męż - publio.pl · znaczący wpływ na decyzje kobiet dotyczące macierzyństwa. mniej więcej w...

Mężczyźni na przełęczy życia.Studium socjopedagogiczne

Iwona Chmura-Rutkowska

Joanna Ostrouch

Mężczyźni na przełęczy życia.Studium socjopedagogiczne

Oficyna Wydawnicza „Impuls”Kraków 2007

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Recenzent:prof. zw. dr hab. Zbigniew Kwieciński

Redakcja merytoryczna:Iwona Chmura-Rutkowska

Joanna Ostrouch

Redakcja wydawnicza:Beata Bednarz

Korekta:Urszula Lisowska

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

Książka przygotowana i opublikowana w ramach projektu badawczego nr 1 H01F 014 27 finansowanego przez

Komitet Badań Naukowych w latach 2004–2006.

ISBN 978-83-7308-825-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected]

Wydanie I, Kraków 2007

Spis treści

Wstęp ......................................................................................................................... 9

Część I. Problematyka badań

Rozdział 1. Męskość jako kategoria kulturowo-społeczna ..................................... 171.1. Przemiany społeczne w Polsce a sytuacja mężczyzn ................................ 171.2. Socjalizacja do męskości ............................................................................. 23

Rozdział 2. Procedura badawcza .............................................................................. 31

Część II. Kryzys przełomu połowy życia u mężczyzn

Rozdział 3. Kryzys połowy życia a zadania rozwojowe .......................................... 41

Rozdział 4. Specyfika okresu pożegnania z młodością u mężczyzn ..................... 454.1. „Ten czas ucieka wręcz. Dzień nie jest z gumy, niestety” – czas w życiu mężczyzn ............................................................................. 484.2. „Najbardziej po dzieciach widać, że szybciej czas leci” – perspektywa temporalna życia ............................................................... 534.3. „Czasy są niepewne. Nie ma co gdybać nad przyszłością” – refleksje nad starością i śmiercią ............................................................. 554.4. „Wiele rzeczy mogłem zrobić jeszcze lepiej... Ale ogólnie nie jest źle” – bilans życia ................................................................................................ 604.5. „Człowiek jakoś skapcaniał” – tęsknota za młodością ............................. 694.6. „To nie jest takie proste w jeden dzień wszystko rzucić” – ostatni moment, by rozpocząć nowe życie .............................................. 744.7. „Mężczyźni najlepiej sami się leczą” – (nie)dbanie o zdrowie ............................................................................... 77Podsumowanie ................................................................................................... 83

6 Spis treści

Część III. Między domem a pracą

Rozdział 5. Praca zawodowa ..................................................................................... 895.1. Praca jako centralna wartość tożsamości mężczyzny w wieku od 35 do 40 lat .............................................................................. 905.2. „Nie chodzi o kokosy” – satysfakcja z pracy ............................................. 1025.3. „Częściej przebywam w pracy niż w domu, chociaż dom jest najważniejszy” – rodzina a praca zawodowa mężczyzn ..................... 1085.4. „Chciałbym, żeby moja żona była prezesem, ale żeby była przy tym normalną kobietą” – mężczyźni a praca zawodowa kobiet ....................................................... 115Podsumowanie ................................................................................................... 123

Rozdział 6. Czas wolny ............................................................................................. 129

Rozdział 7. Obowiązki domowe ............................................................................... 1377.1. Idea równości płci w Polsce ........................................................................ 1377.2. „Na żonie opiera się prowadzenie domu i tutaj daję jej całkowitą swobodę” – podział obowiązków domowych ........................... 1447.3. „Nie lubię sprzątać, nie lubię miotły, nie lubię ściery” – nastawienie do prac domowych ............................................................... 1487.4. „U mnie jest sprawiedliwie, pod warunkiem że nie rozumiemy sprawiedliwości jako równo” – ocena podziału obowiązków .................................................................... 1527.5. „Matka wszystkim się zajmowała”– dom rodzinny a własny związek ......................................................................................... 154Podsumowanie ................................................................................................... 156

Część IV. Relacje interpersonalne

Wprowadzenie ........................................................................................................... 161

Rozdział 8. Męska przyjaźń ..................................................................................... 171

Rozdział 9. Mąż/partner – związki z kobietami/małżeństwo ................................ 1879.1. Między tradycją a nowoczesnością ............................................................. 1879.2. „Kobieta przy mężczyźnie chce czuć się bezpieczna” – wzajemne oczekiwania ............................................................................ 1969.3. „Ostatni raz, że kocham, to 15 lat temu powiedziałem” – okazywanie uczuć w związku .................................................................. 1989.4. „Są plusy i minusy. Ale plusów więcej” – małżeństwo jako pułapka? ....................................................................... 2049.5. „Może nie było łatwiej, ale na pewno mniej stresująco” – jak być mężczyzną/partnerem/mężem w dzisiejszych czasach ............. 206

Spis treści 7

9.6. „Ojciec grał pierwsze skrzypce, a u mnie już tak nie jest” – deklarowany model związku a związek rodziców ................................ 209Podsumowanie ................................................................................................... 212

Rozdział 10. Ojciec – ojcostwo i relacje z dziećmi ................................................. 21710.1. Generatywność i współczesne dylematy wokół roli ojca ........................ 21710.2. „Obowiązek, odpowiedzialność, przyjemność” – co to znaczy być ojcem ......................................................................... 22810.3. „Ja jestem niestety podobny do swojego ojca” – wychowanie kiedyś a dziś ...................................................................... 23510.4. „A ja to bym nawet nie pozwolił, żeby nie kąpać” – ojcowie małych dzieci ............................................................................ 23910.5. „Widzę córkę w sobotę... Jeśli oczywiście nie pracuję w sobotę” – czas dla dzieci i wspólne rozmowy ...................................................... 24110.6. „Tata, czy ty mnie kochasz?” – okazywanie uczuć dziecku ................................................................... 24910.7. „Raz po raz trzeba pokazać silną rękę, jeżeli zasłuży” – ojcowski autorytet i metody wychowawcze ........................................ 25210.8. „Dziewczynka ma inne zainteresowania” – wychowanie dziecka a płeć ................................................................... 25610.9. „Nie ma wywnętrzniania się” – rozmowy o dzieciach .......................... 258Podsumowanie ................................................................................................... 259

Rozdział 11. Syn/zięć – relacje z rodzicami ............................................................ 265

Zakończenie .............................................................................................................. 277

Bibliografia ................................................................................................................ 287

Aneksy ....................................................................................................................... 301Aneks 1. Dyspozycje do wywiadu biograficznego ................................................. 303Aneks 2. Scenariusz do wywiadu grupowego ( focus group interview) ................... 307

Spis tabel, schematów i wykresów .......................................................................... 315

Wstęp

W Polsce zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn szczęście rodzinne jest wartością cenioną szczególnie wysoko. W wymiarze symbolicznym rodzina to najwyższe dobro. W dyskursie publicznym nadal jest widocz-na silna tradycja myślenia o rodzinie w kategoriach ostoi narodowej toż-samości, polskiej tradycji i religii katolickiej. Deklaracje społeczeństwa nie budzą wątpliwości: kobieta pełnowartościowa i spełniona to kobieta--matka. A jednak Polki rodzą coraz mniej dzieci1. W 2000 roku społeczeń-stwo polskie obiegła wiadomość, że w XXI wiek wkraczamy z ujemnym przyrostem naturalnym. W środkach masowego przekazu przedstawiano coraz bardziej pesymistyczne analizy i prognozy. Ich wspólną cechą był mocno promowany pogląd, że odpowiedzialność za ten stan rzeczy pono-szą tylko kobiety. Przekonywano, że mamy do czynienia z „macierzyń-skim strajkiem kobiet”, „ucieczką kobiet przed macierzyństwem” i „ko-biecym kultem bezdzietności”2. Dominującym wątkiem stała się analiza tej „patologii” z punktu widzenia „fatalnej w skutkach” erozji tradycyj-nych ról rodzajowych w rodzinie, szkodliwej emancypacji oraz egoistycz-nych postaw młodych kobiet. Na pierwszych stronach gazet i czasopism

1 Transformacja systemowa i gospodarcza wpłynęła na gwałtowną zmianę procesów demo-graficznych. Od początku lat 90. nasila się model zawężonej reprodukcji i od 1989 roku jej poziom nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Współczynnik dzietności obniżył się z 2,04 w 1990 roku do 1,34 w 2000 i 1,25 w 2002 roku. W 2003 roku współczynnik dzietności wynosił 1,22 i był najniższy od ponad 50 lat (prosta zastępowalność pokoleń ma miejsce przy wskaźniku dzietności powyżej 2,1 – kiedy w danym roku na jedną kobietę w wieku od 15 do 49 lat przypada średnio 2 dzieci). Współczynnik przyrostu naturalnego (różnica między liczbą urodzeń i zgonów) od 1999 roku jest ujemny: w 2004 roku wyniósł: – 0,2. Źródło: Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 roku. Opracowa-nie, GUS, http://www.stat.gov.pl.

