monetarna kretanja02 - cbcg · zvode tržišne robe i nefinansijske i finansijske usluge. nevladine...

MONETARNA KRETANJA 02

45

Monetarna kretanja

Aktivnosti CBCG tokom 2018. godine bile su usmjerene na saniranje problema sa kojima su se suoča-vale dvije manje, ranjive banke u sistemu. I pored preduzetih aktivnosti, kod jedne ranjive banke je, počev od druge dekade septembra, došlo do pada koeficijenta likvidnosti ispod zakonom propisanog minimuma, dok je u drugoj polovini godine zabilježen koeficijent solventnosti ispod regulatornog minimuma od 10%. Druga ranjiva banka je tokom četvrtog kvartala imala negativan koeficijent sol-ventnosti.

U cilju očuvanja zdravog finansijskog sistema, CBCG je u decembru 2018. godine uvela privremenu upravu u ove dvije banke i na predlog privremenih upravnika, u ovim bankama je uveden moratori-jum. Na osnovu izvještaja o finansijskom stanju i uslovima poslovanja ovih banaka, u januaru 2019. godine uveden je stečaj kod jedne, a u aprilu kod druge banke.

Bankarski sistem Crne Gore je i pored postojanja problema u poslovanju ovih banaka, tokom 2018. godine bio stabilan i siguran. To potvrđuju osnovni pokazatelji poslovanja. Koeficijenti solventnosti i likvidnosti bankarskog sistema su bili iznad zakonom propisanog minimuma. Na agregatnom nivou ostvaren je profit u iznosu od 27,3 miliona eura. Osnovni monetarni pokazatelji, prije svega krediti i depoziti, nastavili su tendenciju rasta, uz kontinuirani pad kamatnih stopa i nivoa loših kredita.

Tokom 2018. godine, ukupni krediti banaka su imali rastući trend i na kraju godine je zabilježen go-dišnji rast od 8,5%, dok je učešće nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima smanjeno za 0,57 p.p. na godišnjem nivou.

Snažan rast depozita nastavljen je i u 2018. godini. Zabilježen je godišnji rast po stopi od 5,9%.

Proteklu godinu je obilježilo uvođenje MSFI 9 standarda. Novim standardom gubici se priznaju u visini očekivanih budućih gubitaka na osnovu podataka o prošlim i budućim događajima, umjesto dosadašnjeg utvrđivanja gubitaka u trenutku kada je došlo do gubitka. Bankarski sistem Crne Gore je bez poteškoća implementirao MSFI 9, što potvrđuje zabilježen rast ukupnog kapitala banaka od 0,3% na godišnjem nivou. Tokom 2018. godine izvršene su tri dokapitalizacije u ukupnom iznosu od 17,4 miliona eura.

2.1. Banke

2.1.1. Likvidnost banaka

Bankarski sektor tokom 2018. godine karakteriše visok nivo likvidnosti. Osnovni pokazatelji likvid-nosti na agregatnom nivou bili su iznad propisanog minimuma31 (grafici br. 2.1 i 2.2).

31 Na snazi je Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama („Sl. list Crne Gore”, br. 60/08), kojom je propisana obaveza banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj (0,9) i de-kadnoj osnovi (1,0).

46

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2018

Sve banke su u ovom periodu uredno izmirivale svoje tekuće obaveze i imale su dnevne i dekadne koe-ficijente likvidnosti iznad propisanog minimuma, osim jedne banke koja je od posljednje dvije dekade septembra imala dekadni koeficijent likvidnosti ispod propisane minimalne vrijednosti.

Dnevni koeficijent likvidnosti na kraju 2018. go-dine iznosio je 1,34 i imao je manju vrijednost u odnosu na kraj prethodne godine (1,70). Dekadni pokazatelj likvidnosti iznosio je 1,37, što je niže u odnosu na kraj prethodne godine (1,68).

Prosječni dnevni pokazatelj likvidnosti tokom 2018. godine iznosio je 1,46, što je manje nego u istom periodu prethodne godine, kada je iznosio 1,69.

Likvidna aktiva banaka iznosila je 994,5 miliona eura na kraju decembra 2018. godine. U odnosu na kraj prethodne godine, manja je za 64,5 mi-liona eura ili 6,1%, dominantno kao rezultat in-tenzivne kreditne aktivnosti. Učešće likvidne u ukupnoj aktivi iznosilo je 22,57%, što je manje u odnosu na kraj prethodne godine, kada je iznosi-lo 25,32%. (grafik br. 2.3).

Agregatni dnevni pokazatelj likvidnosti, stanje na kraju mjeseca

Agregatni dekadni pokazatelj likvidnosti Likvidna aktiva banaka (lijeva skala) i učešće likvidne aktive u ukupnoj aktivi (desna skala)

Grafik 2.1

Grafik 2.2 Grafik 2.3

izvor: Dnevni izvještaji banaka

izvor: Dekadni izvještaji banaka izvor: CBCG

47

Monetarna kretanja

Koeficijent krediti/depoziti iznosio je 0,85 na kra-ju decembra 2018. godine i viši je u odnosu na kraj 2017. godine, kada je iznosio 0,83.

2.1.2. Agregatni bilans stanja banaka

Tokom 2018. godine bilansna suma banaka imala je rastući trend (grafik br. 2.5). Na kraju godine iznosila je 4.406,8 miliona eura, što je za 224,9 miliona eura ili 5,4% više nego na kraju prethod-ne godine.

U strukturi aktive dominantno učešće od 66,5% bilježe krediti, dok na strani pasive najveće uče-šće od 78,5% imaju depoziti.

Rast ukupne aktive banaka prevashodno je re-zultat značajnog rasta kredita u iznosu od 228,7 miliona eura ili 8,5%, što je kao rezultat imalo nastavak povećanja učešća kredita u strukturi aktive banaka na 66,5%. Pored kredita, značajan rast u iznosu od 53,9 miliona eura ili 11,9% na godišnjem nivou, bilježe i hartije od vrijedno-sti. Ulaganje u HoV bilježi takođe porast učešća u ukupnoj aktivi, na 11,5%. Novčana sredstva i računi depozita kod centralnih banaka zabilježili su pad u iznosu od 12 miliona eura ili 1,4%.

U strukturi pasive banaka, sve stavke bilježe rast na godišnjem nivou, pri čemu najveći nominalan rast od 192,1 milion eura (5,9%) bilježe depoziti, koji na kraju 2018. godine povećavaju učešće u pasivi na 78,5%. Pozajmice su na godišnjem nivou zabilježile rast od 18,1 milion eura ili 6,5%, dok je kapital banaka ostvario rast u iznosu od 1,5 miliona eura ili 0,3%.

Kretanje koeficijenta krediti/depoziti

Grafik 2.4

Ukupna bilansna suma, krediti i depoziti banaka, u 000 eura

Grafik 2.5

izvor: Dnevni izvještaji banaka

48


Na kraju 2018. godine, ukupna nekvalitetna akti-va banaka iznosila je 261,1 milion eura, što pred-stavlja povećanje od 5,6 miliona eura ili 2,2% u odnosu na kraj prethodne godine. Međutim, uče-šće nekvalitetne aktive u ukupnoj aktivi banaka iznosilo je 5,93% i smanjeno je za 0,19 p.p. na go-dišnjem nivou (grafik br. 2.6).

Tokom 2018. godine, banke su ostvarile pozitivan finansijski rezultat u ukupnom iznosu od 27,3 miliona eura, što predstavlja smanjenje od 21,5% u odnosu na isti za prethodnu godinu. Jedanaest banaka je u 2018. godini poslovalo sa dobitkom, a četiri sa gubitkom.

Boks 2.1 – Pokazatelji koncentracije

Koncentracija bankarskog sistema se u 2018. godini, u odnosu na 2017. godinu, smanjila posmatrano prema kreditima i depozitima, što je pozitivna tendencija. Hiršman-Herfindalov (HH) indeks pokazuje da je nekon-centrisano tržište prema aktivi (993,1 poen) i prema depozitima (991,3 poena), dok je koncentrisanost tržišta umjerena prema kreditima (1010,9 poena).

Tabela 1

HH indeks koncentracije, kraj perioda

HH indeks 2015. 2016. 2017. Q1 2018. Q2 2018. Q3 2018. Q4 2018.

