n. qreqori menkyulib.bbu.edu.az/files/book/537.pdf · məsələnin məntiqi ardıcruığıdır. ona...

N. Qreqori Menkyu

KBT 65.01; UOT 32; M 37

Kitab rus dilindən Azərbaycan Dövlət İqtisad Umversitetinin

‘‘İqtisadi nəzəriyyə-2” kafedrasının aşağıdakı

əməkdaşları tərəfindən tərcümə edilmişdir:

prof. Meybullayev M.X. (ön söz, fəsil 1, 24), rof. Nəsrullayev F.A. (fəsil 30), prof.

Manafov Q.N. (fəsil 8), dos. Əsgərov Ə.X. (fəsil 18), dos. Babayev T.Q. (fəsil 13), dos.

Məmmədov K.A. (fəsil 14), dos.

Hüseynov F.İ. (fəsil 21), dos. Vəliyev H.M. (fəsil 26), dos. Fərəcova S.Ə. (fəsil 15), dos.

Əlləzov Q.S. (fəsil 28), dos. Həsənova N.Ə. (fəsil 19), dos. Əliyeva A.M. (fəsil 4,5), dos.

Sərdarov Ə.Ə. (fəsil 16), dos. Şükürov Ə.T. (fəsil 17), dos. Məmmədov A.B. (fəsil 3),

dos. Sadıqov N.Ə. (fəsil 20), dos. Əmirova F.Ş. (fəsil 10), dos. Əhmədov S.Ə. (fəsil 2),

dos. Süleymanov H.İ. (fəsil 33, lüğət, son söz), dos. Eminov N.O. (fəsil 9), dos.

Mustafayev F.F. (fəsil 12,27), b/m. Əliyeva L.Z. (fəsil 6), b/m. Rzayeva Ş.M. (fəsil 22),

b/m. Sadıqova Ş.A. (fəsil 25), müəl. X.F.Nəsrullayeva (fəsil 32), müəl. Abbasova T.c.

(fəsil 11), müəl. Nəzərova K.c. (fəsil 7), Əlləzov A.Q. (fəsil 29), Hacıyeva S.Ə. (fəsil 31),

Xanlarzadə S.M. (fəsil 23).

Tərcümənin elmi redaktoru: i.e.d., prof. M.X.Meybnllayev

M 37 Menkyu N.Q. Ekonomiksin prinsipləri. 2-ci nəşr - «Ali məktəblər üçün dərslik» -

seriyası / rus dilindən tərcümə. Bakı: «İqtisad Universiteti)) nəşriyyatı, 2009.

ISBN 5-94723-406-8 (rus)

Qarşınızda olduqca sadə və bədii ifadələrlə yazılmış və oxucuya dostcasma açılan kitab var. Sözsüz ki, onun əsas üstünlüyü - onun yığcambğmda, yersiz detallardan uzaq oknası şərh olunan məsələnin məntiqi ardıcrUığıdır. Ona görə də «Ekonomiksin prinsipi» təkcə iqtisadi nəzəriyyəni yeni öyrənən tələbələr üçün deyU, həmçinin bu mürəkkəb və olduqca cəlb edici ehnin sirrini müstəqil öyrənmək istəyənlərində əvəzsiz dərshyi olacaqdn. Bu kitabı oxumaqla, siz dünyagörüşünüz barədə biliyinizi genişbndirməklə, o iqtisadi və siyasi proseslərin səbəblərini və nəticələrini dərk edə bilərsiniz. Həm də əwəUər Sizə mütəmadi və izah olunmaz kimi görünən məsələlərin həllində düzgün vaxtmda və savadh qərarlarm qəbul olunmasmm öyrənilməsinə imkan yaradacaq.

© 2001 by N.Gregory Mankiw )

3AO HsAaxejibCKHH AOM «rİHTep», 2003

5 «İqtisad Universiteti» nəşriyyatı, 2009

Ekonomiksin prinsipləri 3

Q I S A M Ü N D Ə R 1 C A T

Tələbələr üçün ön söz ............................................................................................................. 18

I ................................................................................................................................. HİSSƏ.

GİRİŞ ..................................................................................................................................... 20

Fəsil 1. İqtisadi nəzəriyyənin on prinsipi................................................................................ 21

Fəsil 2. İqtisadçı kimi fikirləşin .............................................................................................. 37

Fəsil 3. Qarşılıqlı iqtisadi asılılıq və ticarətin gətirdiyi gəlirlər .............................................. 67

II HİSSƏ. TƏLƏB VƏ TƏKLİF 1: BAZAR NECƏ İŞLƏYİR ......................................... 78

Fəsil 4. Tələb və təklifin bazar qüvvələri ............................................................................... 79

Fəsil 5. Elastiklik və onun tətbiqi ........................................................................................... 103

Fəsil 6. Təklif, tələb və hökumətin siyasəti ............................................................................ 127

III HİSSƏ. TƏLƏB VƏ TƏKLİF 2: BAZARLAR VƏ RİFAH ........................................ 149

Fəsil 7. İstehlakçılar, istehsalçılar və bazarların effektivliyi .................................................. 150

Fəsi 8. Nəzəriyyənin praktiki tətbiqi: vergiqoyma xərcləri .................................................... 168

Fəsil 9. Nəzəriyyənin praktiki tətbiqi: beynəlxalq ticarət ....................................................... 185

IV HİSSƏ. İCTİMAİ BÖLMƏNİN İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏSİ ..................................... 206

Fəsil 10. Xarici təsirlər ........................................................................................................... 207

Fəsil 11. İctimai nemətlər və ümumi ehtiyatlar ...................................................................... 226

Fəsil 12. Vergi sisteminin yaradılması ................................................................................... 240

V HİSSƏ. FİRMANIN DAVRANIŞI VƏ BAZARIN TƏŞKİLİ NƏZƏRİYYƏSİ.. 260

Fəsil 13. İstehsal xərcləri ........................................................................................................ 261

Fəsil 14. Firmalar rəqabətli bazarlarda ................................................................................... 282

Fəsil 15. İnhisar ............................................................................................................................ 303

Fəsil 16. Oliqopoliya .................................................................................................................... 331

Fəsil 17. İnhisarçı rəqabət ............................................................................................................ 349

VI HİSSƏ. ƏMƏK BAZARI NƏZƏRİYYƏSİ .................................................................. 364

Fəsil 18. İstehsal amilləri bazarları ......................................................................................... 365

Fəsil 19. Gəlirlərdə ayrı seçkilik (diskriminasiya) ................................................................. 383

Fəsil 20. Gəlirlərin bölgüsü .......................................................................................................... 399

VII HİSSƏ. MAKROİQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏR ................................................................ 419

Fəsil 21. Milli gəlir necə ölçülür?........................................................................................... 420

Fəsil 22. Həyat dəyərinin müəyyən edilməsi .......................................................................... 435

VIII HİSSƏ. UZUNMÜDDƏTLİ DÖVRDƏ REAL İQTİSADİYYAT ............................ 446

N. Qreqori Menkyu

Fəsil 23. İstehsal və iqtisadi artım .......................................................................................... 447

Fəsil 24. Əmanət, investisiyalar və maliyyə sistemi ...............................................................

Fəsil 25. İşsizliyin təbii səviyyəsi ........................................................................................... 487

IX ............................................................................................................................... HİSSƏ.

UZUNMÜDDƏTLİ DÖVRDƏ PULLAR VƏ QİYMƏTLƏR. ............................................. 507

Fəsil 26. Pul sistemi ..................................................................................................................... 508

Fəsil 27. İnflyasiya: səbəbləri və məsrəflər ............................................................................ 526

X HİSSƏ. AÇIQ İQTİSADİYYATIN MAKROİQTİSADİ TƏHLİLİ ............................. 549

Fəsil 28. Açıq iqtisadiyyat: əsas anlayış ................................................................................. 550

Fəsil 29. Açıq iqtisadiyyatın makroiqtisadi nəzəriyyəsi ......................................................... 566

XI HİSSƏ. QISAMÜDDƏTLİ DÖVRDƏ İQTİSADİ

MÜVAZİNƏTSİZLİKLƏR. .................................................................................. 585

Fəsil 30. Məcmu tələb və məcmu təklif ....................................................................................... 586

Fəsil 31. Pul-kredit və maliyyə-büdcə siyasətinin məcmu tələbə təsiri .................................. 612

Fəsil 32. Qısamüddətli dövrdə inflyasiya və işsizlik arasında seçim ...................................... 634

XII HİSSƏ. SON MÜLAHİZƏLƏR ........................................................................................ 656

Fəsil 33. Makroiqtisadi siyasətin beş problemi ............................................................................ 657

LÜĞƏT ........................................................................................................................................ 673

SON SÖZ ..................................................................................................................................... 689

