nauČni bilten - buletini shkencor br/nr. 6 04.04....

INSTITUT ZA NAUNA ISTRAIVANJA I RAZVOJ

INSTITUTI PR KRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM

NAUNI BILTEN

BULETINI SHKENCOR Meunarodni nauni asopis

Revista Shkencore ndrkombtare

International Scientific Journals

Br/Nr. 6

God - Viti IV / 2014

Ulcinj-Ulqin

Montenegro

REDAKSIA

Dr. Shefket Jakupi, (kryeredaktor)

MA Ardita Bylo (sekretare shkencore)

Dr.Dragoljub Jankovi

Dr.Mirsad Nukovi

DREJTOR I REVISTS

Prof.Ass.dr. Elez Osmani

NAUNI BILTEN - BULETINI SHKENCOR Br/Nr. 6 04.04. 2014

2

CIP

, 330(905L)

NAUNI bilten:ekonomska istraivamja

Buletin Shkencor:hulumtime ekonomike

Urednik:Elez Osmani- God.1,br.1(2009)

Ulcinj:(Pinje bb):Centar za ekonomska istraivanja 2013.24 cm

Godinje.

ISSN 1800-9794 COBISS.CG-ID 20683538

Shtpia botuese Qendra pr hulumtime ekonomike -Ulqin

Shtypshkronja ROZAFA 1 Shkodr

Korrektoi dhe punoi n kompjutr

Dr.Shefket Jakupi

E drejta e autorit :

Instituti per kerkime shkencore dhe zhvillim

Redaksia e Buletinit Shkencor

Ulqin

Adresa e redaksis :

Instituti per kerkime shkencore dhe zhvillim

Redaksia e Buletinit Shkencor

Ulqin ++382 69 265 707

web.: www.ekonomskiinstitut.com

http://www.ekonomskiinstitut.com/

3

KOMITETI EDITORIAL INTERNACIONAL

INTETNATIONAL EDITORIAL COMMITTEE

Bordi shkencor i buletinit shkencor

Prof.Dr Arta Museraj- Themeluese dhe drejtuese e "Academicus- International

Scientific Journal,Kryetare

Prof.Dr.Arjeta Troshani dekani i fakultetit Ekonomik,UniversitetiLuigj GurakuqiShkodr

(kryetare)

Prof.Dr.Predrag Goranoviq-Fakulteti Ekonomik Podgorica

Prof.Ass.Dr.Artan Haxhi- Rektor UniversitetiLuigj Gurakuqi,Shkodr

Prof.Dr.Isak Mustafa-Kryetar i Institutit t financave Kosov

Prof.Dr.Beqir Kala-Universiteti internacional Novi Pazar

Dr.Dragoljub Jankoviqi-Fakulteti per studime te biznesit ne Podgoric

Prof.Ass.Dr.Hidajet Shehu Unvivrsiteti BujqesorUBT, Tiran

Prof.Ass.Dr.Mithat Mema-Rektor UniversitetiAleksanderr Moisiu,Durres

Prof.Ass.Dr Armand Universitetit publikHaxhi ZekaPeje

Prof.Dr.Halid Kurtoviq-Universiteti i Zenics

Prof.Dr.Husnija Bibiljica Dekan i fakultetit t turizmit UniversitetiHaxhi Zeka Peje

Prof.Dr.Laszlo Karpati Universiteti per biznes n Budapesht-Hungari

Prof.Ass.Dr.Ilir Hoti-Dekan-fakulteti ekonomikAleksanderr MoisiuDurres

Prof.Ass.Dr.Edmond Beqiri-Rektor Kolegji Dugagjini Pej, Kosov

Prof. Dr.Shefket Jakupi, Kolegji IliriaPrishtin, Kosov


4

Prmbajtja

Dr.sc, Armand Krasniqi 1 Reformimi i sistemit fiskal i vendeve t Evrops Juglindore konform parimeve t Unionit Evropian ....................................................................................................................................... 6 Prof. Ass.Dr. Nehat Ramadani

2 Impakti fiskal i partneritetit puibliko-privat- Rasti Maqedonis ....................................... 15 Dr. sc.Shefket Jakupi 3 Rndsia e qeverisjes s mir publike n shtjet tatimore dhe buxhetore ....................... 22 Dr. Bajram Fejzullahu 4 Shqyrtime teorike mbi filozofin e prons dhe pronsis hap drejt privatizimit ............ 29

Adem Shala 5 Qeverisja dhe Institucionet n Kosov 1999-2013 ........................................................ 36 Dr. Proces Adrian Leka

6 Ankimi si pjese themelore e t drejtave t njeriut .............................................................. 44 Dr.Agim Berisha 7 Borxhi publik n Republikn e Kosovs ........................................................................... 52 Phd. Cand Arjeta Hallunovi;Msc. Kozeta Jana;Dr. Elidiana Bashi

8 The liquidity risk and the albanian banking system........................................................... 59 Dr. sc. Bislim Lekiqi

9 Reflektimi i motivimit t t punsuarve n suksesin e ndrmarrjes .................................. 64 Ma.sc.BurimHaliti 10 Politikat fiskale n Kosov dhe harmonizimi I tyre me vendet e rajonit dhe t BE-s ..... 74

Elmi Aziri PhD (c) 11 Borxhi publik dhe efektet e tij:Rasti i Republiks s Maqedonis .................................... 80

Ma.sc.Fatmir Halili, PhD ;Dr.cs.Sheqir Kutllovci 12 Globalizimi - proces shumdimensional ............................................................................ 87

Dr. Sc. Hamdi Hoti ;Mr. Sci. Remzi Ahmeti ;Msc. Shefsat Kryeziu;Skender Tahiraj,Ecc. dipl 13 Menaxhimii riskut n Bizneset Kosovare .......................................................................... 92

M.A Haseda Rragami 14 Bashkimi doganor i Shqipris me Komunitetin Europian ............................................. 100

Kastriot Blakaj ;Armend Huskaj 15 The influence of internet services on e-business and electronic economy profits ........... 107 Manjola Xhahysa Striniqi ;Bledar Striniqi;Servete Ligataj ,Elmira Nehani

16 Albania, Internal Control and Internal Audit at Local Levels within the frameworkof EU

integration. ................................................................................................................................... 113 Teuta Kryeziu Msc ;Besjana Kryeziu (candidate Msc)

17 Foreign trade export and import flows in Kosovo ........................................................... 118 Albulena Shala;Vlora Berisha,Edona Perjuci;Arbana Sahiti 18 Faktort ndikues n fitimin e bankave n Kosov ........................................................... 126

Prof.Ass.Dr. Fatbardha Molla(Beqiri);Prof.Ass.Dr. Brilanda Bushati 19 Standartet dhe perdorime te analizes financiare ne cilesine e raportimit financiar ......... 135 Flamur Bunjaku 20 Models of fiscal policy harmonization of SEE countries to the European Union ........... 141

Prof. Asc.Dr. Safet Merovci ;MSc, Phd Canditate Arbana Sahiti;MSc, Yllka Ahmeti 21Foreign Banking Investments in Cyprus: What can Kosova learn from Cyprus Bailout148 Elira Hoxha

22 SME-t dhe politikat nxitse t taksimit .......................................................................... 156

5

Vlora Prenaj ;Vlora Berisha;Albulena Shala;Arta Hoti 23 Rndsia e menaxhimit t riskut ...................................................................................... 167

PhD. MBA. MSc. Enriko Ceko 24 Fiscal policy management and fiscal sustainability management in Albania during 2000 - 2013, compare with European countries .................................................................................. 174 Fatos Ukaj 25 Efektet e Biznesit Ndrkombtar n zhvillimin e turizmit bazuar n resurset e vendit-

gjendja n Kosov. ................................................................................................................... 185 PhD (c). Jeta Nushi 26 Kriza globale financiare dhe ndikimi i saj n ekonomin e Kosovs .............................. 192 Ma.Marsida (Salihi) Tafilica;Drnt. Kilda Gusha (ela) 27 The role of the eu in conflict resolution (the case of the south caucasus) ....................... 200

PhD. Orhan M. eku, Mll ;Ph.D. Ismail mehmeti 28 Harmonizimi i Sistemit Fiskal nga Vendet e Ballkanit Perndimor n Funksion t

Integrimit n BE ....................................................................................................................... 205 Pr.Dr.Husnija Bibuljica 29 The possibilities for investments in special sectors of the economy ............................... 214 Egzona Hasani

30 Promocioni - Aplikimi dhe efekti i tij n ngritjen e shitjes tek bizneset Kosovare ......... 219 Mr. Llokman Hebibi

31 Roli i politiks fiskale ne zhvillimin e ekonomis s Republiks s Maqedonis ........... 227 MSc Anila Medja ;MSc Suzana Taipoviq 32 Impaktet e festivaleve dhe eventeve n Shkodr & Ulqin ............................................... 235

PhD Florida VeljanoskaMSc. Majlinda Axhiu 33 The level of sophistication of e-tax services in the southestern countries in comparison to

the EU member states .............................................................................................................. 241 PhD (c) Lisjana ukaj 34 Refugees protection in Albania ........................................................................................ 249

Mcs. Thodhori Puleri ;Kristaq ombi - Lektor 35 Harmonizimi i mnyrave t taksimit t Pasurive t Paluajtshme, si oportunitet pr nj politik fiskale sa m pran Europs. ...................................................................................... 253

Shaip Osmani 36 Vshtrime gjeostrategjik mbi rolin e bashksis ndrkombtare pas viteve t 90-ta n Ballkanin Perndimor .............................................................................................................. 266

Dr.sc. Jetmire Zeqiri

Denisa Bruaj, MA

37 Nevoja pr zhvillimin e tregut t kapitalit n Shqipri.....................................................282

Dr.sc. Jetmire Zeqiri

Dr.n process Artan Osmani

38 Siguria e pagesave ndrkombtare................................................................................286

PhD(c) Labeat Mustafa

39 Ndrmarrjet e vogla dhe t mesme dhe roli i tyre n zhvillimin ekonomik t

Kosovs .................................................................................................................290

Doc. Dr. Bejadin AMETI

40 Therrja e kafshve sipas sheriatit islam........................................300


6

Dr.sc, Armand Krasniqi, Prof.asoc.1 [email protected]

1 Reformimi i sistemit fiskal i vendeve t Evrops Juglindore konform parimeve t Unionit Evropian

Abstrakt

Pavarsisht zhvillimeve pozitive dhe efekteve t globalizimit, shoqria njerzore po

ballafaqohet edhe me fenomene negative t shkaktuara nga nj numr i caktuar krizash. Dihet

botrisht se kriza ekonomike globale i ndryshoj prher tregjet financiare situat kjo e cila

ende nuk ka gjasa q t tejkalohet. Por, fatkeqsisht kjo kriz nuk sht e vetmja. Me

rrezikshmri t lart shoqrore sht komprometimi dhe debalancimi i ekosistemit. Nuk ka

dilem se burimet natyrore jan n degradim dhe zvoglim t vazhdueshm gj e cila pr

secilin vend duhet jet sinjal pr ndryshimin e modelit ekonomik dhe strukturat themelore. Pa

asnj kalkulim, nse me shpejtsi politikat botrore nuk marrin masa pr t zvogluar

emetimin e CO2 me mbi 50 deri 80 %, ather do humbet aftsia e pr t kufizuar rritjen s

temperaturs globale. Pikrisht pr kt arsye, qeverit gjithsesi duhet t tregohen t

prgjegjshme dhe t matura q t krijojn nj model m t avancuar ekonomik mbi baza t

zhvillimi t qndrueshm. Pr t realizuar kt model duhet br reformimi substancial edhe i

sistemi fiskal. Baza legjislative duhet i ri - dizajnuar n at mnyr q taksat, tatimet, licencat

dhe instrumentet tjera t jen kompatibile me konceptim pr nj zhvillimin t qndrueshm

mjedisor. N kuadr t ktij aktiviteti procesi i reformimit t sistemit duhet br kryesisht edhe

mbi bazn e rregullave, parimeve, programeve dhe procedurave t institucioneve relevante t

Unionit Evropian. Respektimi i ktyre elementeve krijon mundsi me t mdha t unifikimit t

sistemeve fiskale t ktyre vendeve q n instanc t fundit qllim final kan aderimin n kt

organizate.

