mz - manuelpazos.info · na ponte marzoa está o nivel máis baixo de altitude con 276 m sobre o...

SAN MARTIÑO DE MARZOAImaxes para o recordoSA

N M

AR

TIÑ

O D

EM

AR

ZOA

Imax

es p

ara

o re

cord

o

MANUEL PAZOS GÓMEZ

MANUEL

PAZO

S GÓM

EZ

MZ Asociación de Veciños

SANMARTIÑODEMARZOA

MANUEL PAZOS GÓMEZ

Naceu na parroquia de Marzoa (Concellode Oroso). É Diplomado en Maxisterio polaUniversidade de Santiago. Seguiu estudosde Historia e de Animación Cultural. É oautor de varios traballos de investigaciónhistórica relacionados coa comarca deOrdes, entre os que destacan Os camiños anti-gos do Concello de Oroso. Guía do Antigo CamiñoReal ou «Inglés» (1996), A resistencia antifran-quista na Comarca de Ordes. Manuel PontePedreira (1997) e Achegamento á SegundaRepública en Ordes. Documentos (2001). Xuntocon Daniel Pereiro López publicou dúasobras relacionadas coa fotografía antiga:Ordes. Crónica fotográfica do século XX (2002) eConcello de Oroso. Guía Histórica en Imaxes(2004). É autor do libro de relatos Despois daGuerra (2003) e colaborou no terceironúmero de Segrel. Foi responsábel de variasexposicións relacionadas coa Etnografía e aMemoria Histórica, ademais de presidenteda Asociación Cultural «Obradoiro daHistória» desde 1996.

PortadaPequeña_Maquetación 1 27/01/10 12:12 Página 1

maqueta(-tamaño) 24/4/07 19:19 Página 2

Fotografía da cuberta

Autor

Edita

Patrocina

Deseño e maquetación

Imprime

D. L.

ISBN

Rapaces a mediados da década de 1960

© Manuel Pazos Gómez

© Asociazón Cultural «Obradoiro da História»

Apartado nº 42, 15680 Ordes, A Coruña

Excmo. Concello de Oroso

tresCtres

euroGráficas

C 0572–2007

978–84–611–5819–5

Impreso en Galicia

Reservados todos os dereitos.

O contido deste libro non poderá ser reproducido,

nin total nin parcialmente, sen permiso por escrito do autor.

Oroso, A Coruña, abril de 2007


PRESENTACIÓNS ...................................................................................... 7

SAN MARTIÑO DE MARZOA ................................................................. 11XEOGRAFÍA FÍSICA ................................................................................... 13XEOGRAFÍA HUMANA .............................................................................. 15ACHEGAMENTO Á HISTORIA DA PARROQUIA DE MARZOA ................... 17

O mundo das Medorras .................................................................. 17O mundo dos Castros ..................................................................... 18O mundo Medieval .......................................................................... 19A Historia máis recente .................................................................... 21O Patrimonio sobranceiro ................................................................ 24

IMAXES PARA O RECORDO .................................................................. 35A ESCOLA DE CADA DÍA .......................................................................... 35A MIÑA PRIMEIRA COMUÑÓN ................................................................ 45ATÉ QUE A MORTE NOS SEPARE ............................................................. 85TEMPO DE TRABALLAR ......................................................................... 101TEMPO DE LECER .................................................................................. 111UN INSTANTE DA VIDA .......................................................................... 139LONXE DA TERRA .................................................................................. 177A GUERRA QUE TODOS PERDEMOS ..................................................... 195

AGRADECEMENTOS ............................................................................. 209

ÍNDICE


O Concello de Oroso que presido patrocina estas «Imaxespara o recordo» da parroquia de Marzoa co convencementode que sirvan de estímulo para recordar e dar a coñecer unhaparte fundamental da nosa historia recente. E faino a travésdunha crónica histórica e dunha extensa mostra de fotogra-fías, cheas de humanidade, que ilustran e dan a coñecer unpasado que xa non existe.

Esta crónica fotográfica busca tamén emocionar, recordarcomo eran os bisavós, avós, pais… como vivían, que facían ecomo evolucionaron as persoas e os acontecementos. Estouseguro de que cando pechen a última páxina deste librodaranse conta do rápido que mudan as cousas, da fugacida-de do tempo e da vida.

Desde o Concello de Oroso quero darlles os meus parabénsaos veciños de Marzoa que confiaron desde o primeiro díaneste proxecto, prestando as súas fotografías, atendendocon exquisita amabilidade as persoas que se ocuparon derecollelas e posibilitando, en definitiva, que Marzoa teña unálbum fotográfico que recompila os diferentes aspectos davida dos seus veciños ao longo das últimas décadas.

Este é un exemplo do que se pode facer en cada parroquia:buscar instantes da vida plasmados en fotografías antigas,

documentalas, gardalas, facer exposicións, xuntalas nunálbum… até crear un auténtico Arquivo Fotográfico doConcello de Oroso, que iremos construíndo parroquia aparroquia, pouco a pouco, entre todos, porque en Marzoa,en Oroso, hai historia, hai memoria, hai veciños e veciñasque estamos orgullosos do que sentimos e do que facemos.

Manuel Mirás FranqueiraAlcalde–Presidente do Concello de Oroso


O obxectivo principal deste libro é recuperar as fotografí-as antigas, e menos antigas, da parroquia de Marzoa e dara coñecelas para tentar reconstruír e coñecer o pasadomáis inmediato.

Pensamos que as fotos antigas son testemuños históricos degrande valor e unha das mellores formas de ilustrar o pasodo tempo.

Toda recolleita de fotografías para ser posteriormente edita-das implica unha selección, e nisto pódense seguir tantos cri-terios como entendidos hai no tema. Do que estamos segu-ros é de que todas as fotos aquí publicadas son documentosvisuais históricos, máis ou menos interesantes, pero docu-mentos ao fin, que unhas persoas valorarán máis que outras.

Somos conscientes de que nesta publicación non están ninas fotos máis antigas nin as máis interesantes da parroquia,pero si están a maioría das que os veciños e veciñas cederone que tiñan gardadas nos seus álbums, nos caixóns, ensobres, no fondo do armario…, a todos eles expresamos onoso agradecemento máis sincero e as nosas desculpas polotempo que lles roubamos.

Pretendemos que este libro sexa algo máis que unha escolmade fotografías, por iso decidimos incluír unhas breves recen-sións da Historia de Marzoa, acompañadas con fotografíaspara ver a súa evolución. Evidentemente, son textos necesa-

riamente breves que, se o tempo e os medios o permiten,serán ampliados no futuro.

As fotografías que ocupan a segunda parte do libro estáncolocadas de forma cronolóxica, desde a escola, as primeirascomuñóns, os casamentos, o traballo e a festa, os retratosque os veciños facían para inmortalizar un instante, a emi-gración e, finalmente, un capítulo dedicado aos veciños deMarzoa que foron á guerra. Recóllense nesta parte algúnsdos seus testemuños, un exercicio de Memoria Histórica quetodos deberiamos realizar antes de que estas persoas mar-chen deste mundo con tanta experiencia e sabedoría.

Con respecto ao texto que aparece ao pé de cada fotografía, haique dicir que foron os propietarios de cada instantánea os quefacilitaron a información. Nalgúns casos as referencias son míni-mas debido a que os particulares non ofreceron máis pormeno-res. Ante a imposibilidade de datar con exactitude todas asfotos, establecemos datas aproximadas ou, no peor dos casos,decidiuse que non figurasen ante a falta de datos. De todos osxeitos, pedimos desculpas polos posíbeis erros de datas, nomes,apelidos ou doutra índole que puidésemos cometer.

Para acabar, convidamos a todos os veciños a que siganremexendo polas súas casas buscando fotos. Ao velas, esta-mos seguros de que se converterán en emocións.

O Autor


SAN MARTIÑO DE MARZOA


Marzoa ocupa o territorio máis ao norte do Concello de Oroso,no centro da provincia da Coruña. Administrativamente estárodeada polas parroquias de Galegos e Moar (Concello deFrades); Barbeiros, Pereira e Beán (Concello de Ordes) e porCalvente e Senra, do Concello de Oroso. Ten unha superficie de6,2 km2 de extensión e a súa fisionomía está marcada polo ríoSamo, que cruza de norte a sur a parroquia.

O punto de altitude máis elevado chega aos 352 metros eestá situado ao pé do Coto do Lobo, en Recouso, próximoao límite co Concello de Ordes. A seguinte cota de alturacorrespóndelle á aldea do Castro, con 349 m, mentres quena Ponte Marzoa está o nivel máis baixo de altitude con 276m sobre o nivel do mar.

Xeoloxicamente, a parroquia de Marzoa pertence ao espazodenominado «Xistos de Ordes», constituído por materiaismoi antigos e facilmente alterábeis (aos que estamos acostu-mados a chamarlles «pedras», a diferenza de cuarzos e grani-tos que predominan noutras zonas da bisbarra). Estes mate-riais orixinan solos ricos e relevo suave con poucas pendentes.

A rede hidrográfica da parroquia está constituída principal-mente polo río Samo e polo rego Cabrón. O Samo, que nace

nos montes de Curtis, recolle as augas das terras de Mesía,Frades, leste de Ordes e parte de Oroso, para desembocar noTambre. As augas do Samo aproveitáronse para facer mover osrodicios de dúas maquías. Da Presa da Grela sae unha canleparalela ao río que vai dar á Maquía da Ponte Marzoa. Augasabaixo estaba a Maquía de Lagares da Presa, actualmente con-vertida nunha vivenda rural rodeada de prados e fragas.

Para cruzar este río troiteiro, á parte da Ponte Marzoa naestrada provincial que vai de Ordes a Gafoi, están os Pasosda Grela, ben conservados, e os de Porto Pedra, no Cubelo,que se desfixeron e foron substituídos por unha pasarela decemento. Tamén se cruzaba o Samo pola Maquía deLagares da Presa, aínda que posteriormente construíuseunha ponte augas arriba, comunicando as terras doCarballal coas de Recouso.

O rego Cabrón nace na Fonte de Martinete e as súas augascorren cara ao sur até verter no río Samo. Este rego sirvenunha boa parte do seu percorrido de linde entre as parro-quias de Marzoa con Moar (Frades) e Calvente (Oroso).Neste rego podemos ver os restos de catro muíños de auga:o de Arriba, o do Medio (tamén chamado Novo), o de Baixoe o Muíño do Pego. Os tres primeiros eran utilizados princi-

XEOGRAFÍA FÍSICA


San Martiño de Marzoa. Imaxes para o recordo14

palmente polos veciños do Cubelo e do Castro, mentres quedo último facían uso os veciños da Barreira, na parroquia deSan Xoán de Calvente.

Na aldea da Grela encontramos un rego, que acolle o Muíñoda Grela, o único que funciona da parroquia. En Recousoexistía outro rego que facía mover os rodicios de dous muí-ños, que foron abandonados co paso do tempo e que actual-mente están totalmente arrasados.

A cunca hidrolóxica do río Samo aproveitase para labrados epastos. A superficie dedicada a plantacións de eucaliptos epiñeiros é superior á masa de arboredo autóctono situada,en boa parte, nas marxes do río Samo no Cubelo, enRecouso e na Grela.

Os bosques de ribeira, cunha flora e fauna de grande interese,foron declarados como Lugar de Importancia Comunitaria

(LIC) na proposta da Rede Natura 2000, polo que, teorica-mente, o río Samo goza de protección como espazo natural dealto valor ecolóxico.

A climatoloxía da parroquia de Marzoa non é diferente dadas parroquias do resto do Concello de Oroso. Caracterízasepor ter un clima de tipo oceánico hiperhúmido. As precipita-cións medias anuais están nos 1683 mm. As temperaturasson suaves, de media anual 12,3º C. Debido ao cambio cli-mático provocado pola emisión de contaminantes á atmos-fera (sobre todo dióxido de carbono emitido pola central tér-mica de Meirama, as industrias, os coches…), cada veznótanse máis as alteracións bruscas de temperaturas, xa quetenden a subir no verán e a descender no inverno, mentresque cada vez chove menos ao longo do ano.


Se miramos os datos do padrón municipal dos últimos anos,comprobamos que a poboación de Marzoa está descenden-do a un ritmo aproximado de cinco persoas por ano. No2000, a poboación total era de 279 persoas e no ano 2006esta cifra baixou a 246. Como curiosidade, podemos dicirque no 2004 as persoas censadas en Marzoa eran 248 (124homes e 124 mulleres), polo que a poboación desta parro-quia era paritaria.

Outro dato que constatamos é o progresivo envellecementoda poboación: cada ano hai máis persoas maiores, mentresque apenas nacen nenos. Estes datos da poboación sontotalmente diferentes aos das décadas dos anos sesenta esetenta do século XX. Neses anos, o número de nenos eramaior que o de vellos. Actualmente, os maiores superanamplamente aos nenos, tal e como ocorre na maioría dasparroquias do rural galego.

