Ośrodek Kultury i Sztuki. Główną ideą stwo-rzenia festiwalu jest popularyzacja muzyki reggae oraz wielu jej istniejących odmian. „Idea stworzenia wyjątkowego widowiska muzycznego, które zjednoczy ludzi dzięki prezentacji muzyki otwartej i przyjaznej dla wszystkich bez względu na wiek, płeć, rasę czy wyznanie.”14 Podczas Reggaelandu możemy usłyszeć muzykę roots reggae, dub, ragga, dancehall, jungle, ska, rocksteady. Organizatorzy zakończyli współpracę w atmosferze konfliktu po czterech latach wspólnego działania.

Zorganizowanie kolejnych edycji miasto Płock powierzyło agencji Positive Music Promotion z Ostródy, która organizowała swój własny festiwal Ostróda Reggae Festiwal. Już od pierwszej edycji Reggaeland cieszył się dużym zainteresowaniem. Na płockiej scenie można było ujrzeć do tej pory gwiazdy światowego formatu, które zapisały się w historii tworzenia gatunku. Oprócz sceny głównej rozstawiane są namioty tak zwane soundsystemy, gdzie można bawić się w rytmach muzyki stworzonej na bazie reggae. Co roku istnieje możliwość wykupienia noclegu na polu namiotowym, stworzonym specjalnie na potrzeby festiwalu. Aby dotarcie na festiwal było łatwe, stworzona jest specjalna linia autobusowa- Reggaebus. Z wyjątkiem roku 2010 bilety wstępu kosztują trzydzieści złotych, jest to cena bardzo przystępna zważywszy na fakt, iż festiwal trwa dwa dni. Corocznie odbywa się on w lipcu. Pierwsza edycja miała miejsce 8 lipca 2006 roku, początkowo nastawiono się na

11 Piasecka Ewa, Uczestnictwo w muzycznych wydarzeniach kulturowych- forma turystyki czy tylko sposób spędzania czasu wolnego?, Nr.2/2012, str. 44-45, dostępna w Internecie.

12 Ibidem, s. 44-45.13 P. Ratkowska, O festiwalu w kontekście turystyki kulturowej, czyli turystyka eventowa raz jeszcze, Nr. 6/2010,

str.28-29, dostępna w Internecie 02.04.201414 http://www.pokis.home.pl/reggae_2014/?page_id=465, 04.04.2014.


niewielką liczbę odbiorców, jednak okazało się inaczej, na scenie zawitały takie gwiazdy jak: : Lion Vibrations, Paprika Korps, Jamal, Duberman, Vavamuffin, Bakshish, WWS All Sunri-ses Soundsystem, Daara J (Senegal) oraz Apache Indian & The Reggae Revolution (Wielka Brytania). Druga edycja to 6-7 lipca 2007 roku. Gwiazdy światowego formatu podzieliły się na dwa dni występów. Festiwal odniósł duży sukces. 12-13 lipca 2008roku to kolejna odsłona muzycznego wydarzenia. Wystąpiły gwiazdy polskiej muzyki reggae, jak również przedstawiciele gatunku z Jamajki, Niemiec, USA, Rosji. Z każdym rokiem zauważano już rosnąca liczbę uczestników. Przełomem był rok 2010, gdzie festiwal po raz pierwszy w hi-storii swego istnienia trwał trzy dni. Mimo iż karnet kosztował w granicach stu dwudziestu złotych, to pasjonaci kultury reggae nie zawiedli, jednak liczba uczestników w porównaniu do lat ubiegłych była niższa. Dramatem dla fanów gatunku okazał się rok 2011, kiedy to okazało się, iż festiwal z powodu zbyt późnego ogłoszenia przetargu na jego organizację nie odbędzie się. Jednak duch pozytywnych wibracji muzyki reggae zwyciężył. Poprzez znany portal internetowy Facebook poparto akcję stworzenia zlotu miłośników jamajskich rytmów. Bardzo duże zainteresowanie sprawiło, iż miasto wspomogło akcje niewielkim wprawdzie nakładem pieniężnym oraz pomocą ze strony POKIS-u. Impreza odbyła się pod nazwą Un-derground Reggaeland. Ku uciesze sympatyków muzyki gwiazdy muzyki reggae zgodziły się na udział w imprezie za darmo lub tylko za zwrotem kosztów podróży. Idea festiwalu przetrwała a już rok później organizacja ruszyła z pełnym rozmachem.15 Rok 2012 został określony mianem rekordowego Reggaelandu, liczba uczestników liczyła ponad dwanaście tysięcy osób. Ciekawostką jest, iż udział w organizacji mieli jego pierwotni pomysłodawcy. Na scenie nie zabrakło światowych gwiazd, niewątpliwie największą z nich i najbardziej oczekiwaną w Polsce był Gentleman & The Evolution Band, pochodzą z Niemiec jednak mieszkają i tworzą muzykę w jej rodzimym miejscu- Jamajce. Ich koncert przerwała potężna burza, oraz towarzyszący jej deszcz. Scena główna została zalana, jednak i to nie zraziło miłośników festiwalu do opuszczenia imprezy. W roku 2013 nowością było wyświetlenie w jednym z namiotów soundsystemowych filmu Marley „Wyspa Soul Food Corner”, „Wyspa Warsaw Reggae” oraz liczne warsztaty muzyczne oczywiście związane z jamajską kulturą, odbyły się one na Starym Rynku.16 Rekordowy Reggaeland uczynił go największym festiwa-lem muzyki reggae w Polsce. To duma Płocka, która z każdym rokiem stara się, aby poziom przedsięwzięcia nie spadał a do miasta przyciągał rzesze turystów.1.6. Audioriver

Podobnie jak Reggaeland tak Audioriver odbywa się na płockiej plaży. Jest to festiwal muzyki elektronicznej. Jego premiera również miała miejsce w roku 2006. Dwie pierwsze edycje były bezpłatne, z każdym kolejnym rokiem niestety ceny biletów systematycznie rosną. Wykupić można również karnety, co dla miłośników muzyki jest ułatwieniem i tań-szym rozwiązaniem. W latach 2006-2010 organizatorem imprezy była spółka Casting Service Film Agencja Artystyczna oczywiście przy współpracy z Urzędem Miasta Płock. W roku 2011 organizację przejęło konsorcjum spółek IBooking i Fundacji Jest Akcja! Wydarzenie to od początku istnienia przyciągało fanów muzyki elektronicznej zarówno z kraju jak i zza granicy. Liczby uczestników liczone są w kilkunastu tysiącach każda. W ramach festiwalu, z wyłączeniem edycji czwartej działa kino festiwalowe, które z namiotu zostało przeniesione do kina Przedwiośnie. Kilka pierwszych edycji odbywało się w środku lub końcu sierpnia, jednak festiwal został przeniesiony na drugą połowę lipca, w odstępie dwóch tygodni od Reggaelandu.17

15 http://pl.wikipedia.org/wiki/Reggaeland, 04.04.2014.16 Ibidem.17 http://pl.wikipedia.org/wiki/Audioriver, 04.04.2014.


Podczas Audioriver na rynku Starego Miasta działa Rynek Niezależny, są to darmowe targi i występy muzyczne. Jak widać organizatorzy wychodzą poza ramy plaży Ma on na celu wsparcie biznesu opartego na muzyce alternatywnej, wytwórni, organizatorów, imprez, ar-tystów, mediów, uczelni, rozwinięcie programu festiwalu. Cały Płock bawi się w rytmach muzyki elektronicznej poprzez echo niesione przez Wisłę. Wśród gatunków muzycznych możemy wyróżnić chillout, downtempo i deep house jak i wiele innych hybryd gatunkowych. Podczas festiwalu odbywa się szereg występów na żywo. Ten trzydniowy podniesiony do rangi międzynarodowej event szerzy wszystko, co najlepsze w muzyce alternatywnej. Portal Resident Advisor umieszcza Audioriver w rankingu dziesięciu najlepszych festiwali na świe-cie. Z takim wyróżnieniem nie wymaga on większej reklamy. Jest to niezwykle prestiżowa impreza, kolejna wpisująca się na listę osiągnięć miasta Płock.18

1.7. Płocka Noc Kabaretowa

Płocka Noc Kabaretowa to w porównaniu do dwóch poprzednich przedsięwzięć im-preza „dość stara”. Jej pierwsza edycja miała miejsce w roku 1997. Impreza ta zapewnia mieszkańcom miasta dużą dawkę humoru, zabawy i rozrywki. Impreza ta odbywa się w week-end majowy. Od 2008 roku przeniesiona została do Amfiteatru. Ilość miejsc ze względu na miejsce jest ograniczona. Nie należy zapominać, iż Płocka Noc Kabaretowa jest transmitowa-na w telewizji polskiej, przez co odbiorców jest znacznie więcej. Co roku kabaret gromadzi w Płocku elitę polskiej sceny kabaretowej. Od ponad pięciu lat prowadzącym imprezę jest Kabaret Paranienormalni. Obok nich mogliśmy ujrzeć takie gwiazdy jak: Grzegorz Halama, Kabaret Moralnego Niepokoju, Kabaret Neo-Nówka, Kabaret Młodych Panów, Artur Andrus, Kabaret Pod Wyrwigroszem, Kabaret Łowcy.B, Krzysztof Piasecki, Kabaret Skeczów Mę-czących, Tomasz Jachimek, Formacja Chatelet, Kabaret Koń Polski, Kabaret Nowaki, Marcin Daniec, Kabaret Smile, Grupa MoCarta, Kabaret Jurki, Andrzej Grabowski, Ireneusz Krosny19 i wielu innych utalentowanych przedstawicieli kabaretowego świata. Płocka Noc Kabaretowa niemalże otwiera sezon imprez plenerowych w mieście. Widownia ma okazję uczestniczyć w niezwykłym przedstawieniu, zobaczyć największe gwiazdy w akcji.1.8. Festiwal Piękna

Festiwal Piękna to impreza, która w Płocku odbyła się po raz pierwszy w roku 2007. Początkowo odbywała się w Amfiteatrze, po czym została przeniesiona do Hali Widowiskowo Sportowej- Orlen Areny. Festiwal to impreza międzynarodowa, która ma na celu wybory Miss Polski, Miss Polski Nastolatek, Miss Supranational. To także szereg koncertów i widowisk polskiej i zagranicznej sceny muzycznej. Gośćmi byli między innymi Sophie Ellis Bextor, Stachursky, No Mercy, Mrozu, Afromental. Od dłuższego czasu prowadzącym imprezę są: Krzysztof Ibisz i Maciej Dowbor. Jest to impreza biletowana, z ograniczoną liczbą miejsc. W latach poprzednich festiwal odbywał się o okresie letnim, po czym rozstał przeniesiony na grudzień. To ogromne przedsięwzięcie, do którego przygotowania trwają cały rok. Sze-reg prób, dobieranie kostiumów, nagrań. W konkursie tym nagrodą główną jest samochód osobowy, oraz przede wszystkim możliwość reprezentowania Polski na arenie międzynaro-dowej. Relację z festiwalu można obejrzeć w telewizji polskiej a relacje z festiwalu zamawia kilkanaście stacji zagranicznych.20

Podsumowanie i wnioski

Na podstawie obserwacji zachowań uczestników imprez i badań socjologicznych stwierdzić można, iż coraz więcej osób odczuwa potrzebę uczestniczenia w procesie tworzenia

18 Ibidem.19 http://encyklopediakabaretu.pl/wiki/Płocka_Noc_Kabaretowa, 04.04.2014.20 http://pokis.plock.eu/pl/festiwal_piekna.html, 04.04.2014.


kultury. Masowe imprezy sprzyjają temu zjawisku. Uczestników takiego festiwalu możemy krótko scharakteryzować. Są to osoby przede wszystkim nastawione na dobrą zabawę, nie straszna jest im podróż w nowe, nieznane miejsce, są otwarte na świat, chęci poznania nowych osób, nawiązywania bliższych kontaktów. Osoby te niekoniecznie są młode, zdarzają się se-niorzy, którzy w dążeniu do spełnienia swoich pasji, zainteresowań przemierzają długą drogę.

Z punktu widzenia turystyki kulturowej uczestnicy masowych imprez typu event czy festiwal stanowią nową i ważną oraz rozwojową grupę ruchu turystycznego, tworzących swo-istą subkulturę zachowań i potrzeb, które należy respektować aby przyciągnąć jak największą liczbę uczestników. Podczas festiwali w Płocku tworzone są pola namiotowe, dla miłośników muzyki reggae czy też elektronicznej. Nie zawsze były zapewniane dogodne warunki sani-tarne, za mało toalet, a mimo to „nie przeszkadzało” to w dobrej zabawie, choć nie zawsze takie warunki skłaniają do ponownego przybycia. Wydaje się jednak, ze dla fetiwalowicza liczy się przede wszystkim jak najlepsza zabawa, zobaczenie na żywo swoich idoli, gwiazd największego formatu z całego świata i niepowtarzalny klimat płockiej plaży.

Organizacja tego typu wydarzeń w Płocku to niewątpliwa promocja dla miasta. Można pokazać, co miasto ma najlepszego do zaoferowania. Reggaeland i Audioriver trwają średnio dwa dni. Przez ten czas osoby przebywające na plaży muszą się po prostu najeść. Spacer na starówkę to nie tylko forma poznania miasta, ale również odwiedzenia lokali gastronomicz-nych. Dla właścicieli lokali jest to niezwykle korzystna sytuacja ze względów zarobkowych. Na czas festiwali niektóre restauracje i bary mają przedłużony czas otwarcia. Przekłada się to na nie małe kwoty wpływów pieniężnych. Nie każdy nocuje na polu namiotowym, więc niezbędne jest zarezerwowanie z dużym wyprzedzeniem pokoju w hotelu czy też pensjonacie. Tych również nie brakuje w mieście. Oferta jest dość szeroka, w Płocku mieści się ponad dwadzieścia hoteli, począwszy od bardzo wysokich standardów jak na przykład Hotel Sta-rzyński czy też Czardasz, do tych mniejszych na obrzeżach miasta o mniejszym poziomie. Jednym słowem, każdy znajdzie coś na swoją kieszeń. Niewątpliwie odzwierciedleniem i potwierdzeniem tego jak ważne jest dla miasta organizowanie tego typu imprez są przed-stawione powyżej dane liczbowe.

Dwa kolejne, jednak mniejszego formatu festiwale - Piękna i Płocka Noc Kabareto-wa - również przyczyniają się do rozwoju turystyki kulturowej i popularyzacji miasta i jego atrakcji turystycznych. Mimo, iż liczba ich uczestników jest znacznie mniejsza w porównaniu z Reggaelandem i Audioriver to ich renoma nie maleje za sprawą transmisji telewizyjnych. Na czas tych imprez do Płocka przyjeżdżają nie tylko chętni obejrzeć największych artystów polskiej sceny kabaretowej, czy ujrzeć najpiękniejszą polkę. Miasto wita w tym czasie osoby znane nam przede wszystkim z ekranów telewizorów, spędzają one tu sporo czasu przygo-towując się do show. Niekiedy same poznają miasto i wspominają o tym w późniejszych przedstawieniach. To również bardzo wpływa na promocje miasta, podczas transmisji telewi-zyjnych możemy widzieć kadry skierowane na płockie molo, wzgórze tumskie, nadwiślańską plaże. Ze względu na charakter imprez nie mogą one odbywać się na świeżym powietrzu, wystarczyłoby załamanie pogody i show mógłby nie dojść do skutku. Festiwale te niewątpliwie przyczyniają się do rozwoju turystyki kulturowej w Płocku. Wnoszą świeżość, beztroskę w normalne życie mieszkańców. Na czas imprez miasto zamienia się w miasto tolerancji, mało komu przeszkadza głośna muzyka. Młodzież lubi aktywność a ta przejawia się spędzaniem czasu w kinie, teatrze czy właśnie na imprezach organizowanych przez miasto, a tu oferta kulturalna jest bardzo szeroka.

Analizując zgromadzone dane statystyczne jak i informacje zaczerpnięte z książek i informatorów odnośnie organizacji życia kulturalnego w Płocku sformułować można na-stępujące wnioski:1. Uczestniczenie w życiu kulturowym miasta stanowi ważny element życia osób biorących

w nim udział.


2. Organizacja festiwali, eventów w Płocku jest świetną promocją dla miasta.3. Organizowanie imprez przyczynia się do wzrostu wpływów pieniężnych dla placówek

gastronomicznych, hoteli, pensjonatów.4. Instytucje kulturalne w mieście zapewniają bogatą i ciekawą ofertę form spędzania czasu

wolnego, dla każdej grupy wiekowej.5. Życie kulturalne miasta wpisane jest w jego historię i kultywowane do chwili obecnej.

Płock jest miastem o dużych możliwościach i dużym potencjale rozwoju. Organizo-wanie imprez przez Płocki Ośrodek Kultury i Sztuki ze współpracą z władzami miasta, jak i innych organizacji jest świetnym sposobem na przyciągnięcie turystów nie tylko z kraju, ale i zza granicy.

Bibliografia

1. Chylińska E., Turystyka kulturowa w Płocku na przykładzie festiwali, praca licencjacka napi-sana pod kierunkiem dr. W. Kędziorka, Płock 2014

2. Gaworecki W., Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.3. Jędrysiak T., Turystyka kulturowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.4. Konarska- Pabiniak B., Życie kulturalno- literackie Płocka w 2 poł. XIX wieku, Płock 1994.5. Kowalczyk A.,Turystyka kulturowa: spojrzenie geograficzne, Uniwersytet Warszawski, W-wa

2008.6. Kurek W., Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWE, Warszawa 2007.

Recenzje/ artykuły 1. Małek Joanna, Turystyka kulturowa jako czynnik rozwoju lokalnego, Prace i Studia Geogra-

ficzne, Warszawa 2003.2. Mikos v Rohrscheidt Armin, Turystyka kulturowa- wokół definicji, Nr.1/2008, dostępna w In-

ternecie: http://www.turystykakulturowa.org/3. Piasecka Ewa, Uczestnictwo w muzycznych wydarzeniach kulturowych- forma turystyki czy

tylko sposób spędzania czasu wolnego?, Nr.2/2012, dostępna w Internecie: http://www.tury-stykakulturowa.org/

4. Ratkowska Paulina, O festiwalu w kontekście turystyki kulturowej, czyli turystyka eventowa raz jeszcze, nr. 6/2010, dostępna w Internecie: http://www.turystykakulturowa.org/

5. Świergiel Sebastian, Buczkowska Karolina, Wyjazdy na imprezy elektronicznej muzyki ta-necznej formą kulturowej turystyki eventowej, dostępna w Internecie: http://www.turystyka-kulturowa.org/

Strony internetowe1. https://wiedzaokulturze.wikispaces.com/Definicje+kultury2. http://pl.wikipedia.org/wiki/Turystyka_kulturowa3. http://www.plock.eu/pl/o_miescie.html 4. http://miasteria.pl/Miejsca/Mazowieckie/Plock/Atrakcje.html 5. http://pokis.plock.eu/pl/rynek_sztuki.html6. http://pl.wikipedia.org/wiki/Audioriver 7. http://portal.plocman.pl/firmy/dom-darmstadt,1083.html8. http://www.pokis.pl/9. http://www.pokis.home.pl/reggae_2014/?page_id=46510. http://pl.wikipedia.org/wiki/Reggaeland11. http://encyklopediakabaretu.pl/wiki/Płocka_Noc_Kabaretow12. http://pokis.plock.eu/pl/festiwal_piekna.html,

Inne źródła 1. Miejski Zeszyt Statystyczny, Nr 20, Płock 20132. Strategia promocji Płocka do 2016 roku


THE PLOCK FESTIVALS WITHIN THE PERIOD OF 2005 – 2015 AS THE EXAMPLE

OF CULTURAL TOURISM

SummaryThe main aim of the article is to consider to what extend different kind of cultural events and festivals organized in Plock attracts tourists to visit Plock and what kind of touristic attrac-tions can have been proud of Plock. Author of this essay has analysed several cases such as: Reggaeland Festival, Audioriver Festival, Cabaret Festival, Beauty Festival and others with in the period of 2008 – 2014 years. On the other hand it has been taken in consideration an influence of cultural tourism on the economic and social results for Plock itself.

Key worlds: cultural tourism, touristic attractions of Plock, local touristic information in Plock – (PLOT) Plocka Lokalna Organizacja Turystyczna, account of cultural tourists in Plock within the period of 2008-2014, tourism expenses in Plock within the period 2008-2014, tourism incomes in Plock within the period of 2008-2014.


Potencjał eksportowy przedsiębiorstw województwa lubelskiego – struktura...Wioleta Dąbrowska

Wioleta DąbrowskaSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

POTENCJAŁ EKSPORTOWY PRZEDSIĘBIORSTW WOJEWÓDZTWA

LUBELSKIEGO – STRUKTURA TOWAROWA I GEOGRAFICZNA

Wprowadzenie

W perspektywie regionalnej jak i krajowej handel zagraniczny oddziałuje na poziom rozwoju gospodarczego. Świadczy o stopniu internacjonalizacji przedsiębiorstw oraz ich zdolności do konkurowania na arenie międzynarodowej. Dla tworzenia i rozwoju regionalnej bazy eksportowej oraz podnoszenia jego potencjału ważne jest to, aby struktura regionalnego eksportu, odpowiadała tendencjom w ewolucji popytu na rynkach, na których zlokalizowani są główni odbiorcy eksportowanych towarów i usług.1 Struktura eksportu pomiędzy regionami może się od siebie różnić co ma związek z oddziaływaniem wielowymiarowych czynników o różnorodnym nasileniu i charakterze. Specyfikę struktury towarowej i geograficznej regio-nalnego eksportu mogą wyjaśniać teorie lokalizacji działalności gospodarczej, wskazujące na istnienie zależności pomiędzy kosztami transportu i pracy (A. Weber)2, popytu, wielkością rynku (A. Lösch)3 sprzyjających warunków geograficzno – gospodarczych (G. Myrdal)4 czy też bliskiej lokalizacji dostawców i rynków, zmniejszającej koszty transferu (E.M. Hoover)5. Celem artykułu jest poznanie potencjału eksportowego przedsiębiorstw województwa lu-belskiego, w tym: terytorialnego rozmieszczenia przedsiębiorców – eksporterów, wskazanie najważniejszych pod względem wartości eksportu sekcji towarowych na bazie nomenklatury scalonej, Wspólnej Taryfy Celnej i Zintegrowanej Taryfy Wspólnoty Europejskiej (TARIC)6 oraz zaprezentowanie głównych kierunków eksportu według krajów przeznaczenia.

Metodyka badań

Badanie zostało przeprowadzone w drugiej połowie marca 2015 r., w mieście Biała Podlaska. Rozważania oparto na danych statystycznych dotyczących podmiotów aktywnych eksportowo w 2014 r., których główna siedziba prowadzenia działalności gospodarczej mie-ści się w województwie lubelskim. Nie wyszczególniono przy tym formy własności czy

1 A.A. Ambroziak, Struktura Handlu zagranicznego polskich województw [w]: Polska raport o konkurencyjności 2013, Wymiar krajowy i regionalny, pod. red. M. Weresy. Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2013, s. 266.

2 C.J. Friedrich, A. Weber, Alfred Weber’s theory of the location of industries, University of Chicago Press, Chicago, 1929, s. 124.

3 A. Lösch, Gospodarka przestrzenna. Teoria lokalizacji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1961, s. 80 – 85.

4 G. Myrdal, Teoria ekonomii a kraje gospodarczo rozwinięte, Polskie Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa 1958, s.48 – 49.

5 E.M. Hoover, Lokalizacja działalności gospodarczej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962, s. 124 – 125.

6 Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej

Wioleta Dąbrowska314

wielkości przedsiębiorstwa. Nie dokonywano także podziału pod względem ilości czy masy eksportowanych dóbr. Oznacza to, że badanie dotyczyło wszystkich przedsiębiorstw, które w 2014 r. wykazały jakąkolwiek aktywność eksportową. Klasyfikacja przedmiotu eksportu oparta została na bazie nomenklatury scalonej, Wspólnej Taryfy Celnej i Zintegrowanej Taryfy Wspólnoty Europejskiej (TARIC).7 Dane statystyczne, dotyczące wielkości obrotów handlu zagranicznego przedsiębiorstw województwa lubelskiego, uwzględniające kody towarowe oraz kraje przeznaczenia pozyskano ze zbiorów Centrum Analitycznego Administracji Celnej (CAAC) Izby Celnej w Warszawie. Informacje o podmiotach oraz obrotach towarowych oparto wyłącznie na danych pozyskanych z dokumentów SAD i deklaracji INTRASTAT. Są to dane rzeczywiste, bez oszacowań. Pochodzą ze zbioru otwartego, co oznacza, że do czasu ostatecznego zatwierdzenia raportu przez GUS, mogą ulec zmianie (ostateczne zatwierdzenie raportu nastąpi w sierpniu 2015 r., tuż po dopełnieniu obowiązku sprawozdawczego przez zo-bowiązane do tego podmioty). Pierwszym etapem badania było ustalenie liczby eksporterów w ramach poszczególnych miejscowości województwa lubelskiego. W tym celu przedsiębior-ców podzielono na grupy według głównych siedzib prowadzenia działalności gospodarczej. Dzięki temu możliwe było ustalenie stopnia rozproszenia podmiotów pod względem teryto-rialnym i wskazanie najważniejszych miejscowości – ośrodków eksportowych. Kolejny etap polegał na uporządkowaniu poszczególnych sekcji towarowych – od I do XXI, zsumowaniu wartości eksportu w ramach określonej sekcji i ustaleniu dynamiki eksportu w perspekty-wie kolejnych miesięcy 2014 r. Na tej podstawie wyłoniono pięć najważniejszych sekcji towarowych pod względem wartości eksportu i ustalono główne kierunki eksportu według najczęściej wymienianych krajów przeznaczenia w danej sekcji. Na podstawie zebranych danych dokonano również pomiaru wartości eksportu ogółem oraz przypisano odpowiednie wartości poszczególnym miesiącom 2014 roku.

1. Potencjał eksportowy województwa lubelskiego1.1. Terytorialne rozmieszczenie eksporterów

Miejscowością o największej liczbie podmiotów aktywnych eksportowo w woje-wództwie lubelskim był Lublin. W tym przypadku czterystu przedsiębiorców zadeklarowało wywóz towarów poza teren Polski. Stanowiło to 26% wszystkich eksporterów, których główna siedziba prowadzenia działalności gospodarczej zlokalizowana była w zasięgu wojewódz-twa lubelskiego. Druga w kolejności miejscowość to Biała Podlaska. W tym przypadku 128 przedsiębiorców, tj. 8,3% wysyłało towary za granicę. Kolejno, 57 prowadziło działalność w Chełmie, 49 Zamościu, 40 Łukowie. Pozostałe 854 miejscowości skupiało mniej niż 30 eksportujących przedsiębiorstw. Świadczy to o dosyć dużym ich rozproszeniu.

Tabela 1. Lokalizacja podmiotów – eksporterów według adresu głównych siedzib prowadzenia dzia-łalności gospodarczej w województwie lubelskim

miejscowość liczba podmiotówLublin 400

Biała Podlaska 128Chełm 57Zamość 49Łuków 40Świdnik 29

Tomaszów Lubelski 26

7 Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej

Potencjał eksportowy przedsiębiorstw województwa lubelskiego – struktura... 315

miejscowość liczba podmiotówBiłgoraj 24Puławy 23

Międzyrzec Podlaski 20Kraśnik 19

Radzyń Podlaski 18Lubartów 16

Krasnystaw 12Opole Lubelskie 11

Terespol 11Dęblin 10Ryki 10

Pozostałe = 411 miejscowości >10 podmiotówliczba miejscowości 429 liczba podmiotów 1528

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dotyczących eksportu województwa lubelskiego za 2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabeli uwzględniono pod-mioty, których główna siedziba działalności gospodarczej mieści się na terenie województwa lubelskiego.

1.2. Struktura towarowa eksportu przedsiębiorstw według sekcji

Tabela 2. Wartości eksportu według sekcji towarowych. Dane liczbowe dla województwa lubelskie-go za 2014 rok

Sekcje towarowe wartość w zł wartość w mln złSekcja I 748 301 172 zł 748,3 mln złSekcja II 1 170 791 565 zł 1 170,8 mln złSekcja III 18 903 988 zł 18,9 mln złSekcja IV 653 615 830 zł 653,6 mln złSekcja V 116 812 394 zł 116,8 mln złSekcja VI 2 376 106 764 zł 2 376,1 mln złSekcja VII 345 557 358 zł 345,6 mln złSekcja VIII 29 251 139 zł 29,3 mln złSekcja IX 240 000 260 zł 240 mln złSekcja X 135 606 026 zł 135,6 mln złSekcja XI 212 455 522 zł 212,5 mln złSekcja XII 48 679 901 zł 48, 7 mln złSekcja XIII 43 566 963 zł 43,6 mln złSekcja IV 46 482 857 zł 46,5 mln złSekcja XV 819 512 173 zł 819,5 mln złSekcja XVI 1 294 385 671 zł 1 294,4 mln złSekcja XVII 1 641 396 178 zł 1 641,4 mln złSekcja XVIII 18 999 278 zł 18,9 mln złSekcja XIX 0 zł 0 złSekcja XX 708 616 175 zł 708,6 mln złSekcja XXI 78 687 zł 0,079 mln zł


Sekcje towarowe wartość w zł wartość w mln złWartość eksportu ogółem 10 669 119 901 zł 10,7 mld zł

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dotyczących eksportu województwa lubelskiego za 2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabeli uwzględniono war-tości eksportu za rok 2014 dla poszczególnych sekcji towarowych od I do XXI.

Największą wartość eksportu województwa lubelskiego w 2014 r. uzyskano w ramach VI sekcji towarowej, do której należą produkty przemysłu chemicznego i przemysłów po-krewnych. Wartość eksportu towarów w ramach sekcji VI stanowiła 2.376 mld zł. Drugim co do wartości przedmiotem eksportu były pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające, oraz współdziałające urządzenia transportowe, wchodzące w skład sekcji XVII. W tym przypadku wartość eksportu wyniosła 1.641 mld zł. Przedsiębiorcy eksportowali także maszyny i urzą-dzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów (sekcja XVI). Eksport towarów z sekcji XVI był trzecim co do wartości i wynosił 1.294 mld zł. Równie dobry wynik dotyczył eksportu produktów pochodzenia roślinnego (sekcja II), który wyniósł 1.170 mld zł i tym samym był czwartym najlepszym wynikiem. Wśród pięciu sekcji o największej wartości eksportu ostatnie miejsce przypisano eksportowi produktów mineralnych (sekcja XV), którego war-tość ustalono na 819,5 mln zł. Tabela prezentuje wartości eksportu według wszystkich sekcji towarowych w 2014 r.

Wykres 1. Wartość eksportu województwa lubelskiego w 2014 r. – ujęcie graficzne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dotyczących eksportu województwa lubelskiego za 2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabeli uwzględniono war-tości eksportu uzyskane w poszczególnych miesiącach 2014 roku, właściwych dla wszystkich sekcji towa-rowych tj. od I do XXI.

Tabela prezentuje zmiany wartość eksportu ogółem (dla wszystkich XXI sekcji to-warowych) na przestrzeni kolejnych miesięcy 2014 r. W badanym okresie wartość uzyskana z tytułu eksportu towarów naprzemiennie malała i rosła. Najwyższe wartości eksportu ogółem dla województwa lubelskiego obserwowano w maju i październiku 2014 r. Jedne z gorszych wyników pod względem wartości eksportu obserwowano w drugim i ósmym miesiącu 2014 r. Najsłabszy wynik uzyskano w grudniu, kiedy to, po odnotowaniu wysokiej sprzedaży z paź-dziernika, wartość eksportu zmalała.


Tabela 2. Wartość eksportu województwa lubelskiego w 2014 r. dla wybranych sekcji towarowych – ujęcie graficzne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dotyczących eksportu województwa lubelskiego za 2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. Na wykresie przedstawiono pięć najważniejszych sekcji towarowych pod względem wartości eksportu.

Tabela prezentuje pięć najważniejszych sekcji towarowych pod względem wartości eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego w 2014 r. Graficzne ujęcie danych pozwa-la obserwować zmiany wartości eksportu na przestrzeni poszczególnych miesięcy badanego okresu, z możliwością porównania odpowiednich wartości. Wykres dla sekcji VI wskazuje, iż najwyższa wartość eksportu produktów przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych miała miejsce w listopadzie 2014 r. Od początku roku obserwowano systematyczny wzrost wartości eksportu, który został przerwany w lipcu, kiedy dosyć istotnie zmalał. Od tego momentu, aż do listopada sytuacja ulegała poprawie, zaś z początkiem grudnia ponownie się pogorszyła. W przypadku produktów pochodzenia roślinnego, tj. sekcji II, najlepszym miesiącem pod względem wartości sprzedaży był lipiec, zaś najgorszym grudzień. Wartość sprzedaży zaczęła gwałtownie maleć wraz z początkiem października. Tendencja spadkowa utrzymywała się do końca 2014 roku. Wartość eksportu towarów z sekcji XV, tj. metali nieszlachetnych i artykułów z metali nieszlachetnych przez wszystkie miesiące 2014 roku utrzymywała się na stosunkowo równym poziomie, dopiero w październiku miał miejsce spadek, który postępował do końca 2014 roku. Podobna sytuacja miała miejsce w odniesie-niu do sekcji XVI, tj. maszyn i urządzeń mechanicznych, sprzętu elektrycznego ich części, urządzeń do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzeń telewizyjnych do rejestracji i od-twarzania obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenia dodatkowego do tych artykułów. W tym przypadku, począwszy od stycznia do października wartości eksportu rosła, zaś wraz z początkiem listopada zaczęła tracić na wartości. W przypadku ostatniej opisywanej XVII sekcji towarowej, wśród której wymienia się pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające, oraz współdziałające urządzenia transportowe, obserwowano dosyć duże zróżnicowanie co do wartości eksportu w 2014 roku. Począwszy od lutego, kwietnia, sierpnia i września wartość ulegała zwiększeniu, naprzemiennie ze styczniem, marcem, majem, lipcem i październikiem, kiedy odnotowywano spadek wartości sprzedaży.


Tabela 3. Eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego według najważniejszych sekcji towa-rowych o najwyższej wartości eksportu. Dane w mln złm-c I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Sek.II 103,6 104,9 110 101,6 93,9 100,3 119,6 99,6 95 100,7 83,1 58,2SEKCJA II - produkty pochodzenia roślinnego.

m-c I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Sek.VI 179,6 198,2 206,2 210,3 212,9 208,3 187,3 189,4 200,5 199,9 226,4 157,2SEKCJA VI - produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych.


Sek.XV 61,6 60,8 68,1 67,1 70,8 70,1 73,9 66,3 76,6 83,9 73 47,3SEKCJA XV - metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych.


Sek.XVI 86,1 97,7 107,8 100,7 102,9 107,9 101,5 107,2 121,9 139,7 107,1 113,8SEKCJA XVI - maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządze-nia i rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania

obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów.m-c I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Sek.XVII 152,9 94,9 186,3 168,5 203,1 138,9 138,9 81,2 117,7 137,2 107,7 113,9SEKCJA XVII - pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające, oraz współdziałające

urządzenia transportowe.Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dotyczących eksportu województwa lubelskiego za 2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabelach przedstawiono dane liczbowe dla pięciu najważniejszych sekcji towarowych pod względem wartości eksportu przedsię-biorstw województwa lubelskiego.

W tabeli zaprezentowano wyniki dla wybranych, najważniejszych sekcji towarowych pod względem wartości eksportu, z wyszczególnieniem danych liczbowych dla poszczegól-nych miesięcy 2014 r. i wskazaniem najlepszych i najsłabszych wyników dla badanego okresu.1.3. Struktura geograficzna eksportu przedsiębiorstw według krajów

przeznaczenia

Tabela 4. Główne kierunki eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego według krajów prze-znaczenia w ramach wybranych sekcji towarowych o najwyższej wartości eksportu w 2014 r.

SEKCJA VI - produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych.SEKCJA VI – kraj przeznaczenia

BiałoruśUkrainaLitwaRosja

Republika CzeskaWielka Brytania

WęgryŁotwa

SłowacjaNiemcy

Liczba krajów przeznaczenia łącznie = 96


W ramach VI sekcji towarowej eksport kierowany był głównie do krajów pozo-stających w bliskim sąsiedztwie z Polska. Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych wysyłane były na Ukrainę, Litwę, Białoruś, Rosję, Republikę Czeską, Węgry, Łotwę, Niemcy. Jednym z najczęściej wymienianych krajów przeznaczenia produktów prze-mysłu chemicznego była Wielka Brytania.

SEKCJA XVI - maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia i rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów.

SEKCJA XVI – kraj przeznaczeniaBiałoruśNiemcyUkrainaRosjaŁotwaLitwaWęgry

Republika CzeskaWłochySerbia

Liczba krajów przeznaczenia łącznie = 88

Maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów wysyłane były przez lubelskich eksporterów do krajów bezpośrednio sąsiadujących z Polską, w tym: Białorusi, Niemiec, Ukrainy, Litwy, Republiki Czeskiej lub pozostających z Polską w bliskim sąsiedz-twie: Łotwy, Rosji, Węgier. Wśród dziesięciu najczęściej wymienianych krajów przeznaczenia eksportu, znalazły się także Serbia i Włochy.

SEKCJA II - produkty pochodzenia roślinnego.SEKCJA II – kraj przeznaczenia

Wielka BrytaniaUkraina BiałoruśNiemcy Rosja

Republika CzeskaGrecjaWęgryFrancja

NiderlandyLiczba krajów przeznaczenia łącznie = 63

Produkty pochodzenia roślinnego eksportowane przez przedsiębiorców z wojewódz-twa lubelskiego trafiały najczęściej do odbiorców z Wielkiej Brytanii, Republiki Czeskiej, Ukrainy, Białorusi, Niemiec, Rosji, Francji, Grecji, Węgier oraz Niderlandów.


SEKCJA XV - metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych.SEKCJA XV – kraj przeznaczenia

BiałoruśNiemcyUkrainaSłowacja

RosjaWęgry

Republika CzeskaLitwaŁotwa

WłochyLiczba krajów przeznaczenia łącznie = 71

W ramach sekcji XV najważniejszym kierunkiem eksportu metali nieszlachetnych i artykułów z metali nieszlachetnych była Białoruś, Niemcy, Ukraina, Słowacja, Rosja, Wę-gry, Republika Czeska, Litwa, Łotwa oraz Włochy. Podobnie jak w przypadku pozostałych opisywanych sekcji, głównymi odbiorcami eksportowanych towarów były kraje nieznacznie oddalone pod względem terytorialnym od Polski. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dotyczących eksportu województwa lubelskiego za 2014 r., Centrum Analityczne Administracji Celnej, Izba Celna w Warszawie. W tabelach przedstawiono najczęściej pojawiające się kraje przeznaczenia eksportu według czterech sekcji towarowych o najwyższej wartości eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego.

Tabela 5. Sekcje towarowe według Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej

NUMER SEKCJI OPISSEKCJA I zwierzęta żywe, produkty pochodzenia zwierzęcegoSEKCJA II produkty pochodzenia roślinnego

SEKCJA III tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, oraz produkty ich roz-kładu, gotowe tłuszcze jadalne, woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego

SEKCJA IV gotowe artykuły spożywcze, napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet, tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu

SEKCJA V produkty mineralneSEKCJA VI produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnychSEKCJA VII tworzywa sztuczne i artykuły z nich, kauczuk i artykuły z kauczuku

SEKCJA VIIIskóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i artykuły z nich, wyroby siodlarskie i rymarskie, artykuły podróżne, torebki i podobne pojemniki, artykuły z jelit zwierzęcych, innych niż z jelit jedwabników,

SEKCJA IXdrewno i artykuły z drewna, węgiel drzewny, korek i artykuły z korka, wyroby ze słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania, wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny

SEKCJA X ścier z drewna lub pozostałego włóknistego materiału celulozowego, papier lub tektura (z odzysku) oraz artykuły z nich

SEKCJA XI materiały i artykuły włókiennicze

SEKCJA XIIobuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki my-śliwskie, bicze, szpicruty i ich części, pióra preparowane i artykuły z nich, kwiaty sztuczne, artykuły z włosów ludzkich


SEKCJA XIII artykuły z kamienia, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów, wyroby ceramiczne, szkło i wyroby ze szkła

SEKCJA XIVperły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i artykuły z nich, sztuczna biżuteria, monety

SEKCJA XV metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych

SEKCJA XVImaszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia i rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwa-rzania obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów

SEKCJA XVII pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające, oraz współdziałające urządzenia transportowe

SEKCJA XVIIIprzyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne, zegary i zegarki, instrumenty muzyczne, ich części i akcesoria

SEKCJA XIX broń, amunicja, ich części i akcesoriaSEKCJA XX artykuły przemysłowe różneSEKCJA XXI dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki

Źródło: Załącznik do Rozporządzenia Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomen-klatury taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej; http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/INTRA_CN_2013.pdf

Podsumowanie

Wartość eksportu przedsiębiorstw województwa lubelskiego wyniosła w 2014 roku 10,7 mld zł. Wśród wszystkich eksporterów najwięcej zlokalizowanych było w Lublinie i Białej Podlaskiej.

Najwyższą wartość eksportu uzyskano w ramach VI sekcji towarowej, tj. produktów przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych, która wyniosła 2.376 mld zł. Dużym zainteresowaniem cieszyły się także towary wchodzące w skład sekcji XVII, tj. pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające, oraz współdziałające urządzenia transportowe. W tym przypadku wartość eksportu wyniosła w 2014 r. 1.641 mld zł. Przedsiębiorcy z województwa lubelskiego eksportowali także maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektryczny ich części, urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku, oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych artykułów (sekcja XVI). Eksport towarów z sekcji XVI był trzecim co do wartości i wynosił 1.294 mld zł. Równie dobry wynik uzyskano z eksportu produktów pochodzenia roślinnego (sekcja II), który wyniósł 1.170 mld zł i tym samym był czwartym najlepszym wynikiem. Wśród pięciu sekcji o największej wartości eksportu ostatnie miejsce przypisano produktom mineralnym (sekcja XV), ich wartość ustalono na 819,5 mln zł.

Pod względem wartości eksportu ogółem najlepszym miesiącem 2014 r. był maj i październik. Dużo słabszy wynik uzyskano w drugim i ósmym miesiącu badanego okresu. Najmniejsza sprzedaż miała miejsce w grudniu, kiedy to po sukcesie sprzedaży z paździer-nika, wartość eksportu zmalała.

Wśród głównych krajów przeznaczenia, największą popularnością eksportu towarów cieszyły się kraje bezpośrednio sąsiadujące z Polską. W ramach omawianych sekcji często pojawiały się Białoruś i Ukraina. W przypadku sekcji VI, tj. produktów przemysłu chemicz-nego lub przemysłów pokrewnych, ważnym odbiorcą była także Litwa. Dla sekcji XVI, tj. maszyn i urządzeń mechanicznych, sprzętu elektrycznego i ich części, ważnym odbiorcą obok Białorusi i Ukrainy były Niemcy. Produkty pochodzenia roślinnego (sekcja II) adresowane były do Wielkiej Brytanii. Natomiast metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych, zaklasyfikowane do sekcji XV, adresowane były na Białoruś, Ukrainę i do Niemiec.


BibliografiaPozycje książkowe1. Ambroziak A.A., Struktura Handlu zagranicznego polskich województw [w]: Polska raport

o konkurencyjności 2013, Wymiar krajowy i regionalny, pod. red. M. Weresy. Oficyna Wydaw-nicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2013, s. 266

2. Friedrich C.J., Weber A., Alfred Weber’s theory of the location of industries, University of Chicago Press, Chicago, 1929, s. 124

3. Hoover E.M., Lokalizacja działalności gospodarczej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962, s. 124 – 125

4. Lösch A., Gospodarka przestrzenna. Teoria lokalizacji, Państwowe Wydawnictwo Ekono-miczne, Warszawa 1961, s. 80 – 85

5. Myrdal G., Teoria ekonomii a kraje gospodarczo rozwinięte, Polskie Wydawnictwo Gospo-darcze, Warszawa 1958, s.48 – 49

Akty prawne6. Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury

taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej

THE EXPORT POTENTIAL OF LUBELSKIE VOIVODESHIP ENTERPRISES – COMMODITY AND

GEOGRAPHICAL STRUCTURE

SummaryThe article introduces the export potential of Lubelskie Voivodship enterprises. It presents the latest statistical data adequate for all operators, regardless of the ownership form or size of enterprise, which in 2014 were active in export. It describes a geographical and commodity structure of export for 2014, based on the combined nomenclature, the Common Customs Tar-iff and Integrated Tariff of the European Communities (TARIC).8 Statistical data, concerning the external trade turnover volume of Lubelskie Voivodship enterprises, including commodity codes and territories of destination, have been obtained from the sets of the Analytical Center of the Customs Administration (CAAC), Customs Chamber in Warsaw. Information about traders and trading of goods, was based exclusively on the data gained from SAD documents and INTRASTAT declaration. These are the actual data, without estimates. They are derived from the open set, which means, that until the final approval of GUS report, they may be changed (final approval of the report shall take place in August 2015, after completion of the reporting obligation by the authorized institutions). The article lists the most important cit-ies of Lubelskie Voivodship, bringing together the greatest number of exporters. There was presented the commodity structure of export by selected sections, the export value has been measured and relevant data presented for the following months of 2014. In addition, there were pointed out main export deliveries according to the territory of destination. This article constitutes the way for further considerations concerning export activity of enterprises and its specificities in Lubelskie Voivodship.

Key words: export, lubelskie voivodship, export potential, combined nomenclature, export destinations, foreign trade volumes, commodity sections

8 Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2658/87 z dnia 23 lipca 1987 r. w sprawie nomenklatury taryfowej i staty-stycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej


Inwestycje mikroprzedsiębiorstw województwa lubelskiego z uwzględnieniem...Katarzyna Ziętek-Kwaśniewska

Katarzyna Ziętek-KwaśniewskaKatolicki Uniwersytet Lubelski

INWESTYCJE MIKROPRZEDSIĘBIORSTW WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO Z UWZGLĘDNIENIEM ŹRÓDEŁ

ICH FINANSOWANIA

Wstęp

Przedsiębiorstwo, które chce przetrwać na rynku i rozwijać się, musi dokonywać inwestycji. Upływ czasu i towarzyszące mu zmiany sprawiają, że bez inwestycji przedsiębior-stwo zatrzymuje się w miejscu, co w konsekwencji oznacza regres jego rozwoju. Inwestycje są jedyną drogą, która pozwala na ekspansję i ciągły wzrost dochodowości oraz wartości przedsiębiorstwa1. Są niezbędne dla utrzymania konkurencyjności, umożliwiają podmiotom zwiększenie ich rentowności, jak i obniżenie kosztów lub poprawę warunków wykonywanej pracy2.

Choć mikroprzedsiębiorstwa są najliczniej reprezentowaną grupą przedsiębiorstw, analiza statystyk i opracowań dotyczących tego sektora wskazuje, że wciąż jest on niedosta-tecznie zbadany i poznany. Stanowi to impuls do bliższego przyjrzenia się funkcjonowaniu mikroprzedsiębiorstw, w tym ich działalności inwestycyjnej.

Celem artykułu jest analiza aktywności inwestycyjnej mikroprzedsiębiorstw woje-wództwa lubelskiego oraz wskazanie źródeł jej finansowania, ze szczególnym uwzględnie-niem funduszy unijnych. O wyborze województwa lubelskiego zadecydowała jego specyfika wyrażająca się, w szczególności, niskim poziomem przedsiębiorczości i atrakcyjności inwe-stycyjnej na tle kraju3, jak też niską konkurencyjnością w zestawieniu z innymi regionami Unii Europejskiej4.

1. Stan sektora mikroprzedsiębiorstw w województwie lubelskim

Zgodnie z danymi GUS5 w 2013 r. w Polsce funkcjonowało 1,77 mln aktywnych przedsiębiorstw niefinansowych, z czego 95,6% stanowiły mikroprzedsiębiorstwa. W naj-mniejszych podmiotach pracowało 3,37 mln osób (37,9% pracujących w przedsiębior-

1 A. Skowronek-Mielczarek, Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2013, s. 148.

2 M. Sosińska-Wit, Aktywność inwestycyjna MŚP w województwie lubelskim na podstawie badań ankietowych, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy 2012, nr 28, s. 348.

3 W 2014 r. województwo lubelskie znalazło się na przedostatniej pozycji w rankingu atrakcyjności inwestycyjnej województw (Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2014, pod red. M. Nowickiego. IBnGR, Gdańsk 2014, s. 7, http://www.ibngr.pl/Aktualnosci/Aktualnosci/Atrakcyjnosc-inwestycyjna-wojewodztw-i-podregionow-Polski-2014 [dostęp: 18.03.2015]).

4 Według Indeksu Regionalnej Konkurencyjności w 2013 r. województwo lubelskie ulokowało się na 204. pozycji na 262 regiony (P. Annoni, L. Dijkstra, EU Regional Competitiveness Index RCI 2013, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2013, s. 131, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/ 6th_report/rci_2013_report_final.pdf [dostęp: 11.03.2015]).

5 O ile nie zaznaczono inaczej, dane przytaczane w tej części artykułu pochodzą z opracowania Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., GUS, Warszawa 2014, s. 47-49, 51, 54-57, 72-75 oraz stanowią, dokonane na podstawie informacji w nim zawartych, obliczenia własne autorki.

Katarzyna Ziętek-Kwaśniewska324

stwach niefinansowych ogółem), co oznacza, że na jedno mikroprzedsiębiorstwo przypadało średnio dwóch pracujących. Ze względu na charakter prowadzonej działalności najwięcej mikroprzedsiębiorstw, bo 28,1%, zajmowało się handlem i naprawą pojazdów samocho-dowych, 12,7% prowadziło działalność budowlaną, a 12,6% - działalność profesjonalną, naukową i techniczną. W przemyśle działalność prowadziło blisko co dziesiąte mikroprzed-siębiorstwo (9,5%). W 2012 r. mikroprzedsiębiorstwa w Polsce wytworzyły 29,7% wartości dodanej brutto6.

Z ogólnej liczby mikroprzedsiębiorstw 4,2% miało siedzibę w województwie lubel-skim, co w zestawieniu z pozostałymi regionami Polski uplasowało Lubelskie na 10. pozycji w kraju. Tę samą pozycję zajęło Lubelskie ze względu na liczbę pracujących w mikroprzed-siębiorstwach, która na koniec 2013 r. wyniosła 141,6 tys. osób (Tabela 1).

Tabela 1. Liczba mikroprzedsiębiorstw i pracujących w nich w Polsce i województwie lubelskim w 2013 r.

Wyszczególnienie Polska(ogółem) Lubelskie

Udział Lu-belskiego w ogółem

(%)

Pozycja Lubelskiego

w kraju

Liczba mikroprzedsiębiorstw 1 693 785 70 682 4,2 10Liczba pracujących w mikroprzedsiębior-stwach (stan w dniu 31.XII) 3 371 459 141 627 4,2 10

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op. cit., s. 72-75.

Mniej korzystnie przedstawiają się wyniki dla województwa lubelskiego w przelicze-niu na 1000 mieszkańców. Ze względu na liczbę mikroprzedsiębiorstw i liczbę pracujących w mikroprzedsiębiorstwach na 1000 mieszkańców Lubelskie zajęło odpowiednio 15. i 14. miejsce w kraju, co wskazuje na relatywnie niski stopień nasycenia przedsiębiorczością w re-gionie (wyraźnie poniżej wyniku krajowego) (Tabela 2). Wśród czynników mających wpływ na niski poziom nasycenia przedsiębiorczością oraz uprzemysłowienia w województwie lu-belskim wymienia się niską zdolność do konkurowania i finansowania własnego rozwoju przedsiębiorstw, jak również małą aktywność instytucji otoczenia biznesu, przekładającą się na utrudniony dostęp do specjalistycznego doradztwa dla firm z sektora MŚP7. Rozwojowi przedsiębiorczości w regionie nie sprzyja również jego niska atrakcyjność inwestycyjna.

Tabela 2. Liczba mikroprzedsiębiorstw i pracujących w nich w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w Polsce i województwie lubelskim w 2013 r.

Wyszczególnienie Polska Lubel-skie

Polska = 100

Pozycja Lubelskiego

w krajuLiczba mikroprzedsiębiorstw na 1000 mieszkańców 44 32,8 74,5 15Liczba pracujących w mikroprzedsiębiorstwach na 1000 mieszkańców (stan w dniu 31. XII) 87,6 65,7 75 14

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op. cit., s. 72-75.

6 Dane GUS, cyt. za: J. Łapiński, M. Nieć, G. Rzeźnik, R. Zakrzewski, Działalność sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce na tle krajów UE [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2012-2013, pod. red. P. Zadury-Lichoty i A. Tarnawy. PARP, Warszawa 2014, s. 14-15.

7 Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 (przyjęty decyzją Komisji Eu-ropejskiej C(2015)887 z dnia 12 lutego 2015 r.), Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie, s. 51, http://www.npf.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/658/ [dostęp: 20.03.2015].