2 Zob. Z. Wojtasiński, S. Sachno, Kult bezdzietności. Co piąta kobieta nie chce być matką, „Wprost” 2003, nr 15, s. 82–87; Spóźnione poczęcie. Czy grozi nam bezdzietność?, „Forum” 2000, nr 16, s. 6–9; M. Henzler, Model 2 + 0, „Polityka” 2000, nr 3, s. 3–4; E. Nowakowska, Skąd się nie biorą dzieci, „Polityka” 2000, nr 3, s. 5–8.

10 Wstęp

tłustym drukiem – stosując często retorykę zastraszania – mobilizowano „dezerterki” do rodzenia dzieci: „Nie da się pogodzić kariery zawodowej z urodzeniem dziecka. A zegar biologiczny tyka. Po trzydziestce może być za późno!”3. W tej burzliwej debacie uderzał i dziwił fakt, że spadku liczby urodzeń nie wiązano w ogóle ze „strajkiem ojcowskim”. Dla alarmujących demografów i komentatorów danych statystycznych rola ojca była trakto-wana jedynie jako pochodna roli matki. Nie brano prawdopodobnie pod uwagę, że mała dzietność może wynikać również z niechęci mężczyzn (a nie tylko kobiet) do posiadania dzieci. Nie toczyła się żadna równoległa dyskusja na temat ewentualnego „egoizmu” czy „kultu bezdzietności” mężczyzn, który mógłby mieć wpływ na odraczanie lub rezygnowanie Polaków z rodzicielstwa. Nie brano również pod uwagę tego, że męskie postawy prokreacyjne i orientacje protagogiczne4 czy sposób (nie)radzenia sobie z gwałtownymi zmianami społeczno-gospodarczymi mogą mieć znaczący wpływ na decyzje kobiet dotyczące macierzyństwa.

Mniej więcej w tym właśnie czasie, motywowane rozwiązywaniem swoich problemów badawczych, szukałyśmy – każda na własną rękę – publikacji czy też wyników badań nad różnymi aspektami męskości, a w szczególności ojcostwa. Zainspirowane wynikami badań nad orien-tacjami protagogicznymi młodych dorosłych5, miałyśmy nadzieję, że znajdziemy podobne analizy dotyczące dorosłych i doświadczonych już ojców. Brakowało jednak takich opracowań. Nieliczne publikacje na ten temat były zazwyczaj tłumaczeniami artykułów i książek zachodnich autorów lub adaptacjami ich teorii, co stawiało pod znakiem zapytania prawomocność przenoszenia ich wniosków w polski kontekst społecz-no-kulturowy. Po raz kolejny okazało się, że ani naukowcy, ani ośrodki badania opinii publicznej, podobnie jak publicyści i inni przedstawiciele życia publicznego, nie byli szczególnie zainteresowani tym, co mężczyź-ni myślą, jak działają i co mają do powiedzenia na temat swojego życia i samych siebie – zwłaszcza jeśli chodzi o sferę uznawaną za intymną. Tymczasem w ostatnich latach, na skutek przemian zachodzących w sy-

3 Spóźnione poczęcie..., op. cit., s. 1. 4 Znaczenie pojęcia „orientacje protagogiczne” przyjmujemy za Z. Kwiecińskim: Orientacje

protagogiczne młodych dorosłych – poziom, determinanty i predyktory. Studium empiryczne [w:] idem, Tropy – ślady – próby. Studia i szkice z pedagogii pogranicza, „Edytor”, Poznań – Olsztyn 2000, s. 193–214. Pojęcie to zostało szerzej omówione w rozdziale dziesiątym niniejszej książki.

5 Z. Kwieciński, Tropy – ślady – próby..., op. cit.

Wstęp 11

stemie ról płciowych, coraz częściej stawia się pytanie: co to znaczy być kobietą i mężczyzną we współczesnej Polsce. Z jednej strony proces in-dywidualizacji różnicuje sytuację kobiet i mężczyzn, z drugiej – zaciera ich dotychczasowe role. Mimo że nowa, niejednoznaczna, płynna rzeczy-wistość społeczno-kulturowa, ekonomiczna i ustrojowa wymusza zmianę dotychczasowych wzorców kobiecości i męskości, tradycyjne formy reali-zowania tych wzorców wciąż wydają się powszechne. Jak z nowymi wy-zwaniami radzą sobie kobiety i mężczyźni? O ile o sytuacji kobiet pisze się coraz więcej (w Polsce badania dotyczące tożsamości płci to w przy-tłaczającej większości studia nad kobietami6), o tyle – powtórzmy to raz jeszcze – doświadczenia mężczyzn wydają się obszarem zaniedbanym i przemilczanym, a w literaturze wyraźny jest brak komplementarnych problemowo badań nad mężczyznami. Podjęte przez nas badania miały za zadanie przynajmniej częściowo te luki wypełnić.

Problematyka książki koncentruje się wokół przemian, jakie towa-rzyszą zjawisku tzw. kryzysu czy też przełomu połowy życia u współ-czesnych mężczyzn w Polsce, wpisując się w aktualny dyskurs doty-czący kształtowania się męskiej tożsamości. Celem naszych badań była analiza i opis sposobów myślenia i działania mężczyzn – w kontekście najważniejszych zadań rozwojowych średniej dorosłości – w różnych przestrzeniach życia: prywatnej, publicznej oraz w sferze symbolicz-nych wzorców i modeli. Zastosowanie przez nas metod jakościowych nie pozwoliło na uogólnienia – co też nie było naszym celem – ale dało szansę na dotarcie do istoty fenomenów świata przeżywanego. Problemem za-sadniczym były doświadczenia mężczyzn między 35. a 40. rokiem życia, którzy rozstają się definitywnie z młodością, a wkraczają w wiek śred-niej dorosłości. W Polsce 35–40-letni mężczyźni wchodzili w dorosłość w warunkach gwałtownej zmiany, zatem tradycyjny stereotyp męskości i wzory ról rodzinnych wyniesione z socjalizacji pierwotnej okazały się nieadekwatne w nowej rzeczywistości politycznej, ekonomicznej i spo-

6 Zob. J. Sikorska (red.), Kobiety i ich mężowie. Studium porównawcze, IFiS PAN, Warszawa 1996; R. Siemieńska, Kobiety: nowe wyzwania. Starcie przeszłości z teraźniejszością, Instytut Socjologii UW, Warszawa 1996; M. Strykowska, Psychologiczne mechanizmy zawodowego funk-cjonowania kobiet, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1992; M. Fuszara, Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy kontrakt płci?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002; A. Titkow (red.), Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003; A. Titkow, D. Duch-Krzystoszek, B. Budrowska, Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia, per-spektywy, IFiS PAN, Warszawa 2004.

12 Wstęp

łeczno-kulturowej7. Dorosłość – naszym zdaniem – jest niezwykle intere-sującym zagadnieniem i jednocześnie, podobnie jak problemy mężczyzn, wymagającym pogłębionych badań8. Aspekty dorosłości, odnoszące się do indywidualnego i społecznego funkcjonowania mężczyzn w okresie średniej dorosłości, przeanalizowałyśmy w kontekście kulturowych ste-reotypów związanych z męskością, ponieważ – jak pokazują liczne bada-nia – sposób funkcjonowania osoby dorosłej oraz rodzaj podejmowanych przez nią zadań są znacząco skorelowane z płcią kulturową (gender).