Fjalt Kye: Tatimet, taksat, ekologjike, reforma, qndrueshm, ekonomike,

Hyrja Sistemi fiskal n Unionin Evropian sht segment m rndsi vitale n kuadr t

avancimit dhe garantimit t proceseve t integrimit t tregut unik duke mundsuar nj nivel t

lart kohezioni n kuptim t mbajtjes s nj shkalle t lart t politikave ekonomike integruese

n UE. Struktura e sistemi fiskal t UE-s bazohet n buxhetin e saj si instrument i vetm

zbatimit t politikave financiare m nivelin supranacional. Pjesa tjetr e mbetur e sistemit fiskal

konsiderohet si trsi e rregullave dhe e prgjegjsive juridike nprmjet t cilave vendet

antare bjn harmonizimin dhe koordinimin e segmenteve tjera t politikave fiskale

unilaterale. Unioni Evropian aktualisht paraqitet si nj institucion unik me qllim t realizimit

t vlerave, interesave dhe qllimeve pr far sht formuar duke qen do her koherent dhe

efikas n funksion t politikave dhe aksioneve konkrete. Rregullat fiskale n UE, jan t

bazuara n kriteret e Mastrihtit, Paktin e Rrits dhe Stabilizimit dhe po ashtu jan nj produkt i

Unionit Monetar me qllim final stabilizimin e mimeve. Unioni Evropian n veanti viteve t

fundit ka ndrmarr nj seri masash pr t eliminuar konkurrencn e dmshme tatimore si dhe

fenomenet tjera negative t cilat ndikojn n procesin e forcimit t tregut t prbashkt.

Harmonizimi i formave fiskale n UE sht realizuar vetm m sfern e tatimeve indirekte

(TVSH dhe pjesrisht n akciza), derisa pjesa e tatimeve indirekte praktikisht ka mbetur t pa

harmonizuara, prve disa tentativave pr rregullimin e tatimeve n fitim t ndrmarrjeve.

1Autori sht pedagog n Fakultetin Ekonomik t Universitetit t Prishtins

7

Arsye e ksaj situate sht refleksioni respektivisht botkuptimi aktuale se interesi substancial

i EU-s, m rndsi sht angazhimi pr harmonizimin e tatimeve indirekte me qllim t

funksionimit t tregut t prbashkt dhe eliminimin e barrierave eventuale tatimore t

ndrlidhura me lirin e qarkullimit, kapitalit, prodhimit, shrbimeve, puns, etj,.

Kosova dhe vendet tjera t Evrops Juglindore, n cilsi t kandidateve pr antarsim

t plot n UE, duhet q t ndrmarrin nj seri aktivitetesh dhe masash n mnyr sa m t

shpejt q t jet e mundur t harmonizojn legjislacionin e vet me rregullativen e UE-s. Me

rndsi t veant n kuadr t ktij procesi konsiderohet prafrimi dhe unifikimi i sistemeve

fiskale me direktiva programet dhe burimet tjera juridike t Unionit Evropian. Qllimi i ktij

punimi sht q t ofroj informata iniciale pr rolin, strukturn dhe rndsin e sistemit fiskal

ekologjik t UE-s, duke propozuar dy shtje thelbsore. E para, reformimin e sistemit fiskal

n kuptim t strukturs sistemore dhe s dyti kompletimin e bazs ligjore nprmjet e nj seri

masash t cilat vendet e Evrops Juglindore duhet q t'i ndrmarrin pr antarsim n kt

organizat por duke mos i harruar rrezikun mjedisor, proceset aktuale t globalizimit,

problemet e konkurrencs tatimore ndrkombtare dhe tatimimin e shumfisht n planin

ndrkombtare.

Problemet mjedisore n shoqrit moderne dhe kultura mjedisore

Problemetmjedisore aktualisht janakumuluar si kurr m par dhe si t tilla, me nj

trend dinamik, ende po vazhdojn duke e karakterizuar kt fenomen si pjes eqytetrimit

modern. Problemet mjedisore pothuajse botrisht po prkufizohensi "do ndryshim q ndodh

nmjedisin fiziksi rezultat iaktivitetit t njeriutq shkaktonkt gjendjedhe kjoprodhon

pasojaq shoqriai konsideront papranueshme mestandardet e nj mjedisi t qndrueshm".

Kto problememund t identifikohenn kndvshtrime t ndryshme: n nivel globalkur

trajtohen fenomenet e ngrohjes globaledheatmosferike,dmtim dhe shpenzim tshtress s

ozonitnndotjen"shiu acid"; n nivelin rajonal, ndotje tujrave nntoksore,t nafts,

prmbytjeve dhendotjen lokale t ujit, ajritsi dhelloje t ndryshme tdeponimit t

pamjaftueshm t mbeturinave. Sipas Jens Hilgenberg drejtues i Shoqats pr Mjedisin dhe Mbrojtjen e Natyrs n

Gjermani (BUND) n cilsi t nj aktivisti t ndrgjegjshm alarmon se ndotja e ajrit sht

problemi m i madh mjedisor n Evrop.

Sipas tij, lirimi i gazit (CO2) sht problemi m i madh i mjedisit n gjith botn. Fakti q

cilsia e ajrit shkakton edhe m tej shqetsime t mdha n Evrop, shihet edhe n raportin e

botuar nga Agjencia Evropiane pr Mjedisin", pohon ai. Sipas t dhnave t ksaj Agjencie, 90

% e banorve t qyteteve n UE prballen me lnd, t cilat cilsohen si t dmshme prej

Organizats Botrore t Shndetsis (WHO). I siprprmenduri shpjegon pr DW se n kto

lnd ka dioksid karboni dhe gazra e pluhura t dmshme.2

Formimi ikultursmjedisorenuk sht njdetyr e leht t krijohetsidomoskur kemi

parasyshq kto marrdhniet specifike dhe sjelljetsociale me dekada jan karakterizuart nj

natyre problematike. Andaj disiplinat shkencore q nga psikologja duhet q t angazhohen dhe

prpiqen pr t gjeturnj mnyrt prshtatshme prnjndrgjegjsimin pr shtjet

mjedisorengritur nnivelin e ardhshm.

Zbatimi i ligjeve,vendosja e sanksioneve si dhe kultura qytetare pr mbrojtjen dhe

kujdesin e mjedisit ku jetojm sht shtje thelbsore pr fmijt tan dhe pr te ardhmen.

Ajri, flora dhe fauna, pyjet, detet, liqenet etj, gjithka po shkatrrohet do dite e me shume pr

shkak te mos zbatimit te ligjeve dhe konventave ndrkombtare qe vendet tona i kan

ratifikuar. Te mbrosh mjedisin nuk do te thot vetm te miratosh ligje por thelbsore sht t'i

zbatosh ato me prpikri ka le shum pr te dshiruar ne vendin tone kjo si pasoje e

2Marr n; http://www.dw.de/ndotja-e-ajrit-n%C3%AB-evrop%C3%AB/a-17171687 me 01.02.2014


8

moszbatimit te sanksioneve dhe shfrytzimin pa kriter te gjithkaje qe ka te beje me natyrn.

sht detyre e institucioneve prkatse qe te bashkrendojn punn e tyre pr mbrojtjen me

fanatizm te mjedisit ku ata, fmijt e tyre, ne, populli jetojm do dit. Subjekteve te cilat

shkelin kto ligje mjedisore nuk i ndodh asgj madje mund te paguajn nj gjobe mosprfillse

dhe do vazhdojn aktivitetin e tyre fitimprurs ose mund te vazhdojn punn te qet sepse

autoriteti shtetror prkats nuk i intereson shtja e ndoshta pr te madje nuk prben as nj

shqetsim ajo ka mund ti ndodh natyrs. Shoqria jone ndoshta ka shum probleme ne fushn

e drejtsis por mendoj se sht thelbsore te ndalemi ne ket shtje sepse sht dmtim i ajrit

qe thithim, i ujit, i mjedisit ku ne jetojm do dite dhe ku rriten fmijt tan.3

Sistemi tatimor n Unionin Evropian

Tatimet jan para t mbledhura n baz t ligjit nga personat fizik e juridik dhe

kategorit tjera t tatimpaguesve t cilat prdorn pr garantuar financimin e mallrave dhe

shrbimeve publike t nevojshme nprmjet t institucionit t buxhetit dhe fondeve tjera

publike. Financat publike t do vendi prbehen nga buxheti dhe nj numr i caktuar i fondesh

publike. Mbledhja e mjeteve publike realizohet nprmjet pagesave t nj numri t caktuar

formash tatimore dhe t hyrave tjera publike si jan doganat, taksat, akcizat, kompensimet,

taksat e banderollave dhe ngarkesave tjera para - fiskale. Deri sa pjesa e inputeve buxhetore

prbehet nga trsia e mjeteve publike t mbledhura, pjesa e autputeve i dedikohet shpenzimit

t tyre. N sistemin tatimor t Unionit Evropian, t hyrat tatimore mblidhen dhe shpenzohen

nga nivelet e ndryshme qeverisse duke u nisur nga niveli lokal, regjional, nacional e deri t ai

supranacional. Fondet e publike t mbledhura shpenzohen nprmjet institucioneve

kompetence financiare mbi bazn e rregullave buxhetore dhe fondeve respektive.4

Diferencat tatimore mes shteteve antare t UE-s, jan zgjidhur n momentin kur jan

rregulluar shtjet e eliminimit t pengesave tarifore dhe jo-tarifore t mbetura n kuadr t

tregut t brendshm me dobi t zhvillimi t koncepteve t tregut t lir e t prbashkt.

S bashku me instalimin e regjimit t Unionit Doganor, gradualisht jan hequr barrierat

paraprake doganore t tregjeve t brendshme dhe njkohsisht jan eliminuar pengesat dhe

barrierat tjera jo doganore lidhur me qarkullimin e lir t njerzve, mallrave, shrbimeve dhe

kapitalit. Por, brenda vendeve antare t UE-s, ende kan mbetur ndryshime ta cilat kan qen

produkt i strukturave t ndryshme tatimore, mnyrave dhe qllimeve t prdorimit t mjeteve

publike si dhe nj seri ndryshimesh t lidhura pr rregullat, teknikat, standardet etj, t

politikave shtetrore n kt segment t rndsishm. Prve ksaj, vendet e UE-s, dallohen

edhe pr nga niveli i ndryshm i fenomenit t korrupsionit dhe ekonomis informale t cilat

kan efektet e veta n nivelin e t t dyja strukturave t financave publike dhe funksionimit t

segmentit t ekonomis legale.5

N Unionin Evropian ka shum diskutime pr strukturn e taksave, harmonizimin e

pjesshm t tij si gjetjen e mundsive pr harmonizimin e plot. Ky debat n fakt tregon edhe

kompleksitetin e sistemit fiskal n tr territorin e UE-s. Edhe pse realisht deri me tani sht

shnuar nj rezultat i vogl n harmonizimin e sistemit fiskal n territorin e UE - s, nuk

mungojn aktivitete pr gjetjen e nj bazave pr politika dhe sistem t prbashkt fiskal.

Politikat fiskale t Unionit Evropian6 jan t decentralizuara dhe karakteri i tyre sht edhe

1.1 3 Arjana Kokonozi " Zbatimi i ligjit per mbrojtjen e mjedisit" IMIM marr n

http://www.justforumalbania.org/zbatimi-i-ligjit-per-mbrojtjen-e-mjedisit-t83.html 4Kto burime ju referohen t dhnave t marra nga ueb -i si n vijim me darn 20.01.2014

http://ec.europa.eu/taxation_customs/taxation/gen_info/economic_analysis/tax_structures/index_en.htm 5Po aty 6EU FiscalPolicy

http://www.justforumalbania.org/zbatimi-i-ligjit-per-mbrojtjen-e-mjedisit-t83.html

9

nacional pr faktin se tatimet jan t lidhura fort me vendet antare. Kjo pr shkak se, me

prjashtim t harmonizimit t tarifave doganore, normat m t ulta t TVSH-s, dhe vetm

disa akcizave n produkte t caktuara, sistemet tatimore jan t vendosura n kompetenc

ekskluzive e shteteve antare. Deri n kt moment kan dshtuar t gjitha prpjekjet lidhur

me barazimin e politikave tatimore t UE-s, si dhe do prpjekje pr t transferuar t paktn

disa tatimeve te juridiksionit t organeve t Unionit Evropian. Deri sa UE-ja financohet nga

shtetet antare, institucionet e saja qeverisse dhe legjislative nuk kan asnj fuqi fiskale. Kjo

nnkupton q UE-ja nuk sht n gjendje t vendos, t imponoj dhe t mbledhura taksat.7

Eko - tatimet n UE

Lidhur me fjaln eko-tatim ekonomistgjermanBankFrankZipfelsqaron seme nj term i

tillnuk ekzistonporsht brnj termstandard qprdorettanin reformne taksaveekologjike.