Prema aktivi 1.102 1.036 991 982 984 992 993

Prema depozitima 1.158 1.083 1.009 988 981 997 991

Prema kreditima 1.121 1.023 1.007 1.012 1.016 1.022 1.011

Koncentracija tri banke (C3) koje su na kraju 2018. godine raspolagale s najviše depozita u sistemu iznosila je 39,3% ukupnih depozita. Pet banaka s najviše depozita (C5) je na kraju 2018. godine raspolagalo sa 60,3% ukupnih depozita. Ista koncentracija je na kraju 2017. godine, za tri banke, iznosila 38,9% ukupnih depozita, a za pet banaka 60,9% ukupnih depozita.

Tabela 2

Indeksi koncentracije C3 i C5

C3 C5

XII 2018. XII 2017. XII 2018. XII 2017.

Prema aktivi 39,5% 38,3% 62,1% 60,8%

Prema kreditima 42,1% 40,6% 62,9% 62,9%

Prema depozitima 39,3% 38,9% 60,3% 60,9%

Nekvalitetna aktiva, u 000 eura (lijeva skala), učešće nekvalitetne u ukupnoj aktivi banaka,

u % (desna skala)

Grafik 2.6

49

Monetarna kretanja

2.1.3. Kreditna aktivnost banaka

Tokom 2018. godine ukupni krediti banaka su imali rastući trend. Na kraju godine, krediti ba-naka su iznosili 2.929,2 miliona eura, što je za 228,7 miliona eura ili 8,5% više nego na kraju prethodne godine. Rast kredita u odnosu na kraj prethodne godine zabilježilo je dvanaest banaka, dok su tri banke zabilježile pad.

Sektorska struktura kredita banaka pokazuje da je na kraju 2018. godine najveći dio od 86,3% odobren rezidentima, pri čemu se 42,7% odnosi-lo na stanovništvo, 35,2% na nefinansijski sektor, 7,5% na Opštu Vladu, 0,6% na finansijski sektor, dok se 0,3% odnosio na nevladine i druge nepro-fitne institucije. Na kraju posmatranog perioda, krediti odobreni nerezidentima činili su 13,7% ukupno odobrenih kredita (grafik br. 2.7).

Boks 2.2 – Primjena ESA 2010 metodologije u monetarnoj statistici

Metodologija na nivou Evropske unije koja se koristi za proizvodnju i transmisiju statističkih podataka je Evropski sistem nacionalnih i regionalnih računa, tzv. ESA 2010 metodologija.

Od juna 2018. godine podaci u okviru monetarne statistike sastavljaju se u skladu sa pomenutom metodo-logijom. Prema ovoj metodologiji, objavljivanje statističkih podataka osnovnih monetarnih pokazatelja se vrši po principu rezidentnosti. Rezidentni sektor se dijeli na:

• Finansijski sektor, koji obuhvata domaće depozitne i ostale finansijske institucije; • Nefinansijski sektor, koji obuhvata privredna društva u privatnom vlasništvu i privredna društva

u državnom vlasništvu;• Opštu državu, koja obuhvata centralnu vladu, lokalnu vladu i fondove socijalne sigurnosti; • Stanovništvo, koje obuhvata fizička lica i preduzetnike i • Nevladine i druge neprofitne organizacije.

Finansijski sektor sastoji se od institucionalnih jedinica čija je glavna aktivnost proizvodnja finansijskih usluga. Takve institucionalne jedinice obuhvataju sva društva koja se prvenstveno bave finansijskim posre-dovanjem i/ili pomoćnim finansijskim aktivnostima. U objelodanjivanju statističkih podataka finansijskog sektora, CBCG objavljuje podatke na nivou depozitnih i ostalih finansijskih institucija.

U skadu sa definicijom ESA 2010, depozitne institucije obuhvataju sva finansijska društva koja obavljaju finansijsko posredovanje i čije se poslovanje sastoji od primanja depozita i/ili instrumenata sličnih depoziti-ma od svih institucionalnih jedinica, kao i odobravanja kredita i/ili ulaganje u HOV. Na crnogorskom tržištu, depozitne institucije obuhvataju Centralnu banku i komercijalne banke koje posluju na teritoriji Crne Gore.

Ostale finansijske institucije obuhvataju sljedeće podsektore: nenovčane investicione fondove, osigurava-juća društva, penzione fondove, ostale finansijske posrednike, pomoćne finansijske institucije i društva koja se bave prenosom finansijskih sredstava i zajmodavce.

Struktura kredita banaka po sektorima, u %

Grafik 2.7

50


Nefinansijski sektor sastoji se od institucionalnih jedinica koje su nezavisni pravni subjekti i tržišni proizvo-đači i čija je glavna aktivnost proizvodnja roba i pružanje nefinansijskih usluga. U ovu grupu klasifikuju se privredna društva u privatnom i državnom vlasništvu.

Sektor opšte države sastoji se od institucionalnih jedinica koje su netržišni proizvođači čija je proizvodnja namijenjena individualnoj i zajedničkoj potrošnji. Ove jedinice se finansiraju obaveznim plaćanjima institu-cionalnih jedinica koje pripadaju drugim sektorima, kao i jedinica koje sprovode preraspodjelu nacionalnog dohotka i bogatstva. Sektor opšte države se, u kompilaciji monetarne statistike, prikazuje na nivou tri pod-sektora:

• Centralna vlada uključuje sve državne upravne jedinice i ostale centralne agencije čija se nadležnost obično prostire na cijelo ekonomsko područje zemlje;

• Lokalna vlada uključuje javne uprave čija se nadležnost ograničava samo na lokalni dio ekonomskog područja zemlje i

• Fondovi socijalne sigurnosti uključuju institucionalne jedinice čija se glavna aktivnost sastoji od pru-žanja socijalnih naknada.

Sektor stanovništva sastoji se od pojedinaca ili grupa pojedinaca kao potrošača i preduzetnika koji proi-zvode tržišne robe i nefinansijske i finansijske usluge.

Nevladine i druge neprofitne institucije su zasebni pravni subjekti, koje su privatni netržišni proizvođači koji služe stanovništvu. U ovu grupu klasifikuju se: sindikati, naučna ili stručna udruženja, udruženja potro-šača, političke stranke, crkve ili vjerske zajednice, društveni, kulturni, rekreacioni i sportski klubovi, dobro-tvorna društva i sl.

S druge strane, u kompilaciji podataka za nerezidente, koristi se definicija nerezidenata iz Zakona o tekućim i kapitalnim poslovima sa inostranstvom32.

Posmatrano po sektorima, u odnosu na kraj prethodne godine svi domaći sektori zabilježili su rast, pri čemu su najveći rast od 133,3 miliona eura ili 11,9% zabilježili krediti odobreni stanovništvu, zatim slijede krediti odobreni nefinansijskom sektoru sa zabilježenim rastom od 57,6 miliona eura ili 5,9% i Opštoj vladi (26 miliona eura ili 13,5%).

Sektorska struktura kredita odobrenih nerezidentnom sektoru, u odnosu na kraj prethodne godine pokazuje rast kredita nefinansijskom sektoru i fizičkim licima, dok je depozitni potencijal banaka kod ino depozitnih institucija smanjen33. Krediti odobreni nerezidentnom nefinansijskom sektoru bilježe povećanje od 44,3 miliona eura ili 77% u jednogodišnjem periodu. Krediti odobreni nerezidentnim fizičkim licima bilježe povećanje od 16 miliona eura ili 136,8%. Depoziti banaka kod ino banaka sma-njeni su za 65,4 miliona eura ili 19,4%, što je uslovilo pad kredita na nivou sektora nerezidenata za 5,1 milion eura ili 1,3%.

Ukoliko se posmatraju mjesečne stope rasta kredita po sektorima, može se uočiti da najmanje osci-lacije u kretanju ukupno odobrenih kredita imaju sektor stanovništva i nefinansijski sektor, dok su

32 „Sl. list RCG“ br. 45/05 i „Sl. list Crne Gore“, br. 62/08, 40/11, 62/13, 70/17.33 Prema metodologiji koja se koristi u monetarnoj statistici, krediti obuhvataju ukupne kredite odobrene svim sektorima,

depozite kod banaka i ostalih depozitnih institucija, faktoring, forfeting i potraživanja po neizmirenim akceptima, ga-rancijama i mjenicama.