O feito de que aumente a poboación superior aos 65 anosderivará nos próximos anos nun problema social alarman-te, xa que un bo número desas persoas viven soas, precisan-do coidados.

A actividade económica da parroquia xira cada vez menosarredor da gandería e das explotacións vacúas dedicadas aoleite e, en menor medida, á carne. Por un lado existe ungrupo de gandeiros que viven exclusivamente da súa explota-ción, mentres que por outra banda sobreviven pequenasexplotacións onde a actividade gandeira é complementaria aoutras actividades económicas desenvolvidas por algúnmembro da familia. Debido ao envellecemento da poboa-ción rural, aos altos custos que implica a mecanización e amodernización das explotacións e a alta competitividade domercado do leite, dáse por seguro que nun tempo relativa-mente curto desaparecerán a maioría das explotacións gan-deiras da parroquia, incluso as de subsistencia, quedandounha mínima cantidade de gandeiros con grandes explota-cións rendíbeis.

As vilas de Ordes e de Sigüeiro e as cidades da Coruña eSantiago de Compostela serán os destinos inmediatos querecollan o mercado de traballo que xere a parroquia.

Se aplicamos os índices actuais do Concello de Oroso áparroquia de Marzoa, a poboación que traballa está reparti-

XEOGRAFÍA HUMANA



da nos seguintes sectores: o Sector Primario (agricultura,gandería…) chega ao 6,99%, o Sector Secundario (industria,construción…) ocupa un 17,90%, e ao Sector Terciario(comercio, tendas, hostalería, talleres, administración…)

correspóndelle un 15,77%. Destes datos salientamos que unescaso 7% da poboación ocupada se dedica á agricultura,algo impensábel hai unhas cantas décadas, cando esta por-centaxe se achegaba ao 80% da xente que traballaba.


O MUNDO DAS MEDORRAS

As medorras, tamén chamadas mámoas, medoñas ou túmu-los, son os restos históricos máis antigos dos que hai cons-tancia na parroquia de Marzoa. Para ver unha medorra sótemos que ir a Recouso e situarnos na estrada xeral que vaide Ordes a Gafoi. Fronte á casa de José Ramón Mosquerahai unha leira propiedade de Figueira de Folgoso. Se obser-vamos, vemos no medio da finca unha pequena elevación deterreo, de forma hemisférica. Como apreciamos, a medorraestá moi erosionada, xa que era moito máis grande, polo quedebeu perder uns dous terzos da súa masa total. O dono dafinca contou hai algúns anos que debaixo da medorraencontraron pedras que esnaquizaron parcialmente, mentresque outras de maior tamaño permanecen soterradas.Deducimos con atino que as pedras formaban parte do dol-men que estaba cuberto de terra formando a medorra.

Certamente, a maioría das medorras gardan no seu interiorun dolmen construído con pedras moi grandes (megalitos).As pedras verticais chamadas esteos dispóñense en formacircular deixando unha entrada cara ao leste. Unha granpedra, que fai de tampa, cobre unha especie de cova chama-da cámara ou anta. Esta cámara, que incluso podía ter unpequeno corredor de acceso, estaba destinada a sepultura

dunha ou de varias persoas. Cando a cámara estaba chea decadáveres ou cando alguén o decidía, era tapada na súatotalidade con terra, formando unha medorra.

Os cazadores e recolledores de cereais que levantaron estesmonumentos destinados a sepulcros viviron entre finais doNeolítico e comezos da Idade do Bronce (aproximadamente,entre o ano 3500 antes de Cristo e o 1500 a. C.), é dicir, asmedorras teñen unha antigüidade que podemos situar entreos 5500 e os 3500 anos.

Nesta época histórica os útiles de pedra adquiren unha grandeimportancia, xa que son utilizados como machados para cor-tar, como armas e como moeda de cambio. O achado máisimportante deste período Megalítico na parroquia é a Gubia deMarzoa, un útil de pedra puída duns 8,5 cm de longo e cunextremo ben afiado que podía servir para cortar peles ou carne.

Parece que as persoas que edificaron estes enterramentospracticaban un forte culto aos mortos, en vista do grandeesforzo que tiñan que facer para picar as pedras, trasladalase montalas para que lle servisen de nicho ao defunto oudefuntos, que soterraban moitas veces acompañados co seuenxoval (pedras pequenas e redondeadas, machados depedra, adornos, cachos de cerámica, puntas de frecha…).

ACHEGAMENTO Á HISTORIA DA PARROQUIA DE MARZOA



A Dirección Xeral de Patrimonio da Xunta de Galiza ten con-tabilizadas un total de seis medorras na parroquia deMarzoa. Moi cerca da medorra do prado de Figueira haidúas, en dirección nordeste, outra cerca da Cruz de Folgoso,indo cara a Barbeiros, e as outras dúas están no Coto doLobo, tamén en Recouso, no límite co Concello de Ordes.

A medorra do Coto do Lobo é a máis grande e mellor con-servada, non só de Marzoa, senón de todo o Concello deOroso. No seu cumio aínda podemos ver o cono de viola-ción, sinal de que o posíbel dolmen que había no seu interiorfoi desfeito. A maioría das violacións que sufriron estes ente-rramentos están na crenza popular, totalmente incerta, deque os «mouros» agachaban tesouros no seu interior como«potes de ouro» e outros metais preciosos.

Hai que dicir que os «mouros» non teñen nada que ver cossarracenos ou musulmáns. Os «mouros» son os seres máisimportantes do imaxinario popular galego, esas persoas dimi-nutas que construían túneles, medorras, castros… e que aga-chaban e custodiaban tesouros como vigas ou potes cheos deouro. En certa medida aos «mouros» atribuíanse todas aque-las construcións ou feitos descoñecidos polo pobo, que nonsabía explicar cientificamente o devir histórico.

Para ver unha medorra con dolmen é preciso visitar o monu-mental Dolmen de Cabaleiros ou «Casa da Moura»(Tordoia), datado no ano 3000 a. C. e formado por seteesteos e unha grande cuberta. Outra das antas próximas anós é a tristemente coñecida como «Peneda de Guntín», unenorme dolmen desfeito en Aiazo (Frades) durante os traba-llos da concentración parcelaria.

O MUNDO DOS CASTROS

Na parroquia de Marzoa hai dous castros: o Castro deMarzoa, ao lado da igrexa, e o Castro de Recouso, coñecido

en todo o país polo importante achado que apareceu a prin-cipios do século XX e que se coñece como «Tesouro doCastro de Recouso».

A cronoloxía do mundo castrexo vai aproximadamente desdeo século VI antes de Cristo até o século V despois de Cristo.Debido á invasión dos romanos nace o denominado«Mundo Galaico–Romano», que se desenvolve desde o pri-meiro até o quinto século despois de Cristo. Para concretar,podemos dicir que por termo medio os castros teñen unhaantigüidade aproximada de 2000 anos.

O mundo dos castros caracterízase pola existencia dun tipo deasentamento estábel denominado castro (do Latín castrum).Estes recintos fortificados de planta circular están habitual-mente situados en lugares elevados. Na cima do castro levanta-ban as vivendas que protexían con muros e foxos. As casas erancirculares e podían estar construídas con pedra ou cunha mes-tura de palla e barro. Cubríanse con xestas ou palla e no seuinterior existía unha pequena lareira para cociñar e dar calor.

Os habitantes dos castros vivían da agricultura, da caza, dosanimais que domesticaban e dos intercambios comerciais.Eran expertos no dominio da metalurxia, especialmente doferro e do ouro. Nos seus obradoiros realizaban pezas decerámica e traballaban os metais preciosos para facer, sobretodo, adornos persoais.

Os poboadores dos castros caracterízanse polo seu belicis-mo, pola súa xerarquización, polas súas crenzas politeístas epor carecer dun marco político e territorial definido. Cadacomunidade habitaba un poboado castrexo, habitualmenteformado por familias, e este poboado estaría unido ouenfrontado coas comunidades próximas.

No Castro de Marzoa apareceron restos de cerámica e de muí-ños castrexos, nada comparábel ao achado encontrado en


San Martiño de Marzoa 19

Recouso e coñecido popularmente como o «Tesouro do Castrode Recouso». Foi no ano 1921 cando o caseiro que traballaba asterras do castro, José Sánchez Costa, mentres preparaba a terraencontrou envolto no arado unha especie de cadea de ouro.Posteriormente remexeron no mesmo sitio e atoparon 16 arraca-das de ouro e varios anacos de cerámica. As arracadas son unhaespecie de pendentes da época que penduraban das orellas.

No ano 1923 o arqueólogo Xesús Carro García difundiu através de charlas o interesante tesouro e a súa composición:

Un macho de corchete, dos trozos de diferentes cadenas, tres argollitasincompletas y en pedacitos, siete medias lunas, croissants o morcillas yocho colgantes o pendeloques con su correspondiente media luna ycadena de las llamadas de cadeneta. Todos estos objetos son de oro ylas medias lunas están compuestas de una laminilla sumamente delga-da y rellenas de carbón pulverizado, al parecer vegetal. Suelen medirgeneralmente 0,009 de grueso, 0,033 en todo lo largo, 0,029 en todolo alto y 0,023 de abertura. La mayor es la del centro de la segundahilera, que mide 0,009 de grueso, 0,036 en todo lo largo, 0,034 entodo lo alto y 0,022 de abertura. Sus cadenas de suspensión son de0,076 a 0,080 y su grueso de 0,001 a 0,003. El peso total de las pie-zas referidas no pasa de los 290 gramos. Formando parte del tesoro sehallaron también cuatro bloques o bollos de plata, con huellas de habersido fundidos sobre una piedra, que pesaron dos kilos y 925 gramos.

Aparecieron posteriormente en el mismo sitio numerosos trozos deladrillo, una piedra de toque, dos trozos de carbón vegetal, dos trozosde escoria, pedacitos de cerámica y restos de una vasija.

Este conxunto de arracadas, cadeas finas, argolas e corchetesestá datado entre o século IV e o século I a. C., no denomina-do período Galaico–Romano, e constitúe un dos traballos deourivería máis importantes da época castrexa do noso país.

O conxunto das pezas forma parte dunha colección privada.Actualmente está cedido e pode verse no Museo das

Peregrinacións, na Casa Gótica de Santiago de Compostela.Unha peza solta que formaba parte do conxunto está expos-ta no Museo Provincial de Lugo, na sección de Arqueoloxía.

Arredor do ano 400 da nosa Era, os pobos do centro e nortede Europa invadiron o sur, poñendo fin ao mundopolítico–administrativo do Imperio Romano.

O MUNDO MEDIEVAL

A Idade Media comprende os séculos que van desde a des-composición do Imperio Romano até o século XV, aínda quenalgúns casos as estruturas económicas que dominan estaetapa histórica chegan até as portas do século XX.

O sistema feudal que marca a economía e as relacións de pro-dución está baseado na propiedade da terra, que estaba nasmans duns poucos (Igrexa e Nobreza), mentres que o campesi-ñado traballaba terras alleas estando obrigado a pagar dema-siados impostos, polo que vivían en condicións miserábeis.

Nesta longa etapa o Arcebispado de Santiago tiña moitasterras e moito poder. Ás veces, algunhas destas propiedadeseran cedidas a un nobre para que as gobernase, creandodeste xeito un pequeno feudo coas súas propias leis, quefacía cumprir coas armas. Algúns destes grandes nobres loi-taron entre si polas propiedades e incluso chegaron a enfron-tarse co Arcebispado de Santiago.

Daquela non existía o Estado, nin as provincias, nin as comar-cas nin os concellos tal e como os coñecemos agora, mais o quesi existían eran as parroquias (a mínima división territorial daIgrexa), polo menos desde o tempo dos suevos, no século VI.

O territorio estruturábase en Xurisdicións (un conxunto deparroquias administradas por un nobre ou pola Igrexa), Coutos(conxunto de parroquias ou lugares que formaban un territorio



dun señor) e Vilas (cidades que tiñan un estatus propio, e algun-has mesmo podían ser administradas polo rei do momento).

Marzoa, xunto con Cardama, Deixebre, Gándara, Oroso,Senra e Vilarromarís formaban parte da Xurisdición deFolgoso e era administrada polo Conde de Altamira. É dicir,todos os veciños destas parroquias tiñan que renderlle tribu-tos a este nobre, que aplicaba a xustiza ao seu antollo.

Co paso dos séculos e co nacemento do Estado liberal parla-mentario, as xurisdicións desaparecen e a parroquia deMarzoa pasa a formar parte do Concello de Oroso, que naceoficialmente no ano 1836, despois da división territorial eadministrativa de 1833.

O resto físico que aínda podemos ver en Marzoa desta épocaé o Camiño Medieval de Sigüeiro a Betanzos, que cruza unhaparte da aldea de Recouso. Esta vía tamén é denominadaCamiño Grande, Principal, Vello ou Francés.

