SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 16 shtator 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI HISTORI

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:36 E diel, 16 shtator 2012E diel, 16 shtator 2012E diel, 16 shtator 2012E diel, 16 shtator 2012E diel, 16 shtator 2012

DOKUMENTET/ DOKUMENTET/ DOKUMENTET/ DOKUMENTET/ DOKUMENTET/ Ç'SYNONIN KOMUNISTËT DHE NACIONISTËT NË LIDHJE ME FQINJIN HELENÇ'SYNONIN KOMUNISTËT DHE NACIONISTËT NË LIDHJE ME FQINJIN HELENÇ'SYNONIN KOMUNISTËT DHE NACIONISTËT NË LIDHJE ME FQINJIN HELENÇ'SYNONIN KOMUNISTËT DHE NACIONISTËT NË LIDHJE ME FQINJIN HELENÇ'SYNONIN KOMUNISTËT DHE NACIONISTËT NË LIDHJE ME FQINJIN HELEN

BASHKIM ME GREQINË?Marrëveshjet shqiptaro greke në kohën e Luftës

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Pas kapitullimit të Italisë më8 shtator 1943 dhe, veçanërisht pas pushtimit gjerman

të Shqipërisë disa ditë më vonë,rezistencës kundër pushtuesit tëri iu shtua dhe forcimi i ambicievepër pushtet politik. Në Konfer-encën e Labinotit, më 4-9 shtator1943, Kryesia e FNÇ-së denoncoimarrëveshjen e bashkëpunimit tëarritur në Mukje, duke i hapurrrugë acarimit të marrëdhënievemidis LNÇ-it, Ballit Kombëtardhe nacionalistëve të tjerë që nukpranonin këtë politikë të re tëFrontit. Duke hedhur parullën"Gjithë pushteti këshillave nacio-nalçlirimtare", në të njëjtën kon-ferencë u diskutua sërish mbizgjerimin e Frontit duke përfshirënë të dhe "rryma të tjera". Nëmënyrë paradoksale dhe të pak-uptimshme, Enver Hoxha e kon-sideronte dhe minoritetin grek sinjë rrymë të veçantë që PKSH-ja

kishte arritur ta përfshinte nëFNÇ.

Politika e adaptuar nga PKSH-ja në Konferencën e Labinotit nënmbulesën e Frontit Nacionalçlir-imtar, u diktua sidomos nga PKJ-ja, me anë të të dërguarit të sajZvetozar Vukmanoviç - Tempo, icili ushtroi një presion të fortë mbiudhëheqjen e lartë shqiptare përtë mos e ndarë pushtetin me Ball-in Kombëtar. Ky qëndrim ishtepjesë e një projekti më të gjerë përkrijimin e Shtabit të PërbashkëtBallkanik, ku do të përfshiheshinforcat e majta të rezistencës nëJugosllavi, Shqipëri, Bullgari dheGreqi. Ky Shtab do të ishte hapi iparë drejt Federatës komunisteBallkanike, në të cilën mendohejtë përfshihej dhe Greqia. Në këtëkuadër, filloi koordinimi i vepri-meve midis EAM/ELAS dhe FNÇ/UNÇ. Bashkëpunimi synonte ak-sione të përbashkëta ndaj push-tuesit, por dhe neutralizim...

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 16-17vijon në faqen 16-17vijon në faqen 16-17vijon në faqen 16-17vijon në faqen 16-17

Sonila BoçiSonila BoçiSonila BoçiSonila BoçiSonila Boçi

Pena që nënshkroiPena që nënshkroiPena që nënshkroiPena që nënshkroiPena që nënshkroiPavarësinë,Pavarësinë,Pavarësinë,Pavarësinë,Pavarësinë,

dokumentet se sidokumentet se sidokumentet se sidokumentet se sidokumentet se sipërfundoi në Muzepërfundoi në Muzepërfundoi në Muzepërfundoi në Muzepërfundoi në MuzeËshtë një penë prej druri, e hollë dhe eËshtë një penë prej druri, e hollë dhe eËshtë një penë prej druri, e hollë dhe eËshtë një penë prej druri, e hollë dhe eËshtë një penë prej druri, e hollë dhe egjatë, e lyer me bojë kafe. Pjesa pranëgjatë, e lyer me bojë kafe. Pjesa pranëgjatë, e lyer me bojë kafe. Pjesa pranëgjatë, e lyer me bojë kafe. Pjesa pranëgjatë, e lyer me bojë kafe. Pjesa pranë

majës pështillet me një fletë metalike. majës pështillet me një fletë metalike. majës pështillet me një fletë metalike. majës pështillet me një fletë metalike. majës pështillet me një fletë metalike. AjoAjoAjoAjoAjopërmban forcën e ndjenjave, sekondat më tëpërmban forcën e ndjenjave, sekondat më tëpërmban forcën e ndjenjave, sekondat më tëpërmban forcën e ndjenjave, sekondat më tëpërmban forcën e ndjenjave, sekondat më të

ethshme të njëqind viteve të shkuaraethshme të njëqind viteve të shkuaraethshme të njëqind viteve të shkuaraethshme të njëqind viteve të shkuaraethshme të njëqind viteve të shkuara

Fisnikëria koroneFisnikëria koroneFisnikëria koroneFisnikëria koroneFisnikëria koronee rrënuare rrënuare rrënuare rrënuare rrënuar

Koronët e Bazilikatës, nga luftëtarë tëKoronët e Bazilikatës, nga luftëtarë tëKoronët e Bazilikatës, nga luftëtarë tëKoronët e Bazilikatës, nga luftëtarë tëKoronët e Bazilikatës, nga luftëtarë tëlavdishëm e të patremburlavdishëm e të patremburlavdishëm e të patremburlavdishëm e të patremburlavdishëm e të patrembur, e panë veten të, e panë veten të, e panë veten të, e panë veten të, e panë veten të

detyruar t'i dedikohen agrikulturës,detyruar t'i dedikohen agrikulturës,detyruar t'i dedikohen agrikulturës,detyruar t'i dedikohen agrikulturës,detyruar t'i dedikohen agrikulturës,blegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhënablegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhënablegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhënablegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhënablegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhëna

historike mbi problematikën demografikehistorike mbi problematikën demografikehistorike mbi problematikën demografikehistorike mbi problematikën demografikehistorike mbi problematikën demografikedhe ekonomike të komunave albanofone tëdhe ekonomike të komunave albanofone tëdhe ekonomike të komunave albanofone tëdhe ekonomike të komunave albanofone tëdhe ekonomike të komunave albanofone të

Bazilikatës.Bazilikatës.Bazilikatës.Bazilikatës.Bazilikatës.

○ ○ ○ ○

faqe 22faqe 22faqe 22faqe 22faqe 22

Shkrimet e përmbledhura në këtë libërShkrimet e përmbledhura në këtë libërShkrimet e përmbledhura në këtë libërShkrimet e përmbledhura në këtë libërShkrimet e përmbledhura në këtë libërjanë botuar nga autori në vitet 1934-janë botuar nga autori në vitet 1934-janë botuar nga autori në vitet 1934-janë botuar nga autori në vitet 1934-janë botuar nga autori në vitet 1934-

1942 në periodikë të ndryshëm të kohës1942 në periodikë të ndryshëm të kohës1942 në periodikë të ndryshëm të kohës1942 në periodikë të ndryshëm të kohës1942 në periodikë të ndryshëm të kohës. Në to synohet të shihet bota e kultura. Në to synohet të shihet bota e kultura. Në to synohet të shihet bota e kultura. Në to synohet të shihet bota e kultura. Në to synohet të shihet bota e kulturashqiptare në tërësinë e saj, gjuhë, dokeshqiptare në tërësinë e saj, gjuhë, dokeshqiptare në tërësinë e saj, gjuhë, dokeshqiptare në tërësinë e saj, gjuhë, dokeshqiptare në tërësinë e saj, gjuhë, doke

e zakone, folklore zakone, folklore zakone, folklore zakone, folklore zakone, folklor, mitologji..., mitologji..., mitologji..., mitologji..., mitologji...

"Diana dhe zana""Diana dhe zana""Diana dhe zana""Diana dhe zana""Diana dhe zana"sprovat e parasprovat e parasprovat e parasprovat e parasprovat e para

të një vepretë një vepretë një vepretë një vepretë një veprekulturhistorikekulturhistorikekulturhistorikekulturhistorikekulturhistorike

Vetëm ajo që bëhet nëemër të Dashurisë del

përtej të Mirës e të Keqes",thotë Nietzche. Ndoshta katë drejtë, se Dashuria posëUrrejtjes, rri në zanafillë tëkrijimit. Ndaj ajo do ketëqenë thelbësore aty në agtë kohënave, para se botatë ndahej në mirë a keq.Edhe vetë kjo përmbledhjee Çabejt është mirëfilli për-ftesë e dashurisë së tij përgjithë sendërgjitë e qën-drueshme në traditën tonë,qofshin këto kshetëza mik-luese apor thopça mizorë.Këtë renditje epesh, bala-dash, legjendash e mitesh

ku kthehen heronj nga syr-gjyni, ndeshen drangoj dalë-zotës e ku netëve hovin zananëpër shtregulla lianesh, Ça-bej na e sjell së bashku meshestimet e tij etnolinguistikedhe etimologjike.

Për kohën kur u shkruankëto shestime, aty në vitet eTridhjeta, ato qenë të çmuarasi ajri, pasi ushqyen ngjalljene vetëdijes kombëtare dheeuropiane. Shqipëria sapo ekish themeluar shtetin e vettë pavarur, e sikundër thoshFishta: "Shqipnia u ba, tashduhen ba shqiptarët", pra paspesë shekujsh terratisjeje,gjindja jonë duhej vetëdijë-suar mbi thelbin e vet, përveçanësitë poedhe për të për-bashkëtat ...

Ledi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-Shkreli

Frederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik Stamati

Në Pavionin e Pavarësisë të Muzeut His-

torik Kombëtar, përparaDeklaratës së Pavarësisëtë shkruar me germa tëmëdha, qëndron si njëshigjetë në fluturim, pename të cilën Ismail Qemalinënshkroi aktin më mad-hor të kombit. Ajo tregonnjë drejtim të detyruar.Është një penë prej druri,e hollë dhe e gjatë, e lyerme bojë kafe. Pjesa pranëmajës pështillet me njëfletë metalike. Nuk ka as-gjë të veçantë për nga for-ma, por ajo përmbanforcën e ndjenjave, sekon-dat më të ethshme të një-qind viteve të shkuara. Ajo

shkuli nga kthetrat epërbindëshave një popullmjeran dhe ndezi në errë-sirën shqiptare një zjarr me-teori drejt përjetësisë. Gjith-ashtu ajo vuri përgjithmonënë hartën e botës një emërtë ri. Maja nuk është e atijçasti, është zëvendësuar menjë tjetër, nuk dihet se kur.Sa keq! Nuk është maja qëla germat piedestal!