51

Monetarna kretanja

značajne oscilacije prisutne kod finansijskog sek-tora, upravo zbog oscilacija u kretanju depozita banaka kod drugih domaćih banaka (grafik br. 2.8).

Rezidentna pravna lica i preduzetnici su na kraju 2018. godine imali dug po osnovu kredita u uku-pnom iznosu od 1.283,4 miliona eura, što je za 8,5% više nego na kraju prethodne godine. Po-smatrano po djelatnostima, dominantno učešće od 28,5% su ostvarili krediti za djelatnost trgo-vine na veliko i malo i popravku motornih vozi-la i motocikala, zatim slijede krediti odobreni za državnu upravu i odbranu i obavezno socijalno osiguranje sa 16,5% učešća, krediti za djelatnost građevinarstvo sa 14,1%, usluge pružanja smje-štaja i ishrane sa 12,9%, dok se na sve ostale dje-latnosti odnosilo 28% (grafik br. 2.9).

Posmatrano po namjeni, najviše kredita banaka se odnosilo na gotovinske kredite (23,1%), kredite za likvidnost (17,2%), stambene kredite (12,5%), refinansiranje obaveza prema drugim bankama (6%), kredite za nabavku osnovnih sredstava (5,3%), kredite za izgradnju i adaptaciju građevinskih objekata (3,7%) i prekoračenja po tekućem računu (3,6%). Preostali dio od 28,6% sredstava banaka iskorišćeno je putem potrošačkih kredita, kreditnih kartica, za pripremu turističke sezone, kupovinu automobila, kupovinu hartija od vrijednosti i sve ostale namjene (grafik br. 2.10). Rast ukupnih kredita je najvećim dijelom rezultat rasta gotovinskih kredita za 78,2 miliona eura ili 13,1%.

Rast kredita po sektorima, mjesečno, u %

Krediti rezidentnih pravnih lica po djelatnostima, u 000 eura

Struktura kredita banaka po namjeni, u 000 eura

Grafik 2.8


52


Krediti banaka se najvećim dijelom odobravaju u eurima i na rok duži od jedne godine. Tako se na kra-ju 2018. godine, od ukupno odobrenih kredita, 94,3% odnosilo na kredite odobrene u eurima. Posma-trano po ročnosti, ukupno 78,1% kredita banaka se odnosilo na dugoročne kredite. Krediti sa rokom otplate preko tri godine su iznosili 1.928,2 miliona eura i sa 84,3% učešća su dominirali u dugoročnim kreditima, odnosno činili su 65,8% ukupnih kredita.

Nakon primjene strožijih standarda izvještavanja u skladu sa MSFI 9, nekvalitetni krediti banaka su bilježili oscilacije u kretanju tokom 2018. godine, da bi godinu završili na nešto nižem nivou u odno-su na prethodnu godinu. Na kraju 2018. godine, nekvalitetni krediti banaka su iznosili 196,9 miliona eura, i bilježe pad od 101.000 eura ili 0,1% u odnosu na kraj 2017. godine. Nekvalitetni krediti banaka su na kraju posmatranog perioda činili 6,72% ukupnih kredita, i usljed zabilježenog rasta ukupnih kredita, njihovo učešće u ukupnim kreditima je smanjeno za 0,57 p.p. u odnosu na kraj 2017. godine.

Ukupna ispravka vrijednosti kredita je iznosila 149,2 miliona eura i činila je 75,8% nekvalitetnih kredita na kraju 2018. godine. Ispravka vrijed-nosti kredita bilježi rast od 30,4 miliona eura ili 25,6% u odnosu na isti period prethodne godine. Pokrivenost nekvalitetnih kredita ispravkama vrijednosti kredita je, kao rezultat zabilježenog rasta ispravki vrijednosti, značajno povećana u odnosu na kraj 2017. godine, kada je iznosila 60,3%. (grafik br. 2.11).

Na kraju posmatranog perioda, krediti koji ka-sne sa otplatom iznosili su 182,9 miliona eura i činili su 6,24% ukupnih kredita banaka. Krediti koji kasne sa otplatom zabilježili su pad od 5,5 miliona eura ili 2,9% u odnosu na kraj 2017. go-dine.

Boks 2.3 – Kreditna aktivnost banaka

Centralna banka Crne Gore od aprila 2018. godine sprovodi istraživanje o kreditnoj aktivnosti banaka u formi ankete (engl. Bank Lending Survey), koje je u skladu sa međunarodnom praksom i metodolo-gijom. Rezultati ankete, u kojoj učestvuju sve banke, shodno Odluci o utvrđivanju obrasca za dostav-ljanje informacija o kreditnoj aktivnosti, daju uvid u ključne determinante ponude i tražnje kredita privrede i stanovništva. Takođe, ovim istraživanjem Centralna banka raspolaže sa informacijama o pro-mjenama u dinamici kreditiranja preduzeća i stanovništva od strane banaka, o kreditnim standardima, faktorima koji su uticali na njihovo kretanje, uslovima kreditiranja i očekivanjima banaka u vezi sa no-vim kreditiranjem. Izvještaj o rezultatima ankete o kreditnoj aktivnosti banaka se izrađuje i publikuje na kvartalnom nivou.

Nekvalitetni krediti i ispravka vrijednosti kredita, u 000 eura (lijeva skala), učešće nekvalitetnih

kredita u ukupnim kreditima, u % (desna skala)

Grafik 2.11

53

Monetarna kretanja

Novoodobreni krediti34

Kada se posmatraju novoodobreni krediti, evidentno je da je kreditna aktivnost banaka u posmatra-nom periodu intenzivirana. Banke su tokom 2018. godine odobrile ukupno 1.176,4 miliona eura novih kredita. U odnosu na prethodnu godinu odobreno je 81,7 miliona eura ili 7,5% više kredita.

Rast kredita je tokom 2018. godine podržan povoljnijim uslovima kreditiranja i povećanom tražnjom za kreditima. Prema rezultatima ankete o kreditnoj aktivnosti banaka35, kreditni standardi za kom-panije i stanovništvo su tokom 2018. godine ublaženi. Ublažavanju kreditnih standarda za kompani-je i stanovništvo doprinijeli su prije svega povećana konkurencija na bankarskom tržištu, pozitivna očekivanja banaka u pogledu ekonomske aktivnosti, veća spremnost na preuzimanje rizika, a za sta-novništvo dodatno i niži rizik zahtijevanog kolaterala. Prema rezultatima Ankete, tokom tri kvartala 2018. godine tražnja za kreditima kompanija i stanovništva je rasla, najvećim dijelom vođena po-trebom za finansiranjem obrtnih sredstava i re-strukturiranjem postojećih dugova kod kompa-nija, dok su kod stanovništva glavni faktori rasta tražnje − potreba za refinansiranjem postojećih dugova, kao i kupovina nepokretnosti i trajnih potrošnih dobara.

Ročna struktura novoodobrenih kredita poka-zuje da je dominantan dio, u iznosu od 891,9 miliona eura ili 75,8%, odobren na rok duži od jedne godine. U ročnoj strukturi novoodobrenih kredita smanjeno je učešće dugoročnih kredita u odnosu na prethodnu godinu, kada je iznosilo 77,9% (grafik br. 2.12).

Namjenska struktura novoodobrenih kredita po-kazuje da tokom dvanaest mjeseci 2018. godine dominantan dio od 409,9 miliona eura ili 34,8% čine krediti za likvidnost, nakon čega slijede go-tovinski krediti sa 341,1 milion eura ili 29%.

2.1.4. Ulaganje banaka u hartije od vrijednosti

Trend povećanja ulaganja crnogorskih banaka u hartije od vrijednosti je otpočeo nakon izbijanja glo-balne finansijske krize. Banke su, usljed manje intenzivne kreditne aktivnosti u proteklim godinama, dio viška likvidnih sredstava plasirale u hartije od vrijednosti, kao alternativni vid izvora prihoda.

I tokom 2018. godine, trend rasta ulaganja u HOV je nastavljen. Tako su na kraju decembra 2018. go-dine ova potraživanja banaka iznosila 508,1 milion eura i bilježe rast od 53,9 miliona eura ili 11,9% u odnosu na kraj prethodne godine (grafik 2.13).