Inwestycje mikroprzedsiębiorstw województwa lubelskiego z uwzględnieniem... 325

Choć zauważa się, że wysokość płac jest najniższa w mikroprzedsiębiorstwach, uwagę zwraca szczególnie niski poziom wynagrodzenia miesięcznego brutto na 1 zatrudnionego w mikroprzedsiębiorstwach w województwie lubelskim. W 2013 r. z przeciętną płacą równą 1 941 zł, stanowiącą 87,8% przeciętnego wynagrodzenia zanotowanego dla podmiotów mikro w Polsce (2 210 zł), Lubelskie znalazło się na ostatnim miejscu w kraju.

W 2013 r. mikroprzedsiębiorstwa w Polsce wygenerowały 20,6% przychodów przedsiębiorstw niefinansowych ogółem, przy czym w województwie lubelskim ich udział w przychodach przedsiębiorstw z regionu sięgnął 28%. Przychody najmniejszych podmiotów z Lubelskiego stanowiły 3,8% przychodów mikroprzedsiębiorstw ogółem. W przeliczeniu na 1 podmiot przychody mikroprzedsiębiorstw w Lubelskim wyniosły 421,8 tys. zł (przy wy-niku krajowym równym 460,3 tys. zł), a na 1 pracującego 210,5 tys. zł (przy wartości przecięt-nej równej 231,3 tys. zł), co przełożyło się odpowiednio na 6. i 8. lokatę województwa w kraju.

2. Działalność inwestycyjna mikroprzedsiębiorstw województwa lubelskiego

W 2013 r. wielkość nakładów inwestycyjnych poniesionych przez przedsiębiorstwa niefinansowe w Polsce wyniosła 162,2 mld zł, z czego 16,3% stanowiły nakłady przed-siębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób. Najwięcej w tym okresie, bo 83,3 mld zł, za-inwestowały przedsiębiorstwa duże, co oznacza, że najmniej liczna klasa przedsiębiorstw (0,2% liczby przedsiębiorstw niefinansowych ogółem) poniosła ponad połowę nakładów inwestycyjnych ogółem (51,4%). Jeszcze większy udział nakładów inwestycyjnych dużych przedsiębiorstw zaobserwowano w województwie lubelskim, gdzie sięgnął on blisko 56%. Udział podmiotów mikro w nakładach inwestycyjnych przedsiębiorstw z Lubelskiego był natomiast zbliżony do poziomu krajowego (Rysunek 1).

Rysunek 1. Struktura nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw w Polsce i województwie lu-belskim według klas wielkości przedsiębiorstw

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op. cit., s. 86.

W 2013 r. wartość nakładów inwestycyjnych mikroprzedsiębiorstw województwa lubelskiego wyniosła 899,5 mln zł8, co stanowiło 3,4% ogólnej wartości nakładów inwe-stycyjnych mikroprzedsiębiorstw w Polsce i dało Lubelskiemu 11. pozycję w kraju. W tym czasie największe nakłady inwestycyjne poniosły mikroprzedsiębiorstwa z województwa mazowieckiego i śląskiego – odpowiednio 28% i 12,9% nakładów inwestycyjnych mikro-przedsiębiorstw ogółem. Należy jednak zauważyć, że są to też województwa o największej liczbie podmiotów mikro w Polsce (jak i przedsiębiorstw ogółem)9.

8 Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op.cit, s. 86.9 Ibidem, s. 72-75.


W okresie 2009-2013 nakłady inwestycyjne mikroprzedsiębiorstw z województwa lubelskiego podlegały znacznym fluktuacjom. Ich dynamika w ostatnich latach wyraźnie przewyższała dynamikę nakładów inwestycyjnych ogółu mikroprzedsiębiorstw w Polsce (Rysunek 2). W 2009 r. nakłady inwestycyjne mikroprzedsiębiorstw z województwa lubel-skiego wyniosły 937,6 mln zł. Rok 2010 to spadek wydatków inwestycyjnych mikroprzed-siębiorstw z Lubelskiego o 7,2%, po którym jednak w 2011 r. nastąpił – jeden z najwyższych kraju – skok o prawie 56%. W roku 2012 mikroprzedsiębiorstwa w województwa lubelskiego ponownie ograniczyły swoją aktywność inwestycyjną, zmniejszając nakłady o przeszło 40% w porównaniu z rokiem wcześniejszym. Rok 2013 przyniósł wzrost nakładów inwestycyj-nych mikroprzedsiębiorstw. W porównaniu z rokiem 2012, najmniejsze jednostki w Polsce zwiększyły nakłady inwestycyjne o 8,6%, przy czym w przypadku mikroprzedsiębiorstw z Lubelskiego wzrost ten przekroczył 11%.

Rysunek 2. Nakłady inwestycyjne mikroprzedsiębiorstw z województwa lubelskiego (w mln zł) w latach 2009-2013 i ich dynamika w porównaniu z dynamiką nakładów inwestycyjnych mikroprzedsiębiorstw w Polsce

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2011, s. 80; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2010 roku, GUS, Warszawa 2011, s. 78; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2011 r., GUS, Warszawa 2012, s. 82; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2012 r., GUS, Warszawa 2014, s. 86; Działalność przedsiębiorstw niefi-nansowych w 2013 r., op.cit.., s. 86.

Ponieważ wielkość nakładów inwestycyjnych w regionie, jak i jej zmiany są pochod-ną liczby funkcjonujących jednostek, pełniejszego oglądu aktywności inwestycyjnej mikro-przedsiębiorstw dostarcza analiza nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na 1 podmiot i 1 pracującego w mikrofirmach (Rysunek 3). W 2013 r. w województwie lubelskim wartość nakładów inwestycyjnych na 1 mikroprzedsiębiorstwo wyniosła 12,73 tys. zł i była o 15,3% wyższa niż w roku 2012. Równocześnie jednak wartość ta była mniejsza o 30,9% niż w roku 2011 i o 7,8% niż w roku 2009. Na 1 pracującego w mikroprzedsiębiorstwach przypadało w tym czasie 6,35 tys. zł nakładów inwestycyjnych, co oznacza wzrost o 13,2% w porównaniu z rokiem wcześniejszym. Podobnie jednak jak w przypadku nakładów na 1 mikrofirmę, tak i tutaj zanotowana wartość była mniejsza niż w roku 2011, kiedy sięgała prawie 9 tys. zł.


Rysunek 3. Nakłady inwestycyjne mikroprzedsiębiorstw w przeliczeniu na 1 podmiot i 1 pra-cującego* w mikroprzedsiębiorstwach w latach 2009-2013 – wyniki dla Polski i województwa lubelskiego

* Liczba pracujących wg stanu na 31.XII danego rokuŹródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2009 roku, op. cit., s. 66, 80; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2010 roku, op.cit.., s. 64, 78; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2011 r., op.cit.., s. 68, 82; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2012 r., op.cit., s. 72, 86; Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op.cit., s. 72, 86.

Zestawienie wyników otrzymanych dla mikroprzedsiębiorstw z województwa lubel-skiego z wynikami uzyskanymi dla ogółu mikroprzedsiębiorstw wskazuje na raczej umiarko-waną aktywność inwestycyjną mikrofirm z Lubelszczyzny. Pomimo zwiększenia wydatków inwestycyjnych w 2013 r., nakłady inwestycyjne najmniejszych przedsiębiorstw w przelicze-niu na 1 podmiot stanowiły 81,5% wyniku krajowego, zaś w przeliczeniu na 1 pracującego w mikroprzedsiębiorstwach - 80,9% wyniku dla mikroprzedsiębiorstw ogółem. Z powyższy-mi poziomami województwo lubelskie uplasowało się na 9. miejscu w kraju. Najlepszym okresem pod tym względem był dla mikroprzedsiębiorstw z Lubelskiego rok 2011, kiedy ich nakłady inwestycyjne w przeliczeniu na jedną mikrofirmę przewyższały wynik krajowy o 11,5%, a na jednego pracującego – o 11,2%.

Ze względu na charakter nakładów inwestycyjnych w Polsce zdecydowanie prze-ważały nakłady na nowe obiekty majątkowe i ulepszenie istniejących, przy czym ich udział w nakładach ogółem wzrastał wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstwa – od 77,2% w przypadku mikroprzedsiębiorstw do 94,6% w przypadku przedsiębiorstw dużych. Nieco odmiennie ukształtowała się natomiast struktura wydatków inwestycyjnych w województwie lubelskim. W grupie mikroprzedsiębiorstw wydatki na nowe obiekty majątkowe i ulepszenie istniejących poniosło o 10 pkt proc. więcej podmiotów niż odsetek zanotowany dla kraju. Małe i duże firmy z kolei inwestowały relatywnie więcej w używane środki trwałe (Rysunek 4).

Rysunek 4. Przeznaczenie nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw w Polsce i województwie lubelskim w 2013 r. według klas wielkości przedsiębiorstw (w%)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., op. cit., s. 86.


Zgodnie z danymi Raportu o sytuacji mikro i małych firm w roku 201310 mikro i małe przedsiębiorstwa z województwa lubelskiego najczęściej przeznaczały wydatki inwestycyjne na zakup wyposażenia, narzędzi i przyrządów (62%). Przedmiotem wydatków inwestycyjnych badanych z Lubelskiego były nadto: maszyny i urządzenia (35%), środki transportu (19%), budynki i budowle (16%). Najmniej badani inwestowali w wartości niematerialne i prawne (6%) oraz przeznaczali na zakup gruntów (3%)11.

Analiza danych dotyczących nakładów inwestycyjnych wyraźnie wskazuje na mniej-szy potencjał inwestycyjny mikroprzedsiębiorstw niż firm większych. Jak wynika z badań, w 2013 r. 44% badanych mikro i małych przedsiębiorstw z lubelskiego zadeklarowało, że ich nakłady inwestycyjne w ciągu ostatnich 12 miesięcy nie przekroczyły 10 tys. zł, a kolejne 40% przyznało, że zawierały się w przedziale od 10 do 100 tys. zł12.

3. Źródła finansowania inwestycji mikroprzedsiębiorstw województwa lubelskiego ze szczególnym uwzględnieniem funduszy unijnych

Choć w literaturze przedmiotu bardzo często podejmowana jest problematyka dzia-łalności przedsiębiorstw z sektora MSP, stosunkowo niewiele wiadomo o funkcjonowaniu samych mikroprzedsiębiorstw. Problem ten pojawia się również przy próbie zbadania aktyw-ności inwestycyjnej mikroprzedsiębiorstw i źródeł jej finansowania. Zazwyczaj, w różnych opracowaniach prezentowane są albo wyniki zbiorcze (łącznie dla przedsiębiorstw z sektora MSP) albo wyniki odnoszące się tylko do małych i średnich podmiotów (z wyłączeniem mikro), co ogranicza możliwość bardziej wnikliwej analizy.

Zgodnie w wynikami badań przeprowadzonych w 2013 r. 74% badanych mikro i ma-łych przedsiębiorstw z województwa lubelskiego deklarowało, że źródłem finansowania ich bieżącej działalności były wyłącznie środki własne, a co czwarty respondent przyznał, że ko-rzystał również z finansowania zewnętrznego (26%)13. Respondenci z lubelskiego, którzy nie korzystali z finansowania zewnętrznego bieżącej działalności, jako przyczyny finansowania firmy wyłącznie ze środków własnych wskazali: brak potrzeby (49%), niechęć do zadłużania się (45%), brak możliwości skorzystania z finansowania zewnętrznego (np. brak zdolności kredytowej) (16%), tańszy koszt kapitału własnego w porównaniu z finansowaniem zewnętrz-nym (14%), oraz brak informacji na temat finansowania zewnętrznego (6%)14.

W odniesieniu do źródeł finansowania inwestycji, 88% przedstawicieli mikro i małych firm z województwa lubelskiego wskazało na środki własne, co stanowi wynik porówny-walny z wynikiem krajowym równym 89%. Drugim najczęściej wskazywanym sposobem finansowania wydatków inwestycyjnych był kredyt bankowy. Korzystanie z niego w finan-sowaniu inwestycji zadeklarowało 24% badanych, co stanowiło najwyższy odsetek w kraju. Ze znacznie mniejszym zainteresowaniem spotkały się natomiast pożyczka od rodziny lub znajomych (7%) i leasing (6%). Niewielki udział w strukturze finansowania inwestycji miały dotacje unijne i krajowe, będące źródłem finansowania, odpowiednio, dla 3% i 1% badanych z Lubelskiego. Wyniki te odpowiadają tendencji zaobserwowanej na poziomie kraju, aczkol-wiek należy wskazać, że w takich województwach jak: warmińsko-mazurskie, pomorskie

10 W okresie od 2 września do 4 października 2013 r. przeprowadzono 6900 wywiadów telefonicznych, z czego 6171 stanowiły wywiady z właścicielami mikroprzedsiębiorstw (89,4%), a 729 (10,6%) - z właścicielami małych firm. Liczba zrealizowanych wywiadów w województwie lubelskim wyniosła 417.

11 T. Kierzkowski, Inwestycje mikro i małych firm [w:] Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013. Temat specjalny: eksport w mikro i małych firmach, pod. red. T. Kierzkowskiego. Bank Pekao SA, Warszawa, styczeń 2014, s. 68, http://www.pekao.com.pl/mis/raport_SME/ [dostęp: 06.03.2015].

12 Ibidem, s. 70.13 T. Kierzkowski, Dostępność zewnętrznego finansowania dla mikro i małych firm [w:] Raport o sytuacji mikro…,

op.cit.., s. 63.14 Ibidem, s. 65.


czy łódzkie, odsetek korzystających z dotacji unijnych był o kilka punktów procentowych wyższy15.

Wydaje się, że niski udział środków unijnych w źródłach finansowania inwestycji związany jest z małą aktywnością przedsiębiorstw na rzecz ich pozyskania. Zgodnie z wy-nikami badań krajowych zrealizowanych w 2013 r., jedynie 12,5% badanych mikroprzedsię-biorstw przyznało, że ubiegało się o dofinansowanie ze środków unijnych. Spośród wszystkich badanych podmiotów mikro dofinansowanie otrzymało 7,8%16. Dość niski poziom zaintere-sowania korzystaniem ze środków unijnych wśród mniejszych przedsiębiorstw potwierdzają też badania przeprowadzone w 2014 r. Wynika z nich, że w latach 2007-2013 82,8% mikro i małych przedsiębiorstw17 nie korzystało ze środków unijnych18.

W okresie programowania 2007-2013 na poziomie regionalnym lubelskie mikro-przedsiębiorstwa mogły ubiegać się o środki z Regionalnego Programu Operacyjnego Woje-wództwa Lubelskiego (RPO WL). Działaniami szczególnie im dedykowanymi były Działanie 1.1 Dotacje dla nowopowstałych mikroprzedsiębiorstw (podmioty prowadzące działalność gospodarczą krócej niż 2 lata) oraz Działanie 1.2 Dotacje inwestycyjne dla mikroprzedsię-biorstw (dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą dłużej niż 2 lata) w ramach Osi Priorytetowej I. Przedsiębiorczość i innowacje. Dokonana przez beneficjentów ocena skuteczności projektów realizowanych w ramach powyższych działań wskazuje na rela-tywnie wysoki poziom ich oddziaływania na konkurencyjność i innowacyjność podmiotu19. Informacje na temat stanu wdrażania RPO WL dla działania 1.1. i 1.2 na dzień 30.06.2014 prezentuje Tabela 3.

Tabela 3. Stan wdrażania RPO WL dla działania 1.1 i 1.2 na dzień 30.06.2014 r.

Dzi

ałan

ie

Wnioski o dofinansowaniePodpisane umowy Wnioski o płatność

po ocenie formalnej zatwierdzone do realizacji

liczb

a na

rast

ając

o

war

tość

nara

staj

ąco

w m

ln z

ł

% a

loka

cji

liczb

a na

rast

ając

o

war

tość

nara

staj

ąco

w m

ln z

ł

% a

loka

cji

liczb

a na

rast

ając

o

war

tość

nara

staj

ąco

w m

ln z

ł

% a

loka

cji

liczb

a na

rast

ając

o

war

tość

nara

staj

ąco

w m

ln z

ł

% a

loka

cji

1.1 825 212,23 230,5 572 153,02 166,2 420 89,99 97,7 970 75,52 821.2 1230 564,87 195,2 838 387,44 133,9 744 286,54 99,0 1460 208,06 71,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie okresowe z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007 – 2013 za I półrocze 2014 r., wrzesień 2014, s. 23-26, http://www.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/128/ [dostęp: 19.03.2015].

Z badań przeprowadzonych na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie wyni-ka, że 5,7% przedstawicieli mikroprzedsiębiorców podjęło próbę realizacji projektu z RPO

15 T. Kierzkowski, Inwestycje mikro i małych firm, op.cit., s. 72.16 B. Wyżnikiewicz, Polskie MSP na drodze ku nowoczesności, Raport z wyników badania przygotowanego przez

Konfederację Lewiatan, IBnGR, Warszawa 2013, s. 54-55, http://konfederacjalewiatan.pl/wydawnictwa/_files/ publikacje/2013/MSP_2013_-_raport_g_wny_pol.pdf [dostęp: 16.03.2015].

17 Struktura próby według wielkości zatrudnienia przedstawiała się następująco: 49,9% - samozatrudnieni, 45% - firmy zatrudniające 1-9 pracowników, 5,1% - firmy zatrudniające 10-49 pracowników. Wyniki badań w zde-cydowanym stopniu odnoszą się więc do mikroprzedsiębiorstw.

18 Jak w Polsce prowadzi się własny biznes? Nastroje gospodarcze wśród mikro- i małych firm w II połowie 2014 roku oraz prognozy na I połowę 2015 r. Raport 2014/2015, EDYCJA IV, Instytut Badań i Analiz, Grupa OSB, Firmy.net, s. 36, http://www.firmy.net/blog/zmiany-w-kodeksie-pracy-hamuja-wzrost-zatrudnienia-w-mikrofirmach-18320.html [dostęp:10.03.2015].

19 Ocena wpływu dotacji z RPO WL na wzrost konkurencyjności oraz innowacyjności beneficjentów z sektora MŚP, Raport wykonany przez Pracownię Badań i Doradztwa „Re-Source”, s. 68, http://www.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/471/ [dostęp: 20.03.2015].


WL. Z danych wynika również, że zainteresowanie aplikowaniem o środki wzrastało wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstwa20. Analiza przyczyn nieaplikowania o środki z RPO WL (dla wszystkich badanych grup) wykazała, że przyczynami rezygnacji z ubiegania się o wsparcie były między innymi: brak pomysłu na projekt, specyfika działalności uniemożli-wiająca ubieganie się o dofinansowanie, brak odpowiedniego personelu, zniechęcenie zwią-zane z negatywnymi doświadczeniami i brak projektów dostosowanych do specyfiki branży. W grupie mikroprzedsiębiorców istotnymi barierami okazały się w tym zakresie: biurokracja, brak środków finansowych na wkład własny oraz brak wystarczającej wiedzy21.

Z uwagi na relatywnie (w porównaniu z innymi grupami potencjalnych beneficjen-tów) niższą wiedzę o możliwościach realizacji projektów z RPO WL, sformułowano zale-cenia, by w przyszłej perspektywie podjąć działania podnoszące poziom poinformowania mikroprzedsiębiorców o możliwości realizacji projektów w ramach RPO WL. Istotną kwe-stią wydaje się również dalsze dążenie do upraszczania treści komunikatów kierowanych do przedsiębiorców, tak by ich przekaz był zwięzły i konkretny22.

Nowa perspektywa finansowa 2014-2020 przynosi nowe możliwości pozyskania środ-ków przez przedsiębiorstwa. Na lata 2014-2020 Komisja Europejska zatwierdziła 6 krajowych programów operacyjnych i 16 regionalnych (Rysunek 5), przy czym w nowym okresie pro-gramowania zwiększony został udział środków przekazanych samorządom województw23. Lubelskie dysponować będzie kwotą 2,23 mld euro, która zostanie rozlokowana w ramach 14 osi priorytetowych, przy czym najwięcej środków skierowanych zostanie na rozwój kon-kurencyjności przedsiębiorstw.

Rysunek 5: Podział środków unijnych na krajowe i regionalne programy operacyjne w per-spektywie finansowej 2014-2020

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://www.mir.gov.pl/fundusze/fundusze_europej-skie_2014_2020/ strony/start.aspx [dostęp: 07.03.2015].

20 B. Leszczyńska, N. Jaworska, M. Stefańska, J. Gać, Ocena stopnia znajomości RPO WL na lata 2007-2013 i efektów jego wdrażania wśród mieszkańców województwa lubelskiego, PSDB na zlecenie Urzędu Marszał-kowskiego w Lublinie, 2013, s. 27, http://www.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/471/ [dostęp: 08.03.2015]

21 Ibidem, s. 28.22 Ocena efektów działań informacyjno-promocyjnych prowadzonych w ramach Regionalnego Programu Opera-

cyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013. Raport końcowy, Zespół Konsultantów ITTI, Poznań, listopad 2014, s. 145, http://www.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/471/ [dostęp: 12.03.2015].

23 Budżet wszystkich Regionalnych Programów Operacyjnych stanowi około 40% wszystkich środków przyznanych Polsce na lata 2014-2010 wobec 25% w latach 2007-2013.


Podsumowanie

Aktywność najmniejszych podmiotów jest niezwykle ważna dla rozwoju regionów i, szerzej, całej gospodarki. To z kolei, czy mikroprzedsiębiorstwa będą prosperować i ja-kie będą ich perspektywy rozwojowe, w istotnym stopniu zależy od podejmowanych przez nie decyzji inwestycyjnych. Dokonując inwestycji dziś, przedsiębiorstwa kształtują to, jak będą funkcjonować w przyszłości, dając sobie szansę nie tylko na przetrwanie na rynku, ale i wzrost oraz rozwój.

Województwo lubelskie należy do regionów o niskim poziomie nasycenia przed-siębiorczością, czego efektem jest stosunkowo niewielki udział nakładów inwestycyjnych mikroprzedsiębiorstw Lubelszczyzny w nakładach ogółem podmiotów tej klasy. Analiza danych za okres 2009-2013 wskazuje na znaczne wahania wydatków inwestycyjnych mi-kroprzedsiębiorstw z województwa lubelskiego. Choć rok 2013, w porównaniu z rokiem wcześniejszym, zaznaczył się większą aktywnością inwestycyjną mikroprzedsiębiorstw z Lubelskiego, to wielkość ich nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na 1 podmiot i 1 pracującego znalazła się wyraźnie poniżej wyniku krajowego.

Głównym źródłem finansowania inwestycji najmniejszych podmiotów były środki własne. Drugim w kolejności był kredyt bankowy. Wyniki badań z 2013 r. wskazują na re-latywnie niewielkie znaczenie dotacji unijnych w finansowaniu inwestycji mikro i małych przedsiębiorstw z Lubelskiego. Dotychczasowe analizy sugerują, że w przypadku podmiotów mikro z województwa lubelskiego istotnymi barierami podjęcia starań o wsparcie z funduszy unijnych, obok braku środków finansowych na wkład własny, były biurokracja oraz niedo-stateczna wiedza, stąd kluczowe wydaje się dążenie do upraszczania procedur aplikowania o środki oraz zwiększenie poziomu poinformowania przedsiębiorców o możliwościach, jakie otwiera przed nimi nowa perspektywa finansowa.

Bibliografia

1. Annoni P., Dijkstra L., EU Regional Competitiveness Index RCI 2013, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2013, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/ docgener/studies/pdf/6th_report/rci_2013_report_final.pdf [dostęp: 11.03.2015].

2. Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2014, pod red. M. Nowic-kiego. IBnGR, Gdańsk 2014, http://www.ibngr.pl/Aktualnosci/Aktualnosci/Atrakcyjnosc-inwestycyjna-wojewodztw-i-podregionow-Polski-2014 [dostęp: 18.03.2015].

3. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2011.4. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2010 roku, GUS, Warszawa 2011.5. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.6. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2012 r., GUS, Warszawa 2014.7. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r., GUS, Warszawa 2014.8. Jak w Polsce prowadzi się własny biznes? Nastroje gospodarcze wśród mikro- i małych firm

w II połowie 2014 roku oraz prognozy na I połowę 2015 r. Raport 2014/2015, EDYCJA IV, Instytut Badań i Analiz, Grupa OSB, Firmy.net, http://www.firmy.net/blog/zmiany-w-kodeksie -pracy-hamuja-wzrost-zatrudnienia-w-mikrofirmach-18320.html [dostęp:10.03.2015].

9. Kierzkowski T., Dostępność zewnętrznego finansowania dla mikro i małych firm [w:] Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013. Temat specjalny: eksport w mikro i małych firmach, pod. red. T. Kierzkowskiego. Bank Pekao SA, Warszawa, styczeń 2014, s. 61-65, http://www.pekao.com.pl/mis/raport_SME/ [dostęp: 06.03.2015].

10. Kierzkowski T., Inwestycje mikro i małych firm [w:] Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013. Temat specjalny: eksport w mikro i małych firmach, pod. red. T. Kierzkow-skiego. Bank Pekao SA, Warszawa, styczeń 2014, s. 65-73, http://www.pekao.com.pl/ mis/raport_SME/ [dostęp: 06.03.2015].


11. Leszczyńska B., Jaworska N., Stefańska M., Gać J., Ocena stopnia znajomości RPO WL na lata 2007-2013 i efektów jego wdrażania wśród mieszkańców województwa lubelskiego, PSDB na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie, 2013, http://www.rpo.lubelskie.pl/ front/page/get/471/ [dostęp: 08.03.2015].

12. Łapiński J., Nieć M., Rzeźnik G., Zakrzewski R., Działalność sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce na tle krajów UE [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2012-2013, pod. red. P. Zadury-Lichoty i A. Tarnawy. PARP, Warszawa 2014, s. 14-43.

13. Ocena efektów działań informacyjno-promocyjnych prowadzonych w ramach Regionalne-go Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013. Raport końcowy, Zespół Konsultantów ITTI, Poznań, listopad 2014, http://www.rpo.lubelskie.pl/ front/page/get/471/ [dostęp: 12.03.2015].

14. Ocena wpływu dotacji z RPO WL na wzrost konkurencyjności oraz innowacyjności benefi-cjentów z sektora MŚP, Raport wykonany przez Pracownię Badań i Doradztwa „Re-Source”, 2013, http://www.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/471/ [dostęp: 20.03.2015].

15. Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 (przyjęty decyzją Komisji Europejskiej C(2015)887 z dnia 12 lutego 2015 r.), Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie, http://www.npf.rpo.lubelskie.pl/front/page/get/658/ [dostęp: 20.03.2015].

16. Skowronek-Mielczarek A., Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Pol-sce, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2013.

17. Sosińska-Wit M., Aktywność inwestycyjna MŚP w województwie lubelskim na podstawie badań ankietowych, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy 2012, nr 28, s. 348-356.

18. Sprawozdanie okresowe z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lu-belskiego na lata 2007 – 2013 za I półrocze 2014 r., wrzesień 2014, http://www.rpo. lubelskie.pl/front/page/get/128/ [dostęp: 19.03.2015].

19. Wyżnikiewicz B., Polskie MSP na drodze ku nowoczesności, Raport z wyników badania przy-gotowanego przez Konfederację Lewiatan, IBnGR, Warszawa 2013, http://konfederacjale-wiatan.pl/wydawnictwa/_files/publikacje/2013/MSP_2013_-_raport_g_ wny_pol.pdf [dostęp: 16.03.2015].

20. http://www.mir.gov.pl/fundusze/fundusze_europejskie_2014_2020/strony/start.aspx [dostęp: 07.03.2015].

INVESTMENTS OF MICRO-ENTERPRISES FROM THE LUBELSKIE VOIVODESHIP INCLUDING SOURCES OF

THEIR FINANCING

SummaryThe aim of the article is to analyse the investment activity of micro-enterprises from the Lubelskie voivodeship, and to indicate the sources of its financing, with particular emphasis on EU funds.During the period 2009-2013, the investment outlays of micro-enterprises from the Lubelskie voivodeship were subject to significant fluctuations. The data analysis indicates the moderate investment activity of micro-enterprises from the Lubelskie voivodeship in comparison with the activity of entities from the other regions of Poland. Micro- and small enterprises from the Lubelskie voivodeship financed their investments mainly from their own resources. The usage of EU funds in investment financing was relatively small. For micro-entrepreneurs from the Lubelskie voivodeship, barriers to using EU funds of particular importance were: bureaucracy, lack of own resources, and insufficient knowledge.

Key words: investments, micro-enterprises, sources of investment financing, EU funds;


Spółdzielczość rolnicza w Polsce po integracji z UESławomir Kowalski

Sławomir KowalskiPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku

SPÓŁDZIELCZOŚĆ ROLNICZA W POLSCE PO INTEGRACJI Z UE

Wprowadzenie

W Unii Europejskiej grupy producentów – spółdzielnie branżowe - są podstawowym ogniwem struktury zorganizowanego rynku produktów rolnych, utworzonego z udziałem producentów. Grupy te (spółdzielnie) zrzeszając się głównie w krajowych i regionalnych spółdzielczych związkach branżowych posiadają średnio ponad 65% udziału w sprzedaży hurtowej produktów rolnych oraz ich przetwórstwie. Dzięki temu producenci taniej zaopa-trują się w środki do produkcji i korzystniej sprzedają swoje produkty, przejmując część wartości dodanej, jaka powstaje na kolejnych etapach obrotu oraz przetwórstwa produktów rolnych. Stanowi to dodatkowe, poza dopłatami bezpośrednimi, ekonomiczne wzmocnienie gospodarstw rolnych.

W Polsce rynek produktów rolnych jest coraz lepiej zorganizowany, ale w większo-ści przypadków bez udziału producentów. Stawia to polskich rolników w trudnej sytuacji dochodowo-konkurencyjnej. Niezorganizowanie polskich rolników jest przede wszystkim wynikiem upadku po 1990 r. spółdzielczości rolniczej, która co prawda była nadmiernie uzależniona od Państwa, ale skupowała od rolników około 60% produktów rolnych, tj. po-dobną wielkość jak spółdzielnie rolnicze w krajach UE-15. Obecnie jedynie spółdzielczość mleczarska, która w ostatnich kilkunastu latach unowocześniła bazę przetwórczą, zachowała około 70% udział w rynku. Spółdzielczość mleczarska jest najlepszym dowodem na to, że forma spółdzielcza może być i nowoczesna i konkurencyjna.

W okresie transformacji kolejne rządy nie przykładały zbyt dużej wagi do pomocy rolnikom w zorganizowaniu się w struktury gospodarcze, jednocześnie przyczyniając się do pogłębienia trwających procesów destrukcyjnych. Lata 90. to także nieprzyjazne nasta-wienie do spółdzielczości samych rolników, jak również otoczenia rolnictwa. Pustkę po zaprzestaniu obsługi rolników przez spółdzielnie starano się wypełnić organizując rolników w stowarzyszenia i zrzeszenia. Nie były to jednak najlepiej dostosowane formy prawne do organizowania gospodarczego rolników. Miejsce spółdzielni, z których odeszło większość producentów rolnych, zajęli pośrednicy.

Tak mały stopień zorganizowania rolników wynika przede wszystkim z braku wdro-żenia równolegle z uchwaleniem ustawy kompleksowego programu wsparcia procesu gospo-darczego organizowania się producentów rolnych. Tworzenie grup wiąże się z rozpoczęciem działalności gospodarczej – utworzeniem firmy.

Celem opracowania jest zwrócenie uwagi na potrzebę rozwoju spółdzielczych form gospodarowania na obszarach wiejskich.

1. Rozwój ruchu spółdzielczego

Spółdzielczość powstawała na ziemiach polskich, podobnie jak w całej Europie, począwszy od połowy XIX wieku. Jej rozwój odbywał się w warunkach gospodarki ryn-kowej, w ramach systemów prawnych obowiązujących w poszczególnych zaborach. Ruch spółdzielczy budził szczególne zainteresowanie wśród chłopów, robotników, inteligencji, ale też wśród rzemieślników i drobnych kupców. Prekursorem spółdzielczości w Polsce był

Sławomir Kowalski334

Stanisław Staszic, który już w 1816 roku założył Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze dla Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach. W okresie rozbiorów różne formy spółdziel-czości wiejskiej były tworzone w poszczególnych częściach kraju. W zaborze pruskim już od lat 70-tych XIX wieku zakładano spółdzielnie mleczarskie, parcelacyjne, nieco później rolniczo-handlowe „Rolniki”. W Królestwie istniały Syndykaty Rolne, w Galicji spółdzielnie mleczarskie i wiele innych. Na wsi we wszystkich trzech zaborach działały kółka rolnicze, a także różne formy spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych takich jak Banki Ludowe czy Kasy Stefczyka. Bywały wsie, którym ze względu na bujny rozwój różnorodnych form spółdzielni nadawano miano „wzorowych wsi spółdzielczych” (Lisków, Sterdyń, Handzlów-ka). Poza swoim znaczeniem społeczno-gospodarczym, spółdzielnie odgrywały wówczas również wielką rolę patriotyczną1.

W okresie międzywojennym dobrze rozwijały się spółdzielnie wiejskie. Już w dwa lata po odzyskaniu niepodległości – 29 października 1920 roku, Sejm RP uchwalił bardzo nowoczesną, jak na tamte czasy ustawę o spółdzielczości. Na jej podstawie powstawały spół-dzielnie kredytowe, mleczarskie oraz spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu, a także spółdzielnie o typowo branżowym lub usługowym charakterze: skupu i zbytu bydła i trzody chlewnej, jajczarsko-drobiarskie, rybackie i rakarskie, ogrodnicze, sprzedaży narzędzi rolniczych, przemysłu ludowego, pastwiskowe, leśne, oczyszczania zboża, przetwórcze i maszynowe. Spółdzielnie te dla wzmocnienia swojej pozycji i lepszej realizacji celów łączyły się w róż-nych związkach, by ostatecznie w 1935 roku utworzyć jeden związek rewizyjny pod nazwą Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych.

Po drugiej wojnie światowej ruch spółdzielczy został ściśle powiązany z przekształce-niami politycznymi, społecznymi i gospodarczymi. Kontrolą państwa objęto całą gospodarkę, w tym także spółdzielczość. Organizacje spółdzielcze zaliczono do jednostek gospodarki uspołecznionej i włączono do realizacji zadań zawartych w centralnych i terenowych planach gospodarczych. Spółdzielnie rolnicze stały się narzędziem w rękach państwa służąc realiza-cji polityki wobec wsi i rolnictwa. W wielu segmentach rynku posiadały monopolistyczną pozycję. Rolnik skazany był w zasadzie na sprzedaż swojej produkcji i zakup środków do produkcji w spółdzielni, której był członkiem, a członkostwo stało się dla osób pragnących utrzymać się z pracy na roli praktycznie przymusowe2.

W dekadzie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, w okresie urynkowienia go-spodarki, rola spółdzielczości w obsłudze wsi i rolnictwa oraz w procesach produkcyjnych znacznie zmalała. Decydujące znaczenie miało wejście w życie ustawy z dnia 20 stycznia 1990 roku, która likwidowała związki gospodarcze spółdzielni, co rażąco przyczyniło się do zerwania tradycyjnych więzi instytucjonalnych zaopatrzenia i zbytu skupionych produktów. Dalszym powodem były trudności dostosowania się spółdzielni do nowych warunków funk-cjonowania na wolnym rynku i w warunkach postępującej integracji europejskiej, a także ostra konkurencja ze strony przedsiębiorstw zagranicznych, prywatnych i ze strony tzw. szarej strefy. Z tych powodów rozpadł się cały system spółdzielczy obsługujący rolnictwo. Rolnicy sami opuszczali spółdzielnie, które uznawali za nie swoje, a wręcz państwowe i zaczęli działać w pojedynkę, przegrywając ze znacznie silniejszym otoczeniem handlowo-produkcyjnym.

Obecnie funkcjonuje jeszcze około połowy spółdzielni z czasów PRL-u. Tempo likwi-dowania spółdzielni ostatnio spadło. Można sądzić, że spółdzielnie, które przetrwały w znacz-nej większości utrzymają się na rynku. Najlepiej dostosowały się do gospodarski rynkowej spółdzielnie mleczarskie, które unowocześniły swoją bazę przetwórczą i z powodzeniem

1 W. Boguta (red.), Spółdzielczość wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2011, s. 14.

2 J. Żmija, Spółdzielczość w świadomości rolników i doradców oraz praktyczne wykorzystanie idei spółdzielczej do rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, Kraków 2013, s. 12.

Spółdzielczość rolnicza w Polsce po integracji z UE 335

mogą konkurować na rynku europejskim i światowym. Z powodzeniem na Jednolitym Ryn-ku Europejskim mogą konkurować Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne, które przetrwały, należą one do pracujących w nich rodzin i są w zdecydowanej większości nowoczesnymi zespołowymi. Obsługą rolnictwa, tj. zaopatrzeniem, zbytem i przetwórstwem produktów rolnych zajmuje się w dalszym ciągu tylko część z pozostałych spółdzielni zaopatrzenia i zbytu „Samopomoc Chłopska”, ogrodniczo-pszczelarskich i SKR. Po odejściu z nich rolni-ków w większości stały się one spółdzielniami pracy zajmującymi się handlem detalicznym, hurtowym i usługami na terenach wiejskich3.

2. Istota wspólnego gospodarowania producentów rolnych

Współpraca rolników na całym świecie ma długą tradycję. Zazwyczaj dotyczy ona tylko części działalności gospodarczej i w dużej liczbie przypadków przyjmuje postać nie-formalnego porozumienia dla realizacji wzajemnej pomocy bez zapłaty pieniężnej i opiera się głównie na wymianie usług (pracy, maszyn) o równorzędnej wartości.

Wtedy, gdy współpraca wymaga ściślej określonych zobowiązań dochodzi do for-malnego porozumienia, zostaje założona formalna organizacja. Organizacje te przyjmują różne formy prawne (tak w Polsce jak i w innych krajach) – spółdzielni, spółek, zrzeszeń, stowarzyszeń, jednak ich wspólną cechą jest to, że są one związkami ludzi nie kapitału, a w swoim działaniu stosują międzynarodowe zasady spółdzielcze.

Spółdzielnie były i są tworzone przez rolników dla prowadzenia działalności w bardzo szerokim zakresie. Początkowo spółdzielnie tworzono po to, by umożliwić członkom korzyst-niejszy zakupu środków do produkcji bądź sprzedaż na rynku płodów rolnych wytworzonych przez członków. Takie spółdzielnie zaopatrzenia i/lub zbytu miały na celu nabywanie różnych potrzebnych towarów i sprzedaż produktów (na odległych nieraz rynkach) na warunkach korzystniejszych niż te, które mogli uzyskać rolnicy indywidualni. Wiele tych spółdzielni przekształciło się w poważne przedsiębiorstwa.

W takich krajach, jak Francja czy Niemcy, jako pierwsze zostały założone spółdzielnie kredytowe mające działać, jako banki wiejskie. Banki te prowadziły obsługę gospodarstw rolnych, a także inwestowały swój kapitał w inne spółdzielnie rolnicze i pomogły w zbu-dowaniu szerokiej organizacji spółdzielczej, która obecnie kontroluje dużą część rolniczej działalności w tych krajach – zarówno dostarczenie surowców, jak i przetwarzanie oraz dys-trybucję rolniczych produktów. Współpraca dotyczy czterech obszarów rolniczej działalności, wyodrębnionych w zależności od funkcji, albo typu aktywności gospodarczej: • Spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu – zaopatrujące członków w środki do produkcji oraz

sprzedające produkty rolne wyprodukowane w gospodarstwach członków; typowymi przykładami tego typu spółdzielni są gminne spółdzielnie „Samopomoc Chłopska”, spół-dzielnie ogrodniczo-pszczelarskie.

• Spółdzielnie przetwórcze – przetwarzające surowce rolnicze i sprzedające je bezpo-średnio konsumentom we własnych sklepach, lub za pośrednictwem firm handlowych. Typowym przykładem tego typu spółdzielni są spółdzielnie mleczarskie.

• Spółdzielnie usługowe – dostarczające członkom określonych usług, np. mechanizacyj-nych, bankowych, ubezpieczeniowych, socjalnych. Przykładami takich spółdzielni są spółdzielnie kółek rolniczych, banki spółdzielcze.

• Spółdzielnie produkcji rolnej – zajmują się produkcją roślinną, ale są też znaczącym pro-ducentem produktów zwierzęcych. Duży udział w ich produkcji sprzedanej stanowią pro-dukty przetworzone we własnych przetwórniach (pasze, przetwory owocowo-warzywne),

3 W. Boguta, M. Martynowski (red.), Organizowanie się rolników w grupy producentów głównym sposobem na podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, s. 23.


świadczą też usługi, głównie mechanizacyjne i warsztatowe. Spółdzielnie te posiadają również własną sieć handlową, bazę turystyczną, gastronomię, hotele. Ich przykładem są RSP (rolnicze spółdzielnie produkcyjne).

• Spółdzielnie zrzeszające producentów rolnych, tworzone w celu wspólnej sprzedaży – zwane powszechnie grupami producentów rolnych. Termin „grupa producentów rolnych” nie oznacza formy prawnej (mogą one występować, jako spółdzielnie, spółki, zrzeszenia itp.) zorganizowania się producentów, a jedynie wskazuje na charakter i funkcje spełniane na rynku przez taką organizację4.

Grupy producentów rolnych zrzeszają producentów produkujących na skalę towarową dany produkt lub grupę produktów (np. ziemniaki, trzodę chlewną, zboża). Są to, więc orga-nizacje branżowe. Mają one na celu koncentrację i ujednolicanie podaży, dostosowywanie jej do potrzeb rynku, szczególnie pod kątem jakości i ilości, a tym samym pozytywne oddziały-wanie na organizację rynku. Głównym ich celem jest sprzedaż produktów wyprodukowanych w gospodarstwach członków. Grupy muszą dostarczać na rynek produkty rolnicze to znaczy te, które są nieprzetworzone lub tylko wstępnie przetworzone. Istotą spółdzielni zrzeszających producentów rolnych (grup producentów rolnych) jest fakt, że są one swoistym „przedłuże-niem gospodarstw” członków, pozwalającym im uczestniczyć w dalszych ogniwach obrotu produktami rolnymi i poprzez to poprawiać dochodowość gospodarstw, poprzez przechwy-tywanie wartości dodanej powstającej w wyniku obrotu produktami rolnymi.

Spółdzielnia jest istotnym elementem poprawy funkcjonowania gospodarstwa na rynku i ekonomicznej efektywności jego gospodarowania. Współpraca rolników opiera się na zasadzie dobrowolności przy jednoczesnym kierowaniu się uzgodnionymi dla wzajemnej korzyści regułami.

W wielu krajach, w środowisku wiejskim, zakładane są również spółdzielnie niezwią-zane bezpośrednio z obsługą rolnictwa, lecz pełniące istotne funkcje społeczne. Mogą to być spółdzielnie działające na rzecz rozwoju infrastruktury wsi (np. spółdzielnie elektryfikacyjne, telefonizacyjne – szczególnie popularne w USA, komunikacyjne), oferujące usługi medyczne, opiekuńcze i edukacyjne (spółdzielcze przychodnie lekarskie, przedszkola, a nawet szkoły, domy i punkty opieki dla osób niepełnosprawnych i starszych), wspomagające pozarolniczą działalność członków i umożliwiające im zdobycie dodatkowych dochodów (np. w agrotu-rystyce, spółdzielnie wytwórcze, w tym tradycyjnych wyrobów regionalnych). Wkraczają często na obszary, na których polityka społeczna realizowana przez władze publiczne okazuje się nieefektywna, bądź, z których władze te w ogóle się wycofują (praktycznie we wszyst-kich rozwiniętych krajach obserwuje się redukcję środków na cele polityki społecznej), zaś firmy prywatne, nastawione na zysk, nie są nimi zainteresowane. Zasadą jest, że spółdzielnie

działają na rzecz swoich członków. Jest to jedna z podstaw sukcesu spółdzielni5.

3. Formy prawne zrzeszania producentów

Polskie prawo przewiduje szereg form prawnych zrzeszania się producentów: są to m.in. spółdzielnie, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki cywilne, rolnicze zrze-szenia branżowe, stowarzyszenia (tabela 1).

4 Krajowa Rada Spółdzielcza, Podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez zrzeszanie się rolników ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, KRS, Warszawa 2012, s. 43.

5 W. Boguta W., M. Martynowski (red.), Organizowanie … op.cit., s. 33.


Tabela 1. Charakterystyka form prawnych działalności gospodarczej

Forma prawna Spółdzielnia Spółka z o.o. Zrzeszenie Stowarzyszenie

Charakter organizacji

gospodarczy, ale również społeczny dowolny

społecznozawo-dowy, ale też gospodarczy

społeczny

Teren działania bez ograniczeń bez ograniczeń terytorium RP bez ograniczeń

Członkowie organizacji

osoby fizyczne i prawne

osoby fizyczne i prawne osoby fizyczne osoby fizyczne

Liczba członków założycieli

co najmniej 5 osób fizycznych lub 3

osoby prawne1 i więcej co najmniej 10

osób fizycznychco najmniej 15

osób fizycznych

Źródło: Promocja tworzenia grup producentów rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2011, s. 6.

Każda z wymienionych form prawnych, jako podstawa działania grupy producenckiej ma swoje wady i zalety, np. stowarzyszenie jest dobrym rozwiązaniem dla grup producenc-kich w początkowym okresie działalności, gdyż nie jest wymagany kapitał założycielski i stosunkowo prosta jest forma rejestracji. W stowarzyszeniu można skutecznie nauczyć się współpracy. Jednak grupa producencka, która zamierza inwestować, powinna zdecydować się na inną formę prawną. Dla grup producenckich zamierzających inwestować we wspólne przedsięwzięcie gospodarcze, np. budowę przechowalni – dobrym rozwiązaniem jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Dla spółki z o. o. rolnicy mogą pozyskiwać udziałowców, którzy dysponują jakimś majątkiem i mogą go wnieść w formie aportu. Obecnie najczęstszą formą prawną używaną przez grupy producentów rolnych jest spółdzielnia. Jest to forma sprawdzona w praktyce wielu państwach, w tym także w UE, a spółdzielnie rolników ob-sługują około 60% zaopatrzenia w środki produkcji i zbytu produktów. Wybierając sposób zorganizowania się należy przede wszystkim brać pod uwagę formy, które nie będą ograniczać prowadzenia planowanej działalności i pozwolą na najpełniejsze zrealizowanie celów grupy6.

4. Znaczenie spółdzielczości rolniczej dla rozwoju obszarów wiejskich

Koncentracja działalności gospodarczej w formie spółdzielni jest bardzo popularna w krajach Unii Europejskiej. Wiedza i umiejętności jednego człowieka są często niewystar-czające aby efektywnie zarządzać podmiotem, podczas gdy współpraca w ramach spółdzielni niesie ze sobą wiele korzyści: • pozwala na obniżanie kosztów produkcji, • wykorzystanie efektu synergii pomiędzy zasobami tworzącymi spółdzielnię, • umożliwia przejęcie znacznej części rynku produktów lub usług, na którym swoje dobra

sprzedaje kooperatywa.Środowiska wiejskie są miejscem, gdzie rozwijają się inicjatywy spółdzielcze zwią-

zane nie tylko z produkcją rolną, coraz częściej zakładane są tam spółdzielnie, które pełnią istotne funkcje społeczne. UE nie tylko traktuje inicjatywy spółdzielcze na równi z innymi rodzajami działalności, ale także podkreśla ich znaczenie, bowiem w wielu dokumentach wydanych przez organy UE można znaleźć zapisy, że spółdzielnie odgrywają szczególną rolę w regionach o mniej korzystnych warunkach, gdzie zyskowność z prowadzonej działalności jest niższa, co powoduje, iż kapitał jest nimi mniej zainteresowany. Wspólnota postrzega

6 S. Zawisza, Perspektywy rozwoju grup producentów rolnych – szanse i zagrożenia, Wyd. Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010, s. 16.


zatem spółdzielnie jako podmioty, które budują spójność i integralność społeczną obszarów wiejskich, a te właśnie elementy są przecież na stałe wpisane w cele stawiane przed UE.

Spółdzielnie rolnicze w Unii Europejskiej stanowią one ważny element społeczno--ekonomiczny dla gospodarki i społeczeństwa. Spółdzielnie nigdy nie działają w pojedynkę, zawsze tworzą związki lokalne, regionalne i krajowe – w ten sposób uzyskując większą siłę ekonomiczną7. O sile spółdzielni w Unii Europejskiej świadczą następujące liczby: • łączna liczba spółdzielni: 40 tys.; łączny obrót 300 mld Euro, • zdecydowana większość rolników UE-15 jest członkami jednej lub więcej spółdzielni, • spółdzielnie rolnicze w tzw. krajach UE-15 zatrudniają łącznie ok. 660 tys. osób, • spółdzielnie zaopatrują swoich członków w ponad 50% środków do produkcji rolnej, • udział spółdzielni w zakupach, przetwórstwie i handlu artykułami rolnymi wynosi • ponad 60%, • udział spółdzielni w głównych branżach: mleko około 70%, mięso wieprzowe 50%, • zboża 35%.

O roli i znaczeniu spółdzielni rolniczych w wybranych krajach Unii Europejskiej wskazują dane zawarte w tabeli 2.

Tabela 2. Spółdzielnie rolnicze w Unii Europejskiej

KrajLiczba

gospodarstw(tys)

Liczba spółdzielni

(szt.)

Liczba członków

(tys)

Liczba pracowników

(tys)

Obroty(mld Euro)

Francja 527 3 500 580 150 80,0Niemcy 371 2 994 1 807 101 44,5Holandia 77 51 143 60 45,1Włochy 1 679 4 874 839 86 32,4

Hiszpania 1 044 3 989 927 94 18,9Dania 45 14 81 35 18,8

Irlandia 128 150 197 35 12,4Grecja 860 6 170 714 18 1,0Polska 2 391 2 732 400 100 9,0

Źródło: COGECA I EUROSTAT, rok 2009; dane Polska: KRS, rok 2012

Wraz z rozpadem gospodarki planowej, rozpadł się system usługowo-handlowej ob-sługi rolnictwa. 20 stycznia 1990 r. uchwalona zostaje specustawa, która w praktyce likwi-dowała spółdzielcze lokalne, regionalne i krajowe związki gospodarcze (doprowadziło to do likwidacji około 60% spółdzielni – potencjał ekonomiczny pozostałych zmalał o około 90%, z wyjątkiem spółdzielni mleczarskich, które zachowały ok. 70% rynku skupu i przetwórstwa mleka). Rolnicy w zdecydowanej większości odchodzą od swoich spółdzielni i zaczynają indywidualnie działać na rynku. Dzisiaj wyraźnie widać, że było to błędne rozumowanie i działający w pojedynkę rolnicy najczęściej przegrywają ze znacznie silniejszymi podmiotami skupującymi produkty rolne, które wkroczyły w miejsce spółdzielni. W przeciwieństwie do rolników z krajów „UE-15”, polscy rolnicy nie biorą udziału (jeśli, to w bardzo ograniczonym zakresie) w podziale wartości dodanej powstającej w obrocie i przetwórstwie produktów rolnych. W Polsce tylko, co piąty rolnik należy do jakiejś spółdzielni. W rolnictwie i jego otoczeniu funkcjonuje obecnie około 2700 spółdzielni (tabela 3).

7 Krajowa Rada Spółdzielcza, Podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez zrzeszanie się rolników ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, KRS, Warszawa 2012, s. 13.


Tabela 3. Zmiany liczebności spółdzielni rolniczych w Polsce w latach 1989-2012

WyszczególnienieLata

1989 2000 31.07.2012 1989/2012%

Spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu „Sch”Spółdzielnie mleczarskieSpółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskieRolnicze spółdzielnie produkcyjneSpółdzielnie kółek rolniczychRazem spółdzielnie rolniczeSpółdzielcze grupy producentów rolnych

1 912323140

2 0892 0066344

-

1 648238128

1 0241 0634 101

-

1 24415071716551

2 732280

654650342743-

Źródło: Krajowa Rada Spółdzielcza, Podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez zrzeszanie się rolników ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, KRS, Warszawa 2012, s. 12.

W strukturze spółdzielni wg sektorów prowadzonej działalności w Polsce największą pozycję stanowi rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo (wykres 1).

Wykres 1. Struktura spółdzielni wg sektorów prowadzonej działalności w Polsce w 2012 r.