Książka składa się z czterech części. Pierwsza stanowi wprowadze-nie w problematykę badań. Przedstawiłyśmy w niej sytuację mężczyzn w czasie przełomu i gwałtownych zmian, które dokonują się po 1989 roku w Polsce, analizując dominujące paradygmaty męskości oraz konsekwen-cje i źródła socjalizacji do roli płciowej. Opisałyśmy tu również nasze po-dejście badawcze, problemy, metody, strategie analityczne oraz kryteria doboru rozmówców.

W części drugiej dokonałyśmy analizy zjawisk charakterystycznych dla przełomu połowy życia mężczyzn w kontekście najważniejszych za-dań rozwojowych okresu średniej dorosłości, które jednocześnie wyzna-czają całą strukturę książki. Skoncentrowałyśmy się przede wszystkim na tym, jak w codziennym doświadczeniu mężczyzn przejawiają się: reflek-sja nad sensem życia, czasem, przemijaniem i śmiercią, bilans sukcesów i porażek oraz (nie)spełnionych marzeń i planów, nastawienie do pojawia-jących się zmian związanych z wiekiem – zarówno w sferze potrzeb, emo-cji, jak i zdrowia, oraz na tym, jakie znaczenia przypisują rozmówcy tym wydarzeniom i zmianom.

7 Por. M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Być kobietą, być mężczyzną – czyli o przemianach tożsamości związanej z płcią we współczesnej Polsce [w:] M. Marody (red.), Między rynkiem a etatem. Społeczne negocjowanie rzeczywistości, „Scholar”, Warszawa 2000; M. Ziółkowski, Interesy i wartości spo-łeczeństwa polskiego w okresie systemowej transformacji [w:] J. Brzeziński, Z. Kwieciński (red.), Polacy na progu..., „Forum Oświatowe” 1997, nr 1–2 (numer specjalny), Wyd. „Edytor”.

8 Wkraczanie w ten etap rozwoju oznacza znaczącą zmianę perspektywy życiowej – wobec doświadczeń z przeszłości i świadomości ograniczoności życia. Zob. P. K. Oleś, Psycho-logia przełomu połowy życia, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2000, s. 8; K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role społeczne w okresie dorosłości, Wyd. Fundacji „Hu-maniora”, Poznań 2002; A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, „Scholar”, Warszawa 2004; A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, GWP, Gdańsk 2006; J. Miluska, Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1996.

Wstęp 13

Część trzecia, pt. „Między domem a pracą”, zawiera analizę uwikła-nia mężczyzn w konflikt ról rodzinnych i zawodowych. Najpierw do-konałyśmy charakterystyki aktywności zawodowej mężczyzn w Polsce na podstawie najnowszych wyników badań, opisałyśmy też możliwości i zagrożenia współczesnego rynku pracy, a także znaczenie aktywności zawodowej i podejmowanych w związku z nią wyzwań w kontekście roz-woju psychospołecznego. Szczegółowo omówiłyśmy nastawienie męż-czyzn do pracy zawodowej, ich strategie (nie)godzenia obowiązków wyni-kających z zaangażowania w pracę i (nie)wypełniania zadań związanych z życiem rodzinnym. Przeanalizowałyśmy również ich postawy wobec rosnącej aktywności zawodowej kobiet i zmian w obrębie pełnienia przez nie ról zawodowych. Rozdział szósty jest poświęcony problematyce czasu wolnego, rozumianego nie tylko jako czas na dobrowolne wykonywanie różnych czynności, ale również „czas społeczny”. Opisałyśmy różne rodza-je męskich aktywności, życie towarzyskie, spotkania rodzinne, rozrywki, hobby, sport i rekreację, a także problem korzystania przez mężczyzn ze środków masowego przekazu, ich sposoby odpoczynku oraz działania w organizacjach i grupach nieformalnych. W rozdziale zamykającym tę część książki ukazałyśmy zaangażowanie mężczyzn w wypełnianie obo-wiązków domowych oraz opiekę nad dziećmi. Przedstawiłyśmy w nim koncepcję egalitaryzacji stosunków wewnątrzrodzinnych, nastawienie mężczyzn wobec idei partnerstwa przy podziale obowiązków, rodza-je podejmowanych zadań, sposoby ich wykonywania i ich wartościo-wanie oraz ocenę własnego funkcjonowania w tej sferze w porównaniu z doświadczeniami wyniesionymi z domu rodzinnego.

Część czwarta ukazuje mężczyzn w różnych relacjach interperso-nalnych. We wprowadzeniu opisałyśmy sposoby przejawiania przez roz-mówców troski o drugą osobę, co jest jednocześnie podstawową cechą pozytywnych i głębokich relacji międzyludzkich. Rozdział ósmy doty-czy męskiej przyjaźni – jej uwarunkowań, sposobów rozumienia, reali-zowania oraz znaczenia w życiu rozmówców. W kolejnym rozdziale prze-analizowałyśmy doświadczenia mężczyzn wynikające z pełnienia roli partnera/męża. W kontekście ich uwikłania zarówno w tradycję, jak i no-woczesność przedstawiłyśmy poglądy rozmówców na wzajemne oczeki-wania partnerów w związku, sposoby (nie)okazywania emocji, oceny oraz nastawienia wobec własnego małżeństwa, obszary napięć i problemów wynikających z realizowania roli mężczyzny/partnera/męża we współczes-

14 Wstęp

nej Polsce, a także ich wnioski wyciągnięte z porównania własnych relacji w związku/małżeństwie z relacjami rodziców. Rozdział dziesiąty dotyczy funkcjonowania mężczyzn w roli rodzicielskiej i sposobów realizowania przez nich zadania generatywności. Przedstawiłyśmy w nim współczesne poglądy na rolę ojca, z uwzględnieniem wcześniejszych historycznie wzor-ców ojcostwa. Rozdział ten opisuje sposoby rozumienia przez rozmówców znaczenia ojca w życiu dzieci, również w porównaniu z własnymi ojcami, nastawienia i metody wychowawcze – z uwzględnieniem płci dziecka, ilo-ści i jakości czasu spędzanego z dziećmi, tematy wspólnych rozmów oraz rodzaje i sposoby okazywania emocji własnym dzieciom. Ostatni rozdział tej części jest poświęcony budowaniu przez mężczyzn relacji ze starzeją-cymi się rodzicami, sposobom realizowania roli syna/zięcia oraz znacze-niom, jakie przypisują mężczyźni tej relacji w nowym wymiarze.

Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, jest autorską próbą ana-lizy i interpretacji doświadczeń współczesnych mężczyzn w wieku od 35 do 40 lat oraz sensów i znaczeń, jakie nadają oni poszczególnym sferom własnego życia i otaczającej rzeczywistości9. Stanowi spojrzenie z kobie-cej perspektywy na świat męskich refleksji i doświadczeń. W tym miej-scu pragniemy serdecznie podziękować prof. zw. dr. hab. Zbigniewowi Kwiecińskiemu za inspiracje i wspieranie naszych działań od początku naszej drogi naukowej oraz za życzliwe uwagi, które wpłynęły na osta-teczny kształt książki. Jesteśmy wdzięczne również Grzegorzowi Polako-wi, Marcinowi Zarembie oraz dr. hab. Krzysztofowi Podemskiemu za po-moc w zorganizowaniu i przeprowadzeniu badań fokusowych. Każda z naschciałaby podziękować także swoim Bliskim. Iwona – dziękuję Sławkowi Rutkowskiemu za wsparcie wyrażane każdego dnia poprzez niezliczoną liczbę zwykłych i niezwykłych gestów oraz rozmów, a także Rodzicom i Teściom. Dzięki ich wspólnemu zaangażowaniu i zrozumieniu udało mi się pogodzić rolę debiutującej matki małego dziecka z pracą nad książ-ką. Joanna – dziękuję Wojtkowi Kamińskiemu za cierpliwość, zwłaszcza w końcowym etapie przygotowywania tej książki, za długie, burzliwe i in-spirujące rozmowy oraz pomoc w „codzienności”, co umożliwiło mi swo-bodną pracę twórczą.