Personalisht jam njohurme të gjatë punës restau-ruese. Ajo erdhi në laboratornë vitin 1981, kur po për-gatitnim objektet që do të ek-spozoheshin në Muzeun His-torik Kombëtar. Të gjithapjesët metalike ishin ndrysh-kur. Vende-vende ruhej njëbojë shkrimi si ngjyrë vjollcë.Çfarë të bëja me të? Pyetja eparë ...

Në foto: Mihtat Frasheri dhekopertina e librit të Sonila Bocit“Minoritetet në Shqipëri”

○ ○ ○ ○

faqe 19faqe 19faqe 19faqe 19faqe 19○ ○ ○ ○

faqe 20-21faqe 20-21faqe 20-21faqe 20-21faqe 20-21

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 16 shtator 201216

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DOSSIERDDDDDOKUMENTETOKUMENTETOKUMENTETOKUMENTETOKUMENTET H H H H HISTORIISTORIISTORIISTORIISTORI

Sonila BoçiSonila BoçiSonila BoçiSonila BoçiSonila Boçi

Minoriteti grek në Shqipëri dhe dyMinoriteti grek në Shqipëri dhe dyMinoriteti grek në Shqipëri dhe dyMinoriteti grek në Shqipëri dhe dyMinoriteti grek në Shqipëri dhe dyÇ'synonin komunistët dhe nacionistëtÇ'synonin komunistët dhe nacionistëtÇ'synonin komunistët dhe nacionistëtÇ'synonin komunistët dhe nacionistëtÇ'synonin komunistët dhe nacionistëtnë lidhje me fqinjin helen. Përplasjet enë lidhje me fqinjin helen. Përplasjet enë lidhje me fqinjin helen. Përplasjet enë lidhje me fqinjin helen. Përplasjet enë lidhje me fqinjin helen. Përplasjet e

komunistëve me nacionalistëtkomunistëve me nacionalistëtkomunistëve me nacionalistëtkomunistëve me nacionalistëtkomunistëve me nacionalistëtshqiptarë, roli i minoritet grekshqiptarë, roli i minoritet grekshqiptarë, roli i minoritet grekshqiptarë, roli i minoritet grekshqiptarë, roli i minoritet grek

në Shqipëri, dhe bisedimet e të dynë Shqipëri, dhe bisedimet e të dynë Shqipëri, dhe bisedimet e të dynë Shqipëri, dhe bisedimet e të dynë Shqipëri, dhe bisedimet e të dyforcave me qeverinë greke....forcave me qeverinë greke....forcave me qeverinë greke....forcave me qeverinë greke....forcave me qeverinë greke....

...dhe eliminim të grupeve të rez-istencës, që nuk pranonin të viheshinnën udhëheqjen e partive të majta tëvendeve të tyre. Ky qëndrim ishtethelbësor për komunistët, pasi do t'usiguronte monopolin e pushtetit. Mi-noritetet u konsideruan pika nevral-gjike ku do të mbështetej bashkëpun-imi, por dhe si parakusht për sukses-in e rezistencës. Reflektim i menjëher-shëm për realizimin e projektit tëbashkëpunimit ballkanik ishtembledhja e zhvilluar midis përfaqë-suesve të EAM-it, të FNÇ-it dhe tëminoritetit grek, në shtator të vitit1943 në fshatin Poliçan të Gjirokas-trës, të banuar nga minoritarë grekë.Ashtu siç kishte vepruar me mar-rëveshjen e Mukjes, PKSH-ja e de-noncoi marrëveshjen e Memoraqit,duke e konsideruar atë të organizuarnga reaksionarë. Në takimin ePoliçanit u vendos që minoriteti greknë Shqipëri dhe ai shqiptar në Greqitë aktivizoheshin në luftën e përbash-kët kundër pushtuesit. Për këtë ar-sye do të krijohej në çdo minoritet nganjë "shtab miks", që do të drejtohejnga Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisësë vendit përkatës. Shtabi miks i mi-noritetit grek do të drejtohej nga ai iUshtrisë Nacionalçlirimtare sh-qiptare dhe anasjelltas. Mbledhja ePoliçanit synonte jo vetëm mobiliz-imin e minoritetit grek në rezistencënkundër pushtuesve, por dhelargimin e tij nga ndikimi i EDES-it. Në shtabin miks minoritar mer-rnin pjesë Miltiadh Kirojanis[pseudonimi i të cilit ishte AleksJanjari], i dërguar nga EAM-i, Ta-hir Demi i FNÇ-it dhe Teli Tërbaçi,përfaqësues i minoritetit grek.

Për një rastësi të çuditshme, më 9shtator 1943, pikërisht ditën kurPKSH-ja i kishte thënë jo bash-këpunimit me Ballin Kombëtar, ngazyra e Epirit të PKG-së arriti një letër,e cila ishte përgjigjja ndaj propozimittë bërë nga Tempoja për të rriturbashkëpunimin midis lëvizjeve tëmajta të rezistencës ballkanike. PKG-ja e shihte të domosdoshme një bash-këpunim më të madh midis dy par-tive, por, në të njëjtën kohë, mendon-te se "nuk është koha akoma që tëngrehim kryesira dhe shtatmadhor-ira të përbashkëta greko-shqiptare...". Në po të njëjtën letër, PKG-ja shpre-hej se ishte dakord për veprime tëkoordinuara për "organizimin e punësme minoritetet". Ajo ishte e kënaqurme vendimet e Poliçanit dhe prem-tonte që do dërgonte dhe njerëz tëtjerë për ta ndihmuar PKSH-në nëpunën me minoritetin grek. Letranuk i kushtonte shumë rëndësi luftëssë përbashkët kundër pushtuesit gjer-man, por theksonte se bashkëpuni-mi duhej të shërbente që "të mosmundet reaksioni [kupto: kundërsh-tarët politikë] të kthejë një popullkundra tjetrit". PKG-ja pranonte pro-pozimin e PKSH-së që të dërguarit etë dyja partive të mos i përfaqësoninzyrtarisht ato, por të trajtoheshin si"njerëz të minoritetit të atjeshëm përme ndihmue përgjithësisht në punë".Për çështjen e së ardhmes të të dyjaminoriteteve, PKG-ja binte dakord qëpopullsia "do të shprehej lirshëm pasluftës".

Ndërkohë, si në Shqipëri, ashtudhe në Greqi kishin filluar përplasjete armatosura midis grupeve të rezis-tencës që ditë pas dite po ktheheshinnë formacione të armatosura rivale.Në qarkun e Gjirokastrës, ku si çetate Ballit, ashtu dhe të FNÇ-it ishin tëfuqishme, incidentet e para të asaj qëmë vonë do të shndërrohej në luftëcivile kishin filluar që në verën e vitit1943. Minoriteti grek ishte gjithash-tu i ndarë midis EAM/FNÇ dheEDES. Zona e Dropullit, mbështestemë shumë ELAS-in, pasi kufizohejme zonën e kontrolluar nga ai në Gre-qi, ndërsa minoriteti grek që jetontenë fshatrat e Sarandës, mbështestemë shumë EDES-in.

Incidentet e para ndërmjet BallitKombëtar dhe Ushtrisë Nacionalçlir-imtare, ndonëse nuk drejtoheshin

ndaj minoritetit, patën pasoja dhe përtë.

Pushtimi gjerman i Shqipërisë ebëri të domosdoshëm bashkimin e tëgjitha grupeve të rezistencës në luftëkundër tij. Në kundërshtim me inter-esat kombëtarë, forcat politike sh-qiptare u angazhuan në një konfliktcivil. Më 1 tetor të vitit 1943, Komite-ti Qendror i PKSH-së u dërgoi njëudhëzim të gjitha komiteteve qarko-re të PKSH-së në të gjitha qarqet nëtë cilën, ndër të tjera thuhej: "Punapolitike kundër Ballit nuk duhet tëjetë e vetme në këto raste, ajo duhettë ndihmojë veprimet ushtarake, tëcilat duhet të jenë decizive; nuk mjaf-tojnë mitingje dhe konferenca, por du-het menjëherë të merret pushteti, tëorganizohen komandat dhe të stabi-lizohet pushteti i këshillave dukembajtur disiplinën, rregullin, duke or-ganizuar jetën në qytet dhe dukeluftuar me ashpërsinë më të madhedhe me pushkë në dorë të gjitha pa-drejtësitë dhe vjedhjet që i bëhen pop-ullit nga kushdo që të jetë". Ky ur-dhër shënoi nga pikëpamja formalefillimin e luftës civile në Shqipëri. Përtë plotësuar tablonë, më 7 tetor 1943Mit'hat Frashëri, kreu i Ballit Ko-mbëtar, u dërgoi dy qarkore të gjithakomiteteve krahinore të Ballit. Në tëparën porosiste se, meqenëse vendikishte nevojë të ngutshme për rreg-ull dhe disiplinë, "gjithë komitetet, ko-mandat dhe çetat e Ballit Kombëtarporositen qi me t'arrijtë kjo qarkore,të pezullojnë çdo operacion luftarakkundra forcave gjermane tash përtash". Në tjetrën ai porosiste që "çdo

përditshme, në arsim dhe në admin-istratë. Kjo ishte një lëvizje e zgjuar ePKSH-së dhe kishte qëllim të bëntepër vete "arsimtarët e minoritetit qëjanë shumica zervista". Nga anatjetër, Konferenca lejoi që "në shkol-lat grekofone do të këndohet si himni përgjithshëm vetëm ai i Këshillit tëPërgjithshëm të EAM-it". Ky vendimsynonte t'i shkëpuste minoritarëtgrekë nga idetë separatiste që përhap-nin njerëzit e Zervasit dhe, nga anatjetër, t'i afronte ata ideologjikisht mekomunistët. Vendimet e marra nëKonferencën e Arsimtarëve të minori-tetit krijuan një klimë besimi midisFrontit Nacionalçlirimtar dhe minori-tetit grek. Rezultati më i qartë i kësajklime ishte krijimi më 26 nëntor të

lik grek, u detyrua të përfshijë në pro-gramin e tij çështjen e kufijve. Këtongjarje patën reflektim të menjëher-shëm në rezistencën e minoritetitgrek. EDES-i dhe EAM-i u bënë thir-rje përkrahësve të tyre në minoritetqë "të bashkoheshin me partinë mëtë fortë dhe të mos luftonin". Ndry-shimi i politikës së EAM-it solli si re-zultat të menjëhershëm kërkesën qështabi miks i krijuar për minoritetin,të zëvendësohej me një shtab plotë-sisht minoritar, që vepronte i pavar-ur. Duke përfituar nga konfuzioni qëkrijoi operacioni i pushtuesve dhe mu-ngesa e vëmendjes së shtabit shqiptartë Zonës I Operative, të dërguarit eEAM-it për të organizuar rezistencëne minoritetit grek, krijuan një situ-atë të rrezikshme për integritetin ter-ritorial të shtetit shqiptar. Komitetiqarkor i qarkut të Gjirokastrës anko-hej për veprimtarinë e të dërguarit tëPKG-së, Aleks Janjarit në krahinatminoritare. Ata theksonin se aipunonte "në formë bajraktarllëku"dhe se e kishte bërë minoritetin t'idrejtonte sytë nga Greqia.