Źródło: J. Żmija, Spółdzielczość w świadomości rolników i doradców oraz praktyczne wykorzystanie idei spółdzielczej do rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwi-nowie Oddział w Krakowie, Kraków 2013, s. 9

Na 29 produktów lub grup produktów (nie licząc owoców i warzyw), dla których dotychczas tworzone były GPR, obecnie działają grupy dla 22 z nich. Najwięcej grup tworzą producenci ziarna zbóż lub nasion roślin oleistych, trzody chlewnej, drobiu. Znacząco rośnie w ostatnich latach liczba grup producentów w formie spółdzielni8. Z danych publikowanych przez MRiRW wynika, że na łącznie powstałych w 2012 roku 239 grup, 84 to spółdzielnie (35%). Na dzień 13 listopada 2013 r. działało 1256 GPR (w tym 388 grup w formie spółdzielni – 31%). Spółdzielnie mają średnio ok. 2,5-krotnie więcej członków niż spółki z o.o. Łącznie zorganizowanych było w grupach producentów ponad 34 tys. producentów rolnych (w tym blisko 11 tys. producentów tytoniu). Równolegle działało ok. 220 grup i 102 organizacje pro-ducentów owoców i warzyw (w tym ok. 30 w formie spółdzielni) – tworzonych dotychczas na podstawie przepisów dotyczących Wspólnej Organizacji Rynków Rolnych, zrzeszających ok. 7 tys. producentów. W 2013 r. powstało 310 GPR, w tym 100 w formie spółdzielni.

8 W. Boguta (red.), Działalność spółdzielni rolniczych ze szczególnym uwzględnieniem zarządzania spółdzielnią oraz prowadzenia działalności finansowej i marketingowej, KRS, Warszawa 2014, s. 28.


Podsumowanie

Zarówno w Polsce, jak i na świecie stale zmieniają się warunki ekonomiczne, społecz-ne i prawne. Wymaga to od spółdzielni tak, jak i od innych podmiotów, stałego dostosowywa-nia się do tych warunków. Spółdzielnie potrafi ą to czynić. Należą, bowiem do najstarszych, wciąż obecnych na rynku, podmiotów gospodarczych. Wiele z nich liczy sobie ponad 100 lat. Nie ma więc żadnego konkretnego modelu, do jakiego spółdzielnie powinny dążyć, który można powszechnie stosować. Wszystko zależy od potrzeb osób tworzących spółdzielnię oraz warunków, w jakich spółdzielnia pracuje. Członkowie są bowiem współwłaścicielami, współużytkownikami i współzarządzającymi swoimi spółdzielniami.

Obecnie wydaje się, że najbardziej pożądane są spółdzielnie zrzeszające rolników o podobnym profilu produkcji. Tak jest w spółdzielniach mleczarskich i spółdzielniach ogrod-niczych. Wokół spółdzielni zaopatrzenia i zbytu, spółdzielni kółek rolniczych oraz spółdzielni produkcji rolnej mogą i powinny powstawać grupy producentów o różnym profilu w zależ-ności od warunków lokalnych, możliwości i potrzeb poszczególnych spółdzielni. Tradycyjny polski podział branżowy traktować należy bardzo elastycznie. Dużo ważniejsze znaczenie ma współpraca i integracja spółdzielni. Rosnąca konkurencja wymaga od spółdzielni tworzenia coraz silniejszych ekonomicznie jednostek.

Bibliografia

1. Boguta W. (red.), Spółdzielczość wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2011.

2. Boguta W. (red.), Działalność spółdzielni rolniczych ze szczególnym uwzględnieniem zarządza-nia spółdzielnią oraz prowadzenia działalności finansowej i marketingowej, KRS, Warszawa 2014.

3. Boguta W., Martynowski M. (red.), Organizowanie się rolników w grupy producentów głównym sposobem na podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych ze szczególnym uwzględnie-niem formy spółdzielczej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010.

4. Brzozowska-Wabik J, Spółdzielczość to nie przeżytek, Infos, Biuro Analiz Sejmowych, nr 21(135), Warszawa 2012.

5. Dec W., Polski model współpracy kooperacyjnej spółdzielni, Uniwersytet Ekonomiczny w Kra-kowie, Kraków 2012.

6. Górka M., Ruda M., Spółdzielcze formy gospodarowania na przykładzie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, PWSZ w Krośnie, Krosno 2012.

7. Krajowa Rada Spółdzielcza, Podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez zrze-szanie się rolników ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej, KRS, Warszawa 2012.

8. Martynowski M. (red.), Organizowanie się gospodarcze polskich rolników po 1990 roku, Krajowa rada Spółdzielcza, Warszawa 2010.

9. Promocja tworzenia grup producentów rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2011.

10. Zawisza S.: Perspektywy rozwoju grup producentów rolnych – szanse i zagrożenia, Wyd. Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010.

11. Żmija J., Spółdzielczość w świadomości rolników i doradców oraz praktyczne wykorzystanie idei spółdzielczej do rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, Kraków 2013.


AGRICULTURAL COOPERATIVES IN POLAND AFTER EU INTEGRATION

SummaryCooperatives in the world and has played an important role in socio-economic development of each country. Also in Poland, the cooperative movement has its own traditions and history. The main feature of the current activities of the cooperative is to focus primarily on local issues. Cooperative forms of management are to realize many functions and tasks, which are also in the free market are not substitutable by other operators or organizational structures. In addition, are important in the development of agriculture both national and local levels. Development of agricultural cooperatives is primarily conditioned by commitment, activity and entrepreneurial population. An important role is played by the local authorities, which, by the decisions can stimulate the development of such projects.

Key words: agriculture, rural areas, cooperatives, European integration

CZĘŚĆ III

WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA


Regulacje i praktyka międzynarodowej polityki celnejLech Bylicki

Lech BylickiPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku

REGULACJE I PRAKTYKA MIĘDZYNARODOWEJ POLITYKI CELNEJ

Wstęp

Zasady polityki handlowej, tworzone w 1947 roku, odzwierciedlały ekonomiczne i polityczne interesy Stanów Zjednoczonych1. Były one też wyrazem liberalnej koncepcji ekonomicznej funkcjonowania gospodarki światowej, Odzwierciedlały zatem ówczesne teorie handlu i polityki handlowej.

Powstanie Układu Ogólnego w sprawie Taryfy Celnej i Handlu GATT (General Agreement on Tarrifs and Trade) w 1947 roku, wynikało z negatywnych doświadczeń lat trzydziestych, gdy protekcjonistyczna polityka handlowa, zapoczątkowana głównie przez Stany Zjednoczone, doprowadziła do pogłębienia się Wielkiego Kryzysu. GATT, podobnie jak międzynarodowy system dewizowy z Bretton Woods, powstał jako element globalnej wizji amerykańskiej liberalnej instytucjonalizacji gospodarki międzynarodowej, wyniszczonej w czasie II wojny światowej. Dopiero w 1994 roku Układ został przekształcony w Światową Organizację Handlu (WTO). Tekst starego układu został dołączony do WTO jako GATT 1994.

W artykule niniejszym pragnę ukazać zasady międzynarodowej polityki celnej, pró-bując określić ich racjonalność ekonomiczną. Staram się wykazać, że generalnie ujmując, liberalna polityka handlowa przynosi korzyści w porównaniu z protekcjonizmem. Teza ta znalazła odzwierciedlenie w głównych zasadach międzynarodowej polityki handlowej w ra-mach WTO i UE.

Rozróżniam tu politykę niedyskryminacyjną, sformułowaną w ramach oryginalnego GATT, oraz preferencyjną, związaną z funkcjonowaniem ugrupowań integracyjnych i pre-ferencji dla państw rozwijających się. Przedstawiam również generalne klauzule ochronne, które umożliwiają podnoszenie ceł w wyjątkowych sytuacjach. Na tym tle ukazałem ewolucję polskiej polityki handlowej w latach dziewięćdziesiątych.

Podjąłem również próbę określenia głównych argumentów ekonomicznych, które mogą być używane dla uzasadnienia aktywnej polityki celnej. Najprostsze z nich, to: – po pierwsze, stosowanie cła może wynikać ze względów produkcyjnych. Wzrost lub

stabilizacja podaży mogą być uzasadnione wagą danego produktu (np. nowoczesny tech-nologicznie czy ważny ze względu na bezpieczeństwo narodowe) lub potrzebą utrzymania zatrudnienia w danym sektorze ze względów społecznych lub politycznych2.

– po drugie, wprowadzenie cła może służyć ograniczeniu konsumpcji jakiegoś dobra. W wielu krajach stosuje się stosunkowo wysokie cła na tzw. dobra luksusowe (typu jach-ty, luksusowe samochody czy kosmetyki), konsumowane przez najzamożniejsze grupy społeczeństwa. Podobnie wysokie cła są z reguły stosowane na towary szkodliwe dla zdrowia (alkohole wysokoprocentowe, wyroby tytoniowe czy inne używki),

1 J. J. Michałek, WTO: a New World Economic Order? The Polisch Quaterly of International Affairs, Vol 5, No 2, Warsaw University 1989.

2 Motywy społeczne to np. wysoki poziom bezrobocia w regionie, w którym jest skoncentrowana produkcja, a względy polityczne wiążą się zazwyczaj z presją związków zawodowych i innych grup interesów. Zagadnienia te są analizowane w ramach ekonomii politycznej polityki handlowej.

Lech Bylicki346

– po trzecie, motywacją do wprowadzenia lub stosowania taryf mogą być względy fiskalne, ponieważ wprowadzenie cła generuje pewien dochód budżetowy. Ten argument może być szczególnie ważny w krajach słabo rozwiniętych, w których baza podatkowa jest niewiel-ka a ściągalność podatków bezpośrednich i większości pośrednich bardzo ograniczona,

– po czwarte wreszcie, niekiedy argumentuje się, że zwiększenie ceł może przyczynić się do ograniczenia importu ze względu na występowanie trudności w równoważeniu bilansu handlowego czy płatniczego. Jednak dla osiągnięcia znaczących zmian w wielkości glo-balnego importu konieczne byłoby zastosowanie cła na dobra szczególnie ważne lub też na większość towarów importowanych do danego kraju. Polityka taka miałaby poważne konsekwencje ekonomiczne dla gospodarki całego kraju.

1. Podstawowe zasady GATT

We wrześniu 1946 roku, po konsultacji z Wlk. Brytanią, Stany Zjednoczone przedsta-wiły propozycję Karty Międzynarodowej Organizacji Handlu Narodów Zjednoczonych, na podstawie której miała powstać Międzynarodowa Organizacja Handlu (International Trade Organization). Negocjacje ITO zakończono w 1948 roku podpisaniem tzw. karty hawańskiej. Akt końcowy podpisały 54 delegacje, ale prawie wszyscy sygnatariusze uzależnili jej ratyfi-kację od stanowiska Stanów Zjednoczonych, które jednak nie dokonały tego ze względu na sprzeciw kół gospodarczych oraz zmianę priorytetów w polityce zagranicznej3. W efekcie powstało jedynie „przejściowe”(do czasu utworzenia ITO) porozumienie handlowe (Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu – GATT), prawie całkowicie pozbawione struktury instytucjonalnej.

Zależności opisane w preambule do Układu4 są proste. Układające się strony dążą do lepszego wykorzystania obfitych czynników produkcji, pełnego zatrudnienia, wzrostu produkcji oraz handlu, i tym samym do podniesienia standardów życia na świecie. W tym celu gotowe są przystąpić do wzajemnych negocjacji, zmierzających do stopniowej redukcji ceł i innych barier pozataryfowych.

Twórcy GATT byli przekonani o potrzebie regulacji gospodarki światowej i sądzili, że Układ może odgrywać rolę swoistej „konstytucji”. Określono więc ogólne zasady między-narodowej polityki handlowej. Reguły te dotyczą sposobu traktowania krajów oraz formułują zasady stosowania poszczególnych instrumentów polityki handlowej. W GATT niezmiernie rzadko próbowano regulować ilościowo strumienie wymiany czy sposoby zawierania kon-traktów handlowych5.

Cały Układ ogólny składa się z kilku części. Pierwsza, zawierająca główne artykuły I i II (KNU i listy zobowiązań6) była w pełni obowiązująca. W części II znajdują się artykuły od III do XXIII. Obok klauzuli narodowej zawiera ona głównie przepisy dotyczące stoso-wania barier pozataryfowych oraz dopuszczalne wyjątki od ogólnych zasad. Część druga, na mocy tzw. klauzuli dziadka (grandfather clause), dopuszczała możliwość utrzymania przez kraje założycielskie narodowych przepisów handlowych, jeżeli były one niezgodne z GATT w momencie przystępowania do Układu. Część III (artykuły XXIV – XXXV), również w peł-ni obowiązującą, regulowała sprawy udzielonych koncesji, zagadnienia proceduralne oraz wyjątki związane z tworzeniem integracyjnych ugrupowań handlowych. I wreszcie ostat-nia, IV część Układu została dodana dopiero w 1965 roku pod wpływem presji ze strony

3 J. J. Michałek, Accesion to WTO of Transition Economies The Polisch Quaterly of International Affairs. Vol 8. No 3. Warsaw Univeristy 1999.

4 J. J. Michałek, Polityka handlowa. Mechanizmy ekonomiczne i regulacje międzynarodowe. Wyd. Naukowe PWN. Warszawa 2002.

5 B. Hoeckman, M. Kostecki, The Political Economy of World Traiding System: The WTO and Beyond Second Edition, Oxford University Press, Oxford 1995.

6 Listy zobowiązań zwane są również listami koncesji (schedule of concessions).

Regulacje i praktyka międzynarodowej polityki celnej 347

państw rozwijających się. Dotyczy ona specjalnych preferencji handlowych, przyznanych tym krajom.

Układ był oparty na kilku podstawowych zasadach7 dotyczących wąsko rozumianej polityki handlowej. Przedstawiane zostaną na początku w całości, z pominięciem głównych wyjątków:

¾ Zasada niedyskryminacji (Klauzula Największego Uprzywilejowania – KNU) jest zawarta w art. I. Zgodnie z nią członkowie GATT muszą być jednakowo traktowani, co oznacza, że każdy przywilej handlowy, przyznany jakiemukolwiek krajowi, musi być automatycznie i niezwłocznie przyznany wszystkim innym członkom GATT – u.

¾ Klauzula narodowa (artykuł III GATT) wymaga, by towary importowane, po przekro-czeniu granicy i opłaceniu cła, były tak samo traktowane jak podobne produkty krajowe. Stanowi ona drugi istotny element niedyskryminacji między producentami krajowymi i zagranicznymi8.

¾ Zasada wzajemności (korzyści i ustępstw) winna być przestrzegana w czasie rund nego-cjacji oraz podczas przystępowania do GATT – u. Zasada ta nie została jednak wyraźnie sprecyzowana9. W latach siedemdziesiątych pod wpływem presji Trzeciego Świata, kraje rozwijające się zostały formalnie zwolnione z udzielania równorzędnych koncesji.

¾ W założeniu cła są głównym instrumentem polityki handlowej. Były one „wiązane” w toku kolejnych negocjacji i zapisywane w listach koncesyjnych krajów członkow-skich10. Stopniowa redukcja ceł w toku negocjacji umożliwiała liberalizację handlową, która była głównym celem GATT. W ten sposób tworzono gwarancje „dostępu do rynku”.

¾ „Uczciwa konkurencja”. Obejmuje ona liczne zasady przeciwdziałania tak zwanej nie-uczciwej polityce handlowej. Koncepcja ta została silniej wyeksponowana przez Sta-ny Zjednoczone w latach siedemdziesiątych. Klasyczne przykłady takiej polityki to zakaz stosowania „nieuczciwego” dumpingu i odpowiednie procedury nakładania ceł wyrównawczych.

¾ Wszystkie sprawy sporne dotyczące interpretacji zasad GATT winny być rozwiązywane na drodze konsultacji, a jeżeli nie przynosi to rezultatów, to w oparciu o zalecenia grup ekspertów powoływanych przez członków GATT (art. XXII i XXIII).

Te stosunkowo proste zasady polityki handlowej dobrze sprawdzały się w latach po-wojennych, mimo że Układ Ogólny nie był rozwiniętą instytucjonalnie organizacją. Członko-wie GATT (formalnie tylko „układające się strony”) w czasie okresowych spotkań i negocjacji korzystali z nielicznego, lecz sprawnego Sekretariatu. Wszystkie decyzje były podejmowane przez Układające się Strony, działające wspólnie, na zasadzie consensusu.

W 1957 roku, gdy zakończono już odbudowę gospodarek po zniszczeniach wojen-nych, członkowie GATT dodali jeszcze art. XXVIII bis, zatytułowany: Negocjacje taryfo-we. Stwierdzono w nim, że „negocjacje zmierzające (…) do znacznego obniżenia ogólnego poziomu stawek celnych i innych opłat (…) posiadają (…) wielkie znaczenie dla rozwoju handlu międzynarodowego.

2. Zasada niedyskryminacji i wzajemności (koncesji)

Podstawowe znaczenie ma Klauzula Wzajemnego Uprzywilejowania (KNU), zawarta w artykule pierwszym Układu. Stwierdzono w nim, że „wszelkie korzyści, ulgi, przywileje lub zwolnienia, przyznane przez jedną z układających się stron jakiemukolwiek produktowi

7 Por.:B. Hoekman, M. Kostecki (1995), rozdz. 1, Polska w WTO (1998), czy też J. J. Michałek (1989), rozdz. 1.8 B. Hoekman, M. Kostecki uważają, że KNU i art. III są łącznie przejawem zasady niedyskryminacji.9 W pewnym uproszczeniu zasada wzajemności oznacza, że żaden kraj nie ma obowiązku udzielania koncesji

handlowych (taryfowych), jeżeli nie otrzyma w zamian co najmniej równorzędnych koncesji.10 Członek GATT nie może stosować wyższych stawek celnych od tych, które zostały zapisane w listach konce-

syjnych. Por. dalej.

Lech Bylicki348

(…) będą niezwłocznie i bez jakichkolwiek warunków rozciągnięte na podobny produkt (…) innych układających się stron”. Tak więc każdy przywilej czy koncesja handlowa musi być bezwarunkowo rozciągnięta na wszystkich innych członków Układu.

Stosowanie KNU ma istotne konsekwencje. Po pierwsze, każdy członek GATT musi traktować tak samo wszystkie inne kraje należące do Układu. Jest to więc zasada niedyskrymi-nacji lub też równości wzajemnego traktowania członków GATT, zwana również wielostronną KNU. Po drugie, klauzula ma charakter bezwarunkowy, gdyż inni członkowie Układu otrzy-mują przyznane innym przywileje bez żadnych dodatkowych wymogów. Zasada ta stanowiła wyraźny przełom w polityce Stanów Zjednoczonych, które do 1923 roku były rzecznikiem warunkowej klauzuli11. Po trzecie, stosowanie KNU miało duże znaczenie przy prowadzeniu wczesnych negocjacji handlowych. Dzięki niej rezultaty dwustronnych negocjacji, prowa-dzonych między głównymi krajami, były automatycznie rozciągane na pozostałych członków GATT – u. Współcześnie gwarantuje ona rozciągnięcie rezultatów negocjacji na wszystkich członków WTO.

Druga podstawowa zasada GATT jest zawarta w art. III (Klauzula narodowa) Układu. Stwierdzono w niej, że produkt importowany nie powinien być traktowany mniej korzystnie, niż produkty pochodzenia krajowego. Dotyczy to zwłaszcza podatków oraz innych przepisów dotyczących sprzedaży, zakupu, dystrybucji i użytkowania tych towarów na rynku wewnętrz-nym. Klauzula narodowa ma zagwarantować równość traktowania towaru zagranicznego (po uiszczeniu cła i dopuszczeniu go na rynek) oraz krajowego. Nie jest więc np. możliwe nałożenie wyższych stawek podatku akcyzowego na towar zagraniczny, a niższych na po-dobny produkt krajowy.

Obie wymienione klauzule odzwierciedlają koncepcję niedyskryminacji, czyli rów-ności traktowania partnerów handlowych.

Przedstawiane argumenty na rzecz niedyskryminacji są zrozumiałe w świetle klasycz-nej teorii handlu. Ich interpretacja w świetle nowoczesnych teorii jest bardziej skomplikowana.

Najczęściej dyskutowane są dwa zagadnienia. Po pierwsze, zasada równości traktowa-nia jest słuszna, gdy partnerzy handlowi są na podobnym poziomie rozwoju gospodarczego. Sytuacja wygląda jednak inaczej, gdy występują wyraźne różnice. W tym przypadku, pomimo wielu wątpliwości o których była mowa wcześniej, większość ekonomistów uznaje zasadność argumentów przemawiających za czasowym stosowaniem protekcjonizmu wychowawczego w krajach mniej rozwiniętych. Właśnie pod wpływem presji tychże państw w 1965 roku do-dano do Układu część IV, uznającą prawo do stosowania protekcjonizmu wychowawczego. Argumenty te znalazły również odzwierciedlenie w Układach Europejskich.

Drugi kontrowersyjny punkt dotyczy pojęcia „produkt podobny”, używanego zarówno w KNU, jak i w klauzuli narodowej. Problem polega na tym, czy produkty są podobne wtedy, gdy posiadają te same cechy użytkowe, gdy zostały wytworzone przy użyciu tych samych technologii, czy może wtedy, gdy są zaklasyfikowane do tej samej kategorii celnej. Zagad-nienia te były przedmiotem rozważań wielu postępowań panelowych w GATT, ale nie ma tutaj jednoznacznych rozstrzygnięć12. Sytuacja jest trudna, ponieważ współcześnie występuje coraz większe zróżnicowanie produktów, co uwzględniono w nowoczesnych teoriach handlu.

Druga fundamentalna reguła systemu GATT – owskiego zwana jest zasadą wzajem-ności lub wzajemności koncesji13. W przeciwieństwie do zasady niedyskryminacji nie została ona jednoznacznie zapisana w jednym artykule Układu. Odniesienia do niej znajdują się

11 J. H. Jackson, World Trade and the Law of GATT. A legal analysis of the GATT. Bobbs - Merril, Indianapolis 1998. Przy warunkowej klauzuli otrzymanie przywileju jest zależne od udzielania odpowiedniej bilateralnej rekompensaty. W praktyce polityka taka może być skutecznie stosowana jedynie przez kraje posiadające dużą siłę przetargową.

12 J. H. Jackson World Trade and the Law of GATT. A legal analysis of the GATT. Bobbs - Merril, Indianapolis 1998, s. 162 -163.

13 W literaturze anglosaskiej mówi się najczęściej o „reciprocity principle”.


jednak w wielu postanowieniach GATT – u. Najwyraźniej mówi się o niej w cytowanym już artykule XXVIII bis, dotyczącym negocjacji handlowych.

W Układzie nie określono również metod weryfikacji zasady wzajemności. Teore-tycznie, najlepszym kryterium byłaby równość strumieni handlowych (eksportu i importu danego kraju), powstałych w skutek liberalizacji, osiągniętej w toku negocjacji handlowych. Jednak precyzyjne wyliczenie tych wielkości może być w praktyce trudne14. Dlatego też negocjacje stosują różnorodne kryteria, wyrażane zarówno w kategoriach ilościowych, jak i jakościowych.

Szczególne problemy z egzekwowaniem zasady wzajemności powstają zazwyczaj w przypadku przystępowania do systemu krajów o odmiennym systemie gospodarczym. Tak było na przykład, gdy Polska przystępowała do GATT – u w 1976 roku. W zamian za koncesje taryfowe i przyznanie KNU, Polska zobowiązała się wówczas do zwiększania swego importu o 7% rocznie, co było unikalnym rozwiązaniem15. Poważne problemy występują również w przypadku przystępowania do WTO krajów przechodzących transformację systemu16.

Przy okazji trzeba stwierdzić, że możliwości uzyskania wzajemności od partnerów handlowych są z reguły proporcjonalne do siły przetargowej danego kraju. Kraje (ekono-micznie) małe mają niewiele do zaoferowania, jako rynek zbytu, krajom dużym. Ograniczone możliwości uzyskania rzeczywistych koncesji, pomimo stosowania zasady wzajemności, mają szczególne znaczenie w przypadku krajów rozwijających się.

Na zakończenie warto zauważyć, że od niedawna powstaje „czysta” ekonomiczna teoria GATT, oparta o zasadę niedyskryminacji i wzajemności koncesji. Bagwell i Staiger (1999) zbudowali model równowagi ogólnej dwóch krajów, oparty o te właśnie zasady. Opie-rając się na pewnych uproszczonych założeniach17, autorzy ci wykazują, że stosowanie zasady niedyskryminacji i wzajemności koncesji maksymalizuje dobrobyt krajów uczestniczących w wielostronnych porozumieniach handlowych.

3. Reguły polityki celnej w systemie GATT/WTO

Po omówieniu zasad ogólnej polityki handlowej w GATT/WTO można analizować reguły dotyczące stosowania ceł w tym systemie. Te ostatnie są głównie modelowym in-strumentem w polityce handlowej członków systemu GATT/WTO. Z jednej strony dosyć precyzyjnie określono zasady stosowania, negocjowania i wymierzania ceł importowych, a z drugiej ogólnie zakazano stosowania wszystkich innych instrumentów polityki handlowej, a zwłaszcza znacznie bardziej restrykcyjnych i „nieprzejrzystych” ograniczeń ilościowych18.3.1. Ogólne zasady polityki celnej

Zasadnicze znaczenie ma artykuł II Układu zatytułowany „Listy zobowiązań”. W §1a stwierdzono, że „każda układająca się strona winna traktować handel (import) z innych ukła-dających się stron w sposób nie mniej korzystny niż ten, który jest zawarty w odpowiedniej liście zobowiązań dołączonej do tego Układu”. Kraje członkowskie nie mogą więc stosować ceł wyższych od zapisanych („związanych”)19 w listach koncesyjnych.

14 Wymagałoby to znajomości odpowiednich elastyczności cenowych popytu importowanego i podaży eksportowej dla wielu setek (tysięcy) zdezagregowanych produktów.

15 Por.: np. J. J. Michałek Accesion to WTO of Transition Economies The Polisch Quaterly of International Affairs. Vol 8. No 3. Warsaw Univeristy 1999.

16 Ibidem17 Najważniejsze uproszczenie dotyczy prawdopodobnie funkcji dobrobytu. Rząd dąży do zwiększenia dobrobytu

krajowego poprzez poprawę terms of trade. Bagwell, Staiger (1999), s. 220.18 Analiza ograniczeń ilościowych w systemie WTO jest zaprezentowana w rozdziale VII.19 Terminy „stawki związane” i „stawki skonsolidowane” są używane zamiennie w polskiej literaturze ekonomicz-

nej. W języku angielskim sowane są terminy „bound” i „consolidated” duties.

Lech Bylicki350

Dodatkowo w § 4 stwierdzono, że istnienie monopolu jakiegoś produktu nie może być wykorzystywane w celu wprowadzenia wyższego poziomu protekcji od tego, który został zapisany w odpowiedniej liście.

Te sformułowania są zrozumiałe w świetle teorii polityki handlowej i doświadczeń wynikających z lat Wielkiego Kryzysu. Podniesienie ceł, zapoczątkowane przez Stany Zjed-noczone w celu poprawy terms of trade i bilansu handlowego, doprowadziło do retaliacji ze strony innych krajów. W efekcie doszło do drastycznego ograniczenia handlu20.

Twórcy GATT mieli na uwadze te właśnie negatywne doświadczenia, amerykanie, którzy zmian w swej legislacji handlowej dokonali już w 1934 roku21 dużą wagę przywią-zywali do stabilności polityki celnej. Nie powinna ona być nadużywana w czasie słabej koniunktury czy w celu poprawy terms of trade.

Początkowo dwie dodatkowe zasady miały znaczenie w prowadzeniu bilateralnych ne-gocjacji handlowych. Pierwsza, zwana zasadą „głównego dostawcy”, brzmiała następująco: „Kraje uczestniczące (w negocjacjach) mogą składać postulaty (request) dotyczące koncesji na produkty, których są indywidualnie lub zbiorowo głównymi dostawcami do kraju, który prosi o koncesję”22. Zasada ta nie może ograniczać kraju, który nie jest głównym dostawcą, do składania postulatów. Jednak kraj, od którego wymagana jest koncesja, może powołać się na zasadę głównego dostawcy, jeżeli ten ostatni nie uczestniczy w negocjacjach lub nie jest członkiem GATT23.

Druga zasada dotyczy tzw. pierwotnych praw negocjacyjnych (initial negotiating ri-ghts: INR). Koncesje uzyskane w czasie prowadzenia negocjacji przez głównych dostawców były zazwyczaj zapisywane jako INR-y. prawa te winny być utrzymane nawet wtedy, gdy dochodziło do renegocjacji koncesji lub rozszerzenia systemu klasyfikacji celnej24.

Zasada głównego dostawcy wzmacniała bilateralny charakter pierwszych rund ne-gocjacji handlowych. Przyznanie koncesji krajowi, który nie był głównym dostawcą, byłoby złą strategią negocjacyjną. Oznaczałoby bowiem, na mocy wielostronnej KNU, przyznanie koncesji również głównemu dostawcy, ale bez wzajemności. Dlatego też małe kraje w prak-tyce nie uczestniczyły w negocjacjach handlowych.

Kraje niewielkie (rozwijające się) miały szansę uzyskania realnych koncesji taryfo-wych dopiero w ostatniej fazie negocjacji. Wiązało się to z inną nieformalną zasadą końco-wego globalnego kompromisu. Wyniki długich negocjacji są zazwyczaj przedmiotem glo-balnego kompromisu, zawieranego w „ostatniej chwili”25. Wówczas małe kraje mają szansę zgłaszać ważne dla nich postulaty, których znaczenia dla państw wiodących nie jest istotne. Dla osiągnięcia końcowego porozumienia postulaty takie mogą być wtedy zaakceptowane.

Przedstawiane kwestie ukazują jedynie niektóre trudności w prowadzeniu negocjacji taryfowych o charakterze bilateralnym. Negocjacje te stały się szczególnie mało efektywne, gdy gwałtownie wzrosła liczba członków GATT.

Dlatego też, począwszy od rundy Kennendy’ego (lata 1964 – 1967) rozpoczęto prawdziwie wielostronne i powszechne (cross – the – board) negocjacje taryfowe. Założo-no wówczas wstępnie linearną formułę redukcji stawek celnych. Cła na wszystkie towary nierolnicze miały zostać zredukowane o 50%, z wyjątkiem stawek na artykuły „wrażliwe”. Wykluczenie towarów wrażliwych zmniejszało rzeczywisty zakres liberalizacji (do 30%).

20 P. Clavin, The Triumph of Regionalism over Globalism: Patterns of Trade in the Intervaw Period, w: Geiger T., Kenedy D. (red). London 1996.

21 Reciprocal Trade Agreements Act, z 1934. Por.: J. H. Jackson World Trade and the Law of GATT. A legal analysis of the GATT. Bobbs - Merril, Indianapolis 1998., s. 142.

22 „Principal-supplier principle”.23 Analitycal Index, (1995), Vol. II, s. 938. Terminy użyte przy formułowaniu zasad podczas rundy Dillona.24 Analitycal Index, (1995), Vol. II, s. 943. § 3 i 4 interpretacji art. XXVIII GATT. 25 Używa się tu różnych pojęć, np. last minute balancing, por. Hoekman, Kostecki (1995), s. 71. Na przykład w ję-

zyku dyplomatycznym rundy urugwajskiej używano sformułowania: „Nic nie jest uzgodnione, dopóki wszystko nie jest uzgodnione”.


Zastosowanie linearnej formuły redukcji stawek oznaczałoby, że cła szczególnie wysokie (np. 50%), zwane „kominami taryfowymi”, nawet po redukcji o połowę (do 25%) byłyby nadal protekcjonistyczne.

W związku z tym w czasie rundy tokijskiej (lata 1973 – 1979) przyjęto formułę zhar-monizowanych redukcji stawek celnych. Polegała ona na większej procentowej redukcji stawek wysokich i mniejszej stawek niskich. Rzeczywista skala redukcji ceł zależała zatem głównie od ilości wzajemnie uzgodnionych wykluczeń produktów wrażliwych. W przypadku rundy Kennendy’ego było ich dużo. W efekcie stawki celne na artykuły nierolnicze zostały zredukowane średnio o 33%. Stosowanie podobnych technik powszechnych redukcji taryfo-wych spowodowało, że cła na artykuły nierolnicze zostały zredukowane o 38% w czasie rundy tokijskiej z lat siedemdziesiątych i o 39% w czasie rundy urugwajskiej.

W ostatniej rundzie urugwajskiej (1986 – 1994) negocjowano redukcje w oparciu o z góry ustalony poziom 36 – procentowej redukcji stawek celnych na wszystkie towary nierolnicze w krajach rozwiniętych i 24% w rozwijających się. 3.2. Specyficzne zasady polityki celnej w sektorze rolnym

Artykuły rolne były całkowicie wyłączone z początkowych negocjacji w GATT. Pierwsze trudności w liberalizowaniu handlu rolnego wynikały ze stanowiska Stanów Zjedno-czonych i stosowania ograniczeń ilościowych. Jednak potem główną przyczyną wykluczenia rolnictwa z negocjacji było najpierw stanowisko EWG, a następnie Wspólnot Europejskich (WE). Kraje wspólnoty już w połowie lat sześćdziesiątych wprowadziły protekcjonistyczną wspólną politykę rolną (CAP: Common Agricultural Policy). Wkrótce stała się ona najbardziej rozwiniętym (chociaż kontrowersyjnym) elementem integracji ekonomicznej państw Wspól-noty. Kraje te uważały, że liberalizacja światowego handlu produktami rolnymi mogłaby doprowadzić do destrukcji CAP. Z kolei główni eksporterzy żywności, a zwłaszcza Stany Zjednoczone, domagali się liberalizacji handlu produktami rolniczymi.

Stosowanie interwencjonizmu i protekcjonizmu rolnego w krajach europejskich i in-nych rozwiniętych państwach było uzasadniane za pomocą różnorodnych argumentów.

Wśród argumentów ekonomicznych wymienia się zazwyczaj następujące. Po pierw-sze, produkcja rolna zależy od naturalnych warunków klimatycznych i w efekcie wahania podaży są zjawiskiem często spotykanym. Charakterystyczny jest również długi cykl pro-dukcyjny, który powoduje, że cenowa elastyczność podaży w danym kraju jest stosunkowo niewielka. Z drugiej strony cenowa elastyczność popytu, zwłaszcza na podstawowe produkty spożywcze, jest również niewielka. W efekcie ceny produktów rolnych są niestabilne, co przyczynia się do wahań dochodów rolników.

Po drugie, w okresie powojennym w krajach rozwiniętych obserwowano spadek dochodów rolników w porównaniu z wynagrodzeniami w innych sektorach gospodarki. Wy-nikało to z niskiej dynamiki popytu na te towary (prawo Engla) oraz stosunkowo wysokiej dynamiki produkcji26. Zjawisko to występowało pomimo odpływu siły roboczej ze wsi27.

W efekcie, zdaniem niektórych ekonomistów i wielu polityków, potrzebny jest in-terwencjonizm zapewniający stabilność i „godziwe” warunki życia rolników. Wymaga to zazwyczaj izolacji rynku krajowego od zaburzeń cenowych w gospodarce światowej. Argu-ment ten jest nośny politycznie, ponieważ w wielu krajach rozwiniętych funkcjonują dobrze zorganizowane lobby rolnicze, opowiadające się za protekcjonizmem28. W związku z tym wiele partii lansuje hasło wspierania rolnictwa celem pozyskiwania wyborców.

26 L. Jostein, The Impact of the Urugway Round on Tariff Escalation in Agricultural Products, „Food Policy”. Vol 22, No 6. Cambridge, Massachusetts 1997.

27 Argumenty ekonomiczne przemawiające za protekcjonizmem rolnym są bardziej szczegółowo omówione np. w: J.J. Michałek, Accesion to WTO of Transition Economies The Polisch Quaterly of International Affairs. Vol 8. No 3. Warsaw Univeristy 1999, s. 71 – 74.

28 Zagadnienia związane z lobbingiem są omawiane w ostatnim rozdziale pracy.

Lech Bylicki352

Motywy te legły u podstaw wspólnej polityki rolnej EWG. Opierała się na swobodzie przepływu towarów, preferencji wspólnotowej i solidarności finansowej. Ta druga zasada oznaczała pierwszeństwo dla produktów wytwarzanych na terenie EWG. W efekcie towary pochodzące z państw trzecich mogły być sprzedawane na rynkach państw Wspólnoty jedy-nie w przypadku deficytu lokalnej produkcji. Przy tej okazji można przypomnieć jedynie najważniejsze elementy wspólnej polityki, ponieważ CAP była już wielokrotnie opisywana w literaturze polskiej29.

W przypadku głównych produktów rolnych, takich jak mięso wołowe, zboża czy cukier, stosowano rozbudowany system interwencyjny. Podstawą była bazowa cena wskaźni-kowa, którą ustalano zazwyczaj na okres jednego roku. Na jej podstawie wyznaczano niższą cenę interwencyjną, po której agendy wspólnotowe skupowały produkty, gdy cena rynkowa obniżała się do tego poziomu. Wydatki te były finansowane solidarnie przez członków za po-średnictwem Funduszu Rolnego (FEOGA). Z drugiej strony wyznaczano wyższą cenę progu, po której mogły być importowane towary z państw trzecich, jeżeli występował deficyt danego produktu na rynku. Natomiast przy wywozie towarów na rynki państw trzecich eksporterom wypłacano zmienną dopłatę wyrównawczą, czyli subsydia eksportowe, dzięki którym mogli sprzedawać towar po cenie światowej30.

Długookresowym efektem CAP było znaczne zwiększenie produkcji rolnej w krajach Wspólnoty i pojawienie się ogromnych nadwyżek żywności na początku lat siedemdziesią-tych. Ubocznym efektem tego zjawiska było ogromne zwiększenie wydatków na finansowa-nie CAP. Pod koniec lat siedemdziesiątych prawie 80% wydatków budżetowych (solidarnie finansowanych) było przeznaczane na finansowanie tzw. sekcji gwarancji Funduszu Rolnego (FEOGA). Dlatego też począwszy od połowy lat osiemdziesiątych (Zielona księga z 1985) zaczęto rozważać środki służące redukcji nadwyżek strukturalnych żywności. Od 1988 roku przyjęto program nowej dyscypliny budżetowej (ograniczający stopniowo wydatki na inter-wencje rolne), a w 1992 roku przyjęto projekt reformy rolnej (tzw. reforma MacSharry’e-go). Ten ostatni umożliwił zawarcie porozumienia pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a UE w sprawie liberalizacji światowego handlu rolnego (kompromis z Blair House)31.

Tak więc pod wpływem presji głównych światowych eksporterów i wewnętrznej potrzeby reformy wspólnej polityki rolnej zakończono negocjacje handlowe w ramach rundy urugwajskiej i zawarto Porozumienie rolne32. Odzwierciedla ono trudne kompromisy i jest stosunkowo skomplikowane. Tutaj zostanie przedstawiony jedynie jego aspekt taryfowy33.

Kluczowe znaczenie w Porozumieniu ma sprawa dostępu do rynku. Obejmuje ona:a) „taryfikację” środków pozataryfowych,b) związanie i stopniową redukcję stawek celnych,c) tak zwane kwoty minimalnego i bieżącego dostępu do rynku.

Taryfikacja polegała na przeliczeniu (i zastąpieniu) większości (art. 4.2) środków pozataryfowych na ich ekwiwalenty taryfowe (cła ad valorem lub specyficzne). W uprosz-czenie polegało to na obliczeniu różnicy pomiędzy ceną światową i krajową oraz określeniu tzw. ekwiwalentu celnego34.

29 Por.: E. Kawecka – Wyrzykowska, E. Synowiec Unia Europejska. Integracja Polski z Unią Europejską (II wy-danie), IKCHZ 1997

30 Mechanizmy ekonomiczne związane ze stosowaniem opłat importowych i subwencji eksportowych, w kontekście UE, są omawiane dalej.

31 W. Crome, Trade and Income Distribution, Institute for International Economics. Waschington D. C. 1997.32 D. Collie, Export Subsidies and Countervailing Tariffs ,,Journal of International Economies”. Vol 31, Issue

3 – 4.33 E. Kawecka – Wyrzykowska, W. Zapędowski, Porozumienie w sprawie rolnictwa i jego znaczenie dla Polski,

w: J. Kaczurba, E. Kawecka – Wyrzykowska (red.), Polska w WTO, IKCHZ, Warszawa 1998.34 A. Czepurko, Cło w handlu międzynarodowym, PWE Warszawa 1972.


Podstawą dokonania tych przeliczeń były instrumenty pozataryfowe, stosowane w la-tach 1986 – 1988, a więc w początkowej fazie rundy urugwajskiej35. Tak „taryfikowane” stawki (na poziomie 4 lub 6 – cyfrowej klasyfikacji HS, stosowanej w WTO) zostały zapisane w listach zobowiązań krajów członkowskich i nie mogły być podnoszone. Przyjęto tu zasadę, że w krajach rozwiniętych wszystkie cła na artykuły rolne winny zostać związane.

Skonsolidowane w ten sposób cła zostały zredukowane w ciągu 6 lat w krajach rozwi-niętych (i 10 lat w państwach rozwijających się). Średnia (nieważona) stopa redukcji stawek celnych w krajach rozwiniętych musiała wynosić 36%, a minimalne obniżka stawki celnej w każdej pozycji nie mogła być mniejsza niż 15%. Dla krajów rozwijających się odpowiednie wskaźniki średniej redukcji wynosiły 24%, a minimalnej 10%.

Tak określone zasady taryfikacji i późniejszych redukcji miały duże znaczenie, po-nieważ po raz pierwszy w historii GATT – u członkowie tej organizacji (WTO) podjęli kom-pleksowe zobowiązania dotyczące instrumentów stosowanych w rolnictwie. Cła na artykuły rolne zostały w 100% związane.

Z drugiej jednak strony wystąpiły pewne niekorzystne zjawiska, które podważały rzeczywiste znaczenie ekonomiczne wynegocjowanych koncesji celnych.

Najwięcej kontrowersji wzbudzała taryfikacja środków pozacelnych. W wielu przypadkach, ze względu na ogólnikowość zasad i duży margines swobody, członkowie GATT dokonywali tzw. brudnej taryfikacji (dirty tariffication), czyli sztucznego zawyżania obliczonych ekwiwalentów taryfowych. Odbywało się to głównie poprzez manipulowanie danymi statystycznymi, dotyczącymi poziomu cen krajowych i zagranicznych w okresie bazowym oraz informacjami na temat instrumentów pozataryfowych36. Z kolei krótki okres na weryfikację ofert uniemożliwiał rzetelne sprawdzenie dostarczonych informacji. Innym częstym zjawiskiem było przyjmowanie zobowiązań do głębokich redukcji stawek celnych (przekraczających 36%) na artykuły marginalne oraz niewielkich (15%) na główne pozycje w imporcie. Formalnie było to zgodne z kryterium nieważonej redukcji ceł. Oznaczało to jednak, że poziom redukcji stawek ważonych importem był często niższy niż 36%.

W celu przeciwdziałania wzrostowi protekcji członkowie GATT zostali dodatkowo zobowiązani do zapewnienia tzw. minimalnego dostępu do rynku. Są to kwoty taryfowe (o stawkach 1/2 do 1/3 stawek związanych), stanowiące 3 – 5% krajowej konsumpcji danego dobra, które muszą być otworzone dla członków WTO.

Pomimo tej dodatkowej gwarancji wielu ekonomistów stosunkowo krytycznie oce-niało rzeczywisty zakres liberalizacji celnej handlu rolnego, jaka dokonała się w czasie rundy urugwajskiej.

W wielu wypadkach kraje członkowskie dokonały „brudnej” taryfikacji. Zawyża-nie ceł wystąpiło szczególnie często w przypadku mięsa wołowego. Krajami rozwiniętymi, w których dokonano najwyższego podniesienia stawek za pomocą taryfikacji, były Norwe-gia i Szwajcaria. Jednak duże podwyżki rzeczywistego poziomu protekcji można zauważyć w przypadku Austrii, Turcji, UE i Kanady. Ocena zjawiska brudnej taryfikacji jest trudniejsza w przypadku krajów rozwijających się. Wydaje się jednak, że skala tego zjawiska była nieco mniejsza.

35 Zasady taryfikacji w GATT opisano w aneksie 5 (i jego załączniku: Attachment to the Annex 5) Porozumienia rolnego. Należy dodać, że w latach 1986 – 1988 ceny wielu artykułów rolnych były wyjątkowo niskie, co po-wodowało, że różnica pomiędzy ceną światową a ceną wewnętrzną (interwencyjną) była też wyjątkowo duża.

36 Na przykład, dokonując taryfikacji w Polsce dowodzono, że w drugiej połowie lat 80 – tych, ze względu na brak wymienialności walutowej i plany importowe, poziom protekcjonizmu był niesłychanie wysoki. Dlatego też Polska związała swe stawki celne na artykuły rolnicze na bardzo wysokim poziomie.

Lech Bylicki354

4. Struktura polskiej polityki celnej na bazie KNU

Polska polityka celna wobec członków WTO jest prawie całkowicie zdeterminowana zapisami zawartymi w liście zobowiązań Światowej Organizacji Handlu. Dlatego też należy opisać zasadnicze jej cechy.

Ze względu na oddzielne Porozumienie rolne WTO, zawarte w czasie rundy urugwaj-skiej, prawie zawsze rozdziela się i odrębnie analizuje politykę celną w obrębie artykułów rolnych i nierolniczych37.4.1. Charakterystyka ogólna

Podstawowe cechy taryfy celnej w 1999 roku, przedstawione w czasie przeglądu polskiej polityki handlowej w ramach WTO w 2000 roku, zostały zawarte w tab. 1.

Tabela 1. Podstawowe dane na temat polskich ceł w 1999 r. (w%)

Wskaźniki Wszystkiedobra

Artykuły rolnea

Artykuły nierolniczea

Związane linie taryfoweb 93,5 100,0 92,2Linie taryfowe o zerowych stawkachc 2,5 0,2 3,2Średnia nieważona stawek celnych KNUb 19,9 55,5 10,5

Średnia nieważona ceł stosowanych wobecb

KNU wobec członków WTOcła wobec krajów nie należących do WTO

15,934,6

34,239,4

11,133,4

Średnia nieważona stawek celnych KNUc 15,9 32,8 10,9

„Kominy” taryfowe stawek KNU (% linii taryfowych trzykrotnie wyższych od średniej, tj. powyżej 47,7%)b

zakres stosowanych stawek KNU (najwyższa i najniższa)

2,4

0 - 293

11,6

0 - 293

0

0 - 55

Średnia nieważona stosowanych preferencyjnych ceł (z wyjątkiem preferencji dla krajów rozwijających się)d 6,0 9,2 5,9

Cła ad valorem (jak procent linii taryfowych)c 91,2 65,7 98,9a Dane dotyczące średnich są zależne od stosowanej definicji produktów. Definicja HS wyrobów rolnych, stosowana przez UE (HS 01 – 24), zawiera produkty rybołówstwa i leśnictwa, ale z działów (HS 25 – 97) wyłącza przetworzone produkty żywnościowe, tytoniowe i napoje. Definicja ta nie odpowiada definicji przyjętej w rundzie. Aneks I Porozumienia rolnego wyklucza produkty rybołówstwa (HS działy 3 i 16) oraz zawiera pozycje określone jako „rolne” z działów HS 29, 33, 35, 38, 41, 43, 50, 51, 52 i 53. Produkty naftowe (HS 2709 i 2710) są wyłączone z art. rolnych i nierolniczych. Natomiast w klasyfikacji Interna-tional Standard Industrial Classification (ISIC), stosowanej głównie przez ONZ, próbuje się wprowadzić wyraźny podział na artykuły rolnicze i produkty spożywcze, napoje, wyr. tytoniowe, poprzez ich włączenie do artykułów przemysłowych.b Średnie sektorowe oparte na klasyfikacji zgodnie z Porozumieniem rolnym WTO.c Średnie sektorowe oparte na klasyfikacji HS.d Średnie sektorowe oparte na klasyfikacji ISIC.Źródło: Trade Policy Review Poland, Report by the Secretariat (2000), s. 37

Stopień związania polskich stawek jest stosunkowo wysoki i wynosi 93,5%, co bardzo ogranicza zakres autonomii i możliwości podnoszenia stawek celnych. Zgodnie

37 W pewnym uproszczeniu do pierwszej grupy zalicza się działy 1 – 24 klasyfikacji celnej HS, podczas gdy działy 25 – 97 obejmują towary nierolnicze. Taka definicja jest stosowana w Unii Europejskiej.


z Porozumieniem rolnym WTO wszystkie stawki celna na artykuły rolnicze, i znakomita większość na wyroby nierolnicze (92,2), zostały związane.

Średnia nieważona wszystkich stawek celnych stosowanych wobec członków WTO, z którymi nie zawarto porozumień o strefach wolnego handlu, wynosiła 15,9% i była niższa niż w 1993 roku (18,4%). Natomiast średnie stawki stosowane wobec krajów nie należących do WTO przeszło dwukrotnie wyższe (34,6%), co ukazuje znaczenie polityki konwencjonal-nej w ramach tej organizacji i kolejnych rund negocjacji handlowych.

Jednak podobnie jak w innych krajach rozwiniętych, istnieje ogromna różnica pomię-dzy stawkami na artykuły rolnicze i nierolnicze. Średnia nieważona „związana” stawka KNU na artykuły nierolnicze wynosiła 10,5% (przed rundą – 17,0%), a na produkty rolnicze 55,5%. Co więcej, 99% stawek na artykuły nierolnicze jest wymierzane ad valorem, podczas gdy dla artykułów rolniczych odpowiedni odsetek wynosi jedynie 66%. Pozostałe cła mają charakter specyficzny lub kombinowany, co znacznie zmniejsza „przejrzystość” polityki handlowej oraz utrudnia ocenę poziomu protekcji i porównania międzynarodowe. 4.2. Poziom efektywnej protekcji i eskalacja celna

Poziom nominalnej protekcji nie zawsze poprawnie odzwierciedla poziom rzeczywi-stej (efektywnej) protekcji przy wytwarzaniu wartości dodanej w przemyśle. Stopa efektywnej protekcji mierzy procentowy wzrost krajowej wartości dodanej produktu finalnego w związku z nałożeniem cła na ten produkt oraz na półfabrykaty służące do jego wytwarzania. Wyso-kie cła na półfabrykaty, podnosząc ich ceny, zmniejszają efektywną protekcję produktów

finalnych.Dla wyliczenia efektywnej protekcji potrzebne są dane zdezagregowane dotyczące

przepływów międzygałęziowych w gospodarce. Te ostatnie nie są jednak łatwo dostępne. W Polsce analizę efektywnej protekcji prowadził przez wiele lat P. Marczewski38. Warto zatem przytoczyć wyniki jego analizy (tab. 2.).

Średnie poziomy nominalnej i efektywnej protekcji, co jest zrozumiałe, są bardzo zbliżone. Występują jednak znaczące różnice w poszczególnych sektorach. Najbardziej cha-rakterystyczna jest ujemna efektywna protekcja w przemyśle paszowo – utylizacyjnym (ze względu na wysokie cła na surowce rolnicze) oraz papierniczym (z zawieszeniami). Natomiast najwyższe poziomy efektywnej protekcji, zazwyczaj znacznie przekraczające poziom nomi-nalnej protekcji, wystąpiły w przemyśle rolno – spożywczym (55%), odzieżowym i środków transportu (10,3%).

Tabela. 2. Poziom nominalnej i efektywnej protekcji w Polsce w 1999 r.

Przemysł/gałąź(według klasyfikacji KGN)

Stawki nominalne (w%) Stawki efektywne (w%)bez zawieszeń

cełz zawieszenia-

mi cełbez zawieszeń

cełz zawieszenia-

mi cełPaliwowo – energetycznyMetalurgiczny MetalowyMaszynowyPrecyzyjny

2,5 3,60 4,10 1,09 3,32

12,49 3,50 4,08 1,06 3,20

2,42 4,05 4,49-0,27 3,35

2,41 3,92 4,51 -0,28 3,22

Środków transportuElektrotechniczny

7,81 2,70

7,74 2,69

10,43 2,37

10,36 2,42

Chemii ciężkiejChemii lekkiejMateriałów budowlanych

2,64 2,13 1,10

2,52 1,95 1,10

2,60 1,0 0,46

2,4510,81 0,48

38 K. Marczewski, Efektywna protekcja celna w latach 1997 – 1998, w: Zagraniczna polityka gospodarcza Polski 1997 – 1998, IKCHZ, Warszawa 1998.

Lech Bylicki356

Przemysł/gałąź(według klasyfikacji KGN)

Stawki nominalne (w%) Stawki efektywne (w%)bez zawieszeń

cełz zawieszenia-

mi cełbez zawieszeń

cełz zawieszenia-

mi cełSzklarskiCeramiki szlachetnejDrzewny i leśnictwoPapierniczyWłókienniczy

2,04 1,88 2,94 1,50 3,0

1,91 1,88 2,94 1,0143,01

1,73 1,66 2,55 0,65 2,73

1,58 1,70 2,57 -0,11 2,71

OdzieżowySkórzanySpożywczy – produkty zwierzęceSpożywczy – produkty roślinnePaszowo - utylizacyjny

13,72 8,4518,7726,51 4,33

13,72 8,4518,7726,43 2,04

19,01 8,7716,7232,52-10,70

19,03 8,8116,5232,44-15,29

PoligraficznyPozostałyRolnictwo – produkcja roślinnaRolnictwo - produkcja zwierzęca

0,42 7,3913,8123,97

0,42 7,3913,7623,97

-0,71 9,1516,3654,12

-0,50 9,2116,3155,10

Razem (średni poziom) 4,50 4,39 4,47 4,34Uwaga: Dane w tabeli są przedstawione według polskiej klasyfikacji KGN i nie są bezpośrednio porówny-walne z danymi według klasyfikacji handlowej HS.Źródło: Marczewski (1998), s. 140 – 141.