Esta ruta comunicaba dous centros de poder sociopolíticoscomo eran a cidade de Compostela e de Betanzos. Despoisda Ponte Sigüeiro, o camiño continuaba pola Gándara,Vilarromarís, Beán, Recouso, Barbeiros, Abellá, Mesía e che-gaba ás terras betanceiras dominadas polos Andrade.

O camiño procede do Castro de Vilasuso e pasa a rentes daLagoa. Continúa entre A Balada e As Cenicas para chegar áestrada. Segue polo Cruce da Salgueira, Coto do Lobo, Castrode Recouso, Fraga do Rei e Cruz de Folgoso. Algúns treitosdeste camiño vello aínda poden verse por detrás dos inverna-doiros situados a rentes do Castro de Recouso. Os veciñosdesta aldea aínda lembran ver transitar polo Camiño Francés osbecerreiros de Mesía que ían cara á Feira da Foca, en Sigüeiro,ou os romeiros que se dirixían a Compostela ou a Vilouchada.

Desta longa e penosa época da nosa historia, cabe salientarque da parroquia de Marzoa foi oriúndo Lope Gómez de

Marzoa, que viviu en Santiago a finais do século XV. Eranotario, concelleiro nesta cidade e recadador de impostosreais. Mais a importancia que tivo este persoeiro é grande, xaque foi o promotor dun colexio para estudantes pobres,xerme da actual Universidade de Santiago de Compostela.Lope Gómez de Marzoa foi un dos moitos nobres que leva-ron polo mundo adiante o apelido Marzoa.

No ano 1607, o cardeal Jerónimo del Hoyo fixo unha descri-ción das freguesías do Arcebispado de Santiago deCompostela. De Marzoa destacamos o número de veciños eos impostos que había que pagar á Igrexa e a varios «seño-res». Este é o texto orixinal:

SANTA MINIA DE MARÇOA.ANEXO A LA CAPILLA Y COLLEGIO DE SANTI SPIRITUS

Esta felegresía tiene treinta y un feligreses. Los frutos se hacen dos par-tes: la una y un desmero los racioneros y la otra por sincura patrimo-nial, Juan Rodríguez de Tasende, Procurador y los herederos de PedroSuárez. Vale la parte de Santi Spiritus, que es la cura, veinte cargas detodo pan y ponen capellán. La fábrica tiene unas leiras de que le dancinco ferrados de trigo y trece de centeno y dos reales en dinero. Hayuna capilla, dentro, en el coro al lado del evangelio con vocación deSan Pedro, la cual fundó Bastián Fresco y no la dotó. Está a cargo deJuan Rodríguez de Tasende, como hermano del dicho Bastián Fresco.

Do texto anterior, deducimos que os frutos, que son todaclase de colleitas que produce a terra, había que repartilosentre dous señores, posibelmente propietarios da terra, xaque naquela época a maioría dos labregos eran caseiros. AIgrexa tamén cobraba os impostos en especias. A «fábrica»,que era a igrexa de Marzoa coas súas posesións, tiña arren-dadas unhas leiras das que sacaba proveito o crego ou cape-lán que atendía a parroquia. Como curiosidade podemosfacer referencia á imaxe de San Pedro, que antes estabanunha pequena capela ao lado do altar e agora se sitúanunha fornela da parede lateral sur. Esta capela fundouna un



tal Sebastián Fresco e non a dotó, é dicir, non deixou benspara manter os gastos da capela, como por exemplo a ceraque consumían as candeas.

Para darnos conta das miserias que pasaban os labregosdurante o século XVIII, encontramos un texto do ano 1709no que Pedro Vázquez Vaamonde, un fidalgo veciño de SantaMaría de Barbeiros (Concello de Ordes), conta como sobre-vivía a xente nos anos de crise ou de epidemias.

… Fué tanta la necesidad, que los pobres por este paraxe llegaron acomer ortigas, labazos, brezos y cardos, liñaza y otras legumbres. Lamayor parte de la gente se echó a pedir ostiatim (de puerta en puer-ta) y algunos a hurtar y robar, rompiendo casas e iglesias, matandovacas, bueyes, carneros y castrones por el día y de noche, en tantaforma que no había cosa segura; y por tan gran necesidad, la justiciano osaba castigar estos delitos…

Avanzando no tempo, encontramos un texto do ano 1752que fai referencia á parroquia de Marzoa. Trátase doInterrogatorio da «Real Única Contribución», máis coñecidocomo Catastro do Marqués de Ensenada. Era un catastropormenorizado para tentar que cada habitante pagase osimpostos segundo as súas posesións; finalmente non se che-gou a aplicar porque danaba os intereses dos que máis tiñan.

Entre os múltiples datos que nos ofrece están os excesivosimpostos que tiñan que pagar os veciños, sobre todo aoConde de Altamira e á Igrexa. Os tributos podíanse pagar endiñeiro ou en especias: trigo, centeo ou galiñas.

Salientamos do Catastro do Marqués de Ensenada que enMarzoa había boas vacas do país e parellas de bois para tra-ballar a terra; tamén bestas, ovellas, cabras, porcos e colme-as. Daquela cultivábase trigo, centeo, liño, fabas e coles dopaís. As árbores que máis abundaban eran os castiñeiros,carballos e maceiras.

No ano 1752, en Marzoa contábanse 45 casas e os oficios quedestacaban eran o de carpinteiro, zapateiro, curtidor de peles,tecelá, taberneiro e xastre. Os veciños de Marzoa podían irmoer a catro muíños coñecidos como Muíño da Grela, Muíñodo Porto Piñeiro, Muíño de Recousiño e Muíño de Arriba.

A HISTORIA MÁIS RECENTE

A vida dos veciños da parroquia de Marzoa durante os sécu-los XIX e XX non foi diferente á dos veciños dos concelloslimítrofes. Do século XIX resaltamos as duras condicións devida do campesiñado, que non podía facer fronte aos impos-tos para pagar á Igrexa e aos propietarios das terras. Dalgúnxeito aínda perdura o Feudalismo serodio, caracterizado porunha economía dependente da agricultura, pola produciónartesanal e comercial e polo predominio do analfabetismo ea relixiosidade.

Durante o século XX as condicións de vida melloraron lixei-ramente, igual que o acceso ás escolas e aos médicos. Noprimeiro terzo do século, veciños de Marzoa emigraron aCuba, Arxentina ou ao Brasil para buscar mellor vida.Durante a guerra, os mellores mozos e homes marcharon áforza para a fronte, quedando mulleres e nenos para traba-llar a terra. A vida no campo era de pobreza, cunha econo-mía de subsistencia nun réxime de minifundismo. A todo istohai que sumar a privación da liberdade como consecuenciada Ditadura Militar iniciada no mes de xullo de 1936.

Na década de 1960, a maioría dos homes buscaron traballolonxe das súas familias; na Alemaña, Suíza, Inglaterra…, eposteriormente un bo fato de veciños marcharon para aszonas máis industrializadas do Estado, como son o PaísVasco e Catalunya.

Un veciño describe así os primeiros anos da década de 1960:



Nalgunhas casas pasábase fame. Un tiña tres ou catro vacasque non lle daban nada, un becerro de vez en cando… Comeruns ovos fritos era un luxo… A xente cando tiña fame comíapan con touciño cocido e unhas verduras…, matábase unporco ao ano e gracias. Algúns emigraban, pero non lles ía bene volvían pronto…, seica eran outros mundos, outros países…,non se acostumbraban e viñan para a casa sen nada. Eso eramalo porque gastabas o que non tiñas. Polas corredoiras ecamiños enlamados, de vez en cando, viña un pobre a pedirpolas portas que traía un anaco de touciño que lle deran nou-tra casa. Entón pedíanos que llo coceramos… Algúns traballa-ban de carpinteiros, muiñeiros, madeireiros, panadeiros,zoqueiros, taberneiros…, pero o resto malviviamos con catrovacas. Non sei como saímos para diante, non sei.

Nas décadas de 1960 e 1970 comezou o desenvolvemento eco-nómico. Retornaron moitos emigrantes, montáronse negocios,reformáronse casas, abríronse pistas da concentración parcela-ria e os gandeiros estrearon maquinaria agrícola e modernasinstalacións de muxido, con tanques de frío para o leite.

Sobre a evolución do ensino na parroquia pódese dicir que aprimeira escola da que se ten constancia estaba situada noCastro, nunha casa propiedade dos Naveiros, que despoiscomprou o pai de Ramón de García. Posteriormente o localda escola trasladouse para a Casa dos Somoza, que taménacolleu as dependencias municipais do Concello de Oroso nadécada de 1930. No ano 1945, aproximadamente, comezoua construírse a «Escola Vella», con pedra carretada polos veci-ños. A finais da década de 1950, houbo un «Plan Nacional deConstrucciones» que permitiu abrir a «Escola Nova». Foi nadécada de 1970 cando coincidiu o maior número de alum-nos, chegando entre as dúas a máis de medio centenar nal-gúns anos. A apertura do Colexio de Primaria de Sigüeirolevou consigo o peche dunha das dúas escolas. A baixa nata-lidade e o transporte escolar provocaron o peche definitivo daescola unitaria de Marzoa no curso 2002/2003.

O asociacionismo veciñal tamén está presente na parroquia.No ano 1983 constituíuse unha xunta rectora formada porFernando Rúa, José Lagares, José Antonio del Río, EduardoRodríguez, Ramón de la Iglesia, Jesús Fernández e José Lópezpara pór en marcha a Asociación de Veciños «San Martiño»de Marzoa. No mes de xaneiro de 1984 elixiuse a primeiraxunta directiva desta asociación, formada por Antonio Vilar,Plácido de la Iglesia, Jesús Fernández, Ramón de la Iglesia,José Sánchez, Manuel Presedo, José García, José Lagares,Manuel Suárez e José Antonio Fernández. A asociación pasoupor varios atrancos durante a súa existencia, mais nos últi-mos anos volveuse máis activa, organizando a festa patronal,o San Xoán, o magosto, solicitando subsidios e realizandoactividades e servizos beneficiarios para toda a parroquia.

No ano 1987 naceu unha nova asociación, a «Sociedad deCazadores San Antonio de Marzoa». A primeira xunta directivaestaba formada por Lisardo Veiras, Ramiro Pazos, IsaacMartínez, Antonio Garazo, Rafael Suárez, Luís Rúa eGumersindo Villaverde. Hai que destacar das súas actividades acreación dun couto de caza e dun criadeiro de coellos, así comoa sensibilización pola protección e respecto da natureza.

A última asociación que xurdiu na parroquia foi a «AsociaciónPatronato Veciñal de Marzoa», a principios do ano 2006. Oprincipal obxectivo que se marcou foi o de iniciar os trámitespara a construción dun novo cemiterio na parroquia deMarzoa, así como a programación de actividades sociais eveciñais. A primeira xunta directiva estaba formada polossocios Lisardo Veiras, Manuel Suárez, Manuel Pazos, JaimeCarneiro, Jesús Lata, Isaac Martínez e José Marzoa.

Outras agrupacións que existiron de forma esporádica forono Equipo de Fútbol de Marzoa ou a Agrupación Folclórica deMarzoa, constituída por rapaces e rapazas que practicabanbaile tradicional galego.



Para ilustrar os séculos XIX e XX, eliximos dous textos enciclo-pédicos que falan de Marzoa. O primeiro, que reproducimosliteralmente, está sacado do Diccionario Geográfico, Estadístico,Histórico de España y sus posesiones en Ultramar, da autoría dePascual Madoz cando corría o ano 1845.

MARZOA (SAN MARTÍN DE). Feligresía en la provincia de LaCoruña (61/2 leguas), diócesis de Santiago (31/2), partido judicial deÓrdenes (1 legua), y ayuntamiento de Oroso 1/2 legua. Situado a laizquierda del río Samo afluente del Tambre. Clima húmedo pero bas-tante sano. Comprende los lugares o aldeas de Armada, Carballal,Castro, Cubelo, Grela, Iglesia y Recouso, que cuentan con 33 casas y2 fuentes de buenas aguas. La iglesia parroquial (San Martín), esúnica, su curato de entrada y el patronato lo ejerce el colegio del SantoEspíritu de la ciudad de Santiago. El término se estiende á una leguade Norte á Sur y 1/2 de Este á Oeste; confina con los de San Martín deGallegos, Santa María de Barbeiros, Bean y Santa Eulalia de Pereira;le baña el mencionado río, y el terreno aunque montañoso disfruta dellanos de buena calidad. Los caminos locales enlazan con el que desdeÓrdenes se dirige, cruzando esta feligresía, á Arzúa y Mellid. El correose recibe en la capital del partido. Produce: centeno, maíz, trigo, algu-nas legumbres y lino; cría ganado vacuno, caballar y lanar. Hay cazade perdices, liebres y jabalíes y se pescan truchas. Indústria la agríco-la y 4 molinos harineros. Población: 33 vecinos, 166 almas.Contribuye con su ayuntamiento.