Peço Kagjini, anëtar i komitetitqarkor të Gjirokastrës, shprehteshqetësimin se veprimtaria e përfaqë-suesve të EAM-it kishte bërë që mi-noriteti grek të kërkonte bashkim meGreqinë. Në një miting në krahinëne Dhrovjanit, "u ngrit një dhe tha sene pranojmë të jemi në një Greqi qoftëkomuniste, qoftë djalliste, por vetëmnë Greqi të jemi". Kjo politikë e reshkëputëse dhe pritëse e emisarëvetë EAM-it kishte shkaktuar pasivitetnë rezistencën e minoritetit grek.Koço Tashko, i dërguari i KQ të PKSh-së në Zonën I Operative, ngrinte meforcë shqetësimin se gjatë dimrit1943-1944, formacionet ushtarake tëminoritetit jo vetëm nuk luftoninkundër pushtuesit, por dhe ishin"bërë barrë në kurriz të popullsisë sëthjeshtë". Koço Tashko, krahas vep-rimtarisë së emisarëve të EAM-it,ngarkonte me përgjegjësi dhe shtab-in shqiptar, i cili "nuk ishte interesuarpër të [batalionin Thanas Ziko]". Pasi

sulmi e çdo atentati komunist t'ipërgjigjeni menjëherë dhe po në atëmënyrë". E njëjta situatë paraqitejdhe në Greqi. Po në tetor të vitit 1943,forcat e ELAS-it, pas dështimit tëmbledhjes së Kajros në gusht 1943,filluan sulmin e ri ndaj të gjitha gru-peve të rezistencës, duke përfshirëkëtu edhe EDES-in.

FNÇ-i dhe PKSH-ja, forcuan bash-këpunimin me EAM-in dhe bënëlëvizjen tjetër në minoritetin grek. Nënëntor të vitit 1943 në Konispol u zh-villua një mbledhje e përfaqësuesvetë minoritetit grek. Mbledhja rithek-soi vendimet e marra në Poliçan. Nëfund të vitit 1943, sipas direktivavetë PKSH-së u thirr Konferenca e Ar-simtarëve të minoritetit, e cila afir-moi të drejtën e minoritetit grek përtë përdorur gjuhën greke në jetën e

vijon nga faqja 15

vitit 1943, i batalionit "Thanas Ziko",i përbërë nga minoritarë grekë.

Në dhjetor të vitit 1943, në zonënjugore dhe qendrore të Shqipërisëpushtuesit gjermanë organizuan njëoperacion në shkallë të gjerë. Ky op-eracioni shkaktoi shpërndarjen epërkohshme të formacioneve ushtar-ake partizane. Disfata e Ushtrisë Na-cional-çlirimtare zbehu mbështetjene popullit për të. Popullsia e Delvinësdhe e fshatrave përreth, edhe ajo mi-noritare që deri atëherë kishinmbështetur Lëvizjen Nacionalçlir-imtare, ishte bashkuar me Ballin Ko-mbëtar.

Në shkurt të vitit 1944, nën pre-sionin britanik, EAM-i dhe EDES-inë Greqi u detyruan të nënshkrua-jnë një marrëveshje bashkëpunimi.EAM-i, nën presionin e opinionit pub-

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 16 shtator 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI DOSSIER

Dy kushtePër Krisohun, pala shqiptareduhet të plotësonte dy kushteparaprake, në mënyrë që ai t'iaparaqiste këtë propozimqeverisë së tij. Kushti i parëishte që pala shqiptare tëpranonte "dorëzimin e VorioEpirit". Kushti i dytë lidhej mendalimin, sipas Krisohut, tëpersekutimit të minoritetit grek.Për kushtin e parë, Fallojapremtoi se do ta diskutonteçështjen me anëtarë tëkomitetit shqiptaro-grek dheqeverinë shqiptare. Në lidhjeme çështjen e persekutimit tëminoritetit grek, ai sqaroi seminoriteti grek në Shqipëri nukpësonte asnjë persekutim

modele bashkëpunimi shqiptaro-grekmodele bashkëpunimi shqiptaro-grekmodele bashkëpunimi shqiptaro-grekmodele bashkëpunimi shqiptaro-grekmodele bashkëpunimi shqiptaro-grek

Koço Tashko ia kishte raportuar çësh-tjen Bedri Spahiut, komandantit tëZonës I Operative, ai shkarkoianëtarët e shtabit të batalionit Tha-nas Ziko dhe e bashkoi atë me batal-ionin shqiptar Thoma Lulo.

Më 2 prill 1944, Enver Hoxha ishqetësuar edhe nga gjendja në mi-noritetin grek i dërgoi një letër PKG-së. Ai mendonte se kishte ardhur kohaqë të bëhej një takim ndërmjet për-faqësuesve të dy partive. Sipas E.Hoxhës takimi ishte i "nevojshëm dheurgjent për të diskutuar mbi çështjetë ndryshme që na përkasin dhe si-domos çështjen e minoriteteve". En-ver Hoxha kërkoi të dërgohen njerëztë cilët të punojnë për "vëllazërimin epopujve tanë" dhe pranoi që ishin bërëgabime si "nga shokët tanë, ashtu dhenga shokët grekë që punonin së bash-ku me minoritetin grek në Shqipëri".Duke pasur frikë se marrëveshja mi-dis EAM-it dhe EDES-it mund të sh-kaktonte ndërhyrjen e kësaj të fun-dit në zonën e minoritetit, PKSH-jau shpreh fare qartë se nuk do të le-jonte që marrëveshja e bashkëpunim-it midis EAM-it dhe EDES-it të sh-trihej dhe në minoritetin grek. Paskësaj, PKG-ja tërhoqi Aleks Janjarinnga zona e minoritetit dhe dërgoi për-faqësues të tjerë për të ndihmuar nëorganizimin e rezistencës në këtëzonë. Gjithashtu, u dërguan dy oficerëtë EAM-it për batalionin "ThanasZiko", që vazhdonte të ruantemëvetësinë e tij në bashkimin që kish-te bërë me batalionin "Thoma Lulo".

Në fillim të vitit 1944, Balli Ko-mbëtar ndryshoi politikën në lidhjeme rezistencën ndaj pushtuesit. PasKongresit të Beratit, më 3 janar 1944,ai vlerësoi komunizmin si një rrezikreal dhe të madh për kombin dheçështjen kombëtare. Nacionalistëtmendonin se komunistët shqiptarë,për shkak të lidhjeve të tyre me ko-munistët jugosllavë, nuk do të mbësh-tesnin bashkimin e Kosovës me Sh-qipërinë. Për të parandaluar këtë gjë,Balli Kombëtar zbuti qëndrimin edhendaj grupeve politike jokomuniste

greke dhe u përpoq të vendoste kon-takte dhe të arrinte një marrëveshjeme forcat e djathta politike greke. Nëfillim të vitit 1944, kryetari i BallitKombëtar, Mit'hat Frashëri dërgoi nëGreqi gazetarin Dhimitër Fallo përt'i propozuar palës greke një mar-rëveshje.

Dokumentacioni dhe literatura ederitanishme japin të dhëna të frag-mentarizuara për këtë marrëveshje.Ka një mospërputhje midis dokumen-tacionit dhe literaturës në lidhje meiniciatorët e marrëveshjes. Ministri iJashtëm i qeverisë shqiptare në ko-hën e pushtimit gjerman, BahriOmari, pohon se qeveria e tij i ishtepërgjigjur një propozimi të palës grekepër krijimin e një federate greko-sh-qiptare. Në kujtimet e AthanasiosKrisohut, përfaqësuesit të qeverisë sëAthinës në Maqedoninë greke, jepentë dhëna më të plota për bisedimetmidis tij dhe Dhimitër Fallos, por ësh-të e vështirë të vërtetohet autentici-teti i të gjitha pohimeve të tij. SipasKrisohut, propozimi për një mar-rëveshje shqiptaro-greke ishte bërënga pala shqiptare. Nacionalistët sh-qiptarë, sipas tij, ishin më të intere-

suar për të. Krijimi i një federate apokonfederate greko-turko-shqiptare,në këndvështrimin e tyre, do taparandalonte rrezikun komunist apopansllavizmin në Ballkan. Kjovërtetohet dhe nga fakti që në tënjëjtën kohë kur Dhimitër Falloraportohet të ketë marrë kontaktet epara me personalitetet lokale greke,Rakip Frashëri, djali i MehdiFrashërit, u dërgua në Turqi me njëpropozim të ngjashëm.

Misioni i Dh. Fallos filloi në shkurttë vitit 1944. Sipas kujtimeve të Kriso-hut, menjëherë pas mbërritjes në Se-lanik, Dh. Fallo u takua me Ale-ksandër Orolloganë, një gazetar grek,i cili kishte pranuar të bëhej ndërm-jetësi midis tij dhe Fallos. Në javën eparë të shkurtit të vitit 1944, u zhvil-lua takimi i parë jozyrtar mes Kriso-hut dhe Fallos. Ky i fundit i paraqitiA. Krisohut një dokument të hartuarnë shqip dhe të përkthyer nëfrëngjisht, sipas të cilit Dhimitër Fal-loja paraqitej si i dërguari zyrtar iqeverisë shqiptare. Ai e njoftoi Kriso-hun se në Tiranë ishte krijuar tash-më një Shoqatë Shqiptaro-Greke, kumerrnin pjesë "shqiptarët më të njo-hur", të cilët kishin pranuar idenë enjë shteti dualist greko-shqiptar metë drejta të barabarta. Arsyetimi iFallos ishte se një federatë e tillë ish-te e dobishme si për Shqipërinë, ash-tu dhe për Greqinë. Shqipëria, nëopinionin e tij, ishte një shtet i vogëldhe i paaftë të vetekzistonte pa ndih-mën e një shteti tjetër. Në mënyrënse si po rridhnin punët, dukej se fron-ti pansllav në Ballkan po rritej, i vet-mi shpëtim ishte që Greqia, Shqipëriadhe Turqia, si shtetet josllave të Ball-kanit, duhet të bashkoheshin.