Ky term ka filluar q t prdoret gjatviteve gjashtdhjet dheshtatdhjet t shekullit XX, me

qllim t ringjalljes dhe forcimit tndrgjegjsimit mjedisorn veanti promovimin e ides s

Piguo-t,pr enj tatimmbifaktort e jashtm. Vala e par ereforms s tatimeveekologjikenuk

ka dhn rezultatet e pritura pr faktin se pagesa etaksavemjedisoresht konsideruarsi nj

lloji kompensimeve t caktuara ose taksa pr lejen ekologjike. Vetm nfund t viteve

tetdhjetshuma eeko-tatimeve sht rriturdheintensifikuar duke i dhn shtjes edhe

karakterin penal.8 Tatimet e gjelbra, tatimet ekologjike ose eko - tatimet jan t hyra t

paguara nga subjektet q kualifikohen si ndots t mjedisit t cilt me aktivitetin e tyre kan

ndikim negativ n ambientin jetsor.

Kto tatime jan futur n kuadr t sistemit fiskal pr t zvogluar shfaqjen e efekteve t

jashtme negative si sht ndotja dhe zakonisht si t tilla konsiderohen instrumente

korrigjuese. Ato, jo vetm q krijojn t hyra por n ann tjetr ndihmojn lidhjen n mes t

stimulimeve private dhe prfitimeve sociale t cilat gjithsesi kan efekt prmirsues n jetn e

prgjithshme ekonomike.9Realisht, koncepti i tatimeve mjedisore n literatur nuk sht

prcaktuar zyrtarisht. Megjithat, Komisioni Evropian, Evrostati dhe OECD, tatimet

ekologjike i definon nga aspekti i prcaktimit t bazs tatimore. Sipas tyre, kto jan forma t

tatimeve e cila ju caktohet n barr tatimpaguesve mbi bazn e njsis fizike t substancs ose

materies e cila ka ndikim negativ n ambienti jetsor. T gjitha aktivitet e UE-s lidhur me

tatimet e gjelbra, si n retrosprektiv ashtu edhe n perspektiv, ndahen n gjasht programe

ekologjik si n vijim:10

1) Programi ekologjik I. (1973-1976), dokument q ka prcaktuar politikat gjelbra-ekologjike n UE, n drejtim t zvoglimit t ndotjeve, prmirsimit t cilsis s jets dhe

prmirsimin e bashkpunimit ndrkombtar n fushn e mbrojtjes s ambientit;

2) Programi ekologjik II. (1977-1981), dokument i cili ka zgjeruar veprimin e programit t par. Fokusi kryesor i ktij dokumenti bazohet n parandalimin e ndotjes s ujit dhe ajrit,

ruajtjen e pyjeve dhe drejtimin e qeverisjen racionale me resurse natyrore.

3) Programi ekologjik III. (1982-1986), dokument q konsideron me prioritet politikat pr ambientin njerzor, zvoglimin e zhurms, menaxhimin e mbeturinave, promovimin e

teknologjive mjedisore. Vendosja e bashkpunimit me vendet n zhvillim pr t zgjidhur

problemet e mbrojtjes s mjedisit;

7 Kto burime ju referohen t dhnave t marra nga ueb -i si n vijim me darn 20.01.2014

http://ec.europa.eu/taxation_customs/taxation/gen_info/economic_analysis/tax_structures/index_en.htm 8Filipovi, S., Ekonomski anali br 162, jul 2004. - Septembar 2004. Str.212. 9Stiglic, E. Joseph, Ekonomija javnog sektora, Ekonomski fakultet, Zagreb, 2004. Str 736-738. 10EU Environmental Issues and Policies Guidelines marr n http://www.ueapme.com/business-

support%20II/Training%20Tools/Confartigianato/Environment/EU%20Environmental%20Guide.pdf faqe 7, e shkarkuar me

datn 08.02.2014


10

4) Programi ekologjik IV. (1987-1992), dokument i cili prfshin edhe politikat pr mbrojtjen e mjedisit n fushn e bujqsis, tregtis;

5) Programi ekologjik V. (1993-2000) dokument q s pari ka prcaktuar bazn e konceptit t zhvillimit t qndrueshm, ndrsa programet e brezit t mparshm t fokusuar n

prmirsimin e mjedisit; dhe

6) Programi ekologjik VI. (2001-2010) zbatohet me emrtimin " E ardhmja jon, zgjedhja jon 2010", duke propozuar pes prioritete t ardhshme; prmirsimi i legjislacionit

ekzistues; bashkpunim m i ngusht n tregtar; integrimin e organeve t prfshira n

politikn e mjedisit; t ndihmoj njerzit pr t ndryshuar sjelljen dhe planifikimi dhe

mbrojtjen e mjedisit.11

N UE ka tri kategori themelore t tatimeve mjedisore: tatimi mbi energjin, tatimi mbi

transportin dhe nj tatim mbi ndotjen e burimeve natyrore.12

N tatimet mbi produktet e

energjis prfshijn: tatimin mbi vajrave minerale dhe lndve djegse motorike, benzin

(plumb dhe pa plumb), naft, vajguri, vajguri tatimi mbi natyrore gazit dhe konsumit t

energjis elektrike.

Tatimi mbi transportin prfshijn: regjistrimin dhe prdorimin automjeteve motorike, tatimin

pr importin dhe shitjen e mjeteve motorike, taksat pr prdorimin e rrugve dhe autostradave,

jahte luksoze e sigurimit dhe t trafikut ajror t pasagjerve.

Tatimi mbi ndotjen e burimeve natyrore prfshijn: nj taks mbi pesticideve dhe plehrat

artificiale, paketimit prej metali, plastike, qelqi, qeramika, mbeturinave (Landfill), ndotja e

ajrit (CO2, SO2, NOx), bateri, goma, kontejnert n dispozicion, (mbrojtja e ujit) pr t

humbur ujin (t brendshme apo industrial), qese plastike, ndotja e ujit, CFC, HFC, PFAC dhe

SF6 (ndotsit e ozonit) dhe brthamore t energjis.

Ndrkombtarizimi i qasjes fiskale ndaj faktorve ekstern - ose eksternatlieti shtja emetimit t gazrave t teprta ser dhe format tjera t larta t ndotjes mjedisore

pr zhvillimet ekonomike jo vetm q jan vlersuar negative por tano ato konsiderohen me nj

rrezikshmri t lart shoqrore. Prandaj, eksternalitetet jan faktor ose efekte t karakterit

negativ apo pozitiv t cilat nj subjekt i caktuar gjat ushtrimit t nj aktiviteti specifik, gjat

procesit t prodhimit ose t konsumit, i shkakton subjektit tjetr, si rezultat i procesit te

prodhimit ose konsumit, e jo nga veprimi i mekanizmave t mimit.

Instrumentet tatimore ekologjike me t cilat dshirohet q t mbrohet mjedisi zakonisht

ndahen n tri grupe:

1) Pigou - tatimet ekologjike konsiderohen trsi tatimesh specifike ku barra e ngarkes s tyre matet drejtprdrejt n baz t njsive ndotse t cilat subjektet e caktuara i

emetojn n mjedis. Ndryshe, me an t ktyre tatimeve pretendohet q t zvoglohet

emetimi i sasis s caktuar e ndotse. N kt shtje, esenciale sht realizmi i Pigou

ndalesave respektivisht q nprmjet ktyre tatimeve t beht i internalizim i t

ashtuquajturave kostove eksterne cilat rrefktohen pr shkak se ndotsit e mjedisit i

krijojn kundr palve t treta t cilat far nuk jan t kyur n tregun specifik (p.sh

qytetart t cilt thithin ajrin e ndotur dhe nga kjo kan probleme shndetsore).

Prandaj, kostoja pr tatimin ekologjik duhet t jet barr e ndotsve t caktuar gj q

me kt akt mblidhen mjete q duhet t orientohen dhe harxhohen n t mir t

prmirsimit dhe valorizimit t burimeve natyrore.13

11

Po aty nga faqe 7 deri n faqen 9 12D. Prvu i E. Clipici, Perspectives of the Environmental Taxes Evolution in the European Union, The Romanian Economic

Journal, No. 38., December, 2012., str. 147. 161 13 John V. C. Nye - George Mason University / The Pigou Problem, marr me 20.01.2014 n:

http://object.cato.org/sites/cato.org/files/serials/files/regulation/2008/6/v31n2-5.pdf

11

2) Tatimet para Pigou konsiderohen trsi instrumentesh q konsiderohen tatime indirekte si. p.sh. tatimet doganore, akcizat, etj,. Sipas ksaj, me norma m t ulta tatohen ato

mallra apo shrbime t cilat konsiderohen se gjat prodhimit ose konsumit t tyre nuk

prodhojn efekte negative n mjedis ndrkaq kur jan n pyetje mallrat dhe shrbimet

q kan ndikim negativ n ndotjen e mjedisit i nnshtrohen nj regjimi me t lart

tatimor.14

3) Tatimimi i dyfisht ekologjik prdort pr mbledhjen e t ardhurave t cilat fokusohen n aktivitete t caktuara ekskluzivisht n mbrojtjen e mjedisit respektivisht n projekte

pr t financuar ndotjen mjedisore.15

N prgjithsi jan t njohura tri trsi instrumentesh q ju dedikohen politikave

mjedisore. T parat jan instrumente e komands dhe t kontrollit q drejtprdrejt rregullojn

ndalimin ose lejimin e prodhimeve dhe shrbimeve gjat ushtrimit t aktiviteteve njerzore n

prgjithsi, t dytat jan instrumente ekonomike t rregullimit n mnyr t drejtprdrejt ose

t trthort (tatimet, dnimet, shprblimet, subvencionet, etj, forma tjera t menaxhimit t

mjedisit, dhe t treta: instrumentet vullnetare t cilat dalin nga aspiratat e prodhuesve,

konsumatorve dhe e shtetit pr t promovuar ekuilibrin ekologjik t njohura si planifikimi i

integruar mbi bazn e zhvillimit t qndrueshm, prgjegjsia e prodhuesve gjat ciklit jetsor

t produktit, marrveshjeve pr masat e kontrollit, t vlersimit t gjendjes n mjedis, sistemit

t informimit t publikut pr gjendjen dhe problemet mjedisore.16

Reformimi, harmonizimi dhe struktura tatimore

Harmonizimi i sistemit tatimore prfshin nj proces t ndrlikuar sinkronizimit,

koordinimit dhe unifikimit t sistemeve tatimore n mes shteteve antare dhe atyre pretenduese

n UE me qllim t eliminimit t instrumenteve tatimore nacionale t cilat kan ndikim negativ

n funksionimin e tregut t prbashkt. Prandaj,ky proces zakonisht propozohet t ndrtohet

ose konstituohet mbi parimet vepruese institucionale q jan t ndrlidhura me qartsin,

maturin, drejtshmrin, thjeshtsin, fortsin, prshtatshmrin, besueshmrin, solidaritetin,

dobishmrin, prgjegjsin, etj,. Prandaj, mbi bazn e ktyre parimeve del se qllimet e

reforms s tatimeve ekologjike gjithsesi duhet t jen reale, t besueshme dhe t vendosura

me saktsi ndrkaq opinioni publik t jet i njoftuar rregullisht. Krijimi i sistemit pr futjen e

tatimet ekologjike duhet t bhet gradualisht pa e prdor instrumente e dhuns shtetrore. Pr

krijimin e sistemit duhet kihet kujdes pr nivelin, gjendjen, strukturn, etj, ekonomike,

gjendjen ekologjike, demografike, bio-regjionale, etnokulturore, psiko-sociale, etj. Posarisht,

secili i veprim i ndrmarr duhet t jet i matur dhe do pakujdesi, qoft ajo e rnd ose leht,

mund t shkaktoj probleme serioze duke e humbur edhe autoritetin e institucioneve. Duhet

shikohen mundsit q vendosja dhe zbatimi i tatimeve ekologjike te kompensohen nga uljet e

tatimeve ose taksave tjera duke e ruajtur do her stabilitetin ekonomik. N rast se tatimet

ekologjike veprojn n mnyr regresive sht e nevojshme q gjithsesi t planifikohen dhe

zbatohen masa kompensuese. Tatimet ekologjike duhet t jen t thjeshta n mnyr q zyrtart

financiar t mund t'i aplikojn m lehtsi. Qllimi i shtrirjes sa t me t madhe t te hyrave ka

mundsi t sjell deri t dukuria e evzionit fiskal. Pr kt arsye, prve krijimit t

mekanizmave t pagess, duhet punuar edhe n ngritjen e vetdijes pr detyrimin q ka

subjekti pr kt shtje.Element i rndsishm i do strategjie pr mbrojtje mjedisore sht

prshtatshmria e saj konform me thelbin e zhvillimet ekonomike dhe ndryshimeve mjedisore.

shtje t ndjeshme konsiderohen prcaktimi optimal e i sakt i lartsis s tatimit ekologjik

14 Po aty 15 Po aty 16J. Klarer e t tjert : Sourcebook on Economic Instruments for Environmental Policy Central and Eastern Europe, The

Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe, Szentendre, Hungary, 2000., str. 23.