4

Ekonomiksin prinsipləri

M U N D Ə R İ C A T

Tələbələr üçün ön söz ....................................................................................... 18 I HİSSƏ. GİRİŞ .............................................................................................. 20 Fəsil 1. İqtisadi nəzəriyyənin on prinsipi .......................................................... 21 Qərarlar necə qəbul olunur? .............................................................................. 22 Prinsip 1. İnsan seçir ......................................................................................... 22 Prinsip 2. Xərclər arzu olunanların əldə edilməsi üçün imtina etdilənlər-

dən ibarətdir.................................................................................. 24 Prinsip 3. Ağıllı insan son həddə dəyişikliklər terminlərini də fikirləşir... 25 Prinsip 4. İnsan stimullara reaksiya verir. İnsanların qarşılıqlı təsiri ........... 26 Prinsip 5. Hər kəsin xeyrinə ticarət ................................................................... 28 Prinsip 6. Adətən bazar-iqtisadi fəaliyyətin təşkilinin əlverişli üsuludur. 29 Prinsip 7. İqtisadiyyatın bütövlükdə fəaliyyəti ................................................. 31 Prinsip 8. Əhalinin həyat səviyyəsi ölkənin əmtəə və xidmətləri istehsal

etmək qabiliyyəti ilə müəyyən olunur ..................................... 33 Prinsip 9. Qiymətlər hökumət həddən artıq çox pul çap etdikdə artır.... 34 Prinsip 10. Qısamüddətli perspektivdə cəmiyyət inflyasiya və işsizlik

arasında seçim etməlidir ............................................................... 35 Nəticə ................................................................................................................ 36 Fəsil 2. İqtisadçı kimi fikirləşin ........................................................................ 37 İqtisadçı alim kimi ............................................................................................ 37 Ehni metod: müşahidə, nəzəriyyə və yenə də müşahidə ................................... 38 Fərziyyənin rolu ................................................................................................ 39 İqtisadi modellər ............................................................................................... 41 Bizim birinci model: dövriyyə axınının qrafik təsviri....................................... 41 Bizim ikinci model: istehsal imkanları həddi ................................................... 43 Mikroiqtisadiyyat və makroiqtisadiyyat ........................................................... 46 İqtisadçı siyasətçi rolunda ................................................................................. 47 Pozitiv və normativ təhlil .................................................................................. 48 Vaşinqtonda iqtisadçılar .................................................................................... 49 İqtisadçıların fikir ayrdığınm səbəbləri nədir? .................................................. 50 Etmi mülahizələrdə fərq .................................................................................... 51 Dəyərlərdə fərq ................................................................................................. 51 Gözləmə və həqiqət ........................................................................................... 52 Gəlin davam edək ............................................................................................. 54 Əlavə ................................................................................................................. 54 Qrafiklərin qurulması: qısa xülasə .................................................................... 54 Birdəyişənh qrafiklər ........................................................................................ 55 İkidəyişəntüərin qrafikləri: koordinat sistemi ................................................... 57 Koordinat sistemində əyrilər ............................................................................. 57 Ma illik və elastiklik ......................................................................................... 61 Səbəb və nəticə ................................................................................................. 63

N. Qreqori Menkyu

Fəsil 3. Qarşılıqlı iqtisadi asdıhq və ticarətin gətirdiyi gəlirlər ..................... 67 Müasir iqtisadi rəmz ..................................................................................... 68 Təsərrüfat imkanları ...................................................................................... 68 İxtisaslaşma və ticarət ................................................................................... 70 Müqayisəli üstünlük prinsipi ......................................................................... 72 Mütləq üstünlük ............................................................................................ 72 Alternativ xərclər və nisbi üstünlük .............................................................. 73 Nisbi üstünlük və ticarət ............................................................................... 74 Nisbi üstünlüklərin istifadəsi ........................................................................ 75 Tayqer Vuds öz evinin qarşısındaki qazonu biçməMirmi? ........................... 75 ABŞ digər dövlətlərlə alver etməHdirmi? .................................................... 76 Nəticə ........................................................................................................... 77 11 HİSSƏ. TƏLƏB VƏ TƏKLİF 1: BAZAR NECƏ İŞLƏYİR? .............. 78 Fəsil 4. Tələb və təklifin bazar qüvvələri ...................................................... 79 Bazar və rəqabət ............................................................................................ 79 Rəqabətli bazar.............................................................................................. 79 Rəqabət: mükəmməl və qeyri-mükəmməl .................................................... 80 Tələb ............................................................................................................. 81 Tələbin amilləri ............................................................................................. 81 Tələb cədvəli və tələb əyrisi.......................................................................... 83 Ceteris paribus (digər bərabər şəraitlər daxilində) ............................................. 84 Bazar tələbi və fərdi tələb .................................................................................. 84 Tələb əyrisinin dəyişməsi .................................................................................. 87 Təklif ............................................................................................................. 88 Fərdi təklifin amilləri .................................................................................... 88 Təklif cədvəli və təklif əyrisi ........................................................................ 89 Bazar təklifi və fərdi təklif ................................................................................. 90 Təklif əyrisinin dəyişməsi .................................................................................. 93 Tələb və təklif ............................................................................................... 94 Tarazlıq ......................................................................................................... 94 Tarazlığın dəyişməsinin təhlilinin üç mərhələsi ........................................... 97 Nəticə: ehtiyatların qiyməti və yerləşdirilməsi ............................................. 101 Fəsil 5. Elastiklik və onun tətbiqi.................................................................. 103 Tələbin elastikliyi .......................................................................................... 103 Tələbin qiymət elastikliyi və onun determinantları ...................................... 104 Qiymətə görə tələbin elastikliyinin hesablanması......................................... 105 Tələb əyrilərinin növləri ............................................................................... 106 Satışdan ümumi gəlir və tələbin qijmıət elastikliyi ....................................... 109 Gəlirə görə tələbin elastikliyi ........................................................................... 111 Təklifin elastikhyi ......................................................................................... 114 Qiymətə görə təklifin elastikliyi və onu müəyyən edən amillər ................... 114 Qiymətə görə təklifin elastikliyinin hesablanması ........................................ 115 Təklif əyrisinin növləri ................................................................................. 115 Tələb anlayışı və elastikliyin praktiki tətbiqinə dair üç misal ....................... 119 Məhsuldarlığın jdiksəhnəsi haqqında xəbər fermerlərdə həyəcan yarada bilərmi? ......................................................................................................... 119 Nə üçün OPEK neftin qiymətini jdiksək səvİ3^ədə saxlamağa nail ohnadı? .. 121


Narkotiklərin qadağan olunması onunla əlaqədar olan cinayətləri 124 azaldırmı? ...................................................................................................... Nəticə ................................................................................................................ 126 Fəsil 6. Təklif, tələb və hökumətin siyasəti .................................................. 127 Qiymətlər üzərində nəzarət ............................................................................... 128 Qiymətin yuxarı həddinin bazar fəaliyyətinə təsiri ....................................... 128 Qiymətin aşağı həddinin bazar fəaliyyətinə təsiri ......................................... 135 Qiymətlər üzərində nəzarətin təyin olunması siyasətinin qiymətlən dirilməsi 139 Vergilər ............................................................................................................. 140 Alıcılara vergi qoyulması və bazarın fəaliyyətinin nəticələri ....................... 141 Satıcılardan alınan vergilər və bazarın fəaliyyətinin nəticələri ..................... 143 Elastikhk və vergiqoyma ................................................................................... 145 Nəticə ................................................................................................................ 148 III Hissə. TƏLƏB VƏ TƏKLİF 2: BAZARLAR VƏ RİFAH .................. 149 Fəsil 7. İstehlakçılar, istehsalçılar və bazarların effektivliyi ............................. 150 İstehlak gəliri .................................................................................................... 151 Pulvermə hazırlığı ............................................................................................. 151 İstehlak gəlirinin təyini üçün tələbat əyrisinin istifadə edilməsi ....................... 152 Çox aşağı qijmıət istehlak gəlirinin artması deməkdir ...................................... 154 İstehlak gəliri nə ilə ölçülür? ............................................................................. 155 İstehsalçıların gəliri ........................................................................................... 156 Xərclər və pulvermə istəyi ................................................................................ 156 İstehsalçı gəlirinin təyini üçün təkliflər əyrisinin istifadə edilməsi .............. 158 Daha jdiksək qiymət və istehsalçıların gəliri .................................................... 160 Bazar effektivliyi .............................................................................................. 161 Alicənab planlaşdırıcı ....................................................................................... 161 Bazar tarazlığının qiymətləndirilməsi ............................................................... 163 Nəticə: bazar effektivliyi və bazarın natamamhğı ............................................ 165 Fəsil 8. Nəzəriyyənin praktiki istifadəsi: vergiqoyma xərcləri ......................... 168 Əvəzsiz itkilər vergiqoymanm nəticəsi kimi .................................................... 169 Bazar subyektlərinə verginin təsiri ................................................................... 170 Geriqayıtmaz itkilər və ticarətin yaratdığı rifah ................................................ 173 Geriqayıtmayan itkilərin determinantları (amilləri) .......................................... 174 Geriqayıtmayan itkilər və vergilərin dəyişməsi zamanı vergi daxilolmaları ..................................................................................................... 179 Nəticə ................................................................................................................ 184 Fəsil 9. Nəzəriyyənin praktiki tətbiqi: beynəlxalq ticarət ................................. 185 Beynəlxalq ticarətin nəticələrini müəyyən edən amillər ................................... 185 Ticarətin olmadığı şəraitdə tarazlıq məsələsi .................................................... 186 Dünya qiyməti və müqayisəli üstünlük ............................................................. 187 Qaliblər və uduzanlar ........................................................................................ 188 Məhsul ixrac edən ölkənin üstünlükləri və itkiləri ............................................ 188 İdxalçı ölkənin qazancları və itkiləri ................................................................. 191 Gömrük tarifləri ................................................................................................ 193 Xarici kvotanın təsiri ......................................................................................... 196 Ticarət siyasətini formalaşdırmaq üzrə təkliflər ............................................... 199 Ticarət məhdudiyyətlərinin müdafiəsinə yönəldilmiş dəlillər .......................... 200 İş yerləri ............................................................................................................ 202 MiUi təhlükəsizlik ............................................................................................ 202