Projekti shqiptar pranonte si kufijjugorë ato të 1939-ës, ndërsa kërkon-te mbështetjen greke për përfshirjene Kosovës dhe tokave shqiptare nëzonën e Dibrës në shtetin shqiptar tëPasluftës. Në lidhje me çështjen e mi-noriteteve në projekt parashikohej qëato të shiheshin "si mjet afrimi mesdy palëve dhe jo mjet largimi". "Ta kinindërmend, - thuhej midis të tjerave nëprojekt, - se minoritetet duhen t'ikqyrin mirë të dyja palët dhe të kenëtë drejtat e tyre".

Për Krisohun, pala shqiptare du-het të plotësonte dy kushte paraprake,në mënyrë që ai t'ia paraqiste këtëpropozim qeverisë së tij. Kushti i parëishte që pala shqiptare të pranonte"dorëzimin e Vorio Epirit". Kushti idytë lidhej me ndalimin, sipas Kriso-hut, të persekutimit të minoritetitgrek. Për kushtin e parë, Falloja prem-toi se do ta diskutonte çështjen meanëtarë të komitetit shqiptaro-grekdhe qeverinë shqiptare. Në lidhje meçështjen e persekutimit të minoritetitgrek, ai sqaroi se minoriteti grek nëShqipëri nuk pësonte asnjë per-sekutim.

I dërguari shqiptar i sqaroi gjerë egjatë Krisohut situatën politike nëShqipërinë e Jugut. Lufta civile midiskomunistëve dhe nacionalistëve ekishte përfshirë jugun e vendit dhepopullsia po pësonte dëme të shumtapër shkak të saj. Minoriteti grek ishtegjithashtu i ndarë mes komunistevedhe nacionalistëve dhe po pësontedëme si pasojë e përfshirjes në luftën

civile shqiptare.Më 7 shkurt 1944, ish-kryeminis-

tri shqiptar i mbretit Zog, Koço Kota,shkoi në Selanik nga Athina, ku ishtevendosur pas pushtimit italian të Sh-qipërisë. Sipas kujtimeve të Krisohut,ai ishte caktuar nga qeveria shqiptaresi kryetar i komitetit greko-shqiptardhe një nga negociuesit e bashkimitshqiptaro-grek. Në deponimet e tij nëgjyqin special, Koço Kota, nuk pranoitë ketë qenë kryetar i delegacionit, pornjë pjesëmarrës në bisedime si personprivat, madje ai ka mohuar të ketë për-faqësuar në bisedime Partinë e Legali-tetit.

Më 8 shkurt 1944, Koço Kota, Dhim-itër Fallo, Kostandin Godi, Selim Mbo-rja u takuan në shtëpinë e këtij të fun-dit, me Krisohun dhe Aleksandër Orol-loganë. Të nesërmen Athanasios Kriso-hu, përpiloi një raport të hollësishëmpër bisedimet e zhvilluara dhe ia dërgoiatë qeverisë kuislinge greke të kryesuarnga Joan Ralisi. Ai njoftonte qeverinë etij se kërkesat e përfaqësuesve shqiptarëishin: "Kombi shqiptar mund të drejto-hej drejt këtij bashkimi për sa kohë qëdinjiteti dhe krenaria e tij nuk prekeshin.Në këtë mënyrë, dispozitat e mundshmepër bashkimin ishin këto:

a) Një komb i unifikuar me pa-varësi lokale në lidhje me adminis-tratën, drejtësinë, edukimin dhe autori-tetin politik.

b) Politikë të jashtme tëunifikuar me atë të Greqisë.

c) Mbrojtje kombëtare tëunifikuar me një ushtri nën Ministrinëe Luftës së Athinës.

d) Një politikë ekonomike tëunifikuar me atë të Greqisë dhe heqjene tatimeve doganore midis dy vendeve".

Përfaqësia shqiptare kishte kujtu-ar gjithashtu se të dyja shtetet janë nëntë njëjtin pushtim gjerman dhe që tëketë sukses bashkimi duhet të ndër-marrin aksione të përbashkëta kundërgjermanëve. Të bën përshtypje që nëraportin e dërguar nga Krisohu përqeverinë greke të J. Ralisit, nuk ështëpërmendur çështja e "Vorio Epirit". Kjotë bën të mendosh që, në këtë takim tëdytë, kjo çështje nuk është trajtuar.Pjesëmarrësit në takim kanë diskutu-ar për modalitetet e krijimit të Feder-atës greko-shqiptare. Nëse Federataarrihej të krijohej, çështja e mi-noriteteve mes dy vendeve gjente natyr-

shëm zgjidhje. Raporti i Krisohut iushpërnda dhe partive të tjera greke, sidhe qeverisë greke në mërgim. Kryem-inistri Ralis, sipas Krisohut, u shpreh igatshëm për të vazhduar bisedimet,ndërsa forcat e tjera politike të Greqisë,si dhe qeveria greke në mërgim utreguan shumë skeptike ndaj propoz-imit shqiptar.

Për t'u dhënë bisedimeve karakterzyrtar, në mes të majit të vitit 1944, ngaqeveria e Tiranës dërgohet si anëtar idelegacionit Xhavit Leskoviku, ish-min-istri shqiptar në Athinë dhe Berlin. Aidhe shqiptarët e tjerë bënë bisedime medisa nga drejtuesit e partive greke, nëtë cilat nuk morën pjesë as përfaqësuestë EDES-it, as ata të EAM-it. Për çësh-tjet e trajtuara në këto bisedime në arki-vat shqiptare ende nuk kemi gjetur in-formacion të mjaftueshëm. Në "GjyqinSpecial për Kriminelët e Luftës" thu-het se më 17 qershor 1944, Xhavit Lesk-oviku i ka dërguar Bahri Omarit njëraport për t'i shpjeguar fazën e bisedi-meve dhe kërkonte instruksione bren-da 41 ditëve për çfarë duhet bërë mepartitë greke, në lidhje me zhvillimet ebisedimeve greko-shqiptare. Ky raport,megjithëse përmendet shkarazi në pro-cesverbalet e gjyqit, nuk gjendet sëbashku me dokumentet e tjera nëdosjen gjyqësore.

Nga deponimet e Xhavit Lesko-vikut, kuptohet se në letrën e tij ështëpërmendur Vorio-Epiri, gjë që të bëntë mendosh se bisedimet kanë ngecurpikërisht në këtë pikë. Pas takimevetë majit, çështja mbeti pezull në pritjetë miratimit të bisedimeve nga për-faqësuesit e ndryshëm të politikësgreke. Presioni i palës greke ishte t'umerrnin premtimin shqiptarëve se nështetin dualist territoret e Shqipërisësë Jugut, të kërkuara nga grekët, do tëbashkoheshin me njësinë greke, gjë qëishte e papranueshme për palën sh-qiptare.

Nga ana tjetër, dëshira e shqiptarëvepër të bërë pjesë të kësaj federate dheTurqinë, sado që fliste për një lëvizje ezgjuar, ishte utopike. Bashkërendimi iqëndrimeve ndërmjet Greqisë dhe Tur-qisë për një (kon)federatë të përbash-kët Shqipëri-Greqi-Turqi ishte një ka-pitull më vete po aq i ndërlikuar (nëmos më shumë) sa ai shqiptaro-grek.Gjithashtu, bashkimi i Shqipërisë meTurqinë paralajmëronte më tepër njëdobësi të pozitës së Greqisë brenda(kon)federatës se sa forcim të saj, gjëqë e bënte të pamundur pranimin eidesë nga Greqia. Por ngjarjet endodhura në të dyja vendet në pran-verë-verë të vitit 1944, ndikuan për-fundimisht në dështimin e bisedimeve.

Shënim: shkrimi i mësipermShënim: shkrimi i mësipermShënim: shkrimi i mësipermShënim: shkrimi i mësipermShënim: shkrimi i mësipermështë shkëputur nga libri me i riështë shkëputur nga libri me i riështë shkëputur nga libri me i riështë shkëputur nga libri me i riështë shkëputur nga libri me i riminoritet midis indentitetit dheminoritet midis indentitetit dheminoritet midis indentitetit dheminoritet midis indentitetit dheminoritet midis indentitetit dhe

integrimi 1939-1949integrimi 1939-1949integrimi 1939-1949integrimi 1939-1949integrimi 1939-1949

Mit'hat FrashëriMë 7 tetor 1943 Mit'hatFrashëri, kreu i BallitKombëtar, u dërgoi dy qarkoretë gjitha komiteteve krahinoretë Ballit. Në të parën porosistese, meqenëse vendi kishtenevojë të ngutshme për rregulldhe disiplinë, "gjithë komitetet,komandat dhe çetat e BallitKombëtar porositen qi met'arrijtë kjo qarkore, tëpezullojnë çdo operacionluftarak kundra forcavegjermane tash për tash". Nëtjetrën ai porosiste që "çdosulmi e çdo atentati komunistt'i përgjigjeni menjëherë dhepo në atë mënyrë".

www.shqiptarja.com E diel, 16 shtator 201218

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom POEZI

Fabjan Çoba: Al Kaponet e TiranësFabjan Çoba (1929-2002) ka lind në Shkodër në nji familje qytetare, pasioni i tij për letërsinë u zbulue qysh nëFabjan Çoba (1929-2002) ka lind në Shkodër në nji familje qytetare, pasioni i tij për letërsinë u zbulue qysh nëFabjan Çoba (1929-2002) ka lind në Shkodër në nji familje qytetare, pasioni i tij për letërsinë u zbulue qysh nëFabjan Çoba (1929-2002) ka lind në Shkodër në nji familje qytetare, pasioni i tij për letërsinë u zbulue qysh nëFabjan Çoba (1929-2002) ka lind në Shkodër në nji familje qytetare, pasioni i tij për letërsinë u zbulue qysh në

bankat e shkollës së Etënve jezuitë, kur ende vocrrak, Át Gjergj Fishta, gjatë nji vizitë në shkollën e tij, ebankat e shkollës së Etënve jezuitë, kur ende vocrrak, Át Gjergj Fishta, gjatë nji vizitë në shkollën e tij, ebankat e shkollës së Etënve jezuitë, kur ende vocrrak, Át Gjergj Fishta, gjatë nji vizitë në shkollën e tij, ebankat e shkollës së Etënve jezuitë, kur ende vocrrak, Át Gjergj Fishta, gjatë nji vizitë në shkollën e tij, ebankat e shkollës së Etënve jezuitë, kur ende vocrrak, Át Gjergj Fishta, gjatë nji vizitë në shkollën e tij, epërgëzoi për nji hartim shumë premtues.përgëzoi për nji hartim shumë premtues.përgëzoi për nji hartim shumë premtues.përgëzoi për nji hartim shumë premtues.përgëzoi për nji hartim shumë premtues.