O segundo texto data da década de 1930 e procede da GeografíaGeneral del Reino de Galicia, recollida por Uxío Carré Aldao.

San Martiño (Martín) de Marzoa, parroquia de entrada.- Hállase enla entrada que, formaba el curso del Samo, afluente al Tambre, haceen los ayuntamientos de Ordes (Órdenes) y Frades. Extiéndese la feli-gresía a la izquierda del Samo, que se conoce también por río Marzoa.

La presentación del curato es alterna de la Corona y varios legos,habiendo sido antes patronato del colegio del Santo Espíritu deSantiago. Cuenta con escuela nacional.

El terreno, si bien montuoso, tiene llanos de buena calidad y fuentes de bue-nas aguas; es de clima húmedo, pero sano, y está bañado por el río Samo.

Son sus producciones centeno, maíz, trigo, legumbres y hortalizas. Ensus prados pastorea ganado vacuno, caballar y lanar. Se pescan tru-chas y hay caza.

Sus aldeas son: Carballal, Castro (lugar), Cubelo y Recouso, y gruposmenores. El total de habitantes de la parroquia es de 268 de hecho y 313de derecho, domiciliados en 51 viviendas, 20 de un piso y 31 de dos. Hay3 albergues y 3 edificios deshabitados por su destino.

Es iglesia principal de Gallegos, en el ayuntamiento de Frades.

El lugar de Castro, la entidad más poblada de la parroquia y que fuecapital del ayuntamiento, toma nombre del de su monte, que es el másnotable de todo el municipio, por el castro que hubo en su cima…/…

Conduce a la parroquia el camino vecinal que viene de Sigüeiro(Oroso) y que parte a la izquierda de la carretera de Coruña aSantiago. El paisaje es agreste y melancólico, pero se trueca en risue-ño a las márgenes del río.

Según rezan algunas escrituras de propiedades, el nombre de Recousono figura hasta después del siglo XVI. [El Castro de Recouso]. Suparte más alta está orientada entre el Norte y Este. Tiene 300 metrosde longitud máxima y 100 el mínimum. Conserva aún el recinto yposee dos entradas al Sureste, por donde se señalan sus parapetos.Todo lo demás está convertido en un gran campo de cultivo. Existe muypróximo a él un grupo de edificios, constituyendo un lugar de unostreinta vecinos, siendo la de mejor aspecto la que fue casa de campode los PP. Jesuitas de la ciudad de Santiago.

Unos labradores de este lugar, preparando la tierra con el arado parasembrar la planicie del castro, y a los 50 grados de inclinaciónNoroeste, tropezaron, mezclados con tierra y restos de cerámica, convarios objetos de oro, hasta dar con un verdadero tesoro…/…



O PATRIMONIO SOBRANCEIRO

Reconstruír a Historia da Igrexa Parroquial de Marzoa non éfácil debido á imposibilidade material de ler e transcribir,polo seu deterioro, os Libros da Administración Parroquial(os chamados Libros de Fábrica e Libros de Visitas), asícomo os Libros Sacramentais (Libros de bautizados, casa-dos, confirmacións…) que se encontran no ArquivoDiocesano de Santiago de Compostela. Neste arquivo cons-tatamos que os Libros Sacramentais máis antigos son os decasados (1729–1803), defuntos (1729–1791) e bautizados(1730–1849). O primeiro documento coñecido daAdministración Parroquial é un Libro de Visitas que data doano 1662. Como curiosidade destacamos a existencia dedúas confrarías: a da Nosa Señora do Rosario (entre o ano1681 e 1799) e a do Santísimo Sacramento (entre o ano1777 e 1955). Consérvanse tamén Libros sacramentais eExpedientes Matrimoniais en común coa veciña parroquia deSan Martiño de Galegos, xa que Marzoa foi parroquiamatriz, con casa reitoral, e Galegos filial.

Durante o século XX foron varios os cregos que pasaron polaparroquia, vivindo na reitoral ou «Casa do Cura». Un dos quedeixou maior pegada pola súa humanidade e bo facer parro-quial foi D. Diego Ríos Noya, natural de Campo (Trazo), quenpermaneceu na parroquia desde finais do ano 1960 até 1982.

A Igrexa Parroquial de Marzoa caracterízase por ter unhaplanta rectangular alongada, que se estreita na cabeceira.Exteriormente, os muros están encalados, excepto nas esqui-nas e nos enmarques das xanelas, de reducidas dimensións,situadas nas paredes laterais. A fachada é común ao restodas igrexas do contorno: porta, pequena xanela e a espada-na que acolle dúas campás.

No interior observamos dous espazos ben diferenciados: odestinado ao público, que pode estar na nave ou na tribuna,

e a ábsida, á que se accede pasando por debaixo dun arco detipo toral. A sancristía sitúase detrás do altar.

O retablo situado no altar maior construíuse durante o sécu-lo XIX para acoller catro imaxes: na parte inferior hai unSagrado Corazón e na superior un San Martiño bispo, escol-tado por Santo Antonio e a Virxe do Carme co neno Xesús.Flanqueando o retablo hai dúas pequenas repisas que soste-ñen a Santo Andrés e a San Xosé co neno Xesús. Todas estasfiguras son de madeira policromada, excepto o SagradoCorazón, que é de escaiola.

Mais, posibelmente, a imaxe máis importante está nunhapequena fornela da parede lateral que dá ao sur. Unha escul-tura de pedra policromada representa a San Pedro. O santoaparece sentado e de fronte, bendicindo coa man dereita ecunha chave de grandes dimensións na esquerda. Segundo oinventario da Diocese de Santiago de Compostela foi escul-pida no século XV e está considerada como unha das reli-quias relixiosas máis interesantes de toda a bisbarra.

O Cruceiro de Marzoa, situado no Campo da Igrexa, levánta-se sobre unha mole granítica semiesférica. O pedestal é cúbicoe remata con mediacanas. O varal ten unha pequena basecadrada para pasar o resto a ser de forma circular. A cruz cua-drangular descansa sobre un capitel ben traballado e convarias molduras. No anverso da cruz represéntase un Cristocrucificado con tres cravos, coa cabeza ergueita e coroada deespiñas. Observamos un pano de pureza e a palabra «INRI»escrita sobre unha cartela. No reverso do cruceiro está repre-sentada unha Virxe en actitude orante. No pedestal pódese lera seguinte inscrición: ESTE CRUZERO SE HIZO A ESPENSAS DED. EMILIO SOMOZA REY. AÑO DE 1875.

A denominada «Casa dos Somoza», situada ao lado daIgrexa Parroquial, é un dos edificios máis sobresaíntes deMarzoa. Da súa estrutura orixinal só conserva a parte cen-



tral, pois nos laterais levantáronse anexos en forma de torres.Pola década de 1930 foi Casa Consistorial de Oroso e partedas súas dependencias utilizaronse como escola.

A primeira propietaria da que temos constancia da Casa dosSomoza foi Jacinta Rey Meijide, primeira muller de José MaríaSánchez–Somoza Arias. O soar onde está a casa procedía dafamilia Suárez, descendentes dos Torrechanos, unha liñaxemoi estendida polas terras de Santiago, Mesía e Folgoso.

José María Sánchez–Somoza Arias, morto no ano 1874, foi omáis destacado dono da casa. Entre os seus títulos salienta-mos o de Avogado dos Reais Consellos, Cabaleiro da RealOrde Americana de Isabel a Católica, Xuíz de Instancia e pro-motor fiscal do Partido Xudicial de Ordes.

Despois da súa morte, a propiedade pasou ao seu fillo, EmilioSánchez–Somoza Rey, falecido no ano 1887, e ao seu neto,José María Cayetano Sánchez–Somoza Patiño, morto no ano1941. José María Cayetano e a súa muller morreron sen deixardescendencia, pasando a propiedade ao seu sobriño, Antoniodel Río Sánchez–Somoza. O matrimonio formado polo ante-rior, falecido no ano 1988, e por Inés María de Juan Verea foio último propietario vinculado aos donos orixinais.

Entre os elementos arquitectónicos de interese hai que des-tacar dous escudos: un na fachada e outro no frontón deentrada. Os dous teñen gravada unha torre, que representao poderío do soar de Jacinta Rey Meijide. No panteón fami-liar, situado no adro da igrexa e construído no ano 1851, haiun brasón coa única función de adornar. Nel están represen-tadas varias familias nobiliarias, como por exemplo osFigueroa e os Castro.

Outras manifestacións de interese do patrimonio arquitectó-nico de Marzoa son a Casa de Bastián, en Recouso, que foicasa de campo dos Xesuítas de Santiago de Compostela, a

Casa Reitoral ou «Casa do Cura», no Castro, e varias casas,pendellos e hórreos que aínda gardan a estrutura primitiva.

Do patrimonio etnográfico material destacamos a Maquíada Ponte Marzoa; o Muíño da Grela; a Casa do Zapateiro,que aínda conserva o obradoiro de zoqueiro e zapateiro noque traballaba Antonio Vilar Mira; o tear propiedade deNieves Sánchez Sánchez (na Cruz de Folgoso) e o obradoirode carpinteiro de José Mosquera Rodríguez, no Cubelo.

Con respecto ao patrimonio etnográfico inmaterial formadopor contos, lendas, cantigas, crenzas, refráns… recolleranse,se hai ocasión, en futuros traballos de investigación.

BIBLIOGRAFÍA

Carré Aldao, Eugenio / Francisco Carreras y Candi (directo-res): Geografía General del Reino de Galicia. Volume VII,tomo 4º. Ediciones Gallegas, A Coruña, 1980.

Catastro do Marqués de Ensenada, 1752. Arquivo do Reinode Galicia, A Coruña

Hoyo, Cardenal Jerónimo del: Memorias del Arzobispado deSantiago. Porto, Santiago, 1607.

Madoz, Pascual: Diccionario Geográfico–Estadístico–Históricode España y sus posesiones de Ultramar. Madrid, 1845.

Pazos Gómez, Manuel: Trípticos da colección A NosaHistoria 1, 2, e 3 sobre a parroquia de Marzoa. A. C.Obradoiro da História, Ordes, 1999, 2000 e 2002.

Pazos Gómez, Manuel / Daniel Pereiro López: Concello deOroso. Guía Histórica en Imaxes. A. C. Obradoiro daHistória, Ordes, 2004.

Varios autores: Ordes. Plan de Desenvolvemento Comarcalde Galicia. Xunta de Galicia, Santiago, 1993.

Varios autores: Galicia en Comarcas. Bergantiños e Ordes.La Voz de Galicia / Ir Indo Edicións, Vigo, 2005.


1 Vista do Castro de Marzoa desde Recouso2 Os Pasos da Grela no verán2

1


1 Presa da Grela, no río Samo1

27


1 Medorra do Coto do Lobo, en Recouso2 Gubia de Marzoa, da época Megalítica2

1


29

1 Fragmentos de muíños castrexos encontrados no Castro de Marzoa2 Unha das pezas de ouro que forma parte do Tesouro do Castro de Recouso3 O Camiño Vello, Grande ou «Francés» en Recouso

1

32


1 Retablo principal da Igrexa Parroquial de Marzoa2 A reitoral ou «Casa do Cura» de Marzoa2

1


31

1 Imaxe de San Pedro, nunha fornela da Igrexa2 Capitel e Virxe orante no Cruceiro de Marzoa

1 2


1 Xardín e fachada da Casa dos Somoza2 Escudo no frontón de entrada da Casa dos Somoza3 Casa de Bastián, en Recouso. Foi residencia de campo dos Xesuítas de Santiago4 Hórreo da Casa de Bastián

1 2

3 4


33

1 Maquía da Ponte Marzoa2 Muíño da Grela, o único que aínda funciona da parroquia3 Tear de Nieves Sánchez, en segundo plano, na 2ª Exposición Etnográfica do Concello de Oroso, ano 2006

1

32


IMAXES PARA O RECORDOA ESCOLA DE CADA DÍA


1 Alumnas da escola de Marzoa coa súa mestra dona Claudina. Ano 19681

37


1 As irmás Hermosinda e Carmen López2 Enriqueta Maroño coa súa prima Emérita Rodríguez. Ano 1967, aproximadamente3 José M.ª García Blanco, Quindimil, no ano 19684 José Ramón Lata García no ano 1968

1 2

3 4


1 Os irmáns Plácido e José Suárez Botana. Ano 19682 M.ª Carmen Rúa García no ano 19683 Fernando Rúa García no ano 19684 Clarisa Suárez Botana

1 2

3 4

39


1 Flora Suárez Botana2 Manuel Pazos Gómez3 Todos os rapaces da escola queriamos ser «mozos» de Olguita do Canteiro, Olga Nouche Sánchez4 M.ª Carmen de la Iglesia Mosquera no ano 1969, aproximadamente

1 2

3 4


1 M.ª Carmen Pazos Gómez2 Inés Rúa García no ano 1973, aproximadamente3 José Manuel Botana Sánchez no ano 1975, aproximadamente