12

dhe prcaktimi i tatimpaguesve. Kjo lartsi tatimore nuk duhet t jet prcaktuar n mnyr

arbitrare dhe si rezultat i ndonj procesi eventual lobues. Prfundimisht, suksesi pr futjen e

ktyre llojesh tatimeve varet se a do kualifikohen si tatime t rnda-larta ose optimale.

Ndr elemente e rndsishme t strategjis duhet t jet prshtatshmria e tyre n raport me

dinamikn e zhvillimeve dhe ndryshimeve shoqrore-ekonomike. Nga kjo del detyrimi i

kujdesit q me rastin e vendosjes s ktyre tatimeve t mos rritet barra ose ngarkesa e

prgjithshme tatimore n mnyr q t rrezikohet sistemi n prgjithsi.

Prcaktimi i lartsis reale t tatimeve ekologjike dhe prshtatja e tyre m aftsin pagues e

tatimpaguesve sht njra ndr shtjet me t ndrlikuara. Lartsia e tatimeve ekologjike n

asnj mnyr nuk guxon q t vendoset n mnyr arbitrare ose n baz t presioneve nga

strukturat joformale. sht e pakontestueshme se procesi i reformimit t nj sistemi t

realizohet vetm n nj vend. Prandaj, pr t realizuar projekte t tilla duhet angazhime dhe

aksione t nivelit ndrkombtar respektivisht nj fryme e solidaritetit. Parimi i dobishmris

ndrlidhet me aplikimin e tatimeve ekologjike vetm ather nse pr burime t dmtuara

mjedisore dizajnohen dhe prgatiten projekte t zbatueshme q sigurojn nj impakt t sigurt

dhe cilsor t zhvillimi. Mbi t gjitha i tr aktiviteti i reformimit, harmonizimit, balancimit

respektivisht sinkronizimit t sistemi tatimor, duke prfshi ktu edhe eko-tatimet, duhet

realizohen me nj profesionalizm t prgjegjshm e cila do derivoj nj rezultat zhvillimor

dhe mbrojtje efektive dhe substanciale mjedisore.17

Edhe vendet e Evrops Juglindore t cilat

gjenden n nivele t caktuara t tranzicionit gjithsesi duhet q t krijojn parakushte e

nevojshme institucionale pr nj zbatim t suksesshm t reforms tatimore. N kt funksion

rekomandohet q gjat ktij procesi duhet krijuar dhe siguruar stabilitet makroekonomik,

mirfunksionimi i shtetit ligjor, krijimit i nj bashkpunimi dhe partneritetit m t ngusht

teknik-teknologjik, rritja substanciale e efikasitetit menaxhues n sfern publike dhe rritjen e

profesionalizimit pr ruajtjen dhe valorizimin e burimeve mjedisore.

Prfundimet

Q nga vitit 2008 Evropa dhe pothuajse tr bota po prballen me nj kriz financiare

dhe ekonomike. Ajo q filloi si kriz bankare u b shpejt kriz fiskale gj e cila jo vetm

shteteve t UE -s u shkaktoj nj stres fiskal nga e cila nuk bhet fjal pr kndellje. Kjo

ndikoj n angazhimin dhe orientimin e vendeve n mobilizim t mjeteve financiare nprmjet

programeve t stimujve ekonomik me qllim t politikave stabilizuese. sht interesante se sa

me shpejtsi dhe forc reagojn qeverit e vendeve t UE -s, pr t'u prballur me krizn

financiare ndrkaq sht shum dshpruese q ndaj ndotjes globale, e cila sht me

rrezikshmri edhe me t lart se e para, sillemi me komoditet dhe brenga e tyre shfaqet vetm

n mnyr deklarative.

Prandaj, punimi konstaton se n UE dhe n shtetet t cilat synojn q t jen antar t

ksaj organizate karakterizohen pr sisteme tatimore me ngjashmri dhe dallime t theksuara.

Posarisht, dallimet evidentohen si n t ardhura totale tatimore, n struktur, norm dhe

bazn e prcaktimit t tyre. T ardhurat tatimore n bot moderne jan t nevojshme pr t

garantuar demokracin, rendin publik dhe funksionimin e sistemit ligjor. Ato, duhet t jen m

shum sesa thjesht burim t ardhurash pr funksionimin e shtetit, t garantoj gjithashtu q

autoritetet publike t kontribuojn n mnyr aktive pr realizimin e synimeve t politikave

ekonomike, sociale dhe mjedisore.

17

European Environment Agency - Environmental tax reform in Europe: opportunities for eco-innovation,

Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011

13

Tatimet jan instrumente t rndsishme pr rishprndarjet t te ardhurave t mbledhura tek

dhe n dobi t qytetarve. Garantimi i nj solidariteti dhe kohezionit social n shoqri n

mnyr automatike krkon transferime n mas sociale ku nevoja tatimore n kt funksion

sht e pa alternativ.

Tatimet ekologjike, tatime e gjelbra ose tatimet e s ardhmes jan instrumente t karakterit

ekonomike-juridik t cilat vendosen nga institucionet kompetente me qllim t parandalimit,

kufizimit ose eliminimin e ndotjeve mjedisore. Politikat moderne t mbrojts mjedisore duhet

krijuar n funksion t zhvillimit t qndrueshm ekonomik, ekosistemit, ruajtjes s

biodiversitetit dhe balancs ekologjike pr faktin se mjedisi sht asteti m i rndsishm

njerzor. Vendosa dhe aplikimi i tatimeve ekologjike si instrumente nprmjet t cilave arrihet

plotsimi i qllimeve t mbrojtje mjedisore duhet t jen t drejtuara mbi bazn e parimeve t

barazis dhe t drejtsis tatimore pr shkak se nj shtet t se drejts t gjith subjektet n

kuadr t marrdhnieve t tyre juridike - tatimore presin q barra tatimore e cila duhet t

paguhet n emrin e tatimit mjedisor te jet e shprndar n mnyr t barabart. Tatimet

ekologjike sipas UE-s definohen si forma tatimore baza e s cils sht e shprehur n njsi

fizike t materies dhe ndikimit t saj negativ n mjedis.

Projektimi dhe implementimi i suksesshm garanton nj sistem t qndrueshm tatimor.

Kjo prmban n vete edhe qeverisjen e mir s bashku me posedimin e burimeve njerzore t

prgatitura pr ekzekutimin e ktyre politikave. Nj qeverisje e dshirueshme duhet bazuar n

koherenc n mes t objektivave dhe politikave t ndryshme dhe krijimin e nj mjedisi ku

subjektet do t trajtohen me barazi. Andaj, kjo detyr q konsiderohet publike n sfern e

menaxhimit financiar krkon transparenc fiskale, prgjegjsi, prgjegjshmri ose aktivitet

cilsor n vazhdimsi i drejtuar nga e ardhmja. Ksaj qasjeje duhet me kujdes t'i shtohet edhe

krijimi i nj kulture pr sjelljen konform me interesin publik.Arritja e ksaj kulture krkon nj

proces t gjat, t vazhdueshm dhe gradual t ndryshimit n qndrime dhe vlera. N munges

t nj kulture t till nuk do t ket besim tek qeverit dhe do t jet e vshtir pr t bindur

qytetart q t paguajn taksat e krkueshme.

Literatura dhe burimet tjera t referimit ose konsultimit

1) Baldwin,R.andWyplosz,Ch.,TheEconomicsofEuropeanIntegration,NewYork: The McGraw-Hill, 2006;

2) Barry,F.:FiscalPolicyinEMU,UE.Pentecost&vanPoeck,A.(ed.),European Monetary Integration, Aldershot: Edvard Elgar, 2001

3) CodeofConductforBusinessTaxation, OJ C 2, 6.1.1998; 4) D. Prvu i E. Clipici, Perspectives of the Environmental Taxes Evolution in the

European Union, The Romanian Economic Journal, No. 38., December, 2012

5) Filipovi, S., Ekonomski anali br 162, jul 2004. - Septembar 2004 6) Eichengreen,B.:InstitutionforFiscalStability,WorkingPaperPEIF-14, Berkeley: Institute

of EuropeanStudies, 2003;

7) Eichengreen,B.&vonHagen,J.:FiscalPolicyandMonetaryUnion:IsthereaTradeoffBetweenFederalismandBudgetaryRestrictions?NBERWorking Paper, WP/5517, 1996b;

8) European Commission: AEuropeanEconomicRecoveryPlan,Novembar, 2008; 9) EuropeanCommission:EuropeanUnionPublicFinance,EuropeanCommunities, Brussels,

2002;

10) EuropeanCommission:TheEuropeanUnionBudgetataglance,European Communities, Brussels, 2007;

11) Europen Council, 1997 i 1997b; 12) EuropeanTaxHandbook2006.,IBFD, Amsterdam, 2006; 13) European Environment Agency - Environmental tax reform in Europe: opportunities

for eco-innovation, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011


14

14) EUTaxation,(2005a),Commontaxationofparentcompaniesandtheirsubsidiaries[http://www.europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/l26037.htm];

15) Klarer i drugi: Sourcebook on Economic Instruments for Environmental Policy Central andEastern Europe, The Regional Environmental Center for Central and Eastern

Europe, Szentendre,Hungary,

16) Kokonozi Arijana "Zbatimi i ligjit per mbrojtjen e mjedisit" IMIM marr n http://www.justforumalbania.org/zbatimi-i-ligjit-per-mbrojtjen-e-mjedisit-t83.html

17) Stiglic, E. Joseph, Ekonomija javnog sektora, Ekonomski fakultet, Zagreb, 2004 18) Shoqria dhe Mjedisi i saj - Botim i Qendres Rajonale t Mjedisit pr Evropn

Qendrore dhe Lindore - Zyra n Kosov / Titulli origjinal: Society and Its Environment

an Introduction - Egbert Tellegen and Maarten Wolsink, University of Amsterdam, the

Netherlands Publisher: Gordon and Breach Science Publishers Amsteldijk 166, 1st Flor

1079 LH Amsterdam The Netherlands

Summary

Since 2008, Europe and nearly the whole world, is facing a financial and economic

crisis. What began as a banking crisis, it quickly turned into a fiscal crisis, which caused a

fiscal stress that has impacted countries in the EU and beyond, with no sign of rapid recovery.