Këto kujtime të ambla të rinisë eëto kujtime të ambla të rinisë eëto kujtime të ambla të rinisë eëto kujtime të ambla të rinisë eëto kujtime të ambla të rinisë endoqën gjatë gjithë jetës së tij edhendoqën gjatë gjithë jetës së tij edhendoqën gjatë gjithë jetës së tij edhendoqën gjatë gjithë jetës së tij edhendoqën gjatë gjithë jetës së tij edheatëherë kur ajo mori nji rrjedhëatëherë kur ajo mori nji rrjedhëatëherë kur ajo mori nji rrjedhëatëherë kur ajo mori nji rrjedhëatëherë kur ajo mori nji rrjedhë

tragjike mbas mbarimit të Luftës së Dytëtragjike mbas mbarimit të Luftës së Dytëtragjike mbas mbarimit të Luftës së Dytëtragjike mbas mbarimit të Luftës së Dytëtragjike mbas mbarimit të Luftës së Dytëbotnore. I detyruem prej rrethanave të vësh-botnore. I detyruem prej rrethanave të vësh-botnore. I detyruem prej rrethanave të vësh-botnore. I detyruem prej rrethanave të vësh-botnore. I detyruem prej rrethanave të vësh-tira të jetës me braktis shkollën dhe me gjetëtira të jetës me braktis shkollën dhe me gjetëtira të jetës me braktis shkollën dhe me gjetëtira të jetës me braktis shkollën dhe me gjetëtira të jetës me braktis shkollën dhe me gjetënji punë krahut, Fabjani e kultivoi në hesh-nji punë krahut, Fabjani e kultivoi në hesh-nji punë krahut, Fabjani e kultivoi në hesh-nji punë krahut, Fabjani e kultivoi në hesh-nji punë krahut, Fabjani e kultivoi në hesh-tje pasionin e tij madh: letërsinë, pa pasëtje pasionin e tij madh: letërsinë, pa pasëtje pasionin e tij madh: letërsinë, pa pasëtje pasionin e tij madh: letërsinë, pa pasëtje pasionin e tij madh: letërsinë, pa pasësigurisht asnji shpresë se mund të botontesigurisht asnji shpresë se mund të botontesigurisht asnji shpresë se mund të botontesigurisht asnji shpresë se mund të botontesigurisht asnji shpresë se mund të botontegja prej krijimtarisë së tij. Gjatë viteve tëgja prej krijimtarisë së tij. Gjatë viteve tëgja prej krijimtarisë së tij. Gjatë viteve tëgja prej krijimtarisë së tij. Gjatë viteve tëgja prej krijimtarisë së tij. Gjatë viteve tëkomunizmit ua lexonte poezitë e tija miqvekomunizmit ua lexonte poezitë e tija miqvekomunizmit ua lexonte poezitë e tija miqvekomunizmit ua lexonte poezitë e tija miqvekomunizmit ua lexonte poezitë e tija miqvema të ngushtë, tue nda me ta andrrat dhema të ngushtë, tue nda me ta andrrat dhema të ngushtë, tue nda me ta andrrat dhema të ngushtë, tue nda me ta andrrat dhema të ngushtë, tue nda me ta andrrat dhedëshirat e zemrës. I etun për liri, Fabjanidëshirat e zemrës. I etun për liri, Fabjanidëshirat e zemrës. I etun për liri, Fabjanidëshirat e zemrës. I etun për liri, Fabjanidëshirat e zemrës. I etun për liri, Fabjanimbeti menjiherë i zhgënjyem prej pseudombeti menjiherë i zhgënjyem prej pseudombeti menjiherë i zhgënjyem prej pseudombeti menjiherë i zhgënjyem prej pseudombeti menjiherë i zhgënjyem prej pseudodemokracisë shqiptare, mbasi kishte shpre-demokracisë shqiptare, mbasi kishte shpre-demokracisë shqiptare, mbasi kishte shpre-demokracisë shqiptare, mbasi kishte shpre-demokracisë shqiptare, mbasi kishte shpre-sue nji rilindje shpirtnore e materiale të Sh-sue nji rilindje shpirtnore e materiale të Sh-sue nji rilindje shpirtnore e materiale të Sh-sue nji rilindje shpirtnore e materiale të Sh-sue nji rilindje shpirtnore e materiale të Sh-qipnisë me njerëz dhe me idena të reja. Kjoqipnisë me njerëz dhe me idena të reja. Kjoqipnisë me njerëz dhe me idena të reja. Kjoqipnisë me njerëz dhe me idena të reja. Kjoqipnisë me njerëz dhe me idena të reja. Kjopërzgjedhje me poezi të tijat asht dëshmiapërzgjedhje me poezi të tijat asht dëshmiapërzgjedhje me poezi të tijat asht dëshmiapërzgjedhje me poezi të tijat asht dëshmiapërzgjedhje me poezi të tijat asht dëshmiae "fundit të arkës" së nji të dashunuemie "fundit të arkës" së nji të dashunuemie "fundit të arkës" së nji të dashunuemie "fundit të arkës" së nji të dashunuemie "fundit të arkës" së nji të dashunuemimbas të bukurës dhe mbas lirisë.mbas të bukurës dhe mbas lirisë.mbas të bukurës dhe mbas lirisë.mbas të bukurës dhe mbas lirisë.mbas të bukurës dhe mbas lirisë.

Marina SerreqiMarina SerreqiMarina SerreqiMarina SerreqiMarina Serreqi

O egërsina përbindsha të dhunësFabrika rrenash edhe mashtrimiPjellë e përsosun e partis s'punësJu erdhi mbarimi.

Nga zyra të larta me telefonaHupë në kolltuqe e ndër veturaMafioza të rreptë tue vjedhë miljonaEdhe me fatura.

Ndër vila tuaja argjent e arMe erna lulesh e pyje e gjojeKeni jetue si pashallarRrethu me roje.

Gjaku i këtij populli që keni piNdër sofra tueja tue u gostitëE djersa e tij e derdhun në vijKa m'iu goditë .

Tesh pritni fundin që meritoniJu ndër ma të poshtnit e gjinisi njerzoreJu, që me krime edhe bishat friksoniPer ju s'ka ndore.

Ju që Shqipnin keni shti në thesJu që mbar kombin keni çnderuSot nipat tuj ju bajne procesMe ju denu.

O trupa të hjedhun në gropa t'përbashktaArmatë viktimash që e sosët duriminO shpirtna të vrame delni përjashtaMe dhanë gjykimin.

Mbramja bjen e but?Err?sina pa u kujtueHyn n? syt? e tuE drita hup n'hapsin?..Nata shp?rndahet e lmut?E er? e t'rit? pranvereRr?shqet mbi gjethe, mbi luleE p?r rreth tejeE si nji tel violine kur k?putetT? puth mbas veshit dashuniaE nji yll mbes yjve t'duketMa i bukur se gjithsia

Asht koha kur kjo knaq?si tinzareDel nga mishi yt e jasht l?kureJoshet me natyren, e krenareMe er?n, fluturon mbi mure..E ti me nazet e pranver? sateMbledh supet e ban çudiQ? qenke sheje p?r m?kateE shtrydh mollat e tua n'gji..

Jashtë vorreve mbi grumbull ju rr-zunë

Përmbi muranë katilshe ju vranëEdhe tue dekë trupat nuk ju push-

uenPse keqas, njeni mbi tjetrin ranë.

U mpine xhullijt tuj pa, sa trim-nisht, fole

Martir e dëshmor, plumbat tue pritëZotin tue lutë, Shqipnin lëvdoveE kryqin shtërngove n'gjoksin tand

te rîtë.

E kur rreshtin bekove, edhe ti reShpirtin Zotit ja fale, Atdheun me

thonj rrmoveTë rîmun me gjak, n'grusht e shtërn-

gove'Rrnoftë Shqipnia e Krishti mbret ' the:

E qiella u hap, êjt dalë përparaN'mbretni të lumnive tuej prî perjetëKu lulëzon e mira, e bukura dhe e

mbaraAfër të Lumit n'parriz, ku nuk ka ma

dekë.

Át Gjergj FishtësÁt Gjergj FishtësÁt Gjergj FishtësÁt Gjergj FishtësÁt Gjergj Fishtës

O e perfrigshmja val' e Drinit,praje zhurm?n, se mue m'kande,Me i ndi kang?t e atij trimit,me lahute, mbi rrjedh?n tande,edhe m'thuej se njaj burr?Nuk ka dek, as nuk des kurr?.

Sa bukur të veshte pranverao qytet i vjetër, o qyteti im,me drandofille e lule të tjera,të hijeshonte dielli me jetë e me gzim.

E për rreth teje bujqësiakrahët t'i zbukuronte me grunëe nëpër livadhe njomsiablegtorin e gzonte shumë.

Manda, kumbulla e fiq nëpër bahçee kangë nëpër shtregulla n'zheg,ndoshta një e puthun në faqeikte me zhurmën e nji ahengu larg.

Te Dugajt e Reja fmija n'kros:'kanë dalë qershijat e gjelat n'krande'e hallvagjis tue shite kosgardalina i jepte mekame.

E dielja: Kisha, mbasditja, vizitapushim i kandshëm feste,

nji botë e vogël antikenji gotë ma tepër e nji birë në qese.

Dasmat shkodrane me namëtri ditë raki, kangë e aheng,era e japrakut e bakllavës një pllambë,o sa mall të shtinë ndër mend.

Karnevalet, petllat për çdo derën'kambë e nëpër karroca surretënbejtat e Kolës atëherekanë trembe ministra e mbretën.

Vorret, zalli i Kirit e Kodrae nji karovan me qerre n'vjeshtëatë qef nuk e harron Shkodravjeljet e rrushit në vneshte.

Kallmeti i zi, mandakuqi e mushqeti itandave

vlonte nëpër fuçia e jereviau dejshin prrallat rreth kazanaveku u toqitte vena e u piqte rakija.

Rrshajët, kremzimi i fmiveSerreqi n'festë, Marubi me aparatKatedralja e mbushun me gzimine famujve me bec e sahat.

28 Nandori, festa e Shqipnislidhe me kordonin e atdhetarisëdy simbolet e gurtazbukuru me flamur e drita.

Cukali, Maranaj e Veleçiku me borë,Taraboshi, Drini e Kalajaju hijeshonin e ju banin kunorëPazarit të vjetër e Ty moj Shkodër.