N. Qreqori Menkyu

Yeni sahələr ...................................................................................................... 203 Haqsız rəqabət haqqında arqument (dəlil) ........................................................ 203 Himayədarlıq hədə-qorxusu danışıqlarda istifadə olunan dəlil kimi ............. 204 Nəticə ............................................................................................................... 204 IV HİSSƏ. İCTİMAİ BÖLMƏNİN İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏSİ .............. 206 Fəsil 10. Xarici təsirlər ...................................................................................... 207 Xarici təsirlər və bazar səmərəliliyi .................................................................. 209 Rifah halının iqtisadiyyatı: qısa təkrarlama ...................................................... 209 İstehsalın mənfi xarici təsirləri .......................................................................... 210 İstehsalın müsbət xarici təsirləri ....................................................................... 211 İstehlak prosesində xarici təsirlər ...................................................................... 213 Xarici təsirlər probleminin fərdi həlli ............................................................... 215 Fərdi qərarların formaları .................................................................................. 215 Kouz nəzəriyyəsi ............................................................................................... 216 Xüsusi qərarların tətbiqi sahəsi ......................................................................... 217 Xarici təsirlər probleminin siyasi həlli .............................................................. 218 Tənzimlənmə .................................................................................................... 219 Piqu vergiləri və maliyyə yardımları ................................................................ 219 Çirklənməyə icazə verilməsi ............................................................................. 222 Çirklənmənin iqtisadi təhlilinə qarşı irəli sürülən etiraz ................................... 224 Nəticə ................................................................................................................ 225 Fəsil 11. İctimai nemətlər və ümumi ehtiyatlar ................................................ 226 Müxtəlif növlü nemətlər ................................................................................... 226 İctimai nemətlər ................................................................................................ 228 Biletsizlər problemi ........................................................................................... 229 Bəzi mühüm ictimai nemətlər ........................................................................... 230 «Məsrəllər-xeyirlər» təhlilinin mürəkkəblikləri ................................................ 232 Ümumi ehtiyatlar .............................................................................................. 234 «İcma torpaqlarının faciəsi» ............................................................................. 234 Bəzi daha çox əhəmiyyət kəsb edən ehtiyatlar ................................................. 235 Nəticə: mülkiyyət hüququnun əhəmiyyəti ........................................................ 238 Fəsil 12. Vergi sisteminin yaradılması .............................................................. 240 ABŞ dövlət maliyyələrinin xülasəsi .................................................................. 241 ABŞ-m federal hökuməti .................................................................................. 242 Ştatların hökumətləri və yerli inzibati orqanlar ................................................ 246 Vergilər və səmərəlilik ...................................................................................... 248 Qaytarılmayan itkilər ........................................................................................ 248 Administrativ yük ............................................................................................. 250 Vergilərin orta və son dərəcələri ....................................................................... 251 Akkord vergi ..................................................................................................... 252 Vergilər və ədalət .............................................................................................. 253 Fayda götürmək prinsipi ................................................................................... 253 Vergi ödəmək qabiliyyəti prinsipi .................................................................... 254 Vergi yükünün bölgüsü və ədalət ..................................................................... 257 Nəticə: ədalətlilik və səmərəlilik dilemması ..................................................... 258

8


V HİSSƏ. FİRMANIN DAVRANIŞI VƏ BAZARIN TƏŞKİLİ NƏZƏRİYYƏSİ ........................................................................... 260

Fəsil 13. İstehsal xərcləri .................................................................................. 261 Xərclər nədir?.................................................................................................... 262 Ümumi gəlir, məcmu xərclər və mənfəət .......................................................... 262 Firmanın xərcləri alternativ xərclər kimi .......................................................... 263 Kapitalın dəyəri alternativ xərclər kimi ............................................................ 264 İqtisadi mənfəət və mühasibat mənfəəti ............................................................ 264 İstehsal və xərclər ............................................................................................. 265 İstehsalat funksiyası .......................................................................................... 266 İstehsal funksiyasından məcmu xərclər əyrisinə doğru .................................... 267 Xərclərin müxtəlif tipləri .................................................................................. 269 Sabit və dəyişən xərclər .................................................................................... 270 Orta və son hədd xərcləri .................................................................................. 271 Əyri xərclər və onların formaları ...................................................................... 272 Xərclərin tipik əyriləri ....................................................................................... 275 Qısamüddətli və uzunmüddətli dövrlərdə xərclər ............................................. 276 Qısamüddətli və uzunmüddətli orta məcmu xərclər arasında qarşılıqlı əlaqə .................................................................................................................. 277 İstehsal həcminin (miqyasının) genişləndirilməsi ilə əlaqədar qənaət və xərclər (məsrəflər) ............................................................................................. 279 Nəticə ............................................................................................................... 281 Fəsil 14. Firmalar rəqahətli bazarlarda ............................................................. 282 Rəqabətli bazar nədir? ....................................................................................... 283 Rəqabət anlayışı ................................................................................................ 283 Rəqabətli firmanın gəliri ................................................................................... 283 Mənfəətin maksimallaşdırılması və rəqabətli firmanın təklif əyrisi ............. 285 Mənfəətin maksimallaşdırılmasınm sadə nümunəsi ......................................... 285 Son hədd xərcləri əyrisi və təklifin həcmi haqqında firmanın qərarı ............ 287 Qısamüddətli dövrdə istehsalı saxlama haqqında firmanın qərarı ................ 289 Bazara daxilolma və uzunmüddətli dövrdə onu tərk etmək haqqında firmaların qərarı ................................................................................................ 292 Rəqabətli firmanın qrafikində mənfəətin ölçülməsi .......................................... 293 Bütövlükdə rəqabətli bazarın təklif əyrisi ......................................................... 294 Firmaların sayının dəyişməz olduğu bazarda təklif .......................................... 295 Giriş və çıxış imkanlarının olduğu bazarda təklif ............................................. 296 Qısamüddətli və uzunmüddətli dövrlərdə tələbin dəyişməsi ............................ 298 Nə üçün uzunmüddətli dövrdə təklif əyrisi müsbət meylə malikdir? ........... 300 Nəticə: təklif əyrisinin arxasında nə dayanır? ................................................... 301 Fəsil 15. İnhisar ................................................................................................. 303 İnhisarlar niyə yaranır? ..................................................................................... 304 İnhisar resurslar ................................................................................................. 305 Hökumətin yaratdığı inhisar ............................................................................. 306 Təbii inhisar ...................................................................................................... 306 İnhisar tərəfindən əmtəənin buraxılış həcmi və qiyməti haqda qərarların qəbulu ............................................................................................... 308 İnhisar və rəqabət .............................................................................................. 308 İnhisarın gəliri ................................................................................................... 309 Gəlirin maksimallaşdırılması ............................................................................ 312 İnhisar mənfəət.................................................................................................. 314