Autorki

9 Przeprowadzenie przedstawionych w niniejszej książce badań było możliwe dzięki granto-wi badawczemu KBN nr 1 H01F 014 27 zrealizowanemu w latach 2004–2006.

Część I

Problematyka badań

Rozdział 1.

Męskość jako kategoria kulturowo-społeczna

1.1. Przemiany społeczne w Polsce a sytuacja mężczyzn

Standardy realizowania zadań rozwojowych oraz częściowo strategie radzenia sobie z kryzysem są określane przez kulturę, w jakiej przyszło wzrastać i żyć danemu człowiekowi. Rozwój człowieka podlega bowiem naciskom wynikającym zarówno z biologii, jak i środowiska społecznego (oczekiwań, wymagań, stereotypów, norm społeczno-kulturowych itd.)1. Jeśli założymy, że sposób funkcjonowania osoby dorosłej i rodzaj podej-mowanych wyzwań w naszej kulturze jest znacząco skorelowany z płcią kulturową, to zarówno społecznie tworzone standardy rozwojowe, jak i strategie (nie)radzenia sobie z kryzysami rozwojowymi będą miały swo-ją specyfikę rodzajową2.

Najważniejszym zjawiskiem określającym kształt współczesności jest postępujący proces indywidualizacji ludzkiego życia. Polega on, zda-niem U. Becka, na dezintegracji wcześniej istniejących form społecznych oraz rozpadzie sankcjonowanych przez państwo „normalnych” biografii, układów odniesienia i modeli ról, również tych związanych z płcią3. Jed-nocześnie zanikają tradycyjne wskazówki i ograniczenia, pomocne przy konstruowaniu jednostkowej biografii. Według M. Marody oraz A. Gizy--Poleszczuk, jednostka nie tyle może, ile w każdym momencie życia4 musi wybierać odpowiedni wariant działania. O ile kobiety szybciej po-dejmują (re)konstruowanie swojej roli przez adaptowanie cech i aktywno-

1 A. Brzezińska, Społeczna psychologia..., op. cit., s. 183–216. 2 J. Miluska, Tożsamość kobiet i mężczyzn..., op. cit., Poznań 1996; E. Mandal, Podmiotowe i inter-

personalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią, Wyd. UŚ, Katowice 2000. 3 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, przeł. S. Cieśla, „Scholar”,

Warszawa 2004. 4 M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych, „Scholar”, Warszawa 2004, s. 21.

18 Część I. Problematyka badań

ści wcześniej kulturowo zarezerwowanych dla mężczyzn, o tyle u męż-czyzn redefinicja ich ról następuje znacznie wolniej.

Obecnie coraz więcej uwagi poświęca się słabemu dostosowaniu mężczyzn do zmian społecznych, które nastąpiły w ciągu ostatnich lat5. Przyczyn pojawiającego się tzw. kryzysu męskości6 jest wiele. Zdaniem D. Pankowskiej, najistotniejsze z nich to zrównanie w krajach demokra-tycznych prawnego statusu kobiet i mężczyzn, zakwestionowanie wyż-szości intelektualnej mężczyzn dzięki rozwojowi badań psychologicz-nych7 oraz powszechnemu dostępowi kobiet do edukacji, przejęcie przez kobiety najważniejszych wyznaczników męskiej roli (aktywność zawodo-wa i społeczna) oraz cech stereotypu męskiego (niezależność, orientacja na osiągnięcia), spadek znaczenia siły fizycznej na rzecz technologii oraz brak wzorców męskości prezentowanych synom przez ojców8. Ponadto wymagania stawiane mężczyznom przez współczesne kobiety bywają niejasne – oczekują, by byli czuli i łagodni, a jednocześnie by potrafili dumnie stawić czoła trudnościom, by włączali się w obowiązki domowe i wychowanie dzieci oraz zarabiali dużo pieniędzy na utrzymanie rodziny. W konsekwencji nastąpiła relatywizacja kategorii męskości – pojawiło się wiele równoprawnych i często sprzecznych ze sobą wersji męskości, wy-wołując swoisty kryzys.

Jednak w tym kulturowym zamęcie, jeśli chodzi o wzorce męskości, można wyodrębnić dwa dominujące paradygmaty, również nieustannie ze sobą konkurujące9. Tradycyjny paradygmat, powszechny w pierwszej połowie ubiegłego stulecia, ujmuje męskość jako d o m i n a c ję , a g r e -s ję i s p e c j a l i z a c ję w o k r e ś l o ny c h d z i e d z i n a c h. Opiera się na dualizmie ról płciowych i przekonaniu o „naturalnej” asymetrii cech kobiecych i męskich10. Wymaga od mężczyzny podporządkowania sobie innych, nieustannej walki o potwierdzenie swej męskiej tożsamo-ści i utrzymanie w opozycji do cech uznawanych za kobiece. Oznacza to

5 Por. M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Być kobietą, być mężczyzną..., op. cit. 6 Z. Melosik, Kryzys męskości w kulturze współczesnej, „Wolumin”, Poznań 2002. 7 Por. S. L. Bem, Męskość. Kobiecość. O różnicach wynikających z płci, przeł. S. Pikiel, GWP,

Gdańsk 2000. 8 D. Pankowska, Wychowanie a role płciowe, GWP, Gdańsk 2005, s. 160. 9 K. Arcimowicz, Obraz mężczyzny w polskich mediach. Prawda – fałsz – stereotyp, GWP, Gdańsk

2003, s. 28.10 Zob. Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, przeł. S. Krempnerówna, W. Zaniewicki, PWN, War-

szawa 1997; O. Weininger, Płeć i charakter, przeł. O. Ortwin, „Sagittarius”, Warszawa 1994.

Rozdział 1. Męskość jako kategoria kulturowo-społeczna 19

przymus tłumienia emocji i brak dostępu do pełni ludzkich doświadczeń. Na skutek szybkich emancypacyjnych przeobrażeń ról i postaw kobiet w ostatnich dwóch dekadach XX wieku – głównie w Stanach Zjednoczo-nych – pojawiło się wiele ruchów głoszących hasła przywrócenia wzorca tradycyjnej męskości, konserwatyzmu pedagogicznego i wrogości wobec emancypacji kobiet11.

Nowy paradygmat męskości wyrósł na gruncie myśli postmoderni-stycznej, a także psychologii humanistycznej12, która zakłada, że każda jednostka dysponuje potencjalnymi zdolnościami do twórczego rozwo-ju13. Podkreśla równość oraz partnerstwo mężczyzn i kobiet, uznając te wartości za podstawowe w tworzeniu nowego ładu społecznego. Zakłada, że mężczyźnie potrzebna jest nie dawna, ale nowa tożsamość. Koncepcja podziału ról społecznych ze względu na płeć (specjalizacji) zostaje zastą-piona koncepcją komplementarności i androgyniczności14. Dewizą życio-wą „nowego” mężczyzny jest w s p ó łd z i a ł a n i e, a n i e d o m i n a c j a. Nowy paradygmat pozwala na eksponowanie zarówno cech męskich, jak i kobiecych, przyznaje prawo do wyrażania własnych emocji i pragnień. Zdaniem przedstawicieli tego nurtu, tylko wtedy mężczyzna ma szansę na osiągnięcie pełni człowieczeństwa15. Charakterystyczne jest tu od-rzucenie założeń determinizmu biologicznego, zastąpienie ich poglądem o społecznym i kulturowym rodowodzie różnic między płciami oraz pod-kreślenie znaczenia procesów socjalizacji i inkulturacji w kształtowaniu płci kulturowej (gender).