W Polsce występuje znacząca eskalacja taryfowa. Prawie we wszystkich sektorach produkcji poziom nominalnej protekcji wzrasta wraz ze stopniem przetworzenia dóbr. Zja-wisko to występuje zwłaszcza w produkcji żywności i napojów, wyrobów włókienniczych, produktów z drewna (meble) oraz produktów z minerałów niemetalicznych.

5. Preferencyjna polityka celna – konsekwencje dla Polski preferencji celnych stosowanych przez UE wobec państw rozwijających się

Analiza zmian w polityce celnej nie jest łatwa ze względu na odmienność systemów preferencji w Polsce i Unii. Różnice te dotyczą zasięgu geograficznego preferencji, sposobu ich stosowania oraz marginesu preferencji.

Zgeneralizowany system preferencji, w przypadku Polski, jest stosowany wobec kra-jów najbiedniejszych (48 w 1998 roku) oraz tych państw rozwijających się, których poziom PKB per capita jest niższy niż w naszym kraju (47 krajów). Natomiast w Unii zsp jest stoso-wany w sposób bardziej powszechny i obejmuje około 120 krajów (poza najbiedniejszymi). Na liście tej są prawie wszystkie kraje rozwijające się, jak również kraje WNP i Albania. Oznacza to, że przywóz do Polski z krajów korzystających z zsp wynosił 2,7% w 1998 roku i wzrósł do około 14% po przystąpieniu do UE39.

Dodatkowo, w krajach UE od 1995 roku zaczęto stosować tzw. zasadę stopniowania (graduation), która odzwierciedlała GATT – owską koncepcję stopniowania obowiązków. Kraje, których PKB przekraczał w 1990 roku 6000 USD per capita zostały wyłączone z unij-nego zsp w 1996 roku (są to kraje naftowe Zatoki Perskiej oraz cztery najbardziej rozwinięte kraje Azji Południowo - Wschodniej).

Druga zasadnicza różnica dotyczy sposobu stosowania preferencji. W Polsce obowią-zuje jednolite cło, wynoszące 80% stawki podstawowej. Natomiast w UE marża preferencji

39 E. Kawecka – Wyrzykowska, W. Zapędowski, Porozumienie w sprawie rolnictwa i jego znaczenie dla Polski, w: J. Kaczurba, E. Kawecka – Wyrzykowska (red.), Polska w WTO, IKCHZ, Warszawa 1998.


jest zróżnicowana (od 15 do 100%) i zależna od stopnia „wrażliwości” produktu. Na przykład, do towarów wrażliwych, o najniższej (15%) marży preferencji, zaliczono tekstylia i odzież, wyroby stalowe oraz różne produkty strefy umiarkowanej, takie jak dorsze, świeże ziemniaki, warzywa i owoce.

Istniejące zróżnicowanie systemów spowodowało, że nastąpiła zmiana zakresu pre-ferencji po przystąpieniu do UE. Przykładowo, Polska musiała udzielić preferencji na im-port soku pomarańczowego, oleju słonecznikowego i sojowego, pieczywa, żurawiny, wielu produktów przemysłu włókienniczego, surowych skór, obuwia, olejów ropy naftowej czy kauczuku naturalnego. Z drugiej strony Polska musiała zawiesić preferencje na kilka pozycji (makuchy, herbata, orzeszki ziemne, ryż, śruta, masa celulozowa, ruda miedzi i manganu)40.

W efekcie, jako ocenia E. Kawecka – Wyrzykowska (1995b, s. 308), Polska zwiększy 8,5 – krotnie wartość importu nierolniczego (z 1,3% do 11,1%), korzystającego z preferencji po przystąpieniu do Unii. Wynika to z objęcia preferencjami nowych krajów (w tym państw WNP) oraz rozszerzenia listy towarów. Jednak według oceny prof. Kaweckiej - Wyrzykow-skiej nie spowoduje to poważnego zagrożenia dla krajowych rolników. Wynika to z faktu, że UE chroni podobne produkty rolnicze strefy umiarkowanej, a listy towarów są dosyć zbieżne. Nieco poważniejsze zagrożenie występuje w niektórych artykułach nierolniczych. Chodzi tu zwłaszcza o takie towary, jak: kazeina przemysłowa, obuwie o podeszwach z gumy lub tworzyw sztucznych, ciągniki rolnicze czy żelazochrom41.

Drugi element, który będzie miał wpływ na polską politykę celną, to system prefe-rencji handlowych udzielanych przez Unię Europejską krajom Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP).

Z punktu widzenia Polski najistotniejsze są koncesje celne udzielane krajom AKP na takie produkty rolnicze, jak cukier, banany oraz mięso wołowe. W konwencji z Lomé zagwarantowano na czas nieokreślony możliwość bezcłowego importu cukru do UE po mi-nimalnych cenach gwarantowanych42.

Najbardziej kontrowersyjne są preferencje handlowe stosowane przez Unię w zakre-sie importu bananów. Do 1993 roku każdy kraj członkowski stosował własny system, przy jednolitej 20 – procentowej zewnętrznej taryfie celnej, nakładanej przy imporcie z krajów trzecich (Ameryki Łacińskiej). Od tego roku zaczęto stosować wspólną politykę. Określono mianowicie bezcłowy kontyngent na banany importowane z krajów AKP (857 tyś. ton). Powyżej tej kwoty stosuje się wysokie, 150 – procentowe cło. Natomiast import z krajów trzecich (głównie państwa Ameryki Południowej) odbywa się w ramach kontyngentu celne-go (2 mln ton przy 20 – procentowej stawce taryfowej), a powyżej tej sumy jest obciążony 170 - procentowym cłem43.

Rozwiązania unijne stosowane w imporcie bananów były wielokrotnie kwestiono-wane i stały się przedmiotem procedury rozstrzygania sporów GATT i WTO. Kolejne pa-nele uznawały niezgodność unijnego reżimu importu bananów z zasadą niedyskryminacji44. W myśl zaleceń Organu Apelacyjnego WTO z września 1997 roku, Unia winna doprowadzić w ciągu 15 miesięcy do zgodności swego systemu z zasadą niedyskryminacji. Jednakże po-stęp w tej sprawie, zdaniem krajów Ameryki Łacińskiej, nie był zadowalający i zażądały one w grudniu 1998 roku oryginalnego panelu. Z kolei Stany Zjednoczone i Ekwador zażądały

40 Import z krajów najuboższych jest całkowicie zwolniony z cła.41 E. Kawecka – Wyrzykowska, Skutki przyjęcia przez Polskę zobowiązań w zakresie realizacji GSP i wspólnej taryfy

zewnętrznej, w: Paszyński M. (red.), Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekonomicznej Unii Europejskiej, IKCHZ, Warszawa 1999.

42 Analiza znaczenia preferencji z Lomé IV dla Polski została przedstawiona na podstawie: Paszyński (1999).43 Przebieg kolejnych etapów „sporu bananowego” można prześledzić w dokumentach serii WTO. WT/DS27.44 Dok. WTO. WTO/DS27/AB/R, 9.09.1997. W raporcie Organu Apelacyjnego stwierdzono niezgodność reżimu

importowego z art. I.1. (KNU) oraz art. XIII (niedyskryminacyjne stosowanie ograniczeń ilościowych). Zagad-nienia związane ze stosowaniem ograniczeń ilościowych są analizowane w następnym rozdziale.

Lech Bylicki358

ustalenia poziomu koncesji, które mogą zawiesić jako sankcje przeciwko krajom UE za niewykonanie zaleceń Organu Apelacyjnego. Sankcje te zostały ustalone przez arbitra na poziomie 201 mln USD rocznie w przypadku Ekwadoru i 191 mln w przypadku Stanów Zjednoczonych, które je praktycznie wdrożyły45.

Kraje UE niewątpliwie naruszyły fundamentalną zasadę niedyskryminacji. Ich system polegał na przyznawaniu preferencji mniej wydajnym producentom z państw afrykańskich kosztem najbardziej efektywnych producentów z Ameryki Łacińskiej. Z drugiej jednak strony, jak argumentują państwa Unii, ten system jest formą pomocy dla państw najuboższych i po-średnią formą spłaty „kolonialnego dziedzictwa”. Trudno polemizować z takimi argumentami o charakterze moralnym.

Głównym rzecznikiem przestrzegania zasady niedyskryminacji były tradycyjnie Sta-ny Zjednoczone. Dodajmy jednak, że produkcja bananów w krajach Ameryki Południowej jest zdominowana przez firmy wielonarodowe, wywodzące się głównie ze Stanów Zjed-noczonych. Prawdziwy konflikt ekonomiczny występuje głównie pomiędzy jedną grupą krajów mniej rozwiniętych, ale korzystających z preferencji konwencji z Lomé, a pozosta-łą, domagającą się przestrzegania zasady niedyskryminacji. Konflikt ten ukazuje trudności w interpretacji koncepcji lepszego traktowania krajów rozwijających się oraz potencjalne sprzeczności między preferencjami ogólnymi (zawartymi w zsp) a unijnymi, stosowanymi w oparciu o kryteria polityczne.

Podsumowanie

Pierwsze trudności w liberalizowaniu handlu rolnego wynikały ze stanowiska Sta-nów Zjednoczonych i stosowania ograniczeń ilościowych. Jednak potem główną przyczyną wykluczenia rolnictwa z negocjacji było najpierw stanowisko EWG, a następnie Wspólnot Europejskich. Kraje Wspólnoty już w połowie lat sześćdziesiątych wprowadziły protekcjo-nistyczną wspólną politykę rolną (CAP: Common Agricultural Policy).

Generalnie ujmując, liberalna polityka handlowa przynosi korzyści w porównaniu z protekcjonizmem. Teza ta znalazła odzwierciedlenie w głównych zasadach międzynaro-dowej polityki handlowej w ramach WTO i UE.

Również urynkowienie i otwarcie gospodarki polskiej było możliwe dzięki stopniowej liberalizacji tej polityki. Największe znaczenie miały obniżki ceł, wynikające z porozumień WTO oraz Układu Europejskiego, zawartego z UE.

Bibliografia

1. Michałek J., Polityka handlowa – mechanizmy ekonomiczne i regulacje międzynarodowe. PWN, Warszawa 2002.

2. Neill, Nugent., Unia Europejska. UJ. Kraków 2012.3. Płowiec U.: Realizacja proeksportowej strategii rozwoju na tle przemian w dynamice i struk-

turze geograficznej oraz towarowej handlu zagranicznego Polski. INE PAN. Warszawa 1995.4. Rymarczyk J., Protekcjonistyczne i liberalistyczne tendencje w polityce handlowej. Wspólnoty

Europejskie. Wrocław 1999.

45 Wysokość sankcji winna odzwierciedlać szkody doznane przez gospodarkę kraju eksportera. Stany Zjednoczone wyjściowo szacowały swe sankcje na 520 mln USD. Overview of the State of Play of WTO Disputes (odpowiednie wydania z 2001 r.). http.wto.org.


REGULATIONS AND INTERNATIONAL PRACTICE OF THE CUSTOMS POLICY

Summary The first difficulty in liberalization agricultural trade stemmed from his position as the United States and the application of any quantitative restriction. But then the main reason for the exclusion of agriculture from the negotiations was the first position of the EWG, and then of the European communities. Community countries already in the mid-sixties introduced protec-tionist common agricultural policy (CAP: Common Agricultural Policy). Generally speaking, liberal trade policy brings benefits in comparison with protectionism. This was reflected in the main principles of the international trade policy in the framework of the WTO and the EU. Also the introduction and opening of the Polish economy was made possible thanks to the progressive liberalization of this policy. The most important were tariff reductions resulting from the agreements of the WTO and of the Europe agreement with the EU.

Key words: trade policy, export duties, import duties, export, import, customs policy, pref-erential customs policy


Statystyczny portret Polski i Norwegii w świetle wskaźników...Artur Zimny

Artur ZimnyPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie

STATYSTYCZNY PORTRET POLSKI I NORWEGII W ŚWIETLE WSKAŹNIKÓW

ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Wprowadzenie

Kluczowym wyzwaniem współczesnego świata jest niewątpliwie zrównoważony rozwój. Spośród wielu definicji tego rozwoju najbardziej przejrzysta i zarazem najczęściej stosowana wydaje się być definicja opracowana w 1987 roku przez Światową Komisję ds. Środowiska i Rozwoju. Określa ona zrównoważony rozwój jako taki, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokajane bez pozbawiania możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń1. W polskim systemie prawnym zrównoważony rozwój został uznany za zasadę konstytucyjną2 i zdefiniowany jako rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następu-je proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społecz-ności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń3.

W niniejszym opracowaniu przedstawiony został statystyczny portret dwóch krajów – Polski i Norwegii – w świetle wskaźników zrównoważonego rozwoju. Portret ten nakreślono w ramach dziesięciu wymiarów (obszarów tematycznych) ujętych w Strategii Zrównowa-żonego Rozwoju UE4, na które składają się: rozwój społeczno-gospodarczy, zrównoważona produkcja i konsumpcja, włączenie społeczne, zmiany demograficzne, zdrowie publiczne, zmiana klimatu i energia, zrównoważony transport, zasoby naturalne, globalne partnerstwo, dobre rządzenie. Jednocześnie wskazany został dystans dzielący Polskę i Norwegię w zakresie zrównoważonego rozwoju oraz podjęta została próba sformułowania wniosków z analizy sytuacji Polski i Norwegii, a dokładniej rzecz ujmując próba oceny możliwości zmniejszenia dystansu dzielącego obydwa kraje.

1 Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, http://www.un-documents.net/our-common-future.pdf [dostęp: 02.02.2015]. Należy podkreślić, że zrównoważony rozwój nie jest stałym stanem harmonii, lecz procesem zmian, w którym eksploatacja zasobów, kierunek inwestycji, rozwój technologiczny i zmiany instytucjonalne są zgodne zarówno z przyszłymi, jak i obecnym potrzebami.

2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 78 poz. 483 z późn. zm., art. 5.

3 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. z 2001 r. Nr 62 poz. 627 z późn. zm., art. 3 pkt 50.

4 Norwegia nie jest co prawda członkiem UE, ale większość wskaźników wyróżnionych w omawianej strategii jest udostępniana przez Eurostat zarówno dla krajów unijnych, jak i kilku innych państw, w tym Norwegii.

Artur Zimny362

1. Strategia Zrównoważonego Rozwoju UE5

Zrównoważony rozwój jest jednym z priorytetów UE. W świetle zapisów Traktatu o Unii Europejskiej, jej instytucje działają bowiem na rzecz trwałego rozwoju Europy, którego podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy oraz stabilność cen, społeczna gospodar-ka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska6. Podstawowym dokumentem określającym cele i działania UE zmierzające do osiągnięcia w pełni zrówno-ważonego rozwoju, ale również pomagającym w wypracowywaniu odpowiednich wzorców jest Strategia Zrównoważonego Rozwoju UE, która została zatwierdzona w maju 2001 roku przez Radę Europejską, a następnie odnowiona w czerwcu 2006 roku7.

Nadrzędnym celem strategii jest określenie i rozwój działań, dzięki którym UE bę-dzie mogła zapewnić obecnym i przyszłym pokoleniom stały wzrost jakości życia poprzez tworzenie społeczności opartych na zasadach zrównoważonego rozwoju, tj. społeczności wydajnie gospodarujących zasobami i z nich korzystających, czerpiących z potencjału go-spodarki w zakresie innowacji ekologicznych i społecznych, a przez to zapewniających do-brobyt, ochronę środowiska naturalnego i spójność społeczną. Do głównych celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE zaliczono: ochronę środowiska naturalnego, sprawiedliwość i spójność społeczną, dobrobyt gospodarczy, realizację zobowiązań UE w skali między-narodowej. Z kolei za podstawowe wyzwania strategii przyjęto: zmianę klimatu i czystą energię; zrównoważony transport; zrównoważoną konsumpcję i produkcję; ochronę zasobów naturalnych i gospodarowanie nimi; zdrowie publiczne; integrację społeczną, demografię i migracje; wyzwania w zakresie globalnego ubóstwa i trwałego rozwoju. W ramach każdego z wyzwań określono cele operacyjne i konieczne działania, które mają pozwolić na realizację powyższych zamierzeń.

Realizacja celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE jest monitorowana za po-mocą zestawu wskaźników ujętych w dziesięciu wymiarach (obszarach tematycznych), na które składają się: rozwój społeczno-gospodarczy; zrównoważona produkcja i konsumpcja; włączenie społeczne; zmiany demograficzne; zdrowie publiczne; zmiana klimatu i energia; zrównoważony transport; zasoby naturalne; globalne partnerstwo; dobre rządzenie8. Wskaźni-ki zrównoważonego rozwoju można zaprezentować za pomocą „piramidy”, tj. z podziałem na trzy poziomy odzwierciedlające ich hierarchię (rys. 1). Na szczycie piramidy znajduje się 11 wskaźników wiodących, które monitorują ogólne cele związane z kluczowymi wyzwaniami strategii. Na drugim poziomie piramidy znajduje się 31 wskaźników dotyczących celów operacyjnych. Trzebi poziom obejmuje natomiast 84 wskaźniki obrazujące działania będące uszczegółowieniem wskaźników wiodących. W skład zestawu wskaźników zrównoważonego rozwoju wchodzi również grupa tzw. wskaźników kontekstowych, które nie służą bezpo-średnio do monitorowania celów strategii, ale zapewniają wartościowe tło informacyjne dla zjawisk mających bezpośredni związek ze zrównoważonym rozwojem i mogą być przydatne dla celów analitycznych9.

5 Ta część niniejszego artykułu została w dużej mierze opracowana na podstawie zapisów ujętych w Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE. Zob. szerzej: A Sustainable Europe for a Better World: A European Union Stra-tegy for Sustainable Development, COM(2001)264 final, Commission of the European Communities, Brussels 2001; Renewed EU Sustainable Development Strategy, Council of the European Union, Brussels 2006.

6 Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, Dz. Urz. Unii Europejskiej, C115/13, art. 3 ust. 3.7 Należy w tym miejscu zasygnalizować, że koncepcja zrównoważonego rozwoju została zawarta także w wielu

innych unijnych dokumentach strategicznych, a mianowicie w Strategii Lizbońskiej, Strategii Europa 2020, białych i zielonych księgach itp.

8 Zob. szerzej: Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, GUS i US w Katowicach, Katowice 2011, s. 8.9 Zob. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju – SDI, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Wskazniki_SDI.pdf

[dostęp: 06.02.2015].

Statystyczny portret Polski i Norwegii w świetle wskaźników... 363

Rysunek 1. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju

Źródło: Wskaźniki zrównoważonego rozwoju – SDI, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Wskazniki_SDI.pdf

Unijny zestaw wskaźników zrównoważonego rozwoju jest systematycznie rozwijany i aktualizowany przez Eurostat, który sporządza raporty monitorujące10, będące podstawą do sporządzenia przez Komisję Europejską raportów monitorujących realizację Strategii Zrów-noważonego Rozwoju UE11.

2. Zakres analizy i źródła danych

Nakreślenie statystycznego portretu Polski i Norwegii w zakresie zrównoważonego rozwoju (w ramach dziesięciu wymiarów ujętych w Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE), a w konsekwencji wskazanie dystansu dzielącego te dwa kraje w omawianym zakresie, jest możliwe przy wykorzystaniu licznych miar statystycznych – mniej lub bardziej zaawansowa-nych. Zważywszy jednak na fakt, iż analizą objęte zostały tylko dwa kraje nie ma większego uzasadnienia dla zastosowania miar złożonych proponowanych, na przykład, przez wielowy-miarową analizę porównawczą. W związku z tym w opracowaniu wykorzystano najprostsze miary statystyczne w postaci wskaźników natężenia i wskaźników dynamiki.

Punktem wyjścia do przeprowadzenia analizy porównawczej było dysponowanie war-tościami wskaźników opisujących sytuację Polski i Norwegii w zakresie zrównoważonego rozwoju. Niewątpliwie najlepszym rozwiązaniem byłoby wykorzystanie wspomnianych w poprzedniej części opracowania 11 wskaźników wiodących, które monitorują ogólne cele związane z kluczowymi wyzwaniami Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE. Niestety na tym etapie pojawiły się pewne ograniczenia. Otóż wartości dwóch wskaźników, a miano-wicie zużycie energii pierwotnej oraz występowanie pospolitych gatunków ptaków, czyli wskaźników z obszarów tematycznych, odpowiednio, zmiana klimatu i energia oraz zasoby naturalne nie są dostępne dla Norwegii. Ponadto dla obszaru tematycznego dobre rządzenie Eurostat nie zaproponował żadnego wskaźnika wiodącego. Z uwagi na powyższe ograniczenia w dostępności danych, a jednocześnie uwzględniając potrzebę określenia sytuacji Polski i Norwegii w ramach wszystkich dziesięciu wymiarów (obszarów tematycznych) ujętych w

10 Najnowszy raport monitorujący został opublikowany w 2013 roku. Zob. Sustainable development in the European Union. 2013 monitoring report of the EU sustainable development strategy, Eurostat, Luxembourg 2013.

11 Zob. The 2005 Review of the EU Sustainable Development Strategy: Initial Stocktaking and Future Orientation, COM(2005) 37 final, Commission of the European Communities, Brussels 2005; Progress Report on the Sustain-able Development Strategy 2007, COM(2007) 642 final, Commission of the European Communities, Brussels 2007; Mainstreaming sustainable development into EU policies: 2009 Review of the European Union Strategy for Sustainable Development, COM(2009)400 final, Commission of the European Communities, Brussels 2009.

Artur Zimny364

omawianej strategii, zastosowano jeden wskaźnik wiodący dla wymiaru zmiana klimatu i energia (spośród trzech formalnie dostępnych) oraz wskaźniki operacyjne dla wymiarów: zasoby naturalne i dobre rządzenie. Ostatecznie wykorzystane zostały wartości następujących wskaźników zrównoważonego rozwoju12: • X1 – realny PKB per capita (w euro), • X2 – wydajność zasobów (euro na kilogram), • X3 – zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (w %), • X4 – zatrudnienie pracowników w starszym wieku (w %), • X5 – oczekiwana długość życia kobiet w momencie urodzenia (w latach), • X6 – zużycie energii ze źródeł odnawialnych (w %), • X7 – zużycie energii w transporcie w stosunku do PKB (w porównaniu do 2000 roku,

w %), • X8 – pobór wody w stosunku do zasobów wody ze źródeł odnawialnych (w %), • X9 – oficjalna pomoc rozwojowa w stosunku do dochodu narodowego brutto (w %), • X10 – frekwencja w wyborach parlamentarnych (w %).

W zdecydowanej większości wartości ww. wskaźników zostały pozyskane ze strony inter-netowej Eurostatu13. Jedynie niektóre z nich – z uwagi na ich brak w zasobach Eurostatu – zaczerpnięto z bazy danych OECD14. Należy w tym miejscu podkreślić, że wartości po-szczególnych wskaźników zostały zaprezentowane w odniesieniu do 2004 roku (w niektórych przypadkach do 2005 roku) i 2013 roku (w niektórych przypadkach do 2012 roku), co tym samym pozwoliło uchwycić zmiany w sytuacji Polski i Norwegii w zakresie zrównoważonego rozwoju, jakie zaszły w ostatniej dekadzie.

3. Analiza sytuacji Polski i Norwegii w zakresie zrównoważonego rozwoju

W tej części niniejszego opracowania przedstawiona została sytuacja Polski i Norwe-gii w ramach dziesięciu wymiarów zrównoważonego rozwoju, na które składają się: rozwój społeczno-gospodarczy, zrównoważona produkcja i konsumpcja, włączenie społeczne, zmia-ny demograficzne, zdrowie publiczne, zmiana klimatu i energia, zrównoważony transport, zasoby naturalne, globalne partnerstwo, dobre rządzenie. Każdy z ww. wymiarów został opisany za pomocą jednego wskaźnika wiodącego (X1, X2, X3, X4, X5, X6, X7, X9) lub ope-racyjnego (X8, X10). 3.1. Rozwój społeczno-gospodarczy

Realny PKB per capita kształtował się w 2004 roku na poziomie 5,4 tys. euro w Pol-sce i 46,4 tys. euro w Norwegii. Z kolei w 2013 roku wartość ta wynosiła odpowiednio 10,3 tys. euro i 77,4 tys. euro (rys. 2). Oznacza to, że w latach 2004-2013 bezwzględny dystans dzielący Polskę i Norwegię zwiększył się o 26,1 tys. euro per capita. W ujęciu względnym dystans ten jednak zmalał, gdyż w 2004 roku wartość polskiego PKB per capita stanowiła 11,6% wartości norweskiego PKB per capita, natomiast w 2013 roku – 13,3%. Mimo to, nadal PKB per capita w Norwegii jest blisko ośmiokrotnie wyższy niż w Polsce15.

12 Znalazły się wśród nich zarówno wskaźniki będące stymulantami (S), czyli takie, których wyższe wartości świadczą o lepszej sytuacji w zakresie zrównoważonego rozwoju (X1, X2, X4, X5, X6, X9, X10), jak i wskaźniki będące destymulantami (D), a więc takie, których niższe wartości świadczą o lepszej sytuacji (X3, X7, X8).

13 http://ec.europa.eu/eurostat/web/sdi/indicators [dostęp: 06.02.2015].14 http://stats.oecd.org/Index.aspx [dostęp: 06.02.2015].15 Wartość PKB per capita w Norwegii jest prawie trzykrotnie wyższa niż średnia unijna.


Rysunek 2. Realny PKB per capita (w euro) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X1)

0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 70 000 80 000

2004

2013

Polska Norwegia

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.

3.2. Zrównoważona produkcja i konsumpcja

Wydajność zasobów kształtowała się w 2004 roku na poziomie 0,43 euro na kilogram w Polsce i 1,40 euro na kilogram w Norwegii, co oznacza, że z każdego kilograma zużytego materiału można było wytworzyć wartość ekonomiczną wynoszącą odpowiednio 0,43 euro i 1,40 euro. Z kolei w 2013 roku wydajność ta wynosiła odpowiednio 0,49 euro na kilogram i 1,86 euro (rys. 3). Oznacza to, że w latach 2004-2013 bezwzględny dystans dzielący Polskę i Norwegię zwiększył się o 0,40 euro na kilogram. Również w ujęciu względnym dystans ten zwiększył się, gdyż w 2004 roku polska wydajność stanowiła 30,7% wydajności norweskiej, natomiast w 2013 roku – 26,3%16.

Rysunek 3. Wydajność zasobów (euro na kilogram) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X2)

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0

2004

2013

Polska Norwegia


3.3. Włączenie społeczne

Zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym dotyczyło w 2004 roku 45,3% mieszkańców Polski i 15,8% mieszkańców Norwegii. Z kolei w 2013 roku odsetek osób zagrożonych tym zjawiskiem wynosił odpowiednio 25,8% i 14,% (rys. 4). Oznacza to, że w latach 2004-2013 bezwzględny dystans dzielący Polskę i Norwegię zmniejszył się o 17,8 punktów procentowych. Również w ujęciu względnym dystans ten zmniejszył się, gdyż

16 Wydajność zasobów w Norwegii jest na zbliżonym poziomie do średniej unijnej.

Artur Zimny366

w 2004 roku omawiany odsetek był w Polsce prawie trzykrotnie wyższy niż w Norwegii, natomiast w 2013 roku – niespełna dwukrotnie17.

Rysunek 4. Zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (w %) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X3)

0 10 20 30 40 50

2004

2013

Polska Norwegia


3.4. Zmiany demograficzne

Zatrudnienie pracowników w starszym wieku (od 55 do 64 lat) w 2004 roku oscy-lowało na poziomie 26,2% w Polsce i 65,8% w Norwegii. Z kolei w 2013 roku odsetek ten wynosił odpowiednio 40,6% i 71,1% (rys. 5). Oznacza to, że w latach 2004-2013 bezwzględny dystans dzielący Polskę i Norwegię zmniejszył się o 9,1 punktów procentowych. Również w ujęciu względnym dystans ten zmniejszył się, gdyż w 2004 roku omawiany odsetek był w Polsce 2,5 razy niższy niż w Norwegii, natomiast w 2013 roku – 1,75 razy18.

Rysunek 5. Zatrudnienie pracowników w starszym wieku (w %) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X4)

0 10 20 30 40 50 60 70 80

2004

2013

Polska Norwegia


17 Odsetek osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w Norwegii jest o 10 punktów procentowych niższy niż średnia unijna.

18 Odsetek zatrudnionych pracowników w wieku od 55 do 64 lat w Norwegii jest o ponad 20 punktów procentowych wyższy niż średnia unijna.


3.5. Zdrowie publiczne

Oczekiwana długość życia kobiet w momencie urodzenia kształtowała się w 2004 roku na poziomie 79,2 lat w Polsce i 82,5 lat w Norwegii. Z kolei w 2012 roku długość ta wynosiła odpowiednio 81,1 lat i 83,5 lat (rys. 6). Oznacza to, że w latach 2004-2012 bez-względny dystans dzielący Polskę i Norwegię zmniejszył się o blisko rok. Również w ujęciu względnym dystans ten zmniejszył się, gdyż w 2004 roku oczekiwana długość życia kobiet w Polsce stanowiła 96% długości życia kobiet w Norwegii, natomiast w 2012 roku – 97,1%19.

Rysunek 6. Oczekiwana długość życia kobiet w momencie urodzenia (w latach) w Polsce i Nor-wegii w 2004 i 2012 roku (X5)

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

2004

2012

Polska Norwegia


3.6. Zmiana klimatu i energia

Zużycie energii ze źródeł odnawialnych wynosiło w 2004 roku 7% w Polsce i 58,1% w Norwegii. Z kolei w 2013 roku odsetek ten osiągnął poziom odpowiednio 11% i 64,5% (rys. 7). Oznacza to, że w latach 2004-2013 bezwzględny dystans dzielący Polskę i Norwegię zwiększył się o 2,4 punktów procentowych. W ujęciu względnym dystans ten jednak zmalał, gdyż w 2004 roku zużycie energii ze źródeł odnawialnych w Polsce było ponad ośmiokrotnie niższe niż w Norwegii, natomiast w 2013 roku – niespełna sześciokrotnie20.

Rysunek 7. Zużycie energii ze źródeł odnawialnych (w %) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X6)

0 10 20 30 40 50 60 70

2004

2013

Polska Norwegia


19 Oczekiwana długość życia kobiet w momencie urodzenia w Norwegii jest na zbliżonym poziomie do średniej unijnej.

20 Zużycie energii ze źródeł odnawialnych w Norwegii jest prawie pięciokrotnie wyższe niż średnia unijna.

Artur Zimny368

3.7. Zrównoważony transport

Zużycie energii w transporcie w stosunku do PKB kształtowało się w 2004 roku na poziomie 104,7% zużycia z 2000 roku w przypadku Polski i 96,8% w przypadku Norwegii. Z kolei w 2013 roku poziom ten wynosił odpowiednio 103,4% i 98,7% (rys. 8). Oznacza to, że w latach 2004-2013 bezwzględny dystans dzielący Polskę i Norwegię zmniejszył się o 3,2 punkty procentowe. Również w ujęciu względnym dystans ten zmalał, gdyż w 2004 roku indeks zużycia energii w transporcie w stosunku do PKB w Polsce stanowił 108,2% indeksu dla Norwegii, natomiast w 2013 roku – 104,8%21.

Rysunek 8. Zużycie energii w transporcie w stosunku do PKB (w porównaniu do 2000 roku) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X7)

0 20 40 60 80 100 120

2004

2013

Polska Norwegia


3.8. Zasoby naturalne

Pobór wody w stosunku do zasobów wody ze źródeł odnawialnych w 2004 roku oscylował na poziomie 18,2% w Polsce i 0,73% w Norwegii. Z kolei w 2013 roku odsetek ten wynosił odpowiednio 18,9% i 0,77% (rys. 9). Oznacza to, że w latach 2004-2013 dy-stans dzielący Polskę i Norwegię w tym wymiarze – zarówno w ujęciu bezwzględnym, jak i względnym – kształtował się na zbliżonym poziomie.

Rysunek 9. Pobór wody w stosunku do zasobów wody ze źródeł odnawialnych (w %) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X8)

0 5 10 15 20

2004

2013

Polska Norwegia

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD.

21 Indeks zużycia energii w transporcie w stosunku do PKB dla Norwegii jest o ponad 10 punktów procentowych wyższy niż średnia unijna.


3.9. Globalne partnerstwo

Oficjalna pomoc rozwojowa w stosunku do dochodu narodowego brutto stanowiła w 2004 roku 0,05% w Polsce i 0,87% w Norwegii. Z kolei w 2013 roku odsetek ten wynosił odpowiednio 0,1% i 1,07% (rys. 10). Oznacza to, że w latach 2004-2013 bezwzględny dystans dzielący Polskę i Norwegię zwiększył się o 0,15 punktu procentowego. W ujęciu względnym dystans ten jednak zmalał, gdyż w 2004 roku omawiany odsetek był w Polsce ponad 17 razy niższy niż w Norwegii, natomiast w 2013 roku – niespełna 11 razy22.

Rysunek 10. Oficjalna pomoc rozwojowa w stosunku do dochodu narodowego brutto (w %) w Polsce i Norwegii w 2004 i 2013 roku (X9)

0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2

2004

2013

Polska Norwegia


3.10. Dobre rządzenie

Frekwencja w wyborach parlamentarnych wynosiła w 2005 roku 40,6% w Polsce i 77,4% w Norwegii. Frekwencja ta wzrosła do poziomu 48,9% w 2011 roku w Polsce i 78,2% w 2013 roku w Norwegii (rys. 11). Oznacza to, że bezwzględny dystans dzielący Polskę i Nor-wegię zmniejszył się o 7,5 punktów procentowych. Również w ujęciu względnym dystans ten zmalał, gdyż w 2005 roku frekwencja w wyborach parlamentarnych w Polsce była prawie dwa razy niższa niż w Norwegii, natomiast kilka lat później nieco ponad 1,5 razy niższa23.

Rysunek 11. Frekwencja w wyborach parlamentarnych (w %) w Polsce i Norwegii w 2005 i 2011/2013 (PL/NO) roku (X10)

0 10 20 30 40 50 60 70 80

2005

2011/2013

Polska Norwegia


22 Odsetek ten w Norwegii jest ponad 2,5 razy wyższy niż średnia unijna.23 Frekwencja w wyborach parlamentarnych w Norwegii jest o ponad 10 punktów procentowych wyższa niż średnia

unijna.

Artur Zimny370

3.11. Ujęcie wielowymiarowe

Polska pozostaje w tyle za Norwegią we wszystkich przedstawionych wyżej wy-miarach zrównoważonego rozwoju. Aktualnie tj. odnosząc się do sytuacji w 2013 roku, można stwierdzić, że największy dystans dzieli obydwa kraje w pięciu wymiarach: rozwój społeczno-gospodarczy, zrównoważona produkcja i konsumpcja, zmiana klimatu i energia, zasoby naturalne, globalne partnerstwo. Dystans ten jest natomiast relatywnie najmniejszy w odniesieniu do dwóch wymiarów: zdrowie publiczne i zrównoważony transport.

W celu ustalenia ogólnego dystansu dzielącego Polskę i Norwegię w zakresie zrówno-ważonego rozwoju, a więc dystansu uwzględniającego łącznie dziesięć wymiarów opisanych za pomocą wskaźników wyrażonych w różnych jednostkach miary (euro, procenty, lata), obliczono – w pierwszej kolejności – relacje między wartościami poszczególnych wskaźni-ków zrównoważonego rozwoju dla obydwu krajów w latach objętych analizą24. Zważywszy na fakt, iż w każdym wymiarze sytuacja Polski była gorsza niż sytuacja Norwegii, wszyst-kie otrzymane relacje miały wartość niższą niż 1,0. Następnie wartości tych relacji zostały kolejno odjęte od wartości maksymalnej równej 1,0 – uzyskane różnice oznaczały dystans dzielący analizowane kraje w danym wymiarze zrównoważonego rozwoju. W ostatnim eta-pie zsumowano uzyskane wcześniej różnice (ogółem dziesięć wyników) – otrzymana suma oznaczała ogólny dystans dzielący Polskę i Norwegię w zakresie zrównoważonego rozwoju (w skali do 10). Rezultaty powyższych obliczeń zostały zaprezentowane na rys. 12 i rys. 13.

Rysunek 12. Dystans dzielący Polskę i Norwegię w poszczególnych wymiarach zrównoważonego rozwoju w 2004 i 2013 roku

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0X1

X2

X3

X4

X5

X6

X7

X8

X9

X10

2004 2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu i OECD.

24 Inaczej mówiąc, obliczono ilorazy wartości wskaźników dla Polski i Norwegii – w przypadku wskaźników będących stymulantami (PL/NO), oraz ilorazy wartości wskaźników dla Norwegii i Polski – w przypadku wskaźników będących destymulantami (NO/PL).


Rysunek 13. Ogólny dystans dzielący Polskę i Norwegię w zakresie zrównoważonego rozwoju w 2004 i 2013 roku

0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0

2004

2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu i OECD.

4. Wnioski z analizy sytuacji Polski i Norwegii w zakresie zrównoważonego rozwoju

W kontekście przedstawionych wyżej wyników obliczeń powstaje zasadnicze pytanie: czy w najbliższych latach Polska zdoła osiągnąć wartości wskaźników zrównoważonego rozwoju na poziomie zbliżonym do Norwegii? W dalszej części niniejszego opracowania podjęta została próba udzielenia odpowiedzi na to pytanie – w szczególności w odniesieniu do pięciu wymiarów o największym dystansie, a także trzech wymiarów o dystansie dość du-żym. Dwa wspomniane wcześniej wymiary tj. zdrowie publiczne i zrównoważony transport, w ramach których analizowane dysproporcje są stosunkowo najmniejsze zostały pominięte.

Zgodnie z danymi Banku Światowego Norwegia od lat jest jednym z krajów o naj-wyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego na świecie, mierzonego wartością PKB per capita25. Zważywszy na fakt, iż w Polsce wartość ta jest blisko ośmiokrotnie niższa, można jednoznacznie stwierdzić, że dystans dzielący obydwa kraje w tym zakresie jest nie-możliwy do pokonania. Ponadto, biorąc pod uwagę kilka kluczowych statystyk liczbowych, a mianowicie to, że średnioroczny wzrost PKB per capita w Norwegii wynosi blisko 6%, natomiast w Polsce nieco ponad 7% (średnia geometryczna z ostatnich 10 lat), relacja wy-datków na badania i rozwój do PKB wynosi, odpowiednio, około 1,7% i 0,8%, natomiast stopa bezrobocia waha się w granicach, odpowiednio, 3,5% i 10%, trudno spodziewać się – zakładając podobne uwarunkowania społeczno-gospodarcze – aby omawiany dystans zna-cząco się zmniejszył w najbliższych latach. Mówiąc wprost, jeszcze przez wiele lat wartość norweskiego PKB per capita będzie poza zasięgiem nie tylko Polski, ale również zdecydo-wanej większości krajów UE.

Poziom zrównoważenia produkcji i konsumpcji w Polsce wyrażony wskaźnikiem wydajności zasobów – w porównaniu z poziomem w Norwegii – pozostawia wiele do życze-nia. Niestety w ostatnich latach dystans między obydwoma krajami w tym wymiarze wzrósł. Uwzględniając kształtowanie się wartości dwóch spośród trzech wskaźników operacyjnych zaproponowanych w ramach omawianego wymiaru tj. ilość wytwarzanych odpadów (w kg na osobę) i liczbę organizacji ze środowiskowym Systemem Ekozarządzania i Audytu (EMAS) można jednak przypuszczać, że luka między Polską i Norwegią w zakresie zrównoważenia produkcji i konsumpcji będzie powoli, ale systematycznie maleć w najbliższych latach. Ilość wytwarzanych odpadów w przeliczeniu na osobę w obydwu krajach kształtuje się bowiem

25 Wartość PKB per capita sytuuje ją wśród takich państw jak Szwajcaria, Luksemburg, Monako, Katar. Zob. http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD [dostęp: 10.02.2015]

Artur Zimny372

na zbliżonym poziomie, natomiast liczba organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS jest w Polsce już większa niż w Norwegii.

Włączenie społeczne, rozpatrywane przez pryzmat odsetka osób zagrożonych ubó-stwem i wykluczeniem społecznym, to wymiar zrównoważonego rozwoju, w ramach którego Polska w ciągu ostatnich 10 lat odnotowała największy postęp. Odsetek ten co prawda nadal jest wyższy o ponad 10 punktów procentowych niż w Norwegii, ale zarazem jest dużo niższy niż jeszcze w 2004 roku. Dziedziną działalności, której rozwój sprzyja włączeniu społecznemu jest niewątpliwie edukacja. Mimo, że wydatki na edukację w Polsce w relacji do PKB (około 5%) są nieco niższe niż w Norwegii (około 6-7%), to jednak wartości dwóch wskaźników edukacyjnych, a mianowicie odsetka osób przedwcześnie kończących naukę oraz odsetka osób w wieku 30-34 lata posiadających wyższe wykształcenie pozwalają sądzić, że są duże szanse na dalsze zmniejszenie dystansu między obydwoma krajami. Pierwszy ze wspomnia-nych wskaźników utrzymuje się bowiem na niskim poziomie w Polsce (około 5-6%), podczas gdy w Norwegii jest on dużo wyższy i wynosi kilkanaście procent. Z kolei drugi wskaźnik w przypadku Polski systematycznie wzrasta, natomiast w przypadku Norwegii utrzymuje się na w miarę stałym poziomie.

Znaczący postęp w Polsce nastąpił również w zakresie zmian demograficznych, cze-go wyrazem jest wzrost odsetka osób zatrudnionych w grupie pracowników z przedziału wiekowego 55-64 lata. Odsetek ten w latach 2004-2013 wzrastał w Polsce z roku na rok przeciętnie o 1,6 punktu procentowego, natomiast w Norwegii o 0,6 punktu procentowego. Bardzo mało prawdopodobne jest jednak osiągnięcie w najbliższych latach przez Polskę wartości omawianego wskaźnika na poziomie zbliżonym do wskaźnika w Norwegii. W opinii autora możliwe jest natomiast osiągnięcie pułapu średniej unijnej, co tym samym pozwoliłoby zmniejszyć dystans w omawianym wymiarze zrównoważonego rozwoju do około 20 punktów procentowych. Dalszy postęp wydaje się być niemożliwy, w szczególności w sytuacji, gdy okres aktywności zawodowej Polaków, wynoszący nieco ponad 32 lata, jest krótszy od okresu aktywności zawodowej Norwegów o ponad 7 lat26.

Zużycie energii ze źródeł odnawialnych, wyszczególnione jako jeden spośród trzech wskaźników wiodących w ramach wymiaru zmiana klimatu i energia, zbliża się w tej chwili w Polsce do aktualnej średniej unijnej i być może w najbliższych latach zbliży się do poziomu 20% określonego w Strategii Europa 202027 (choć najprawdopodobniej poziomu tego nie osiągnie). O ile zatem zmniejszenie dystansu Polski w stosunku do średniej dla UE jest nie tylko dość realne, ale również oczekiwane z uwagi na przyjęte zobowiązania, o tyle znaczące zmniejszenie dystansu wobec Norwegii jest – podobnie jak w przypadku wartości PKB per capita – poza zasięgiem zarówno Polski, jak i wielu innych krajów UE (z wyjątkiem krajów skandynawskich, a w szczególności Szwecji). Norwegia należy bowiem do światowych li-derów w wykorzystaniu energii ze źródeł odnawialnych, którzy kreują nowe wzorce i trendy w tym obszarze, stając się tym samym niedoścignionym ideałem dla innych państw.

Dystans dzielący Polskę i Norwegię w wymiarze zasobów naturalnych, wyrażony wskaźnikiem poboru wody w stosunku do zasobów wody ze źródeł odnawialnych, jest rów-nie duży jak przedstawiony wyżej dystans w odniesieniu do zmian klimatu i energii. Polska znajduje się bowiem w grupie największych europejskich krajów, obok Francji, Hiszpanii, Niemiec i Włoch, w których wskaźnik ten jest na poziomie zdecydowanie wyższym niż śred-nia dla krajów OECD. Z kolei Norwegia należy, obok Irlandii, Islandii, Słowacji i Szwecji, do krajów, w których pobór wody w stosunku do zasobów wody ze źródeł odnawialnych

26 Należy w tym miejscu podkreślić, że w kontekście zmian demograficznych bardzo niepokojący jest natomiast fakt, iż współczynnik dzietności w Polsce jest jednym z najniższych w UE, natomiast prognozowany wskaźnik obciążenia demograficznego jest jednym z najwyższych w UE.

27 Zob. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu spo-łecznemu, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna, Komisja Europejska, Bruksela 2010, s. 12.


kształtuje się na bardzo niskim poziomie w porównaniu z innymi krajami OECD28. Biorąc pod uwagę uwarunkowania społeczno-gospodarcze Polski i Norwegii, a w szczególności liczbę mieszkańców i podmiotów gospodarczych, a w konsekwencji związane z tym łączne zużycie wody, oraz uwarunkowania przestrzenne obydwu krajów, a mianowicie dostęp do zasobów wody, można jednoznacznie stwierdzić, że dystans w omawianym wymiarze jest niemożliwy do pokonania przez Polskę.

Globalne partnerstwo, analizowane przez pryzmat przeznaczenia części dochodu narodowego brutto na oficjalną pomoc rozwojową, to kolejna przepaść dzieląca kraje objęte analizą. Dystans ten nie powinien jednak zaskakiwać – w kontekście ogromnych wręcz różnic między obydwoma krajami w odniesieniu do wartości PKB per capita. Ponadto należy mieć na uwadze fakt, że Polska jest największym beneficjentem unijnego budżetu, otrzymującym zdecydowanie więcej środków niż wynosi wkład wnoszony do tego budżetu29, natomiast Nor-wegia – niebędąca członkiem UE – udziela bezzwrotnej pomocy najmniej zamożnym krajom UE w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego (tzw. fundusze norweskie), a także jest jednym z państw-darczyńców, obok Islandii i Liechtensteinu, w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (tzw. fundusze EOG)30. Zatem można przypuszczać, że dystans w omawianym zakresie z całą pewnością nie zostanie wyelimino-wany, a jedynie ulegnie, co najwyżej, nieznacznemu zmniejszeniu.

Frekwencja w wyborach parlamentarnych, będąca jednym ze wskaźników opera-cyjnych odzwierciedlających wymiar zrównoważonego rozwoju określany mianem dobre rządzenie, kształtuje się na bardzo niskim poziomie w Polsce – nie tylko w porównaniu z Norwegią, ale również ze średnią dla UE. Przyczyn tego należy w dużej mierze upatrywać w niskiej ocenie działalności polskiego parlamentu, a w szczególności izby niższej, oraz coraz niższym poczuciu wpływu na sprawy publiczne. Pracę Sejmu krytycznie ocenia bo-wiem około 2/3 Polaków31, a blisko 80% uważa, że nie ma żadnej możliwości wpływania na bieg spraw publicznych32. W świetle powyższych uwarunkowań, znacząca różnica w od-niesieniu do frekwencji wyborczej między Polską i Norwegią jest niemożliwa do pokonania w najbliższych latach. Dystans między obydwoma krajami w wymiarze dobre rządzenie jest może wprawdzie ulec pewnemu zmniejszeniu, ale zapewne wciąż będzie kształtował się na poziomie około 20 punktów procentowych.

Reasumując, w opinii autora bardzo mało prawdopodobne jest to, aby w najbliższych latach ogólny dystans dzielący Polskę i Norwegię w zakresie zrównoważonego rozwoju, wy-noszący obecnie 5,63 punktów w 10-stopniowej skali (rys. 13), uległ znaczącemu zmniejsze-niu. O ile pewne ograniczenie dysproporcji jest możliwe w trzech wymiarach (zrównoważona produkcja i konsumpcja, wykluczenie społeczne, zmiany demograficzne), o tyle w pięciu pozostałych wymiarach poddanych analizie dysproporcje raczej nie zmniejszą się w istotnym stopniu (rozwój społeczno-gospodarczy, zmiana klimatu i energia, zasoby naturalne, globalne partnerstwo, dobre rządzenie).

Podsumowanie

Ogólną refleksję nasuwającą się po analizie sytuacji Polski i Norwegii w zakresie zrówno-ważonego rozwoju można by, posługując się bajkowym językiem, ująć w sformułowaniu:

28 Średnia wartość omawianego wskaźnika dla krajów OECD wynosi około 9,8%. Zob. http://stats.oecd.org/Index.aspx [dostęp: 12.02.2015].

29 Zob. szerzej: http://ec.europa.eu/budget/mycountry/PL/index_pl.cfm [dostęp: 12.02.2015].30 Zob. szerzej: http://www.eog.gov.pl/o_programie/informacje_ogolne/strony/default.aspx [dostęp: 12.02.2015].31 Zob. Opinie o działalności parlamentu, prezydenta i Państwowej Komisji Wyborczej, Komunikat z badań CBOS

nr 169/2014, CBOS, Warszawa, grudzień 2014, s. 1.32 Zob. Poczucie wpływu na sprawy publiczne, Komunikat z badań CBOS nr BS/121/2013, CBOS, Warszawa,

wrzesień 2013, s. 1.

Artur Zimny374

„za siedmioma górami, za siedmioma lasami była sobie przepiękna kraina”. Jak już bowiem wspomniano Polska pozostaje w tyle za Norwegią we wszystkich dziesięciu wymiarach zrównoważonego rozwoju. Bardzo duży dystans między obydwoma krajami, w szczególno-ści w odniesieniu do pięciu wymiarów, z których cztery – zdaniem autora – mają niewielkie szanse na istotną poprawę sytuacji w najbliższych latach (rozwój społeczno-gospodarczy, zmiana klimatu i energia, zasoby naturalne, globalne partnerstwo), sprawia, że porównywanie sytuacji Polski i Norwegii to poniekąd „porównywanie rzeczy nieporównywalnych”. Zapewne przez wiele kolejnych lat Norwegia będzie dla Polski, jak i wielu innych krajów UE, niedo-ścignionym liderem (aby nie powiedzieć ideałem) we wdrażaniu koncepcji zrównoważonego rozwoju, wyznaczającym nowe wzorce i trendy światowe. Polsce nie pozostaje zatem nic innego jak tylko pogodzić się z tym faktem i jednocześnie uczyć się od lidera i czerpać z jego doświadczeń, a także korzystać ze wsparcia udzielanego z funduszy norweskich i funduszy EOG – w celu zmniejszania zaprezentowanego dystansu w zakresie zrównoważonego rozwoju oraz wzmacniania dwustronnych stosunków pomiędzy Polską a Norwegią.

Bibliografia

1. A Sustainable Europe for a Better World: A European Union Strategy for Sustainable Deve-lopment, COM(2001)264 final, Commission of the European Communities, Brussels 2001.

2. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włą-czeniu społecznemu, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna, Komisja Europejska, Bruksela 2010.

3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 78 poz. 483 z późn. zm.

4. Mainstreaming sustainable development into EU policies: 2009 Review of the European Union Strategy for Sustainable Development, COM(2009)400 final, Commission of the European Communities, Brussels 2009.

5. Opinie o działalności parlamentu, prezydenta i Państwowej Komisji Wyborczej, Komunikat z badań CBOS nr 169/2014, CBOS, Warszawa, grudzień 2014.

6. Poczucie wpływu na sprawy publiczne, Komunikat z badań CBOS nr BS/121/2013, CBOS, Warszawa, wrzesień 2013.

7. Progress Report on the Sustainable Development Strategy 2007, COM(2007) 642 final, Com-mission of the European Communities, Brussels 2007.

8. Renewed EU Sustainable Development Strategy, Council of the European Union, Brussels 2006.

9. Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, http://www.un-documents.net/our-common-future.pdf [dostęp: 02.02.2015].

10. Strona internetowa Banku Światowego, http://data.worldbank.org/indicator [dostęp: 10.02.2015].

11. Strona internetowa Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/web/sdi/indicators [dostęp: 06.02.2015].

12. Strona internetowa funduszy norweskich i EOG na lata 2009-2014 http://www.eog.gov.pl/ [dostęp: 12.02.2015].

13. Strona internetowa Komisji Europejskiej, http://ec.europa.eu/budget/mycountry/PL [dostęp: 12.02.2015].

14. Strona internetowa OECD, http://stats.oecd.org/Index.aspx [dostęp: 06.02.2015].15. Sustainable development in the European Union. 2013 monitoring report of the EU sustainable

development strategy, Eurostat, Luxembourg 2013.16. The 2005 Review of the EU Sustainable Development Strategy: Initial Stocktaking and Future

Orientation, COM(2005) 37 final, Commission of the European Communities, Brussels 2005.17. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. z 2001 r. Nr 62 poz.

627 z późn. zm.18. Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, Dz. Urz. Unii Europejskiej, C115/13.19. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, GUS i US w Katowicach, Katowice 2011.


20. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju – SDI, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/ Wskazniki_SDI.pdf [dostęp: 06.02.2015].