10 N. Qreqori Menkyu

İnhisarın sosial məsarifləri ................................................................................ 315 Qayıdışsız itkilər ............................................................................................... 316 İnhisar mənfəət: cəmiyyət üçün məsariflər ....................................................... 318 İnhisarlara münasibətdə dövlət siyasəti ............................................................ 319 Antitrest qanunlarının köməyilə rəqabətin intensivliyinin artırılması ........... 319 Tənzimləmə ...................................................................................................... 321 Dövlət əmlakı .................................................................................................... 322 Hərəkətsizlik ..................................................................................................... 323 Qiymət ayrı-seçkiliyi (diskriminasiyası) ........................................................... 323 Kitabın qiyməti haqda əhvalat .......................................................................... 324 Əhvalatdakı məntiq ........................................................................................... 325 Qiymət diskriminasiyasmın analitik tədqiqi ..................................................... 326 Qiymət diskriminasiyasma dair nümunələr ...................................................... 328 Nəticə: inhisarın yayımı .................................................................................... 330 Fəsil 16. Oliqopoliya ......................................................................................... 331 İnhisar və mükəmməl rəqabət arasında ............................................................. 332 Az satıcısı olan bazarlar .................................................................................... 333 Duopoliya misalı ............................................................................................... 333 Rəqabət, monopoliyalar və kartellər ................................................................. 334 Oliqopolitik tarazlıq .......................................................................................... 335 Oliqopoliyanın ölçüləri və bazarın fəaliyyətinin nəticələri ............................... 337 Oyunlar nəzəriyyəsi və əməkdaşlığın iqtisadiyyatı .......................................... 338 Məhbuslar dilemması ........................................................................................ 338 Oliqopoliya «məhbuslar dilemması» kimi ........................................................ 340 «Məhbuslar dilleması»na dair digər misallar .................................................... 341 «Məhbuslar dilemması» və cəmiyyətin ümumi rifahı ...................................... 343 Nə üçün insanlar bəzən əməkdaşlıq edir? ......................................................... 343 Hökumət və oliqopoliya .................................................................................... 344 Satışın məhdudlaşdırılması və antitrest qanunlar .............................................. 345 Antitrest siyasəti barədə təhlil ........................................................................... 346 Nəticə ................................................................................................................ 348 Fəsil 17. İnhisarçı rəqabət ................................................................................. 349 Rəqabət və diferensiallaşmış mallar ................................................................. 350 Firma qısamüddətli dövrdə inhisarçı rəqabət bazarında ................................... 350 İnhisarçı rəqabət və cəmiyyətin güzəranı.......................................................... 356 Reklam .............................................................................................................. 358 Reklam haqqında mübahisələr (diskussiya) ...................................................... 358 Reklam keyfiyyət haqqında xəbərdarlıq kimi ................................................... 360 Ticarət markaları ............................................................................................... 362 Nəticə ............................................................................................................... 363 VI HİSSƏ. ƏMƏK BAZARI NƏZƏRİYYƏSİ ............................................. 364 Fəsil 18. İstehsal amilləri bazarları ................................................................... 365 Firmanın əməyə tələbi....................................................................................... 366 Rəqabət qabiliyyətli firmanın maksimum mənfəəti .......................................... 367 İstehsal funksiyası və əməyin son məhsulu ...................................................... 368 Son məhsulun dəyəri və əməyə tələb ................................................................ 369 Əməyə tələb əyrisinin əyriliyini doğuran səbəb nədir?..................................... 371 Əmək təklifi ...................................................................................................... 372 İş və istirahət imkanları arasında seçim ............................................................ 372


Əmək təklifi əyrisinin hərəkətinə səbəb nədir? ................................................. 372 Əmək bazarı müvazinəti ................................................................................... 373 Bazar müvazinətində son məhsuldarlıq ............................................................ 373 Əmək təklifi əyrisinin hərəkəti ......................................................................... 374 Əməyə tələb əyrisinin hərəkəti ......................................................................... 375 İstehsalın başqa amilləri: torpaq və kapital ....................................................... 378 Torpaq və kapital bazarında müvazinət ............................................................ 379 İstehsal amilləri arasında əlaqə ......................................................................... 381 Nəticə ................................................................................................................ 381 Fəsil 19. Gəlirlərdə ayrı seçkilik (diskriminasiya) ............................................ 383 Bərabər əmək haqqının bəzi determinantları .................................................... 383 Əməyin ödənilməsində bərabərləşdirici fərqlər ................................................ 383 İnsan kapitalı ..................................................................................................... 385 Qabiliyyətlər, səylər və təsadüflər .................................................................... 387 Təhsilə alternativ baxış: siqnal nəzəriyyəsi ...................................................... 388 «Superulduz» fenomeni .................................................................................... 390 Bərabər səviyyəni ötüb keçən məvaciblər: minimal əmək haqqı həmkarlar ittifaqı haqqında qanunlar və əməyin səmərəli ödənilməsi.... 392 Diskriminasiyanın iqtisadi nəzəriyyəsi ............................................................. 393 Əmək bazarında diskriminasiyanın kəmiyyətcə təyini ..................................... 393 İşverənlər tərəfindən diskriminasiya ................................................................. 395 İstehlakçılar və hökumət tərəfindən diskriminasiya ......................................... 396 Müqayisə olunan dəyərlər haqda diskussiya ..................................................... 397 Nəticə ................................................................................................................ 398 Fəsil 20. Gəlirlərin bölgüsü ............................................................................... 399 Bərabərsizliyin kəmiyyətcə təyin edilməsi ....................................................... 400 ABŞ-da gəlirlərdəki bərabərsizlik ..................................................................... 400 Yoxsulluq səviyyəsi .......................................................................................... 403 Bərabərsizlik dərəcəsinin kəmiyyətcə təyinedilmə problemləri ....................... 405 İqtisadi mobillik ................................................................................................ 407 Gəlirin yenidən bölüşdürülməsinin siyasi fəlsəfəsi .......................................... 408 Utilitarizm ......................................................................................................... 408 Liberalizm ......................................................................................................... 410 Libertarianizm ................................................................................................... 411 Yoxsulluqla mübarizə proqramları ................................................................... 413 Əmək haqqının minimum həcmi haqqında qanunvericilik ............................... 413 Sosial sığorta ..................................................................................................... 414 Mənfi gəlir vergisi............................................................................................. 415 Natural formada transfert ödənişləri ................................................................. 416 Yoxsulluqla mübarizə proqramları və əməyə olan stimullar ............................ 416 Nəticə ................................................................................................................ 417 VII Hissə. MAKROİQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏR ........................................ 419 Fəsil 21. Milli gəlir necə ölçülür? ..................................................................... 420 İqtisadiyyatda gəlirlər və xərclər ...................................................................... 421 Ümumi daxili məhsulun hesablanması ............................................................. 423 ÜDM-un tərkibi ................................................................................................ 426 Real və nominal ÜDM ...................................................................................... 428 Hesab misalı ...................................................................................................... 429 ÜDM-un deilyatoru ........................................................................................... 430 ÜDM-un səviyyəsi və iqtisadi rifah .................................................................. 431


Nəticə ................................................................................................................ 433 Fəsil 22. Həyat dəyərinin müəyyən edilməsi ..................................................... 435 İstehlak qiymətləri indeksi ................................................................................. 436 İstehlak qiymətləri indeksi necə müəj^ən edilir? ............................................... 436 Həyat dəyərinin ölçülməsi problemləri .............................................................. 439 ÜDM-un dellyatoru, yaxud İQl? ........................................................................ 440 İnflyasiya effektini nəzərə almaqla iqtisadi göstəricilərin təshih edilməsi .............................................................................................................. 442 Müxtəlif vaxtlarda dolların alıcdıq qabiHj^ətinin qijanətləndirilməsi.... 442 İndeksləşdirilmə ................................................................................................. 443 Real və nominal faiz dərəcələri .......................................................................... 444 Nəticə 445 VIII HİİSSə’ UZUNMÜDDƏTLİ DÖVRDƏ REAL