Analizując społeczno-kulturowy kontekst, w którym przebiega roz-wój danego człowieka, można nie tylko określić źródła nacisków, ale i powody porażek życiowych tych osób. Stąd niezwykle ważny okazał

11 Zob. R. Bly, Żelazny Jan, przeł. J. Tittenbrun, Rebis, Poznań 1993; J. Dobson, Co każdy mąż chciałby, aby jego żona wiedziała o mężczyźnie, przeł. M. Beszczyński, „Vacatio”, Warszawa 1994; A. Moir, D. Jessel, Płeć mózgu: o prawdziwej różnicy między mężczyzną a kobietą, przeł. N. Kancewicz-Hoffman, PIW, Warszawa 1993.

12 Zob. A. H. Maslow, W stronę psychologii istnienia, przeł. I. Wyrzykowska, „Pax”, Warszawa 1986; C. R. Rogers, O stawaniu się osobą – poglądy terapeuty na psychoterapię, przeł. M. Kar-piński, Rebis, Poznań 2002.

13 Zob. Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, „Sic!”, Warszawa 2000; A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość: „ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, przeł. A. Szulżycka, PWN, Warszawa 2001; Z. Melosik, Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji, „Edytor”, Toruń – Poznań 1995.

14 K. Arcimowicz, Obraz mężczyzny..., op. cit., s. 55.15 H. Goldberg, Wrażliwy macho. Mężczyzna 2000, przeł. P. Kołyszko, „Diogenes”, Warszawa

2000; S. Biddulph, Męskość, przeł. A. Jacewicz, Rebis, Poznań 2004.


się ujawniony w naszych badaniach efekt kohorty wynikający ze wspól-nych przeżyć gwałtownie zmieniającej się sytuacji społeczno-politycznej Polski po 1989 roku. Badanych mężczyzn łączy doświadczenie wchodze-nia w dorosłość (w 1989 roku obecni 35–40-latkowie mieli po 18–23 lata) w czasach przełomu i gwałtownych zmian na wszystkich poziomach życia społecznego. To z kolei określało nie tylko symboliczne ramy socjalizacji (wartości, normy, obyczajowość itd.), ale również pewien konkretny wa-chlarz dostępnych zasobów i możliwości działania.

Dzieciństwo i wczesna młodość badanych mężczyzn przebiegały naj-pierw w okresie realnego socjalizmu, potem w czasie narastającego napię-cia politycznego i problemów społecznych. Wzorce męskości, kobiecości i relacji między kobietami a mężczyznami oraz modele życia rodzin-nego, do których byli socjalizowani jako młodzi ludzie, uległy po 1989 roku zmianie, na którą nie byli przygotowani. W czasach realnego socja-lizmu wpływ na tożsamość płciową miały przekazy płynące równocześ-nie z trzech źródeł16. Pierwszym z nich była oficjalna polityka socjali-stycznego państwa, w ramach której formułowano ideały roli rodzajowej. Szczególny nacisk kładziono na aktywizację zawodową kobiet wymuszo-ną rosnącym popytem na siłę roboczą. W sytuacji utrzymywania docho-dów ludności na stosunkowo niskim poziomie mężczyzna przestał być głową i żywicielem rodziny. Ponadto pozycja kobiet w sferze symbo-licznej rosła dzięki szerokiemu dostępowi do edukacji, co zaowocowało przeciętnie wyższym wykształceniem w stosunku do mężczyzn. Dru-gim socjalizującym źródłem była tradycja kulturowa związana z historią Polski – a przede wszystkim walkami o niepodległość i przywiązaniem do religii katolickiej. Charakterystyczny w tym kontekście jest kobie-cy ideał Matki-Polki i męski wzór bohatera narodowego. Trzecią gru-pę czynników oddziałujących na tożsamość płciową kobiet i mężczyzn w czasie realnego socjalizmu stanowiły zmiany cywilizacyjno-kulturowe wynikające z industrializacji i urbanizacji. Szczególnie ważny wydaje się fakt specyficznej sytuacji demograficznej w przedwojennej Polsce. Na skutek tragicznych dla Polaków wydarzeń historycznych dominowała ludność wiejska (70%), która po wojnie zaczęła gwałtownie emigrować do miast, przynosząc ze sobą silny patriarchalny model rodziny wspie-

16 M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Być kobietą, być mężczyzną..., op. cit., s. 44–74; M. Fusza-ra, Kobiety w Polsce na przełomie wieków..., op. cit.; R. Siemieńska, Kobiety: nowe wyzwania..., op. cit.; A. Graff, Świat bez kobiet. Płeć w polskim życiu publicznym, W.A.B., Warszawa 2001.


rany przez tradycyjną naukę społeczną Kościoła katolickiego. Do tra-dycyjnych przestrzeni społecznych kobiet – „dzieci, kuchni i kościoła” – dołączyły przestrzenie związane z pracą zawodową. Mężczyźni, mimo że w rzeczywistości utracili swój wysoki status żywiciela, na poziomie symbolicznym nadal byli traktowani jako głowa rodziny. W związku z mentalnym tradycjonalizmem nie zmieniło się również zaangażowanie mężczyzn w prace domowe i wychowywanie dzieci. Trudne warunkiżycia wytworzyły model związku kobiety „dzielnej ofiary” z mężczyzną jako „dużym dzieckiem” lub „zatwardziałym patriarchą”.

Po 1989 roku w Polsce nastąpiło kilka istotnych zmian. W kontekście ról związanych z płcią najważniejsze wydają się: przemiana kulturowa po-legająca na pojawieniu się wielu nowych wzorów i stylów życia, rozwój rynku dóbr i usług, który wpłynął na nowe presje konsumpcyjne oraz nagła zmiana na rynku pracy. Z jednej strony pojawiło się wysokie bezro-bocie, z drugiej – nowe możliwości rozwoju kariery zawodowej i awansu w sferze publicznej. Sukces zawodowy stał się jednym z wielu możliwych priorytetów życiowych. Dla mężczyzn ów sukces był rzecz jasna trady-cyjnie „naturalny”, dla kobiet zaś związany z zakwestionowaniem trady-cyjnej roli17. Wraz z upowszechnianiem idei wolności jednostki, również w obrębie kształtowania własnej tożsamości, nie zmieniły się znacząco wzorce socjalizacyjne do roli związanej z płcią. W efekcie można odnieść wrażenie, że spośród wszystkich mężczyzn to właśnie ci w wieku od 35 do 40 lat są narażeni na doświadczanie relatywizmu wynikającego z sytu-acji zmiany, kryzysu i ścierania się często sprzecznych ze sobą poglądów na rolę kobiet i mężczyzn w polskim społeczeństwie. Zdaniem K. Arci-mowicza18, tradycyjne wzory męskości lansowane w Polsce, tj. żywicie-la rodziny, jej głowy, srogiego wychowawcy, reprezentanta władzy pub-licznej, utrudniają mężczyznom dostęp do pełni doświadczeń ludzkich, blokują proces egalitaryzacji i ograniczają możliwość realizowania wzorca zaangażowanego i wrażliwego ojcostwa. Ci zaś, którzy starają się poza nie wykraczać, są narażeni na presję społeczną i stygmatyzację. Co ciekawe, największą rolę w tworzeniu i upowszechnianiu alternatywnych wzorców męskości oraz nowych modeli relacji między płciami odgrywa ruch ko-

17 M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Być kobietą, być mężczyzną..., op. cit., s. 44–74; A. Phillips, Przestrzeń publiczna, życie prywatne [w:] R. Siemieńska (red.), Aktorzy życia publicznego. Płeć jako czynnik różnicujący, „Scholar”, Warszawa 2003, s. 24–50.

18 K. Arcimowicz, Obraz mężczyzny..., op. cit., s. 251.


biecy – działając na rzecz zmiany sytuacji i wizerunku kobiet, niejako wymusza również zmiany w obszarze męskości.