This has impacted countries to commit and orient financial resources into economic

stimulation programs, aimed at implementing stabilizing policies. It is interesting how quickly

and fervently governments of EU countries have reacted, in order to cope with the financial

crisis, however, it is very sad that global pollution, which is an even higher risk than the first,

is dealt with obliviousness and their concerns appear only declaratively. Therefore, the paper

concludes that the EU, and the countries which are intended to be members of this

organization, are characterized by tax systems with significant similarities and differences.

Specifically, the differences are identified in the total income tax, structure, rate, and the set

base. Tax revenues in the modern world are necessary to guarantee democracy, public order

and the functioning of the legal system. They should be more than just a source of income for

the functioning of the state, to also ensure that public authorities actively contribute to

achieving the goals of economic, social and environmental policies. Taxes are important

instruments for the redistribution of income, which are collected from, and serve to the benefit

of, the citizens. Guaranteeing solidarity and social cohesion in society automatically requires

mass social transfers, where the need for taxes to serve this function has no alternative.

Environmental taxes, green taxes or future taxes are instruments of the legal and economic

character, which are established by the competent authorities for the purpose of preventing,

restricting or eliminating environmental pollution. Modern environmental protection policies

must be founded for the aim of achieving sustainable development for the economy, ecosystem,

conservation of biodiversity, and ecological balance, given the fact that the environment is the

most important asset humans have. Environmental taxes are defined by the EU as tax forms,

the basis of which is expressed in physical units of matter and its negative impact on the

environment.A stable tax system is ensured through the successful design and implementation

of policies and processes. It involves good governance along with the possession of human

resources prepared for the execution of such policies.

http://www.justforumalbania.org/zbatimi-i-ligjit-per-mbrojtjen-e-mjedisit-t83.html

15

Prof. Ass.Dr. Nehat Ramadani

Business Administration Faculty State University of Tetova

Str. Ilindenpn, 1200 Tetov, Republic of Macedonia [email protected] ; tel: 00 389 71 292 001

2 Impakti fiskal i partneritetit puibliko-privat- Rasti Maqedonis

Abstract

This scientific paper considers theoretical and practical aspects of public private partnership

in the context of the fiscal policies impact either in local or central level. Public-private

partnerships scheme in EU is successfully operational, and this paper brings a general

overview of various European states. The paper has a particular focus on public-private

partnerships in Macedonia, and brings concrete projects that have targeted public investments

and budgetary reliefs. The methodology applied in this paper is qualitative, while interviews

were conducted with the resources that were detected as mostly relevant for developing this

study. The paper concludes that public-private partnerships, is suitable model to generate

additional private investments, hereby generating public budget revenues and facilitating

public investments.

Key words: public private partnerships, public investments, private investments, fiscal impact

Abstrakti

Ky punim shkencor merr n konsiderat aspektet teorike dhe praktike t partneritetit publiko

privat, n kontekst t impaktit mbi plitikat fiskale qoft n nivle lokal apo qndror. Partneriteti

publiko privat sht nj skem tani funksionale n BE, dhe punimi shkencor sjell pasqyrn e

ktij mekanizimi n shtete t ndryshme Euuropiane. Punimi ka nj fokus t vecant mbi

partneritetin publiko-privat n Maqedoni, si dhe sjell projekte konkrete t cilt kan synuar

lehtsimet buxhetore gjat investimeve publike. Metodologjia e aplikuar n kt punim sht

kualitative, ndrsa intervistat jan zhvilluar me burimet t cilat ishin detektuar si m relevante

pr punimin e ktiij studimi. Punim shkenvor vjen n prfundim se partneriteti publiko privat,

sht model I prshtatshm pr t gjeneruar investime shtes private, si dhe pr t gjeneruar t

ardhura pr buxhetet publike nga njra an, dhe lehtsime n investimet publike nga ana tjetr.

Fjalt kye: partneriteti publiko-privat; investimet publike, investimet private, impakti fiskal

I. Hyrje

Maqedonia nga pavarsia e saj n vitin 1991, ende nuk ka arritur t stabilizoj klimn politike

dhe ekonomike n vend. Prioritetet e politiks s Maqedonis kan t bjn me objektivat pr

stabilizimin ekonomik t vendit, si dhe antarsim e saj n BE (Bashkimin Europian) dhe

NATO. Rrugtimi drejt ktyre objektivave ka qen i vshtir gjat gjith periudhs s kaluar,

ndrsa kohve t fundit sht shtuar edhe m tepr skepticizmi pr plotsimin e tyre. Arsyet

jan t shumta, ndrsa ajo q prmendet m shpesh sht mungesa e vizioneve politike nga

politikbrsit, si dhe qeverisja jo e mir e vendit.

mailto:[email protected]


16

Tranzicioni ekonomik pas pavarsis s Maqedonis, diktoi ristrukturimin e kapaciteteve

industriale, t cilat n mas t madhe u privatizuan. Megjithse procesi i privatizimit vlersohet

si jo-transparent dhe n disa raste i shoqruar me manipulime deri n shfaqje t korrupsionit,

ristrukturimi apo mbyllja e ndrmarrjeve t mdhaja publike, ndikoi negativisht n rritjen e

papunsis n Maqedoni ,e cila gjat gjith ktyre viteve sillet n nivelet reth 30 %18

.

Mungesa e zhvillimit ekonomik n Maqedoni, sht prshkruar pothuajse n secilin raport t

Komisionit Europian, duke i sugjeruar dhe rekomanduar vendit q t angazhohet pr nj

qeverisje m t mir, prfshi ngritjen e nj administrate publike profesionale, prmirsimin e

gjyqsis, krijimin e mekanizmave pr funksionimin m t mir t tregut, apo prmirsimin e

marrdhnieve ndretnike n vend. Ende Maqedonia nuk ka treguar aktivitete serioze se sht

duke punuar sipas rekomandimeve t Komisionit Europian, ndrsa edhe pse n pritje t hapjes

s negociatave pr antarsim me BE-n, jan vrejtur nj mori incidentesh q lidhen me

procese politike gjyqsore.

T ardhurat fiskale n Buxhetin e Republiks s Maqedonis n tre vitet e fundit (2011-2013)

jan rreth 29% t GDP-s, ku vrehet nj rnie n prputhje me strategjin e qeverispr uljen

e barrs tatimore mbi ekonomin. N kt mnyr, gjenerimi i t ardhurave fiskale nga taksat

logaritet n nivelin 54%, e ndjekur nga t hyrat n baz t kontributeve sociale me rreth 29%,

t hyrat jo-tatimore dhe t hyrat kapitale me rreth 13%, ndrsa pjesa tjetr e t hyrave

realizohen kryesisht nga fondet e BE-s IPA. Pr sa i prket t ardhurave nga taksat, shumica e

t ardhurat realizohet n baz t TVSH-s, tatimit mbi t ardhurat personale dhe akcizat.N

prputhje me t ardhurat buxhetore dhe projeksionet e shpenzimeve, niveli i deficitit buxhetor

sillej prej 2.5% n vitin 2011, me nj tendenc t reduktimin e deficitit n 2.2% n 2012 dhe

1.9% n vitin 2013. Financimi i deficitit n periudhn afatmesme ishte planifikuar q do t

mbulohej kryesisht nga burimee t huaj financiare (kredi t favorshme nga IFI, eurobonove dhe

lloje tjetra t huamarrjeve nga jasht)19

.

II. Objektivat e studimit dhe metodologjia

1. Objektivat sht e natyrshme se dinamika zhvillimore e do vendi ndryshon duke u bazuar n faktort e

jashtm dhe t brendshm q disponon do shtet. Disa shtete jan m t zhvilluara

ekonomikisht (si shtetet perndimore), si dhe kan mundsin q t investojn shuma nga t

ardhurat publike. Disa shtete tjera, m pak t zhvilluara ku bn pjese edhe Maqedonia, nuk

kan buxhete t fuqishme dhe si rrejdhoj paraqitet nevoja e impakteve fiskale dhe mnyrs s

bashkpunimit me sektorin privat pr t realizu projekte publike.

Prve objektivave t prgjithshme si u prmendn m lart, studimi ka pr qllim t sjell

objektivat konkrete si :

A sht partneriteti publiko privat n shrbim t politikave fiskale, me theks t vecant n nivel lokal?

Cilat jan barrierat pr t implementuar partneritetin publiko privati? Limitet e disertacionit

Fusha e partneritetit publiko privat dhe impakti n politikn fiskale t nj vendi, mundet t jet

nj fush mjaft e gjer. Andaj, ky punim sikurse do punim tjetr shkencor, do t jet

objektivisht i limituar pr t studiuar t gjith fenomenet e fushave t partneritetit publiko

privat.

18

Enti statistikor i Republikes se Maqedonise (http://www.stat.gov.mk/Default_en.aspx) 19

Pre-accession Economic Programme 2011 2013Macroeconomic Policy, Public Finances and Structural

Reforms Ministry of Finance of the Republic of Macedonia p.57

http://www.stat.gov.mk/Default_en.aspx

17

Punimi nuk do t studioj partneritetet publiko private n nivel ndrkombtar apo nacional,

fokusi i hulumtimit do t jen partneritetet publiko private n nivel lokal n frymn e

influencs s politikave t Bashkimit Europian.

2. Metodologjia Gjat zhvillimit t ktij punimi shkencor, jan mbledhur t dhna dhe informacione mnyrs

kualitative dhe kuantitative. Jan zhvilluar takime, intervista dhe diskutime me persona t

caktuar, q mundsuan krijimin e t dhnave baz t punimit. T dhnat sekondare jan

siguruar nga publikimet e ndryshme n lidhje me fushn e studimit. Ato vijn nga publike t

ndryshme t Bashkimit Europian, Kombeve t Bashkuara, libra dhe artikuj t ndryshm

shkencor, t dhna t publikuara nga institucionet publike apo private t vendit e kshtu me

radh. Pyetsort jan formuluar si gjysm t strukturuar gjat realizimit t intervistave

direkte. Pyetsort prpara se t plotsoheshin, ishin prshtatur me fushn e studimit, m pas

ishin testuar n disa variante nse pyetjet jan t kuptueshme pr paln e tret, dhe vetm m

pas ishin shprndar.

III. Aspekte teorike

1.Historiku i partneriteteve publiko-privat

N kohrat e lashta, shum nga shtjet publike (strehimoret, tregjet publike) si dhe

infrastruktura publike (banjat publike), u ishin dhn personave privat). Sipas nj publikimit t

Kombeve t Bashkuara 20

, libri 50 i doracakve t mbledhur (Ligji Publiko Privat i publikuar

n vitin 530), ishte kryekput i dedikuar pr punt publike se si munden t jepen n duart e

ndrmarrsve privat. Ky libr tregonte ekzistencn e ligjit t koncesionit si dhe ligjit q kishte

t bnte me licencimin e qeverisjes s pasuris publike. Pas rnies s perandoris romake,

procedurat e ktilla ishin zhdukur, dhe kishin ardhur srish n pah gjat shekujve 12 dhe 13 kur

edhe filluan ndrtimet e qyteteve t fortifikuara si dhe okupimi i tokave t reja n rajonet jug-

perndimore t Francs psh. kontratat e okupimit, si quheshin aso kohe dhe si trajtohen n

publikimin n fjal, kishin t bnim me dhnien e fshatrave t tr pr rindrtim.

Nj zhvillim i hovshm i partneriteteve publiko private kishte ngjar gjat shekujve t 16 dhe

17, kur shtetet e fuqishme Europiane si Franca apo Anglia e asaj kohe, i jepnin punt publike

ndrmarrsve privat. Pun t tilla prfshinin punime rreth shtratit t lumit, gropimi i kanaleve,

trotuar rrugsh, mbledhja e plehrave, ndriimi publik, shprndarja e posts, transporti publik,

deri n dhnien e dyqaneve apo edhe shtpi operash. Ktu vlen t prmenden shembujt si

dhnia me koncesion e kanalit t Oksfordit n Britani m 1791, apo kanali Von Thurn n

Spanj n at periudh.Deri m 1820, gjasht kompani private t ujsjellsit operonin n

Londr.21

N fillim t shek.19, gati shumica e ndrmarrjeve q operonin me ujra ishin privat. Objektet e

energjis elektrike n shek 19 n Brazil, Chile, Costa Rica dhe Mexico, ishin entitete private.