İQTİSADİYYAT ...................................................................... 446 Fəsü 23. İstehsal və iqtisadi artım ...................................................................... 447 Müxtəlif ölkələrdə iqtisadi artım ....................................................................... 448 Əmək məhsuldarlığı və onu müəj^ən edən amillər ............................................ 450 Əmək məhsuldarlığı göstəricisinin qijmıəti nə ilə müəj^ən olunur? ............ 451 Əmək məhsuldarlığı necə müəj^ən olunur? ....................................................... 452 İqtisadi artım və dövlətin siyasəti ...................................................................... 454 Əmanətlərin və investisiyaların əhəmij^əti ........................................................ 455 Azalan gəHrlilik və «cəld start» effekti ............................................................. 457 Xarici investisiyalar ........................................................................................... 458 Təhsil ................................................................................................................. 459 MüUdj^ət hüquqları və siyasi sabitlik ............................................................... 460 Azad ticarət ........................................................................................................ 461 Əhalinin artımına nəzarət ................................................................................... 462 Ehni tədqiqat və iqtisadi inkişaf ......................................................................... 464 Nəticə: uzunmüddətli iqtisadi artımın əhəmij^əti .............................................. 464 Fəsil 24. Əmanət, investisiyalar və maliyyə sistemi .......................................... 466 Amerika iqtisadiyyatının maliyyə institutları .................................................... 467 Maliyyə bazarları ............................................................................................... 467 Maliyyə vasitəçiləri ............................................................................................ 470 Və sonda: ........................................................................................................... 472 Yığım və investisiyalar milli hesablar sistemində ............................................. 472 Bəzi mühüm bərabərliklər .................................................................................. 473 «Əmanətlər» və «investisiyalar» anlayışlarının mahiyyəti ................................ 474 Borc vəsaitləri bazarı ......................................................................................... 475 Borc fondları bazarında tələb və təklif ............................................................... 475 I siyasət: vergilər və yığımlar .......................................................................... 478 II siyasət: vergilər və investisiyalar ................................................................. 481 III siyasət: dövlət büdcəsinin kəsri və gəlirliliyi ............................................. 482 Nəticə ................................................................................................................. 485 Fəsil 25. işsizliyin təbii səviyyəsi ...................................................................... 487 İşsizlik anlayışının təyin edilməsi ...................................................................... 488 İşsizliyin səviyyəsi necə ölçülür? ....................................................................... 488 İşsizliyin səviyyəsi düzgün ölçülürmü? ............................................................. 491 işsizlik vəziyyəti nə qədər uzana bilər?.............................................................. 492 İşsizlik nə üçün baş verir? .................................................................................. 493 İş axtarışı ............................................................................................................ 493


Friksion işsizliyin müəyyən səviyyəsi nə üçün qaçılmaz olur? .................... 494 Dövlət siyasəti və iş axtarışı ............................................................................. 495 İşsizliyə görə sığorta ......................................................................................... 495 Minimal əmək haqqı barəsində qanunlar .......................................................... 497

Həmkarlar ittifaqları və kollektiv müqavilələr .................................................. 499 Həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyətinin nəticələrinin iqtisadi təhlili ............... 499 Həmkarlar ittifaqlarının iqtisadiyyat üçün əhəmiyyəti ..................................... 501 Effektiv əmək haqqı nəzəriyyəsi ....................................................................... 502 İşçilərin sağlamlığı ............................................................................................ 502 İşçi qüvvəsinin axını ......................................................................................... 503

İşçilərin çalışqanlığı .......................................................................................... 503 Personalın keyfiyyyəti ...................................................................................... 504 Nəticə ................................................................................................................ 506 IX HİSSƏ. UZUNMÜDDƏTLİ DÖVRDƏ PULLAR

VƏ QİYMƏT LƏR .................................................................... 507 Fəsil 26. Pul sistemi .......................................................................................... 508

Pulların rolu və əhəmiyyəti ............................................................................... 509 Pulun funksiyaları ............................................................................................. 510 Pul növləri ......................................................................................................... 511 Amerika iqtisadiyyatında pullar ........................................................................ 512 Federal ehtiyat sistemi ...................................................................................... 514 FES təşkili ......................................................................................................... 514

Açıq bazarda əməliyyatlar üzrə federal komitə ................................................ 515 Banklar və pul təklifləri .................................................................................... 516 100% bank ehtiyatına aid sadə misal ................................................................ 517 Qismi bank ehtiyatı sistemi və pulların yaradılması ......................................... 518 Pul multiplikatoru ............................................................................................. 519 FES pul nəzarətinin maliyyə alətləri ................................................................. 520

Pul təklifinə nəzarət problemləri ....................................................................... 523 Nəticə ................................................................................................................ 525 Fəsil 27. İnflyasiya: səbəbləri və məsrəflər ...................................................... 526 İnllyasiyamn klassik nəzəriyyəsi ...................................................................... 527 Qiymətlərin səviyyəsi və pulun dəyəri.............................................................. 527 Pulun təklifi, pula tələb və pul tarazlığı ............................................................ 529

Pul ineksiyasının səmərəsi ............................................................................... 530 Tarazlığın müəyyən edilməsinə ötəri nəzər ...................................................... 531 Klassik dixotomiya və pulların neytrallığı ........................................................ 532 Pulun tədavül sürəti və pulun kəmiyyət nəzəriyyəsinin tənliyi ........................ 534 İnflyasiya vergisi ............................................................................................... 537 Fişer səmərəsi ................................................................................................... 538

İnflyasiya məsrəfləri ......................................................................................... 540 Alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi - İnflyasiyanı düz başa düşməmək nəticəsində yaranan yanlış fikir ...................................................... 540 «Əyilmiş başmaqlar» effekti ............................................................................. 541 «Menyu» məsrəfləri .......................................................................................... 543


Nisbi qijmətlərin dəyişkənliyi və resursların səmərəsiz yerləşdirilməsi.... 543

İnflasiya vergisinin doğurduğu təhriflər ............................................................ 544

Səhvlər və anlaşıhnazhqlar ................................................................................ 546 Gözlənilməz inflyasiya xərclərinin xüsusi növü: sərvətlərin sərbəst. yenidən bölgüsü ................................................................................................. 547 Nəticə 54S X Hissə. AÇIQ İQHSADİWATIN MAKROİQTİSADİ

TƏHLİLİ ....................................................................................... 549 Fəsil 28. Açıq iqtisadi.yyat: əsas anlayış ........................................................... 550 Əmtəələrin və kapitalların beynəlxalq axını ...................................................... 551 Əmtəələrin axını: ixrac, idxal və xalis ixrac ...................................................... 551 Kapitallar axını: xalis xarici investisiyalar ......................................................... 552 Xalis ixracın və xalis xarici investisiyaların bərabərliyi .................................... 553 Yığım, investisiya və onların əmtəələrin və kapitalların beynəlxalq axını ilə əlaqəsi ........................................................................................................... 554 Beynəlxalq sazişlərdə qiymətlər: real və nominal mübadilə kursları ........... 556 Nominal mübadilə kursu .................................................................................... 556 Real mübadilə kursu .......................................................................................... 557 Mübadilə kursunu müəyyən etməyin birinci nəzəriyyəsi: alıcılıq qabiliyyətinin pariteti ................................................................................................................ 559 Alıcılıq qabiliyyətinin pariteti nəzəriyyəsinin məntiqi ...................................... 559 Alıcılıq qabiliyyəti pariteti nəzəriyyəsinin əsas nəticələri ................................. 561 Alıcılıq qabiliyyətinin pariteti nəzəriyyəsinin tədqiqinin məhdudiyyəti... 564 Nəticə ................................................................................................................. 565 Fəsil 29. Açıq iqtisadiyyatın makroiqtisadi nəzəriyyəsi .................................... 566 Borc vəsaitləri bazarında və xarici valyuta mübadiləsi bazarında tələb və təklif. ............................................................................................................. 567 Borc vəsaitləri bazarı ......................................................................................... 567 Xarici valyutaların mübadilə bazarı ................................................................... 569 Açıq iqtisadiyyatda tarazlıq ............................................................................... 571 İki bazarda eyni vaxtda tarazlığa nailohna ......................................................... 572 Dövlət siyasəti və açıq iqtisadiyyat .................................................................... 574 Dövlət büdcəsinin kəsiri .................................................................................... 574 Xarici ticarət siyasəti .......................................................................................... 577 Siyasi qeyri-sabitlik və kapital «axını» .............................................................. 581 Nəticə ................................................................................................................. 584 XI HİSSƏ. QISAMÜDDƏTLİ DÖVRDƏ İQTİSADİ

MÜVAZİNƏTStZLİKLƏR .......................................................... 585 Fəsil 30. Məcmu tələb və məcmu təklif. ............................................................ 586 İqtisadi flyuktuasiyanın əsas xarakteristikası ..................................................... 587 Qeyri-requlyar və dərk edilə bilməyən iqtisadi flyuktuasiya ............................. 587 Bir çox makroiqtisadi göstəricilərin qalxıb-enməsi sinxronlaşdırıhnışdır. 589 İstehsalın həcminin aşağı düşməsi işsizlik səviyyəsinin artması ilə müşahidə olunur ................................................................................................. 590 Qısamüddətli iqtisadi flyuktuasiyanın izahı ....................................................... 591 İqtisadiyyatın qısa və uzunmüddətli dövrləri üzrə inkişafının fərqləri.... 591 İqtisadi flyuktuasiyanın əsas modeli .................................................................. 592 Məcmu tələb əyrisi ............................................................................................. 593 Məcmu tələb əyrisinin arzuolunmaz meyli ........................................................ 593