Konsekwencje zmian w systemie ról płciowych ponoszą nie tylko kobiety19, przeciążone koniecznością godzenia wielu ról i dylematami dotyczącymi własnej tożsamości, ale również mężczyźni: mają proble-my z poczuciem własnej wartości, popadają w nałogi, wzrasta poziom ich frustracji i agresji. O swoistym niedostosowaniu społecznym części męż-czyzn mogą również świadczyć wysokie wskaźniki bezrobocia, pogor-szenie się wyników szkolnych chłopców, narastająca fala przemocy oraz wczesnej śmiertelności i samobójstw20. Zdaniem H. Goldberga, mężczy-zna czujący ciągły przymus udowodnienia własnej prawdziwej męskości w płynnej rzeczywistości nie jest czasem w stanie racjonalnie analizować faktów i tłumi instynkt samozachowawczy21:

psychiczna energia mężczyzny jest wykorzystywana do obrony przeciwko cze-muś zamiast do wyrażania tego, kim jest. Jego wysiłki są ukierunkowane na udo-wodnienie sobie i innym, kim nie jest – kimś kobiecym, zależnym, uczuciowym, biernym, zalęknionym, bezradnym, przegranym, nieudacznikiem, impotentem itd. [...] Do końca swoich dni jest zmuszony do dowodzenia własnej męskości na polu bitwy, za biurkiem, w miłości, na stole operacyjnym, w barze czy nawet na łożu śmierci22.

Chodzi tu przede wszystkim o zaprzeczanie wszystkiemu, co kojarzy się w naszej kulturze z kobiecością. Według E. Badinter, męskość w kultu-rze zachodniej polega na potrójnym zaprzeczeniu: nie jestem kobietą, nie jestem dzieckiem i nie jestem homoseksualistą23.

Zmieniające się realia życia są widoczne również w zawodowym funkcjonowaniu mężczyzn. S. Faludi uważa, że socjalizowany „dla pra-cy” mężczyzna został oszukany przez społeczeństwo:

19 Por. A. Titkow (red.), Szklany sufit..., op. cit.; A. Gromkowska, Kobiecość w kulturze globalnej. Rekonstrukcje i reprezentacje, „Wolumin”, Poznań 2002; J. Ostrouch, (Nie)Zharmonizowane światy. Paradoksy funkcjonowania kobiet [w:] A. Kicowska, Z. Kwieciński (red.), Dzielność i troska. Studia zadedykowane Profesor Eugenii Malewskiej, Wyd. UW-M, Olsztyn 2005.

20 A. Golczyńska-Grondas, Mężczyźni z enklaw biedy. Rekonstrukcja pełnionych ról społecznych, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne ABSOLWENT, Łódź 2004; G. Dench, Pocałunek kró-lewny. Problem mężczyzn, przeł. W. J. Popowski, IFiS PAN, Warszawa 1998; S. Biddulph, Męskość, op. cit.; H. Goldberg, Wrażliwy macho..., op. cit.

21 H. Goldberg, Wrażliwy macho..., op. cit., s. 39.22 Ibidem, s. 14.23 E. Badinter, XY. Tożsamość mężczyzny, przeł. G. Przewłocki, W.A.B., Warszawa 1993.


rosnące bezrobocie, malejące płace, wydłużające się godziny pracy i ciągły strach przed zwolnieniami podważają wśród mężczyzn bezpieczną rolę „żywiciela”, która kiedyś była ich udziałem24.

Zdaniem tej autorki, współcześni mężczyźni przeżywają kryzys wiary we własną wartość i użyteczność, a zawodowa ekspansja i rosnąca nie-zależność kobiet nie poprawiają tej sytuacji. Skoro mężczyznom łatwiej przychodzi zdobywanie akceptacji i poczucia wartości z codziennej ak-tywności w miejscu pracy niż w sferze osobistej i rodzinnej, to atmosfe-ra niepewności w miejscu zatrudnienia bardziej niż w przypadku kobiet przyczynia się do generowania negatywnych emocji, (auto)destrukcyjnych zachowań i patologii.

Uwikłanie mężczyzn w realizowanie wzorca tradycyjnej męskości utrudnia im konstruowanie własnych biografii jako indywidualnych pro-jektów, będących rezultatem autonomicznych decyzji, o czym pisali U. Beck czy A. Giddens. Taka sytuacja występuje najczęściej u męż-czyzn z niższych warstw społecznych, słabo wykształconych, z obszarów wiejskich oraz z rodzin bezrobotnych czy patologicznych25. Wydaje się, że wraz ze zdobyciem wyższego wykształcenia czy ważniejszego miejsca w strukturze społecznej mężczyźni stają się bardziej otwarci na inne spo-soby konstruowania męskiej tożsamości i mniej podatni na wpływy ste-reotypowych wzorców kulturowych. Jednak dotychczasowe badania nie weryfikują jednoznacznie tej tezy, gdyż dotyczą głównie analizy opinii i deklaracji, a nie rzeczywistych praktyk codzienności. Zmiany w syste-mie ról płciowych, choć rodzą napięcia, stają się zarówno koniecznością, jak i szansą na zwiększenie samoświadomości mężczyzn oraz kreowanie własnego życia zgodnie z indywidualnymi potrzebami, a nie potrzebami dominującej kultury czy struktury społecznej.

1.2. Socjalizacja do męskości

Jak wynika z badań, kulturowe stereotypy związane z płcią, prze-kazywane między innymi w procesie socjalizacji, mają psychologiczne konsekwencje zarówno w perspektywie podmiotowej (zdrowie fizyczne

24 Cyt za: A. Giddens, Socjologia, przeł. A. Szulżycka, PWN, Warszawa 2004, s. 145.25 Zob. A. Golczyńska-Grondas, Mężczyźni z enklaw biedy..., op. cit.


i psychiczne jednostki – obraz własnej fizyczności, samoocena, pewność siebie, kompetencje, poczucie kontroli, atrybucje, motywacje osiągnięć, lęk przed sukcesem), jak i interpersonalnej (przyjaźń, miłość)26. Stereo-typy płci, jako elementy struktury poznawczej, użytecznej przy zdoby-waniu wiedzy o świecie i o samym sobie, mogą być i często są źródłem konfliktów tożsamościowych i interpersonalnych. Jednak rozbieżności między ciągle żywymi, tradycyjnymi przekonaniami i stereotypami do-tyczącymi roli kobiety i mężczyzny a zmieniającymi się realiami życia są źródłem licznych problemów.

Poczucie przynależności do danej płci oraz przekonania o tym, co jest odpowiednie dla płci żeńskiej i męskiej, kształtują się we wczesnym dzie-ciństwie. Płeć jest jedną z pierwszych kategorii nazywaną przez dzieci. Sposób pojmowania przez nie i używania tej kategorii, a później dorosłych, jest jednym z podstawowych elementów funkcjonowania społecznego27. Próba wyjaśnienia mechanizmów rozwoju ról płciowych była podejmowa-na również na gruncie wielu koncepcji psychologicznych i społecznych28. Ps y c ho a n a l i z a zakłada rozwój identyfikacji związanej z przyjęciem roli płciowej rodzica (obiektu) tej samej płci29. Klasyczna teoria Z. Freuda podkreślała znaczenie procesu identyfikacji, dzięki któremu dziecko na każdym etapie rozwoju kształtuje postawy i zachowania, nabywa cechy i wartości, które społeczeństwo uznaje za właściwe dla danej płci. Proces ten prowadzi do internalizacji społecznych standardów męskości i ko-biecości, na podstawie których dziecko będzie starało się postępować i oceniać zachowanie własne i innych. Inaczej proces wrastania w rolę płciową ujmuje teoria społecznego uczenia się. Według niej, dzieci uczą się zachowań typowych dla danej płci, dzięki systemowi nagród i kar, obserwacji i procesowi modelowania. Zgodnie z tą koncepcją przyczyną

26 E. Mandal, Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje..., op. cit.; A. Kwiatkowska, Siła tradycji i pokusa zmiany, czyli o stereotypach płciowych [w:] J. Miluska, P. Boski (red.), Męskość – kobie-cość w perspektywie indywidualnej i kulturowej, Instytut Psychologii PAN, Warszawa 1999.