N Argjentin, Brazil dhe Urugvaj, kompani private nga Britania, Franca dhe SHBA-t,

ndrtuan dhe operuan shum nga hekurudhat e shekullit 19 dhe 20. 22

Megjithat, hulumtues t ksaj fushe shprehen se luftrat n gjysmn e par t shekullit 20 e

kishin dobsuar mjaft ekzistencn e partneriteteve publiko private. Pas luftrave t ashpra n

Europ, rroli i shtetit ishte rritur.

20

UN Publication on PPP for infrastructure development , 2000, f. 6 21

UN Publication on PPP for infrastructure development , 2000, f.6 22

Facilitating Public Private Partnership for Accelerated Infrastructure Development in India, 2006, f.20


18

Nocioni i ndrmarrjeve shtetrore aso kohe kishte lindur pr t shmangur dobsimin financiar

lidhur me projektet afatgjata. Kjo lvizje u zgjerua n tr Europn gjat dy luftrave botrore. 23

2.Definimi i partneritetit publiko privat

Autor t ndryshm japin definicione t ndryshme lidhur me partneritetin publiko privat. Sipas

Ian Taylor24

PPP jan kontrata afatgjate duke prfshir t dy sektort at publik dhe privat, pr

t siguruar dhe operuar me shrbimet publike dhe me theks t veant shrbime mbi

infrastrukturn publike. Sipas ktij autori partneriteti nnkupton ndarjen e

prgjegjsive/rreziqeve si dhe prfitimeve nga t dy palt n partneritet.

Sipas Kombeve t Bashkuara 25

PPP definohen si koncesione ose tipe tjera t marrveshjeve

kontraktuale ku sektori publik pajtohet t jap sektorit privat, t drejtn t operoj, ndrtoj,

menaxhoj dhe/ose shprndaj nj shrbim pr publikun e gjer.

Komisioni Europian n publikimin e tij26

, jep nj definim si n vazhdim: Partneriteti Publiko-

Privat sht nj partneritet midis sektorit publik dhe atij privat me qllim t shprndarjes s nj

projekti apo shrbimi i cili tradicionalisht sht ofruar nga sektori publik.

Megjithat, t gjitha kto defincione kan nj gj t prbashkt, dhe ajo sht lehtsia

buxhetore e qeverisjes, e cila krijohet nprmes thithjes s investimeve private pr politika dhe

projekte publike. N t kundrt, politikat fiskale t shtetet do t duhej t merreshin me kto

inciativa, ndrsa vshtirsia buxhetore e shteteve n zhvillim sht mjaft limituese pr arritjen e

ktyre objektivave.

3.Parteritetet publiko-private n kontekstin Europian

Ka mjaft konfuzion pr at se far sht partneriteti publiko privat (PPP), ndrsa dilemat m

t mdha nga skeptikt e PPP-ve lidhen me mungesn e njohjes s prfitimeve q dalin nga nj

partneritet midis dy sektorve.

Vrehet nj dobsi e theksuar n fushn e negociatave t kontratave mbi PPP me sektorin

privat. Kshtuq Kombet e Bashkuara kan prgatitur nj platform27

pr t ndihmuar qeverive

n negociatat e tyre q t mbrojn interesin publik. Nj problem tjetr sht organizimi i

tenderve t hapur dhe konkurrues, ndrsa nj numr mjaft i madh i qeverive sht akuzuar

pr munges transparence. Sipas disa studimeve, prfshi edhe studimin e Kombeve t

Bashkuara, thuhet se disa projekte t PPP-ve nuk kan pasur sukses jo pr shkak t mungess

s fondeve, por pr shkak t mungess s strategjis s mirfillt, prfshi ktu edhe prfshirjen

publike n projektet e ndryshme.

Nj element mjaft i rndsishm i funksionimit t PPP-ve sht edhe niveli i klims pr

partneritet q ekziston n shtete t ndryshme. Pr ta prforcuar kt pohim po sjellim

prfundimet e nj studimi t Banks Botrore28

, q kishte kategorizuar shtetet e ndryshme,

ndr to edhe shtetet e rajonit ton n nivele t ndryshme. Gjat kategorizimi t shteteve ky

studim kishte prdorur nj numr kriteresh, sipas prshtatshmris s mjedisit pr t operuar

PPP-t. Katr nivele ishin krijuar si m posht:

23 UN Publication on PPP for infrastructure development , 2000, f. 6 24 Ian Taylor, 2000,Public-Private Partnerships: Lessons from the MDC Toll Road, f.3 25 Publikimi i Kombeve t Bashkuara Komisionit Ekonomik pr Europ, no 84 , Shtator 2004, f. 6 26Guidelines for successful PPP, EC Directorate General , Regional Policy March 2003, f.4 27 Publikimi i Kombeve t Bashkuara - Komisioni Ekonomik pr Evrop, no 84 , Shtator 2004, f.3 28 World Bank, M. Sohail, B. Gentry & O. Maslyukivska, (tek UNECE), f.6

19

- PPP q kan klim pr tu realizuar , ku bnin pjes shtetet si Republika eke, Hungaria, Sllovakia dhe Sllovenia

- PPP t cilat ndeshen me vshtirsi realizimi; Romania, Bullgaria, Kroacia, Estonia, Lituania, Letonia,

- PPP me probleme t theksuara pr realizim; Federata Ruse, Ukraina, Kazakistani, Shqipria, Maqedonia, Bosnja e Hercegovina , Serbia dhe Mali i Zi.

- PPP pothuajse t parealizueshme: Bjellorusia, Moldova, Armenia, Azerbajxhani, Gjeorgjia, Taxhikistani, Turkmenistani dhe Uzbekistani.

Duke par nj vlersim t ktill nga nj institucion me renome si sht ai i Kombeve t

Bashkuara, normalisht se ndikohet fluksi i investitorve pr t investuar n nj shtet apo n

tjetrin. Si shihet shtetet ku bn pjes edhe Maqedonia, Shqipria apo Mali i zi, jan vende t

cilat i takojn grupit t parafundit lidhur me mjedisin q ofrojn pr partneritete. Ky nivel

perceptohet si i vshtir dhe si potencon publikimi me vshtirsi t shumta realizohen

projektet e partneritetit. N radh t par, dilemat vijn nse n shtetin ku pretendohet t hyhet

n partneritet, funksionon si duhet ligji, ekzistojn procedura transparente gjat tenderimeve,

si dhe a garantohet prona private dhe marrveshja q njher arrihet midis dy palve.

Nj studim29

tregon se tre nga shtetet q u futn s fundmi n BE , Bullgaria dhe Rumania,

kishin treguar nj nivel t lart t decentralizimit lidhur me shrbimet publike. Nga njra an

kjo nnkuptonte nj liri m t madhe pr pushtetet lokale, por nga ana tjetr kjo shkaktonte nj

paqartsi lidhur me kompetencat e nivelit lokal dhe atij rajonal n kto shtete. Megjithat, q t

tre kto shtete kishin arritur nj progres t dukshm lidhur me reformat ligjore, t cilat kishin

krijuar nj ambient m t favorshm pr sektorin privat dhe si rezultat prfitim nga lehtsimet e

tyre buxhetore lidhur me investimet publike.

IV. Partneriteti publiko privtat rasti Maqedonis

Ky punim shkencor merr n konsiderat dy projekte t partneritetit publiko privat me synim

ndikimin e tyre n politikat fiskale t buxheteve komunale. Njri rast sht realizuar n qytetin

e Strumics, ndrsa tjetri ka t bj me qytetin e Shkupit, I cili pr munges strategjie nuk ishte

reazliauar. Megjithat, punimi shkencor ka pr synim t sjell dy ant e medaljes, pr t

mesuar si nga psimet, ashtu edhe nga sukseset.

1. Ndrtimi i tregut n qytetitn e Strumics shkurtr i raktiks N vitin 2006 Komuna e Strumics filloi me realizimin e projektit Rikonstruktimi dhe

mbindrtimi i Tregut t qytetit, sipas parimit t partneritetit publiko private. Pr kt qllim

komuna shpalli tenderin pr zgjedhjen e investuesit pr ndrtimin e tregut t qytetit n t cilin

ishte zgjedhur kompania nga Strumica Deluks inxhinjering. Investimi i plot n kt objekt

i investuar nga ana e investuesit sht mbi 15.000.000 euro. Investuesi kishte obligim q t

realizoj projektin pr 24 muaj dhe pr t njjtn dorzoi garanci bankare. Pr vetm 17 muaj

prej fillimit t punve t ndrtimtaris, objekti ishte lshuar n prdorim.

Objekti u ndrtua sipas normave dhe standardeve ndrkombtare. Ai prmban: - pjesn e

mbyllur t tregut t qytetit siprfaqe afariste pr ashensor pr mallra me pesh t madhe si

dhe pr livrimin e mallrave npr kate garazh n kat me kapacitet prej 380 vetura t

lehta.Objekti ka hapsir t prgjithshme prej 40.000 m, paraqet objektin m t madh n

Strumic. rsmi i problemit t zgjidhur me praktikn

29

Olena Maslyukivska, 2006, Review of the national policy, legislative and institutional environment necessary for

the establishment of municipal public private partnerships (PPPs) for public service delivery and local

development in the Europe and CIS region. p. 3


20

Nevojat pr nj investim t ktill buronin nga tregu i mparshm i qytetit n Strumic, i cili

ishte ndrtuar n vitin 1963 dhe me kalimin e kohs, tregu nuk i plotsonte m kushtet pr

shitjen e prodhimeve bujqsore dhe produkteve ushqimore t zons. Komuna duhej t bnte nj

zgjidhje, duke investuar nga buxheti komunal, apo duke krkuar mundsi shts q do ta

lehtsonin buxhetin komunal nga ky synim.

N vitet e nntdhjeta ishte miratuar plani detal urbanistik pr kt pjes t qytetit ku ishte

parashikuar ndrtimi i tregut bashkkohor. Ndrtimi i objektit ishte planifikuar n at mnyr

q t zgjidhte edhe problemin e parkingut t qytetit t Strumices, me rast do t ndrtohej

garazhi n kat n objektit e njjt t tregut.

Impaktet pozitive t ktij projekti publiko-privat ishin hapja e t paktn 1.000 vendeve t reja

t puns, duke prmirsuar edhe klimn e biznesit n qytetin e Strumics. Komuna rriti

buxhetin pr vitin 2007 me 100.000 euro nga pagesa e kompensimeve komunale nga ana e ktij

objekti, ndrsa prfitoi edhe 500.000 Euro q u gjeneruan nprmes tatimeve. M tutje,

implikimi pozitiv mbi buxhetin e komuns sht edhe nga tatimi personal i 1.000 vendeve t

reja t hapura t puns. Nj impakt indirekt q siguroi ky projekt sht kontributi pr buxhetin

qendror, ku nprmjet grumbullimit t tatimeve t ndryshme mendohet se grumbullohet rreth

3.000.000 euro n vit.

Ky projekt i Partneritetit Publiko-Privat ishte zgjedhur si praktika m e mir n Maqedoni dhe

kishte marr mimin e par nga EAR (Agjencioni pr Rindrtim i Komisionit Europian).30

2. Prmirsimi i ujsjellsit n qytetin e Shkupit Projekti ishte iniciuar nga ana e qeveris s Maqedonis n vitin 2001, si dhe tregon pr nj

tentim t pasuksesshm pr t hyr n partneritetin publiko privat. Projekti parashikonte nj

angazhim t qeveris me 32.8 milion $ amerikan. Vlera e prgjithshme e projektit ishte

vlersuar n 50.1 mil $, prej t cilave 19.7 mil hua nga EBRD (Banka Ekonomike pr

Riprtritje dhe Zhvillim) , 13.1 mil nga Asociacioni Ndrkombtar pr Zhvillim IDA, 8.9 mil

shum e garantuar nga NP Ujsjellsi dhe Kanalizimi i Shkupit, si dhe 0.8 mil mjete nga NP

Higjiena Komunale e Shkupit.