STATISTICAL PORTRAIT OF POLAND AND NORWAY IN THE LIGHT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT

INDICATORS

SummaryThe purpose of this article is an attempt to prove that it is very unlikely that the development gap between Poland and Norway will be significantly reduced in the coming years. This thesis has been verified by identifying position of both countries in the field of sustainable development – to be more precise: in the context of the ten dimensions of development (SDI theme) included in the EU Sustainable Development Strategy (socioeconomic development, sustainable consumption and production, social inclusion, demographic changes, public health, climate change and energy, sustainable transport, natural resources, global partnership, good governance). As a result the distance between Norway and Poland in the field of sustainable development has been indicated. The study was based on information obtained from the da-tabase of Eurostat and the OECD. Generally speaking the sustainable development indicators were presented in relation to the 2004 and 2013 years.

Key words: sustainable development, development gap, Poland, Norway


Ewolucja gospodarki Włoch po II wojnie światowej- od „cudu” do...Zbigniew Klimiuk

Zbigniew KlimiukSzkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie

EWOLUCJA GOSPODARKI WŁOCH PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ- OD „CUDU” DO

KRYZYSU GOSPODARCZEGO

1. Kształtowanie się gospodarki Włoch

Awans gospodarczy Włoch, który rozpoczął się w latach 80. XIX w. i nie trwał dłu-go. Wybuch I Wojny Światowej, a następnie drugiej zmienił całkowicie pozycję tego kraju w gospodarce światowej. Sytuacja gospodarcza Włoch po II wojnie światowej była bowiem wyjątkowo zła. Produkcja przemysłowa spadła do 20% poziomu z 1938 r. a produkcja rolnicza do 50%. Brakowało kapitałów, rozwijała się inflacja, a do tego ciążyły na państwie włoskim reparacje wojenne1. Kraj nie miał rozwiniętego przemysłu i był bardzo zróżnicowany gospo-darczo. „W okresie powojennej odbudowy dużego znaczenia nabrał interwencjonizm pań-stwowy i planowanie; w rękach państwa znalazły się wielkie banki oraz potężne monopole IRI kontrolujący 84% produkcji surówki, 53% stali i cały przemysł stoczniowy, ENI kontrolujący przemysł naftowy i chemiczny. Z przyczyn politycznych i ekonomicznych Włochy wybrały proamerykański kierunek rozwoju; przyjęły w 1948 r. Plan Marshalla, przystąpiły do NATO”2.

2. Perypetie włoskiego cudu gospodarczego w latach 60. XX w.

W okresie po II wojnie światowej z krajów zachodnioeuropejskich Włochy wyka-zywały największe tempo rozwoju. W 1950 r. rozpoczęła się faza długookresowego rozwo-ju gospodarczego. Rozwój ten nawiązywał do pierwszych lat odbudowy3. Tempo wzrostu produktu narodowego brutto (PNB), które w dziesięcioleciu do 1959 r. wynosiło rocznie średnio 6%, w latach szczytowej koniunktury 1960-61wzrosło do 7,8%. Dynamika rozwoju gospodarczego Włoch była porównywalna w tym czasie z RFN i Japonią4. Włoskie firmy uzyskały znaczne sukcesy w międzynarodowej walce konkurencyjnej oraz wykorzystywały impulsy wynikające z polityki Wspólnego Rynku. Wraz z zewnętrzną ekspansją dokonały się poważne zmiany strukturalne, które uplasowały Włochy w grupie krajów wysoko uprze-mysłowionych5. W 1962 r. tempo wzrostu produktu narodowego brutto (PNB) spadło do 6%, a w 1963 r. do 4,8%. Koniunktura ustąpiła miejsca objawom kryzysowym, które przejawiały się w „galopującej” inflacji. W obawie przed deprecjacją lira nastąpiła masowa ucieczka ka-pitału za granicę. Nielegalny wywóz banknotów był oceniany w 1962 r. na ok. 3 mld marek zachodnioniemieckich (DM). Produkcja przemysłowa wzrosła nieznacznie. Eksport powięk-szył się w 1963 r. „tylko” o 8,3%, import natomiast wzrósł w tym czasie w stosunku do roku poprzedniego prawie o 25%. Deficyt w handlu zagranicznym pochłonął rezerwy dewizowe

1 Le svlluppo economico Italiano: 1861-1949, Roma; Bari-Laterza 1973.2 J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2003, s. 300. 3 B. Foa, Monetary Reconstruction in Italy, New York 1949, s. 22-102.4 V. Zamagni, Betting on the Future. The Reconstruction of Italian Industry, 1946-1952, w: Power in Europe?

Great Britain, France, Italy and Germany in a Postwar World, 1945-1950, Edited by J. Becker and F. Knipping, Berlin, New York 1986, s. 283-301.

5 N. Lehman, Das italienische Wirtschaftsdilemas, „Die Wirtschaft” Nr 47/1965, s. 22-23.

Zbigniew Klimiuk378

zgromadzone w okresie rozwoju. Wyhamowanie włoskiej gospodarki było wynikiem zbyt dynamicznego procesu rozwoju dokonanego bez zmian strukturalnych przy wykorzystaniu sprzyjającej koniunktury za granicą6. Padał często argument, że skokowa ekspansja gospodar-ki Włoch była możliwa dzięki niższemu poziomowi płac niż w innych krajach EWG7. Poten-cjał przemysłowy Włoch był skoncentrowany głównie w trójkącie Mediolan-Turyn-Neapol. Południe cechowała natomiast zacofana gospodarka rolna. Istniejący tu jeszcze częściowy system dzierżaw oraz nieefektywne pośrednictwo handlowe uniemożliwiało modernizację gospodarki rolnej. Konkurencja zagranicznych producentów rolnych zagrażała egzystencji małych i średnich gospodarstw. To regionalne zróżnicowania spowodowały masową ucieczkę siły roboczej na północ oraz do krajów EWG. Przypływ taniej siły roboczej z południa stwo-rzył firmom możliwość wywierania nacisku na płace i tanią robociznę. W miastach natomiast rozwinęła się spekulacja ziemią i lichwa mieszkaniowa. Wysokość wynajmu mieszkania sięgała 50% zarobku. Rozwój sytuacji gospodarczej w latach 1950-62 wykazał, iż niepoha-mowana ekspansja firm doprowadziła do kryzysu. Okazało się również, że hamulce i bodźce koniunktury wprowadzone przez rząd rozwiązały jedynie fragmentarycznie pewne trudności lub też odroczyły jedynie ich skutki.

Jednocześnie największym zmianom w ciągu dwudziestu lat po wojnie uległa struktu-ra i potencjał przemysłu włoskiego. W latach 1950-61 wartość dochodu narodowego Włoch (według cen z 1954 r.) wzrosła z 8,7 do 16,9 trylionów lirów (trylion=10X12). W 1950 r. udział rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa w dochodzie narodowym wynosił 27%, natomiast w 1961 r. już tylko 19%. Wartość produkcji przemysłowej wzrosła z 78 w 1950 r. (1953=100) do 200 w 1961 r. W 1962 r. wskaźnik ten zwiększył się do 216,5. Przy porównaniu wartości produkcji przemysłowej w 1961 r. z poziomem produkcji w 1953 r. (1953=100) największe przyrosty wykazywały następujące gałęzie przemysłu: maszyny precyzyjne- 510,9; celuloza do przerobu w przemyśle tekstylnym i syntetyczne włókna sztuczne- 412,8; przemysł che-miczny- 307,4; środki transportu- 300,5; pochodne ropy naftowej i węgla- 284,5; przemysł metalurgiczny- 259,0; minerały niemetaliczne- 251,7. Niektóre działy produkcji przemy-słowej wykazywały wskaźniki jeszcze wyższe8. Na przykład w 1962 r. wskaźnik produkcji mas plastycznych wzrósł do 1285,9; włókien syntetycznych- do 2539,2; samochodów oso-bowych- do 536,6; maszyn do liczenia- do 736. Jedną z najbardziej charakterystycznych przemian, jakie nastąpiły po wojnie w gospodarce włoskiej, miała miejsce w gospodarce energetycznej. Odkrycie bogatych złóż gazu w dolinie Po oraz powstanie tam potężnego przemysłu rafinerii ropy naftowej przyspieszyło w kraju ubogim w węgiel przestawienie się przemysłu z paliw stałych na ropę naftową i metan. Przemiany w dziedzinie źródeł energii, będące jedną z głównych cech powojennej rewolucji gospodarczej, w żadnym z krajów europejskich nie przybrały takich rozmiarów i takiego znaczenia, jak we Włoszech. Zmiany, jakie nastąpiły w strukturze zużycia energii według źródeł jej pochodzenia w okresie 1950-1962 przedstawia poniższa tabela.

Tabela1. Zużycie energii w przeliczeniu na węgiel o 7400 kcal (w tys. ton)

Lata Paliwo stałe Paliwo płynne Metan Energia z hy-

droelektrowni Razem

195019601961I półrocze 1962

10.28910.97911.8165.832

5.54724.14428.59916.120

571715676153945

920519.22517.7878404

25.61261.50465.81734.301

Źródło: opracowanie własne na podstawie Annuario Statistico Italiano 1965.

6 K. Holbik, Italy in International Cooperation, Padova 1959.7 „Neue Zuercher Zeitung” z dn. 2 czerwca 1964 r.8 „Problemes Economiques” Nr 782/1962, s. 21-23.

Ewolucja gospodarki Włoch po II wojnie światowej- od „cudu” do... 379

Z tabeli wynika, iż udział paliw stałych spadł z 40,2% w 1950 r. do 17% w I półro-czu 1962 r. W tym czasie udział paliw z ropy naftowej i metanu wzrósł z 23,9% do 58,5% ogólnego spożycia.

Równie wielkie przemiany miały miejsce od czasu zakończenia wojny w dziedzinie zatrudnienia, przede wszystkim w postaci systematycznego zmniejszania się liczby bezro-botnych. Redukcja bezrobocia przybrała większe rozmiary w okresie 1956-61, kiedy liczba bezrobotnych stałych i okresowych (mężczyzn i kobiet) obniżyła się z 1.938 tys. do 1.407 tys. osób. W 1962 r. ilość ta jeszcze znacznie zmniejszyła się, nie przekraczając w lipcu tego roku jednego miliona. Bezrobotnych stałych było 500 tys., z których 265 tys. poszukiwało zatrud-nienia po raz pierwszy, na ogólną liczbę 21,3 mln pracowników. Spadek liczby bezrobotnych w latach 1961-62 był tak gwałtowny, że w jego wyniku nastąpiło bezpośrednie przejście ze stanu chronicznego nadmiaru siły roboczej do jej braku. Wywoływało to okresowe trudności, zwłaszcza w odniesieniu do pracowników wykwalifikowanych.

Powstało pytanie, czy dotychczasowe tempo rozwoju ekonomicznego Włoch uda się utrzymać w następnych latach. Przeważał pogląd, że kraj ten nie znajduje się w gorszej sytu-acji w porównaniu z innymi potęgami europejskimi, a pod wieloma względami jego położenie jest nawet lepsze, jeśli np. chodzi o dostęp do podstawowych surowców oraz do głównych rynków zbytu wyrobów przemysłowych9. Dysponował on przy tym kadrami pracowniczymi co najmniej tak samo wykwalifikowanymi jak jego konkurenci, będąc przy tym opóźniony w postępie materialnym o szereg lat. Wszystkie te okoliczności stworzyły Włochom korzystne warunki do dalszego i dynamicznego rozwoju gospodarczego10. Przemysłowcy innych krajów EWG, obserwujący z obawą lub sceptycyzmem nowe przygotowania Włoch do ekspansji przemysłowej, nie brali często pod uwagę faktu, iż kraj ten przez pewien jeszcze okres musi rozwijać się szybciej od swoich partnerów ze Wspólnego Rynku, aby zmniejszyć dzielące go od nich różnice. Wyniku uzyskane w 1962 r. wysunęły jeszcze bardziej na czoło gospodarkę włoską. Produkcja przemysłowa wzrosła w tym czasie o 11% w stosunku do roku poprzed-niego i to mimo strajku w przemyśle mechanicznym. Chociaż perspektywy eksportu w tym okresie nieco się zmniejszyły, to sprzedaż na rynku wewnętrznym kształtowała się na ogół pomyślnie ze względu na wzrost dochodów z pracy.

Również w dziedzinie inwestycji w 1962 r. zaznaczyła się bardzo pomyślna ewolucja. Kredyty udzielone przez banki były o 900 mld lirów wyższe w stosunku do poprzedniego roku operacyjnego. Na rynku finansowym emisje akcji i obligacji w 1962 r. tylko od stycznia do lipca włącznie wynosiły 1.300 mld lirów, podczas gdy w analogicznym okresie 1961 r. kształtowały się na poziomie 900 mld lirów.

Program gospodarczy rządu włoskiego usiłował skierować w tym czasie rozwój kra-ju na kierunki przez siebie zakreślone za pomocą kredytu „kierowanego” faworyzującego określone kierunki rozwojowe11. Podobnie, jak czyniły to od zakończenia wojny rządy po-przednie, nadal dawany był również priorytet rozwojowi przemysłu w słabo rozwiniętych rejonach Włoch południowych. Udział słabo rozwiniętych rejonów Południa w całkowitych inwestycjach przemysłowych Włoch w okresie 1951-61 wzrósł z 13,09% do 19,15%. O pla-nach rządu odnoszących się do uprzemysłowienia regionów południowych dawał pojęcie fakt, że wielkość obrotów specjalnego Instytutu Kredytowego dla Południa w okresach po-równywalnych 1961 i 1962 r. wzrosła z 167 mld lirów do 333 mld lirów. Plany przemysłu prywatnego w dziedzinie inwestycji zostały ustalone przez Cofindustria na okres 1962-65 w wysokości 7000 mld lirów, z czego 2500 mld zostało przeznaczone na rozwój regionów południowych. Z powyższego wynikało, że przedsiębiorstwa prywatne nadal większość swo-ich inwestycji zarezerwowały dla Północy i Centrum, niemniej jednak podjęto duży wysiłek

9 K. Piotrowska- Hochfeld, Zagadnienia wzrostu gospodarczego Włoch, Warszawa 1964.10 J. Cohen, G. Federico, The Growth of the Italian Economy, Cambridge University Press 2001, s. 30-69.11 W. Guzzardi, Boom Italian Style, „Fortune” Nr 5/1968.

Zbigniew Klimiuk380

dla uprzemysłowienia Południa. Można było zastanawiać się, czy znaczne inwestycje podjęte zarówno przez państwo, jak i sektor prywatny dla wydobycia południowej części Włoch ze stanu ubóstwa przyniosły w pełni oczekiwane wyniki. Postęp przemysłowy Północy w dal-szym ciągu w poprzednich latach był bardziej widoczny niż na Południu12. Włoskie władze państwowe nie usiłowały zresztą zrównać poziomu życia Południa z Północą, pragnęły tylko stworzyć dostateczne zatrudnienie dla ludności, której roczny przyrost wynosił 2/3 przyrostu ogólnowłoskiego, podczas gdy ilość jej nie stanowiła więcej niż 1/3 zaludnienia kraju. Prze-widywano w tym czasie, iż Włochy w następnych latach będą nadal kontynuować rozwój przemysłowy w znacznie szybszym tempie niż ich partnerzy z EWG.

Lata 1963-65

Po kilkuletnim zdumiewającym rozkwicie gospodarczym nastąpiła we Włoszech re-cesja, której nasilenie przypadało na koniec 1963 r. i na 1964 r. W 1963 r. bilans płatniczy zamknął się poważnym deficytem na poziomie 1244 mld dol., płace wzrosły o 16%, ogólny poziom cen o 8,5%, a spożycie gospodarstw domowych o 9,6%. W celu naprawienia tej sytuacji rząd włoski podjął już w 1964 r. szereg posunięć finansowych i ekonomicznych zwracając się jednocześnie do międzynarodowej finansjery o pomoc w walce ze spekulacją, której przedmiotem stał się lir. Te środki antyinflacyjne doprowadziły w rezultacie do sta-gnacji gospodarki w 1964 r., w którym produkt narodowy brutto (PNB) wzrósł „tylko” o 3% pomimo doskonałych zbiorów w rolnictwie. Produkcja przemysłowa natomiast zwiększyła się zaledwie o 1,8% i spowodowała natychmiastowe zahamowanie tempa wzrostu ogólnej sumy wynagrodzeń z tytułu pracy. Bank Włoch prowadził do jesieni 1964 r. politykę „trudno dostępnego” pieniądza. Restrykcje kredytowe spowodowały opóźnienia w realizacji progra-mów inwestycyjnych13. Nacisk na obniżenie konsumpcji został wywołany ograniczeniami w sprzedaży ratalnej oraz obniżeniem wydatków państwowych. W celu zapobieżenia dalszego obniżenia wartości lira uzyskano (przy udziale USA) kredyty przejściowe w wysokości 1,225 mld dolarów. Kwota ta odpowiadała wysokości ujemnego salda bilansu płatniczego w 1963 r. W wyniku tych deflacyjnych posunięć nastąpiło pewne osłabienie koniunktury. Restrykcje kredytowe dotknęły przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa, które nie posiadały własnych rezerw kapitałowych, ani też nie uczestniczyli na międzynarodowym rynku finan-sowym. W 1964 r. tysiące pracowników straciło pracę w wyniku zmniejszenia produkcji i upadłości firm. Ilość zatrudnionych osób poniżej 40 godzin tygodniowo wzrosła do 219 tys. Produkcja przemysłowa wzrosła jedynie o 0,4% w stosunku do roku poprzedniego. Nakłady inwestycyjne spadły natomiast o 9,2%. Szczególnie jaskrawy regres wystąpił w budownic-twie. Udział sektora państwowego obniżył się z 15% do 4% w 1964 r. Usiłowano zapobiec spekulacji poprzez zamrożenie wysokości komornego oraz przez nadanie uprawnień gminom do wywłaszczania gruntów budowlanych dla inwestycji publicznych. Jednak działalność budowlana uległa zahamowaniu w takim stopniu, że w tej działalności nastąpił największy spadek produkcji. W końcu 1964 r. rząd włoski poczuł się zmuszony do pobudzenia koniunk-tury. Zniesiono podatek od kupna samochodów wywołany stagnacją na tym rynku (spadek zakupów o 11%). Jednocześnie zachęcono firmy do ekspansji. Państwo przejęło świadczenia socjalne, co dało przedsiębiorstwom 62,3 mld lirów dochodu rocznie. Podwyżka podatku obrotowego została skorelowana z jednoczesnym podwyższeniem zwrotów preferencyjnych dla eksporterów, co przyniosło koncernom dodatkowo 27 mld lirów rocznie.

12 E. Manuelli, Situation and Prospects of the Italian Steel Industry, „Review of the economic conditions in Italy”, November 1958.

13 A. Wernik, System bankowy we Włoszech, „Bank i Kredyt” Nr 12/1971.


Tabela 2. Wskaźniki produkcji rolnej i przemysłowej (1953=100)Lata Rolnictwo Przemysł196319641965

1965/1964 (w %)

122,2125,5132,5+5,3

236,3240,0250,9+4,5


O ile wysiłki rządu nie przyniosły w tym czasie oczekiwanych wyników w rozwoju gospodarki wewnątrz, to zaczęły przynosić efekty w handlu zagranicznym. W 1964 r. import zmniejszył się o blisko 6%, eksport wzrósł natomiast o ponad 10%, wskutek czego ujemne saldo bilansu handlowego zmniejszyło się z 1800 mln dol. do 600 mln dol. Jednocześnie do Włoch zaczęły napływać kapitały, a bilans płatniczy wykazał (w przeciwieństwie do 1963 r.) znaczną nadwyżkę w wysokości 486 mld lirów. W związku z poprawą kondycji zewnętrznej gospodarki włoskiej rząd złagodził obostrzenia finansowe i podjął kroki w kierunku udzielenia pomocy małym i średnim przedsiębiorstwom oraz ułatwił inwestowanie przedsiębiorstwom publicznym. Mimo to w pierwszym półroczu 1965 r. gospodarkę Włoch nadal charakte-ryzowały zastój i słaby popyt wewnętrzny, zwłaszcza na dobra inwestycyjne14. Te ujemne strony życia gospodarczego rekompensował dalszy rozwój eksportu dóbr i usług. Pojawiała się jednak niekiedy opinia, że w rzeczywistości nie nastąpiła realna poprawa sytuacji gospo-darczej, bowiem zmniejszenie deficytu handlu zagranicznego było skutkiem zmniejszenia wewnętrznej siły nabywczej oraz forsowania eksportu za wszelką cenę. Poprawa ogólnej sytuacji gospodarczej pojawiła się dopiero pod koniec 1965 r. stwarzając warunki do dalszego rozwoju w 1966 r.

Przemysł i usługi

Produkcja przemysłowa wzrosła w 1964 r. zaledwie o 1,6%, a w 1965 r. o 4,5%. Większa jej część niż w poprzednim roku została przeznaczona na eksport. Podobnie jak w rolnictwie wzrost produkcji nie był jednakowy w poszczególnych branżach przemysłowych. Ogólnie można powiedzieć, że był on większy w produkcji surowców i półfabrykatów niż w produkcji dóbr konsumpcyjnych, która z kolei wzrastała szybciej w porównaniu z produkcją dóbr inwestycyjnych. Największy wzrost miał miejsce w hutnictwie (29,2%) i w produkcji produktów pochodnych ropy naftowej i węgla (20,1%)15. Spadek produkcji zanotował na-tomiast przemysł materiałów budowlanych (-7,8%) i przemysł włókienniczy. Silny zastój wystąpił w budownictwie. W 1965 r. ilość wybudowanych (ściśle wykończonych mieszkań) zmniejszyła się o 5%, liczba zaś domów, których budowę rozpoczęto w 1965 r. była o 4% mniejsza niż w 1964 r.

W usługach, zwłaszcza w branży handlowej, bankowej i transportowej, nastąpiło zachwianie równowagi między kosztami a zyskami. Dochodowe natomiast pozycje stanowiły turystyka oraz transport morski i lotniczy. Dochód z turystyki z 517 mld lirów w 1964 r. wzrósł do 664 mld lirów w 1965 r., saldo czynne z przewozów morskich wzrosło z 208 mld lirów do 226 mld lirów, przekazy zaś emigrantów wzrosły z 344 mld lirów do 422 mld lirów. Pochodzące z tych źródeł wpływy w istotnym stopniu przyczyniły się do osiągnięcia dodatniego salda bilansu płatniczego.

14 L. Lenti, Conjoncture italienne, „SEDEIS” Nr 954/1966, s. 3-24.15 Italie. Notes sur la situation economique, Banque Francaise de Commerce Exterieur, Nr 1/1966, s. 24-26.

Zbigniew Klimiuk382

Zatrudnienie i płace

Skutki stagnacji ekonomicznej w 1964 r. znalazły z pewnym opóźnieniem odbicie w zatrudnieniu.

Tabela 3. Struktura zatrudnienia Włoch w latach 1963-65 (w tys.)

1963 1964 1965

1.Zatrudnienirolnictwoprzemysłinne gałęzie2.Niezatrudnieni zdolni do pracybezrobotnimłodzież poszukująca pracySiła robocza razem (1+2)3. Ludność zawodowo nieczynna4.Liczba mieszkańców ogółem (1+2+3)

19.784541980896276398184214

20.18230.00250.184

19.501501279096580531301230

20.03230.94850.980

19.734496377286683674394280

20.04831.56851.616


Z danych zamieszczonych w tabeli wynika, że ogólna liczba zatrudnionych wzrosła w 1965 r. Zmalała ona w rolnictwie i w przemyśle, natomiast wzrosła w sektorze trzecim, w którym występowało bezrobocie częściowe lub ukryte. Ta migracja pracowników z sektora usług tłumaczona była niekiedy tym, że bezrobotni lub częściowo bezrobotni z dwóch pierw-szych sektorów szukali schronienia w sektorze trzecim, nie wykorzystując zresztą w pełni swoich możliwości produkcyjnych. Charakterystyczne było również to, że malał stosunek ludności zdolnej do pracy do ogółu ludności. W 1964 r. wynosił on 39,3%, a w 1965 r. 38,8%. Oznaczało to, że pracujący musieli „utrzymać” coraz większą liczbę pozostałej ludności. Innymi cechami charakteryzującymi zatrudnienie było zmniejszenie się liczby zatrudnionych kobiet oraz wzrost częściowo bezrobotnych. Przedsiębiorstwa wolały redukować ilość godzin pracy, niż zwalniać personel.

Tabela 4. Wskaźniki wynagrodzeń na koniec roku w latach 1962-65 (1938=100)

1963 1964 1965 1965/64 (w %)

Pracownicy fizycznirolnictwoprzemysłhandeltransportPracownicy umysłowiprzemysłhandelurzędnicy państwowi

164,86126,83122,36177,74

98,46106,26112,53

181,90145,34137,81137,58

111,22120,75116,29

197,24153,37147,25144,15

116,85128,83119,81

+84+5,5+6,9+4,8

+5,1+6,5+3,5


W 1965 r. dolna granica zarobków została podwyższona. Jakkolwiek podwyżka była mniejsza niż w latach poprzednich, ogólna suma wynagrodzeń (pomimo pewnej redukcji robotników) zwiększyła się w 1965 r. w stosunku do 1964 r. Najniżej dochodowe rodziny, nie rozporządzające żadnymi oszczędnościami, starały się zaspokoić swoje najbardziej konieczne potrzeby, w wyniku czego nastąpił silny popyt na artykuły żywnościowe.


Handel zagraniczny i bilans płatniczy

Stopniowej poprawie sytuacji ekonomicznej Włoch w 1965 r. towarzyszył silny wzrost wymiany handlowej z zagranicą.

Tabela 5. Bilans handlowy Włoch w latach 1963-65 (w mld lirów)

Lata Import Eksport Saldo

196319641965

1965/64 (w %)

471245204592+1,6

315437234493+20,7

-1558-797-99

-87,5Źródło: opracowanie własne na podstawie Annuario Statistico Italiano 1966.

Podczas, gdy eksport wzrósł bardzo silnie, import pozostawał prawie na tym samym poziomie, konsekwencją czego było istotne zmniejszenie ujemnego salda handlowego. Po-nadto należy podkreślić, że o ile w pierwszym półroczu największą pozycję w imporcie stanowiły artykuły żywnościowe, o tyle w drugim zwiększył się import surowców, co było oznaką poprawy ogólnej działalności produkcyjnej.

Tabela 6. Bilans płatniczy Włoch w latach 1963-65 (w mld lirów)1963 1964 1965

Operacje towarowo- usługowetowaryusługiOperacje finansowekapitały prywatnekapitały publiczneRazem (1+2)

-556-1561+ 1005-222-213- 9

-778

+204-932

+1136+280+270+10+484

+1018-207

+1313-22-60+38+996

Źródło: Raport of IMF 1966.

Eksport nie był całkowicie rentowny, eksportowano bowiem niekiedy wyroby po cenach, które nie uwzględniały wzrostu kosztów własnych. Pewna część eksportu była pod-trzymywana tylko w tym celu, ażeby utrzymać w ruchu maszyny i urządzenia nie uwzględ-niając zasady, że amortyzacja powinna obejmować również nakłady na modernizację i racjo-nalizację. Dodatnie saldo bilansu płatniczego wpłynęło korzystnie na poziom rezerw złota i dewiz, które w 1963 r. wynosiło 1337 mld lirów, w 1964 r.- 1840 mld lirów, w 1965 r.- 2743 mld lirów16.

16 K. Allen, A. Stevenson, An introduction to the Italian economy, New York 1974.

Zbigniew Klimiuk384

Ogólny bilans gospodarki w latach 1963-65

Ogólny bilans gospodarki w latach 1963-65 przedstawiał się następująco.

Tabela 7. Bilans gospodarki narodowej (w cenach bieżących w mld lirów)1963 1964 1965 1965/64 (w %)

Dochód narodowy bruttoImport dóbr i usług

30.1935438

33.1125293

35.4605406

+7,1+2,1

Razem 35.631 38.405 40.866 +6,4Spożyciez tego:spożycie prywatnespożycie publiczneInwestycje i różnice w zapasachz tego:inwestycjeróżnice w zapasach

23.382

19.28141017496

7150346

25.500

20.84146597419

7202217

27.285

22.08751986990

6714276

+7,0

+6,0+11,1-5,8

-6,8+27,2

Razem 30.878 32.919 34.275 +4,1Eksport dóbr i usług 4753 5486 6591 +20,1Ogółem 35.631 38.405 40.866 +6,4


W 1965 r. PNB wzrósł o 7,1%. Był to poważny sukces biorąc pod uwagę fakt, że już w 1964 r. dochód ten w porównaniu z 1963 r. wzrósł o 9,7%. Eksport dóbr i usług wzrósł o 20,1%, podczas gdy import powiększył się zaledwie o 2,1%. Powstałe w ten sposób czynne saldo zostało zużyte na zasilenie wewnętrznych sektorów gospodarki. O wiele większy był wzrost konsumpcji publicznej (11,1%) niż prywatnej (6%). Było to zgodne z celami polityki gospodarczej rządu. Zmalały natomiast inwestycje o 5,8%, w szczególności inwestycje pry-watne. Nakłady inwestycyjne zmalały we wszystkich dziedzinach gospodarki z wyjątkiem robót publicznych. W różnych gałęziach przemysłowych różny był spadek inwestycji, ale był on bardzo silny w przemyśle budowy maszyn i urządzeń mechanicznych, co miało ujemnie rzutować na poziom dochodu narodowego w kolejnych latach, ponieważ inwestycje w tym przemyśle miały najwyższą stopę zwrotu. Przyszłość gospodarki Włoch w dużym stopniu miała zależeć od wykonania pierwszego planu obejmującego lata 1966-70. Według tego planu działalność państwa miała pójść w kierunku przyspieszenia inwestycji publicznych, które miały spowodować zwiększenie zapotrzebowania inwestycji czysto produkcyjnych, pobudzenie racjonalizacji i modernizacji sektorów przeżywających kryzys, zwiększenie in-westycji w przedsiębiorstwach z udziałem państwa, podtrzymanie eksportu, w tym przede wszystkim urządzeń przemysłowych17. Wykonanie tych dyrektyw powinno było dać średni roczny wzrost dochodu narodowego o 5%. Pozytywne wykonanie planu miało zmniejszyć opóźnienie Włoch w konkurencji międzynarodowej, spowodowanej realizacją planu stabi-lizacyjnego w latach 1963-64.

Nowe kierunki w uprzemysławianiu Włoch Południowych

Wydatny wzrost nakładów inwestycyjnych na rozbudowę przemysłu w biednej, cier-piącej na wielkie nadwyżki siły roboczej południowej części Włoch (linia demarkacyjna prze-biegała przez Rzym), zapoczątkowany w 1950 r., przybrał charakter akcji planowej w 1954 r., gdy pod kierownictwem ówczesnego ministra gospodarki Ezio Vanoniego opracowany został

17 J Hołowiński, Rozwój szkolnictwa wyższego w Italii, „Życie Szkoły Wyższej” Nr 3/1967.


10-letni plan uprzemysłowienia tej części kraju. Plan ten znany był we Włoszech pod nazwą „Planu Vanoniego”. Podstawowym założeniem planu było stworzenie do 1964 r. w ramach ogólnowłoskiego planu rozwoju 3,2 mln nowych stanowisk pracy18. Pozostała część przewi-dywanego nadmiaru rąk do pracy w ilości 800 tys. osób miała znaleźć zatrudnienie za granicą. Na realizację tego celu przewidziano zainwestowanie 15.737 mld lirów, z czego 52,2% miało przypaść dla Włoch północnych, a 47,8%- dla Włoch południowych. Wysokość nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na głowę ludności miała wynieść na Południu 410 tys. lirów, a na Północy 270 tys. lirów19. Dochód narodowy Południa miał się zwiększyć z 2200 mld lirów w 1954 r. do 4800 mld lirów w 1964 r. (tj. o 118%), podczas gdy na Północy odpo-wiednio z 8250 mld do 12.200 mld lirów 9czyli o 48%). Po realizacji tego założenia dochód narodowy Południa w 1964 r. miał osiągnąć poziom 24% dochodu ogólnokrajowego, podczas gdy liczba ludności tam zamieszkującej miała wynieść 38% ludności całego kraju. Udział rolnictwa miał być utrzymany mniej więcej na tym samym poziomie przy jednoczesnym wzroście udziału przemysłu południowowłoskiego w całym dochodzie narodowym z 18 do 28%, a sektora usług- z 14 do 25%. W strukturze gospodarczej Południa miały nastąpić duże zmiany: udział rolnictwa miał się obniżyć z 43 do 24%, udział przemysłu miał wzrosnąć z 34 do 43%, a udział sektora usług- z 23 do 33%.

Fiasko realizacji założeń

Nie udało się wyrwać Południa z trwającego od stuleci letargu. Udział tej części kraju w ogólnowłoskim dochodzie narodowym netto utrzymał się na tym samym poziomie co w 1951 r. W stosunku do 1954 r. uległ nawet pogorszeniu o 1,1%. Odpowiednie udziały poszczególnych sektorów gospodarczych Południa w porównaniu z 1951 r. wykazywały zadziwiająca stabilność. W porównaniu z 1954 r. nastąpił wzrost udziału rolnictwa o 2,3% (w planie przewidywano spadek), zmniejszenie udziału przemysłu o 2,3% i łączny wzrost w pozostałych działach gospodarki o 2,7%. Ambitne założenia planistów dotyczące podnie-sienia udziału przemysłu Południa do poziomu 28% ogólno włoskiego dochodu narodowego zupełnie nie dały wyników zadawalających. Struktura dochodu narodowego netto Południa tylko częściowo uległa zaplanowanej zmianie w zakresie rolnictwa, natomiast wystąpiły skutki całkowicie nie przewidziane przez planistów w dziedzinie przemysłu oraz w pozosta-łych działach gospodarki. Udział rolnictwa obniżył się z 38,3% w 1954 r. do 26,1% w 1964 r. (w planie przewidziano obniżkę do 24,0%), natomiast udział przemysłu z 27,6% w 1954 r. wzrósł zaledwie o 1,2% (w planie przewidziano wzrost o 15,4%), a udział pozostałych sektorów wykazał wzrost o 10%, podczas gdy był przewidywany spadek o 1,1%.

Jedynym celem, jaki został osiągnięty było zwiększenie dochodu narodowego Po-łudnia. Efekt ten przy przyjęciu cen stałych z 1954 r. za podstawę obliczeń określony był wzrostem o 2/3 (plan- 4800 mld lirów, realizacja- 3889 mld lirów). Według cen bieżących nastąpił wzrost z 2355 mld lirów w 1954 r. do 5456 mld lirów w 1964 r.

Dwie pięcioletnie fazy w realizacji „Planu Vanoniego”

Przy badaniu przebiegu realizacji „Planu Vanoniego” można wyróżnić dwa okresy. W pierwszy okresie po 1954 r. wierzono w możliwość osiągnięcia wszystkich przyjętych za-łożeń. W miarę upływu czasu stawało się coraz bardziej oczywiste, że cele te są iluzoryczne: pomimo wielkich wysiłków państwa sfery przemysłowe nie przejawiały zapału do przeno-szenia produkcji na południe kraju. Coraz bardziej rozszerzane ulgi podatkowe i ułatwienia kredytowe oraz wzrost nakładów na infrastrukturę, przekraczający poziom zaplanowany, nie

18 W. Trznadel, Przestrzenne dysproporcje gospodarczo- społeczne we Włoszech XIX i XX w. i drogi ich przezwy-ciężenia, Wrocław 1988.

19 The Mediterranean Regional Project Italy. Country Reports, OECD, Paris 1965.

Zbigniew Klimiuk386

oddziaływał tak, jak przewidywano. Dopiero w 1957 r. ustawodawca wyciągnął właściwy wniosek z tego stanu rzeczy. Na mocy Ustawy Ne 634 z dnia 29 lipca 1957 r. (art. 21) zale-cono koncentrację nakładów inwestycyjnych w wybranych do uprzemysłowienia regionach Południa20.

W miarę realizowania postanowień ustawy stosowano preferencje dla wielkich za-kładów, głównie dla zakładów przemysłu ciężkiego, zarzucając stopniowo dawną koncepcję tworzenia zakładów średnich i małych. Poczynając od 1960 r., wszystkie wysiłki koncentro-wano już na budowie zakładów dużych, o dużej sile przyciągania przemysłu satelitarnego. Zarzucono ostatecznie (chociaż milcząco) koncepcję przestrzennego rozpraszania środków inwestycyjnych. Realizacja postanowień ustawy z 1957 r. wykazała dodatkową zaletę: spowodowała odejście od tendencji budowy zakładów, których produkcja miała zapewnić maksymalną pracochłonność (chodziło o wchłonięcie jak największej ilości siły roboczej) i w 1960 r. dano wyraźnie do zrozumienia, że autonomiczny rozwój przemysłu drobnego jest w ogóle niemożliwy. Efektywne impulsy wzrostu gospodarczego mogły promieniować tylko z sektorów kluczowych oraz z przedsiębiorstw dużych, które były w stanie wykorzystać najnowsze osiągnięcia nauki i techniki21. Natomiast pracochłonny przemysł drobny i średni, tak pożądany w warunkach nadwyżki siły roboczej, mógł się rozwijać w sposób wtórny, towa-rzysząc rozwojowi przemysłu ciężkiego i wykorzystując stwarzane przez niego możliwości.

Tworzenie regionów i centrów aglomeracji przemysłu

Do końca 1964 r. w południowych Włoszech powstało 12 regionów rozwoju przemy-słu, w tym 25 centrów koncentracji i aglomeracji. Na regiony rozwojowe przypadało 20,8% powierzchni tej części Włoch (28,512 tys. km kwadrat. do 127,203 km kwadrat.). Na 20,4 mln mieszkańców Południa na regiony rozwojowe przypadało 8,9 mln (43,7%). Struktura zatrudnienia w tych regionach była znacznie korzystniejsza niż na pozostałym obszarze. Stan zatrudnienia w latach 1951-61 zwiększył się tam o 33,8%. W tym samym czasie zatrudnienie we Włoszech północnych wzrosło o 32,5%. Pod tym względem regiony uprzemysłowione Południa wyprzedzały Północ. Udział zatrudnienia w rzemiośle w ogólnej liczbie osób utrzy-mujących się z pracy w analizowanej części Włoch uległ obniżeniu o 1,2%.

Jeżeli porówna się w latach 1951-61 wzrost produkcji poszczególnych działów go-spodarki (z wyjątkiem rolnictwa), to okaże się, że dynamika regionów rozwojowych znacznie wyprzedziła dynamikę pozostałego obszaru Południa, szczególnie zaś silnie w przemysłach satelitarnych. W porównaniu z Północą wzrost produkcji poszczególnych gałęzi przemysłu był jeszcze nieco niższy, jedynie w dziale „energia elektryczna i gospodarka wodna” był nawet kilkakrotnie wyższy. Regiony rozwojowe wraz z centrami aglomeracji przemysłu zlokalizo-wane były w pobliżu wybrzeży morskich, gdzie do dyspozycji były porty. W każdym z tych regionów były już gotowe lub znajdowały się „in statu nascendi” zakłady przemysłu ciężkiego jako siła przyciągająca satelitarne zakłady średnie i małe22. Tworzenie tych aglomeracji stało się główną zasadą uprzemysłowienia Południa. Tam, gdzie duże zakłady przemysłowe jesz-cze nie istniały, były one powoływane z inicjatywy państwa. Dla zrealizowania tej polityki inwestycyjnej została odpowiednio przystosowana struktura włoskiego przemysłu ciężkiego, w której rolę wiodącą spełniały koncerny państwowe IRI i ENI23.

20 Survey of Italy’s Economy, Milan 1957. 21 Czynniki wzrostu wydajności i dochodu we Włoszech w latach 1951-62, Warszawa 1970.22 V. Lutz, Some Structural Aspects of the Southern Problem, „Quaterly Review” XII/1961.23 IMI for the Progress of the Italian Economy, Rome 1970.


Perspektywy rozwoju gospodarczego

Ponieważ omawiane dyrektywy władz państwowych wygasły z dniem 30 czerwca 1965 r., w dniu 28 stycznia 1965 r. rząd włoski przedstawił parlamentowi projekt nowej ustawy dotyczącej tego zagadnienia. Nowa ustawa przewidywała koordynację interwencji państwa w ramach nowego planu wieloletniego. Program Południa został włączony do programowania ogólnonarodowego rozwoju gospodarczego24. Kompetentni ekonomiści przewidywali, że rozwiązanie problemu Południa w dalszym ciągu będzie wymagało nadzwyczajnych wysił-ków. Wyniki pierwszych 10 lat industrializacji wykazały, że podwojenie dochodu narodo-wego osiągniętego w 1960 r. będzie wymagało nakładów inwestycyjnych rzędu 21.000 mld lirów. Poniesienie tych nakładów w południowych Włoszech miało pozwolić na podniesienie wskaźnika dochodu narodowego per capita do poziomu osiągniętego w tym momencie na Północy25. Mimo, że dochód narodowy na głowę ludności południa wynosił 52% średniego wskaźnika ogólno włoskiego, w 1972 r. miał być podniesiony zaledwie o 6% do poziomu 58% wskaźnika ogólnonarodowego. Tym samym zakładano, że rozwój gospodarczy Południa w dalszym ciągu będzie opóźniony w stosunku do Północy.

Przemysł chemiczny wizytówką rozwoju gospodarczego Włoch w okresie powojennym

Wzrost produkcji przemysłowej w okresie 1954-63 był we Włoszech większy niż w innych krajach wysoko uprzemysłowionych. Przyjmując wielkość produkcji przemysłowej w 1953 r. za 100, otrzymamy odpowiednie wskaźniki wielkości produkcji przemysłowej w 1964 r. dla Włoch- 242, USA i Wielkiej Brytanii- 145, Belgii- 161, Holandii- 191, RFN- 224 i Francji- 215. Szczególnie szybki rozwój dotyczył włoskiego przemysłu chemicznego, którego wskaźnik wzrostu w 1964 r. w stosunku do 1953 r. wynosił 397%. Wzrost produkcji przemysłu chemicznego Włoch w 1964 r. w stosunku do poziomu roku poprzedniego wynosił 9,1%. Wzrost ten był większy niż w ciągu paru lat poprzednich i wynikał przede wszyst-kim ze znacznego zwiększenia produkcji petrochemicznej, tworzyw sztucznych i włókien syntetycznych. Zakładano, że w kolejnych latach roczny przyrost produkcji przemysłu che-micznego przekroczy we Włoszech 10%. Dane porównawcze dotyczące rozwoju produkcji niektórych podstawowych chemikaliów w krajach wysoko uprzemysłowionych przedstawia poniższa tabela.

Tabela 8. Wielkość rocznej produkcji niektórych podstawowych chemikaliów (w tys. t)

ProduktWłochy USA Francja RFN

1963 1964 1963 1964 1963 1964 1963 1964

Kwas siarkowy 100%Tworzywa sztuczneAmoniak 100%Nawozy azotoweSoda kaustycznaSoda amoniakowaKarbidNawozy fosforoweKwas solny 100%Spirytus metylowy

271161810297615376113234467292

268873210498136376203365796982

18.989354560603500527342461020281810801019

20.606424056333892465937441100315012151140

2395451936809641926515772114103

2670527116910347361018586841123112

3264139413861221103210371056886320417

3660168715371265112110931050870365442

Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystyki Międzynarodowej 1966.

24 H.F., O planowaniu rozmawiamy z prof. Sylos Labini, „Życie Gospodarcze” z 4 sierpnia 1963.25 N. Rossi, A. Sorgato and G. Toniolo, I Conti Economici Italiani: una Ricostruzione Statistica, 1890-1990, „Rivista

di Storia Economica” Vol. X/1993, 1-47.

Zbigniew Klimiuk388

Wielkość produkcji szeregu chemikaliów we Włoszech w 1964 r. przewyższała znacznie zapotrzebowanie rynku wewnętrznego. Spożycie wewnętrzne w tym roku wyno-siło w stosunku do całej produkcji w odniesieniu do: mocznika- 42%, siarczanu amonowe-go- 48%, saletry amonowej- 52%, kwasu siarkowego- 99,6%, amoniaku- 98,9%, wyrobów zawierających sodę- 76,8% i tworzyw sztucznych- 81%. Znaczny wzrost produkcji tworzyw sztucznych we Włoszech był wynikiem przede wszystkim prowadzonych w poprzednich latach intensywnych prac naukowo- badawczych w zakresie polimerów o dużym ciężarze cząsteczkowym. Całkowita produkcja tworzyw sztucznych we Włoszech w 1964 r. wyno-siła 732 tys. ton, przewyższając o 18,4% produkcję w 1963 r. Natomiast stopa wzrostu tej produkcji w 1963 r. w stosunku do 1962 r. wynosiła mniej, bo tylko 17%. Jednak kilka lat wcześniej roczny wzrost produkcji tworzyw sztucznych we Włoszech był większy i wahał się w granicach 30-35%, a w okresie 1959-64 produkcja ta wzrosła 2,5-krotnie. W związku z uruchomieniem nowych zakładów na południu Włoch i na Sardynii oczekiwany roczny wzrost produkcji tworzyw sztucznych osiągnął poziom 20%. Udział poszczególnych rodzajów tworzyw sztucznych w globalnej ich produkcji we Włoszech w latach 1962-64 przedstawia poniższa tabela.

Tabela 9. Udział poszczególnych rodzajów tworzyw sztucznych w produkcji globalnej we Włoszech (w %)

Tworzywa sztuczneWielkość produkcji w produkcji globalnej1962 1963 1964

PoliwinylowePoliolefinyPolistyrenAminoweFenolowePoliestry

Celulozowe

39,917,110,311,67,24,82,8

40,016,710,710,76,84,82,6

41,419,710,59,05,84,02,6

Łącznie 100,0 100,0 100,0


We Włoszech tak jak i w innych krajach istniała tendencja zwiększania zastosowania nawozów sztucznych złożonych i mieszanych. Sytuację na włoskim rynku nawozów sztucz-nych w latach 1962-64 charakteryzują dane w poniższej tabeli.

Tabela 10. Sytuacja na włoskim rynku nawozów sztucznych w przeliczeniu na substancję odżywczą (w tys. ton)

Rodzaj nawozów sztucznych Wielkość ekonomiczna 1962 1963 1964

Fosforowe

Azotowe

Potasowe

ProdukcjaImportEksportZużycie



4281543897194

3563531821848110

4465493837614

4033951952356106

5791703718148

37638324110699103



W zakresie środków ochrony roślin na rynku włoskim przejawiała się tendencja do zastępowania związków miedzi przez preparaty oparte na surowcach organicznych. Produk-cja siarczanu miedziowego zmniejszyła się w 1964 r. do 32 tys. ton (przy 42 tys. t w 1963 r. i 58 tys. t w 1962 r.). Główną przyczyną był znaczny wzrost ceny miedzi na rynkach świa-towych, co stało się szczególnie widoczne w 1965 r. Produkcja mydeł i środków piorących w 1964 r. z kolei utrzymywała się we Włoszech na poziomie 1963 r. Tak jak w wielu innych krajach na rynku włoskim obserwowano tendencję zmniejszania się popytu na mydło. Pro-dukcja mydeł w 1964 r. w stosunku do 1963 r. zmniejszyła się o 6%, podczas gdy produkcja syntetycznych detergentów zwiększyła się o 4,8%.

3. Współczesna gospodarka Włoch

Po włoskiej potędze gospodarczej z lat 1952-63 pozostało naprawdę niewiele. Pię-trzenie się problemów gospodarczych przez kolejne 40-50 lat spowodowało, że na koniec 2011 r. Włochy miały dług publiczny rzędu 120% PKB i po Grecji, której zadłużenie pu-bliczne sięgało 143% PKB, były najbardziej zadłużonym państwem w Europie26. Biorąc pod uwagę jednak, iż gospodarka Włoch jest około siedem razy większa od gospodarki Grecji, włoski dług publiczny był ok. sześć razy większy od greckiego. Dane te pozwalają stwier-dzić, iż ewentualne problemy z wypłacalnością Włoch mogą mieć znacznie poważniejsze konsekwencje dla stabilności strefy euro niż miałoby to miejsce w przypadku bankructwa stosunkowo niewielkiej Grecji. Począwszy od 1992 r. włoski dług publiczny utrzymuje się znacznie powyżej limitów ustalonych w traktacie z Maastricht27. Traktat stanowi bowiem, że dług powinien być poniżej 60% PKB, natomiast dług Włoch od wspomnianego 1992 r. utrzymuje się na poziomie ponad 100% PKB. „Pomimo to w 1999 roku Włochy zostały przyjęte do strefy euro pod pretekstem, że dług publiczny, choć zbyt wysoki, to wykazuje tendencję spadkową (121% PKB w 1996 r., 114% PKB w 1999 r.). Po przyjęciu do strefy euro kolejne rządy włoskie straciły zapał do ograniczania długu publicznego, który po 2002 r. ustabilizował się na poziomie ok. 105% PKB. Kolejne plany fiskalne dążące do likwidacji deficytu finansów publicznych, co w połączeniu ze wzrostem gospodarczym pozwoliłoby na zmniejszenie relacji długu publicznego do PKB nie były realizowane. Przykładowo choć plan fiskalny z 2002 roku zakładał zrównoważenie sektora finansów publicznych w 2005 roku, to faktyczny deficyt w tym roku wyniósł 4,3% PKB”28. Problem zadłużenia jest specyficznym, często porównywalnym do błędnego koła, ponieważ im bardziej inwestorzy niepokoją się o wypłacalność jakiegoś kraju, tym wyższych odsetek żądają od rządu z tytułu nowo zacią-gniętego długu. Wyższe oprocentowanie z kolei oznacza dla państwa (dłużnika), że dług coraz trudniej obsługiwać. Rentowność obligacji do 2008 r. była bardzo podobna w przy-padku wszystkich krajów południowoeuropejskich należących do strefy euro, niezależnie od wielkości ich długu publicznego i corocznych potrzeb pożyczkowych. To eldorado dobiegło jednak końca. W kolejnym 2009 r. agencje ratingowe i inwestorzy zaczęli wątpić, czy Grecja i Irlandia będą w stanie terminowo spłacić swoje rosnące zadłużenie. W efekcie tych obaw, inwestorzy zaczęli żądać coraz wyższych odsetek za nowe pożyczki tych krajów. „Pomoc finansowa udzielona przez państwa strefy euro i Międzynarodowy Fundusz Walutowy Gre-cji w maju 2010 roku, Irlandii w listopadzie 2010 roku i Portugalii w maju 2011 roku tylko przejściowo uspokoiły nerwy inwestorów. Po Grecji, Irlandii i Portugalii dziś obserwujemy rosnące obawy o wypłacalność Włoch. Ich sytuacja wydaje się jednak dużo lepsza w po-równania do krajów, które jako pierwsze padły ofiarą kryzysu zadłużenia. Ponad 75% długu publicznego Włoch stanowią obligacje długookresowe, średnia zapadalność długu wynosi

26 J. Pałasiński, Od gospodarczego cudu do kryzysu państwa i jego finansów, „Rzeczpospolita” z 22 stycznia 1993 r.27 M. Clark, Współczesne Włochy: 1871-2006, Warszawa 2009.28 www.obserwatorfinansowy.pl

Zbigniew Klimiuk390

7,2 roku, a tylko 12% zadłużenia ma zmienne oprocentowanie”29. Obserwowany wzrost rentowności obligacji włoskich dotyczył jednak niewielkiej części całkowitego długu, a jego wpływ na finanse publiczne w krótkim okresie był ograniczony. Władze włoskie szacowały, że wzrost rentowności o 1 punkt procentowych zwiększy deficyt finansów publicznych tylko o 0,2% PKB w 2011 r. i 0,4% PKB w 2012 r. Rosnący deficyt finansowy wzbudzał obawy związane ze stabilnością sektora bankowego, co objawiało się w postaci spadków kursów akcji największych włoskich banków.

Problemy Włoch oraz włoskich banków budzą obawy o stabilność systemu banko-wego nie tylko w samych Włoszech, ale również w pozostałych krajach Europy. „Kraje UE pożyczyły Włochom ponad 600 mld EUR, w tym 200 mld EUR włoskiemu rządowi, 110 mld EUR włoskim bankom i ponad 300 mld EUR pozostałym włoskim przedsiębiorstwom. Po-tencjalne straty europejskich banków w przypadku bankructwa Włoch oraz włoskich banków lub firm byłby zatem olbrzymie”30. Bankructwo Włoch spowodowałoby również poważne konsekwencje dla rynku CDS-ów. W maju 2011 r. wartość netto CDS-ów wystawionych dla Włoch wynosiła bowiem 17 mld euro.

Ewidentne zmiany we wzroście gospodarki włoskiej dostrzec można już było na początku lat 90. Wzrost gospodarczy był wyraźnie mniejszy niż w pozostałych krajach roz-winiętych. O ile w 1990 r. włoski PKB w przeliczeniu na mieszkańca był identyczny jak przeciętnie w krajach wysokorozwiniętych, to w 2010 r. był on już o 30% niższy od średniej. Według danych MFW w ostatniej dekadzie (w latach 2000-2010) spośród wszystkich krajów świata wolniej od Włoch rozwijały się tylko Haiti i Zimbabwe. W 2010 r. PKB Włoch było tylko 2,5% wyższe niż w 2000 r.