34 Izvor podataka o novoodobrenim kreditima: Kreditni registar, KRN izvještaji banaka35 Anketa o kreditnoj aktivnosti banaka se sprovodi od strane CBCG od drugog kvartala 2018. godine.

Novoodobreni krediti, struktura po ročnosti, u 000 eura

Grafik 2.12

izvor: Kreditni registar, KRN izvještaji banaka

54


Ukoliko se posmatra struktura ulaganja banaka u HOV, može se zaključiti da banke najvećim dijelom ulažu u siguran portfolio. Tako se na kraju decembra 2018. godine, dominantan dio od 86,4% ukupnih HOV odnosio na različite domaće državne HOV, dok se 9% odnosilo na HOV nerezidenata, a 4,6% na HOV ostalih domaćih sektora (grafik 2.14).

Rast ukupnih ulaganja u HOV u decembru 2018. godine rezultat je povećanog ulaganja banaka u dr-žavne HOV. Tako je ukupan iznos potraživanja banaka po osnovu državnih HOV na kraju decembra 2018. godine iznosio 438,9 miliona eura i bio je za 50 miliona eura ili 12,9% veći nego na kraju pret-hodne godine.

Od ukupnog iznosa državnih HOV, na ulaganja banaka u državne euroobveznice se odnosilo 318,1 milion eura ili 72,5%, na državne zapise 77 miliona eura ili 17,5%, dok se 43,7 miliona eura ili 10% odnosilo se na domaće državne obveznice.

U odnosu na kraj prethodne godine, značajan rast od 46,2 miliona eura ili 17% bilježe potraživanja po osnovu ulaganja u državne euroobveznice, dok potraživanja po osnovu ulaganja u državne zapise bilježe rast od 14,8 miliona eura ili 23,7%. Domaće državne obveznice bilježe pad od 10,9 miliona eura ili 20%.

2.1.5. Depoziti

Sredstva deponovana u bankama su u 2018. godini nastavila rastući trend iz prethodnih godina. Na kraju 2018. godine depoziti kod banaka su iznosili 3.459,2 miliona eura, što je za 192,1 milion eura ili 5,9% više u odnosu na kraj 2017. godine.

Glavni izvor finansiranja banaka su depoziti domaćeg sektora, koji su na kraju posmatranog perioda iznosili 2.722,2 miliona eura ili 78,7% ukupnih depozita. Sektor stanovništva i nefinansijski sektor su sa 2.427 miliona eura ili 89,2% imali dominantno učešće u depozitima domaćeg sektora. Depoziti ova

Kretanje potraživanja banaka po osnovu hartija od vrijednosti, u 000 eura Struktura ulaganja banaka u HOV, u 000 eura


55

Monetarna kretanja

dva sektora u odnosu na kraj prethodne godine bilježe rast od 75,2 miliona eura ili 3,2%. Opšta vlada je treći po značaju deponent u crnogorskom bankarskom sistemu sa 213,6 miliona eura ili 6,2% uku-pnih depozita. U odnosu na kraj prethodne godine depoziti ovog sektora su veći za 29,3 miliona eura ili 15,9%. Depoziti finansijskog sektora činili su svega 1% ukupnih depozita i bilježe rast od 275.527 eura ili 1% u odnosu na kraj prethodne godine. (grafik br. 2.15).

Od ukupnih depozita, na depozite po viđenju se na kraju posmatranog perioda odnosilo 2.221,2 mi-liona eura ili 64,2%, dok se 1.169,4 miliona eura ili 33,8% odnosilo na oročene depozite. Neznatan dio depozita (2%) odnosio se na sredstva na „escrow” računu.

U ročnoj strukturi depozita banaka, evidentan je trend rasta učešća depozita po viđenju banaka i smanjenja učešća oročenih depozita. Tako je uče-šće depozita po viđenju povećano za 3 p.p., sred-stava na escrow računu za 1,3 p.p., dok je učešće dugoročnih u ukupnim depozitima smanjeno za 1,1 p.p, a depozita oročenih na rok do jedne godi-ne za 3,2 p.p, na godišnjem nivou (grafik br. 2.16).

Učešće depozita i pozajmica u kreditima po roč-nosti pokazuje da je 32,8% kredita odobrenih na rok preko jedne godine pokriveno izvorima fi-nansiranja (u vidu depozita i pozajmica) sa istom ročnošću. S druge strane, ukupni depoziti po vi-đenju u bankama su 9,3 puta viši od ukupnih po-traživanja banaka po osnovu depozita po viđenju položenih u drugim bankama, dok su kratkoroč-ni depoziti i pozajmice banaka bili 1,8 puta viši od kredita banaka odobrenih sa rokom do jedne godine (grafik br. 2.17).

Depoziti kod banaka, po sektorima, u 000 eura

Učešće depozita i pozajmica u ukupnim kreditima banaka po ročnosti, 31. 12. 2018, u %Ročna struktura depozita, u %

Grafik 2.15

Grafik 2.17Grafik 2.16

56


2.1.6. Stanovništvo i nefinansijski sektor

2.1.6.1. Sektor stanovništva

Sektor stanovništva je najveći korisnik kredita banaka ali i najveći deponent u bankarskom sistemu Crne Gore.

Zabilježen rast kreditne aktivnosti banaka u posmatranom periodu je prije svega vođen rastom kre-dita odobrenih stanovništvu. Ukupan dug sektora stanovništva po osnovu kredita banaka iznosio je 1.250,2 miliona eura na kraju 2018. godine. Zaduženost ovog sektora po osnovu kredita je povećana za 133,3 miliona eura ili 11,9% u odnosu na kraj 2017. godine. Prosječno godišnje, krediti ovog sektora su rasli po stopi od 10,8% tokom dvanaest mjeseci 2018. godine, nešto niže od stope zabilježene u istom periodu prethodne godine (11,4%).

Sektor stanovništva se uglavnom zadužuje kod banaka na rok duži od jedne godine. Na kraju decem-bra 2018. godine, 97,5% od ukupno odobrenih kredita ovom sektoru odnosilo se na dugoročne kredite.

Zaduženost po glavi stanovnika36 je na kraju 2018. godine iznosila 2.009 eura, odnosno 214 eura više nego na kraju prethodne godine.

Na kraju decembra 2018. godine depoziti sektora stanovništva su iznosili 1.327,5 miliona eura, što je za 95,7 miliona eura ili 7,8% više nego na kraju prethodne godine. Ukoliko se posmatraju godišnje stope rasta tokom dvanaest mjeseci 2018. godine, depoziti stanovništva bilježe prosječan rast po stopi od 9,7%, što je više u odnosu na isti period prethodne godine kada su depoziti rasli po prosječnoj godiš-njoj stopi od 9%. Zabilježen rast depozita stanovništva je od velikog značaja za stabilnost bankarskog sistema, i ukazuje da je povjerenje stanovništva u bankarski sistem čvrsto, i pored negativnih događa-ja sa poslovanjem dvije banke krajem 2018. godine.

36 Procjena na 1. januar 2018. godine iznosi 622.359, izvor: MONSTAT.

Depoziti stanovništva, ročna struktura, u % Krediti, depoziti i neto štednja stanovništva, u 000 eura


57

Monetarna kretanja

Na kraju decembra 2018. godine depoziti po viđenju su činili 54,7% ukupnih depozita stanovništva, kratkoročni depoziti 25,1%, dok se 20,2% odnosilo na sredstva deponovana na rok duži od jedne godi-ne. Depoziti po viđenju zabilježili su rast od 73,4 miliona eura ili 11,2% na godišnjem nivou, dugoročni depoziti stanovništva bili su za 16,8 miliona eura ili 6,7% viši, dok su kratkoročni depoziti ovog sekto-ra zabilježili rast od 5,7 miliona eura ili 1,7% (grafik br. 2.18).

Na kraju 2018. godine neto štednja stanovništva iznosila je 77,3 miliona eura i usljed bržeg rasta kre-dita od depozita u posmatranom periodu, zabilježila je pad od 37,6 miliona eura ili 32,7% u odnosu na kraj prethodne godine (grafik br. 2.19).

Kao rezultat navednih kretanja štednje i kredita ovog sektora, koeficijent krediti/depoziti bilježi blagi rast. Na kraju posmatranog perioda iznosio je 0,94 i bilježi rast u odnosu na kraj prethodne godine, kada je iznosio 0,91.