EBRD kishte ofruar kushte shum t favorshme kreditimi, me grejs periudh 5 vjet, dhe afat

pagese 20 vjet me interes vjetor prej 4.7%. Gjithashtu IDA kishte ofruar norma interesi prej

0.75%, me afat pagese prej 35 viteve dhe grejs periudh prej 10 viteve. Mirpo mjetet e

parashikuara nga dy ndrmarrjet publike si Ujsjellsi ashtu edhe Higjiena e Shkupiy nuk

kishin gjasa t siguroheshin. Qllimi primar i projektit ishte prmirsimi operativ dhe m

efikas i Ndrmarrjes Publike t Ujsjellsit, me rast do t sigurohej nj kualitet m i mir pr

popullatn.

Projekti paraqiste gjithashtu krijimin e nj kompanie t prbashkt publiko private, me

dominim 51% t kapitalit nga kompania huaj. Nj prej pikave q parashihej n projektin n

fjal, ishte edhe lshimi nga puna i puntorve si tepric teknologjike, ndrsa qyteti i Shkupit

do ti marrte prsipr obligimet pr dmshprblimin e tyre q dilnin nga ndrprerja e

detyrueshme e marrdhnieve t puns. Megjithat, qyteti i Shkupit nuk dispononte me mjete

t mjaftueshme dhe kjo barr srish do t binte mbi supet e qeveris. Kto ishin edhe disa prej

arsyeve q filluan disa shkresa negative t dalin npr media, prfshi edhe rrolin e Sindikats

s puntorve q u aktivizua mbi shtjen e puntorve. Qyteti i Shkupit nuk tregoi ndonj

strategji si t menaxhoj me rastin, apo se si do ta zgjidh shtjen e puntorve t rrezikuar. E

gjith kjo situat, solli q projekti edhpse shum afr realizimit t mos rezultonte me sukses.31

30Stojan Dinev dhe Kiril Partallov, Komuna Strumic, Praktikat e Vetqeverisjes Lokale n RM, BNJVL 31

Dokumentacioni i njsis pr prokurim publik pran qytetit t Shkupit pr vitin 2008, f.18

21

V. Perfundimet

Ky punim vjen n prfundim se partneriteti publiko privat, sht n funksion t politikave

fiskale, qofshin ato lokale apo nacionale. Prpjekjet e prbashkta t dy sektorve (publik dhe

privat), jan kruciale pr t iniciuar projekte publike. Ky partneritet sht i domosdoshm pr

tejkalimin e gjendjes aktuale n shtetet m pak t zhvilluara, sic sht Maqedonia, dhe sht n

frymn e iniciativave t sukseshme t Bashkimit Europian.

Partneriteti publiko privat mundet t shfrytzoj si fondet e brendshme, ashtu edhe fondet e

huaja pr qllime zhvillimore dhe n koh t njjt lehtsime buxhetore. Fondet t cilat

shkojn n favor t iniciativave publike, vijn nga institucione financiare t cilat ofrojn kredi,

apo investime tjera.

Duka pasur parasysh modelet e partneritetit publiko privat dhe efektet ekonomike t cilat

munden t gjenerojn kto skema, mundemi t themi se impakti fiskal sht pozitiv nga PPP-

t, i cili ndikon n gjenerimin e t ardhurave fiskale nga tatimet q realizohen nga projektet si

dhe lehtsime buxhetore n investimet e infrastukturs publike.

Bibliografia

1. Dokumentacioni i njsis pr prokurim publik pran qytetit t Shkupit pr vitin 2008 2. Enti statistikor i Republikes se Maqedonise. 3. Facilitating Public Private Partnership for Accelerated Infrastructure Development in

India, 2006

4. Guidelines for successful PPP, EC Directorate General , Regional Policy March 2003, Bruksel

5. Ian Taylor, 2000,Public-Private Partnerships: Lessons from the MDC Toll Road, 6. Olena Maslyukivska, 2006, Review of the national policy, legislative and institutional

environment necessary for the establishment of municipal public private partnerships

(PPPs) for public service delivery and local development in the Europe and CIS region.

7. Pre-accession Economic Programme 2011 2013 Macroeconomic Policy, Public Finances and Structural Reforms Ministry of Finance of the Republic of Macedonia

8. Publikimi i Kombeve t Bashkuara Komisionit Ekonomik pr Europ, no 84 , Shtator 2004,

9. Stojan Dinev dhe Kiril Partallov, Komuna Strumic, Praktikat e Vetqeverisjes Lokale n RM, BNJVL

10. UN Publication on PPP for infrastructure development, 2000, New York 11. World Bank, M. Sohail, B. Gentry & O. Maslyukivska, (tek UNECE)


22

Dr. sc.Shefket Jakupi

Kolegji Iliria Prishtin, Kosov

3 Rndsia e qeverisjes s mir publike n shtjet tatimore dhe buxhetore

Abstract

Fiscal policy is the use of government spending and taxes that affect economic

activity.Fiscal policy can be expansionary or restrictive. Determination of fiscal policy

in a given year actually takes into account the limits of the past ( the current socio -

economic status),and the implications for the future ( fiscal stability ) .An expansionary

fiscal policy means the abbreviation of direct and indirect taxes and increase

government spending . These policies will encourage more spending and boost

economic activity While fiscal policy tightening will mean tax increases and

government spending cuts.These policies will reduce the level of aggregate demand and

help reduce inflation. Choose between two types of fiscal policy is not an easy decision

, both in terms of the current state of the economy , as well as political decisions

.

Keywords : fiscal policy , tax policy , government spending , taxes and budget deficits

Abstrakt

Politika fiskale sht prdorimi i shpenzimeve dhe taksave qeveritare t cilat ndikojn

aktivitetin ekonomik. Politika fiskale mund t jet ekspansioniste ose shtrnguese.

Prcaktimi i politiks fiskale n nj vit t dhn kohor faktikisht merr parasysh si t

kaluarn (gjendjen aktuale social-ekonomike),ashtu edhe implikimet pr t ardhmen

(qndrueshmrin fiskale).

Nj politik fiskale ekspansioniste do t thot shkurtim i taksave direkte dhe indirekte si

dhe rritja e shpenzimeve qeveritare. Kto politika do t inkurajojn m shum

shpenzimet dhe do t rrisin aktivitetin ekonomik.

Ndrsa nj politik fiskale shtrnguese do t thot rritje taksash, si dhe shkurtim t

shpenzimeve qeveritare. Kto politika do reduktojn nivelin e krkess agregate dhe

ndihmojn n uljen e inflacionit. T zgjedhsh midis dy tipeve t politiks fiskale nuk

sht nj vendimi i leht, si prsa i prket gjendjes aktuale t ekonomis, ashtu edhe

vendimeve politike.

Fjal kye:politika fiskale,politikat tatimore, shpenzimet qeveritare,taksat dhe deficit buxhetor

23

Hyrje

Aktualisht qeverit e vendeve prballen me probleme shum t mdha financiare pr

shkak t normave tepr t ulta t punsimit, niveleve t larta t puns s padeklaruar,

disiplins s ult financiare dhe nj mungese t barazis dhe efikasitetit n shtjet tatimore. Si

rrjedhoj, kto qeveri varen n nj shkall t caktuar nga mbshtetja e institucioneve europiane

dhe ndrkombtare financiare pr caktimin e buxheteve t tyre. Kjo situat sht e

paqndrueshme n planin afatgjat. Projektimi dhe zbatimi i suksesshm i nj sistemi t

qndrueshm tatimor krkon praktika t qndrueshme dhe t konsoliduara t qeverisjes s

buxhetit publik.

Qeverisja efektive publike duhet t ofroj:

- koherenc midis objektivave t ndryshme t politikave;

- nj mjedis n t cilin njerzit trajtohen me drejtsi dhe barazi.

Qeverisja e mir publike n fushn e buxhetimit publik dhe manaxhimit financiar krkon:

a) transparenc fiskale, duke nnkuptuar nj proces t hapur fiskal (pr shembull, me

informacion pr de-buxhetimin e shpenzimeve ose pr mandatet e dhna qeverive

nnqendrore) dhe informacion n lidhje me faktort ekonomik t prdorur pr krijimin

e buxhetit (shpesh qeverit prdorin llogaritje mjaft optimiste t zhvillimit ekonomik);

b) prgjegjsi, duke nnkuptuar kontroll t pavarur pr shpenzimet, manaxhimin

financiar dhe respektimin e procedurave (pr shembull prokurimi publik), me qllim

shmangien e abuzimit t pushtetit nga individ ose grupe t caktuara;

c) prgjegjshmri, duke nnkuptuar kapacitet pr tu prgjigjur n mnyr fleksibl ndaj

ndryshimeve t paparashikuara kombtare ose ndrkombtare (pr shembull m t ulta

sesa rritja e parashikuar ekonomike);

d) t orientuara ndaj t ardhmes, duke nnkuptuar marrjen trsisht parasysh t kostove

t ardhshme (borxhi publik, plakja e popullsis) dhe duke njohur pasojat e ardhshme

fiskale t politikave aktuale (pr shembull n fushn e punsimit publik) dhe sjelljen

(pr shembull degradimi mjedisor) me qllim mosvendosjen e barrave t rnda ndaj

brezave t ardhshm.

Qeverisja e mir n fushn e politikave buxhetore dhe tatimore - si n nivelin politik,

institucional dhe burokratik - mund t funksionoj vetm nse ka nj kultur mbshtetse pr

sjelljen, n prputhje me rregullat e orientuara drejt interesit publik.

Objektivat e politiks tatimore

T ardhurat e mjaftueshme tatimore jan t nevojshme pr t garantuar demokracin, rendin

publik dhe funksionimin e sistemit ligjor.

Tatimi modern duhet t jet m shum sesa thjesht burim t ardhurash pr funksionimin e

shtetit: tatimi duhet t garantoj gjithashtu q autoritetet publike t kontribuojn n mnyr

aktive pr ndjekjen e synimeve t politikave ekonomike, sociale dhe mjedisore.

Nj rrjet i duhur rrugor, nj sistem efikas i transportit publik, nj shrbim modern shndetsor

dhe ofrimi spitalor, nj sistem i prshtatshm i politikave arsimore, t mbrojtjes mjedisore dhe

punsimit aktiv si dhe trajnimit profesional krkojn injektimin e dozave t mdha t financave

publike.Garantimi i solidaritetit dhe kohezionit social n shoqri krkon transferime t mdha

sociale dhe nevoja tatimore pr t luajtur gjithashtu nj rol t rndsishm. M tej, tatimi sht

nj instrument pr t ndikuar tek sjellja e njerzve, pr shembull n fushn mjedisore ose n

lidhje me plakjen aktive (shprblimi n pun).


24

Politikat tatimore nuk duhet t jen instrumente konkurrence pr qeverit, me qllim trheqjen

e investimeve. Politika t ktij lloji ojn n konkurrenc tatimore dhe dmtojn synimet baz

t politikave tatimore.

Politikat tatimore

Politikat tatimore duhet t prmbushin nj sr kriteresh t rndsishme:

Para s gjithash, tatimet duhet ti nnshtrohen marrveshjes/ujdis me partnert social n t

gjitha nivelet, duke prfshir edhe nivelin evropian. N veanti n kuadrin e barrs s rnd

tatimore t prballuar prej tyre, puntort dshirojn t ken fjaln e tyre n prcaktimin e

politiks tatimore.

S dyti, tatimet duhet t konceptohen n mnyr t drejt, me qllim q t garantohet

barazi e taksave. Aktualisht, t ardhurat e puns tatohen shum m tepr n krahasim

me konsumin dhe t ardhurat nga kapitali.

Pr m tepr, puna e shprblyer me pag tatohet m shum n krahasim me

vetpunsimin si rezultat veanrisht i nj lirie veprimi t konsiderueshme q gzohet

nga t vetpunsuarit dhe antart e profesioneve n prcaktimin e t ardhurave t tyre

t tatueshme.

S treti, e lidhur ngusht me shtjen e barazis tatimore sht shtja e efikasitetit

tatimor. Nuk sht e mjaftueshme q sistemi tatimor duhet t projektohet n mnyr t

barabart: ai gjithashtu duhet t operoj me efektivitet dhe vendosja e taksave duhet t

garantohet nga procedura q funksionojn realisht.

S katrti, tatimi duhet t jet edhe funksional, dmth, masat tatimore duhet t

konceptohen n mnyr t till q t ojn n arritjen e qllimeve t synuara.