Brak konkurencyjności jest główną przyczyną stagnacji gospodarczej we Włoszech. Według „Global Competitiveness Report 2010-2011” włoska gospodarka uplasowała się poniżej średniej dla 12 krajów, które od 2002 r. posługują się euro w aż 10 z 12 ocenianych kategorii. Jedynie pod względem wielkości rynku Włochy z ponad 60 mln mieszkańców wypadli powyżej średniej. Włoska administracja jest oceniana jako najgorsza spośród 12 pierwotnych krajów członkowskich strefy euro, a publiczne pieniądze mniej efektywnie wy-dają tylko Grecy31.

Barierą konkurencyjności Włoch są także wysokie obciążenia podatkowe, które są jedną z istotnych przyczyn dużej aktywności w szarej strefie. Szacuje się, że wytwarza się tam 27% oficjalnego PKB, co jest jednym z największych odsetków spośród 12 krajów, które jako pierwsze przyjęły euro. Tylko w Grecji szara strefa ma większe rozmiary (31% oficjalnego PKB) (Schneider et al. 2010). Potwierdzają to także badania ankietowe dotyczące unikania podatków- spośród 12 krajów strefy euro Włosi najczęściej uchylali się od płacenia podatków. „ Berlusconi nigdy nie odważył się zacząć zwalczać oszustwa podatkowe. Co więcej, publicz-nie wyrażał dla nich zrozumienie. W trzech amnestiach dla oszustów podatkowych odzyskał kilka miliardów euro, ale dzięki temu wzrosły tylko zachęty do ukrywania dochodów(zawsze można je będzie ujawnić w czasie amnestii, gdy zacznie się nam grunt palić pod nogami)32. Duża szara strefa i niska ściągalność podatków we Włoszech są możliwe dzięki skompliko-wanym przepisom podatkowym, niesprawnemu aparatowi państwowemu i w końcu korupcji

Listę reform przygotowanych dla Włoch można bylo znaleźć w publikacjach MFW i OECD. Organizacje te w celu poprawy sytuacji gospodarczej zalecały: ”Konsolidacje finan-sów publicznych i stopniowe zmniejszanie długu publicznego. Redukcja deficytu powinna odbyć się głównie przez ograniczanie wydatków publicznych. Jednocześnie włoskie władze powinny dążyć do uproszczenia skomplikowanego i nieefektywnego systemu podatkowego.

29 www.obserwatorfinansowy.pl 30 http://info.wyborcza.pl31 www.obserwator.finansowy.pl32 http://inwestujwsiebie.blogspot.com


Pomoże to ograniczyć uchylanie się od podatków przez firmy i osoby prywatne. Do naprawy finansów publicznych może przyczynić się także zwiększenie autonomii podatkowej regionów i ograniczenie skali transferów od władz centralnych do lokalnych. Konieczne jest zmniejsze-nie barier administracyjnych hamujących przedsiębiorczość i ograniczających konkurencję w wielu sektorach. Przykładem mogą być zawody regulowane- choć ostatnie działania rządu przyniosły pewną liberalizacje w tym zakresie, postępy są na razie niewystarczające. Rynek pracy z silnym podziałem na osoby pracujące na czas określony i nieokreślony wymaga re-form. Reformy powinny dążyć do uelastycznienia rynku pracy i zmniejszenia różnic między cieszącymi się nadmierną ochroną osobami zatrudnionymi na czas nieokreślony, a osobami zatrudnionymi na czas określony. Również scentralizowany system negocjacji płacowych wymaga zmian”33.

Podsumowanie

Włochy są trzecią co do wielkości gospodarką strefy euro. Poprzez kanał handlowy problemy gospodarcze Włoch przenoszą się na ich partnerów handlowych. Poprzez kanał finansowy obawy o wypłacalność państwa włoskiego oraz włoskich banków przekładają się na niepokój o sytuację systemów bankowych w innych krajach strefy euro. Szczególny niepokój wzbudza sytuacja banków francuskich, które pożyczyły Włochom prawie 300 mld euro. Kryzys finansowy we Włoszech może także szybko rozprzestrzenić się na Hiszpanię, gdzie zarówno sytuacja sektora finansów publicznych, jak i sektora bankowego budzą po-ważne obawy. Obecnie obserwujemy osłabienie ożywienia gospodarczego, które nastąpiło po światowej recesji z okresu 2008-2009. Niektórzy komentatorzy ponownie zaczynają obawiać się powrotu recesji w krajach wysoko rozwiniętych.

Bibliografia

1. Allen K., A. Stevenson, An introduction to the Italian economy, New York 1974.2. Clark M., Współczesne Włochy: 1871-2006, Warszawa 2009.3. Cohen J., G. Federico, The Growth of the Italian Economy, Cambridge University Press 2001.4. Czuma Ł., Francois Perroux teoria wzrostu zharmonizowanego a rozwój Włoch, Lublin 1973. 5. Czynniki wzrostu wydajności i dochodu we Włoszech w latach 1951-62, Warszawa 1970.6. Foa B., Monetary Reconstruction in Italy, New York 1949.7. Guzzardi W., Boom Italian Style, „Fortune” Nr 5/1968.8. Holbik K., Italy in International Cooperation, Padova 1959.9. IMI for the Progress of the Italian Economy, Rome 1970.10. Italie. Notes sur la situation economique, Banque Francaise de Commerce Exterieur, Nr 1/1966.11. Le svlluppo economico Italiano: 1861-1949, Roma; Bari-Laterza 1973.12. Lehman N., Das italienische Wirtschaftsdilemas, „Die Wirtschaft” Nr 47/1965. 13. Lenti L., Conjoncture italienne, „SEDEIS” Nr 954/1966.14. Lutz V., Some Structural Aspects of the Southern Problem, „Quaterly Review” XII/1961.15. Manuelli E., Situation and Prospects of the Italian Steel Industry, „Review of the economic

conditions in Italy”, November 1958.16. Piotrowska- Hochfeld K., Zagadnienia wzrostu gospodarczego Włoch, Warszawa 1964.17. Rossi N., A. Sorgato and G. Toniolo, I Conti Economici Italiani: una Ricostruzione Statistica,

1890-1990, „Rivista di Storia Economica” Vol. X/1993.18. Survey of Italy’s Economy, Milan 1957. 19. The Mediterranean Regional Project Italy. Country Reports, OECD, Paris 1965.20. Trznadel W., Przestrzenne dysproporcje gospodarczo- społeczne we Włoszech XIX i XX w.

i drogi ich przezwyciężenia, Wrocław 1988.

33 biznes.gazetaprawna.pl

Zbigniew Klimiuk392

21. Zamagni V., Betting on the Future. The Reconstruction of Italian Industry, 1946-1952, w: Power in Europe? Great Britain, France, Italy and Germany in a Postwar World, 1945-1950, Edited by J. Becker and F. Knipping, Berlin, New York 1986. „

22. Neue Zuercher Zeitung” z dn. 2 czerwca 1964 r.23. „Problemes Economiques” Nr 782/1962.

EVOLUTION OF THE ECONOMY ITALY AFTER WW II- FROM THE „MIRACLE”TO ECONOMIC CRISIS

SummaryAt the time of unification, in 1861, Italy was a relatively backward country compared to the more advanced western European nations. Agriculture was the main productive sector and 60 per cent of the labour force was still toiling on the land. From then on the Italian economy underwent deep changes, both in its productive capacity and structure. Italy caught up with the level of output per head of the most advanced economies and today shares a similar economic structure and a low rate of growth. Italy is the fourth-largest national economy in Europe, the eight-largest by nominal GDP in the world. Despite these important achievements, the country’s economy today suffers from many and relevant problems. After a strong GDP growth in 1945–1990, the last two decades’s average annual growth rates lagged below the EU average; moreover, Italy was hit particularly hard by the late-2000s recession. The stagnation in economic growth, and the political efforts to revive it with massive government spending from the 1980s onwards, eventually produced a severe rise in public debt.

Key words: Italy, South Italy, economic miracle, economic development, financial crisis, budget and payment deficit, debts.


Dostęp do finansowania jako czynnik rozwoju małych przedsiębiorstw w strefie euroAgnieszka Kobeszko

Agnieszka KobeszkoSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

DOSTĘP DO FINANSOWANIA JAKO CZYNNIK ROZWOJU MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW

W STREFIE EURO

Wstęp

Mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa („MMSP”) odgrywają bardzo ważną rolę w gospodarce. W strefie euro stanowią one 99,8% przedsiębiorstw, generują 60% przychodów sektora przedsiębiorstw oraz zapewniają pracę dla 70% zatrudnionych. Warto podkreślić, że nie stanowią one mniejszej wersji dużego przedsiębiorstwa. Od dużych firm różnią się pod wieloma względami, co więcej - różnią się też między sobą. W zależności od wielko-ści zmienia się zasięg działania i dywersyfikacja produktów lub usług, sposób zarządzania i charakter relacji wewnątrz przedsiębiorstwa oraz relacji przedsiębiorstwa z otoczeniem. Działalność małych przedsiębiorstw jest zwykle słabo zdywersyfikowana, wręcz oparta na jednym produkcie lub usłudze. Małe przedsiębiorstwa często szukają szans w wybranych niszach rynkowych lub segmentach rynku. Większość z nich działa na rynku lokalnym, choć wraz z rozwojem technologii informacyjno-komunikacyjnych i rozpowszechnieniem Internetu, bariery związane z zasięgiem tracą na znaczeniu. Struktura organizacyjna małych przedsiębiorstw jest bardziej płaska, a procedury mniej sformalizowane, co czyni je bardziej elastycznymi. Dzięki temu mogą one sprawniej reagować w sytuacjach kryzysowych. Z dru-giej strony, są bardziej podatne na wpływ pojedynczych czynników i dysponując mniejszym kapitałem, są bardziej narażone na utratę płynności i bankructwo. Ponadto, mają niewielki majątek, ich sposób działania i sprawozdania finansowe są mało przejrzyste, co potencjalnie może utrudniać im dostęp do finansowania.

Przedsiębiorstwa, żeby funkcjonować i się rozwijać potrzebują finansowania. W ni-niejszym artykule przedstawiono wyniki badań odnośnie dostępu do finansowania przedsię-biorstw w strefie euro. Podjęto w nim próbę odpowiedzi na pytanie jak dużym problemem dla mikro- i małych firm w strefie euro jest dostęp do finansowania oraz jaki wpływ na ich rozwój mają bariery finansowe.

1. Źródła finansowania małych przedsiębiorstw w strefie euro

Na początkowym etapie działania podstawowe źródło finansowania mikro- i małych przedsiębiorstw stanowią oszczędności właściciela i jego rodziny lub pożyczki od znajomych i krewnych. Na późniejszych etapach źródła finansowania są bardziej zdywersyfikowane. Generalnie, małe firmy najczęściej sięgają po najprostsze formy finansowania, tzn. rein-westują osiągnięte zyski, zaś lukę w finansowaniu uzupełniają środkami pochodzącymi ze źródeł bankowych.

Jak wynika z badań, najwięcej przedsiębiorstw z sektora MMSP w strefie euro fi-nansuje swoją działalność za pomoca kredytu bankowego i limitu debetowego w rachunku bieżącym. Około połowa firm korzysta z leasingu i ok. 40% z kredytów z poręczeniem skarbu państwa lub innymi formami subwencji państwowych. Przedsiębiorstwa dość chętnie sięgają też po kredyt kupiecki (30% przedsiebiorstw). Instrumenty dłużne w postaci obligacji

Agnieszka Kobeszko394

nie cieszą się u nich zbyt dużym zainteresowaniem. Małym przedsiębiorstwom trudno jest sprostać wymogom stawianym przed podmiotami, chcącymi korzystać z rynku kapitałowego oraz pokryć koszty pozyskania środków w ten sposób.

Rysunek 1. Źródła finansowania przedsiębiorstw z sektora MMSP w strefie euro

Uwaga: „Dotyczy”, jeśli przedsiębiorstwo korzystało z danego instrumentu finansowego w przeszłości lub rozważało jego wykorzystanie w przyszłości. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Survey on the access to finance of enterprises in the euro area April 2014- September 2014, European Central Bank, November 2014.

Struktura finansowania małych firm i dużych firm znacznie różnią się między sobą. W porównaniu z dużymi firmami, małe firmy mniejszą część inwestycji finansują za pomocą formalnych źródeł finansowania zewnętrznego. Przykładowo, z kredytu korzystają w prawie o połowę mniejszym stopniu niż duże firmy. W przypadku leasingu różnica jest nieistotna. W większym stopniu niż duże firmy korzystają natomiast z nieformalnych źródeł finansowa-nia takich jak pożyczki z firm pożyczkowych i pożyczki od znajomych i krewnych. Pojawia się pytanie, z czego to wynika? Czy przedsiębiorstwa nie chcą tracić niezależności na rzecz instytucji finansujących? Zaciągnięcie długu wymaga bowiem udostępnienia danych finanso-wych, spełnienia szeregu warunków i prowadzenia odpowiedniej polityki finansowej. Czy po prostu boją się zadłużać w instytucjach finansowych? A może mają trudności z uzyskaniem od nich finansowania?

Rysunek 2. Struktura finansowania inwestycji przez małe, średnie i duże firmy

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Beck, A. Demirgüç-Kunt, Small and medium-size enterprises: Access to finance as a growth constraint, Journal of Banking and Finance 30 (2006), s. 2936.

Dostęp do finansowania jako czynnik rozwoju małych przedsiębiorstw w strefie euro 395

2. Dostęp do finansowania małych przedsiębiorstw w strefie euro

Dostęp przedsiębiorstw z sektora MMSP w strefie euro do finansowania bankowego w postaci kredytu bankowego i limitu w rachunku bieżącym w ostatnim czasie się ustabili-zował, co jest pozytywnym sygnałem. Nastąpiła poprawa warunków finansowania, w szcze-gólności spadły stopy procentowe i wzrosła wysokość dostępnej kwoty kredytu. W efekcie zmniejszyła się luka między zapotrzebowaniem na finansowanie zewnętrzne i możliwością jego pokrycia. Sytuacja różniła się w zależności od wielkości przedsiębiorstwa. W przypadku małych firm pozostała prawie niezmieniona, natomiast w przypadku średnich i dużych uległa poprawie. Tylko mikroprzedsiębiorstwa, średnio biorąc, odnotowały pogorszenie dostępu zarówno do kredytu bankowego jak i limitu w rachunku bieżącym. Borykały się one z ro-snącymi stopami procentowymi i brakiem poprawy odnośnie wysokości dostępnej kwoty kredytu, podczas gdy pozostałe przedsiębiorstwa, w szczególności te największe, korzystały z istotnych spadków stóp procentowych i wzrostu dostępnej kwoty kredytu. Jednocześnie, niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa, dostęp do finansowania był ograniczany przez pozostałe koszty finansowania oraz wymagania w zakresie zabezpieczeń spłaty kredytu lub przez inne warunki finansowania, np. klauzule kredytowe, jednak w coraz mniejszym stopniu. Największą poprawę w tym zakresie odnotowały największe firmy.

Zbliżone wnioski można wyciągnąć z ankiety przeprowadzonej wśród banków w stre-fie euro. W ocenie banków, w 2014r. przedsiębiorstwa miały coraz łatwiejszy dostęp do finansowania, z tym, że dotyczyło to głównie dużych firm, z kolei, pozycja małych i średnich przedsiębiorstw pozostała praktycznie bez zmian. Miało to swój wyraz w poprawie warun-ków finansowania, przede wszystkim w spadku marż kredytowych. Sprzyjała temu bardzo dobra sytuacja płynnościowa banków, poprawa dostępu banków do finansowania na rynku i konkurencja na rynku bankowym. Ponadto, banki wskazały na spadek wymogów w zakresie zabezpieczeń i klauzul finansowych, choć nadal te czynniki utrudniały przedsiębiorstwom dostęp do finansowania1.

Rysunek 3. Zmiana dostępu do finansowania zewnętrznego dla małych i średnich przedsiębiorstw w strefie euro w okresie od października 2011r. do września 2014r.

Uwaga: odpowiedzi respondentów netto w % to różnica między odsetkiem przedsiębiorstw wskazujących na poprawę a odsetkiem przedsiębiorstw wskazujących na pogorszenie dostępu do danego źródła finansowania.Źródło: Opracowanie własne na podstawie Survey on the access to finance of enterprises in the euro area April 2014- September 2014, European Central Bank, November 2014 .

1 The euro area bank lending survey, 3rd quarter of 2014, European Central Bank, October 2014


Rysunek 4. Zmiana warunków udzielania kredytów dla przedsiębiorstw w strefie euro w okresie od października 2011r. do września 2014r.

Uwaga: odpowiedzi respondentów netto w % to różnica między odsetkiem przedsiębiorstw wnioskujących o kredyt, wskazujących na wzrost znaczenia danego czynnika a odsetkiem przedsiębiorstw wnioskujących o kredyt, wskazujących na spadek znaczenia tego czynnika, w ciągu ostatnich 6 miesięcy.Źródło: Opracowanie własne na podstawie Survey on the access to finance of enterprises in the euro area April 2014- September 2014, European Central Bank, November 2014.

Jeśli chodzi o dostęp do kredytu kupieckiego, w 2014r. nastąpiła niewielka poprawa. Nie odnotowały jej jedynie mikroprzedsiębiorstwa, które podobnie jak w przypadku kredy-tów bankowych, były w najtrudniejszej sytuacji spośród wszystkich grup przedsiębiorstw.

Dostęp do finansowania był przez kilka ostatnich lat jednym z dwóch głównych problemów przedsiębiorstw w strefie euro2, jednak w 2013 r. i 2014 r. stracił on na zncze-niu. Warto podkreślić, że przedsiębiorstwa charakteryzowała znaczna polaryzacja. Dostęp do finansowania pozostał kluczowym problemem dla mikroprzedsiębiorstw. W przypadku małych firm stracił on na znaczeniu na rzecz regulacji prawnych i konkurencji. Dla dużych i średnich firm jego ranga istotnie się nie zmieniła – dla nich od lat najważniejszymi pozostały kwestie o charakterze rynkowym, jak znalezienie klientów czy konkurencja. Dla średnich firm istotnym problemem pozostał również dostęp do wykwalifikowanych pracowników.Warto podkreślić, że niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa najważniejszym problemem, po-dobnie jak w poprzednich latach, było pozyskanie klientów, niemniej, spadło jego znaczenie.

Rysunek 5. Najważniejsze problemy przedsiębiorstw w strefie euro w okresie od października 2011r. do września 2014r. wg wielkości przedsiębiorstw

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Survey on the access to finance of enterprises in the euro area April 2014- September 2014, European Central Bank, November 2014.

2 Na podstawie: Survey on the access to finance of enterprises in the euro area – badanie przeprowadzane od 2009r.


Rysunek 6. Problem z dostępem do finansowania i do wykwalfikowanch pracowników w strefie euro w okresie od października 2011r. do września 2014r. wg państw

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Survey on the access to finance of enterprises in the euro area April 2014- September 2014, European Central Bank, November 2014.

Postrzeganie poszczególnych problemów przez przedsiębiorstwa różni się w zależ-ności od państwa. W 2014 r. dostęp do finansowania był jednym z głównych problemów przedsiębiorstw w państwach z tzw. grupy PIIGS, tj. Portugalia, Włochy, Irlandia, Grecja, Hiszpania, które borykają się z licznymi problemami, częściowo ujawnionymi przez kryzys z 2008 r. Obecnie mają za sobą kilka lat recesji, deficyt publiczny znacznie przekraczający 100% PKB oraz wysokie bezrobocie (w 2014r. w Hiszpanii bezrobocie wśród młodych osób przekroczyło 50%). Z kolei, dla przedsiębiorstw działających w państwach o dobrej sytuacji ekonomicznej, jak Niemcy czy Austria, dostęp do finansowania był jednym z mniej istotnych problemów – do ważniejszych należały kwestie o bardziej rynkowym charakterze, jak dostęp do wykształconych pracowników i doświadczonych menedżerów.

3. Czynniki dostępu do kapitału małych przedsiębiorstw w strefie euro

Na dostęp przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego wpływa wiele czynników. Należą do nich, m.in.: • sytuacja makroekonomiczna, • poziom rozwoju i stabilność systemu finansowego, • regulacje dotyczące rynku kapitałowego, • regulacje dotyczące wymogów ostrożnościowych, • polityka pieniężna państwa, • strategia kredytodawcy dotycząca finansowania poszczególnych grup przedsiębiorstw

i branż, • sposób oceny zdolności kredytowej przez podmiot finansujący, rodzaj narzędzi do tego

wykorzystywany, • dostępność informacji o firmie, • wiarygodność kredytowa przedsiębiorstwa oceniana na podstawie jego sytuacji finanso-

wej i historii kredytowej, • polityka państwa odnośnie ułatwienia dostępu małym firmom do finansowania.

Od wybuchu kryzysu w 2008r. sytuacja makroekonomiczna w Europie jest dość trudna, choć w 2013r. zaczęto odnotowywać dodatnią dynamikę PKB, jednak tylko nieznacznie przekro-czyła ona zero. Liczne państwa borykają się z problemami strukturalnymi i trudno jest im wejść na ścieżkę stabilnego wzrostu. Podobnie wygląda sytuacja przedsiębiorstw – w okresie recesji wiele firm odczuło spadek przychodów i rentowności, co miało swoje dalsze reper-kusje m.in. w ograniczaniu kosztów i inwestycji. Oba czynniki, tj. perspektywy gospodarcze


i perspektywy firmy, jak również gotowość banków do udzielania finansowania, utrudniały dostęp do finansowania przedsiębiorstwom w strefie euro w ostatnich latach. Pozytywny wpływ na dostęp do finansowania miały: historia kredytowa przedsiębiorstwa oraz poziom kapitału własnego firmy. Rok 2012 wydaje się przełomowy, ponieważ wtedy odwrócił się negatywny trend w przypadku każdego z analizowanych czynników. W efekcie we wrze-śniu 2014r. zarówno perspektywy firmy jak i gotowość banków do udzielania finansowania miały neutralny wpływ na dostęp do finansowania. Jedynym zdecydowanie negatywnym czynnikiem pozostała niepewna sytuacja makroekonomiczna. Wpływ poszczególnych czyn-ników różni się w zależności od wielkości przedsiębiorstwa. W przypadku dużych, średnich i małych firm jedynie sytuacja makroekonomiczna utrudniała przedsiębiorstwom dostęp do finansowania, natomiast w przypadku mikroprzedsiębiorstw taki wpływ miały wszystkie analizowane czynniki.

Rysunek 7. Dynamika PKB w strefie euro w latach 2012-2014

Źródło: http://pl.tradingeconomics.com/euro-area/gdp-growth, dostęp 18.03.2015

Rysunek 8. Zmiana czynników wpływających na dostęp przedsiębiorstw w strefie euro do finan-sowania zewnętrznego w okresie od października 2011r. do września 2014r.

Uwaga: odpowiedzi respondentów netto w % to różnica między odsetkiem przedsiębiorstw wskazujących na wzrost znaczenia danego czynnika w ciągu ostatnich 6 miesięcy a odsetkiem przedsiębiorstw wskazujących na spadek znaczenia tego czynnika.Źródło: Opracowanie własne na podstawie Survey on the access to finance of enterprises in the euro area April 2014- September 2014, European Central Bank, November 2014.

Jeśli chodzi o zmianę gotowości banków do finansowania, w 2014r., przedsiębiorstwa, za wyjątkiem mikroprzedsiębiorstw, oceniły ją pozytywnie. Po raz pierwszy od wielu lat pozytywnie oceniły ją małe przedsiębiorstwa.

Warto wspomnieć, że po 2008r. i upadku Lehman Brothers, nastąpiły zmiany w za-kresie przepisów prawa, które istotnie kształtują gotowość instytucji finansowych do fi-nansowania przedsiębiorstw w strefie euro. Chodzi tu przede wszystkim o pakiet regulacji


mających zapewnić zwiększenie bezpieczeństwa działania rynku finansowego, który został opublikowany przez Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego i od stycznia 2014 r. jest wdra-żany w krajach Unii Europejskiej3. Reguluje on m.in. wysokość kapitału własnego banków, określa wymogi odnośnie płynności i lepszego dostosowania terminów zapadalności aktywów i pasywów. Można się spodziewać, że te regulacje wpłyną na dochodowość banków i ich aktywność w zakresie akcji kredytowej, co będzie miało znaczenie z punktu widzenia dostępu do finansowania przedsiębiorstw, w tym tych najmniejszych4. Zmiany te są wprowadzane stopniowo i w chwili obecnej trudno jest ocenić ich skutki.

4. Bariery finansowe a rozwój małych firm

Bariery finansowe, obok takich czynników jak: niska ochrona i możliwość egzekwo-wania praw własności, nieefektywne regulacje prawne, niestabilność polityczna i makroeko-nomiczna (inflacja, kurs walutowy), korupcja, polityka fiskalna, praktyki antykonkurencyjne, niedobór infrastruktury, mogą ograniczać rozwój przedsiębiorstw. Z badań wynika, że, po-dobnie jak przestępczość i niestabilność polityczna, mają one bezpośredni wpływ na wzrost firm. Pozostałe elementy wpływają na rozwój przedsiębiorstw pośrednio lub w niewielkim stopniu. Ważność czynników nie jest jednakowa w poszczególnych państwach i różni się w zależności od wielkości przedsiębiorstw. Zasadniczo, bariery finansowe mają najwięk-szy wpływ na rozwój przedsiębiorstw bez względu na poziom zamożności państwa5. Jeśli chodzi o pozostałe czynniki, tj. niestabilność polityczna i przestępczość, ich ranga wzrasta wraz z udziałem w badaniu np. przedsiębiorstw z Afryki oraz z gospodarek podlegających transformacji, gdzie te kwestie są najbardziej problematyczne. Należy podkreślić, że bariery finansowe mają znacznie większy wpływ na rozwój małych firm niż dużych, choć wszystkim przedsiębiorstwom utrudniają osiągnięcie optymalnej wielkości6.

Jeśli chodzi o bariery finansowe, należą do nich m.in. wymogi dotyczące zabez-pieczeń, wysokość stóp procentowych, dostęp do różnego rodzaju finansowania (leasingu, finansowania eksportu, finansowania długoterminowego), brak środków finansowych po stronie banków, nieadekwatna informacja kredytowa lub finansowa o firmach, biurokracja, konieczność posiadania specjalnych powiązań z bankiem. Z badań wynika, że bezpośredni związek ze wzrostem przedsiębiorstwa ma wysokość kosztu finansowania. Wskazują one również na to, że dostęp do finansowania stanowi bardzo ważną barierę7.

3 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i rady (UE) nr 575/2013 z 26 czerwca 2013 r. w sprawie wymo-gów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, zmieniające rozporządzenie (UE) nr 648/2012 oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/36/UE z 26 czerwca 2013 r. w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i firmami inwestycyjnymi.

4 M. Mikta, Wpływ regulacji rynku finansowego Unii Europejskiej na finansowanie małych i średnich przedsię-biorstw przez banki, Studia BAS, Nr 1 (37) 2014, s. 49-64.

5 Z badania wyłączono państwa najbogatsze.6 M. Ayyagari, A. Demirguc-Kunt A., V. Maksimovic, How Important Are Financing Constraints? The role of

finance in the business environment, 2008, http://siteresources. worldbank.org/DEC/Resources/How_Impor-tant_Are_Financing_Constraints.pdf, dostęp 21.03.2015

7 Ibidem


Rysunek 9. Bariery wzrostu wg wielkości firm

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Beck, and A. Demirgüç-Kunt, Small and medium-size enter-prises: Access to finance as a growth constraint, Journal of Banking and Finance 30 (2006), s. 2931-2943.

Od 2012 r. obserwuje się spadek stóp procentowych w strefie euro, co ma swoje od-zwierciedlenie w spadku oprocentowania kredytów i wzroście wysokości dostępnej kwoty kredytu dla przedsiębiorstw. Najdłużej i w największym stopniu ze spadku stóp procentowych korzystają duże i średnie przedsiębiorstwa. Małe firmy pozytywne efekty odnotowały dopiero w 2014r., natomiast mikroprzedsiębiorstwa jeszcze ich nie zaobserwowały. Można się zatem spodziewać, że w najbliższym czasie poziom stóp procentowych będzie stymulować rozwój małych (oraz średnich i dużych) firm i hamować mikroprzedsiębiorstw w strefie euro.

Podsumowanie

Tempo wzrostu mikro- i małych przedsiębiorstw i ich udział we wzroście gospo-darczym zależy m.in. od warunków biznesowych, w których funkcjonują. Na szczególną uwagę zasługują najmniejsze firmy - one wskazują większe bariery wzrostu niż duże firmy. Do najważniejszych barier hamujących rozwój przedsiębiorstw należą bariery finansowe, w tym dostęp do finansowania i poziom stóp procentowych.

Mniejsze firmy mają trudniejszy dostęp do kredytu bankowego niż duże firmy. Dostęp do finansowania był przez wiele lat jednym z dwóch głównych problemów przedsiębiorstw w strefie euro. W 2013 r. i 2014 r. stracił on na znaczeniu, w szczególności w przypadku małych firm, na rzecz czynników o bardziej rynkowym charakterze. W 2014 r. małe firmy nie odnotowały istotnej zmiany w zakresie dostępu do kredytów bankowych, jednakże, zaczęły odczuwać korzyści ze spadku stóp procentowych i po raz pierwszy od kliku lat pozytywnie oceniły gotowość banków do finansowania. Jeśli chodzi o mikroprzedsiębiorstwa, dla nich dostęp do finansowania pozostał jednym z kluczowych problemów. Ich sytuacja w tym za-kresie uległa pogorszeniu. Borykały się one z rosnącymi stopami procentowymi i brakiem poprawy co do wysokości dostępnej kwoty kredytu. Jako jedyne spośród wszystkich grup przedsiębiorstw odnotowały pogorszenie w zakresie wymaganego poziomu zabezpieczeń. Negatywnie oceniły też gotowość banków do finansowania. W świetle tych obserwacji, można się spodziewać, że w najbliższym czasie poziom stóp procentowych i dostępność finansowa-nia będą stymulować rozwój małych firm i hamować mikroprzedsiębiorstw w strefie euro.

Duży wpływ barier finansowych na rozwój firm sugeruje, że sfera finansowa po-winna być taktowana priorytetowo przez państwa, chcące stwarzać warunki prowadzenia działalności gospodarczej, które umożliwiają nowym, innowacyjnym firmom wejście na rynek, a potem dynamiczny ich rozwój i sprzyjają budowaniu konkurencyjności. Rozwój systemu finansowego powinien wyrównać szanse wzrostu dla wszystkich przedsiębiorstw, bez względu na wielkość. Oczywiście efekt zależy od wielu uwarunkowań, m.in. od poziomu rozwoju państwa i stopnia powiązania sfery finansowej z realną gospodarką.


Bibliografia

1. Ayyagari M., Demirguc-Kunt A., Maksimovic V., How Important Are Financing Constraints? The role of finance in the business environment, 2008, http://siteresources. worldbank.org/DEC/Resources/How_Important_Are_Financing_Constraints.pdf, dostęp 21.03.2015

2. Beck T., Demirguc-Kunt A., Levine R., SMEs, growth and poverty: Cross-country evidence, 2004, http://siteresources.worldbank.org/INTFR/Resources/SMEs_Growth_and_Poverty_Cro ss_Country_Evidence.pdf, dostęp 21.03.2015

3. Beck, T., Demirgüç-Kunt A., Small and medium-size enterprises: Access to finance as a growth constraint, Journal of Banking and Finance 30 (2006), s. 2931-2943.

4. Beck T., Finance and growth – lessons from the literature and the recent crisis, 2012; http://www.lse.ac.uk/researchAndExpertise/units/growthCommission/documents/pdf/contributions/lseGC_beck_Finance.pdf, dostęp 21.03.2015

5. Klapper L, Laeven L, Rajan R., Barriers to entrepreneurship, 2004, http://faculty.chicagobo oth.edu/raghuram.rajan/research/papers/entrepreneurship_klr_luc_laeven.pdf,dostęp 21.03.2015

6. Mikta M., Wpływ regulacji rynku finansowego Unii Europejskiej na finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw przez banki, Studia BAS, Nr 1 (37) 2014, s. 49-64

7. Survey on the access to finance of enterprises in the euro area, April 2014- September 2014, European Central Bank, November 2014

8. The euro area bank lending survey, 3rd quarter of 2014, European Central Bank, October 2014

ACCESS TO FINANCE AS A GROWTH FACTOR OF SMALL FIRMS IN THE EURO ZONE

SummaryThe article examines access to finance of small enterprises in euro zone and financial con-straints affecting firm growth. It results from the research that the factors that have an impact on the availability of external financing include i.a. general economic outlook, firm-specific outlook and willingness of banks to lend. Recently a fragile economic growth has negatively impacted availability of external financing for all firms in the euro area. In the case of small enterprises access to bank loans has stabilized, however it has deteriorated and remained a key issue in the case of microfirms. Financial obstacles, including availability of external financing, are the most important growth constraints. They impact the smallest firm the most. It suggests that finance should be treated with the first priority in countries interested in creat-ing the environment that facilitates business activity.

Key words: access to finance, small and medium-sized enterprises, economic growth, growth constraints, bank loan, trade credit


Rozwój powiązań franchisingowych na rynku europejskim i w USAJoanna Szwed

Joanna Szwed

ROZWÓJ POWIĄZAŃ FRANCHISINGOWYCH NA RYNKU EUROPEJSKIM I W USA

Wprowadzenie

W ostatnich kilku latach zauważalna jest tendencja poszukiwania przez przedsiębior-ców alternatywnych sposobów prowadzenia działalności. Własna inicjatywa znacząco prze-grywa w dobie rewolucji globalnej zmierzającej do unifikacji potrzeb konsumentów w każdej części świata. Rozpoznawalna marka staje się dziką kartą umożliwiającą przetrwanie tak trudnych czasów dla przedsiębiorstw. Stąd corocznie powiększa się rzesza biorców konceptu podejmujących współpracę w ramach powiązań franchisingowych. Poprzez doświadczenie organizatorów sieci oraz pakiet franczyzowy, przedsiębiorca uzyskuje przewagę konkuren-cyjną nad innymi podmiotami.Franchising to stosunkowo nowy sposób na biznes, ale sprawdzony na rynkach zagranicznych i cieszący się wielką popularnością. Gotowe koncepty dają większe prawdopodobieństwo odniesienia sukcesu przy mniejszym poziomie ryzyka. Jednak wiąże się to z utratą pełnej niezależności ze strony biorców. Koncepcja prowadzenia biznesu w ramach sieci franczyzo-wych ulega ciągłym modyfikacjom. Bez wątpienia struktura i forma współpracy pomiędzy partnerami na rynku europejskim różni się od swojego pierwowzoru, którego kolebkę sta-nowi amerykański rynek. Poniższa praca ma na celu ocenę rozwoju franchisingu w Europie i w Stanach Zjednoczonych.

1. Charakterystyka systemu franchisingowego

Franchising jest alternatywnym sposobem prowadzenia własnej działalności, który z roku na rok powiększa grono uczestników. Niewątpliwie jest to rozwiązanie umożliwia-jące szybkie zaistnienie na rynku i w świadomości konsumentów. Natomiast dla „dawców” konceptu jest sposobem na rozwój przedsiębiorstwa poprzez ekspansję na nowe obszary. Gotowy pomysł staje się skuteczną receptą na przetrwanie w konkurencyjnym otoczeniu.

Odwołując się do podstawowych założeń systemu franchisingowego, franczyzodawcy – czyli podmiotu użyczającego swojego pomysłu biznesowego, marki, technologii wytwa-rzania produktu/świadczenia usługi wraz z całym know-how i wsparciem dla podmiotów gospodarczych1, które odpłatnie nabywają prawa do prowadzenia działalności pod marką franczyzodawcy. Bardzo istotna jest w tym miejscu kwestia wniesienia przez franczyzobiorcę opłaty na rzecz franczyzodawcy, za udzielone w umowie franczyzowej prawa. Bez tego ele-mentu nie można mówić o umowie franczyzowej. Opłata może mieć charakter jednorazowy lub też może być powiązana z zyskami osiąganymi przez franczyzobiorcę z tytułu korzystania z praw udzielonych mu przez franczyzodawcę. Natomiast w Europejskim Kodeksie Etyki

1 M.J. Ziółkowska, Franczyza Nowoczesny model rozwoju biznesu, CeDeWu, Warszawa 2011, s.24

Joanna Szwed404

Udzielania Franczyzy2 definicja „franczyzy” akcentuje konieczność prowadzenia działalności przez franczyzobiorcę w sposób całkowicie zgodny z koncepcją franczyzodawcy.

Oczywiście porozumienie zawarte miedzy franczyzodawcą i franczyzobiorcą może także regulować szereg innych kwestii związanych z prowadzeniem punktu należącego do sieci franczyzowej (np. sprawy związane z wyborem dostawców i systematyką zaopatrzenia). Sama franczyza może dotyczyć zarówno produkcji towarów, świadczenia usług czy tworzenia placówek handlowych. Zawsze jednak będzie to system oparty na wewnętrznej kooperacji organizacyjno-technicznej, marketingowej i dążeniu do rozwoju sieci, poprzez zwiększanie zasięgu terytorialnego, integrację pionową i tworzeniu innowacyjnych rozwiązań w danym segmencie rynku. System franczyzowy powinien być zorganizowany w taki sposób, aby dawać możliwość elastycznego dostosowania się do lokalnych uwarunkowań rynkowych i móc spełniać oczekiwania określonej grupy klientów3. Tylko taka polityka może zapewnić globalny sukces finansowy międzynarodowym systemom franczyzowym.

Franczyzodawca musi mieć także zapewnione skuteczne procedury zarządzania siecią (w porozumieniu z tworzącymi ją niezależnymi podmiotami gospodarczymi) i kontroli. Bez spełnienia powyższych warunków sieć nie ma szans na odniesienie sukcesu, a tym samym na osiągnięcie zakładanych zysków ani jej twórcy ani podmiotom, które zdecydowały się na współtworzenie systemu franczyzowego, poprzez przystąpienie do danej sieci. W tym miejscu można postawić pytanie, dlaczego podmiot mający opracowany własny pro-dukt, usługę bądź pomysł na biznes, miałby się nim dzielić z innymi przedsiębiorcami? Czy nie lepiej pozbawić konkurencji (czy też potencjalnej konkurencji) możliwości zarobkowa-nia w segmencie rynkowym, który został już częściowo zagospodarowany przez podmiot będący franczyzodawcą? Można na nie odpowiedzieć w wielkim skrócie: właśnie po to, by ta konkurencja nie powstała, a jeśli nawet już jest, to żeby przestała nią być. Nie ulega wąt-pliwości, franchising jest sposobem na zwiększenie zasięgu oddziaływania i rozpoznawania swojej marki a to prowadzi do rozbudowy struktury swojego przedsiębiorstwa. Dla dawcy pakietu franchisingowego konkurencja występuje w ujęciu globalnym nie zaś pojedynczych podmiotów gospodarczych.

Reasumując można dojść do wniosku, że franchising jest jedną z najbardziej zaawan-sowanych form integracji organizacyjnej i kapitałowej przedsiębiorstw, określaną często przez badaczy metodą bezkapitałowego rozwoju rynku lub też rozwojem „przez pączkowanie”4. Powyższe cechy tego systemu mają istotny wpływ na jego popularyzację wśród przedsiębior-ców i zwiększanie udziału w rynkach sieci o charakterze franczyzowym. Dotyczy to zarów-no sfery usług jak i produkcji. Franchising wpływa również na standaryzację i stosowanie sprawdzonego modelu biznesowego (zweryfikowanego oczywiście przez franczyzodawcę).

2. Analiza powiązań franchisingowych funkcjonujących na rynkach europejskich

Kształtowanie się sieci franchisingowych było procesem długotrwałym, a etap roz-woju poszczególnych powiązań jest zróżnicowany w poszczególnych krajach czy też konty-nentach. Na potrzeby danej pracy zaprezentowana zostanie struktura rynku franchisingowego w wybranych państwach europejskich, mianowicie: w Niemczech oraz w Wielkiej Brytanii.

2 Europejski Kodeks Udzielania Franczyzy jest efektem prac Europejskiej Federacji Franczyzy (EFF), która została powołana do życia w dniu 23.09.1972. EFF skupia stowarzyszenia bądź federacje franczyzowe jak również osoby będące zainteresowane tematyką franczyzy. Stad do celów głownych danej federacji jest chęć promowania systemu franczyzowego oraz koordynacja działań podjętych przez swoich członków w różnych zakątkach świata. Ponadto EFF dokonuje nieustannych analiz w celu weryfikacji trendów istniejących na rynkach franczyzowych. - European Franchise Federation, http://www.eff-franchise.com, z dnia 07.03.2015 r.

3 A.Tokaj-Karzewska, Franchising. Strategia rozwoju małych firm w Polsce, Difin, Warszawa 1999,s. 11-12.4 Por. L. Lewandowska, Niekonwencjonalne formy finansowania przedsiębiorczości, ODDK, Gdańsk 1999, s.65.

Rozwój powiązań franchisingowych na rynku europejskim i w USA 405

Wybór tych państw ma na celu ukazanie podobieństw i różnic wynikających z regulacji prawnych jak i ekonomicznej analizy systemów franchisingowych funkcjonujących na da-nym obszarze.

Brytyjskie regulacje są ustanawiane poprzez common low, co oznacza wielki wpływ orzeczeń sądowych na kierunek prawodawstwa. Nie ulega wątpliwości, iż istnieją normy, które wyznaczają pewne ramy, jednak pozostawią dużą dawkę subiektywnej ocenie sądu. Wy-tyczne postulowane przez Brytyjskie Stowarzyszenie Franchisingowe - BFA5 nie są uznawane za obowiązujące prawo, ale za normy etyczne postępowania. Co prowadzi w konsekwencji, że w wypadku ich łamania podmiot nie może zostać poddany restrykcji. Dlatego też, rząd brytyjski zważywszy na straty poniesione przez przedsiębiorców rozpoczął pracę nad kom-pleksowym unormowaniem franchisingu.

W Niemczech, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, brak jest specjalnych regulacji odnoszących się wyłącznie do powiązań franczyzowych. Pomimo tego, ogólne zasady obo-wiązującego prawa cywilnego zmuszają franczyzodawców do udzielenia wyczerpujących informacji dotyczących umów franczyzowych. Co więcej, numerycznie zostały wymienione przypadki, kiedy to organizator sieci może wypowiedzieć daną umowę6.

Pragnąc scharakteryzować sytuację franchisingu na niemieckim i brytyjskim rynku, należy posłużyć się danymi raportu EFF. Ponadto wykorzystano statystyki zaprezentowane przez Niemiecki Związek Franchisingu - DFR7 oraz analiz przeprowadzanych przez BFA.

Tabela 1. Liczba systemów franchisingowych w Niemczech i Wielkiej Brytanii

ROKNiemcy Wielka Brytania

System Placówki System Placówki2006 900 51 100 781 33 9002007 910 55 000 809 36 2002008 950 57 000 838 36 6002009 960 61 000 845 36 5002010 980 65 500 900 38 6002011 990 66 900 929 40 1002012 985 72 700 930 38 4002013 994 76 500 930 39 000

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Stron internetowych: http://www.franchiseverband.com, http://www.thebfa.org z dnia 10.03.2015.

Powyższe dane wskazują, że liczba organizatorów sieci jest zbliżona, natomiast za-uważalne jest zróżnicowanie w liczebności jednostek franczyzowych. Średnio na jeden system franchisingowy przypada ok.77 placówek - w Niemczech, a w Wielkiej Brytanii - ok. 42. Można zadać sobie pytanie- czym jest spowodowana taka struktura? Na pewno należy upa-trywać problem na początkowym etapie budowania powiązań franczyzowych, tzn. rekrutacji potencjalnych partnerów. Jak wynika z badań BFA, organizatorzy sieci w Wielkiej Brytanii mają trudność w pozyskaniu solidnego franczyzobiorce8. Co w konsekwencji rzutuje na liczbę jednostek funkcjonujących na brytyjskim rynku. Pomimo jednak tej niedogodności,

5 BFA ( British Franchise Association ) jest stowarzyszeniem promujący franchising na terenie Wielkiej Brytani. BFA rozpoczęła swoją działalność w 1997 roku i od tamtego czasu zajmuje się próbą standaryzacji powiązań franchisingowych oraz obroną interesów stron.

6 A. Anatowicz, Franchising- uwarunkowania i perspektywy rozwoju, Novae Res, Gdynia 2010, s.987 DFR (Der Deutsche Franchise Verbrand ) jest niemiecką organizacją reprezentującą interes przedsiębiorstw

franchisingowych funkcjonujących na rynku. Została utworzona w 1978 roku .8 Według badań BFA aż 55 % franczyzodawców skarży się na brak odpowiednych franczyzobiorców.

Joanna Szwed406

franchising w tym kraju staje się coraz to bardziej popularnym sposobem na biznes. Jak wynika z analiz, w 2013 roku funkcjonowało 930 systemów franchisingowych - w Wielkiej Brytanii zaś w Niemczech - 994. Od okresu recesji w 2008 roku, liczba sieci franczyzowych zwiększyła się na rynku brytyjskim o ok. 11%, natomiast na niemieckim o 4,6 %.

Franchising przeniknął do każdej branży gospodarczej przynosząc przedsiębiorcom znaczne dochody. Stąd coraz to większa liczba brytyjskich jak i niemieckich przedsiębiorców decyduje się na podjęcie współpracy w ramach franczyzy. W konsekwencji prowadzi to do corocznego zwiększania wartości obrotów wygenerowanych przez franchisingowe przed-siębiorstwa (rysunek 1).

Rysunek 1. Obroty wygenerowane przez przedsiębiorstwa franchisingowe w Niemczech i Wiel-kiej Brytanii w latach 2004-2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z The Nat/West British Franchising Association Annual Survey of Franchising 2013, s. 20;Strona internetowa: http://www.franchiseverband.com z dnia 10.03.2015

Tylko w 2013 roku całkowity obrót w Wielkiej Brytanii wyniósł 13,7 mld £ (wzrósł o 2% do roku wcześniejszego), co w przeliczeniu na jedną placówkę franczyzową daje im-ponujący wynik około 351 000 £. Jak wynika z analizy BFA, najbardziej rentowne są przed-siębiorstwa, które funkcjonują na rynku brytyjskim dłużej niż 5 lat9.

Natomiast, obrót wygenerowany przez niemieckie przedsiębiorstwa wyniósł w 2013 roku aż 62,8 mld € (co stanowi 3,4 razy większy obrót niż w Wielkiej Brytanii). Wielkość taka było o ponad 220 % większa niż w roku 2004. Taki znaczący wzrost świadczy jedynie o dynamice rozwoju franchisingu w Niemczech. Ponadto przy istnieniu 76 500 franczyzo-biorców, średni uzyskany obrót na pojedynczą placówkę wynosi 821 000 €.

Gotowy przepis na biznes nie tylko powinno rozpatrywać się w kwestiach wygenero-wanego obrotu. Należy również zauważyć jego znaczący wpływ na zatrudnienie, szczególnie w czasach, gdy wiele państw zmaga się z problemem bezrobocia.

9 The Nat/West British Franchising Association Annual Survey of Franchising 2013, s. 33


Rysunek 2. Zatrudnienie w placówkach franczyzowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z The Nat/West British Franchising Association Annual Survey of Franchising 2013, s. 22; Strona internetowa: http://www.franchiseverband.com z dnia 10.03.2015

Rysunek 2 naświetlił znaczenie franchisingu dla gospodarki państw. Ponad pół miliona osób znajduje miejsce zatrudnienia w jednych z jednostek franchisingowych. Poddając pod analizę powyższe dane, od 2006 roku większa liczba osób została zatrudniona w placówkach znajdujących się na terenie Wielkiej Brytanii niż ma to miejsce w Niemczech.

Biorąc pod uwagę wcześniejsze wnioski zaprezentowane w poniższej pracy, zauwa-żalny jest pewien absurd. Przy mniejszej liczbie jednostek franczyzowych występuje większa liczba osób zatrudnionych. Moim zdaniem świadczy to o sposobie organizacji pracy i jej optymalizacji, co w konsekwencji prowadzi do jej lepszej efektywności.

Podsumowując powyższe rozważania nie sposób zauważyć rosnącego zaintereso-wania systemem franchisingowym w Wielkiej Brytanii i w Niemczech. Jednak trend ten nie ogranicza się tylko do tych państw Unii Europejskiej. Sukces franczyzobiorców zachęca innych przedsiębiorców do włączenia się do sieci. Stąd niezbędne są unormowania prawne, które chroniłyby strony umowy franczyzowej, a w szczególności „biorców”10.

3. Funkcjonowanie systemu franchisingowego w USA

Przedstawione w poprzednim rozdziale regulacje funkcjonujące na rynku europejskim mają ogólny charakter i skupiają się przede wszystkim na ochronie konkurencji na rynku. Franczyza nie jest jednak w większości państw europejskich materią regulowaną przez wy-odrębnioną grupę przepisów. Zupełnie inna sytuacja ma miejsce w Stanach Zjednoczonych Ameryki.

Model amerykański jest poniekąd modelem pierwotnym i najdłużej dopracowywa-nym, bowiem to właśnie Stany Zjednoczone są matecznikiem współczesnych powiązań o cha-rakterze franczyzowym. Regulacje prawne dotyczące instytucji franczyzy są tu znacznie bardziej precyzyjne i szczegółowe niż w państwach europejskich. Duży nacisk kładziony jest na obowiązek informacyjny, który nałożony został na franczyzodawcę, względem po-tencjalnego franczyzobiorcy. Organizator sieci musi wszystkie istotne informacje przekazać biorcy sytemu przed podpisaniem umowy. Ponadto, władze federalne w swoich przepisach sprecyzowały w sposób szczegółowy jakie dokumenty wchodzą w skład takiego „pakietu informacyjnego” ( tzw. dokument ujawniający wyniki finansowe franczyzodawcy z ostatnich 3 lat, kopie umowy franczyzowej oraz kopie innych umów uzupełniających, które miałby podpisać franczyzobiorca11). Dodatkowe regulacje prawne na szczeblu stanowym mają na

10 Zazwyczaj są to umowy adhezyjne, czyli poprzez przystąpienie. Franczyzobiorca ma mały wpływ na jej treść.11 Szerzej na ten temat: M. J. Ziółkowska, Franczyza…op.cit, s. 76, tabela 2.2.

Joanna Szwed408

celu dodatkowe zabezpieczenie potencjalnych „biorców” systemu przed nieudanymi inwe-stycjami. Takie regulacje zostały wprowadzone w 15 stanach (m.in. Kalifornia) i nakładają one obowiązek rejestracji, przez franczyzodawcę, w odpowiednim organie lokalnym zarówno treści umowy zawieranej z franczyzobiorcą, jak również „pakietu informacyjnego”, który „biorca” otrzymał przed podpisaniem umowy. Powyższa obligatoryjna rejestracja jest doko-nywana w miejscu siedziby bądź miejscu zamieszkania franczyzobiorcy czy też jednostki franczyzowej12.

Rozbudowany system regulacji prawnych dotyczący zawierania porozumień franczy-zowych jest korzystny dla rozwoju tego rodzaju systemu na rynku amerykańskim. Zapewnia on bowiem transparentność umów, jak również zabezpiecza interesy franczyzobiorców, któ-rych działania mają istotny wpływ na globalny sukces sieci na danym rynku. Prócz komplek-sowego ustawodawstwa w tej tematyce istnieje prężnie działająca organizacja mająca na celu reprezentację podmiotów współpracujących w systemie franczyzowym - jest nią IFA13(The International Franchise Association). USA jako kolebka franczyzy, cieszy się największą liczbą zarówno systemów jak i placówek franchisingowych na całym świecie. Ponadto Ame-rykanie upatrują w tej koncepcji sposób na szybki biznes, który przynosi pewne zyski.

Analizując najświeższe dane przedstawione w raporcie IFA „Franchise Business Economic Outlook for 2015” ( tabela 2) jednoznacznie wynika, że po okresie recesji mamy do czynienia z etapem zwiększonej aktywności gospodarczej w wyniku czego tylko w 2014 wzrosła liczba placówek franczyzowych o 1,6 %. Ponadto specjaliści przewidują przyrost liczby nowych franczyzobiorców o ponad 12 tys. w roku 2015. W latach 2009-2011 widoczny był spadek liczby funkcjonujących jednostek franczyzowych, co w konsekwencji wpłynęło na wielkość zatrudnienie w tym okresie. Wówczas redukcja miejsc pracy wyniosła aż 140 000.

Tabela 2. Charakterystyka rynku franchisingowego w USA

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015prognoza

Liczba placówek 746 646 740 098 736 114 747 359 757 857 769 683 781 794Obrót w mld

USD 674 699 734 768 804 844 889

Średni obrót na jedną placówkę

w USD902 704 944 470 997 128 1 027 619 1 060 886 1 096 555 1 137 128

Zatrudnienie 7 800 000 7 780 000 7 940 000 8 127 000 8 334 000 8 569 000 8 816 000Źródło: Opracowanie własne na postawie: Franchise Business Economic Outlook for 2015 s.2. wersja elektroniczna

Pragnąc naświetlić zmiany zachodzące w latach 2009-2015 posłużę się rysunkiem 3.