2.1.6.2. Nefinansijski sektor

Nefinansijski sektor je drugi po značaju korisnik kredita banaka i deponent u bankarskom sistemu.

Nefinansijski sektor je na kraju 2018. godine ostvario dug po osnovu kredita u ukupnom iznosu od 1.031,8 miliona eura, što čini 35,2% ukupno odobrenih kredita banaka. Oporavak kreditne aktivnosti banaka se u posmatranom periodu ogleda i u rastu kreditiranja nefinansijskog sektora, koji su na kraju posma-tranog perioda bili za 57,6 miliona eura ili 5,9% viši nego na kraju prethodne godine (grafik br. 2.20).

Na kraju decembra 2018. godine, ukupni depoziti ovog sektora iznosili su 1.099,4 miliona eura i činili su 31,8% ukupnih depozita. Depoziti nefinansijskog sektora zabilježili su pad od 20,5 miliona eura ili 1,8% u odnosu na kraj 2017. godine.

Tokom 2018. godine nefinansijski sektor je bio neto štediša u domaćem bankarskom sistemu. U de-cembru 2018. godine, neto štednja nefinansijskog sektora iznosila je 67,6 miliona eura i bilježi pad od 78,1 milion eura ili 53,6% u odnosu na kraj prethodne godine (grafik br. 2.21).

Krediti nefinansijskom sektoru, u 000 eura (lijeva skala), mjesečna promjena kredita nefinansijskog sektora, u % (desna skala)

Neto štednja nefinansijskog sektora, u 000 EUR


58


Koeficijent krediti/depoziti za nefinansijski sektor je na kraju 2018. godine iznosio 0,94 i povećan je u odnosu na kraj 2017. godine, kada je iznosio 0,87.

2.1.7. Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka iznosila je 649,8 miliona eura na kraju decembra 2018. godine, što je za 34,2 mi-liona eura ili 5,6% više nego na kraju prethodne godine.

Zabilježeni rast strane aktive je najvećim dijelom rezultat povećanja kredita odobrenih nerezidentima u ukupnom iznosu od 60,3 miliona eura ili 87,1%, i gotovine u ukupnom iznosu od 27,5 miliona eura ili 16,1%. Dužnicke HOV bile su za 5,8 miliona ili 19% više i kategorija „ostalo“ bilježi rast od 6,1 milion eura ili 80,8%. Istovremeno, u strukuri strane aktive pad bilježe depoziti banaka kod nerezidenata u iznosu od 65,4 miliona ili 19,4% (grafik br. 2.22).

Najznačajnija kategorija u strukturi strane aktive banaka su depoziti u inostranim bankama, koji su na kraju decembra 2018. godine iznosili 272 miliona eura i činili su 41,9% strane aktive. Pored depo-zita, značajno učešće u strukturi strane aktive imaju gotovina (30,6%) i krediti (19,9%), dok se manji procenat odnosi na dužničke HOV (5,5%). Preostalih 2,1% se odnosi na ostale stavke strane aktive.

Trend rasta u posmatranom periodu imala je i strana pasiva banaka. Iznosila je 965,9 miliona eura na kraju 2018. godine i zabilježila je rast od 104,6 miliona eura ili 12,1% u odnosu na kraj prethodne godine.

U strukturi strane pasive na kraju 2018. godine, dominantno učešće od 76,3% ostvarili su depoziti nerezidenata, dok se na pozajmice banaka odnosilo 22,8%, a ostatak (0,9%) na ostale stavke strane pasive (grafik br. 2.23).

Sve kategorije strane pasive bilježe rast u odnosu na kraj prethodne godine, pri čemu su najveći rast zabilježili depoziti nerezidenata u iznosu od 84,1 milion eura ili 12,9%. Istovremeno, povećanje su

Struktura strane aktive banaka, u 000 eura Struktura strane pasive banaka, u 000 eura


59

Monetarna kretanja

zabilježile pozajmice nerezidenata za 14,7 mili-ona eura ili 7,1%, kao i kategorija „ostale obave-ze“ prema nerezidentima za 5,8 miliona eura ili 215,9%.

Najznačajniji ino izvor finansiranja banaka to-kom 2018. godine su depoziti nerezidenata, koji su tokom posmatranog perioda imali rastući trend. U strukturi ino depozita dominiraju de-poziti fizičkih lica nerezidenata sa 520,9 miliona eura ili 70,7%, koji bilježe rast od 34,8 miliona eura ili 7,2% u odnosu na decembar 2017. godine. Drugi po značaju ino deponent su inostrane kom-panije sa 204,9 miliona eura ili 27,8% učešća, koje bilježe rast od 40,9 miliona eura ili 24,9%, dok je 8,8 miliona eura ili 1,2% deponovano od strane inostranih finansijskih institucija. Na sve ostale ino izvore se odnosilo 0,3% (grafik br. 2.24).

Tokom 2018. godine strana aktiva je bila konstantno niža od strane pasive, pa je na kraju decembra 2018. godine neto strana aktiva iznosila −316,1 milion eura. Razlika između strane aktive i pasive, kao rezultat značajnijeg rasta strane pasive banaka, povećana je u odnosu na kraj prethodne godine, kada je iznosila −245,7 miliona eura (grafik br. 2.25).

Odnos strane pasive i ukupne bilansne sume banaka pokazuje da nerezidenti finansiraju 21,9% uku-pne aktive banaka, dok se 14,7% bilansne sume banaka odnosilo na potraživanja banaka od nerezi-denata. Jaz između strane aktive i strane pasive banaka iznosio je 7,2% na kraju 2018. godine (grafik br. 2.26).

Struktura depozita nerezidenata po sektorima, u 000 eura

Grafik 2.24

Učešće strane aktive, strane pasive i neto strane aktive banaka u bilansnoj sumi banaka, %

Grafik 2.26

Neto strana aktiva banaka, u 000 eura

Grafik 2.25

60


2.1.8. Kapital banaka

Od 1. janura 2018. godine u primjeni je MSFI 9, koji je zamijenio MRS 39. Novim standardom gubici se priznaju u visini očekivanih budućih gubitaka na osnovu podataka o prošlim i budu-ćim događajima, umjesto dosadašnjeg utvrđiva-nja gubitaka u trenutku kada je došlo do gubitka. Bankarski sistem Crne Gore je bez poteškoća im-plementirao MSFI 9, što potvrđuje zabilježen rast ukupnog kapitala.

Ukupan kapital banaka je na kraju 2018. godine iznosio 515,5 miliona eura, što je za 1,5 milio-na eura ili 0,3% više nego na kraju 2017. godine (grafik br. 2.27). U strukturi ukupnog kapitala, pozitivnu tendenciju bilježi akcijski kapital usljed izvršene dokapitalizacije tri banke u junu, julu, oktobru i novembru u ukupnom iznosu od 17,4 miliona eura, kao i neraspoređeni gubitak koji bilježi pad od 21 milion eura na godišnjem nivou.

Na kraju decembra 2018. godine, devet banaka je zabilježilo povećanje ukupnog kapitala u odnosu na kraj 2017. godine, dok su ostale zabilježile pad.

U vlasničkoj strukturi kapitala banaka na kraju 2018. godine dominirao je kapital koji potiče iz inostranih izvora sa 84,2%, domaći privatni ka-pital činio je 13,5% dok je država imala učešće od svega 2,3%.

Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je tokom 2018. godine bio iznad zakonom propisa-nog minimuma od 10% i na kraju godine iznosio je 15,63% (grafik br. 2.28). Međutim, kod jedne banke od trećeg kvartala i kod druge banke od posljednjeg kvartala 2018. godine, koeficijent sol-ventnosti je pao ispod zakonom propisanog mi-nimuma.

Boks 2.4 – Uvođenje privremene uprave

Tokom 2018. godine, aktivnosti CBCG su bile usmjerene na saniranje problema sa kojima su se suočava-le Atlas i IBM banka. I pored preduzetih aktivnosti, kod IBM banke počev od druge dekade septembra, došlo je do pada koeficijenta likvidnosti ispod zakonom propisanog minimuma. Ista banka je na kraju

Ukupan kapital banaka i finansijski rezultat, u 000 eura

Dokapitalizacija banaka u 000 eura (lijeva skala) i koeficijent solventnosti u % (desna skala)

Grafik 2.27

Grafik 2.28

61

Monetarna kretanja

trećeg kvartala imala koeficijent solventnosti ispod regulatornog minimuma od 10%, pri čemu je ko-eficijent solventnosti pogoršan u narednom kvartalu. Takođe, Atlas banka je tokom četvrtog kvartala imala negativan koeficijent solventnosti.