S pesti, sistemi tatimor duhet t jet i thjesht dhe transparent, i leht pr tu

administruar, duke i dhn mundsin autoriteteve tatimore t prqendrojn prpjekjet e

tyre n punn e verifikimit dhe kontrollit. Transparenca duhet t jet e till q tu jap

mundsin taksapaguesve t kuptojn logjikn dhe mekanizmat e sistemit.

S gjashti, sistemi tatimor duhet t jet n prputhje edhe me politikat e tjera t

realizuara.

S shtati, tatimi duhet t respektoj parimet e specificitetit dhe subsidiaritetit,

domethn secils prej niveleve t ndryshme t qeveris duhet ti jepen kompetencat e

veta pr vendosjen e taksave n prputhje me prgjegjsit e tyre dhe natyrn e

problemeve.

Taksat q prekin drejtprdrejt ose q preken drejtprdrejt nga sjellja e Shteteve t tjera Antare

duhet ti nnshtrohet rregullave baz t pranuara n nivel europian dhe ndrkombtar. Shembuj

t ktyre lloje taksash jan, pr shembull, taksat e korporatave dhe taksat pr t ardhurat nga

kursimet (interesat, dividendt).

Politika fiskale dhe rritja ekonomike Lidhja makroekonomike midis politiks fiskale

32 dhe rritjes ekonomike pr shum koh ka

trhequr vmendjen e ekonomistve. Fatkeqsisht, studimet e kryera n lidhje me kt lidhje

kan rezultuar t dshtuara. Nj nga shkaqet kryesore t ktij dshtimi vjen pr shkak t

pamundsis pr t ndrtuar nj tregues t politiks fiskale.

Treguesit kryesor t politiks fiskale jan:

- shpenzimet qeveritare,

- taksat dhe

- deficit buxhetor.

32

Xhenet Syka,Ndikimi i politikave fiskale t qndrueshme n ngritjen e mirqenies sociale t vendit,f.208

25

Por literatura ekonomike nuk favorizon asnjrin nga kta tregues si prfaqsuesi m i denj i

politiks fiskale.

N literaturn ekonomike asnj nga komponentt e politiks fiskale,taksat, shpenzimet

qeveritare dhe deficiti buxhetor nuk tregojn korelacion t fort me rritjen ekonomike kur ata

analizohen t veant.

Pavarsisht se nuk sht gjetur nj lidhje e qndrueshme empirike midis politiks fiskale dhe

rritjes ekonomike, roli i politiks fiskale n zhvillimin ekonomik sht thelbsor.

Teorikisht pranohet se nj politik fiskale ekspansive do t rris krkesn agregate e cila do t

rezultoj me rritje t prodhimit.

Nj rol tepr t rndsishm q luan politika fiskale n rritjen ekonomike sht ndikimi i saj n

stabilizimin makroekonomik.

Nj ekonomi me nj mjedis makroekonomik t paqndrueshm, n nj bot me kontrata

nominale, do t rris riskun e marrveshjeve afat gjata, duke ndikuar kshtu n reduktimin e

prodhimit. Nj nga treguesit kryesor me ndikim t ndjeshm n luhatshmrin e prodhimit

sht niveli i ndryshueshmris s mimeve.

Nj ekonomi me nj norm inflacioni t paqndrueshme dhe t lart do t rris koston e

biznesit duke ndikuar negativisht n aktivitetin ekonomik.

Politika fiskale mund t ndikoj n nivelin e inflacionit nprmjet shum kanaleve, si

nprmjet nivelit t taksave ashtu edhe nprmjet nivelit t konsumit publik dhe nivelit t

defictit buxhetor.

Sipas vlersimeve t FMNs, roli i politiks fiskale gjat dekads s fundit ka luajtur nj rol t

rndsishm n stabilizimin makroekonomik duke rezultuar me nj norm inflacioni t ult dhe

nivel t borxhit publik q vlersohet i qndrueshm.

Nj rol t konsiderueshm n zhvillimin ekonomik afatgjat ka patur edhe procesi i

decentralizimit fiskal. Ky proes ishte projektuar t ndikonte si n rritjen e prdorimit t

fondeve buxhetore, ashtu edhe n rritjen e t ardhurave t pushtetit vendor.

Qndrueshmria e politikave fiskale

Qndrueshmria fiskale33

sht nj nga treguesit m t rndsishm t vlersimit t politiks

fiskale..Nj politik fiskale e qndrueshme do t thot q borxhi publik n termat e Produktit t

Brendshm Bruto ( PBB ) nuk ka prirje pozitive.

Megjithat, literature teorike fokusohet n at q politika korente fiskale mund t ndiqet pr nj

periudh t pacaktuar pa ndikuar n fuqin paguese t qeveris, e cila nuk nnkupton

domosdoshmrisht q borxhi publik duhet t mos ket prirje pozitive.

Nj kriter tjetr pr t vlersuar nse nj politik fiskale sht e qndrueshme apo jo sht edhe

kushti q norma e parashikuar e rritjes s borxhit publik duhet t jet m e vogl se norma e

interesit gjat nj periudhe afatgjat.

Niveli i borxhit publik ka qen dhe sht nj shtje e debatueshme edhe pr Bashkimin

Europian. Niveli i borxhit publik sht nj nga kushtet e Paktit t Stabilitetit dhe Rritjes

Ekonomike, i nnshkruar n vitin 1997 si element i Traktatit t Maastricht.

Vendet e BE q kan nnshkruar kt pakt nuk lejohen t kalojn nivelin e borxhit publik mbi

60% e PBB, dhe ato vende q e kan m t lart duhet t bjn prpjekje pr ta ulur.

Ky nivel sht rezultante e disa llogaritjeve matematikore bazuar n literaturn

makroekonomike, dhe gjithashtu sht objekt diskutimi dhe debatesh, por ai na jep sinjalin q

nivelet e borxheve publike duhet t studiohen me kujdes nga politikbrsit.

33



26

Borxhet publike shfaqen pasi qeverit kryejn m shum shpenzime se niveli i t ardhurave t

tyre korente. Gjat viteve t tranzicionit, t gjitha qeverit e shumta n vendin ton kan

operuar me nivele shpenzimesh m t larta se niveli i t ardhurave. Situata ekonomike e sociale

mbi t ciln filloi epoka e re drejt ekonomis s tregut e bnte t pashmangshme ndrhyrjen e

shtetit n ekonomi nprmjet subvencioneve dhe investimeve publike.

Prsa i prket borxhit publik t brendshm, politika fiskale e ndjekur gjat viteve t fundit dhe

tendenca pr vitet n vazhdim do t prodhojn nj nivel borxhi publik q do t vij gjithnje e n

ulje. Gjat viteve t tranzicionit rreth 40 % e investimeve publike jan financuar me burime t

huaja. Financimet e huaja pr vendet ballkanike kan qn n formn e ndihmave dhe kredive

t buta, pr shkak t nivelit t ult t t ardhurave pr frym q ka karakterizuar ekonomin

ton gjat ktyre viteve. Megjithse niveli i borxhit t huaj sht n nivele relativisht t ulta,

komercializimi i tij do t rezultoj me rritje t kostos s ktij financimi.

Qndrueshmria e nivelit t borxhit t huaj nuk shihet e krcnuar n kushtet kur rritja

ekonomike parashikohet t jet mbi 4%,niveli i remitancave pr nj periudhe relativisht

afatgjate parashikohet mbi 10% e PBB dhe eksportet parashikohen n rritje.

Megjithat absorbimi i financimeve t huaja ( rritje borxhi ) nga qeveria duhet t jet i studiuar

mir duke u prqndruar n sektort q ndihmojn rritjen ekonomike dhe rrisin aftsin

konkuruese t vendit.

Politika fiskale dhe mbrojtja sociale

Nj pjes e konsiderueshme e shpenzimeve publike dhe taksave qeveritare ndrmerren pr t

arritur objektiva specifike dhe jo thjesht pr shkak t efektit t tyre fiskal. Nj nga sektort q

koht e fundit ka marr nj rndsi t veant sht mbrojtja sociale dhe veanrisht financimi

i fondeve t pensionit.

Politika fiskale34

luan nj rol t rndsishm n shtjet sociale t nj vendi. Nj vend me nj

nivel varfrie t lart detyron qeverit q nj pjes t t ardhurave t mbledhuara nga

takspaguesit t drejtohen n kto shtresa.

Nj ekonomi me nj nivel t lart varfrie, e bn zgjedhjen e politikave fiskale/buxhetore m t

vshtir. Politika fiskale ndikon n reduktimin e varfris si nprmjet rritjes ekonomike, ashtu

edhe nprmjet politikave rishprndarse.

Prve nivelit t varfris, plakja e popullsis dhe rritja e norms natyrore t papunsis

konsiderohen si faktor negativ n nivelin e shrbimeve publike dhe nivelin e deficitit

buxhetor. Plakja e popullsis e bn t vshtir financimin e fondeve t pensioneve, problem me

t cilin po prballen shum vende t Evrops Perndimore. Prgjigjja ndaj ktij fenomeni ka

qn rritja e moshs s pensionit dhe mbshtetja pr fuqizimin e fondeve private t pensioneve.

Mosha e daljes n pension pr shumicn e shteteve te OECD (Organisation for Economic

Cooperation and Development ) sht 65 vje, por pothuajse n t gjitha shtetet mosha

mesatare de facto e daljes n pension sht m e vogl. Pr disa shtete t OECD mosha e daljes

n pension n gjysmn e 90-s e deri tani pr grat ishte 56 - 57 dhe pr burrat 59 vje.

Kombinimi i skemave t pensioneve shtetrore dhe private klasifikohet si nj mas pr

financimin e periudhs s pensionit. Politika sociale n vendin ton nuk sht se nuk ka qen

n vmendjen e politiks fiskale q me fillimin e tranzicionit.

N nj moment t caktuar rruga drejt nj ekonomie tregu intensive, filloi me nj rnie t

madhe t prodhimit, norma e inflacionit ishte treshifrore dhe papunsia u rrit ndjeshm. Kjo

situat detyroj qeverin q t rriste transferimet / subvencionet pr shtresat q u goditn m

shum nga ky ndryshim.

34


27

Edhe sot, shpenzimet sociale prbjn nj pjes t konsiderueshme t buxhetit t shtetit.

Financimi i fondeve t pensioneve n vendin ton ka ardhur duke u rritur,si pr shkak t rritjes

s politikave sociale q ka ndrmarr qeveria pr grupe t ndryshme shoqrore, ashtu edhe t

rritjes s numrit t pensionistve.

Prfundimet e politikave

Sistemet tatimore n Shtetet35

Antare t BE-s, kan m shum ndryshime sesa ngjashmri.

Ndryshimet vazhdojn jo vetm n lidhje me t ardhurat totale tatimore por edhe n lidhje me

strukturn tatimore, normat e taksave dhe prcaktimet e bazave tatimore.

BE-ja ka mundur t harmonizoj n nj far shkalle bazn tatimore dhe normat e taksave

(TVSH, tatimet pr akcizn),ndryshimet mbeten.

Veanrisht n fushn e taksave direkte dhe n veanti taksat korporative dhe taksat e tjera t

kapitalit, BE ka br shum propozime por jo aq shum progres ndaj nj politike t prbashkt

tatimore.

Arsyeja kryesore pr kt situat sht se vendimet e politiks tatimore n BE krkojn

unanimitet n Kshillin e Ministrave dhe qeverit kan tendencn t konsiderojn taksat (dhe

mbrojtjen shoqrore) dhe n veanti taksat korporatave, si njinstrument t politiks kombtare

ekonomike.

N mnyr q t rritet efikasiteti i sistemit t taksave, duhet t trajtohen evazioni fiskal dhe

mashtrimi tatimor. Masa t ndryshme mund t kontribuojn pr t prmirsuar mbledhjen e

taksave dhe pr t rritur prputhshmrine:

- Prmirsimi i kapaciteteve t administrats tatimore;

- Investimi n rekrutim, trajnim dhe pajisje moderne t inspektorve tat

nauČni bilten - buletini shkencor br/nr. 6 04.04....

Documents