Al Kaponet e TAl Kaponet e TAl Kaponet e TAl Kaponet e TAl Kaponet e Tiranësiranësiranësiranësiranës

Kur shejen mollatKur shejen mollatKur shejen mollatKur shejen mollatKur shejen mollat

Nga Fabjan ÇobaNga Fabjan ÇobaNga Fabjan ÇobaNga Fabjan ÇobaNga Fabjan Çoba

Imzot Frano GjinitImzot Frano GjinitImzot Frano GjinitImzot Frano GjinitImzot Frano Gjinit

Kur flasim per tyKur flasim per tyKur flasim per tyKur flasim per tyKur flasim per ty

Gjatë viteve tëGjatë viteve tëGjatë viteve tëGjatë viteve tëGjatë viteve tëkomunizmit uakomunizmit uakomunizmit uakomunizmit uakomunizmit ualexonte poezitëlexonte poezitëlexonte poezitëlexonte poezitëlexonte poezitëe tija miqve mae tija miqve mae tija miqve mae tija miqve mae tija miqve matë ngushtë, tuetë ngushtë, tuetë ngushtë, tuetë ngushtë, tuetë ngushtë, tuenda me tanda me tanda me tanda me tanda me taandrrat dheandrrat dheandrrat dheandrrat dheandrrat dhedëshirat edëshirat edëshirat edëshirat edëshirat ezemrës. I etunzemrës. I etunzemrës. I etunzemrës. I etunzemrës. I etunpër liri, Fabjanipër liri, Fabjanipër liri, Fabjanipër liri, Fabjanipër liri, Fabjanimbetimbetimbetimbetimbetimenjiherë imenjiherë imenjiherë imenjiherë imenjiherë izhgënjyem prejzhgënjyem prejzhgënjyem prejzhgënjyem prejzhgënjyem prejpseudopseudopseudopseudopseudodemokracisëdemokracisëdemokracisëdemokracisëdemokracisëshqiptareshqiptareshqiptareshqiptareshqiptare

Shkodra kur ishaShkodra kur ishaShkodra kur ishaShkodra kur ishaShkodra kur isha une i vogël une i vogël une i vogël une i vogël une i vogël

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 16 shtator 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI SPECIALE

RËNDËSISHËMPena që nënshkroi Pavarësinë,

dokumentet se si përfundoi në Muze

Frederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik Stamati

Në Pavionin e Pavarësisë tëMuzeut Historik Kombëtar, përpara Dek-

laratës së Pavarësisë të shkruarme germa të mëdha, qëndron si njëshigjetë në fluturim, pena me tëcilën Ismail Qemali nënshkroi ak-tin më madhor të kombit. Ajo tre-gon një drejtim të detyruar. Ështënjë penë prej druri, e hollë dhe egjatë, e lyer me bojë kafe. Pjesapranë majës pështillet me një fletëmetalike. Nuk ka asgjë të veçantëpër nga forma, por ajo përmbanforcën e ndjenjave, sekondat më tëethshme të njëqind viteve të sh-kuara. Ajo shkuli nga kthetrat epërbindëshave një popull mjerandhe ndezi në errësirën shqiptarenjë zjarr meteori drejt përjetësisë.Gjithashtu ajo vuri përgjithmonënë hartën e botës një emër të ri.Maja nuk është e atij çasti, ështëzëvendësuar me një tjetër, nuk di-het se kur. Sa keq! Nuk është majaqë la germat piedestal!

Personalisht jam njohur me tëgjatë punës restauruese. Ajo erdhi nëlaborator në vitin 1981, kur po për-gatitnim objektet që do të ekspozo-heshin në Muzeun Historik Ko-mbëtar. Të gjitha pjesët metalike ish-in ndryshkur. Vende-vende ruhej njëbojë shkrimi si ngjyrë vjollcë. Çfarëtë bëja me të? Pyetja e parë që mëshkoi nëpërmend lidhej me përm-bajtjen e momentit historik. Pra ethënë pak më ndryshe: a ishte po ajobojë që u përdor nga delegatët përnënshkrimin e aktit? Se në fund tëfundit ne dëshirojmë të shohimpikërisht atë që ishte atëhere. Këtëunë nuk e quaj snobizëm.

Ka qenë një moment që kërkon-te përjetësimin e gjithçkaje. Por jo,pena ishte përdorur edhe mëmbrapa, nuk ishte po ajo bojë dheedhe maja. Vërtet që puna e res-taurimit u lehtësua, mirëpo…Ulargua ndryshku dhe u stabilizuagjendja për të mos u korroduar mëtej. Dhe vërtet që edhe sot e kësajdite vazhdon të ruhet fare mirë,pa asnjë problem në vitrinën kuështë ekspozuar, ndonëse eksperi-enca shumë më e madhe e kohëvetë tanishme më shtyn për njëpërmirësim estetik.

Atëhere nuk e dija historinë sesi përfundoi në muze kjo penë aqe nderuar, madje në trysninë epunës intensive të atyre muajve,as që kisha kohë të merresha megjetjen e rrugëtimit të saj. Real-isht nuk u interesova më. Mirëpokatër-pesë javë më parë rashë nëdisa dokumenta zyrtarë që trego-nin pjesërisht këtë. Po i paraqespër t'i lexuar të gjithë ata që janëkuriozë ta dinë.

E para është e shkruar në

OBJEKTI I

gjermanisht. Ka shumë mundësi qëtë jetë një shënim, apo një udhëzimi Carl Pasch, që shteti shqiptar ekishte marrë si këshilltar për orga-nizimin e Muzeut Kombëtar.Ndonëse është thuajse e shuar dhemezi lexohet, arrihet të përkëthehet.

(I-Fondi: Ministrija e (I-Fondi: Ministrija e (I-Fondi: Ministrija e (I-Fondi: Ministrija e (I-Fondi: Ministrija e Arsimit.Arsimit.Arsimit.Arsimit.Arsimit.Kutija 7. VKutija 7. VKutija 7. VKutija 7. VKutija 7. Viti 1923. Dosja 88).iti 1923. Dosja 88).iti 1923. Dosja 88).iti 1923. Dosja 88).iti 1923. Dosja 88).

"2.V"2.V"2.V"2.V"2.V.1923.1923.1923.1923.1923Min. Min. Min. Min. Min. ArsimitArsimitArsimitArsimitArsimit

kerkon nga Min. Pkerkon nga Min. Pkerkon nga Min. Pkerkon nga Min. Pkerkon nga Min. P.....Mbrendshëme qëMbrendshëme qëMbrendshëme qëMbrendshëme qëMbrendshëme qëtë kerkohet dhe tetë kerkohet dhe tetë kerkohet dhe tetë kerkohet dhe tetë kerkohet dhe tekihet në Muze-kihet në Muze-kihet në Muze-kihet në Muze-kihet në Muze-umin Kombtarë,umin Kombtarë,umin Kombtarë,umin Kombtarë,umin Kombtarë,ne Tne Tne Tne Tne Tiranë,iranë,iranë,iranë,iranë,

1)shishja e bojës1)shishja e bojës1)shishja e bojës1)shishja e bojës1)shishja e bojësshkrimi dhe pendashkrimi dhe pendashkrimi dhe pendashkrimi dhe pendashkrimi dhe pendaqi ka perdorë Is-qi ka perdorë Is-qi ka perdorë Is-qi ka perdorë Is-qi ka perdorë Is-mail Qemali nëmail Qemali nëmail Qemali nëmail Qemali nëmail Qemali nëshpalljen e pam-shpalljen e pam-shpalljen e pam-shpalljen e pam-shpalljen e pam-varsis së Sh-varsis së Sh-varsis së Sh-varsis së Sh-varsis së Sh-qipërisë në 1912qipërisë në 1912qipërisë në 1912qipërisë në 1912qipërisë në 1912

2)penda me sh-2)penda me sh-2)penda me sh-2)penda me sh-2)penda me sh-ishe bojë shkrimiishe bojë shkrimiishe bojë shkrimiishe bojë shkrimiishe bojë shkrimiqë u nëshkrueqë u nëshkrueqë u nëshkrueqë u nëshkrueqë u nëshkruem a r r ë v e s h t j am a r r ë v e s h t j am a r r ë v e s h t j am a r r ë v e s h t j am a r r ë v e s h t j andermjet Italis endermjet Italis endermjet Italis endermjet Italis endermjet Italis eShqipëris në Vlorë në vj. 1920."Shqipëris në Vlorë në vj. 1920."Shqipëris në Vlorë në vj. 1920."Shqipëris në Vlorë në vj. 1920."Shqipëris në Vlorë në vj. 1920."

Po me datën 2 maj 1923 Minis-tria e Arsimit i dërgonte një sh-kresë Ministrisë së Punëvë tëBrendëshme, si më poshtë:

(II-Fondi 195. V(II-Fondi 195. V(II-Fondi 195. V(II-Fondi 195. V(II-Fondi 195. Viti 1923. Dosja 87).iti 1923. Dosja 87).iti 1923. Dosja 87).iti 1923. Dosja 87).iti 1923. Dosja 87).

"MINISTRI E ARSIMITTTTTTiranë, me 2 Maj 1923iranë, me 2 Maj 1923iranë, me 2 Maj 1923iranë, me 2 Maj 1923iranë, me 2 Maj 1923

ka nji rândsi për historin sh-qiptare prej kohëve të vjetra në mâtë rejat,

Kemi marrë vesht se gjinden:1). Pênda dhe hoka e mereqepit,1). Pênda dhe hoka e mereqepit,1). Pênda dhe hoka e mereqepit,1). Pênda dhe hoka e mereqepit,1). Pênda dhe hoka e mereqepit,

me të cillat Ismajl Qemali nënsh-me të cillat Ismajl Qemali nënsh-me të cillat Ismajl Qemali nënsh-me të cillat Ismajl Qemali nënsh-me të cillat Ismajl Qemali nënsh-kron vetqeverimin e Shqipnis nëkron vetqeverimin e Shqipnis nëkron vetqeverimin e Shqipnis nëkron vetqeverimin e Shqipnis nëkron vetqeverimin e Shqipnis nëvjetin 1912;vjetin 1912;vjetin 1912;vjetin 1912;vjetin 1912;

2). Pênda bashkë me hokën, me2). Pênda bashkë me hokën, me2). Pênda bashkë me hokën, me2). Pênda bashkë me hokën, me2). Pênda bashkë me hokën, metë cillat u nënshkrue lidhja ndërm-të cillat u nënshkrue lidhja ndërm-të cillat u nënshkrue lidhja ndërm-të cillat u nënshkrue lidhja ndërm-të cillat u nënshkrue lidhja ndërm-

jet Italis e Shqipnisjet Italis e Shqipnisjet Italis e Shqipnisjet Italis e Shqipnisjet Italis e Shqipnispër lirimin e Vlonëspër lirimin e Vlonëspër lirimin e Vlonëspër lirimin e Vlonëspër lirimin e Vlonësnë vjetin 1920.në vjetin 1920.në vjetin 1920.në vjetin 1920.në vjetin 1920.