U cilju očuvanja zdravog finansijskog sistema, CBCG je u decembru 2018. godine preduzela aktivnosti koje su dovele do uvođenja privremene uprave u ove dvije banke. Shodno Zakonu o bankama, privre-mena uprava je jedna od korektivnih mjera koju Centralna banka može preduzeti u cilju poboljšanje finansijske situacije u ranjivim bankama. U skladu sa ovim zakonom, privremena uprava može trajati do šest mjeseci, s tim da ukoliko Centralna banka procijeni da u narednih šest mjeseci banka može dostići zahtijevani nivo sopstvenih sredstava ili koeficijenta solventnosti i redovno ispunjavati dospjele obaveze, privremena uprava se može produžiti za još tri mjeseca.

U januaru 2019. godine uveden je stečaj kod jedne, a u aprilu kod druge banke.

Banke su 2018. godinu završile s pozitivnim finansijskim rezultatom u ukupnom iznosu od 27,3 mi-liona eura (grafik br. 2.29). Pri tome, jedanaest banaka je godinu završilo sa dobitkom, a četiri sa gu-bitkom.

Povraćaj na prosječni kapital bankarskog sistema (ROE) tokom 2018. godine bio je pozitivan, i na kraju godine je iznosio 5,36% (grafik br. 2.30). Vrijednost koeficijenta ROE zabilježio je pogoršanje u odnosu na 2017. godinu, kada je iznosio 6,92%. Ovaj pokazatelj je bio pozitivan kod jedanaest banaka, dok je kod četiri banke imao negativnu vrijednost.

2.1.9. Obavezna rezerva banaka

Na kraju posmatranog perioda, izdvojena obavezna rezerva je iznosila 251,9 miliona eura i povećana je za 18,3 miliona eura ili 7,8% u odnosu na kraj 2017. godine (grafik br. 2.31).

Finansijski rezultat na agregatnom nivou, 000 eura Kretanje ROE na agregatnom nivou, u %


62


Efektivna stopa obavezne rezerve, mjerena odnosom izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, iznosila je 7,28% na kraju decembra 2018. godine i povećana je u odnosu na kraj 2017. godine, kada je iznosila 7,15%. Odnos obavezne rezerve i depozita uvećanih za pozajmice na kraju decembra 2018. godine iznosio je 6,71% i povećan je u odnosu na kraj prethodne godine kada je iznosio 6,59% (grafik br. 2.32).

Od ukupnog iznosa izdvojene obavezne rezerve na kraju decembra 2018. godine, 55% je izdvojeno na računima obavezne rezerve u zemlji, dok je 45% izdvojeno na računu CBCG u inostranstvu.

S obzirom na visoku likvidnost bankarskog sektora, nijedna banka nije koristila obaveznu rezervu za likvidnost, a sve banke su izdvajale obaveznu rezervu u propisanom iznosu.

2.2. Kamatne stope banaka

2.2.1. Aktivne kamatne stope

Na ukupno odobrene kredite

Prosječno ponderisane nominalne i efektivne kamatne stope na ukupno odobrene kredite banaka imale su kontinuirani trend pada tokom 2018. godine. Na kraju godine, prosječne stope dostigle su svoje istorijski minimalne vrijednosti.

Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na ukupne kredite banaka u decembru 2018. godine iznosila je 5,75% i ostvarila je pad od 0,41 p.p. u odnosu na kraj prethodne godine. Pro-sječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) na ukupno odobrene kredite banaka je iznosila 6,36% i bila je za 0,45 p.p. niža u odnosu na decembar 2017. godine (grafik br. 2.33).

Izdvojena obavezna rezerva (desna skala) i ukupni depoziti (lijeva skala) u 000.000 eura

Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka, u %


63

Monetarna kretanja

Crnogorske banke su tokom 2018. godine odobravale kredite domaćem sektoru po manje povoljnim uslovima u odnosu na nerezidente (grafik br. 2.34). Tako je PPEKS na kredite odobrene rezidentima u decembru iznosila 6,42%, što je za 1,79 p.p. više od PPEKS po kojoj su odobravale kredite nereziden-tima. Do značajnijeg pada PPEKS nerezidentima došlo je u maju 2018. godine, usljed pada PPEKS na kredite odobrene podsektoru inostranih nefinansijskih kompanija.

U strukturi kredita odobrenih domaćim sektorima, najnepovoljnije uslove kreditiranja ima sektor stanovništva sa PPEKS od 7,84% zabilježenoj na kraju 2018. godine, zatim slijedi nefinansijski sektor sa PPEKS od 5,23%, dok kredite po najpovoljnijim uslovima banke odobravaju finansijskom sektoru (2,79%). Tokom 2018. godine, PPEKS svih sek-tora ima tendenciju smanjenja, pri čemu najveći pad na godišnjem nivou bilježi PPEKS po kojoj su banke odobravale kredite finansijskom sektoru (2,60 p.p.), nevladine i druge neprofitne institucije bilježe pad od 2,43 p.p., nefinansijski sektor 0,46 p.p., Opšta vlada 0,39 p.p., dok je najmanji pad od 0,36 p.p. zabilježen kod stopa po kojima su banke odobravale kredite stanovništvu (grafik br. 2.35).

U posmatranom jednogodišnjem periodu, evi-dentiran je pad PPEKS za sve namjene, izuzev za kredite za ino plaćanja i za otplatu ino kredi-ta koji bilježe rast od 1,11 p.p. i 0,43 p.p. respek-tivno. Na kraju 2018. godine, najveća PPEKS od 8,79% zabilježena je za gotovinske kredite, zatim slijedi priprema turističke sezone (8,65%), za ino plaćanja (7,22%), do najniže stope od 1,50% odo-brene za kupovinu robe široke potrošnje.

Aktivne kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, u %

PPEKS na kredite po sektorima, u %

PPEKS na kredite rezidentima i nerezidentima, u %

Grafik 2.33

Grafik 2.35

Grafik 2.34

64


Posmatrano po namjeni, sve stope sektora sta-novništva bilježe pad na godišnjem nivou izuzev PPEKS za realizaciju investicionog programa. Najveći pad od 1,86 p.p. zabilježen je kod PPEKS na kredite za nabavku osnovnih sredstava, zatim za kupovinu robe široke potrošnje (1,39 p.p.), dok je najmanji pad od 0,27 p.p. zabilježen kod PPEKS za refinansiranje obaveza.

PPEKS na stambene kredite stanovništva ima opadajući trend tokom prethodnih nekoliko go-dina, koji je naročito izražen od drugog kvarta-la 2016. godine (grafik br. 2.36). Na kraju 2018. godine PPEKS na stambene kredite iznosila je 5,84%. U odnosu na januar 2013. godine, PPEKS je niža za 1,78 p.p.

Posmatrano po ročnosti, trend smanjenja prisu-tan je i kod kamatnih stopa na kratkoročne i du-goročne kredite, pri čemu je značajniji pad zabi-lježen kod kamatnih stopa na kratkoročne kredi-te. PPEKS na kratkoročne kredite je u decembru 2018. godine dostigla nivo od 5,05% i bila je za 0,48 p.p. ispod nivoa zabilježenog na kraju 2017. godine. PPEKS na dugoročne kredite je u decem-bru 2018. godine iznosila 6,46%, što je u odnosu na decembar prethodne godine niže za 0,44 p.p. (grafik br. 2.37).

Na novoodobrene kredite37

Prosječno ponderisane nominalne i efektivne kamatne stope na novoodobrene kredite tokom posma-tranog perioda bilježile su oscilacije u kretanju, pri čemu su obje stope bile na nižem nivou u odnosu na kraj prethodne godine.

Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa na novoodobrene kredite banaka u decembru 2018. godine iznosila je 4,82% i zabilježila je pad od 0,45 p.p. u odnosu na isti mjesec 2017. godine. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na novoodobrene kredite banaka iznosila je 5,51% u decembru i bilježi pad od 0,72 p.p. u odnosu na kraj 2017. godine (grafik br. 2.38).