27 S. L. Bem, Męskość. Kobiecość..., op. cit.; S. L. Bem, Gender Schema Theory and Its Implications for Child Development: Raising Gender – Aschematic Children in a Gender – Schematic Society, „Journal of Women in Culture and Society” 1983, 8, s. 598–616; J. Wojciechowska, Ste-reotypy ról płciowych w rozwoju tożsamości płciowej u dzieci [w:] A. Brzezińska, S. Jabłoński, M. Marchow (red.), Niewidzialne źródła. Szanse rozwoju w okresie dzieciństwa, Wyd. Fundacji „Humaniora”, Poznań 2003.

28 L. Brannon, Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni, przeł. M. Kacmajor, GWP, Gdańsk 2002.

29 A. Giddens, Socjologia, op. cit., s. 130.


odmiennych zachowań kobiet i mężczyzn są zróżnicowane ze względu na płeć praktyki socjalizacyjne (tzw. trening społeczny). Po d ej ś c i e p o z n a w c z o-r o z woj owe zakłada, że powstanie i rozwój tożsamości płciowej wynikają z zasad rozwoju poznawczego. Aby jednostka mogła funkcjonować w danej społeczności, musi zaklasyfikować siebie do jed-nej z płci i konsekwentnie przyjąć normy związane z byciem kobietą lub mężczyzną. Potrzeba poznawczej spójności powoduje, że dziecko zalicza siebie do kobiet lub mężczyzn i zaczyna pozytywnie wartościować elemen-ty rzeczywistości zgodnie z kategorią, z którą się identyfikuje. Te o r i a s c he m a t u r o d z a j u, która łączy koncepcje społecznego uczenia się i poznawczo-rozwojową, mówi, że dzieci, posługując się zastanymi, kul-turowymi definicjami kobiecości i męskości, uczą się, co jest właściwe dla każdej z płci i na podstawie tej wiedzy budują schemat rodzaju. Schemat jako struktura poznawcza, w zależności od biologicznych i kulturowo--społecznych uwarunkowań, może zajmować mniej lub bardziej central-ną i dostępną pozycję w strukturze Ja. W związku z tym, że w kulturze bardzo dużą rolę odgrywa polaryzacja płci – istnieje presja, by schematu rodzajowego używać niemal w każdej sytuacji życiowej wobec siebie, in-nych ludzi, a także przedmiotów, sytuacji, pojęć abstrakcyjnych itp. Swo-istym rozwinięciem teorii schematu rodzaju jest t e o r i a s c e n a r iu s z a r o d z a j u, która zakłada zdobywanie wiedzy o rodzaju poprzez uczenie się całych, uporządkowanych sekwencji zachowań, wynikających ze ste-reotypów płciowych.

Zwolennicy tezy o społeczno-kulturowym podłożu różnic płciowych podkreślają kluczowe znaczenie procesu socjalizacji w kształtowaniu ko-biecej i męskiej tożsamości. Już od momentu urodzenia sposób postępo-wania z dzieckiem jest uzależniony od jego płci, poczynając od nadania mu imienia i dobrania koloru niemowlęcych ubrań. Wyniki badań przy-toczone przez E. Mandal30 pokazują, że już w 24 godziny po narodzinach rodzice różnicują swój opis dziecka w zależności od jego płci. Chłopców uważają za cięższych, większych, bardziej hałaśliwych i mających lepszą koordynację ruchów. Oczekuje się od nich większej aktywności, co pod-kreśla styl zaprojektowanych dla nich ubiorów: ciemnych, niebrudzących się i niekrępujących ruchów31. Otrzymują również większą stymulację

30 E. Mandal, Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe, Żak, Warszawa 2003, s. 37–38.

31 C. M. Renzetti, D. J. Curran, Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, przeł. A. Gromkowska-Me-losik, PWN, Warszawa 2005, s. 123.


werbalną. Od dziecka nakłania się ich do przejawiania zachowań bardziej męskich, tłumienia emocji. Rodzice są bardziej skłonni do tolerowania u chłopców zachowań agresywnych, zwłaszcza agresji fizycznej. Agresja jest również często jedyną emocją okazywaną otwarcie, którą synowie obserwują u ojca32. Zauważa się także pozytywne reakcje rodziców, gdy chłopcy osiągają sukcesy i „zwyciężają”, unikając w ten sposób etykiet nieudaczników, których w sytuacji porażki nie otrzymują tak szybko dziewczęta33. Dzięki wczesnej socjalizacji chłopcy uczą się okazywania postaw asertywnych, pozbawionych większych emocji, z wyjątkiem sy-tuacji, kiedy wyrażają złość34.

Wraz z wiekiem chłopcom i dziewczynkom proponuje się inne gry, zaba-wy35, zainteresowania czy literaturę. W większości bajek i filmów dla dzieci występuje więcej postaci męskich niż żeńskich. Bohaterowie męscy są bar-dzo aktywni i przeżywają wiele przygód, podczas gdy bohaterki są przed-stawione w rolach pasywnych36. Podobnie jest w podręcznikach szkolnych37 i książkach38. Postacie męskie są twórcze, ekspansywne i mają powiązania ze światem zewnętrznym. Chłopcom proponuje się gry o znacznie szer-szym zakresie ról – mają możliwość odgrywania postaci fantastycznych lub realistycznych. 3–4-letni chłopcy otrzymują zabawki konstrukcyjne, elek-troniczne i edukacyjne, które zachęcają ich do podboju, manipulowania, wynalazczości, konstruowania, współzawodnictwa i agresji39.

Dzieci są również inaczej traktowane przez nauczycieli w szkole. Na-uczyciele mają tendencję do stawiania im zadań zgodnie z własną koncep-cją ucznia i uczennicy – najczęściej stypizowaną rodzajowo40, wzmacnianą

32 R. Bly, Żelazny Jan, op. cit., s. 110–120; W. Eichelberger, Zdradzony przez ojca, Wyd. „Do”, Warszawa 1998, s. 23–28.

33 H. Goldberg, Wrażliwy macho..., op. cit., s. 59.34 C. M. Renzetti, D. J. Curran, Kobiety, mężczyźni..., op. cit., s. 125.35 A. Krajewska, Zabawki jako forma socjalizacji do ról płciowych [w:] B. Łaciak (red.), Dziecko we

współczesnej kulturze medialnej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003, s. 221–255.36 A. Giddens, Socjologia, op. cit., s. 132.37 E. Kalinowska, Wizerunki dziewczynek i chłopców, kobiet i mężczyzn w podręcznikach szkol-

nych [w:] R. Siemieńska (red.), Portrety kobiet i mężczyzn w środkach masowego przekazu oraz podręcznikach szkolnych, „Scholar”, Warszawa 1997, s. 115–151; I. Chmura-Rutkowska, „Fartuchowce” i strażacy – czyli płeć w elementarzu, „Forum Oświatowe” 2002, nr 2, s. 47–64.

38 R. Meighan, Socjologia edukacji, przeł. E. Kiszkurno-Koziej i in., Wyd. UMK, Toruń 1993, s. 338–339.

39 C. M. Renzetti, D. J. Curran, Kobiety, mężczyźni..., op. cit., s. 129.40 L. Kopciewicz, Schematy rodzaju (gender) w pracy pedagogicznej nauczycielek edukacji wczes-

noszkolnej [w:] M. Chomczyńska-Rubacha (red.), Płeć i rodzaj w edukacji, op. cit., s. 82–83;


treściami programowymi i zawartością podręczników. Chłopcy przyciąga-ją większą uwagę nauczycieli, otrzymują od nich więcej wskazówek oraz inne niż dziewczęta zadania, często wymagające większej aktywności i samodzielności. W ten sposób przekazują swoim uczniom definicję mę-skości i kobiecości41.

Ten subtelny przekaz jest widoczny również w oddziaływaniu grupy rówieśniczej. Rówieśnicy „zatwierdzają” role, które pełnią dzieci. Stosu-ją bardzo sztywne kryteria, jeśli chodzi o płeć i nie akceptują zachowań niezgodnych ze stereotypem, zwłaszcza w przypadku chłopców42 – wte-dy jawnie wyrażają dezaprobatę i okazują niechęć do wspólnej zabawy. W okresie adolescencji chłopcy wykazują tendencje do interakcji w więk-szych grupach, są bardziej agresywni i nastawieni na rywalizację oraz an-gażują się w bardziej zorganizowane gry i działania, które wymagają od nich wytrzymałości, często niewrażliwości na ból, pewności siebie i umie-jętności współdziałania w zespole. Chcąc uzyskać akceptację rówieśni-ków, uczą się prowadzenia bójek i potyczek słownych, muszą wykazać się poczuciem humoru i gotowością do podejmowania ryzyka43.