Ju lutemi të kenimirsin të bâni he-timet e nevojshmese kû gjinden e tëmirrni masat t'i dor-zohen Ministris s'onëpër Muzén komtarme shënimet enevojshme, si b. f. ko-hën e tyne, kush i kapasë në dorzim deritashi, si kanë ram nëdorë të tyne, etj.

Shef' i Seks. Shef' i Seks. Shef' i Seks. Shef' i Seks. Shef' i Seks. A.A.A.A.A.Karl Gurakuqi"Karl Gurakuqi"Karl Gurakuqi"Karl Gurakuqi"Karl Gurakuqi"

Shkresa pasuese është përgjig-Shkresa pasuese është përgjig-Shkresa pasuese është përgjig-Shkresa pasuese është përgjig-Shkresa pasuese është përgjig-ja që Ministria e Punëve tëja që Ministria e Punëve tëja që Ministria e Punëve tëja që Ministria e Punëve tëja që Ministria e Punëve tëMbrendshme i dërgon MinistrisëMbrendshme i dërgon MinistrisëMbrendshme i dërgon MinistrisëMbrendshme i dërgon MinistrisëMbrendshme i dërgon Ministrisësë së së së së Arsimit.Arsimit.Arsimit.Arsimit.Arsimit.

(III-Fondi 195. V(III-Fondi 195. V(III-Fondi 195. V(III-Fondi 195. V(III-Fondi 195. Viti 1923. Dosja 71).iti 1923. Dosja 71).iti 1923. Dosja 71).iti 1923. Dosja 71).iti 1923. Dosja 71).

"MINISTRIA E P. TË MBRENDSHMETIRANË, MË 24/V/1923TIRANË, MË 24/V/1923TIRANË, MË 24/V/1923TIRANË, MË 24/V/1923TIRANË, MË 24/V/1923SEKSION…..I.SEKSION…..I.SEKSION…..I.SEKSION…..I.SEKSION…..I.NrNrNrNrNr. 10502. 10502. 10502. 10502. 10502

1433/I1433/I1433/I1433/I1433/ISHKURTIMISHKURTIMISHKURTIMISHKURTIMISHKURTIMIMbi hokat dhe pendat qiMbi hokat dhe pendat qiMbi hokat dhe pendat qiMbi hokat dhe pendat qiMbi hokat dhe pendat qindodhet ke Z. Shefqet Daji.ndodhet ke Z. Shefqet Daji.ndodhet ke Z. Shefqet Daji.ndodhet ke Z. Shefqet Daji.ndodhet ke Z. Shefqet Daji.Ministries s'aresimitMinistries s'aresimitMinistries s'aresimitMinistries s'aresimitMinistries s'aresimitTTTTTirane.irane.irane.irane.irane.Kemi nderin t'ju lajmerojme se

kjo Ministrie qe informue se hokatdhe pendat ne fjale ndodhen nedore te Depytet Z. Shefqet Dajiute prandaj i urdhenoj Prefekturesse siperthanun qi t'i mare ato ngai siperthanuni e t'ia dergojMuzeumit Kombetar.

Prefektura e Elbasanit me le-tren e saje nr. 2003 me 14. 5. 923na lajmeron se hokat dhe pendatme te vertete ndodhen ke Z.Shefqet Daji, por se nuk ka ndig-jue me ja dorezue Prefektures, dheka thane se ka me dhane shpje-gime mbi to personalisht ne keteMinistrie.

Lutemi prandaj qe kjo Ministriete ket miresien te meret vesht ver-balisht me Depytetin e naltper-mendun e te rregulloj cashtjen.

MINISTRI I P. TE MBRENDSHME(Firmosur nga (Firmosur nga (Firmosur nga (Firmosur nga (Firmosur nga Ahmet Zogu)Ahmet Zogu)Ahmet Zogu)Ahmet Zogu)Ahmet Zogu)"V"V"V"V"Vula"ula"ula"ula"ula"Anash shkresës ka një vulë qëAnash shkresës ka një vulë qëAnash shkresës ka një vulë qëAnash shkresës ka një vulë qëAnash shkresës ka një vulë që

tregon arritjen e shkresës në min-tregon arritjen e shkresës në min-tregon arritjen e shkresës në min-tregon arritjen e shkresës në min-tregon arritjen e shkresës në min-istrinë e arsimit dhe një shënimistrinë e arsimit dhe një shënimistrinë e arsimit dhe një shënimistrinë e arsimit dhe një shënimistrinë e arsimit dhe një shënimme shkrim dore:me shkrim dore:me shkrim dore:me shkrim dore:me shkrim dore:

"Drejtoris së bibliotekes e të"Drejtoris së bibliotekes e të"Drejtoris së bibliotekes e të"Drejtoris së bibliotekes e të"Drejtoris së bibliotekes e tëMuzeumitMuzeumitMuzeumitMuzeumitMuzeumit

Për t'u kujdesun kur të gjindetPër t'u kujdesun kur të gjindetPër t'u kujdesun kur të gjindetPër t'u kujdesun kur të gjindetPër t'u kujdesun kur të gjindetkëtu në Tkëtu në Tkëtu në Tkëtu në Tkëtu në Tiranë Z. Shefqet Dajiiranë Z. Shefqet Dajiiranë Z. Shefqet Dajiiranë Z. Shefqet Dajiiranë Z. Shefqet Daji

27/7/2327/7/2327/7/2327/7/2327/7/23

DREJTORI I PERGJITHËSHEMPPPPP. Poga". Poga". Poga". Poga". Poga"(Firma)(Firma)(Firma)(Firma)(Firma)Nuk arrita të gjej në Arkiv

ndonjë dokument zyrtar që të natregojë se si shkoi më tej puna. Evërteta është se kërkimet e mijajanë kufizuar deri në vitin 1946,kohë kur objektet e Muzeut Ko-mbëtar kaluan në Institutin e Sh-kencave dhe kjo sepse interesimiim ka qenë i kufizuar në zbulimine prejardhjes së objekteve të atijmuzeu. Ndoshta ndokush tjetër dotë ketë më shumë fat, apo synimemë të sakta dhe do ta plotësojëkëtë shkrim, por fakti i ndodhjessë relikeve në muze, është dësh-mitar i hamendësimit. Pena e Pa-varësisë ka qenë në Muzeun për-katës në Vlorë, prej nga ku u mornë vitin 1981 për tu ekspozuar nëMuzeun Historik Kombëtar. Tëtjerat mbetën atje. Ndërsa ato që ipërkasin nënshkrimit të tërheqjessë ushtrive italiane nga Vlora nëvitin 1920, ruhen në Muzeun His-torik të qytetit. Së fundi dëshirojtë them se qenia e tyre në duart eShefqet Daiut nuk ishte një rastë-si. Ai ka qenë ndër veprimtarët ePavarësisë dhe largpamësia e bëritë kujdesshëm për ruajtjen e re-likeve të atyre kohërave.

Degë Degë Degë Degë Degë AAAAALandë:Landë:Landë:Landë:Landë:Dy sende historike për MuzénDy sende historike për MuzénDy sende historike për MuzénDy sende historike për MuzénDy sende historike për MuzénDrejtimi:Drejtimi:Drejtimi:Drejtimi:Drejtimi:Ministris së PMinistris së PMinistris së PMinistris së PMinistris së P. Mbrëndshme. Mbrëndshme. Mbrëndshme. Mbrëndshme. MbrëndshmeTTTTTiranëiranëiranëiranëiranëKoncep…Koncep…Koncep…Koncep…Koncep…K. GurakuqiK. GurakuqiK. GurakuqiK. GurakuqiK. GurakuqiMuzeu Komtar âsht tue u për-

pjekë të përmbledhi gjithshka qi

Në foto:Pena me te cilën

u nënshkruaPavarësia eShqipërisë

www.shqiptarja.com E diel, 16 shtator 201220

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom SPECIALEVVVVVEPRAEPRAEPRAEPRAEPRA AAAAALBANISTILBANISTILBANISTILBANISTILBANISTI

Shkrimet e përmbledhura në këtë libër janë botuar ngaShkrimet e përmbledhura në këtë libër janë botuar ngaShkrimet e përmbledhura në këtë libër janë botuar ngaShkrimet e përmbledhura në këtë libër janë botuar ngaShkrimet e përmbledhura në këtë libër janë botuar ngaautori në vitet 1934-1942 në periodikë të ndryshëm të kohës .autori në vitet 1934-1942 në periodikë të ndryshëm të kohës .autori në vitet 1934-1942 në periodikë të ndryshëm të kohës .autori në vitet 1934-1942 në periodikë të ndryshëm të kohës .autori në vitet 1934-1942 në periodikë të ndryshëm të kohës .

Në to synohet të shihet bota e kultura shqiptareNë to synohet të shihet bota e kultura shqiptareNë to synohet të shihet bota e kultura shqiptareNë to synohet të shihet bota e kultura shqiptareNë to synohet të shihet bota e kultura shqiptarenë tërësinë e saj, gjuhë, doke e zakone, folklornë tërësinë e saj, gjuhë, doke e zakone, folklornë tërësinë e saj, gjuhë, doke e zakone, folklornë tërësinë e saj, gjuhë, doke e zakone, folklornë tërësinë e saj, gjuhë, doke e zakone, folklor, mitologji..., mitologji..., mitologji..., mitologji..., mitologji...

Nëpër rrëfenjat emoçme mistikekallxohet se Diana qekrijesa e parë, qyshnë fillim të fillimit

EQREM ÇABEJ"Diana dhe zana"

sprovat e para të njëvepre kulturhistorike

Shkrimi i mëposhtëm me tit-ullin origjinal "Përtej të mirëse të keqes", është një par-athënie e veprës së EqremÇabejt "Diana dhe zana", njëpërmbledhje shkrimesh tëhershme të autorit shkruar ebotuar prej tij menjëherë paskthimit nga Austria në Sh-qipëri më 1933. Pjesë ekolanës excipere, kjo vepëre veçantë është botuar ngashtëpia botuese "Çabej". Sh-krimet e përmbledhura nëkëtë libër janë botuar ngaautori në vitet 1934-1942 nëperiodikë të ndryshëm të ko-hës dhe janë sprovat e paratë një vepre kulturhistorike,në të cilat synohet të shihetbota e kultura shqiptare nëtërësinë e saj, gjuhë, doke ezakone, folklor, mitologji nësuazën e gjeografisë e të his-torisë së popullit shqiptar.