37 Izvor podataka o kamatnim stopama na novoodobrene kredite: Kreditni registar, KRN izvještaji banaka

PPEKS na stambene kredite stanovništva, u %

PPEKS na kredite po ročnosti, godišnji nivo, u %

Grafik 2.36

Grafik 2.37

65

Monetarna kretanja

U posmatranom periodu, oscilacije u kretanju zabilježile su PPEKS na kratkoročne i dugoročne kredi-te. U decembru 2018. godine PPEKS na kratkoročne kredite iznosila je 4,43% i bilježi pad od 2,98 p.p. u odnosu na decembar 2017. godine. Istovremeno, kamatna stopa na dugoročne kredite je u decembru iznosila 6,12% i zabilježila je rast od 0,28 p.p. u odnosu na kraj 2017. godine (grafik br. 2.39).

Posmatrano po namjeni za koju su odobreni krediti banaka tokom 2018. godine, najviša PPEKS zabi-lježena je na kredite odobrene za ino plaćanja (12,53% u martu), zatim na kredite odobrene za realiza-ciju investicionih projekata (9,70% u junu), pripremu turističke sezone (9,64% u avgustu), gotovinske kredite (8,99% u julu i 8,80% u maju). Najniže stope zabilježene su na novoodobrene kredite za kupo-vinu robe široke potrošnje (0,03% u junu; 0,04% u septembru; 0,05% u aprilu; 0,16% u julu i oktobru).

Boks 2.5 – Reforma referentnih kamatnih stopa

Finansijske referentne vrijednosti se definišu kao indeksi koji se koriste za određivanje vrijednosti finansij-skog instrumenta. To su kamatne stope koje povezuju plaćanja u finansijskim ugovorima sa standardnim kamatnim stopama na novčanim tržištima. Koriste se kod širokog spektra instrumenata, uključujući kredit-ne proizvode, HOV sa varijabilnim kamatnim stopama, derivatne proizvode, korporativne ugovore, ali i kod računovodstvenih i poreskih metoda, kao i metoda vrednovanja kapitala i procjene rizika. Upotreba ovih stopa za određivanje cijena finansijskih ugovora smanjuje njihovu kompleksnost, olakšava standardizaciju, poboljšava likvidnost i smanjuje troškove transakcija.

Od izbijanja globalne finansijske krize (GFK) javila se potreba za reformom referentnih kamatnih stopa, kao rezultat nekoliko događaja. Prvo, dovedena je u pitanje prikladnost procesa i metodologija za formulaciju referentnih kamatnih stopa. Naime, referentne stope koje se formiraju na osnovu neobavezujućih kotacija (kao npr. EURIBOR, LIBOR) zasnovanih na ekspertskim procjenama panela od nekoliko banaka, a ne na osnovu stvarnih transakcija, ostavljaju prostor za manipulacije. Usljed brojnih slučajeva tržišnih manipu-lacija od strane nekih panel banaka nakon izbijanja GFK, globalne banke u nekoliko zemalja su novčano kažnjene od strane regulatora. Takođe, usljed postojanja rizika usklađenosti, potencijala za sudski spor, a time i reputacionog rizika, banke članice panela su postale nevoljne da ostanu u panelu, a neke su se i

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, u %

Kamatne stope na novoodobrene kredite po ročnosti, godišnji nivo, u %


66


povukle iz panela. Drugi razlog za reformu referentnih kamatnih stopa su oštre kontrakcije tržišne aktiv-nosti od 2007. godine koje su dovele u pitanje korisnost i snagu referentnih stopa zasnovanih na oročenim neosiguranim međubankarskim tržištima. Naime, ova tržišta su presušila, povećana je disperzija kreditnog rizika pojedinačnih banaka, što je umanjilo adekvatnost referentnih stopa da procijeni zajednički rizik ba-naka. Značajan pad obima transakcija dijelom je rezultat nekonvencionalnih monetarnih politika central-nih banaka kojima je obezbijeđena obilna ponuda likvidnosti, zbog čega je u značajnoj mjeri smanjeno međubankarsko pozajmljivanje, posebno neosigurano. Takođe, ovaj pad je dijelom rezultat značajnije uloge nebankarskih finansijskih institucija u upravljanju likvidnošću, jer je nakon GFK smanjeno oročeno međubankarsko kreditiranje, a banke su se značajnije preusmjerile na nebankarske finansijske institucije kao izvore neosiguranog oročenog finansiranja.

Nepouzdanost referentnih stopa može imati negativne posljedice za transmisiju monetarne politike. Nai-me, s obzirom na to da se u periodima stresa referentne stope mogu ponašati na neočekivan način, uslovi finansiranja ekonomije mogu se neplanirano mijenjati. Ovi rizici mogu biti preuveličani kada se tržišni uče-snici značajno oslanjaju na jednu referentnu stopu. Referentne stope su veoma značajne i za finansijsku stabilnost, jer gubitak povjerenja usljed njihove nepouzdanosti može poremetiti funkcionisanje tržišta. Loše koncipirane i nepouzdane referentne stope mogu prenositi rizike koji se odnose na uslove finansira-nja banaka, ometati sposobnost centralnih banaka da efikasno odgovore na finansijsku krhkost itd.

S ciljem rješavanja navedenih problema, proteklih godina značajne aktivnosti su bile usmjerene na unap-ređenje ovih stopa. U 2013. godini su usvojeni IOSCO Principi za finansijske referentne vrijednosti. Na glo-balom nivou sprovodi se reforma referentnih kamatnih stopa s ciljem identifikovanja snažnih bezrizičnih stopa. U Evropskoj uniji usvojena je EU benčmark regulativa u kojoj su navedeni zahtjevi koji će osigurati ažurnost i integritet. U skladu sa ovom regulativom, referentne stope moraju biti pouzdane, robusne, po-duprijete vidljivim transakcijama na aktivnom tržištu sa konkurentnom ponudom i tražnjom. U skladu sa ovom regulativom, od 1. januara 2020. godine samo autorizovane referentne vrijednosti se mogu koristiti u novim ugovorima. U septembru 2017. godine je formirana radna grupa koju čine Evropska centralna banka, Evropski regulator HOV i tržišta, i Regulator finansijskih usluga i tržišta (glavni supervizor Eonija i Euribor stope) s ciljem usvajanja bezrizičnih stopa kao alternativu EONIA i EURIBOR referentnim stopama koje se koriste u Evropskoj uniji.

U septembru 2018. godine, ova grupa je preporučila euro kratkoročnu stopu (Euro Short-Term Rate) – €STR, kao odgovarajuću bezrizičnu stopu koja će zamijeniti sadašnju EONIA stopu. €STR će proizvoditi ECB, i odražavaće transakcije pozajmljivanja banaka eurozone na neosiguranom prekonoćnom tržištu i zasniva-će se na transakcijama pozajmljivanja u eurima sprovedenim i poravnatim sa odgovarajućim finansijskim institucijama na prethodni dan (T izvještajni datum) sa ročnošću T+1, i time nepristrasno reflektovati tržiš-ne stope. ECB će publikovati €STR stopu od oktobra 2019. godine. Kako bi tržišni učesnici imali dovoljno vremena za tranziciju na €STR, u martu 2019. godine radna grupa je preporučila promjenu sadašnje EONIA metodologije na način da se od datuma publikovanja €STR stope do kraja 2021. godine računa kao €STR uvećana za spred.

S ciljem uslaglašavanja EURIBOR stope sa EU benčmark regulativom, Evropski institut tržišta novca (EMMI)38 sprovodi prilagođavanje postojeće metodologije zasnovane na neobavezujućim kotacijama na tzv. hibrid-nu metodologiju koja će biti zasnovana na transakcijama u mjeri u kojoj je to moguće. Nova hibridna me-todologija koristi stvarne transakcije kada je to moguće, a oslanja se i na podatke sa ostalih tržišta blisko povezanih sa neosiguranim novčanim tržištem eurozone. Do kraja drugog kvartala 2019. godine EMMI će tražiti od Regulatora finansijskih usluga i tržišta autorizaciju metodologije, nakon čega se do kraja 2019. godine planira tranzicija panel banaka na novu hibridnu metodologiju.

Imajući u vidu navedene reforme, potrebno je da se tržišni učesnici pripreme za nove referentne kamatne stope, i da na vrijeme prilagode svoje sisteme, procese i ugovore.