1

32

41


1 David Uzal Varela2 Rapaces diante da Escola Nova. Ano 19843 Francisco, Agustín, Alberto e David no ano 19844 Francisco, Manolo, Agustín, Álvaro, Pilar, Eva e Ana no ano 1984

1 2

3 4


1 Escolares coa mestra Dona Pepa2 A mestra Dona Pepa rodeada dos seus alumnos. Curso 1993/943 Nenos da escola unitaria celebrando un festexo polo ano 1997

1

32

43


1 Grupo de nenos coa súa profesora. Ano 19992 Alumnos da Escola de Marzoa no ano do seu peche. Curso 2002/033 Nenos e nenas de Marzoa nunha excursión escolar

1

32


IMAXES PARA O RECORDOA MIÑA PRIMEIRA COMUÑÓN


47

1 Amadora Miranda Rodríguez no ano 1961, aproximadamente1


1 Comuñóns a mediados da década de 19601


1 Comuñóns do ano 1966, aproximadamente1

49


1 Don Diego e Dona Claudina coas comuñóns do ano 1967, aproximadamente1


1 Jesús Fernández Sánchez cos seus irmáns M.ª Carmen e José Antonio2 José Antonio Fernández Sánchez coa súa familia

1 2

51


1 Comuñón de M.ª Concepción Mosquera Gómez2 Isabel López López no ano 1967

1 2


53

1 Erundina Martínez, Fernando Rúa e Clarisa Suárez no ano 19681


1 Comuñóns do ano 19691


1 Esther Fernández Uzal cos seus pais no ano 19692 Comuñón de Pura Suárez e Flora Suárez, acompañadas de M.ª Carmen e Clarisa

1 2

55


1 Manuel Paz Rey coa súa nai Adolfina no ano 19692 Manuel Pazos Gómez coa súa familia no ano 1970

1 2


57

1 Na procesión de San Pedro. Entre eles, Julio, José Ramón, Manolo... no ano 19701


1 Olga Nouche Sánchez celebrando a comuñón coa súa familia. Ano 19701


59


1 José Ramón Lata coa súa nai María e irmá M.ª Dolores no ano 19702 M.ª Carmen Rúa coa súa tía María e súa irmá Inés

1 2


1 Marisol Martínez Lagares cos seus pais no ano 1971, aproximadamente2 Hermosinda Suárez Botana coa súa prima M.ª Carmen Suárez

1 2

61


1 Maribel Ponte Castiñeiras recibindo a comuñón polo ano 19722 Comuñóns nos primeiros anos da década de 19703 Julia Suárez Barreiro coa súa familia

1 32


63


1 Rosa Mar Pedrouzo con membros da familia Vilar de Recouso no Campo da Igrexa. Ano 1973, aproximadamente1


1 Comuñóns sobre o ano 19731

65


1 Manuel Carneiro Uzal cos seus irmáns M.ª Preciosa e Jaime2 José Ramón Mosquera coas súas irmás M.ª Jesús, M.ª Carmen e Dolores

1 2


1 Comuñóns de Dolores, Flora, Manolo, Rosa, M.ª Jesús e M.ª Carmen a mediados da década de 19701

67


1 As irmás M.ª Carmen e M.ª Jesús Mosquera acompañadas de irmáns e primos1


1 Flora Suárez e Rosa Suárez coas súas familias1

69


1 Inés Rúa, M.ª Carmen Mosquera, Antonio Suárez e M.ª Carmen Pazos con D. Diego. Ano 19752 M.ª do Carme Pazos Gómez coa súa familia no ano 1975

1 2


1 Antonio Suárez Botana cos seus irmáns no ano 19752 M.ª Carmen Fernández coa súa nai e irmáns polo ano 1976

1 2

71


1 Comuñón de Jesús Sánchez, José Mosquera, Carmiña Rey, José Jarazo e Juan Carlos del Río1


1

73

1 Juan Carlos del Río Sánchez coa súa familia. Ano 1978, aproximadamente


1 Comuñóns de José Manuel e Dominique coa súa familia en Moar. Ano 19791


1 M.ª Jesús Rodríguez Presedo coa súa familia1

75


1 Comuñóns do ano 19831


1 Os irmáns Carla e Agustín Porro Correira no ano 19831

77


1 Procesión das comuñóns do ano 19841


1 David Uzal Varela de comuñón, acompañado por outros rapaces da súa familia2 Víctor Uzal Varela cos seus pais Manuel e M.ª Carmen

1 2

79


1 Óscar del Río Sánchez coa súa familia polo ano 19861


1 Óscar Miranda García coa súa familia polo ano 19871

81


1 Procesión das comuñóns do ano 19882 Raúl Garaboa Raposo3 Eva Lagares García coa súa familia

1

32


1 Rebeca Pazos Maroño cos convidados á súa comuñón. Ano 19891

83


1 Comuñóns de Alejandro, Salomé, Marcos e David no ano 19912 David Mira Ramos cos seus pais e irmá no ano 19913 Marcos del Río Gómez coa súa familia no ano 1991

1

32


IMAXES PARA O RECORDOATÉ QUE A MORTE NOS SEPARE


1 Casamento de Celia Mosquera Rodríguez con Emilio. Década de 19601

87


1 Joaquim de Sousa con María Ríos no ano 19682 Casamento de Gumersindo Villaverde e M.ª Carmen Villaverde en Deixebre. Ano 1968

1 2


1 Antonio Mosquera con Carmen Noya2 Ricardo García e Isabel Tojo diante dun flamante Seat 1500.

Ano 1970

2

1

89


1 Mozos e mozas de Marzoa no casamento de Ricardo García e Isabel Tojo. Ano 19701


1 Casamento de Ramiro Miranda e M.ª Carmen Carro no ano 19702 Unión de Juan M. Díaz con Argentina Vilar no ano 1971

1 2

91


1 Mozas e mozos de Marzoa convidados ao casamento de Juan M. Díaz e Argentina Vilar no ano 19711


1 Casamento de Plácido de la Iglesia con Amadora Miranda noano 1971

1

93


1 1 Mozos de Marzoa no casamento de Plácido de la Iglesia no ano 1971


95

1 Unión de Jesús Lata Gómez e Aurora Sánchez Uzal no ano 19722 Casamento de Manuel Uzal e M.ª Carmen Varela polo ano 19723 Jesusa García e Manuel Juncal cos padriños polo ano 19724 Casamento de Isaac Martínez con Concha Prado en agosto do ano 1974

1 2

3 4


1 2

3 4

1 Enriqueta Maroño e Ramiro Pazos coa familia do noivo no ano 19762 Casamento de Isabel López con José Antonio Pazos, acompañados dos pais do noivo. Ano 1976 3 Encarnita Sánchez co seu home Manuel, a súa madriña Nieves, Carmen e unha sobriña da noiva. Agosto de 19764 Casamento de Francisco Uzal con M.ª Jesús Vilariño no ano 1976


1 Mozos de Marzoa na unión de Francisco e M.ª Jesús no ano 19761

97


1 Hermosinda López co seu padriño José e amigas en agosto do ano 19801


1 Mozas e mozos convidados ao casamento de Hermosinda e Secundino1

99


1 Casamento de Ana Rey con José M. Botana no ano 19951


IMAXES PARA O RECORDOTEMPO DE TRABALLAR


1 Jesusa Barreiro pastando as vacas e coidando dos seus netos, Constantino e José Antonio. Mediados da década de 19601

103


1 Constantino Fernández Sánchez chamando unha parella de bois a mediados da década de 19602 Manuel Suárez Botana camiño da maquía, acompañado de Plácido de la Iglesia3 Juan M. Díaz, de Recouso, arando a terra pola década de 1970

1

32


1 Malla na eira da casa de Miranda a principios da década de 19702 A eira da casa de Miranda en plena malla3 Facendo o palleiro4 Limpando o trigo na eira da casa de Miranda

1 2

3 4

105


1 Manuel Rodríguez, da casa do Campo de Recouso, no seu camión2 Nieves Sánchez, de Recouso, facendo unha demostración nun tear datado no ano 16803 Luís Rúa Fandiño traballando na Casa dos Somoza

1

32


1 Nieves Sánchez co seu taxi, na Cruz de Folgoso2 Nieves Sánchez coas súas fillas Carmen e Olga na Taberna do Canteiro, na Cruz de Folgoso. Ano 1970, aproximadamente3 A dona Consuelo Rodríguez, do Carballal, facendo un queixo4 Antonio Vilar Mira, o zapateiro de Marzoa, traballando no seu obradoiro en presenza dunha neta. Ano 1977, aproximadamente

1 2

3 4

107


1 Manuel Uzal Sánchez traballando na vía do tren en Vilagarcía. Ano 1979, aproximadamente2 Membros da familia Vilar de Recouso ao final dunha xeira de traballo. Ano 1979, aproximadamente3 Manuel Ponte Botana no seu tractor na década de 19804 A familia Bastián de Recouso mallando no trigo no ano 1983, aproximadamente

1 2

3 4


1 Hilario Rey Pereiro cunha parella de vacas. Ano 1988, aproximadamente1

109


IMAXES PARA O RECORDOTEMPO DE LECER


1 Mozos de Marzoa na festa en Beán polo ano 19541

113


1 Veciños de excursión co crego D. Antonio Pallas López a finais da década de 19501


1 Mozos de excursión na Praia de Razo, entre eles Ramón e Silverio1

115


1 O crego D. Antonio Pallas con dúas patroas de excursión afinais da década de 1950

1


1 Veciños de Marzoa e de Galegos na Praza das Praterías, en Santiago, a principios da década de 19601

117


1 Arredor da lareira. O matrimonio José Rodríguez e Esperanza Lagares con outros membros da familia Ferreiro do Carballal2 Unha estampa idílica formada polo matrimonio José Rodríguez e Dolores Sánchez na década de 19603 O matrimonio Andrés García e Encarnación Lagares con integrantes da familia García do Carballal

1

32


1 O crego Don Diego Ríos Noya nunha festa con mozos e mozas de Marzoa2 Familia Sánchez de Recouso na festa do Sto. Antonio do ano 19623 Los Cantábricos, de Ordes, tocando no Sto. Antonio de Marzoa no ano 19644 Membros da familia Vilar de Recouso de xantar no San Paio de Buscás. Ano 1964

1 2

3 4

119


1 Veciños de Recouso e da Armada na festa en Poulo no ano 19662 Integrantes da familia Mosquera, do Cubelo, na festa da Garabanxa. Ano 19663 Josefina Uzal con membros da familia Mosquera na festa en Poulo no ano 19664 Mozos e mozas de Marzoa no San Paio de Buscás. Ano 1969, aproximadamente

1 2

3 4


1 Familiares da casa Bastián, Miguel e outros veciños de xantar en Poulo. Ano 19702 Mozas e mozos de Marzoa diante do palco da música no ano 19713 Os mozos de Recouso, Herminio, José, Eladio e Jesús, nunha festa no ano 19724 Mozos de Recouso de festa no ano 1972

1 2

3 4

121


1 Equipo de fútbol formado por mozos de Marzoa e de Galegos no ano 19732 Mozos de festa, á esquerda Manuel Mosquera Rodríguez no ano 19733 Milagros, José, Secundino, Edelmira e Carmiña nun momento de lecer

1

32


1 Mozas de festa: Genoveva Castro, Carmen Sánchez e M.ª Carmen Fernández2 Festa na casa de Severino Rey, á dereita. Principios da década de 19703 Excursión de mozas e mozos de Marzoa pola Costa da Morte. Ano 1974, aproximadamente

2

31

123


1 Outra imaxe da mesma excursión, coa monxa Visitación recostada2 Andrés e José Antonio, dous elegantes mozos nunha sala de festas3 Os mozos Andrés, Vicente e José Antonio a principios do ano 1975

1

32


1 Rapaces do Castro nunha foto tomada por Don Diego2 Unha parella de nenos do Castro escachándose de risa3 Unha das excursións que organizaba Don Diego a mediados da década de 1970

1

32

125


1 Rapaces e rapazas de excursión2 Rapaces de excursión a mediados da década de 19703 Un grupo de rapazas de excursión á beira do mar4 Fernando Rúa, José López, Julio Miranda e Eduardo Rodríguez en plenos anos 70

1 2

3 4


1 Excursión co mestre Don Manuel a finais da década de 19701

127


1 Bonita instantánea de Mari Pazos cun cucho2 Fernando Rúa no medio de Consuelo Garaboa e Maribel Ponte nunha excursión3 Os primos Elvis, Daniel, Rosario e Rebeca, con Raúl

1

32


1 Mari Pazos e as irmás Consuelo e Susa Garaboa no museo de Man, o alemán de Camelle, morto tras a catástrofe do Prestige2 Rapaces e rapazas de Marzoa despois de participar nunha solta de troitas no río Samo. Ano 19903 O Grupo Folclórico de Marzoa bailando no Sto. Antonio do ano 19914 Outro momento do exitoso baile