Wymienione przekazy socjalizacyjne są widoczne również w me-diach. Mężczyźni w nich dominują, pełniąc „ważniejsze” role – dziel-nych, mądrych, aktywnych i awanturniczych. Najbardziej istotne jest nie to, jak wyglądają, ale kim są, jaki mają charakter i jaki zawód wykonują44. Szczególnie wyraźnie widać to w przypadku kultu sukcesu. Sukces jest męski. Często obserwowany u kobiet lęk przed sukcesem bywa w rze-czywistości lękiem przed maskulinizacją i wyjściem poza kobiecą rolę – podporządkowaną i bierną45. U mężczyzn jest podobnie, jeśli chodzi o sferę rodzinną: występuje u nich lęk przed feminizacją ich wizerun-ku i roli. W reklamach mężczyźni są przedstawiani jako pewni siebie profesjonaliści o dużych kompetencjach i wpływach lub jako macho

E. Górnikowska-Zwolak, Nauczycielskie koncepcje ról społecznych kobiety i mężczyzny – czynnik wzmacniający czy osłabiający szanse rozwojowe dziewcząt i chłopców? [w:] M. Chomczyńska--Rubacha (red.), Płeć i rodzaj w edukacji, op. cit., s. 85–91.

41 C. M. Renzetti, D. J. Curran, Kobiety, mężczyźni..., op. cit., s. 147–165; por. K. J. Tillmann, Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, przeł. G. Bluszcz, B. Miracki, PWN,Warszawa 2005.

42 J. R. Harris, Geny czy wychowanie?, przeł. A. Polkowski, GWP, Warszawa 2000, s. 236.43 C. M. Renzetti, D. J. Curran, Kobiety, mężczyźni..., op. cit., s. 157.44 Ibidem, s. 218–219.45 Zob. M. Strykowska, Psychologiczne mechanizmy..., op. cit.


– zdobywcy kobiet. W reklamach dotyczących świata rodzinnego męż-czyźni pojawiają się najczęściej w tle jako mężowie i ojcowie, jak pi-sze D. Pankowska: „zagubieni w domowej codzienności, obiekty troski swoich opiekuńczych żon”46. Pomimo pewnych zmian w przekazach medialnych wciąż jest promowany tradycyjny wizerunek męskości oraz polaryzacja rodzajowa47.

Wszystkie te przekazy stanowią trening intelektualny, polegający na rozwijaniu właściwości umysłowych kobiet i mężczyzn, emocjonalny – wskazujący na dozwoloną dla danej płci ekspresję i siłę przeżywanych emocji oraz trening społeczny – polegający na przypisaniu określonej płci właściwego miejsca w społeczeństwie48. U chłopców kładzie się na-cisk na samowystarczalność, rozszerzanie granic własnych możliwości, kreatywność i rozwiązywanie problemów. Wpaja im się cechy i posta-wy związane z podejmowaniem ryzyka i pozycji przywódczych. Nie wolno im okazywać słabości i bliskości emocjonalnej. Ogólnie – męska socjalizacja jest nastawiona na wzmocnienie logicznych i racjonalnych aspektów osobowości, na wypracowanie zdolności do samokontroli i panowania nad sytuacją49. W procesie socjalizacji mężczyzna dostrze-ga wyraźną dychotomię kobiecość – męskość, która ma z jednej strony znaczenie adaptacyjne, ponieważ ułatwia określenie miejsca i roli w spo-łeczeństwie, z drugiej zaś może stać się przeszkodą w rozwoju i samore-alizacji50. Uwewnętrznione przepisy roli płciowej uniemożliwiają wielu mężczyznom działanie zgodnie z „prawdziwym Ja” i urzeczywistnienie całego swojego potencjału51. Uwięzienie w „powinnościach”, koniecz-ność spełniania oczekiwań, określonych norm zachowań, rodzajów ak-tywności życiowych oraz tłumienie indywidualnych cech niezgodnych z obrazem męskości staje się barierą trudną do przekroczenia na drodze ku samorealizacji. Potwierdzają to również badania, które dowodzą, że większe szanse rozwojowe i powodzenie w pełnieniu ról społecznych w dorosłości mają te jednostki, które wykraczają poza stereotypowe wy-obrażenia roli płciowej.

46 D. Pankowska, Wychowanie..., op. cit., s. 83–84.47 Por. K. Arcimowicz, Obraz mężczyzny..., op. cit.48 E. Mandal, Podmiotowe i interpersonalne..., op. cit., s. 38; por. P. L. Berger, T. Luckmann,

Społeczne tworzenie rzeczywistości, przeł. J. Niżnik, PIW, Warszawa 1983.49 A. Golczyńska-Grondas, Mężczyźni z enklaw biedy..., op. cit., s. 25–26.50 S. L. Bem, Męskość. Kobiecość..., op. cit.51 D. Pankowska, Wychowanie..., op. cit., s. 153.


Z. Melosik uważa, że współczesny mężczyzna znalazł się w swoistej „pułapce socjalizacyjnej”52, gdyż nie wie, kim ma być i jakie cechy roz-wijać. Jednakże w takiej pułapce wydają się współcześnie tkwić wszyscy ludzie, bez względu na płeć. Problematyka społecznych mechanizmów kształtowania się płci kulturowej jest zatem dla edukacji ważnym teore-tycznym i praktycznym zagadnieniem. Zgodnie z humanistycznymi kon-cepcjami w psychologii stereotypy związane z płcią stanowią zagrożenie dla szans życiowych i możliwości rozwojowych jednostek – zarówno ko-biet, jak i mężczyzn. W efekcie nacisku na różnicowanie ról kobiet i męż-czyzn następuje redukowanie liczby wyborów życiowych dokonywanych przez przedstawicieli obu płci53. Mimo to na gruncie pedagogiki wciąż brakuje pogłębionej refleksji oraz systematycznych badań dotyczących mechanizmów oraz skutków socjalizacji zgodnie ze stereotypami płci.

Według H. Goldberga, żaden mężczyzna nie uniknie negatywnych na-stępstw, jeśli podda się tradycyjnym procesom męskiego wychowania:

te procesy i wytwarzane przez nie wzorce są przytłaczające, a ich konsekwencje nieuchronne. Większość mężczyzn żyje w przekonaniu, że mogą pójść tradycyj-ną drogą, a mimo to w magiczny sposób uniknąć tego, czego świadkami byli u innych54.

S. Biddulph uważa zaś, że większość współczesnych mężczyzn „udaje życie”, co jest szkodliwe nie tylko dla nich, ale również dla ich bliskich55. Nie mają jasnej świadomości kim są, za to bardzo wcześnie uczą się, że muszą udawać. Autor podkreśla, że jako społeczeństwo znajdujemy się dopiero w połowie drogi – po wyzwoleniu kobiet przyszedł bowiem czas na mężczyzn. Kluczem do tego wyzwolenia może być między innymi wie-lostronna socjalizacja chłopców, pozwalająca im zdjąć maski lub poszerzyć ich zestaw. Zdaniem H. Goldberga, mężczyzna, zyskując samoświado-mość, miałby szansę na stworzenie nowych – fizycznych i emocjonalnych – wzorców, które wzbogacałyby i przedłużały jego życie.

52 Z. Melosik, Kryzys męskości..., op. cit., s. 180.53 S. L. Bem, Męskość, Kobiecość..., op. cit.54 H. Goldberg, Wrażliwy macho..., op. cit., s. 35.55 S. Biddulph, Męskość, op. cit., s. 11–13.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

męż - publio.pl · znaczący wpływ na decyzje kobiet dotyczące macierzyństwa. mniej więcej w...

Documents