12 B. Fuchs, Umowy franchisingowe, Kantor Wydawniczy „Zakamycze”, Kraków 1998, s. 49.13 IFA - jako stowarzyszenie zrzesza podmioty funkcjonujący na warunkach franchisingu. Jako najstarsza organiza-

cja (powstała w 1960 roku) reprezentuje interesy swoich członków. Przewodnią misją IFA jest „ochrona, wzbo-gacenie i promowanie idei franchisingu”. Por. Strona internetowa: http://www.franchise.org/ z dnia 13.03.2015


Rysunek 3. Zmiany w powiązań franchisingowych w latach 2008-2012

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Franchise Business Economic Outlook for 2015 s.5-10. wersja elektroniczna

Badania wykazały, że najgorszym rokiem dla rynku franchisingowego był rok 2009. Recesja w gospodarce wpłynęła na wszystkie funkcjonujące podmioty gospodarcze. Wy-dawać się może, że problem ten został zażegnany, gdyż utrzymuje się tendencja wzrostu. Zarówno w franchisingu jak i innych formach biznesu zauważalna jest stabilizacja sytuacji i zmniejszenie wahań na rynku. Odnosząc się do optymistycznych prognoz, przewiduje się nieustanny wzrost liczby placówek oraz zatrudnienia przy jednoczesnym znacznym wzroście poziomu sprzedaży towarów bądź usług.

Charakterystyczną cechą amerykańskiego systemu franchisingowego jest znaczny udział sieć szybkich restauracji (Quick Service Restaurants) - tzw fast food. Biorąc pod uwagę 2014 rok, liczba placówek franczyzowych tego typu wyniosła 155 189, stanowiąc 20 % wszystkich jednostek.. Co więcej, największa rzesza pracowników zatrudniona jest w tej branży. Uwzględniając tylko 2014 rok było ich ponad 3 mln osób. Popularność sieci szybkich restauracji może być uzasadniane przez wartość obrotów wygenerowany przez ten sektor - stanowi on aż 26 % całkowitego obrotu (tabela 3).

Tabela 3. Powiązania franchisingowe w branży Quick Service Restaurants

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015prognoza

150 316 149 547 147 902 151 156 152 970 155 189 157 595Obrót w mld

USD 173,55 179,51 187,48 197,23 209,26 220,77 233,36

Zatrudnienie 2 887 550 2 882 638 2 951 821 3 046 279 3 140 714 3 238 076 3 341 694Źródło: Opracowanie własne na postawie: Franchise Business Economic Outlook for 2015 s.15-19 wersja elektroniczna

Podsumowanie

Prowadzenie własnej działalności gospodarczej niezależnie od położenia geograficz-nego uwarunkowane jest nieustannym zmaganiem się z konkurencją. Przedsiębiorca zmu-szony jest do modyfikowania i eliminowania działań osłabiających pozycję swojej firmy. Zauważalna jest standaryzacja potrzeb i zachowań konsumentów, co jest wynikiem rozpo-wszechnienia globalnych stylów życia. Zatem, aby wyjść naprzeciw turbulentnym zmianom zachodzącym na rynku, przedsiębiorca zmuszony jest do poszukiwania alternatywnych form prowadzenia biznesu, gdzie rozwiązaniem może być franchising. W dzisiejszych czasach, dzięki dynamicznemu rozwojowi nowych systemów zarówno w kra-jach europejskich jak i na rynku amerykańskim, franczyzobiorcy uzyskują większy wachlarz

Joanna Szwed410

ofert franczyzowych. Dlatego też zmagania franczyzodawcy sprowadzają się do walki o no-wych partnerów, którzy przyczyniają się do rozwoju sieci.

Powstają nowe innowacyjne rozwiązania, które przekładają się na tworzenie nowego rodzaju produktów i usług, których dystrybucja może opierać się o systemy franczyzowe. Rynek cały czas się rozwija, więc sama idea franchisingu, choć z pewnością będzie ulegać pewnym zmianom, to będzie dalej istotnym motorem napędzającym globalną gospodarkę. Tak jak dotychczas, sieci franczyzowe będą również narzędziem ekspansji rynkowej przed-siębiorstw franczyzodawców i szansą rozwoju franczyzobiorców.

Bibliografia

1. Anatowicz A., Franchising- uwarunkowania i perspektywy rozwoju, Novae Res, Gdynia 20102. Franchise Business Economic Outlook for 20153. Fuchs B., Umowy franchisingowe, Kantor Wydawniczy „Zakamycze”, Kraków 19984. Lewandowska L., Niekonwencjonalne formy finansowania przedsiębiorczości, ODDK, Gdańsk

19995. The Nat/West British Franchising Association Annual Survey of Franchising 20136. Tokaj-Karzewska A., Franchising. Strategia rozwoju małych firm w Polsce, Difin, Warszawa

19997. Ziółkowska M.J., Franczyza Nowoczesny model rozwoju biznesu, CeDeWu, Warszawa 2011

Strony internetowe1. European Franchise Federation, www.eff-franchise.com, z dnia 07.03.2015 r.2. Franchise Industry Research: NatWest bfa Franchise Survey, www.thebfa.org., z dnia

10.03.20153. Franchise Statistiken, www.franchiseverband.com, z dnia 10.03.20154. International Franchise Association, www.franchise.org, z dnia 13.03.2015

THE DEVELOPMENT OF FRANCHISE CONNECTIONS ON THE EUROPEAN MARKET AND IN THE USA

SummaryThe franchising consists in the close collaboration between two independent enterprises when the recipient of the system receives the franchise package in exchange for the appropriate payment. The scope of the business includes being legitimate to use a recognizable brand along with “know-how”. Moreover, the franchisee is obliged to act in accordance with the bottom line of the business. However, the experienced franchisor offers ideas for the business and essentially supports the partner so that they can succeed. The rapid development of franchise connections has proved their effectiveness on the Euro-pean and American markets. The franchising constitutes an efficient way to achieve success in the business where an essential condition is the harmonious collaboration between the recipient of the idea and the organizer of the system. The partnership will increase the prob-ability of achieving the benefit with a simultaneous minimization of the risk associated with this network. The power of the franchise market is a cradle of this system - the United States where this kind of business is characterized by its completeness with regards to the regulations and it is totally different from the system operating in European countries. As a consequence, it leads to the situation when taking actions on the European continent is burdened with a greater risk of potential conflicts between the parties of the system.

Key words: franchising , a franchise connection, a franchisee, a franchiser


Wpływ szoków naftowych na asymetrię cyklu koniunkturalnego...Andrzej Geise

Andrzej GeiseUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

WPŁYW SZOKÓW NAFTOWYCH NA ASYMETRIĘ CYKLU KONIUNKTURALNEGO

- ANALIZA PRZEŁĄCZNIKOWYCH MODELI MARKOWA DLA PAŃSTW UNII

EUROPEJSKIEJ

Wstęp

Temat powiązań cen ropy naftowej z aktywnością makroekonomiczną gospodarek jest poruszany w wielu opracowaniach. Hamilton w pracy z 1983 r. zidentyfikował liniową zależność między cenami ropy naftowej a produkcją, jednocześnie wyznaczając kierunek dla nowych badań. Inni autorzy również wskazali ujemną korelację między cenami ropy a zagregowanymi miarami makroekonomicznymi1. Badania powiązań między rynkiem su-rowców energetycznych a aktywnością gospodarczą prowadzone na szeroką skalę dotyczyły m.in. reakcji produkcji, zatrudnienia oraz wynagrodzeń na szoki naftowe2. Teoria ekonomii wyjaśnia natomiast powiązania między cenami ropy a PKB poprzez efekt podażowy, według którego wzrosty cen surowca wpływają na zmniejszenie potencjalnej produkcji, poprzez ograniczenie podstawowych czynników produkcji. W konsekwencji ograniczeń czynników produkcji wzrastają koszty produkcji, które ograniczają jednocześnie wzrost produkcji oraz produktywności3.

Ważnym głosem w dyskusji nad badaniem zależności między cenami ropy a zmien-nymi makroekonomicznymi jest praca Mork’a z 1989r., gdzie autor badał hipotezę asyme-trycznego wpływu cen ropy na produkcję. Wskazał, że wpływ wzrostów cen ropy na poziom PKB ma odmienny skutek, niż spadki cen ropy. Wielu ekonomistów wskazało, że relacja cen ropy do aktywności gospodarczej ma charakter nieliniowy4.

Clements i Krolzig w pracy z 2002 r. wskazali, że modele przełącznikowe Markowa są w stanie generować symetryczne cykle bądź cykle, które charakteryzują się asymetrią dotyczącą głębokości, stromości bądź ostrości na punktach zwrotnych. Wykorzystując wek-torowy przełącznikowy model dla produkcji oraz zatrudnienia z uwzględnieniem zmiennej egzogenicznej, jaką są ceny ropy naftowej wskazali, że zmienność cen ropy nie jest w stanie wyjaśnić wszystkich asymetrii pojawiających się w cyklu.

1 M.in. w: J. Burbridge, A. Harrison, Testing for the effects of oil-price rises using vector autoregression, Inter-national Economic Review 1984, 25(1), 459-484; M. Gisser, T.H. Goodwin, Crude oil and the macroeconomy: Tests of some popular notion, Journal of Money, Credit and Banking 1986, 18(1), 95-103.

2 K. Lee, S. Ni, R.A. Ratti, On the Dynamic Effects of Oil Price Shocks: A Study Using Industry Level Data, Journal of Monetary Economics 2002, 49(4), 823-852.

3 S.P. Brown, M.K. Yucel, Energy Prices and Aggregate Economic Activity and Interpretative Survey, The Quarterly Review of Economic and Finance 2002, 42, 193-208.

4 K. Lee, S. Ni, R.A. Ratti, Oil shocks and the macroeconomy: The role of price variability, Energy Journal 1995, 16(4), 39–56; J.D. Hamilton, This Is What Happened to Oil Price-Macroeconomy Relationship, Journal of Monetary Economics 1996, 38, 215-220; S.J. Davis, J. Halitwanger, Sectoral Job Creation and Destruction Responses to Oil Price Changes, Journal of Monetary Economics 2001, 48, 465-512.

Andrzej Geise412

Głównym celem pracy jest analiza asymetryczności cykli koniunkturalnych państw Unii Europejskiej oraz wskazanie odpowiedzi na pytanie: czy ceny ropy naftowej mają wpływ na występowanie asymetrii cyklu koniunkturalnego. Dla realizacji celu pracy zaadaptowa-no przełącznikowe modele korekty błędem (MS-ECM). Analizowane kraje dobrano wg 3 kryteriów, mianowicie wzrostu gospodarczego, wielkości zużycia energii w przemyśle oraz struktury importu ropy naftowej. Modele dla sześciu państw UE zestawiono następnie z mo-delem dla średnich wartości wszystkich krajów UE, celem porównania wyników.

Praca składa się z 4 sekcji. Po wstępnie, w sekcji 2 zaprezentowano opis metod ba-dawczych oraz scharakteryzowano dane wykorzystane w badaniu. Sekcja 3 stanowi główną część artykułu, w której zaprezentowano wyniki analizy empirycznej, natomiast ostatnia, 4 sekcja zawiera podsumowanie.

1. Opis danych oraz metody badawczej

W badaniu empirycznym wykorzystano szeregi czasowe indeksu produkcji przemy-słowej dla Niemiec, Francji, Danii, Holandii, Polski, Czech oraz Unii Europejskiej, a także szereg czasowy cen ropy naftowej Brent. Dane obejmują okres od stycznia 1995 roku do kwietnia 2014 roku, i zostały pobrane z bazy danych Eurostatu oraz bazy EIA. Schemat badania empirycznego został przedstawiony na rysunku 1.

Rysunek 1. Schemat badania empirycznego


Testowanie asymetrii cykli koniunkturalnych wiąże się z określeniem jak zmienne makroekonomiczne zachowują się w zależności od danej fazy cyklu koniunkturalnego. Miary asymetrii pozwalające określić charakterystyki cyklu zostały opracowane i opisane w pracy „Business cycle asymmetry”5. W pracy tej zdefiniowano dwa typy asymetrii: ‘głębokość cyklu (deepness)’ oraz ‘stromość cyclu (steepness)’.

Definicje formalne ‘głębokości’ oraz ‘stromości’ dla zmiennej xt zaprezentowano poniżej, gdzie xt jest procesem w którym nie ma trendu.

5 D.E. Sichel, Business cycle asymmetries, Economic Inquiry 1993, 31, 224-236.

Wpływ szoków naftowych na asymetrię cyklu koniunkturalnego... 413

Definicja 1. Głębokość cyklu (deepness). Proces xt jest nie-głęboki (non-deep), jeśli xt nie charakteryzuje się skośnością6:

( )[ ] ,03 =− ttxE µ (1)

gdzie tµ jest wartością średnią dla xt. Analogicznie wyznaczając współczynnik skośności dla przyrostów procesu xt możemy wyprowadzić definicję stromości cyklu.Definicja 2. Stromość cyklu (steepness). Proces xt jest nie-stromy (non-steep), jeśli Dxt nie charakteryzuje się skośnością7:

( )[ ] .03 =D txE (2)

Ujemny współczynnik skośności dla procesów xt oraz Dxt wskazuje na głębokie oraz strome zmiany w fazie recesji. W przypadku gdy współczynnik skośności jest dodatni, wów-czas dany cykl w fazie ekspansji jest wysoki (tall) oraz stromy. Wszystkie kombinacje są możliwe8.

Rysunek 2. Asymetria cyklu koniunkturalnego

Źródło: M.P. Clements, H.M. Krolzig, Business cycle asymmetries: Characterization and testing based on Markov-switching autoregression, Department of Economics, University of Warwick 2000.

Na rysunku zaprezentowane zostały wszystkie kombinacje miar asymetrii dla fazy wzrostowej cyklu oraz fazy spadkowej cyklu koniunkturalnego. Pierwszy panel prezentu-je przypadek nie-głębokiego (ND) oraz nie-stromego (NS) cyklu. Drugi panel prezentuje głębokość recesji (ale nie-stromość) – NS, D. Trzeci przypadek wskazuje na stromość fazy ekspansji (ale nie głębokość) – S, ND; ostatni panel natomiast wskazuje obie charakterystyki asymetrii cyklu.

Inną miarę opisu asymetryczności cykli koniunkturalnych jest tzw. ostrość cyklu (sharpness), która pozwala określić asymetrię punktów zwrotnych cykli, tzn. punkt zwrotny w fazie recesji jest bardziej ostry, wówczas gdy punkt zwrotny w fazie ekspansji jest bardziej zaokrąglony9.

6 Ibidem.7 Ibidem.8 M.P. Clements, H.M. Krolzig, Business cycle asymmetries: Characterization and testing based on Markov-

switching autoregression, Department of Economics, University of Warwick 2000.9 G. McQueen, S. Thorley, Asymmetric business cycle turning points, Journal of Monetary Economics 1993, 31,

341-362.

Andrzej Geise414

Definicja 3. Ostrość cyklu. Proces xt jest nie-ostry (non-sharp), jeśli prawdopodobieństwa przejścia między dwoma reżimami są równe10:

(3)

dla każdego m ≠ 1, M, gdzie M oznacza liczbę reżimów.Jednak należy wskazać, że powyżej przedstawione miary są nieparametrycznymi

miarami opisu asymetrii cykli koniunkturalnych. Pomiar asymetrii cykli koniunkturalnych na podstawie modeli przełącznikowych Markowa (MS-AR) stanowi inny sposób analizy problemu. Wykorzystując jednorównaniowy autoregresyjny model Markowa można wskazać, że proces jest nie-głęboki jeśli11:

∑=

=−M

mxmm

1

3 0)( µµξ (4)

gdzie mξ jest bezwarunkowym prawdopodobieństwem dla reżimu m, natomiast

∑= i iix ξµµ jest bezwarunkową średnią procesu xt.

Proces Markowa MSM(M)-AR(p) jest nie-stromy jeśli wielkość różnicy między

ij µµ − spełnia poniższy warunek:

(5)

Miara stromości cyklu, w przeciwieństwie do miary głębokości zależy nie tylko od

ergodycznego prawdopodobieństwa, jξ , ale również bezpośrednio od wielkości parametrów przejścia.

Nieparametryczne testy asymetrii cykli koniunkturalnych są zniekształcone poprzez zależną od reżimu heteroskedastyczność wariancji, podczas gdy parametryczne testy asymetrii spisują się lepiej, nawet jeśli dane w szeregach czasowych są generowane przez inne typy modeli przełącznikowych12.

2. Analiza cykli koniunkturalnych krajów UE oraz znaczenie szoków naftowych

Wykorzystując dostępne zestawy szeregów czasowych dla wybranych państw Unii Europejskiej, oszacowano parametry dwu-reżimowych przełącznikowych modeli Markowa, gdzie reżim 1 oznacza okresy recesji a reżim 2 odpowiada za okresy ekspansji.

Dwu-reżimowy przełącznikowy model korekty błędem MS(2)-ECM dla procesów stacjonarnych ma następującą postać:

(6)

10 Ibidem.11 M.P. Clements, H.M. Krolzig, Business… op. cit.; M.P. Clements, H.M. Krolzig, Can oil explain asymmetries in

the US Business Cycle?, [w] Advances in Markov-switching models, pod red. J.D. Hamilton, B. Raj, Springer, Berlin 2002.

12 M.P. Clements, H.M. Krolzig, Can oil…, op. cit.


gdzie tyD oznacza pierwsze różnice logarytmów indeksu produkcji przemysłowej w ba-danych państwach, tbD oznacza pierwsze różnice logarytmów cen ropy naftowej Brent, natomiast

tt SS σµ , - oznaczają odpowiednio wyraz wolny oraz wariancję zależne od reżimu.Analizę empiryczną rozpoczęto od badania niestacjonarności procesów ekonomicz-

nych. W tym celu zastosowano dwa testy (ADF oraz Phillipsa-Perrona), które w hipotezie zerowej zakładają, że dany proces jest niestacjonarny, zintegrowany w stopniu 1:

(6)

Tabela 1. Testy pierwiastka jednostkowego w badanych procesach ekonomicznych

Proces ekonomicznyPoziomy (c+t) Przyrosty (c)

ADF Phillips-Perron ADF Phillips-Perron

Ceny ropy naftowej -3,229 [1](0,08)*

-3,134(0,11)

-7,654 [2](<0,01)***

-12,56(<0,01)***

Indeks produkcji w Niemczech -2,183 [1](0,50)

-2,707(0,23)

-5,31 [3](<0,01)***

-16,54(<0,01)***

Indeks produkcji we Francji -1,577 [1](0,80)

-1,783(0,71)

-4,583 [5](<0,01)***

-19,32(<0,01)***

Indeks produkcji w Danii -1,799 [7](0,71)

-2,318(0,42)

-13,34 [1](<0,01)***

-20,71(<0,01)***

Indeks produkcji w Holandii -2,616 [3](0,27)

-5,456(<0,01)***

-15,96 [1](<0,01)***

-24,09(<0,01)***

Indeks produkcji w Czechach -1,922 [2](0,64)

-2,593(0,28)

-4,802 [6](<0,01)***

-21,95(<0,01)***

Indeks produkcji w Polsce -1,994 [1](0,60)

-2,834(0,19)

-4,292 [7](<0,01)***

-23,62(<0,01)***

Indeks produkcji w Unii Europejskiej

-3,122 [3](0,14)

-2,853(0,20)

-4,649 [2](<0,01)***

-24,53(<0,01)***

*, **, *** - odrzucenie hipotezy zerowej o niestacjonarności procesu przy poziomie istotności 10%, 5% oraz 1%, odpowiednio.Źródło: Na podstawie własnych badań empirycznych.

Wyniki testowania stopnia zintegrowania procesów ekonomicznych (tabela 1) wy-korzystanych w badaniu wskazują, że w danych szeregach czasowych istnieje pierwiastek jednostkowy stopnia 1, yt ~ I(1). Test Phillipsa-Perrona dla indeksu produkcji przemysłowej w Holandii wskazuje, że proces jest trendo-stacjonarny - jest to sprzeczny wynik z tym uzyskanym na podstawie testu ADF. W dalszym badaniu przyjęto, że w indeksie produkcji przemysłowej dla Holandii istnieje pierwiastek jednostkowy, co pozwala analizować pierwsze przyrosty procesu.

Próba badawcza obejmuje okres 19 lat, gdzie w roku 2008-2009 miał miejsce kryzys finansowy, który mógł zmienić relacje długookresową między produkcją a cenami ropy. W związku z tym w równaniu kointegrującym uwzględniono zmienną, która opisuje zjawisko załamania strukturalnego w czasie, natomiast relacja kointegrująca ma następującą postać:

tttt Dtrendby ζββββ ++++= 3210 (7)

gdzie tt by , oznaczają odpowiednio indeks produkcji przemysłowej oraz ceny ropy naf-towej Brent, natomiast Dt oznacza zmienną zero-jedynkową charakteryzującą załamanie

Andrzej Geise416

strukturalne we wrześniu 2008 roku wywołane kryzysem finansowym. Wyniki testowania kointegracji procedurą Engle’a-Grangera przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Test kointegracji Engle’a-Grangera między indeksem produkcji przemysłowej w wybra-nych krajach UE oraz cenami ropy naftowej z uwzględnieniem występowania kryzysu finansowego w 2008 r.

Niemcy Francja Dania Holandia Polska Czechy Unia Europejska

ADF (C only)

-3,005 [1](0,035)**

-3,015 [3](0,033)**

-3,344 [7](0,013)**

-3,876 [3](0,002)***

-2,738 [1](0,068)*

-2,855 [4](0,051)*

-3,792 [1](0,001)***

*, **, *** - odrzucenie hipotezy zerowej o niestacjonarności procesu przy poziomie istotności 10%, 5% oraz 1%, odpowiednio.Źródło: Na podstawie własnych badań empirycznych.

Test kointegracji Engle’a-Grangera wskazuje, że istnieje kointegracja liniowa między indeksem produkcji przemysłowej a cenami ropy naftowej dla wszystkich analizowanych państw. W przypadku Polski oraz Czech relacja długookresowa analizowana w danej próbie nie jest falsyfikowana przy prawdopodobieństwie 10%. Dla pozostałych państw odrzucenie hipotezy zerowej następuje przy 5% bądź 1% prawdopodobieństwie testowym (tabela 2).

Parametry modeli z długookresowym dostosowaniem zostały oszacowane metodą największej wiarygodności, natomiast wyniki zostały przedstawione w tabeli 3.

Tabela 3. Przełącznikowe modele korekty błędem (MS(2)-ECM) dla wybranych krajów Unii Europejskiej

Parametry modeli Niemcy Francja Dania Holandia Polska Czechy UE

Zależny od reżimu wyraz wolnyμ1 -0,0063 -0,0269 -0,004 -0,0044 -0,008 -0,0113 -0,0167μ2 0,0094 0,0012 0,0009 0,0098 0,0188 0,0198 0,0012

Zależna od reżimu wariancjaσ1 0,0155 0,0148 0,0503 0,0257 0,0133 0,0177 0,0093σ2 0,0095 0,0101 0,0213 0,0098 0,0184 0,0172 0,0065

Parametr dostosowania długookresowego

ECMt-1-0,2329[-6,11]

-0,0856[-2,81]

-0,1931[-3,80]

-0,2032[-3,63]

-0,2863[-6,70]

-0,2489[-4,62]

-0,0772[-3,56]

Macierze przejścia p00 0,9591 0,9022 0,9208 0,7919 0,9475 0,7882 0,5189p10 0,0409 0,0978 0,0792 0,2081 0,0525 0,2118 0,4811p01 0,0402 0,0051 0,011 0,2844 0,0413 0,2313 0,013p11 0,9598 0,9949 0,989 0,7156 0,9587 0,7687 0,987

Weryfikacja modeliLL 645,04 703,98 522,01 560,18 568,33 530,17 809,52

AIC -1266,07 -1387,96 -1014,02 -1096,37 -1114,66 -1026,33 -1597,04

LR test 26,23(<0,01)

35,26(<0,01)

25,9(<0,01)

25,93(<0,01)

28,32(<0,01)

6,28(0,18)

14,28(0,007)

Autokorelacja 63,46(0,002)

58,65(0,005)

41,07(0,16)

44,05(0,095)

38,78(0,263)

37,61(0,228)

50,84(0,024)


Parametry modeli Niemcy Francja Dania Holandia Polska Czechy UE

JB test 13,37(0,001)

1,151(0,563)

7,12(0,028)

8,83(0,012)

7,932(0,019)

17,48(0,002)

5,91(0,052)

* odrzucenie hipotezy zerowej, parametry krótkookresowego wpływu zostały pominięte w opisie ze względu na małoznaczący wpływ na realizację celu pracyŹródło: Na podstawie własnych badań empirycznych.

We wszystkich modelach dla wybranych państw Unii Europejskiej parametry dłu-gookresowego dostosowania mają znak zgodny z teorią. Gospodarki Polski oraz Czech ko-rygują odpowiednio 28,63% oraz 24,89% odchylenia od ścieżki długookresowego rozwoju w kolejnym okresie. Kraje rozwinięte, takie jak np. Niemcy, Dania czy Holandia poprzez wahania produkcji korygują odpowiednio, 23,29%, 19,31% oraz 20,32% odchylenia od stanu równowagi. Szybkość powrotu do stanu równowagi, odpowiadający długookresowej ścieżce rozwoju w krajach tych jest zbliżony do Polski i Czech. Natomiast na podstawie modeli dla Francji oraz Unii Europejskiej należy wskazać, że korekta odchylenia od stanu długookre-sowej równowagi jest znacznie niższa niż w pozostałych państwach, wynosi odpowiednio 5,56% i 7,72%.

Należy jednak wskazać, że w modelach dla Niemiec, Francji i Unii Europejskiej wy-stępuje słabość w postaci autokorelacji całkowitej rzędu 12. Jednak tylko dla modelu Francji i Unii Europejskiej, test JB wskazuje na fakt, iż składnik losowy ma rozkład normalny. Ze względu na pewne słabości zbudowanych modeli należy ostrożnie traktować uzyskane wyniki, które tylko w pewnym stopniu przybliżają rzeczywistość.

3. Analiza symetryczności cykli koniunkturalnych krajów UE

Wyniki oszacowania nieparametrycznych testów symetryczności, które opisane zo-stały w sekcji 1, zostały zaprezentowane w tabeli 4. Odpowiednie charakterystyki testu, które wskazują asymetryczny charakter cyklu to przede wszystkim znak współczynnika skośności w próbie, wartość statystyki testu asymetryczności oraz prawdopodobieństwo testowe.

Dla określenia asymetrii cykli koniunkturalnych analizowano pierwsze różnice loga-rytmów indeksu produkcji przemysłowej aby ocenić głębokość cyklu (deepness). Następnie, dla określenia stromości (steepness) wykorzystano drugie różnice logarytmów wartości in-deksu produkcji przemysłowej.

Tabela 4. Nieparametryczne testy asymetrii produkcji w krajach Unii EuropejskiejTestowanie

asymetrii cykli Niemcy Francja Dania Holandia Polska Czechy UE

Cykl nie-głębo-ki (non-deep)

tyD

( - )21,987

[<0,001]*

( - )2,811

[0,094]*

( - )0,054

[0,817]

( - )0,030

[0,863]

( - )3,419

[0,064]*

( - )1,408

[0,235]

( - )45,805

[<0,001]*

Cykl nie-stromy (non-steep)

ty2D

( + )1,122

[0,289]

( + )0,006

[0,936]

( + )0,152

[0,697]

( - )0,388

[0,533]

( - )3,725

[0,054]*

( + )1,822

[0,177]

( - )0,007

[0,934]

* - odrzucenie hipotezy zerowej ψ=0 przy poziomie istotności min. 10%, w nawiasach podano znak wska-zujący na kierunek skośności: ( - ) – ujemny, ( + ) – dodatni,Źródło: Na podstawie własnych badań empirycznych.

Analizując wyniki zawarte w tabeli 4, należy wskazać, że cykle koniunkturalne Niemiec, Francji, Polski i Unii Europejskiej charakteryzują się asymetrycznością. Testy

Andrzej Geise418

nieparametryczne wskazują, że cykle gospodarcze w Niemczech, Francji i Unii Europej-skiej są głębokie w okresie recesji (na co wskazuje ujemny znak współczynnika skośności). Z kolei tylko w przypadku cyklu koniunkturalnego polski test wskazuje, że w fazie recesji cykl koniunkturalny jest głęboki i stromy (por. tabela 4 i wykres 1).

Wykres 1. Asymetria cyklu koniunkturalnego Polski


Nieparametryczne testy asymetryczności nie pozwalają określić ostrości w punktach zwrotnych cyklu koniunkturalnego, dlatego stosując analizę opartą na modelach przełącz-nikowych Markowa, wnioskowano o głębokości cykli oraz ostrości w punktach zwrotnych.

Ze względu na fakt, że w badaniu rozważano dwu-reżimowy przełącznikowy model Markowa, można wskazać, że cykl zidentyfikowany na podstawie takiego modelu zawsze jest nie-stromy (non-steep). Wynika to z faktu, że13:

(8)

ponieważ, to =0, czyli

Wyniki testowania asymetrii cykli został przedstawione w tabeli 5.

Tabela 5. Testowanie asymetrii w modelach MS-ECM dla cykliczności produkcji w krajach Unii EuropejskiejTestowanie asyme-

trii cykli Niemcy Francja Dania Holandia Polska Czechy UE

Cykl nie-głęboki

(non-deep) tyD

(+)0,003[0,96]

(+)213

[<0,01]*

(+)0,004[0,95]

(-)0,453[0,5]

(+)12,4

[<0,01]*

(-)4,219

[0,04]*

(+)0,749

[0,387]* - odrzucenie hipotezy zerowej ψ=0 przy poziomie istotności min. 10%, w nawiasach podano znak wska-zujący na kierunek skośności: ( - ) – ujemny, ( + ) – dodatni,Źródło: Na podstawie własnych badań empirycznych.

Uwzględnienie cen ropy w modelu produkcji poprawia zdolność do identyfikacji asymetryczności cykli koniunkturalnych w przypadku Francji, Polski oraz Czech. Porów-nując wyniki otrzymane na podstawie nieparametrycznych testów, należy wskazać, że tyl-ko w przypadku Francji i Polski oba rodzaje testów zidentyfikowały asymetryczne zmiany w cyklach koniunkturalnych. Jak wskazują prawdopodobieństwa przejścia między stanami

13 M.P. Clements, H.M. Krolzig, Can oil…, op. cit.


(reżimami) w modelach dla państwa UE, w przypadku Francji, Dani oraz UE występują ostrości na punktach zwrotnych cykli koniunkturalnych tych państw. Wskazują jednocześnie na asymetrię tych cykli14.

Podsumowanie

W pracy tej badano asymetrię cykli koniunkturalnych w wybranych państwach Unii Europejskiej, jednocześnie próbując wskazać, czy zmiany w cenach na światowych rynkach ropy naftowej mają wpływ na asymetrię cykli koniunkturalnych analizowanych państw. W tym celu wykorzystano przełącznikowe modele Markowa oraz miary asymetrii cykli opracowane prze Clements’a i Krolziga (2000), a także nieparametryczne testy asymetrii cykli koniunkturalnych (Sichel, 1993). Wyniki testowania asymetryczności cykli wskazują, że tylko cykl koniunkturalny Polski był głęboki oraz stromy w latach 1995-2014, natomiast cykle koniunkturalne dla Niemiec, Francji i UE okazały się być tylko głębokie w okresie recesji. Wyniki testowania asymetrii cykli na podstawie przełącznikowych modeli Markowa dowodzą istnienia asymetrii cykli dla Francji, Dani, Polski, Czech oraz Unii Europejskiej.

W badaniu tym skupiono się na analizie asymetrii cykli z wykorzystaniem dwu-re-żimowych modeli Markowa, które okazują się być zawsze nie-strome. W kolejnym badaniu należy się zastanowić jak cykle koniunkturalne zachowują się gdy do analizy wykorzystamy trzy-reżimowy przełącznikowy model Markowa.

Bibliografia

1. Brown, S. P. A., Yucel, M. K., Energy Prices and Aggregate Economic Activity and Interpre-tative Survey, The Quarterly Review of Economic and Finance 2002, 42, 193-208.

2. Burbridge, J., & Harrison, A., Testing for the effects of oil-price rises using vector autoregres-sion, International Economic Review 1984, 25(1), 459-484.

3. Clements M. P., Krolzig H. M., Business cycle asymmetries: Characterization and testing based on Markov-switching autoregression, Department of Economics, University of Warwick 2000.

4. Clements MP, Krolzig H-M., Can oil explain asymmetries in the US Business Cycle?, [w] Advances in Markov-switching models, pod red. Hamilton J.D., Raj B., Springer, Berlin 2002.

5. Davis, S. J., Halitwanger, J., Sectoral Job Creation and Destruction Responses to Oil Price Changes, Journal of Monetary Economics 2001, 48, 465-512.

6. Engle R. F., Granger C. W. J., Cointegration and Error Correction Representation. Estimation and Testing, Econometrica 1987, 55, 251-276.

7. Gisser, M., & Goodwin, T.H., Crude oil and the macroeconomy: Tests of some popular notion, Journal of Money, Credit and Banking 1986, 18(1), 95-103.

8. Hamilton, J. D., Oil and the Macroeconomy Since World War II, Journal of Political Economy 1983, 91, 228-248.

9. Hamilton, J. D., This Is What Happened to Oil Price-Macroeconomy Relationship, Journal of Monetary Economics 1996, 38, 215-220.

10. Lee K., Ni. S, Ratti R.A., On the Dynamic Effects of Oil Price Shocks: A Study Using Industry Level Data, Journal of Monetary Economics 2002, 49(4), 823-852.

11. Lee, K., Ni, S., & Ratti, R.A., Oil shocks and the macroeconomy: The role of price variability, Energy Journal 1995, 16(4), 39–56.

12. McQueen G., Thorley S., Asymmetric business cycle turning points, Journal of Monetary Economics 1993, 31, 341-362.

13. Mork, K. A., Oil and the Macroeconomy When Prices Go Up and Down: an Extention of Hamilton’s Results, Journal of Political Economy 1989, 91, 740-744.

14. Sichel D. E., Business cycle asymmetries, Economic Inquiry 1993, 31, 224-236.

14 Porównaj tabela 3.

Andrzej Geise420

INFLUENCE OF OIL PRICE SHOCKS ON ASYMMETRY OF BUSINESS CYCLE: THE ANALYSIS OF MARKOV

SWITCHING MODELS FOR EUROPEAN UNION COUNTRIES

SummaryIn the study the Markov-switching models with oil prices to analysis of business cycle asym-metries were considered. We find evidence that business cycles in 1995-2014 were asymmetric in France, Denmark, Poland, Czech Republic and European Union.

Key words: business cycle, asymmetry, Markov switching model, cointegration, skewness


Przestępczość skierowana przeciwko interesom finansowym Unii EuropejskiejBogusława Sebastianka, Aleksandra Siewert

Bogusława SebastiankaSzkoła Główna Handlowa w Warszawie

Aleksandra SiewertUniwersytet Gdański

PRZESTĘPCZOŚĆ SKIEROWANA PRZECIWKO INTERESOM FINANSOWYM UNII EUROPEJSKIEJ

Wstęp

Problem zwalczania przestępczości godzącej w interes finansowy Unii Europejskiej powstał automatycznie po wejściu Polski do wspólnoty. Gdy rozpoczęła się intensywna dystrybucja środków finansowych pochodzących z programów pomocowych i strukturalnych, szybko oka-zało się, że polskie organy ścigania zetknęły się ze zjawiskiem istnienia wszelkiego rodzaju czynów przestępczych, które jako przedmiot działania przyjęły środki unijne. Oczywiście, wzorem innych państw, Policja oraz prokuratura już wcześniej pracowały nad mechanizmami umożliwiającymi przeciwdziałanie, zapobieganie i walkę z tego rodzajem przestępczości. Jak się okazało, teoria szybko została zweryfikowana przez rzeczywistość i stało się jasne, że bez efektywnej współpracy organów ścigania z instytucjami związanych z funduszami Unii Europejskiej, ich wysiłki nie będą pokrywały się z rzeczywistymi problemami generowanymi przez ten obszar funkcjonowania Unii Europejskiej.

1. Przestępstwa godzące w interes finansowy Unii Europejskiej

Przestępstwa skierowane przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej spe-nalizowane zostały w Ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. 1997, nr 88, poz. 553) oraz Ustawie z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz.U. 1999, nr 83, poz. 930).W kodeksie karnym zalicza się do nich: • Z rozdziału XXIX - Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz

samorządu terytorialnego: – art. 228 par. 1-4 - łapownictwo bierne, – art. 229 par 1-5 - łapownictwo czynne, – art. 230 - płatna protekcja - pośrednictwo w załatwieniu sprawy w zamian za korzyści, – art. 230a - udzielenie lub obiecanie korzyści majątkowej w zamian za załatwienie

sprawy, • Z rozdziału XXXIV - Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów:

– art. 270 par. 1-3 - materialne fałszerstwo dokumentu (podrobienie, przerobienie), – art. 271 - fałszerstwo intelektualne (poświadczenie nieprawdy), – art. 272 - wyłudzenie poświadczenia nieprawdy, – art. 273 - posługiwanie się dokumentem potwierdzającym nieprawdę,

• Z rozdziału XXXV- Przestępstwa przeciwko mieniu: – art. 284 par. 1-3 - przywłaszczenie rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego, – art. 286 par. 1 i 3 - oszustwo, – art. 287 par. 1-2 - oszustwo komputerowe,

Bogusława Sebastianka, Aleksandra Siewert422

• Z rozdziału XXXVI- Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu: – art. 296 par. 1-4 - nadużycie zaufania w obrocie gospodarczym, – art. 296a - oszustwo na stanowisku kierowniczym, – art. 297 par. 1 i 2 - oszustwo kredytowe, dotacyjne, subwencyjne, oszustwo zaniechania, – art. 299 par. 1-6 - pranie brudnych pieniędzy, – art. 305 par. 1 i 2 - naruszenie interesów majątkowych właściciela mienia objętego

przetargiem publicznym.Kodeks karny skarbowy zalicza do nich: • Z rozdziału 6 - Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko obowiązkom

podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji: – art. 54 - narażenie podatku na uszczuplenie - uchylanie się od obowiązku podatkowego, – art. 55 - firmactwo - zatajenie działalności gospodarczej prowadzonej na własny

rachunek lub jej rzeczywistego rozmiaru, – art. 56 - oszustwo podatkowe - podanie nieprawdy, zatajenie, niedopełnienie obo-

wiązków informacyjnych, • Przestępstwa związane z uchylaniem się od opodatkowania:

– art. 76 - wprowadzenie w błąd organu podatkowego, – art. 82 - naruszenie zasad wypłaty, poboru, wykorzystania dotacji lub subwencji,

• Z rozdziału 7 - Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami:

– art. 86 - przemyt celny, – art. 87 - oszustwo celne, – art. 92 - spowodowanie nienależnego zwrotu lub umorzenia należności celnej.

Ponadto przestępstwa przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej zdefinio-wane zostały w Konwencji o ochronie interesów finansowych wspólnot europejskich z 26 lipca 1995 roku (Dz U. 2009, nr 208, poz. 1603). Osobno zostały w niej opisane przestępstwa skierowane przeciwko wydatkom (niewłaściwe wykorzystanie lub bezprawne zatrzymanie funduszy) i przeciwko dochodom (bezprawne uszczuplenie dochodów).

Art. 1 pkt a konwencji określa oszustwem w odniesieniu do wydatków każde umyślne działanie lub zaniechanie działania dotyczące:

– wykorzystywania lub przedłożenia fałszywych, niekompletnych lub nieścisłych oświad-czeń lub dokumentów, w wyniku czego zostały przekazane i zatrzymane nienależne fundusze pochodzące z ogólnego budżetu Wspólnoty Europejskiej lub z budżetów za-rządzanych przez WE lub w ich imieniu,

– nieudostępnienia informacji powodującego brak realizacji określonego zobowiązania, powodującego ten sam skutek,

– niewłaściwego wykorzystania środków na inne cele aniżeli te, na które zostały one przyznane.

Jako oszustwa w odniesieniu do przychodów art. 1 pkt b konwencji określa jakiekolwiek umyślne działanie lub zaniechanie dotyczące:

– wykorzystania lub przedstawienia nieprawdziwych, niepoprawnych lub niepełnych oświadczeń lub dokumentów, które ma na celu bezprawne zmniejszenie środków bu-dżetu ogólnego wspólnot europejskich lub budżetów zarządzanych przez lub w imieniu wspólnot europejskich,

– nieujawnienia informacji z naruszeniem szczególnego obowiązku, w tym samym celu, – niewłaściwego wykorzystania korzyści uzyskanej zgodnie z prawem, w tym samym celu.

Polska, jako strona konwencji, implementowała do ustawodawstwa krajowego opisane w ak-cie przestępstwa lub czyny i uznała je jako ścigane na jej obszarze.

Przestępczość skierowana przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej 423

2. Skala przestępczości skierowanej przeciwko finansom UE

Sprawą niezwykle istotną z punktu widzenia organów ścigania jest fakt, iż postę-powania w sprawach karnych o nadużycia finansowe oraz inne czyny przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej charakteryzują się zróżnicowanym ciężarem gatunkowym oraz niejednolitym systemem prawnym oraz uwarunkowaniami proceduralnymi. Organy powołane do ścigania tych przestępstw tj. Policja, prokuratorzy oraz sędziowie reprezentujący poszczególne kraje członkowskie ujawniając przypadki naruszenia interesów UE opierają się o krajowe przepisy karne. Niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, że czynności dochodze-niowo-śledcze w sprawach karny obejmują kilka krajów Wspólnoty, a co za tym idzie są one długotrwałe i podlegają innym standardom dowodowym1.

Zdecydowaną większość postępowań dotyczących przestępstw godzących w interes finansowy Wspólnoty Europejskiej prowadzona jest przez jednostki Policji. W roku 2013 Policja wszczęła 333 postępowania w przedmiotowych sprawach, czym odnotowała spadek o 31,1 % w stosunku do roku poprzedniego. Spadkowi uległa również liczba postępowań, gdzie materiałem inicjującym były materiały operacyjne funkcjonariuszy2.

Wykres 1. Liczba postępowań wszczętych przez Policję ogółem i na materiałach operacyjnych w latach 2009–2013

Źródło: KGP

W roku 2013 Policja stwierdziła 839 przestępstw na szkodę interesów finansowych UE, liczba ta stanowiła duży wzrost w porównaniu z rokiem 2012, kiedy było ich 289 (wzrost o 190,3 %). Wykrywalność tych przestępstw wyniosła w 2013 roku 34,6 %.

1 Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce 2013, MSW http://bip.msw.gov.pl/bip/raport-o-stanie-bezpie/18405, Raport-o-stanie-bezpieczenstwa.html

2 Materiały operacyjne są to zgromadzone w wyniku pracy własnej funkcjonariuszy, organu uprawnionego do prowadzenia pracy operacyjnej, zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi, wszelkie informacje upraw-dopodobniające zaistnienie czynu będącego przestępstwem. /oprac. autor/


Wykres 2. Liczba przestępstw stwierdzonych i wykrytych przez Policję w latach 2009–2013

Źródło: KGP

Wśród stwierdzonych przestępstw omawianego rodzaju największy wzrost nastąpił w kategorii przestępstw przeciwko dokumentom (art. 270 - 273 kk) z 89 (2012) do 623 w roku 2013. Nieznaczny wzrost odnotowano w przypadku przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu ze 122 (2012 r.) do 147 (2013 r.).

Wykres 3. Liczba przestępstw na szkodę interesów finansowych UE stwierdzonych i wykrytych ogółem w podziale na poszczególne kategorie.

2009 2010 2011 2012 2013art. 228-230a k.k. 26 11 11 11 1art. 270-273 k.k. 38 197 266 89 623art. 284-286-287 k.k. 231 131 128 66 66art. 296 k.k. 0 0 1 0 1art. 296a k.k. 0 0 0 1 0art. 297 k.k. 249 218 185 121 144art. 299 k.k. 1 2 2 0 2art. 305 k.k. 1 0 0 0 0art. 54-92 k.k.s. 4 1 0 1 2Razem 551 56 593 289 839

Źródło: KGP

Według danych Prokuratury Generalnej rokrocznie ok.80 % wszystkich prowadzo-nych spraw dotyczyło doprowadzenia, bądź usiłowania doprowadzenia oddziałów Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa do niekorzystnego rozporządzenia mieniem po-przez przedkładanie przez zainteresowane podmioty nierzetelne lub sfałszowanych wniosków o udzielenie dotacji w ramach systemów wsparcia bezpośredniego w zakresie posiadanych w ramach jednolitej płatności obszarowej działek ewidencyjnych oraz w ramach uzupeł-niającej płatności obszarowej działek ewidencyjnych, lub też dotyczące przyznania dopłat bezpośrednich do gruntów rolnych oraz płatności z tytułu wsparcia działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania.


Mniejsza natomiast jest skala przestępczości polegającej na wyłudzeniu kwot pienięż-nych dotacji Unii Europejskiej w ramach różnych systemów operacyjnych, dystrybuowanych na terenie Polski3.

W roku 2013 suma strat spowodowanych przestępstwami na szkodę interesów finan-sowych Unii Europejskiej została oszacowana przez Policję na 1 546 093 582 zł. Wartość mienia odzyskanego przez funkcjonariuszy wyniosła 51 973 246 zł, zaś na poczet przyszłych kar finansowych zabezpieczono mienie w wysokości 139 657 495 zł.4

3. Walka z przestępczością skierowaną przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej

Artykuł 280 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej nakłada na kraje członkowskie obo-wiązek ochrony wspólnotowych interesów finansowych i wymusza zapewnienie efektywnego poziomu ich zabezpieczenia. Zgodnie z tym przepisem państwa członkowskie /.../„podejmują takie same działania do walki z oszustwami godzącymi w interesy finansowe Wspólnoty, jakie stosują do walki z oszustwami godzącymi w ich własne interesy finansowe”/../5 .

Oznacza to, że państwa Unii Europejskiej są zobligowane do zapewnienia skutecznej ochrony budżetu wspólnotowego na poziomie krajowym i ponoszą odpowiedzialność za wszelkie naruszenia interesów finansowych UE. Odpowiedzialność ta rozciąga się również na nieefektywność czy nieudolność działania instytucji krajowych w tym zakresie. Prawidłowa i skuteczna realizacja obowiązku wynikającego z art. 280 Traktatu Wspólnotowego wyma-ga współpracy polskich resortów, służb i instytucji prawnie zobowiązanych do zwalczania przestępczości związanych z nadużyciami finansowymi oraz ochroną interesów finansowych zarówno Polski, jak i całej Unii Europejskiej.

Zgodnie z decyzją Komisji Europejskiej z dnia 16 maja 2002 r., przyjmującą Wie-lonarodowy Program PHARE PH/2002/1412, nowe kraje członkowskie – w tym Polska - utworzyły Jednostki ds. Koordynacji Przeciwdziałania Oszustwom (AFCOS). W Polsce jednostką AFCOS jest Wydział Ochrony Interesów Finansowych Unii Europejskiej znajdu-jący się w strukturze Departamentu Certyfikacji i Poświadczeń Środków z UE Ministerstwa Finansów. Skutkiem zobowiązań administracyjno-prawnych i przedakcesyjnych podjętych przez Polskę, było powołanie Pełnomocnika Rządu ds. Zwalczania Nieprawidłowości Finan-sowych na Szkodę RP lub UE oraz utworzenieMiędzyresortowego Zespołu ds. Zwalczania Nieprawidłowości Finansowych na szkodę RP lub UE - Zespół GAFU (Genaral Anti-Fraud Unit). W skład zespołu wchodzą wyżsi rangą przedstawiciele Ministerstwa Finansów, MSWiA, MON, ABW, Agencji Wywiadu, Komendy Głównej Policji, Komendy Głównej Straży Granicznej.

W ramach swych zadań Zespół koordynuje, planuje, monitoruje oraz kontroluje re-alizację wszystkich działań podejmowanych przez organy, które mają na celu zabezpieczenie interesów finansowych Polski czy Unii Europejskiej.

Jak wynika z doświadczeń zespołu, wykorzystaniu środków unijnych towarzyszą zagrożenia w postaci nieprawidłowości finansowych, które należy definiować, ujawniać, zwalczać i ograniczać. Konsekwencjami ujawnionych nieprawidłowości jest zazwyczaj zwrot środków do kasy UE jak również wysokie sankcje finansowe. W Polsce wprowadzane są wymogi Traktatu o Wspólnocie Europejskiej, nakładające na kraje członkowskie obowiązek ochrony wspólnotowego interesu finansowego oraz przeciwdziałanie nieprawidłowościom finansowym.

3 Prokuratura Generalna o przestępstwach na szkodę finansowych interesów Unii Europejskiej, źródło: http://www.pg.gov.pl/aktualnosci-prokuratury-generalnej/prokuratura-generalna-o-przestepstwach-na-szkode- finansowych-interesow-unii-europejskiej-2-693,subakcja,print.html

4 Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce 2013, MSW.5 Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE), Dz.Urz. UE 2006 C 321E.


Ważną rolę w walce z nieprawidłowościami finansowymi spowodowanymi oszustwa-mi, wyłudzeniami czy korupcją odgrywają jednostki Policji, pionu do walki z Przestępczością Gospodarczą (d.w. z PG), do walki z Korupcją oraz Wydziały do Walki z Zorganizowaną Przestępczością Ekonomiczną CBŚP. Praktyka wskazuje również, że w celu ograniczenia zjawisk przestępczości ważne jest – niezależnie od norm prawa karnego i działań organów ścigania - właściwe funkcjonowanie komórek kontroli wewnętrznej instytucji podejmują-cych decyzje o przyznaniu dotacji. Instytucje te powinny wdrożyć i efektywnie stosować procedurę sprawdzania potencjalnych beneficjentów. Skuteczne wykrywanie i zwalczanie nieprawidłowości finansowych o charakterze przestępczym jest w wielkiej mierze zależne od wypracowania przez Policję właściwej strategii, taktyki i metodyki pracy wykrywczej, dotyczącej czynności rozpoznawczych i śledczych. Dlatego przedstawiciele Policji aktywnie uczestniczą w pracach Międzyresortowego Zespołu GAFU i zadaniowych Grup Roboczych oraz współpracują z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego, Ministerstwem Środowiska, ARiMR, ARR oraz PARP-em.

Zgodnie z decyzją Komendanta Głównego Policji przedstawiciele Biura Kryminal-nego – Wydziałów dw. z PG oraz dw. z Korupcją a także pionu ekonomicznego CBŚP, współpracują z jednostką AFCOS w zakresie ujawniania i zwalczania przestępstw godzą-cych w interes finansowy RP i UE. Przedmiotowa inicjatywa ma na celu przede wszystkim wypracowanie właściwej strategii, taktyki i metodyki przeciwdziałania nieprawidłowościom finansowym na szkodę UE i RP.

Doświadczenia krajowe jak i innych państw członkowskich jasno wskazują, że bardzo istotnym aspektem przeciwdziałania nieprawidłowościom (w tym przestępstwom) finanso-wym jest szybka, odbiurokratyzowana wymiana informacji pomiędzy resortami, służbami czy instytucjami, których działania dotyczą funduszy unijnych, jak i szybkie reagowanie na powstałe zagrożenia. Ważnym efektem współpracy było ustanowienie we wszystkich jednostkach wojewódzkich pionów dw. z PG, dw. z Korupcją oraz w jednostkach pionu ekonomicznego CBŚ koordynatorów spraw, w których zachodzi uzasadnione podejrzenie działania na szkodę interesu finansowego UE. Ponadto, 9 maja 2006 roku Komendant Główny Policji na mocy decyzji nr 267/06 powołał nieetatowy zespół do spraw koordynacji przed-sięwzięć Policji w zakresie zwalczania przestępstw na szkodę interesów finansowych Unii Europejskiej.