1 2

3 4

129


1 Obra de teatro relixioso con motivo do Nadal do ano 19922 Varios nenos no Antroido polo ano 19933 Nenos e nenas que representaron o Belén no Nadal do ano 1994, aproximadamente4 Un dos equipos de fútbol de Marzoa

1 2

3 4


1 Outra formación do equipo de fútbol de Marzoa2 Convidados ao aniversario de Laura Botana, polo ano 19983 Sardiñada dos veciños do Castro no ano 2004

1

3

2

131


1 Encontro dos familiares descendentes dos Ramos de Aiazo en Marzoa. Xullo de 20061


133


1 Encontro da familia Miranda en agosto do ano 20061


1 Dona Josefina Rodríguez Vázquez, cabeza de familia dos Miranda, rodeada por varios familiares en agosto do 20061

135


1 Rubén e Laura escoitando as regueifas de Dona María, na lumeirada do S. Xoán do ano 20062 Unha vista do San Xoán organizado pola Asociación de Veciños San Martiño de Marzoa no ano 20063 Manolo, Modesto e María, tres veciños da Grela, no S. Xoán do ano 20064 Celebrando o S. Xoán do ano 2006

1 2

3 4


1 Veciños no magosto do ano 20062 Outra vista da festa3 Membros da directiva da Asociación de Veciños sorteando varios regalos no magosto do ano 20064 Homenaxe a D. Diego en abril de 2007

1 2

3 4

137


IMAXES PARA O RECORDOUN INSTANTE DA VIDA


1 Andrea Lagares, do Castro. Avoa de Milagros Rodríguez, doCarballal

1

141


1 Andrés de la Iglesia Noya no servizo militar en Barcelona. Ano 1918, aproximadamente2 Os patróns José Vilar e María Mira, da familia Vilar de Recouso. Ano 1920, aproximadamente

1 2


1 Andrés Mosquera Varela no servizo militar en África polo ano 19252 Á esquerda, Manuel Mosquera, da casa de Bastián, con dous familiares. Ano 1937

1 2

143


1 Ramiro García García, do Cubelo, polo ano 19372 María Rodríguez, da casa do Campo de Recouso, en Santiago3 Manuel Sánchez Jarazo coa súa muller Adolfina e os irmáns de Manuel. Ano 1942, aproximadamente

1

32


1 Os mozos Ramón Miranda, Ricardo Rodríguez, Andrés Boo e Andrés Sánchez no ano 19442 Andrés Sánchez Jarazo no servizo militar. Ano 1944, aproximadamente

1 2

145


1 O matrimonio Andrés Mosquera e Dolores Rodríguez, da Armada, cos seus fillos Celia, Antonio e Ramón2 Antonio Miranda García, do Castro, no servizo militar3 O matrimonio Luís Castiñeiras e Asunción Liñeira coa súa filla Elvira e un neto

1

32


1 José Mosquera e José Rodríguez facendo o servizo militar2 Jesusa Vázquez Lagares co seu fillo. Jesusa foi taberneira e estanqueira na Casa de Chinto no Castro

1 2

147


1 José Martínez Mosquera, do Cubelo, na década de 19502 Antonio Martínez Mosquera no ano 1950, aproximadamente

1 2


1 Argentina e Carmen Vilar Miranda no ano 1951, aproximadamente2 Pilar de la Iglesia e Josefina Jarazo no ano 1952, aproximadamente

1 2

149


1 Juan Martínez e Manuela Mirás cun dos seus nenos. Ano 1952, aproximadamente2 A familia do Campo de Recouso co seu patrón José Rodríguez Patiño a mediados da década de 19503 Outra imaxe da familia do Campo de Recouso

2

31


1 Os patróns do Campo, José Rodríguez e Carmen Mira, acompañados, entre outros, por Francisco Vilar O Chocolateiro2 Antonio Martínez, Gabriel Miranda e José de Lagares, de Senra, no servizo militar. Ano 1954, aproximadamente3 Gabriel Miranda García no servizo militar a mediados da década de 1950

1

32

151


1 As irmás Consuelo, Herminda e M.ª Carmen Villaverde na Santa Margarida en Deixebre polo ano 19542 José Uzal, Pilar de la Iglesia, José de la Iglesia e Josefina Jarazo no ano 1955, aproximadamente3 Avelino del Río Penedo, da casa de Pedro del Río, hoxe casa Brandariz

1 32


153


1 José Boo Pereiro, de Recouso2 O matrimonio José Presedo e Joaquina Presedo. José Presedo foi durante moitas décadas O Maquieiro de Marzoa3 José, Antonio, Manuel, Pilar, Nieves, Concepción, Jesús, Salvador e Encarna, todos os irmáns Sánchez Sánchez, de Recouso

2

31


1 As Misións do ano 1957. Fotografía tomada desde a escola vella1

155


1 José M.ª Mosquera Rodríguez facendo a mili en Burgos no ano 19572 As irmás Jesusa, Carmen, Argentina e Clarisa Vilar no ano 1958, aproximadamente

1 2


1 As irmás Pilar e Isabel Reboredo Castiñeiras no ano 1959, aproximadamente2 Jesusa Barreiro Graña cos seus fillos Jesús e Manuel. Década de 1960

1 2

157


1 O matrimonio Jesús Fernández e Carmen Jarazo, da Fonte do Roxo, cos seus fillos Carmen e Ricardo. Década de 19602 Os patróns Constante Fernández e Jesusa Barreiro, pais de José de Roque. Década de 1960

1 2


1 José Fernández co seu neto Manuel e bisnetos Constantino e José Antonio. Beán, mediados da década de 19602 Jesús Uzal Mosquera pouco antes de morrer. Ano 1960, aproximadamente3 O matrimonio Constante Fernández e Jesusa Barreiro coa súa nora Rosalía Mosquera. Década de 1960

1

32

159


1 O matrimonio Ramiro Vilar e Ramona Miranda coas súas fillas Jesusa, Carmen, Argentina e Clarisa2 O matrimonio José Rodríguez e Dolores Sánchez cos seus sobriños Jesús e José Antonio. Ano 1963, aproximadamente3 Fotografía tomada a un grupo de rapaces, ao pé da Igrexa, por Don Diego

1

32


1 Fotografía ao lado da Igrexa tomada por Don Diego. Mediados da década de 19601

161


1 Os irmáns Josefina e Amancio Pazos no ano 1960, aproximadamente2 Carmen Mosquera, Consuelo Gómez e María Mosquera na década de 1960

1 2


1 Luís Castiñeiras Noya co seu irmán Manuel e outros membros da familia Castiñeiras. Principios da década de 19602 Josefina Rodríguez cos seus fillos M.ª Carmen, Manuel e Vicente no ano 19613 A familia Reboredo Viaño a principios da década de 1960

1

32

163


1 Dosinda Rey Sánchez cos seus fillos Suso, María, Teresa, Adolfo e José. Ano 1965, aproximadamente2 Dosinda Miranda García cos seus fillos Milagros, Secundino e Andrés. Ano 1965, aproximadamente3 As mozas Argentina, Edelmira, Clarisa, Carmiña, Hortensia e Jesusa en xuño do ano 1966

1

32


1 Un grupo de mozas de Marzoa: Amadora, Encarna, Marisol, Clarisa, Edelmira e Hermosinda. Ano 1966, aproximadamente1

165


1 José M.ª Mosquera co seu fillo José Ramón polo ano 19662 Plácido de la Iglesia no servizo militar no ano 1967

1 2


1 O matrimonio Ramón de la Iglesia e María Mosquera cos fillos. Ano 1967, aproximadamente2 Os irmáns M.ª Carmen, Manuel e Vicente Liñeira a finais da década de 19603 José Lagares Moar e María Mosquera ao pé da lareira a finais da década de 1960

1

32

167


1 Pilar de la Iglesia coas súas fillas Pura e M.ª Carmen, xunto con Teresa Lagares. Ano 1968, aproximadamente2 O matrimonio Dolores Blanco e Ramón García co seu fillo José María Quindimil e netos, José Ramón e M.ª Dolores. Ano

1968, aproximadamente

1 2


1 Os irmáns Aurora e Francisco Uzal Sánchez no ano 19692 O matrimonio José Mosquera e M.ª Antonia Manteiga coa súa filla M.ª Carmen. Década de 1970

1 2

169


1 A familia Lagares do Castro sobre o ano 1970, aproximadamente2 Reunión familiar na casa de Agustín Porro Rodríguez, da Grela. Ano 19733 O matrimonio Jesús Fernández e Carmen Jarazo coa súa filla Carmen. Ano 19734 Isaac Martínez Mirás facendo o servizo militar no ano 1973

143

2


171


1 Os patróns Manuel Mosquera e Consuelo Rodríguez co seu neto José Manuel. Ano 19752 O matrimonio Modesto Suárez Núñez e Remedios Botana Couselo3 José Boo Blanco xurando bandeira

1

32


1 Manuel Mosquera Rodríguez no servizo militar2 J. Fernando Miranda a mediados da década de 1970

1 2

173


1 María Mosquera Gómez coa súa filla Carmen Rey no ano 1976, aproximadamente2 Eliseo Garaboa e Antonio Martínez no Cubelo3 Os patróns Andrés de la Iglesia e Adolfina Mosquera, do Cubelo, acompañados por varios familiares

1

32


1 María Uzal Mosquera, da casa Militar, cun dos seus fillos2 Confirmacións do ano 1999, co crego D. Andrés Álvarez e o Provicario D. Víctor Maroño3 Un grupo de mozas e mozos nas confirmacións do ano 2001, aproximadamente

2

31

175


IMAXES PARA O RECORDOLONXE DA TERRA


1 Manuel Lagares coa súa muller na Habana, Cuba, polo ano 19081

179


1 Os irmáns Luís, Manuel e José Castiñeiras Noya en Cuba2 Aurora Mosquera Garazo coa súa irmá en Bos Aires, Arxentina

1 2


1 Os irmáns Juan, José e Manuel Garazo con outros familiares en Bos Aires. Ano 19272 Francisco Vilar Nouche, O Chocolateiro, en Cuba3 O matrimonio Manuel Garazo e Rosalía Rodríguez coa súa nora e neta en Bos Aires. Ano 1943, aproximadamente

1

32

181


1 María Vilar Nouche en Bos Aires a mediados do século XX2 O matrimonio María Reboredo e José Sánchez en Avilés. Ano 1957

1 2


1 José Sánchez coa súa muller e varios amigos nunha merenda campestre. Avilés, 1957, aproximadamente2 O matrimonio Jesús Gómez e Redosinda Rey co seu fillo José e Consuelo Gómez. Brasil, ano de 19643 José Antonio Lata Maroño traballando en León polo ano 1963

1

32

183


1 Os irmáns Ramiro e J. Antonio Miranda coa súa prima Argentina Vilar en Barcelona. Ano 1965, aproximadamente2 Rafael Suárez Núñez na Alemaña no ano 1966

1 2


1 Joaquim de Sousa tocando o acordeón en Lión, Francia, polo ano 19681

185


1 Dolores de la Iglesia Noya en Bos Aires2 O matrimonio José Martínez Costa e Rosalía de la Iglesia en Bos Aires, polo ano 1970

1 2


1 Manuel Ponte Botana en Londres. Ano 1970, aproximadamente2 Xantar na casa de Ramón Miranda, en Barcelona, polo ano 1970

1 2

187


1 Marcial Pazos Rodríguez na Alemaña. Principios da década de 19702 Joaquim de Sousa diante do seu flamante Opel no ano 19733 Manuel Suárez Botana co seu Mercedes, na década de 1970

2

31


1 Ricardo García Rodríguez con varios amigos emigrantes na Alemaña. Ano 1973, aproximadamente2 Josefa de la Iglesia Noya co seu fillo Antonio Gómez en Bos Aires3 Maximino Martínez entrégalle un diploma ao cónsul de España en Düsseldorf, Alemaña. Ano 19744 Desfile organizado polo Club Español Kolpinghaus na cidade de Geseke, Alemaña, no ano 1974

1 2

3 4

189


1 Outra vista dos desfiles que organizaban os emigrantes en Geseke, Alemaña2 Socorro, Argentina, Milagros, M.ª Carmen e José Antonio nunha praia barcelonesa. Ano 19743 A nena M.ª Jesús Rodríguez cos seus xoguetes na Alemaña

1 32


191


1 Unha familia na emigración. O matrimonio J. Antonio Miranda e M.ª Carmen García cos seus fillos Montse e Óscar polo ano 19781


1 Os emigrantes tamén xogaban ao fútbol. Manuel Castro Fernández no equipo Rías Altas, en Suíza. Ano 19782 A música galega soaba en Suíza. Manuel Castro Fernández nunha festa campestre no ano 1978

1 2

193


1 Casamento en Londres de Manuel del Río Castiñeiras con M.ª LuísaGómez Paz. Ano 1979

2 Foto familiar da primeira comuñón de Montse Miranda en Barcelona.Ano 1984

2

1


IMAXES PARA O RECORDOA GUERRA QUE TODOS PERDEMOS


A Segunda República, proclamada no ano 1931, foi unhaépoca de democracia, de activismo político e cultural, perotamén de fortes enfrontamentos entre partidos, sindicatos eoutros sectores da sociedade, como a Igrexa ou o ExércitoEspañol. Todos tiñan algo que dicir. Ao final falaron asarmas e provocaron traxedias, odios e miserias. Durante aSegunda República, os partidos da dereita derivaron politi-camente cara a posturas antidemocráticas, imitando os réxi-mes totalitarios coma o de Hitler na Alemaña ou Mussolinina Italia. Pola contra, os partidos da esquerda e os naciona-listas, agrupados na Frente Popular, defendían cambios queafectaban á Igrexa, ao exército, á propiedade da terra… aomodelo de Estado. Nas eleccións xerais do 16 de febreiro de1936 gañaron os partidos da esquerda. Nos seguintes días,os sectores máis reaccionarios da sociedade comezaron aconspirar e a deseñar un golpe de Estado contra o gobernolexítimo da Segunda República. O Alzamento militar do 18de xullo de 1936 provocou unha forte represión contra osrepublicanos. A Garda Civil e a Falanxe reprimiron e mataronmembros de partidos políticos, de sindicatos, das socieda-des agrarias, etc. Mais a sublevación militar non triunfou entodo o Estado, provocando deste xeito unha guerra civilentre os defensores da democracia («Republicanos» ou«Roxos») e os partidarios do totalitarismo franquista

(«Nacionais» ou «Fascistas»). Despois de tres anos de con-tenda, o bando «Nacional» liderado por Franco saíu vitorio-so dunha guerra que todos perdemos. En abril do ano 1939rematou a contenda, mais a partir desa data comezou outrade privación dos dereitos individuais e democráticos quechegou até o ano 1977.