Ekonomiksin prinsiphri 15

Məcmu tələb əyrisinin dəyişməsinin mümkün səbəbləri .................................. 596 Məcmu təklif əyrisi ........................................................................................... 597 Nəyə görə məcmu təklif əyrisi uzunmüddətli dövrlər üçün şaquli vəzij^ətdə olur? ................................................................................................. 598 Məcmu təklif əyrisinin ırzun müddətə hərəkətinin mümkün səbəbləri.... 599 Uzunmüddəth iqtisadi artımm və inflyasiyanın əks olunmasının yeni üsulu .................................................................................................................. 601 Nəyə görə qısamüddət üçün məcmu təklif müsbət meylliliklə xarakterizə olunur?............................................................................................ 602 Qısamüddəth məcmu təklif əyrisinin hərəkətinin mümkün səbəbləri ........... 605 İqtisadij^atm durğunluğunun səbəbləri ............................................................. 606 Məcmu tələbin hərəkətinin nəticələri ................................................................ 607 Məcmu təklifin hərəkətinin nəticələri ............................................................... 609 Nəticə: məcmu tələb və məcmu təklif modelinin məcmusu ......................... 611 Fəsil 31. Pul-kredit və maliyyə-büdcə siyasətinin məcmu tələbə təsiri ........ 612 Monetar siyasətin məcmu tələbə təsiri .............................................................. 613 Likvidliyə üstünlükvermə nəzəriyyəsi .............................................................. 614 Məcmu tələb əyrisinin qrafikinin aşağı enməsi ................................................ 616 Pul təklifinin dəyişiklikləri ............................................................................... 619 Faiz dərəcəsinin təqribi göstəricisi və FES-in siyasəti ...................................... 621 Məcmu tələb və maliyyə-büdcə siyasəti ........................................................... 622 Dövlət xərclərində dəyişikliklər ........................................................................ 623 Multiplikator effekti .......................................................................................... 623 Dövlət sifarişlərinin multiplikatorunun düsturu ................................................ 624 Multiplikator effektinin istifadəsinin digər yoUarı ........................................... 626 Sıxışdırma effekti .............................................................................................. 626 Vergilərin dəyişməsi ......................................................................................... 628 İqtisadiyyatı sabitləşdirmənin iqtisadi siyasəti ................................................. 629 Aktiv sabitləşdirmə siyasətinin dəlilləri ............................................................ 629 Aktiv sabitləşdirmə siyasətinə qarşı dəlilləri .................................................... 631 Avtomatik sabitləşdiricilər ................................................................................ 632 Nəticə ................................................................................................................ 632 Fəsil 32. Qısamüddətli dövrdə inflyasiya və işsizlik arasında seçim ............ 634 Fillips əyrisi ...................................................................................................... 635 Fillips əyrisinin tarixi ........................................................................................ 635 Məcmu tələb, məcmu təklif və Fillips əyrisi ..................................................... 636 Fillips əyrisinin yerdəyişmələri: gözləmələrin rolu .......................................... 638 Uzunmüddətli Fillips əyrisi ............................................................................... 638 Gözləmələr və qısamüddətli Fillips əyrisi ........................................................ 641 Təbii səviyyə nəzəriyyəsini yoxlamaq məqsədi ilə təbii eksperiment .......... 643 Fillips əyrisinin yerdəyişmələri: təklifdə şok dəyişikliklərin rolu .................... 646 Antiinflyasiya siyasətinin məsrəfləri ................................................................ 649 İtkilərin əmsalı .................................................................................................. 649 Səmərəli gözləmələr və antiinflyasiya siyasətinin imkanları ............................ 651 Pol Volkerə görə antiinflyasiya siyasəti............................................................ 652 A.Qrinspenin erası ............................................................................................ 653 Nəticə ................................................................................................................ 655


XII Hissə. SON MÜLAHİZƏLƏR ................................................................ 656 Fəsil 33. Makroiqtisadi siyasətin beş problemi ............................................. 657 Dövlətin iqtisadi rolu ........................................................................................ 657 İqtisadiyyatın stabilləşdiriiməsinin «lehinə» olan mülahizələr ..................... 658 İqtisadiyyata dövlət təsirinin «əleyhinə» olan arqumentlər .......................... 658 Normativ və diskresiyalı pul-kredit siyasəti ..................................................... 659 Normativ pul-kredit siyasəti «lehinə» olan mülahizələr ............................... 660 Normativ monitor siyasətin «əleyhinə» olan arqumentlər ............................ 661 Mərkəzi bankın antiinflyasiya siyasəti .............................................................. 662 Mərkəzi bankın deüyasiya siyasətinin «lehinə» olan faktlar ........................ 662 Sıfır inflyasiyasına can atmağın «əleyhinə» olan fikirlər ............................. 664 Dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin tarazlığı ................................................ 665 Bərabərçəkili büdcənin «lehinə» olan mülahizələr ........................................... 666 Balanslaşdırıimış büdcə «əleyhinə» olan arqumentlər ...................................... 667 Vergi qanunvericiliyi və əmanətlər ................................................................... 669 «Lehinə»: vergi qanunvericiliyi əmanətləri stimullaşdırmalıdır ....................... 669 «Əleyhinə»: vergi qanunvericiliyinin dəyişikliklərə ehtiyacı yoxdur ........... 671 Nəticə ................................................................................................................ 672 Lüğət ................................................................................................................. 673 Son söz .............................................................................................................. 689


Müəllif haqqında

N.Qreqori Menkyu - Harvard Universitetinin

professorudur. O, tələbəlik illərində iqtisadiyyatı

Prinston universiteti və Massaçuset Texnologiya

İnstitutunda öyrənmişdir. Q.Menkyu müəllimlik

fəaliyyəti ərzində müxtəlif kursları, o cümlədən

mikroiqtisadiyyat, makroiqtisadiyyat, statistika

və iqtisadiyyatın əsaslarını oxumuşdur. O, yay

ərzində Lonq Biç yelkən idmanı üzrə instruktor

işləyirdi.

Professor Q.Menkyu - məhsuldar müəllifdir.

Onun məqalələri «American Economic Rewiew», «Journal of Political Economy»

«Quarterly Journal of Economics» akademik jurnallarda və «The New York Times»,

«Boston Globe», «The Wall Street journal» kimi populyar nəşrlərdə çap olunmuşdur.

Professor Q.Menkyu - «Makro-

iqtisadiyyat»m (Worth Publischers [rus nəşri-MDİ nəşriyyatı, 1994-cü il]) müəllifidir.

Q.Menkyunun fəaliyyəti təkcə müəllifliklə məhdudlaşmır, o həm də Kembric

qeyri-kommersiya elm mərkəzi iqtisadi tədqiqatların Milli Bürosunda monetar

iqtisadiyyat üzrə proqram direktoru, həmçinin Bostondakı Federal Ehtiyat Bankının və

ABŞ Büdcə Xidməti konqresinin müşaviridir. Professor Q.Menkyu Massaçuset ştanmm

Uelsli şəhərində həyat yoldaşı Debora, uşaqları Ketrin, Nikolas və Piterlə birlikdə yaşayır.


Ketrin, Nikolas vd Piterə. Onlar da

mənim yeni nəsillərə bir

töhfəmdir

Tələbələr üçün ön söz

XIX əsrin görkəmli iqtisadçısı Alfred Marşall hesab edirdi ki, «iqtisad elmi insan

cəmiyyətinin normal həyat fəaliyyətini öyrənir». 100 ildən çox vaxt keçib, insanların

iqtisadi fəaliyyəti haqda biliklərimiz əhəmiyyətli dərəcədə artıb, lakin dahi iqtisadçının

fikirləri yenə də özünü doğruldur.

Nə üçün XXI əsrdə yaşayan tələbə iqtisad elmini öyrənməyə başlamalıdır?

Bunun üçün ən azı 3 səbəb var.

Birincisi, «İqtisadi nəzəriyyə»nin öyrənilməsi sizə ətraf mühitin reallıqlarını

başa düşməyə kömək edəcək. Ekonomiks çoxlu maraqlı sualları qarşıya qoyur. Nə üçün

Nyu-Yorkda yaşayış yeri tapmaq çox çətindir? Nə üçün aviakompaniyalar, sərnişin

şənbədən bazara keçən gecə getdiyi yerdə qalırsa, ona ikitərəfli biletləri aşağı qiymətə

satırlar? Nə üçün kinoaktyor Robin Uilyams belə yüksək qonorarlar alır? Nə üçün bir çox

Afrika ölkələrində həyat səviyyəsi bu qədər aşağıdır? Nə üçün bir çox ölkələr

hiperinflyasiyaya məruz qalıb, bu zaman isə digər ölkələrdə əmtəələrin qiyməti praktiki

olaraq dəyişməz qalır? Bunlar ekonomiksin giriş kursunu öyrəndikdən sonra sizin cavab

tapacağınız sualların kiçik bir hissəsidir.