38 Instiucija koja objavljuje EURIBOR.

67

Monetarna kretanja

U Crnoj Gori se na kraju 2018. godine oko 28% ukupno odobrenih kredita odnosilo na kredite odobrene po varijabilnim stopama. Euribor je osnovna stopa koja se koristi prilikom definisanja uslova kreditnih ugovora sa varijabilnim stopama. Tako se blizu 70% ovih kredita odobrava koristeći EURIBOR kao referentnu stopu, dok se manji dio kredita odobrava po Libor stopi, i ostalim referentnim vrijednostima. Najznačajniji dio kredita odobren po varijabilnim stopama je odobren stanovništvu (50%), pri čemu su to najvećim dijelom stambeni krediti (53%), gotovinski (36%) i krediti za refinansiranje obaveza (7%). Pored stanovništva, nefi-nansijski sektor je sa 32% drugi po značaju korisnih kredita odobrenih sa varijabilnom kamatnom stopom, zatim slijedi Opšta vlada sa 17%. Nefinansijski sektor uzima kredite po varijabilnim stopama dominantno za likvidnost (20%), za izgradnju građevinskih objekata i adaptacije (12%), nabavku osnovnih sredstava (11%), refinansiranje obaveza (10%) itd. Opšta vlada dominantno (81%) uzima kredite sa varijabilnim stopa-ma za likvidnost (obrtna sredstva).

2.2.2. Pasivne kamatne stope

U posmatranom periodu prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) na ukupne depozi-te nastavila je trend smanjenja. U decembru 2018. godine, ova stopa je iznosila 0,56% i bila je za 0,13 p.p. niža u odnosu na decembar 2017. godine.

PPEKS na depozite po viđenju je na kraju 2018. godine iznosila 0,02%, depozite ročnosti do tri mjeseca 1,76%, depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine 1,48%, depozite ročnosti od jedne do tri godi-ne 1,55%, depozite ročnosti od tri do pet godina 1,99%, a na depozite ročnosti preko pet godina 2,44%. Posmatrano po ročnosti, u odnosu na decembar prethodne godine rast bilježe samo depoziti ročnosti do tri mjeseca (0,53 p.p.). Najveći pad od 0,86 p.p. zabilježila je stopa na depozite ročnosti preko pet godina (grafik br. 2.40).

PPEKS na depozite po ročnosti, godišnji nivo, u % PPEKS na kredite, depozite i kamatni spred, u %


68


Razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa je tokom 2018. godine imala opadajući trend. Na kraju 2018. godine, razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa na ukupne kredite i depozite banaka iznosila je 5,80 p.p. i smanjena je u odnosu na kraj 2017. godine, kada je iznosila 6,12 p.p. (gra-fik br. 2.41).

2.3. Mikrokreditne finansijske institucije

Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju 2018. godine iznosila 64,6 miliona eura i povećana je za 3,5 miliona eura ili 5,8% u odnosu na kraj 2017. godine.

Ukupni krediti MFI su na kraju decembra 2018. godine iznosili 64,8 miliona eura, što je za 4,7 mili-ona eura ili 7,8% više nego na kraju 2017. godine. Sektorska alokacija pokazuje da se dominantan dio (96,8%) kredita MFI odnosio na sektor stanovništva, dok se 3% odnosilo na nefinansijske institucije, a preostalih 0,2% na finansijske institucije39 (grafik br. 2.42).

Tokom 2018. godine, MFI su odobrile ukupno 58,2 miliona eura novih kredita. Kreditna ak-tivnost je u posmatranom periodu intenzivirana u odnosu na prethodnu godinu, zabilježivši rast novoodobrenih kredita od 4,4 miliona eura ili 8,1%. Najveći dio novih plasmana MFI (97,5%) odobren je sektoru stanovništva.

U strukturi ukupne pasive MFI, dominantno učešće od 53,2% bilježe pozajmice, dok se na uku-pan kapital MFI odnosilo 42,9%, a na ostale oba-veze 3,9% bilansne sume. Kapital MFI je na kraju 2018. godine iznosio 27,7 miliona eura, što je za 3,3 miliona eura ili 13,5% više nego na kraju 2017. godine. Od ukupnog iznosa kapitala, 71,2% se odnosilo na kapital iz donacija, 16,3% na dobit iz tekuće godine, a 12,5% na neraspoređenu dobit.

Na kraju 2018. godine pozajmice MFI su iznosile 34,3 miliona eura, što predstavlja rast od 97.000 eura ili 0,3% u odnosu na kraj 2017. godine. Mikrokreditne finansijske institucije su najveći dio pozajmica (78,2%) uzele od inostranih finansijskih institucija, 20,6% odnosilo se na pozajmice uzete od domaćih banaka, dok se 1,2% odnosi na ostale pozajmice.

Na agregatnom nivou, MFI su tokom 2018. godine ostvarile neto dobit u iznosu od 4,5 miliona eura, što je za 23,6% više u odnosu na 2017. godinu.

39 Depoziti MFI u domaćim bankama.

Krediti MFI po sektorima, u 000 eura

Grafik 2.42

69

Monetarna kretanja

2.3.1. Kamatne stope MFI

Na ukupno odobrene kredite

U decembru 2018. godine prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na ukupne kredite MFI iznosila je 20,63% i viša je u odnosu na kraj 2017. godine za 0,21 p.p. S druge strane, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) iznosila je 24,42% i zabilježila je rast od 0,18 p.p. na godišnjem nivou (grafik br. 2.43).

PPEKS na ukupne kratkoročne kredite iznosila je 26,57% na kraju 2018. godine, dok je na dugoroč-ne kredite iznosila 24,28% i bilježila je rast u od-nosu na decembar prethodne godine, i to za 0,86 p.p. i 0,13 p.p. respektivno.

Na novoodobrene kredite40

Kretanje PPNKS i PPEKS na novoodobrene kre-dite MFI tokom 2018. godine karakterišu oscila-cije u kretanju, uz zabilježen rastući trend (grafik br. 2.44). PPNKS na novoodobrene kredite MFI u decembru 2018. godine iznosila je 20,96%, što je bilo za 0,78 p.p. više nego na kraju 2017. godi-ne. Istovremeno, PPEKS je iznosila 25,07% i zabi-lježila je rast od 0,72 p.p. u odnosu na decembar prethodne godine.

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na novoodobre-ne kratkoročne kredite iznosila je 25,95% i u od-nosu na decembar prethodne godine bilježi rast od 1,31 p.p. S druge strane, PPEKS na kredite odobrene sa ročnošću preko jedne godine iznosi-la je 24,94% i bilježi rast od 0,63 p.p. na godišnjem nivou.

Posmatrano po namjeni za koju su odobravani krediti, tokom 2018. godine najveća PPEKS stopa zabi-lježena je na kredite odobrene za kupovinu zemljišta (32,62% u junu), za kupovinu stanova i adaptacije (32,55% u aprilu).

40 Izvor podataka o kamatnim stopama na novoobrene kredite MFI: Kreditni registar, KRN izvještaji banaka.

PPNKS i PPEKS na ukupne kredite MFI, godišnji nivo, u %

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, u %

Grafik 2.43

Grafik 2.44

70


Boks 2.6 – Poređenje kamatnih stopa po kojima su kredite odobravale banke i MFI

Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite značajno se razlikuju. Naime, PPNKS na ukupne kredite kod banaka je iznosila 5,75%, a efektivna 6,36%, dok su iste stope kod MFI iznosile 20,63%, odnosno 24,42%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS od 5,05%, a MFI po 26,57%, dok je PPEKS na dugo-ročne kredite kod banaka iznosila 6,46%, a kod MFI 24,28% (grafik br. 1).

Velika odstupanja između banaka i MFI postoje i kod kamatnih stopa na novoodobrene kredite. Naime, PPNKS na novoodobrene kredite kod banaka iznosila je 4,82%, a efektivna 5,51%, dok su iste stope kod MFI iznosile 20,96%, odnosno 25,07%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS 4,43%, a MFI po 25,95%. PPEKS na dugoročne kre-dite je kod banaka iznosila 6,12%, a kod MFI 24,94% (grafik br. 2).

Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, %

Grafik 1

Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, %

Grafik 2

monetarna kretanja02 - cbcg · zvode tržišne robe i nefinansijske i finansijske usluge. nevladine...

Documents