Setenta anos despois de comezar a Guerra, os cinco veci-ños de Marzoa que loitaron no «Bando Nacional» reuní-ronse para recordar aqueles tempos nos que a vida era unfío que podía romper nun instante. Segundo as súas pala-bras, naqueles anos eran moi novos, ningún estaba a favordun bando ou doutro. Foron vítimas das circunstanciasporque os levaron á guerra e tiñan que loitar para salvar assúas vidas. Un ex combatente resumiu o que pensa a maio-ría do grupo:

Chamáronme e fun; daquela había pouco remedio e moito medo. Senon querías ir ou escapabas, podían matarte; se desertabas tamén, ese querías vivir tampouco te deixabas matar... así foi a miña guerra...seguro que no outro bando pasou algo do mismo... Antes da guerra namiña casa eramos pobres e despois tamén... Ós que fomos á guerranunca nos fixeron un homenaxe, un detalle, nin Franco, nin agora...Nós fomos e namais, non sabiamos se o que faciamos era xusto ou



non, non sabiamos como remataría aquelo... só queriamos saír vivos evolver, volver para as nosas casas.

Estes cinco testemuños, recollidos nos últimos meses do ano2006, son un exercicio de Memoria Histórica para que todossaibamos da crueldade que provocan as guerras. Que ninguénentenda que as seguintes páxinas serven para homenaxear ide-oloxicamente os membros do «Bando Nacional», só pretendenrecoller as palabras vivas das persoas que protagonizaron unfeito histórico que marcou o destino de milleiros de persoas.

Mencionamos, do mesmo xeito os homes de Marzoa quemorreron na guerra: Jacinto Carnota Rodríguez, da Grela;Melchor Nouche Sánchez, de Recouso; e ConstantinoMartínez Costa, do Cubelo. Tamén morreu Andrés PazosRodríguez, nado en Galegos, pero veciño de Migoi, en SanXoán de Calvente.

RAMIRO GARCÍA GARCÍA

Ramiro García, nado no Pazo de Galegos no ano 1920 e veci-ño do Cubelo durante décadas, foi chamado para ir á guerracando contaba 17 anos e 7 meses. O primeiro destino foi ocuartel de Infantería da Coruña, para ir de inmediato aAstorga, onde fixo a instrución. De Astorga dereitiño á fron-te de Catalunya… Era un mociño, aínda non fixera os 18anos de idade.

Estivo pola zona do Segre (Lleida) e polos Perineos, pasandofrío e comendo latas de sardiñas que lanzaban desde osavións. Da zona dos Perineos pasou á fronte de Balaguer(Lleida), vila que gañaron e perderon polo menos nun par deocasións. Aquí viu a Franco loitar coma se fose un soldadomáis… Franco era bo cos soldados, comenta.

Nas proximidades de Balaguer permaneceu en primeira liñade combate, disparándolles aos roxos cunha metralladoraaté que a metralla dun morteiro lanzado por estes o deixoufóra de combate.

Foi a finais do mes de outubro do ano 1938, Ramiro feriusenunha man e nun costado, ingresando no hospital de cam-paña, onde recibiu as primeiras curas de urxencia. As feridasrequiriron o seu ingreso no Hospital de Bilbao, onde estivouns 15 días, para ser trasladado finalmente ao de Málaga, noque permaneceu uns dous meses. De Málaga volveu paraconvalecer das súas feridas. Ramiro sufriu varias operaciónse perdeu un dedo.

Unha vez recuperado, volveu ao exército para a Compañía deServizos Auxiliares, en Salamanca, na que se licenciou candotiña 20 anos.

Sobre os mandos militares conta que había de todo, peroque na tropa todos eran compañeiros e moi poucos queríanmandar e ter galóns, pois ninguén quería inimigos.

Pasou a súa xuventude na guerra, oíndo laios, vendo feridose mortos; amputáronlle un dedo e tivo, nos primeiros anos,unha paga de 18 pesos ao mes.

MAXIMINO MARTÍNEZ VEIRAS

Falar da guerra non é nada, pero estar nela… Así resume MaximinoMartínez Veiras, do Cubelo, os seus anos na guerra. Nado noano 1916 tocáballe a quinta de 1937, mais unha xornada deinverno, que estaba cavando no monte, chegoulle o aviso deincorporarse a filas ao día seguinte. Chegou ao Cuartel deInfantería da Coruña e asignáronlle o 10º Batallón«Zamora». Na Coruña permaneceu uns días nos que non


A guerra que todos perdemos 199

recibiu instrución sobre armas. Da Coruña a Astorga envagóns de tren, abertos, dos que se utilizan para transportaro gando. O frío era insoportábel. En Astorga caeu enfermo,tan enfermo que mesmo lle pareceu que ía morrer sen pisara fronte. Non se recuperou e volveu para o cuartel coruñésnunha ambulancia. Na Coruña estivo uns 15 días e foi decla-rado inútil temporal, polo que o mandaron tres meses paraa casa.

Correu ese tempo e chamárono de novo para incorporarseao 10º Batallón «Zamora». Desta vez foi dereitiño á fronte,situada nas montañas nevadas de Lleida, na fronte deCatalunya. Alí tamén estaba o 9º Batallón da Coruña, quenun combate seica deixou unha morea de homes do outrobando mortos, amoreados uns encima dos outros. Ao vercousas como aquelas, Maximino pensou que aquela terrasería a súa tumba.

Comían o suficiente para manterse con vida, lentellas maio-ritariamente, vestían pouca roupa e pasaban moito frío. Ásveces non mudaban a roupa en dous meses, nin se baña-ban… os piollos eran unha praga.

Maximino e outro grupo de soldados estiveron asediadospolo inimigo durante dous días coas súas noites. O mandoque dirixía aqueles homes deu a orde de que se salvase quenpuidese…, entón todos comezaron a correr, véndose presosou mortos. Fuxiron sen saber para onde. Maximino e unamigo correron até un aramado. O amigo aproveitou asmangueiras dunha padiola para tomar impulso e caer aooutro lado. Maximino tamén atravesou o aramado e, porcasualidade, encontrou soldados do seu bando. Pronto che-gou unha «nube» de avións para auxiliar a Infantería…, seicaFranco estaba nunha das lombas dirixindo as operacións eos Republicanos tiveron que retirarse. De mil homes do bata-

llón no que estaba Maximino só quedaron vivos un centenar.

Os sustos vividos por Maximino chegaron até o día do partefinal da guerra. Xa rematada, houbo unha gran concentra-ción de soldados e mandos. Un capitán de artillería de ideasrepublicanas, que estaba infiltrado no Bando Nacional, dis-parou un proxectil cara á tribuna de mando, matando unsoldado. O responsábel dos feitos foi fusilado de inmediato.

Seica había compañeirismo entre os soldados do batallón.Alí non podías ter inimigos, nin destacar, nin desprezar…,todos iguais, porque nun tiroteo podías matar un dos nososou un dos deles. Alí ninguén miraba de onde viñan as balas.

Rematada a guerra, estivo polos cuarteis militares deCatalunya até aproximadamente o inverno de 1939, en quese licenciou. Unha das cousas que peor levou foi que tivo querecuperar os tres meses que estivo enfermo na súa casa.

JUAN MARTÍNEZ VEIRAS

Juan Martínez Veiras, Xan da Grela para os veciños, naceu noano 1919. Pertence á quinta de 1940 e posúe dúas condeco-racións militares. En total estivo seis anos e catro mesesfacendo o servizo militar. Dese tempo, máis dun ano na gue-rra. Parece mentira, mais despois de tanto tempo lembra contodo detalle os feitos e, incluso, os nomes e apelidos de com-pañeiros e dos mandos militares.

Xan e outros recrutas, ao principio, non tomaron moi en serioo servizo militar, xa que marcharon sen permiso do cuartel daCoruña para vir un domingo á feira de Ordes. Regresou aocuartel e ofrecéronlle a posibilidade de facer traballos forza-dos ou ir dereitiño para a guerra. Escolleu o segundo e nunsdías estaba na fronte, na Casa de Campo en Madrid.



Lembra que nada máis chegar oíu unha seria advertencia dunmando militar, que reproduce de memoria: Muchachos, sabeisque estais en el frente de Madrid, al mando del Comandante delCuerpo de Mutilados Don Martín Bravo Muraño, falangista, así queya sabeis lo que os queda: el que mire hacia atrás, con esta pistola yole daré para delante.

Juan Martínez lembra como este mesmo mando lle deu dúaslabazadas cando lle pediu permiso para asistir ao enterro dasúa nai… Boteime a chorar e volvín para a trincheira, comen-ta. Semanas máis tarde, e grazas a un mando galego queintercedeu por el, puido gozar de varias semanas de permisoe visitar a tumba da súa nai.

Xan permaneceu no Batallón de Cazadores «Las Navas» entre o14 de abril de 1938 e o primeiro de outubro de 1939.Posteriormente pasou polo Rexemento de Infantería nº 42, consede en Leganés, Madrid, até os últimos días de abril de 1942.

Estivo nas frontes de guerra de Madrid, Cuesta de la Reina,Toledo, no Escorial, etc. Tamén pasou por Cuenca e licenciou-se en Ciudad Real, pero despois de licenciado aínda o chama-ron uns meses para o cuartel de Santiago. Foi debido á ines-tabilidade e incerteza do franquismo, cando os aliados vence-ron na II Guerra Mundial as ditaduras que apoiaron a Franco,Alemaña e Italia…, mais os Americanos e as nacentes demo-cracias europeas esquecéronse da ditadura española.

Juan Martínez lembra con tristura os sucesos nos que parti-cipou no cárcere de Cuenca, controlada polos militares, xarematada a guerra. Tal e como recorda, había que facer «lim-peza» dos militares republicanos apresados, milicianos,roxos, prisioneiros ou de persoas acusadas polas autoridadesfranquistas. A Xan tocoulle varias veces formar parte dospelotóns de fusilamento, onde executaban grupos de catro,

cinco ou máis presos. Habitualmente, os fusilamentos eranpola noite. Cada preso que ía ser fusilado tiña enfronte catromilitares. Deses catro, dous apuntábanlle á cabeza e dous aopeito: o reo recibía catro balas de mosquetón. Houbo algúncaso en que o preso quedaba moribundo, entón viña o mili-tar que estaba ao mando, sacaba a pistola e dáballe o tiro degraza na cabeza. Un pouco despois chegaba o cura para dar-lles a extrema unción.

Xan lembra con pesar cando lle tocou estar no pelotón de fusi-lamento para matar unha moza nova e ben guapa, acusada defacer un vestido cun manto dunha imaxe da virxe. Tiña con-fianza con ela, pero tívenlle que disparar, afirma. Alí ou mata-bas ou te mataban por non obedecer… un tiña que salvarsecomo podía, recorda cunha mestura de emoción e amargura.

Juan Martínez Veiras aínda conserva os documentos onde cons-ta que durante a guerra recibiu dúas condecoracións: unha«Cruz Roja» e unha «Medalla de Campaña», concedidas o 31 deagosto de 1939 polo Xeneral Xefe do Exército do Centro.