İkincisi, iqtisadi nəzəriyyə hətta biliklərinizi artırdıqdan sonra, siz özünüzü bazar

münasibətlərinin çox gözəl bilicisi kimi hiss edəcəksiniz. Siz daim çoxlu təsərrüfat

qərarlarını qəbul etməli olursunuz. Məktəbi bitirib, sonrakı təhsil yerini və onun

müddətini müəyyən edirsiniz. İşə daxil olub, hər gün belə bir suala cavab axtarırsınız ki,

gəlirin hansı hissəsini cari xərclərə yönəltmək, hansı məbləği əmanət hesabına qoymaq

lazımdır. Ola bilsin ki, siz öz şəxsi kompaniyanıza, yaxud iri korporasiyaya rəhbərlik

edəcəksiniz və məhsula qiymət qoymaq barədə qərarlar qəbul etməli olacaqsınız. İqtisadi

nəzəriyyənin öyrənilməsi əlaçı tələbəyə dərhal iri sahibkara çevrilməyə imkan vermir,

lakin siz qoyduğunuz məqsədlərə çatmağı sürətləndirən vasitələrə malik olacaqsınız.

Üçüncüsü, ekonomiksin əsaslarının başa düşülməsi iqtisadi siyasətin mümkün hədlərini

başa düşməyə sizə imkan verəcək. Ölkənin bir


vətəndaşı kimi ictimai resurslann bölüşdürülməsi siyasətinin həyata keçirilməsində

iştirak edirsiniz. Seçici bülletenini doldurarkən qərar qəbul etdikdə, siz həm namizədin

iqtisadi baxışlarını, həm də ölkədəki vəziyyəti nəzərə alırsınız. Vergi qanunvericihyinin

bu və ya digər variantı sizin vəziyyətinizdə öz əksini necə tapacaq? Sizin ölkənizin xarici

ticarətinin nəticələri necədir? Ətraf mühiti necə mühafizə etmək olar? Dövlət büdcəsinin

kəsiri iqtisadiyyata necə təsir edir?

İqtisadi nəzəriyyənin prinsipləri müxtəhf həyat situasiyalarında sizə lazım

olacaq. Siz gələcəkdə hansı kresloda, televizor qarşısındakı kresloda, kompaniyanın

direktorunun stulunda, yaxud ölkənin prezidenti kreslosunda -oturmağınızdan asılı

olmayaraq, öz taleyinizə eyni dərəcədə minnətdar olacaqsınız ki, o sizi iqtisad elmini

öyrənmək zərurəti qarşısında qoymuşdur.

N.Qreqori Menkyu

İyul 2000-ci il


Fəsili İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN ON PRİNSİPİ

Ekonomika sözü yunan sözü olub, mənası «ev təsərrüfatımn idarə olun- ması» deməkdir.

İlk baxışdan ev təsərrüfatı və iqtisadiyyat tamamilə müxtəlif anlayışlardır, lakin diqqət

yetirsək, onların arasında ümumi cəhətlərin çox olduğunu görərik.

Ev təsərrüfatında bir çox qərarların qəbul olunması zəruriyyəti ilə qarşılaşırıq.

Ailə üzvlərindən kim müəyyən vəzifələri yerinə yetirəcək və əvəzində nə alacaq: naharı

kim hazırlayacaq, kim paltar yuyacaq, kim mükafat kimi əlavə dondurma payı alacaq,

kim axşam televiziya proq ramını seçir? Qısaca desək, ailə üzvlərinin qabiliyyət, imkan

və arzularını nəzərə alaraq, onların arasında məhdud resursları bölüşdürmək

məcburiyyətində qahrıq.

Ev təsərrüfatı kimi, cəmiyyət də çoxlu sayda qərarların qəbul olunması

zəruriyyəti ilə qarşılaşır. Öncə hansı məsələlərin həll olunması və bu işlərin kimə

tapşırılması barədə cəmiyyət qərarlar qəbul etməlidir. Cəmiyyətin taxıl becərən, ev

heyvanları saxlayan, paltar tikən, kompüterlər üçün proqram təminatı işləyib hazırlayan

insanlara ehtiyacı vardır. Əgər cəmiyyət müxtəlif işlərin icrası üçün insanları (torpaq,

binalar və maşınlar kimi) bölüşdürürsə, deməli o, istehsal olunan əmtəə və xidmətlərin

müəyyən proporsiyalarda bölüşdürülməsini də həyata keçirməlidir, kimin səhər yeməyinə

qırmızı kürü yeyəcəyini, kimə isə soyuq kartofun qismət olacağını, kimin «Porshe»

avtomobili sürəcəyini, kimin isə avtobus dayanacağında yağışın altında islanacağını qət

etməlidir.

Cəmiyyətin resursları idarə etməsi məsələsinin vacibliyi onların məhdudluğu ilə

müəyyən olunur. Məhdudluq o deməkdir ki, cəmiyyət müəyyən həcmdə resurslara

malikdir və buna görə də insanların malik olmaq istədikləri bütün əmtəə və xidmətləri

istehsal edə bilmir. Ev təsərrüfatının ailənin hər üzvünə arzu etdiyini vermək imkanı

olmadığı kimi cəmiyyət də hər bir üzvünə onun can atdığı yüksək həyat səviyyəsini təmin

etmək iqtidarında deyil.

Ekonomiks cəmiyyətin onun sərəncamında olan məhdud resurslardan necə

istifadə etməsi haqda elmdir.

Cəmiyyətin resursları adətən bir planlaşdırıcı mərkəzdən deyil, milyonlarla ev

təsərrüfatı və firmaların birgə səyləri ilə bölüşdürülür. Beləliklə,


İqtisadçıların vəzifəsi insanların qərarlar qəbul etməsi prosesinin öyrənilməsindən

ibarətdir: onlar nə qədər işləyir, nə qədər alır, nə alır, əmanətləri necə toplayır və əldə

olunan vəsaitləri hara qoyurlar? İqtisadçılar eləcə də, insanların qarşılıqlı əlaqələrini

tədqiq edirlər? çoxlu sayda ahcılar və satıcılar məhsulun qiymətini və satılan əmtəənin

kəmiyyətini necə müəyyən edirlər. Nəhayət, iqtisadçılar bütövlükdə iqtisadiyyata təsir

edən amilləri və meylləri təhhl edirlər: orta gəlirin artımını, iş tapa bilməyən əhalinin

hissəsini və qiymətlərin artım tempini.

İqtisadi nəzəriyyə çoxşaxəlidir, lakin onu bir neçə əsas ideyalar birləşdirir. Bu

fəsildə biz sizə təqdim olunan kitabın əsasında duran İqtisadi nəzəriyyənin on prinsipini

nəzərdən keçirəcəyik və sizdə ekonomiksin nədən ibarət olması haqda təsəvvür

yaratmağa çalışacağıq.

Qərarlar necə qəbul olunur? İqtisadiyyatın nədən ibarət olması heç kəsə sirr deyil. Los-Anjelesin, ABŞ- ın və ya

bütövlükdə dünyanın iqtisadiyyatı haqda danışmağımızdan asılı olmayaraq, iqtisadiyyat

yalnız həyat prosesi zamanı bir-birləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan insanlar qrupudur.

İqtisadiyyatın hərəkəti onu təşkil edən ayrı-ayrı şəxslərin fəaliyjdəini əks etdirdiyi üçün

biz iqtisadi nəzəriyyənin öyrənilməsinə ayn-ayrı insanların qərarları qəbul etməsinin dörd

prinsipindən başlayacağıq.

Prinsip 1. İnsan seçir Qərarların qəbul edilməsi barədə ilkin nəticə aşağıdakı kimi dürüst ifadə olunur: «Pulsuz

nahar ohnur». Ona zəruri olan hər hansı bir əşyanı əldə etmək üçün insan adətən, bu

əşyadan az dəyərli olmayan digər əşyadan imtina etməyə məcbur olur. Qərarların qəbul

edilməsi bir məqsədin digərinə qarşı qoyulmasını tələb edir.

Ən dəyərh resursunun - vaxtının bölüşdürülməsi problemini həll edən tələbəni

təsəvvür edək. O, bütün vaxtını evdə iqtisadiyyat dərsliyinin oxunmasına, ya

psixologiyanın öyrənilməsinə, ya da bu iki elmin öyrənilməsinə sərf edə bilər. Bir saatı

tədris proqramının hər hansı bir fənninin öyrənilməsinə sərf etdikdə, o, digər sahədə

biliklərinin artırılmasına istifadə edə biləcəyi 60 dəqiqəni itirmiş olur. Təhsilə sərf etdiyi

hər saatı o, velosipeddə gəzintiyə çıxmağa, teleproqramları seyr etməyə, istirahətə və ya

qonşuluqdakı kafedə işləməyə sərf edə bilər.