Do zadań zespołu należy: ¾ monitorowanie i ocenianie zagrożeń przestępczością na szkodę interesów finansowych

Unii Europejskiej, oraz opracowywanie i wdrażanie skutecznych rozwiązań systemowych oraz metod i form jej zwalczania;

¾ koordynowanie i nadzorowanie przedsięwzięć operacyjno–rozpoznawczych i czynności dochodzeniowo-śledczych, realizowanych w skomplikowanych sprawach, przez komórki organizacyjne służby kryminalnej komend wojewódzkich Policji i Komendy Stołecznej Policji;

¾ udzielanie pomocy koordynatorom i zespołom do spraw ochrony interesów ekonomicz-nych Unii Europejskiej z komend wojewódzkich Policji i Komendy Stołecznej Policji w celu poprawy efektywności prowadzonych postępowań przygotowawczych oraz przed-sięwzięć operacyjno – rozpoznawczych;

¾ prowadzenie usystematyzowanej i stałej współpracy z organami administracji rządowej, głównie z Ministerstwem Finansów, oraz z innymi organizacjami i instytucjami działa-jącymi w obszarze wykorzystywania i ochrony unijnych funduszy w zakresie ujawniania i zwalczania nieprawidłowości na szkodę interesów finansowych Unii Europejskiej;


¾ współpraca i wymiana informacji o potrzebach merytorycznych lub organizacyjnych, z policyjnymi i pozapolicyjnymi organizacjami międzynarodowymi (Europol, Interpol, OLAF);

¾ udział w pracach międzyresortowych grup roboczych, podlegających Pełnomocnikowi Rządu do spraw Zwalczania Nieprawidłowości Finansowych na szkodę RP lub UE oraz w konferencjach, seminariach, warsztatach krajowych i zagranicznych poświęconych przedmiotowej problematyce;

¾ organizowanie szkoleń, warsztatów i seminariów mających na celu wymianę informa-cji, podniesienie poziomu wiedzy i umiejętności zawodowych policjantów z komórek organizacyjnych komend wojewódzkich Policji i Komendy Stołecznej Policji odpowie-dzialnych za problematykę przestępstw dokonywanych na szkodę interesów finansowych Unii Europejskiej;

¾ opracowywanie analiz obrazujących występowanie w Polsce przestępstw dokonywanych na szkodę interesów finansowych Unii Europejskiej oraz wdrażanie wniosków wynika-jących z tych analiz;

¾ upowszechnianie w komórkach organizacyjnych komend wojewódzkich Policji i Ko-mendy Stołecznej Policji oraz Centralnego Biura Śledczego, za pośrednictwem przed-stawiciela tego biura, nowych regulacji prawnych krajowych i unijnych, ujednoliconych wzorców postępowania i dobrych praktyk, a także materiałów i sprawozdań ze spotkań, konferencji, warsztatów itp.;

Jak wynika z analizy ujawnianych nieprawidłowości związanych z wykorzystaniem unijnych dotacji, przyjmują one najczęściej postać: • nieprawidłowości przy wykorzystaniu przez rolników dopłat bezpośrednich do gruntów

rolnych; • wyłudzenia stypendiów uczniowskich lub studenckich refundowanych przez Europejski

Fundusz Społeczny (EFS); • przyjmowania korzyści majątkowych przez funkcjonariuszy publicznych w zamian za

opracowanie wniosków i obietnicę załatwienia dopłat ze środków unijnych; • wprowadzenie w błąd instytucji finansującej co do wysokości własnego kapitału zaan-

gażowanego w przedsięwzięcie finansowe objęte zwrotem kosztów, • wprowadzenie w błąd instytucji finansowej co do stanu finansowego przedsiębiorstwa,

wysokości kapitału zakładowego, akcyjnego, wartości środków trwałych, aktywów i po-wiązań finansowych,

• przedłożenie dokumentów stwierdzających nieprawdę lub sfałszowanych w celu rozli-czenia inwestycji,

• wyłudzeń przez gminy dotacji na budowę infrastruktury wodociągowej i drogowej.

Wnioski

Przestępczość godząca w interes finansowy Unii Europejskiej jest zjawiskiem szerokim i bar-dzo złożonym. Każdy nowy projekt finansowy inicjowany przez Wspólnotę generuje powsta-nie coraz to nowych obszarów, gdzie beneficjenci indywidualni czy podmioty gospodarcze znajdują podłoże do swojej bezprawnej działalności. W interesie wszystkich państw człon-kowskich jest szukanie płaszczyzny do współpracy między swoimi organami ścigającymi tego rodzaju przestępczość i wymiana doświadczeń. Głęboka analiza wszystkich symptomów świadczących o istnieniu możliwości manipulowania przy mechanizmach ochronnych fun-duszy unijnych, pozwoli ochronić je i przygotować kraje unijne do skutecznej i efektywnej walki z wszelkimi przejawami naruszeń finansowych w UE.


Bibliografia

1. Barańska J., Zwalczanie nieprawidłowości przy funduszach unijnych, http://www.dobra-ad-ministracja.com.pl/fundusze/images/dokumenty/kontrola/zwalczanie.pdf

2. Cini M., Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomicz-ne, Warszawa 2007.

3. Dziadek K., Kontrola jako narzędzie wykrywania nieprawidłowości w wykorzystaniu funduszy unijnych, Zaszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 669, Szczecin 2011.

4. Godek K., Efektywność wykorzystania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w Polsce, Wrocławskie Studia Erazmiańskie, Zeszyty Studenckie, Wrocław 2008.

5. Kamińska A., Programy pomocowe Unii Europejskiej jako źródło finansowania rozwoju i kon-kurencyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw, Barometr Regionalny, Nr 2(20)2010, Zamość 2010.

6. Kossowski T., Fundusze strukturalne w rozwoju lokalnym. Podstawowe problemy na przykła-dzie miasta Zamość, Barometr Regionalny 1(27)2012, Zamość 2012.

7. Kundera J., W. Szmyt, Leksykon polityki regionalnej Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Polska Sp. z o. o., Kraków 2008.

8. Fundusze i programy pomocowe UE, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, http://archi-wum-ukie.polskawue.gov.pl/HLP/files.nsf/0/ADD69E602CE56662C125711C0046945A/$file/Fundusze_i_programy_pomocowe_UE.pdf, Warszawa 2006.

9. Polityka i zasady dobrego zarządzania oraz przeciwdziałania korupcji, Mechanizm Finansowy EOG oraz Norweski Mechanizm finansowy 2004-2009, http://www.eog2016.mkidn.gov.pl/ media/docs/2015/20150212zglaszanie_nieprawidlowosci_EOG.pdf

10. Prokuratura Generalna o przestępstwach na szkodę finansowych interesów Unii Europejskiej, źródło: http://www.pg.gov.pl/aktualnosci-prokuratury-generalnej/prokuratura-generalna-o--przestepstwach-na-szkode-finansowych-interesow-unii-europejskiej-2-693,subakcja,print.html

11. Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce 2013, MSW http://bip.msw.gov.pl/bip/raport-o-stanie-bezpie/18405,Raport-o-stanie-bezpieczenstwa.html

12. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE), Dz.Urz. UE 2006 C 321E.13. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji Dz.U. 1990, nr 30, poz. 179.

FINANCIAL CRIME DIRECTED AGAIST THE INTEREST OF THE EUROPEAN UNION

SummaryBeing one of the European Union Member States, Poland is a benefitiary of a financial support provided by The European Union. The international law fully regulates the rules of awarding and accounting grants, bailouts and other programmes fulfilled by the European Union. The Member State component authorities take responsibility for the proper course of the process. In Poland, Police is this kind of authority that realized this obligation in cooperation with many organizations and institutions. By virtue of the knowledge and experience, these entitles constitute a significant element in Police actions organized in order to prevent and fight against crime that impacts negatively on the European Union interests.Without an efficient and effective fight agaist this kind of lawlessness, the future of Poland and other European Union countries will face a variety of danger which affect the security of socities.

Key words: The European Union, financial scurity, financial crime, programmes, bailouts, grants, Police, a financial interest of The EU


Globalizm językowy w gospodarce światowejDanuta Pietrzak

Danuta PietrzakPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku

GLOBALIZM JĘZYKOWY W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ

Wprowadzenie

Język angielski w zawrotnym tempie zaledwie kilku dekad zmonopolizował sektor społeczno- gospodarczy. Stał się swoistą lingua franca1 współczesnego świata i jego po-zycja wydaje się być niezagrożona. Nawet dynamiczny rozwój gospodarki chińskiej pod-daje się przewadze języka angielskiego, paradoksalnie dając w ten sposób wyraz własnej przewagi, również tej lingwistycznej, nad nieumiejętnymi próbami zrozumienia sinologii podejmowanymi przez człowieka zachodu. Powszechność języka angielskiego jako środka komunikowania treści jest jednak imponująca. W odróżnieniu od poprzedniego dominanta – języka francuskiego, który w wymiarze międzynarodowym stosowany był jedynie przez osoby z najwyższego szczebla społecznego, angielski jest językiem mas. Lepiej lub gorzej, posługują się nim politycy, biznesmeni, białe i niebieskie kołnierzyki2, dorośli i dzieci. Wiele słów powszechnie używanych w życiu codziennym zostało inkorporowanych (nomen omen) do języka polskiego, mimo oporu purystów językowych. Sukces ma uzasadnienie historyczne – nie bez wpływu pozostały lata dominacji Brytyjskiego Imperium nad prawie jedną czwartą świata, którego konsekwencje są nadal obserwowane w Krajach Wspólnoty. Nawet w krajach będących byłymi koloniami francuskim, takich jak Algieria, Tunezja czy Maroko, to właśnie angielski jest językiem oficjalnym. Jego prestiż pozostaje niezagrożony w środkach przekazu i międzynarodowym przemyśle rozrywkowym - wystarczy zauważyć ilość wokalistów de-cydujących się na porzucenie twórczości w języku narodowym na korzyść angielskiego, co w rezultacie umożliwia im zdobycie rozpoznawalności na poziomie światowym.

W ten sposób język angielski dokonuje ekspansji nieporównywalnej z żadnym in-nym zjawiskiem natury socjolingwistycznej. Stał się symbolem nowoczesności, a osoby nim się posługujące stają się członkami globalnej kultury. W bloku komunistycznym, również w Polsce, był symbolem wolności i rebelii. Współcześnie jest nośnikiem prawdy w krajach, w których wolność słowa jest nadal zwalczana. Przy użyciu nowych kanałów komunikacji, angielski pozwala przeniknąć cenzurę reżimu. Wizja globalnej dominacji języka angielskie-go w sektorze gospodarki uzupełnia obraz współczesnego świata. Im bardziej powszechny staje się ten język, tym głośniejsza jest dyskusja na temat idących z nim w parze nowych form imperializmu krajów anglojęzycznych, głównie Stanów Zjednoczonych. Negatywnym skutkiem narastającej dominacji angielskiego jest narzucanie, wraz z językiem, kultury życia i wartości oraz swoistej nadrzędności ekonomicznej, politycznej i ideologicznej.

1. Gospodarka a język

Zależność biznesu od komunikacji językowej w języku obcym jest oczywista w przy-padku przedsiębiorców prowadzących współpracę międzynarodową. Wielu decyduje się na

1 Język, który umożliwia porozumiewanie się ludziom, którzy na co dzień mówią innymi językami2 W potocznym języku angielskim „biały kołnierzyk” to pracownik umysłowy, „niebieski” – pracownik fizyczny

Danuta Pietrzak430

zatrudnienie tłumacza, jednak jest to obciążone ryzykiem. Dziedzina tłumaczeń jest niezwykle trudna, nie tylko pod względem kompetencji językowych, ale również z uwzględnieniem czynników pozawerbalnych. W przypadku tłumaczeń ustnych liczą się między innymi kon-centracja, dobra pamięć tłumacza, neutralny wygląd czy nawet tembr głosu. Brak umiejętności wysławiania się w języku negocjacji może zniechęcić odbiorcę lub, co gorsze, doprowadzić do nieporozumień, niezrozumienia ustaleń i błędnie zawartych umów. Dodatkowo, wprowadza-jąc tłumacza w tajniki naszych kontaktów z zagranicznymi przedsiębiorstwami, ryzykujemy utratą tajności pewnych posunięć. Oczywiście, żadne z powyżej opisanych sytuacji nie muszą nam towarzyszyć. Licencjonowani tłumacze pracują według kodu zachowań i gwarantują po-prawność tłumaczeń, jednak ich usługi generują pewien koszt i, mimo wszystko, są obarczone ryzykiem błędu ludzkiego. Według badań nad wpływem wspólnego języka partnerów han-dlowych na poziom eksportu danego kraju przeprowadzonych przez Melitz’a, „umiejętność bezpośredniej komunikacji jest około trzy razy bardziej efektywna we wspieraniu handlu niż komunikacja przy wykorzystaniu tłumaczeń”3. Stąd, jedynie kompetencje językowe samego przedsiębiorcy dają pewność realizacji międzynarodowej współpracy w sposób w pełni przez niego nadzorowany. Ważne jest również zebranie zespołu pracowników posiadających nie tylko wiedzę i umiejętności branżowe, ale również kompetencje językowe niezbędne dla skutecznego funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Wyniki badań ELAN przeprowadzonych przez Centre for Information on Language Teaching and Research CILT (2006) oraz w podobnych zrealizowanych na zlecenie Komisji Europejskiej (2011) w ramach projektu PIMLICO pokazują negatywny wpływ nieznajomości języków obcych na finanse przedsiębiorstw. W grupie badanych firm, 11% przedsiębiorców przyznało, że wskutek braku umiejętności językowych pracowników, ponieśli straty finan-sowe, 18% z nich rzędu powyżej 100.000€ 4. W tym samym badaniu dokonano również analizy wpływu inwestycji językowych na udział zysków z eksportu, gdzie najlepszą strate-gią okazało się inwestowanie w rozwój umiejętności językowych pracowników skutkujące wzrostem przychodu o 16.6%. Raport z projektu PIMLICO Komisji Europejskiej5 dostrzega podobieństwa w polityce językowej badanych przedsiębiorstw w następujących obszarach: • wielojęzyczność pracowników, w większości biegłe posługiwanie się trzema obcymi • językami, • wysoki poziom umiejętności językowych w zakresie języka angielskiego, • zatrudnianie pracowników, dla których język obcy jest językiem rodzimym, • korzystanie z usług tłumaczy, • umiędzynarodowienie – dbanie o rozwój kompetencji językowych i interkulturowych

pracowników.Z 40 przedsiębiorstw, które wzięły udział w projekcie wyłoniono 10 firm, wśród

nich polska firma Steelpress, które wypracowały największe zyski ze względu na konkretne strategie językowe, tzw. super-SME, small and medium enterprises 6. Umiejętności językowe, według ankietowanych pracodawców, znalazły się na szóstym miejscu (31% respondentów), tuż za umiejętnościami analitycznymi (32%) i przed umiejętnością adaptacji do nowych sytuacji (25%). Ciekawe dane przedstawia Raport z badania losów zawodowych studen-tów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku7 prowadzony w 2014 roku na grupie studentów kończących studia na uczelni. Według respondentów użytej w badaniu ankiety, znajomość języków obcych (15, 85%) znajduje się tuż po wiedzy specjalistycznej (18,29%)

3 J. Melitz, Language and foreign trade, European Economic Review 2008, s. 667-699.4 ELAN: Effects on the European economy of shortages of foreign language skills in enterprise, CILT, Londyn

20065 Konkluzje Rady w sprawie kompetencji językowych pozwalających zwiększyć mobilność (2011C/372/07), Rada

Unii Europejskiej 20116 K. Kutyłowska, Polityka językowa w Europie – Raport analityczny, IBE, Warszawa 2013, s. 337 A. Kowalska, Raport z badania losów zawodowych studentów PWSZ w Płocku, PWSZ, Płock 2014

Globalizm językowy w gospodarce światowej 431

i przed wyższym wykształceniem (13,41%) czy doświadczeniem zawodowym (10,98%) na liście umiejętności wymaganych przez pracodawców. Również Komisja Europejska w swo-ich działaniach podkreśla zależność wzrostu gospodarczego oraz tworzenia nowych miejsc pracy od znajomości języków obcych dodając, że „zdolność do posługiwania się językami obcymi jest czynnikiem konkurencyjności”8. Wysokie kompetencje językowe pracowników są szansą na ożywienie gospodarki i na zwiększenie szansy zatrudnienia.

Raport Global English Corporation (2007) przeprowadzony na podstawie szeroko zakrojonych badań (26 tysięcy respondentów w 152 krajach), dotyczący stosowania języka angielskiego w komunikacji biznesowej podaje, że 49% osób pracujących wykorzystuje an-gielski do komunikacji w pracy, a aż 77% używa go co najmniej raz w tygodniu.9 Co więcej, późniejsze badania przeprowadzone w krajach nadbałtyckich przez Toomet’a sugerują, że dla imigrantów i przedstawicieli mniejszości ważniejsze jest osiągnięcie biegłości językowej w języku angielskim niż rodzimym języku danego kraju10. Jest to być może wbrew polity-ce językowej Unii Europejskiej, wyrażonej słowami Traktatu Lizbońskiego mówiącymi, że Wspólnota „szanuje swoją bogatą różnorodność kulturową i językową” i zmierza do „rozwoju wymiaru europejskiego w edukacji zwłaszcza przez nauczanie i upowszechnianie języków państw członkowskich”11. Jednak, jak wynika z większości badań, angielski jest tym językiem, którego znajomość przekłada się na wyższe wynagrodzenie pracowników12.

Znajomość języka obcego jest często opisywana w kategoriach kapitału ludzkiego zwiększającego możliwości jednostki, wymagającego nakładu czasu, pracy własnej oraz środków finansowych. Lazear formułuje zasadę, która warunkuje sukces językowy uczące-go od wymiernych korzyści, które może uzyskać osiągając zakładany poziom umiejętności językowych. Podkreśla, że pracownicy chętnie uczą się języka „tylko pod warunkiem, że korzyści, które z tego wynikną, przewyższą koszty, które będą musieli ponieść […], a pro-ces zdobywania kompetencji językowych musi służyć osiągnięciu konkretnych celów, choć niekoniecznie finansowych13. W dydaktyce języka, nazywamy to zjawisko motywacją in-strumentalną, gdzie osoba ucząca kieruje swoim procesem akwizycji językowej na zasadzie bilansu „zysku i strat”, co z punktu widzenia dziedziny ekonomii ma logiczne uzasadnienie. Grin podaje następujące przykłady wymiernych korzyści dla pracownika: premia, perspekty-wy zawodowe poszerzające zakres możliwych do osiągnięcia stanowisk, dostęp do towarów w niższych cenach14. Pracownicy są coraz bardziej świadomi znaczenia znajomości języków w świecie biznesu – 99% badanych, według raportu Global English Corporation, uważa, że kompetencja w zakresie języka angielskiego zwiększa ich szanse na awans i podwyżkę. Również badania dotyczące sytuacji finansowej imigrantów w środowiskach obcojęzycznych, wykazały istotny wpływ znajomości języka danego kraju na zarobki (Shapiro, Stelcner, 1981; Lesley, Lindley, 2001; Rivera-Batiz, 1990; Dustmann, 1994). Bezsprzecznie, korzyści wy-nikające ze znajomości języków obcych w sposób bezpośredni przekładają się na zysk, „czy to na poziomie jednostki, czy przedsiębiorstwa”15. Ciekawy wniosek przedstawia również badanie Ku i Zussmana (2010), zgodnie z którym w sytuacjach biznesowych, w przypadku

8 Rezolucja Rady z dnia 14 lutego 2002 w sprawie wspierania różnorodności językowej i nauki języków obcych w ramach realizacji celów Europejskiego Roku Języków 2001 (2002/C 50/01), Rada Unii Europejskiej 2002

9 K. Kutyłowska, Polityka ….op.cit, s.3310 O. Toomet, Learn English, not the local language! Ethnic Russians in the Baltic States. American Economic

Review 101 (3) 2011, s. 526-53111 K. Kutyłowska, Polityka ….op.cit, s.3512 D. R. Williams, The economic returns to multiple language usage in Europe, Working Papers Series, Luxemburg

200513 Kutyłowska, K. 2013. Polityka ….op.cit, s.2914 Ibidem., s. 3415 Ibidem, s.35

Danuta Pietrzak432

gdy partnerzy biznesowi nie mają wspólnego języka ojczystego, komunikują się za pomocą języka angielskiego.16

2. Polityka językowa

Próbę zdefiniowania pojęcia polityki językowej podjęło wiele środowisk naukowych, które w zależności od przedmiotu swojego zainteresowania kładły nacisk na inne wartości. Pisarek17 zaznacza, że opisując to, czym zajmuje się polityka językowa, należy uwzględnić jej trzy wymiary: prawny, kulturalno-językowy i edukacyjny. Wymiar prawny dotyczy regulacji państwowych względem statusu języka, kulturalno-językowy określa stopień poprawności, a edukacyjny uwzględnia zespół działań mających na celu uczenie się języka. Philipson18 wyodrębnia trzy kategorie polityki językowej: planowanie statusu, planowanie korpusu oraz planowanie przyswajania. Planowanie statusu jest w kompetencji instytucji państwowych, planowanie korpusu to zinstytucjonalizowany system określania poprawności języka, a pla-nowanie przyswajania dotyczy uczenia się języka. Powyższe typologie można sprowadzić do jednego wzoru, który uwzględnia zależność odgórną ucznia od systemu szkolnego, uza-leżnionego z kolei od decyzji nadrzędnych w stosunku do niego instytucji państwowych:

Rysunek 1. Zakres działania polityki językowej

Źródło: własne na podstawie W. Pisarek, Polityka językowa w wybranych krajach europejskich. W: War-chala, J., Krzyżyk, D. (red.), Polska polityka językowa w Unii Europejskiej , WUŚ, Katowice 2008, s.79-105 i R. Philipson English-only Europe?: Challenging language policy, Routledge, London, New York 2003

Legislator podejmuje decyzje odnośnie ustalania podstaw prawnych i nadawania okre-ślonych funkcji instytucjom, których zadaniem jest określenie zasad poprawności językowej (językoznawca) nauczanych następnie w szkole. Instytucje rządowe bezpośrednio wpływają na nauczanie języków w szkole, planując obowiązkowy wymiar godzinowy zajęć czy do-puszczając do użytku pojedyncze podręczniki do nauki języków obcych. Językoznawstwo oraz nauki pedagogiczne education sciences wpływają pozytywnie na dziedzinę polityki

16 Ibidem, s.3617 W. Pisarek, Polityka językowa w wybranych krajach europejskich. W: Warchala, J., Krzyżyk, D. (red.), Polska

polityka językowa w Unii Europejskiej , WUŚ, Katowice 2008, s.79-10518 R. Philipson, English-only Europe?: Challenging language policy, Routledge, London, New York 2003


językowej19. Dydaktyka językowa wraz z językoznawstwem stosowanym określają realia, w których zachodzi nauka języka obcego, co w konsekwencji, musi wpłynąć na politykę języ-kową w skali państwowej. Jednak komunikacja językowa współczesnego świata ma wymiar globalny, czego widoczną konsekwencją jest konieczność porozumiewania się w językach o międzynarodowym zasięgu. Umiejętność posługiwania się obcymi językami uznano za wystarczająco istotną, żeby została umieszczona na liście kompetencji kluczowych (zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady, 2006).

3. Język obcy jako kompetencja kluczowa

„Kluczowe kompetencje w postaci wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do każdej sytuacji mają fundamentalne znaczenie dla każdego obywatela społeczeństwa opartego na wiedzy. Zapewniają wartość dodaną dla rynku pracy, spójność społeczną i aktywne oby-watelstwo, oferując elastyczność i zdolność adaptacji, satysfakcję i motywację. Ponieważ powinny one zostać nabyte przez wszystkich, zalecenie to proponuje narzędzie odniesienia dla państw członkowskich Unii Europejskiej (UE) w celu zapewnienia pełnego włączenia tych kluczowych kompetencji do ich strategii i infrastruktury, zwłaszcza w kontekście uczenia się przez całe życie.”20

W Zaleceniach Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2006/962/WE z dnia 18 grud-nia 2006 r., w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie21, podano osiem podstawowych kompetencji kluczowych, wśród których porozumiewanie się w językach obcych wymieniono na samym początku, tuż po porozumiewaniu się w języku ojczystym. Ramowa lista kompetencji kluczowych zawiera: 1. porozumiewanie się w języku ojczystym – umiejętność komunikowania treści w mowie i w piśmie, zdolność zrozumie-nia przekazu z uwzględnieniem społeczno-kulturowego kontekstu; 2. porozumiewanie się w językach obcych – zdolność rozumienia tekstów mówionych i pisanych, formułowania wypowiedzi ustnych i pisemnych w odpowiednim stopniu biegłości dostosowanym do po-trzeby sytuacyjnej oraz, co istotne, wrażliwość na różnice kulturowe i umiejętność mediacji. Następne pozycje na liście kompetencji kluczowych zajmują: 3. kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne. 4. kompetencje informatyczne 5. umiejętność uczenia się 6. kompetencje społeczne i obywatelskie 7. poczucie inicjatywy i przedsiębiorczość 8. świadomość i ekspresja kulturowa.„Wszystkie te kluczowe kompetencje są wzajemnie zależne, a w każdym przypadku kładzie się nacisk na krytyczne myślenie, kreatywność, inicjatywę, rozwiązywanie problemów, ocenę ryzyka, podejmowanie decyzji i konstruktywne kierowanie emocjami”22.

Mając na uwadze znaczenie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się, można wyodrębnić cele polityki językowej Europy, wśród których znajdziemy: • nauczanie dwóch języków obcych, • wczesny start w nauce języka obcego, • obniżenie wieku rozpoczynania nauki drugiego języka obcego, • ochrona języków etnicznych i regionalnych, • dbałość o jakość kształcenia nauczycieli oświaty ustawicznej,

19 F. Grin, Using language economics and education economics in language education policy, Council of Europe, Stasbourg 2002

20 Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2006/962/WE z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie [Dz.U. L 394 z 30.12.2006].

21 K. Kutyłowska, Polityka ….op.cit, s.4022 Ibidem, s.43

Danuta Pietrzak434

• szersze wykorzystanie Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego w certyfi-kacji umiejętności językowych23.

Spójne z tym założeniem wydaje się holistyczne ujęcie edukacji językowej, które pozwala na umieszczenie jej w całym spektrum elementów polityki społecznej public po-licy, czy, jak sugeruje Grin (2002), użycie narzędzi pochodzących z dziedziny ekonomii. Jedną z propozycji jest pomiar przyrostu świadomości Europejczyków dotyczącej znaczenia kształcenia językowego.

Wykres 1. Porównanie procentowe poparcia dla stwierdzenia:” Nauczanie języków obcych po-winno być priorytetem politycznym” w Polsce względem średniej Unii Europejskiej

Źródło: opracowanie własne na podstawie „Polityka językowa w Europie – Raport analityczny”, IBE, 2013, str. 26.

Powyższy wykres przedstawia znaczny przyrost świadomości korzyści wynikających z posługiwania się językiem obcym. Na przestrzeni 2006-2012 poparcie dla stwierdzenia: „Nauczanie języków obcych powinno być priorytetem politycznym” wzrosło o 11 procent w krajach Unii Europejskiej, a w Polsce o 7 i wynosi obecnie 76 procent. Wysoki wynik popar-cia związany jest bezpośrednio z polską emigracją nasiloną po 2004 roku, gdzie umiejętność posługiwania się językiem docelowym nabrała znaczenia praktycznego. Większy stopień biegłości stał się gwarantem zatrudnienia na lepszym stanowisku pracy oraz zwiększonego poczucia bezpieczeństwa społecznego. Posługując się metodologią dziedziny ekonomii, umie-jętności językowe są formą kapitału ludzkiego, w który należy zainwestować zanim przyniesie nam określoną korzyść zarówno materialną, jak i pozamaterialną.24 Poziom zaawansowania językowego emigranta przekłada się na jego atrakcyjność zawodową.

4. Język obcy w kategoriach kapitału ludzkiego

Znajomość języków obcych, postrzegana w kategoriach kapitału ludzkiego, wymaga nakładów finansowych i wysiłku intelektualnego oraz czasu. Uczący się języka ryzykują mniejsze doświadczenie zawodowe lub niższe wykształcenie w porównaniu z pracownikami jednojęzycznymi. Wspomniany wcześniej Lazear podkreśla, że warunkiem podjęcia nauki jest perspektywa korzyści, nie koniecznie finansowych, które wynikną ze żmudnego procesu zdobywania kompetencji językowych. Dotyczy to zarówno pracowników niższych szczebli, jak i menadżerów, przedsiębiorców, czy decydentów państwowych.25 Wśród korzyści dla pracowników znajdziemy: premię do wynagrodzenia, awans zawodowy, dostęp do towarów w niższych cenach. Większość przeprowadzonych badań dotyczących sytuacji imigrantów wskazuje na zależność wysokości zarobków od poziomu biegłości językowej (Shapiro, Stelc-ner, 1981; Lesley, Lindley, 2001; Rivera-Batiz, 1990; Dustmann, 1994). Co więcej, znajo-mość drugiego języka obcego dodatkowo powiększa dochody pracownika, zwrot finansowy

23 H. Komorowska, Wielojęzyczność w Europie. Tendencje w polityce językowej Unii Europejskiej i Rady Europy a prace Grupy Wysokiego Szczebla ds. Wielojęzyczności. Referat wygłoszony na konferencji „Komunikacja międzykulturowa: Języki integrują”, IBE, Warszawa 2010

24 F. Grin, Economic approaches to language and language planning: an introduction. International Journal of the Sociology of Language 121 (1) 1996, s. 1-16

25 K. Kutyłowska, Polityka ….op.cit, s.29


z tego tytułu znajduje się w granicach 5-20% wynagrodzenia (Williams, 2005) w zależności od kraju i języka. Badania wskazują na przewagę języka angielskiego, w którym biegłość językowa przekłada się na wyższą pensję w takich krajach jak Holandia, Włochy, Hiszpania, Austria czy Finlandia (Fidrmuc, Fidrmuc, 2008). Raport Global English Corporation z 2007 roku dotyczący globalizacji języka angielskiego w komunikacji biznesowej podaje, że aż 77% pracowników używa języka angielskiego co najmniej raz w tygodniu.26 Angielski jest poza tym jedynym językiem, którego znajomość przekłada się na wyższe wynagrodzenie we wszystkich badanych krajach (Williams, 2005).

Wśród działań podejmowanych przez pracodawców w odniesieniu do umiejętności językowych pracowników znajdziemy: • zatrudnianie wielojęzycznych pracowników, • wymaganie wysokiego poziomu znajomości języka angielskiego, • zatrudnianie rodowitych użytkowników różnych języków, • korzystanie z usług tłumaczy, • pomoc pracownikom w rozwoju umiejętności językowych.27

Pracownicy są równie świadomi znaczenia biegłości językowej w biznesie, 99% badanych w raporcie Global English Corporation podkreśla, że umiejętność posługiwania się językiem angielskim zwiększa ich szanse na awans zawodowy.

5. Nauczanie języka angielskiego - perspektywy

Formalne rekomendacje Rady Europy dotyczące nauczania języka angielskiego znajdują zastosowanie w decyzjach krajów członkowskich z uwzględnieniem odmiennych kontekstów społecznych, ekonomicznych i kulturowych. Wpływ na różnice w realizacji mają również cele bezpośrednie, język ojczysty oraz tradycje nauczania języków obcych. Biegłość językowa przekłada się na korzyści ekonomiczne, daje dostęp do informacji o świecie i kul-turze, a dostęp do bezpłatnej, na wysokim poziomie jakości nauczania edukacji językowej wpisuje się w działania na rzecz równości i spójności społecznej obywateli. „Kompetencje językowe stanowią integralną część umiejętności niezbędnych [...] dla osiągnięcia rozwoju zawodowego oraz państwom dla osiągnięcia rozwoju oraz sukcesu ekonomicznego”.28 W edu-kacji językowej Polski zaistniały wyjątkowo korzystne warunki do intensywnego uczenia się języków, co potwierdza fakt, że 80% społeczeństwa sądzi, że oprócz języka ojczystego każdy powinien umieć porozumiewać się w więcej niż jednym języku oprócz języka ojczystego.29 Klein uważa, że skoro rola języka angielskiego jest tak silna, to powinno się to przełożyć na politykę językową Unii Europejskiej i zamiast promowania hasła z Barcelony (Rada Euro-pejska, 2002) „język ojczysty + 2 (języki obce) Europa powinna się kierować wzorem język ojczysty + język angielski + 1 (język obcy)”30.

Obecnie obowiązkowa nauka języka angielskiego w polskich szkołach rozpoczyna się w pierwszej klasie szkoły podstawowej, a od września 2015 roku planowane jest wprowadze-nie jej do przedszkoli, zgodnie z zaleceniem Komisji Europejskiej, która mówi, że „zdobycie wysokich umiejętności jest procesem rozciągniętym w czasie i dlatego zaleca się, aby dla osiągnięcia jak najlepszych wyników kształceniem językowym objęci byli jak najmłodsi

26 Ibidem, s.3027 Ibidem, s.3328 Ibidem, s. 10429 Special Eurobarometer 386. Europeans and their languages, Komisja Europejska, 2012.30 C. Klein, The valuation of plurlingual competences in an open European labour market. International Journal

of Multilingualism 4 (4), 2007, s. 262-281

Danuta Pietrzak436

uczniowie” 31. Z punktu widzenia pracodawcy, najważniejsze kształcenie językowe odbywa się na poziomie instytucji kształcenia zawodowego oraz na poziomie szkół wyższych32.

6. Język obcy ukierunkowany zawodowo

Państwa uczestniczące powinny w ramach kształcenia i szkolenia zawodowego stwarzać oso-bom uczącym się i nauczycielom szansę nauki języków obcych oraz zachęcić do oferowania szkoleń językowych dostosowanych do specyficznych potrzeb tej dziedziny, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia języków obcych dla współpracy transgranicznej w dziedzinie kształcenia i szkolenia zawodowego oraz dla mobilności międzynarodowej.33

Nowa podstawa programowa kształcenia w zawodach wprowadzona w Polsce w 2012 roku opisuje efekty kształcenia dla poszczególnych zawodów w ramach obszarów kształcenia oraz podaje zbiór kwalifikacji wspólnych dla wszystkich zawodów. Te odnoszące się do zna-jomości języka obcego ukierunkowanego zawodowo, wymagają od absolwenta zasadniczej szkoły zawodowej, technikum czy szkoły policealnej: • posługiwania się zasobem środków językowych umożliwiających realizację zadań

zawodowych, • rozumienia wypowiedzi dotyczących wykonywania typowych czynności zawodowych, • analizy i interpretacji krótkich tekstów pisemnych dotyczących wykonywania typowych

czynności zawodowych, • formułowania wypowiedzi umożliwiających porozumiewanie się w środowisku pracy, • korzystania z obcojęzycznych źródeł informacji 34.

Co ciekawe, zmienia się również charakter kształcenia językowego w szkołach zawo-dowych, mając na celu „ścisłe powiązanie kształcenia językowego z kształceniem zawodo-wych teoretycznym, które jest widoczne wyraźnie w opisie efektów kształcenia właściwych dla kwalifikacji wyodrębnionych w zawodach”35.

7. Kształcenie językowe w szkolnictwie wyższym

Deklaracja berlińska zwraca uwagę na rolę uniwersytetów w kształtowaniu polityki językowej, w której wyodrębniono następujące działania kluczowe: • zapewnienie studentom studiów I stopnia zajęć językowych zaliczanych w ramach punk-

tacji ECTS, • wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych, w tym e-learning, dla stwo-

rzenia możliwości pracy własnej studenta nad językiem, • tworzenie międzynarodowego środowiska ćwiczeń, • stworzenie szerokiego wyboru języków obcych, dostosowanego do zapotrzebowania

studentów i rynku pracy, • oferowanie całych lub części programów kształcenia z wykładowym językiem obcym, • zapewnianie studentom obcokrajowcom możliwości kształcenia się w języku kraju

goszczącego, • zapewnienie własnym studentom szkolenia, z zakresu języka i wiedzy o kulturze danego

kraju, przygotowującego do realizacji studiów lub ich części w zagranicznej uczelni partnerskiej.

31 Language learning at pre-primary school level: making it efficient and sustainable. A policy handbook , Komisja Europejska 2011

32 K. Kutyłowska, Polityka….op.cit., s.10433 Komunikat z Brugii w sprawie ściślejszej europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia zawodo-

wego w latach 2011-2020 , 2010, s. 1434 Ibidem, s.4235 Ibidem, s.42


W deklaracji berlińskiej zawarto również szereg zaleceń dotyczących jakości kształ-cenia, programów nauczania oraz kształcenia nauczycieli języków36. Jednym z pilniejszych zaleceń jest potrzeba uruchamiania takich studiów podyplomowych, które umożliwią lekto-rom językowym poszerzyć wiedzę z zakresu języka specjalistycznego. Działania te mają na celu „większe otwarcie uniwersytetów na świat” i stworzenie „Europejskiego Obszaru Szkol-nictwa Wyższego”37 w oparciu o zasadę mobilności kadry i studentów. Poziom mobilności studentów w Polsce jest niski, nie przekracza 2%. Powodów tej sytuacji jest kilka, a wśród nich najczęstsze to: brak pieniędzy, brak zainteresowania ofertą oraz brak odpowiednich umiejętności językowych38. Raport podkreślił również, że „głównym zarzutem pod adresem Polski jest brak spójnej krajowej strategii służącej stymulowaniu umiędzynarodowienia”.39 Wraz z wprowadzeniem Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego pojawiła się nowa szansa na zintensyfikowanie działań usprawniających kształcenie językowe. Standardo-wo, absolwent studiów licencjackich ma opanować jeden język obcy na poziomie B2 według Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego, jedynie w przypadku studiów filolo-gicznych są to dwa języki – C1 dla języka specjalności i B2 dla drugiego. Skoro od 2009 roku uczniowie szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych są obowiązkowo kształceni w zakresie dwóch języków obcych, jaki jest powód zaprzestania takiego kształcenia na uczelni wyższej. Już w 2006 roku Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Neofilologicznego stwierdził, że:„Preferując język angielski w aktualnych projektach standardów marnuje się czas tych stu-dentów, którzy uczyli się angielskiego wcześniej przez 10-13 lat i na lektoracie tego samego języka tracą motywację, ponieważ niczego nowego się w ten sposób nie uczą.[…] Działania na rzecz różnojęzyczności tylko wtedy przyniosą skutek, kiedy będą spójne na wszystkich poziomach kształcenia.”40

Spójność kształcenia przejawia się w podejściu kontynuacyjnym, czyli takim, które nie wraca do podstaw, a jedynie je utrwala i na ich podstawie rozwija bardziej zaawansowane umiejętności. Obowiązkowa nauka języka obcego rozpoczyna się w szkole podstawowej - po-ziom 0, następnie w gimnazjum umiejętności są rozwijane na poziomie 1, a w szkole średniej na poziomie 2. Konsekwentnie, w kształceniu wyższym, powinniśmy oczekiwać dalszego podniesienia poziomu, a nie, jak często następuje, jego obniżenia.

Oczywiście w przypadku studiów wyższych nie mówimy już o języku ogólnym, ponieważ tu akcent kładziony jest na język specjalistyczny. Do najbardziej powszechnych języków specjalistycznych zalicza się język angielski biznesowy, który wymaga od lektora wprowadzania niuansów branżowych i wyposażania studentów w specyficzną terminologię. Ściśle związana z językiem jest również kompetencja międzykulturowa, dzięki której stu-dent rozwija prawidłowe strategie komunikacyjne. Bennet zauważa że: „bez zrozumienia kulturowego wymiaru języka narażamy się na nazwanie biegłymi językowo głupcami (fluent fools)” i podkreśla, że „język nie stanowi jedynie narzędzia do komunikacji, ale jest w niego wpisany określony sposób postrzegania świata i myślenia o nim”41.

Podsumowanie

Globalizacja doprowadziła do daleko idących przemian na rynku pracy na wszystkich szczeblach, zmniejszyła dystans pomiędzy jednostką a resztą świata, przez co życie codzienne,

36 Ibidem, s.4237 Ibidem, s.4338 O. Fulton., OECD Reviews on Tertiary Education. Poland, 200739 K. Kutyłowska, Polityka….op.cit., s.4640 Ibidem, s.4841 M. J. Bennet, How not to be a fluent fool: Understanding the Cultural Dimension of Language w: A. Fantini,

(red.) New ways in teaching culture, TESOL, Alexandria 1997, s.16-21

Danuta Pietrzak438

a co za tym idzie również i zawodowe, ma coraz bardziej międzynarodowy wymiar42. Oczywi-stą konsekwencją tego zjawiska jest zorientowanie na komunikację międzynarodową wobec konieczności porozumiewania się w językach o globalnym zasięgu. Język angielski dociera najdalej i najlepiej, a z uwagi na swoją powszechność, jest coraz częściej uważany za umie-jętność na tyle podstawową, że w coraz większej ilości europejskich przedsiębiorstw, przestał być traktowany jak język obcy. Pojawił się nowy termin, ściśle związany z zagranicznym biznesem instytucjonalnym – język korporacyjny, którym z reguły jest język angielski, o ile nie wynika to z lokalizacji przedsiębiorstwa, potwierdzając tym samym swą pozycję jako lingua franca. Osiągnięcie wysokich kompetencji językowych przyczynia się nie tylko do zwiększania konkurencyjności pracowników na rynku pracy, ale również wzmacnia możli-wości ekonomiczne państw i regionów 43.

Bibliografia

1. Bennet M.J., How not to be a fluent fool: Understanding the Cultural Dimension of Language w: A. Fantini, (red.) New ways in teaching culture, TESOL, Alexandria 1997

2. Fulton O., OECD Reviews on Tertiary Education. Poland, 2007 ELAN: Effects on the European economy of shortages of foreign language skills in enterprise, CILT, Londyn 2006

3. Grin F., Economic approaches to language and language planning: an introduction. Interna-tional Journal of the Sociology of Language 121 (1) 1996

4. Grin F., Using language economics and education economics in language education policy, Council of Europe, Stasbourg 2002

5. Klein C., The valuation of plurlingual competences in an open European labour market. International Journal of Multilingualism 4 (4), 2007

6. Komorowska H., Wielojęzyczność w Europie. Tendencje w polityce językowej Unii Europejskiej i Rady Europy a prace Grupy Wysokiego Szczebla ds. Wielojęzyczności. Referat wygłoszony na konferencji „Komunikacja międzykulturowa: Języki integrują”, IBE, Warszawa 2010

7. Konkluzje Rady w sprawie kompetencji językowych pozwalających zwiększyć mobilność (2011C/372/07), Rada Unii Europejskiej 2011

8. Kowalska A., Raport z badania losów zawodowych studentów PWSZ w Płocku, PWSZ, Płock 2014

9. Kutyłowska K., Polityka językowa w Europie – Raport analityczny, IBE, Warszawa 201310. Komunikat z Brugii w sprawie ściślejszej europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia

i szkolenia zawodowego w latach 2011-2020, 2010 11. Language learning at pre-primary school level: making it efficient and sustainable. A policy

handbook Komisja Europejska 201112. Melitz J., Language and foreign trade, European Economic Review 2008, s. 667-699.13. Pisarek W., Polityka językowa w wybranych krajach europejskich. W: Warchala, J., Krzyżyk,

D. (red.), Polska polityka językowa w Unii Europejskiej , WUŚ, Katowice 2008, s.79-10514. Philipson R., English-only Europe?: Challenging language policy, Routledge, London, New

York 200315. Rezolucja Rady z dnia 14 lutego 2002 w sprawie wspierania różnorodności językowej i nauki

języków obcych w ramach realizacji celów Europejskiego Roku Języków 2001 (2002/C 50/01), Rada Unii Europejskiej 2002

16. Rezolucja Rady z dnia 14 lutego 2002 w sprawie wspierania różnorodności językowej i nauki języków

17. SamovarL., Porter R.E., Intercultural processes: A reader twelfth Edition, Wadsworth Publi-shing, Boston 2008

18. Special Eurobarometer 386. Europeans and their languages, Komisja Europejska, 2012.

42 L. Samovar, R.E. Porter, Intercultural processes: A reader twelfth Edition, Wadsworth Publishing, Boston 200843 K. Kutyłowska, Polityka….op.cit., s.104


19. Toomet O., Learn English, not the local language! Ethnic Russians in the Baltic States. Ame-rican Economic Review 101 (3) 2011, s. 526-531

20. Williams D.R., The economic returns to multiple language usage in Europe, Working Papers Series, Luxemburg 2005

21. Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2006/962/WE z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie [Dz.U. L 394 z 30.12.2006].

LINGUISTIC GLOBALIZATION IN WORLD’S ECONOMY

Summary The article presents the issue of linguistic competences significant in terms of globalization of the world’s economy. The author’s intention is to exploit the correlation between the eco-nomic success of individuals and their foreign language skills, based on the results of selected research. Language policy is briefly described in relation to the definitions suggested within the European Union. Additionally, foreign language learning is defined as a key competence necessary for further development of business. Arising awareness of entrepreneurs concerning the importance of high language competences is also presented. Finally, the text concentrates on the perspectives of language education, with vocational English study in particular.

Key words: lingua franca, language policy, key competences, linguistic competences, lan-guage for specific purposes, language education, human capital


Информационное обеспечение процесса регулирования экономического...В.И. Рыбчак, Е.С. Рыбчак, П.Ю. Курмаев

В.И. Рыбчак,Е.С. Рыбчак

Уманский национальный университет садоводства (Украина)

П.Ю. Курмаев Уманский государственный педагогический университет (Украина)

ИНФОРМАЦИОННОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ ПРОЦЕССА РЕГУЛИРОВАНИЯ

ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯСовременный этап глобализации экономических отношений характеризуется

рядом особенностей, одной из которых является доминирование информационных технологий в различных сферах общества, в управлении социально-экономическими системами.

Изменения процесса регулирования экономического развития региона связаны не только с модернизацией используемых методов и инструментов, но и с повышением уровня современной техники и технологий сбора и обработки необходимой информа-ции. В условиях дальнейшей интенсификации процесса регулирования экономического развития необходимым является использование современных экономико-математиче-ских методов, электронно-вычислительной техники, средств телекоммуникаций, кото-рые объединены в автоматизированные интеллектуальные системы управления1.

При этом информационные системы должны нами рассматриваться не как че-ловеко-машинные, а как социально-технические, как системы, трансформирующие знания. Важное значение приобретает информационно-аналитическое обеспечение процесса регулирования экономического развития региона средствами информацион-но-коммуникационных технологий.

Информационно - аналитическая система предназначена стать элементам еди-ного информационного пространства как региона, так и страны в целом, обеспечить эффективное решение задач анализа, моделирования, прогнозирования, планирования мероприятий, подготовки решений, контроля за их выполнением2.

Результативность функционирования ИАС напрямую связана с уровнем инфор-матизации регионов, что объясняется следующими причинами3:

– значительные объемы финансирования проектов информатизации региональных органов направляются из местных бюджетов;

– вся первичная информация формируется на региональном уровне. – наличие региональной асимметричности процесса информатизации.

Основной целью создания системы информационно-аналитического обе-спечения деятельности органов региональной власти (СИАО) является повышение

1 П.Ю. Курмаев, Направления формирования модели электронного управления социально-экономическим развитием, Сборник научных трудов SWorld 2013, Выпуск 4 Том 45, С. 15.

2 П.Ю. Курмаев, Направления формирования модели электронного управления социально-экономическим развитием, Сборник научных трудов SWorld 2013, Выпуск 4 Том 45, С. 16

3 Н. Нижник, Информационные технологии в структурах государственной службы URL: http://bezpeka.com/ru/lib/spec/infsys/art101.html. – С. 5–18

В.И. Рыбчак, Е.С. Рыбчак, П.Ю. Курмаев442

эффективности государственного регулирования развития регионов путем своевре-менной, научно-обоснованной поддержки процессов выработки и принятия решений.

Назначение системы информационного обеспечения состоит в предоставлении ее пользователям данных, обеспечивающих принятие эффективных решений органами государственной власти и управления в пределах их компетенции4.

Другими целями функционирования системы информационно-аналитического обеспечения процесса регулирования регионального экономического развития могут быть5:1. Формирование единой информационной инфраструктуры самостоятельного тер-

риториального административно-хозяйственного комплекса.2. Классификация источников основных видов информации по их функциональной

принадлежности.3. Создание единой телекоммуникационной среды для обмена данными в рамках

системы с возможностью выхода в глобальные сети передачи информации.Для выполнения этих основных функций система информационно-аналитиче-

ского обеспечения должна учитывать неоднородность процесса принятия управлен-ческих решений и специфику работы должностных лиц всех категорий на различных этапах процесса регулирования6.

Для этого она должна обеспечивать: – сбор, обработку, структурирование, хранение и накопление информации о различ-

ных сферах регионального развития; – комплексный анализ проблемных вопросов с использованием математических ме-

тодов и современных информационных технологий, получение агрегированных текущих и прогнозных оценок регионального развития;

– разработку методического, программного и информационного обеспечения задач мониторинга7;

– контроль за выполнением решений и эффективности исполнительных механизмов органов государственной власти;

– разработку типовых структур и методов информационного обеспечения органов регионального управления;

– анализ внешних и внутренних проблемных ситуаций и прогнозирование их развития;

– исследование и разработку методов и средств информационной поддержки выра-ботки решений в кризисных и чрезвычайных ситуациях8;

– формирование процессов подготовки содержательной части управленческих реше-ний и их документального оформления;

– анализ обоснованности и юридической правомерности; – поддержку согласовательных процедур и процессов группового принятия решения.

Анализ практики информатизации и внедрения подобных систем в экономи-чески развитых странах показывает, что изменения, которые происходят в функциях,

4 Там же5 А.Л. Гадомский, Система информационной поддержки социально-экономического развития

административных территорий в условиях децентрализации управления, Региональная политика на современном этапе: проблемы децентрализации, риски и перспективы внедрения 2006, С.263–265.

6 Н. Нижник, Информационные технологии в структурах государственной службы URL: http://bezpeka.com/ru/lib/spec/infsys/art101.html. – С. 5–18

7 Там же, С.188 Там же, С.18

Информационное обеспечение процесса регулирования экономического... 443

структуре аппарата государственного управления, можно условно разделить на следу-ющие группы9.1. Изменения в структуре и штатной численности аппарата управления:

– организация новых структурных звеньев; – объединение нескольких структурных подразделений на основе однородно-

сти выполняемых функций; – сокращение численности управленческого персонала в результате автомати-

зации отдельных вычислительных процедур и процесса документирования.2. Изменения в работе по реализации функции управления:

– перераспределение работы между структурными подразделениями и отдель-ными работниками аппарата (в результате изменения их подчиненности);

– перераспределение функции сбора и обработки информации между орга-нами управления;

– изменения в соотношении различных групп функций, выполняемых аппа-ратом управления, в связи с передачей ЭВМ расчетно-аналитических задач и увеличением удельного веса творческих функций (формирование целей, оценок вариантов различных решений).

3. Изменения в структуре и объемах информации: – изменение удельного веса отдельных видов информации, объемов и направ-

лений ее движения; – централизация и интеграция процессов сбора и обработки информации.

4. Изменения в процессе подготовки и принятии управленческих решений: – централизация (а в ряде случаев и децентрализация) некоторых полномочий

по принятию управленческих решений; – изменения в содержании работы на разных стадиях подготовки и выполне-

ния решений (сотрудники аппарата имеют возможность непосредственно общаться с машиной в режиме «запрос - ответ’’, что влияет на качество и оперативность);

– возникает возможность рассмотрения различных вариантов в процессе под-готовки решения.

5. Изменения в методах работы аппарата управления: – использование качественно новых показателей, что позволяет анализировать

сложные системы связей; – повышение роли методов координации, согласования различных звеньев

управления, сокращение количества оперативных указаний. Конкретизация задач, дает возможность контролировать их выполнение, оперативно вносить различного рода коррективы в планы, нормативы и т.п.;

– более четкая регламентация взаимодействия составных частей управленче-ского аппарата посредством регламентов, положений и инструкций;

– повышение уровня дисциплины должностных лиц в органах власти.

Литература

1. В.Д. Гавловский, Информатизация управления социальными системами: организаци-онно-правовые вопросы теории и практики, Киев 2003, 336 с.

2. А.Л. Гадомский, Система информационной поддержки социально-экономического развития административных территорий в условиях децентрализации управления,

9 В.Д. Гавловский, Информатизация управления социальными системами: организационно-правовые вопросы теории и практики, Киев 2003, 336 с.

В.И. Рыбчак, Е.С. Рыбчак, П.Ю. Курмаев444

Региональная политика на современном этапе: проблемы децентрализации, риски и перспективы внедрения 2006, С.263–265.

3. П.Ю. Курмаев, Направления формирования модели электронного управления социаль-но-экономическим развитием, Сборник научных трудов SWorld 2013, Выпуск 4 Том 45, С. 15-17.

4. П.Ю. Курмаев, Направления формирования модели электронного управления социаль-но-экономическим развитием Сборник научных трудов SWorld 2013, Выпуск 3 Том 38. С. 3-5.

5. Н. Нижник, Информационные технологии в структурах государственной службы URL: http://bezpeka.com/ru/lib/spec/infsys/art101.html. – С. 5–18.

6. В.И. Рыбчак, П.Ю. Курмаев, Современные направления реализации концепции электрон-ного управления, Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne 2014, №20, С. 235-240.

INFORMATION SUPPORT OF THE PROCESS OF ECONOMIC DEVELOPMENT REGULATION

Summary. The problems of regional economics information support development have been reviewed in the article. The role of information in Ukraine’s economy was defined. The basic sources of funding for information and analytical system projects were analyzed. It was claimed that cooperation with international financial institutions would promote the interest of private investors.The scientific approaches to the information support aims development of state politics have been justified. The system of information and analytical support has been analyzed. Informa-tion and analytical system must be part of a common information space, to provide an effective solution to the problems of analysis, modeling, forecasting activities, preparation of decisions and monitor their implementation.

Key words: information support, economy, forecast, financial institutions

nauki ekonomiczne economic notes tom xxii ... · prof. dr hab. jacek grzywacz doc. dr inż....

Documents