MANUEL MOSQUERA UZAL

Manuel Mosquera Uzal, do Carballal, naceu no ano 1914 eten na actualidade 92 anos. Conserva intacta a memoria, asemocións e o sufrimento dos 35 meses que estivo na primei-ra liña de combate no Exército Nacional, que se alzou contrao goberno democrático da Segunda República.

O día 10 de agosto de 1936, Manuel e a súa familia estabansegando no trigo nunha leira ao lado da casa. Un conserxedo Concello de Oroso avisouno de que ese mesmo día tiñaque achegarse a Oroso, para xuntarse con outros mozos efacer viaxe cara ao cuartel militar da Coruña.


A guerra que todos perdemos 201

Pasou quince días aprendendo a arte da guerra na Coruña e,de inmediato, foi destinado á provincia de Huesca, aoRexemento «Valladolid». Formou parte da IV Brigada«Navarra» e percorreu as frontes de guerra do País Vasco,Madrid e Catalunya.

No País Vasco estivo en Tolosa, Baracaldo, Guernica,Rentería e Bilbao. Despois pasou a fronte de Madrid, pele-xando en Brunete, Móstoles, Carabanchel, Casa de Campo,Jarama… Unha vez tomado Madrid polas tropas franquistas,dirixíronse a Catalunya. Alí pasou por Terrasa, Manresa,polos Perineos e, finalmente, Barcelona, onde as tropas fran-quistas celebraron a vitoria cun gran desfile ante Franco e osseus xenerais.

Manuel lembra de forma penosa todos os feitos que viu…, acidade de Guernica totalmente derruída, bombardeadapolos alemáns nazis que apoiaban a Franco. O frío, a xeada,a neve, os piollos e andar día e noite polos montes, monta-ñas e ríos. Seica estiveron dous meses seguidos sen mudarsee asearse, polas montañas dos Perineos…, algúns foron parao Hospital cos dedos dos pés negros, conxelados.

Manuel quedou impresionado cando conquistaban as vilas edespois un camión recollía os mortos, dos dous bandos, queeran cargados na caixa do camión como se carga un troncode leña ou un saco de patacas.

Na primeira liña de combate Manuel viu os «moros» pelexarbarbaramente, os alemáns e italianos. Dos «moros» comen-ta que moitos foron enganados e utilizados como carne decanón…, morreron moitos e algúns españois dicían, conburla, que non era problema, xa que os «moros» morrían enEspaña, pero resucitaban en África. Os alemáns seica eranaltos, louros e guapos, mentres que os italianos eran depequena estatura.

Manuel Mosquera recorda que no bando dos roxos as cousasaínda estaban peor: non tiñan comida, nin boas armas, ninforza para gañar a guerra. Acórdase da conquista de poboa-cións da periferia de Barcelona. Nais cos seus nenos no colopedíanlles chuscos de pan para os seus fillos que estabanfamentos…, algunhas mulleres vendían o seu corpo a cam-bio de comida para os seus fillos…, ver aquilo si que era tris-te, afirma.

Resultou ferido dúas veces e licenciouse o día 10 de xullo de1939. Mais parece que foi onte. Nós pasamos todos os males domundo e gañamos a guerra, non quero pensar que foi dos que a perde-ron…, di Manuel, rematando que as guerras non llas desexo a nin-guén, porque é moi triste estar pendiente de morrer hoxe ou mañán.

MANUEL SÁNCHEZ JARAZO

A Manuel Sánchez Jarazo, de Recouso, nacido no ano 1914 eda quinta do 35, a guerra sorprendeuno facendo o servizomilitar no Cuartel de Infantería Milán nº 1 de Oviedo. Estasituación levouno a vivir os días previos á guerra e o asedio dacidade por parte das milicias republicanas. Durante a súa vidacomo militar, Manuel coñeceu grandes persoeiros da época,como Dolores Ibárruri A Pasionaria, o comandante (despoisxeneral) Antonio Aranda Mata e o mesmo Francisco Franco.

En pleno alzamento, tocoulle vixiar un mitin da Pasionaria, queera do Partido Comunista. Daquela, os militares estabanacuartelados polo que podía pasar. Seica a Pasionaria berra-ba: ¡Camaradas, hay que tomar las armas para acabar con el fascis-mo! ante un público de obreiros e de esquerdistas afervoadosque axitaban bandeiras roxas e de Rusia. En Asturias xa hou-bera a Revolución de 1934 e estaban todos moi politizados,con moitos partidos de esquerda, mineiros, sindicatos…



Ante o alzamento, o daquela comandante Aranda foi un dostraidores ao goberno da República, pois deulles fusís aosesquerdistas para que fosen defender Galicia, mentres que else comprometía a defender Oviedo. Cando os republicanosabandonaron a cidade, Aranda aproveitou para sumarse ásublevación militar apoiado por gardas de asalto e por falan-xistas. Ao mesmo tempo, os republicanos que se dirixían aGalicia eran detidos en León, previo aviso de Aranda, sendofusilados os líderes.

Manuel conta que pasaron moitos medos. Unha das impre-sións máis fortes foi cando as forzas de Aranda ocuparon acidade e rodearon o cuartel da Policía para que se rendesenun comandante e catorce policías leais á República. Despoisde varios días rodeados rendéronse, pero na saída o coman-dante botou a man á pistola. O mando militar berrou¡Fuego!… e os quince policías caeron cribados polas balas.

Manuel lembra que os militares sublevados eran donos deOviedo, pero pronto se viron rodeados das forzas esquerdis-tas republicanas, nas que había moitas mulleres. Oviedoresistiu rodeada, con Aranda á fronte, tres meses menos tresdías. Durante ese tempo, os dous bandos cavaron trincheirase situáronse tan cerca que se oían os berros e proclamas decada lado. Os roxos seica berraban: ¡Hijos de puta, entréguen-se!, ¡hijos de curas y frailes, ríndanse!.

Cunha memoria envexábel, Manuel lembra con todo detalleo sucedido durante eses tres meses. Recorda que aos roxos oque realmente lles interesaba eran os trinta mil fusís quehabía no cuartel da cidade, e que os seus camaradas bom-bardearon Oviedo desde as montañas e o barco Jaime 1º.Dunha vez seica lanzaron un ataque para tomar a cidade.Foron repelidos polos disparos das metralladoras dos milita-

res, morrendo moitos…: Quedaron alí mortos, uns encima dosoutros, daba pena ver tantos homes e mulleres mortos.

Con Oviedo rodeado polas forzas republicanas, os nacionaisconseguiron abrir un corredor para avituallar os cidadáns,que seica pasaron moita fame. Até Oviedo achegouseFranco, para animar á tropa e mesmo lle dixo a Manuel queHay que aguantar hasta que Dios lo quiera.

Finalmente, as tropas sublevadas procedentes de Galicia libe-raron Oviedo do cerco Republicano cando corría o mes deoutubro de 1936. Algúns republicanos foron detidos ou fusi-lados e outros conseguiron fuxir. Posteriormente, Manuelviaxou pola maioría das provincias de Castela co seu bata-llón, poñendo orde e pacificando, segundo as súas palabras.Recorda así mesmo o seu paso pola vila de Sarrión, en Teruel.

Entre outras vicisitudes que viviu na guerra está a de quedurante un combate se refuxiou na catedral de Oviedo, queestaba moi desfeita debido aos bombardeos. Tamén que foialcanzado por metralla, polo que resultou ferido e curou noHospital de Luarca. Así mesmo compartiu meses de loita conJosé Viqueira, o Zaramengo de Poulo e que a súa nai, ao nonsaber nada del durante meses, quixo celebrar unha misa deenterro, mais o cura de Beán, o único que tiña radio en todoo contorno, oíu unha mensaxe desde Oviedo na que os sol-dados lles enviaban avisos aos seus familiares. Un deles eraManuel e, sorprendentemente, o cura oíu a nova de que esta-ba vivo, polo que o enterro (sen corpo presente) non se che-gou a celebrar.

Meses despois de acabarse a guerra, Manuel licenciouse enAlmansa (Albacete) e volveu para Recouso. Sentou ao quen-tiño da lareira e custoulle crer que todo aquilo sucedera.


1 Ramiro García García convalecente das feridassufridas na man esquerda. Hospital Militar deMálaga, 1939

1

203


1 Carné de mutilado de guerra de Ramiro García1


1 Manuel Mosquera Uzal, á esquerda, con varios compañeiros de parroquias veciñas. A Coruña, agosto de 19361

205


1 Manuel Sánchez Jarazo no cuartel. Oviedo, 19351


1 De esquerda a dereita: Manuel Sánchez, Maximino Martínez eRamiro García lembrando as súas historias da guerra

2 Os que están vivos e poden contalo. De esquerda a dereita:Manuel Mosquera, Juan Martínez, Ramiro García, ManuelSánchez e Maximino Martínez. Marzoa. Verán do 2006

2

1

207


AGRADECEMENTOS


María Barreiro Figueira

Carmen Blanco Gómez

Leonor Boo Blanco

Remedios Botana Castro

Jaime Carneiro Uzal

Carmen Castiñeiras Liñeira

Elvira Castiñeiras Liñeira

Manuel Castro Fernández

Juan M. Díaz Martínez

José Fernández Barreiro

Josefina García Andrade

Ramiro García García

Andrés García Lagares

Dolores García Montero

Daniel García Papín

Ricardo García Rodríguez

Rosalía Gómez Bello

M.ª Carmen de la Iglesia Mosquera

Plácido de la Iglesia Mosquera

Enrique Lagares Barreiro

José Lagares Rey

M.ª Dolores Lata García

Enriqueta Maroño Montero

Isaac Martínez Mirás

Antonio Martínez Mosquera

Maximino Martínez Rey

Juan Martínez Veiras

Maximino Martínez Veiras

David Miranda Carro

Dosinda Miranda García

J. Fernando Miranda García

José Antonio Miranda Rodríguez

José Ramón Mosquera de la Iglesia

José M.ª Mosquera Rodríguez

Manuel Mosquera Rodríguez

M.ª Nieves Mosquera Rodríguez

Manuel Mosquera Uzal

Manuel Nouche Lago


Olga Nouche Sánchez

Carmen Noya Meijide

Adolfina Paz Rey

M.ª Carmen Pazos Gómez

Daniel Pazos López

Rebeca Pazos Maroño

Agustín Porro Correira

Joaquina Presedo Boquete

María Ramos Suárez

María Reboredo Viqueira

Ana M.ª Rey Pazos

Severino Rey Varela

Manuel del Río Castiñeiras

Jesús del Río Gómez

Dolores del Río Sánchez

Diego Ríos Noya

María Ríos Noya

Milagros Rodríguez Lagares

Josefina Rodríguez López

Carmen Rúa García

Dolores Sánchez Botana

Elvira Sánchez Botana

Manuel Sánchez Jarazo

M.ª Jesús Sánchez Sánchez

Nieves Sánchez Sánchez

Joaquim de Sousa

Manuel Suárez Botana

Modesto Suárez Núñez

Rafael Suárez Núñez

María Uzal Mosquera

Aurora Uzal Sánchez

Manuel Uzal Sánchez

José Lisardo Veiras Varela

José Antonio Vilar García

Clarisa Vilar Miranda

M.ª Carmen Villaverde Mosquera


SAN MARTIÑO DE MARZOAImaxes para o recordoSA

N M

AR

TIÑ

O D

EM

AR

ZOA

Imax

es p

ara

o re

cord

o

MANUEL PAZOS GÓMEZ

MANUEL

PAZO

S GÓM

EZ

MZ Asociación de Veciños

SANMARTIÑODEMARZOA

MANUEL PAZOS GÓMEZ

Naceu na parroquia de Marzoa (Concellode Oroso). É Diplomado en Maxisterio polaUniversidade de Santiago. Seguiu estudosde Historia e de Animación Cultural. É oautor de varios traballos de investigaciónhistórica relacionados coa comarca deOrdes, entre os que destacan Os camiños anti-gos do Concello de Oroso. Guía do Antigo CamiñoReal ou «Inglés» (1996), A resistencia antifran-quista na Comarca de Ordes. Manuel PontePedreira (1997) e Achegamento á SegundaRepública en Ordes. Documentos (2001). Xuntocon Daniel Pereiro López publicou dúasobras relacionadas coa fotografía antiga:Ordes. Crónica fotográfica do século XX (2002) eConcello de Oroso. Guía Histórica en Imaxes(2004). É autor do libro de relatos Despois daGuerra (2003) e colaborou no terceironúmero de Segrel. Foi responsábel de variasexposicións relacionadas coa Etnografía e aMemoria Histórica, ademais de presidenteda Asociación Cultural «Obradoiro daHistória» desde 1996.

PortadaPequeña_Maquetación 1 27/01/10 12:12 Página 1

mz - manuelpazos.info · na ponte marzoa está o nivel máis baixo de altitude con 276 m sobre o...

Documents