Digər bir misal kimi, onun vahdeynlərinin həll etməli olduqları ailə gəlirlərinin

bölüşdürülməsi problemini göstərə bilərik. Onlar bu gəliri yeməyin, təzə geyimin, ya da

turist putyovkasının alınmasına sərf edə bilərlər. Bəlkə də, valideynlər gəlirin müəyyən

hissəsini «qara gün» üçün saxlamaq, ya təqaüdə əlavə etmək, ya da uşaqların təhsilinə

yönəltmək barədə


qərar qəbul edəcəklər. Əgər onlar əlavə hər doUarı bu məqsədlərin hər hansı birinə

yönəltmək barədə qərar qəbul edirlərsə, digər dəyərlərin əldə olunmasına istifadə oluna

biləcək pullann dəyəri həmin bir dollar qədər azalır.

Cəmiyyətdə birləşən fərdlər bir çox belə analoji problemlərin həlh zəruriyyəti ilə

qarşılaşırlar. «Toplar, yaxud yağ» klassik seçim. Xarici aqressorlara qarşı sərhədlərimizi

daha etibarh müdafiə etmək üçün milli müdafiəyə nə qədər çox xərcləyiriksə (toplar),

həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə (yağ) və əmtəələrin istehsahna bir o qədər az resurs

yönəldirik. Müasir cəmiyyətdə ətraf mühitin mühafizəsi və gəlirlərin yüksək səviyyəsi

arasındakı seçim mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kompaniyalara resursların bir hissəsini

təbiətin mühafizəsinə yönəldilməsi barədə qanunvericihk aktı istehsal olunan əmtəə və

xidmətlərin dəyərinin artmasına gətirib çıxanr. İstehsal xərcləri artan kompaniyalar daha

az gəlir əldə edirlər, öz işçilərinə daha az əmək haqqı ödəyirlər, əmtəələri daha yüksək

qiymətlərlə satırlar, yaxud bu üç mümkün variantı kombinə edirlər. Ətraf mühitin

mühafizəsi üzrə qanunvericilik aktları cəmiyyət üzvlərinə təbiətin töhvələrindən

bəhrələnmək imkanı verdiyi zaman kompaniya sahiblərinin, müzdlu işçilərin və

istehlakçıların gəlirləri azalır.

Cəmiyyətin həlli yollarını tapmaq məcburiyyətində qaldığı digər məsələ

səmərəlilik və bərabərlik arasında seçim məsələsidir. Səmərəlilik dedikdə, məhdud

resurslardan istifadədən cəmiyyətin maksimum mümkün nemətlərin əldə etməsini başa

düşürük. Bərabərlik o deməkdir ki, əldə olunan nemətlər cəmiyyətin bütün üzvləri

arasında bərabər bölüşdürülür. Başqa sözlə desək, səmərəlilik iqtisadi piroq, bərabərlik

isə onun hissələrə bölünməsi üsuludur. Dövlətin siyasəti dəyişdikdə, çox vaxt səmərəlilik

və bərabərlik bir- biri ilə ziddiyyətdə olur.

Misal üçün, iqtisadi nemətlərin ədalətli bölgüsünə nail olunmasına yönəldilmiş

siyasəti nəzərdən keçirək. İşsizliyin sığortası, yaxud sosial yardım sistemi kimi dövlət

proqramlarının məqsədi ehtiyacı olan cəmiyyət üzvlərinə yardım etməkdən ibarətdir.

Digər tərəfdən, gəlir vergisi sistemi maliyyə baxımından daha imkanlı fərdlərin

əhəmiyyətli məbləğdə vəsaitlərinin dövlət ehtiyacları üçün verilməsini nəzərdə tutur.

Lakin cəmiyyət üzvləri arasında bərabərliyin təmin olunmasına yönəldilmiş tədbirlər

səmərəliliyin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Dövlət tərəfindən varlılardan kasıblara

gəlirlərin bölüşdürülməsi gərgin işə görə mükafatlandırmanı dəyərdən salır, bunun da

nəticəsində insan əməyinin intensivliyi, əmtəə və xidmətlər buraxılışı aşağı düşməyə

başlayır. Başqa sözlə desək, dövlət iqtisadi piroqu daha bərabər hissələrə bölməyə cəhd

etdikcə, piroqun özünün həcmini azaldır.

İnsanın qərarları öz-özlüyünə qəbul etməməsinin etiraf edilməsi onun hansı

qərarı qəbul edəcəyini, yaxud qəbul etməli olduğunu bizə gö-


stərir. Tələbə psixologiyanın öyrənilməsinə yalnız ona görə barmaqarası baxa bilməz ki,

bu, ona ekonomiksin problemlərinin daha dərin öyrənilməsinə imkan verəcək, cəmiyyət

ətraf mühitin mühafizəsi tədbirlərindən yalnız bu tədbirlərin həyata keçirilməsinə

yönəldilmiş xərclərin cəmiyyət üzvlərinin maddi gəhrlərinin səviyyəsinin azalmasına

gətirib çıxaracağına görə imtina edə bihnəz. Eləcə də, yoxsulluğa yalnız ona görə diqqət

yetirməmək olmaz ki, cəmiyyətin köməyi əməyə stimula mənfi təsir göstərir. Seçim

zəruriliyinin etiraf edihnəsi ona görə xüsusi ilə vacibdir ki, əgər biz onun nəticələrini başa

düşürüksə, düzgün qərar qəbul etmək imkanını əldə edirik.

Prinsip 2. Xərclər arzu olunanların əldə edilməsi üçün imtina

edilənlərdən ibarətdir İnsan tərəfindən dərk edilmiş qərarların qəbul edilməsinin seçim zəruriliyi fəaliyyətin

alternativ variantlarının - xərclərinin və nemətlərinin müqayisəsini tələb edir. Lakin bir

çox hallarda xərclər ilk baxışdan göründüyü kimi aşkar deyillər.

Misal üçün, ali məktəbə daxil olmaq barədə abituriyentin qərar qəbul etmək

prosesini nəzərdən keçirək. Onun əldə edəcəyi xeyir, yəqin ki, intellektual

zənginləşmədən və yaxşı iş əldə etmək perspektivindən ibarətdir. Lakin xərclər nədən

ibarətdir? Təhsilə, dərsliklərə, yataqxanadakı otağa və qidalanmaya görə o, müəyyən

məbləğdə pul ödəməh olacaq. Və bunlar kollecdə bir neçə il təhsilə görə tələbənin imtina

edəcəklərinin hamısı deyil.

Lakin təhsil haqqına kollecə daxilolma xərcləri ohnayan hər hansı digər xərcləri

daxil etmirikmi? Hətta abituriyent «artıq biliklərin» ona lazım olmadığı qərarına gəlsə

belə, ona yenə də qidalanmaq və hər hansı bir yerdə yaşamaq lazımdır. Qidalanma və

mənzil haqqı yalnız onların kollec- dəki qiyməti hər hansı digər yerdəki qiymətindən artıq

olduğu məbləğin səviyyəsində ali məktəbə qəbulolma xərcləri ola bilərlər. Əslində,

qidalanma və kollecin yataqxanasında qalmaq haqqı tələbənin müstəqil olaraq işlədiyi

zaman ödədiyi qidalanma və mənzil haqqından az ola bilər və deməli, bu xərclərə qənaət

edilməsi ali məktəbə daxil olmağın üstun cəhətlərindən biridir.

Xərclərin qiymətləndirilməsinin bir problemi də ondan ibarətdir ki, kollecə daxil

olmaqla bağlı xərclərin böyük hissəsi tələbənin vaxtı nəzərə alınmır. Əgər tələbə il

ərzində mühazirələrə gedir, saatlarla kitabxanada oturur və gecələr kurs işləri üzərində

çalışırsa, onun işləmək imkanı olmur. Tələbələrin əksəriyyəti üçün kollecə daxil olarkən

itirdikləri əmək haqqı formasmdakı pullar təhsil haqqı xərclərinin əsas hissəsidir.


Alternativ xərclər (itirilmiş imkanların xərcləri) - arzu olunanların əldə edilməsi

üçün imtina edilənlərdən ibarətdir. İstənilən qərarın qəbul edilməsi (məsələn, kollecə

daxil olmaq haqda qərarın qəbul edilməsi) fəaliyyətin hər bir variantının itirilmiş

imkanların alternativ xərclərinin dərk edilməsini tələb edir. Kollecdə təhsil alan

idmançılar çox yaxşı dərk edirlər ki, onların alternativ xərcləri (professional idmanda

onlar milyonlarla dollar qazana bilərdilər) çox yüksəkdir. Təsadüfi deyildir ki, onlardan

ən istedadlıları belə qərara gəlirlər ki, ali təhsilə malik ohnanm üstünlükləri onun əldə

olunması ilə bağlı xərclərə dəymir. Məsələn, təhsildə qiymətlərinin yüksək olmasına

baxmayaraq Amerika universitet basketbolunun ulduzu Kobi Brayant

n. qreqori menkyulib.bbu.edu.az/files/book/537.pdf · məsələnin məntiqi ardıcruığıdır. ona...

Documents