Kulti i Zanës, përhapurngado në Iliri, i mbijetoipushtimit romak,sikurse dëshmon edheky gur altari

Përtej të Mirës e të KeqesPërtej të Mirës e të KeqesPërtej të Mirës e të KeqesPërtej të Mirës e të KeqesPërtej të Mirës e të Keqes

Vetëm ajo që bëhet në emër tëDashurisë del përtej të Mirëse të Keqes", thotë Nietzche.

Ndoshta ka të drejtë, se Dashuria posëUrrejtjes, rri në zanafillë të krijimit.Ndaj ajo do ketë qenë thelbësore aty nëag të kohënave, para se bota të ndahejnë mirë a keq. Edhe vetë kjo përm-bledhje e Çabejt është mirëfilli përft-esë e dashurisë së tij për gjithësendërgjitë e qëndrueshme në traditëntonë, qofshin këto kshetëza miklueseapor thopça mizorë. Këtë renditjeepesh, baladash, legjendash e miteshku kthehen heronj nga syrgjyni, ndesh-en drangoj dalëzotës e ku netëve hovinzana nëpër shtregulla lianesh, Çabej nae sjell së bashku me shestimet e tij et-nolinguistike dhe etimologjike.

Për kohën kur u shkruan këto shes-time, aty në vitet e Tridhjeta, ato qenëtë çmuara si ajri, pasi ushqyen ngjall-jen e vetëdijes kombëtare dhe europi-ane. Shqipëria sapo e kish themeluarshtetin e vet të pavarur, e sikundërthosh Fishta: "Shqipnia u ba, tash du-hen ba shqiptarët", pra pas pesë shek-ujsh terratisjeje, gjindja jonë duhejvetëdijësuar mbi thelbin e vet, përveçanësitë poedhe për të përbashkëtatme etnokulturat rreth e rrotull. Këtoshkrime u ngjizën fillimisht në ndjes-itë e një fëmije që takohej çdo mëngjesme hijen e Malit të Gjerë, u formuanmandej nën shestimet e vëllezërveGrimm dhe vrojën e Max Müllerit, dhepara se t'iu blatoheshin sërish hijeve tëmaleve atmetare, u thadruan në refer-toriumet e kuvendit françeskan në Sh-

kodër, në ftillime të gjata me kërkuesvisaresh si fretnit Donat Kurti e Ber-nardin Palaj.

Shtatëdhjetë vjet më vonë, sërishvetëdija kombëtare dhe europiane vjene bëhet shtysa e botimit të kësaj përm-bledhjeje shkrimesh etnolinguistike tëÇabejt. A mos është vonë? Them se jo!E çfarë janë shtatëdhjetë vjet në jetëne një kombi?! Asgjë, thjesht pak deki-ka. E meqë janë kaq pak, atëherë delse kjo distancë kohore nuk është kri-juar mes Çabejt dhe etnisë së vet, pormes albanistit dhe secilit nga ne. Çdobotim libri është në fakt një mundësipër t'u takuar në kuvendim me shk-ruesin e vet. La ta vijojmë pra këtë ku-

vend aty ku e lamë dekada më parë, nëorvatjet e studiuesit për t'i përcaktuarrendin Zanës sonë në teogoninë e për-botshme që kish vizatuar imagjinatanjerëzore kolektive.

Çka thotë miti vetë për Dianën?Nëpër rrëfenjat e moçme mistike kallx-ohet se Diana qe krijesa e parë, qyshnë fillim të fillimit. Kur ajo u përshfaq,kaosi u nda në Dritë dhe Terr. Lucifer-it, gjysmës tjetër e vëlla i saj, i ra hisja eDritës. Me resën e madhe për dritë,Diana e gëlltiti të vëllanë dhe ndjeu nëtrup flakimin e pasionit. Ky flakim qeAgu. Por Luciferi ia doli t'i shpëtojë sër-ish asaj dhe zbriti nga qielli në tokë.Diana e ndoqi pas dhe, duke i rënë rrot-ull kësaj botës sonë për të mbërritë tëvëllanë, la trashëgim shitimet e shajnitëe saj, prej nga lindën zanat dhe gjithë

ato kensa të tjera që ngjasojnë me nenjerëzit, porse janë të pavdekshme. Padyshim, rrëfime të këtilla u referohenmiteve klasike, e poashtu kanë edhembishtresën e pashmangshme të krish-tërimit, por ajo çka paraqet interes këtupër ne, është veçimi dallues i hyjneshësDianë nga Zanat që del se janë qenieqë rrjedhin prej saj, por nuk janë ajovetë. Po t'i referohemi mitologjive tëpellgut rrotull nesh, shohim se Dianaromake dhe Artemida helene, si hyjnitë politeizmit përkojnë tek ne meHanën. Mirëpo m'anë tjetër Zanat dheDiana janë shumë afër jo vetëm si figu-ra (duke qenë se lindin nga sho-shoq-ja), por edhe si emërtesa.

Ekzistojnë gjithsesi dyshime të for-ta se Diana e Romës jo vetëm që i mbiv-ihet një hyjneshe pararomake në Ball-kanin tonë, por edhe se përgjatë pro-cesit të romanizimit të një pjese tëilirëve ajo koaguloi në trup të saj njëtubë kensash panteiste me vetì të ng-jashme. E ky proces përthithjeje nukngjau vetëm në Ballkan. Në kulturat eEuropës së Vjetër ekzistojnë përafri tënjëmendta mes emrit të hyjneshës pa-gane dhe kensave mistike që lidhen metë. Kjo përafri emrash ka tërheqë prejkohësh vëmendjen e shumë studiuesve,etnoliguistë e historianë, mitologë eteologë. Kësodore edhe afëria mes shen-jave Dianë e Zanë grishi Çabejn të vi-het në kërkim të pikëpremjes së mititme shkencën.

A ka vallë një përkim të drejpërdrejtëteonimik mes Dianës romake, Arte-misit helen dhe Zanës ilire? Në këtëstudim Çabej shkruan se "Diana ro-make u shtri në Iliri përmbi njëperëndeshë të vendit e cila i përgjanteasaj dhe i dha me kohë emrin e vet". Tëketë qenë vallë Zana kjo perëndeshëvendase? Këtu na lind një pyetje naive,po pikërisht pse e tillë, është edhe py-etje e ngulët: Pse "zana" në shqip nadel më fort në shumës si "zanat", e mad-je e tillë shfaqet edhe në toponimí si

"Logu zanave", "Shpella zanave", "Pyl-li zanave" etj etj? Përderisa teonimishfaqet kurdoherë në formën e një sin-gularia tantum, cila është lidhja që ekz-iston mes Dianës dhe Zanave? Për ngapikëpamja e rendit hyjnor, nuk janë tësë njëjtës shkallë se, siç e vumë re mësipër, Diana romake dhe Artemidahelene cilësohen çdonjëra si lunar dei-ty, ndaj përkojnë në rendin tonë meHanën. Po zanat? Këtu sistemit linguis-tik krahasimtar i vjen në ndihmë mi-tologjia, si një element i jashtëm por idomosdoshëm. Duke rravguar në folk-lorin rrotull nesh, hasim në janas-etsarde dhe kelte e poashtu në janaretitalike, të ashtuquajtura "ushtaret eHanës", të cilat paraqiten thuajse metë njëtat atribute të zanave tona (1) .Në mitologjitë mbi janas-et apo jana-ret ftillohet se këto kensa dalin natën eburojnë një dritë të bardhë. Të njëjtatelemente shquhen edhe në folklorintonë, aty ku dalin këto shtojzovalle. Përilustrim po sjellim nga Eposi i Kresh-nikëve takimin e Mujit me zanat:

'I nate lopët çobanit i paskan hupë'I nate lopët çobanit i paskan hupë'I nate lopët çobanit i paskan hupë'I nate lopët çobanit i paskan hupë'I nate lopët çobanit i paskan hupëE tu shpija nu'ka mujtë me dredhëE tu shpija nu'ka mujtë me dredhëE tu shpija nu'ka mujtë me dredhëE tu shpija nu'ka mujtë me dredhëE tu shpija nu'ka mujtë me dredhëBuzë nji shkambit m'u ndalë ashtBuzë nji shkambit m'u ndalë ashtBuzë nji shkambit m'u ndalë ashtBuzë nji shkambit m'u ndalë ashtBuzë nji shkambit m'u ndalë asht

ngushtuengushtuengushtuengushtuengushtueAsht ulë djali aty për me fjetëAsht ulë djali aty për me fjetëAsht ulë djali aty për me fjetëAsht ulë djali aty për me fjetëAsht ulë djali aty për me fjetëPaj dy djepa aty ki'n qillue ;Paj dy djepa aty ki'n qillue ;Paj dy djepa aty ki'n qillue ;Paj dy djepa aty ki'n qillue ;Paj dy djepa aty ki'n qillue ;E kan marre brimen e tuj kjajtëE kan marre brimen e tuj kjajtëE kan marre brimen e tuj kjajtëE kan marre brimen e tuj kjajtëE kan marre brimen e tuj kjajtëM'asht avitë Muja me i shikjueM'asht avitë Muja me i shikjueM'asht avitë Muja me i shikjueM'asht avitë Muja me i shikjueM'asht avitë Muja me i shikjuePo i pajton tuj i perkundëPo i pajton tuj i perkundëPo i pajton tuj i perkundëPo i pajton tuj i perkundëPo i pajton tuj i perkundëE t'dy djepat i ka vun në gjumëE t'dy djepat i ka vun në gjumëE t'dy djepat i ka vun në gjumëE t'dy djepat i ka vun në gjumëE t'dy djepat i ka vun në gjumëBardhë si drita dy Zana atëherëBardhë si drita dy Zana atëherëBardhë si drita dy Zana atëherëBardhë si drita dy Zana atëherëBardhë si drita dy Zana atëherë

kanë ardhëkanë ardhëkanë ardhëkanë ardhëkanë ardhëPo Zo' ! shka jeni me gjithë ket dritëPo Zo' ! shka jeni me gjithë ket dritëPo Zo' ! shka jeni me gjithë ket dritëPo Zo' ! shka jeni me gjithë ket dritëPo Zo' ! shka jeni me gjithë ket dritë

?-?-?-?-?-- Zana jemi, Mujo, tuj shetitë,- Zana jemi, Mujo, tuj shetitë,- Zana jemi, Mujo, tuj shetitë,- Zana jemi, Mujo, tuj shetitë,- Zana jemi, Mujo, tuj shetitë,- T- T- T- T- Tuj u sjellë na njerzvet me u ndih-uj u sjellë na njerzvet me u ndih-uj u sjellë na njerzvet me u ndih-uj u sjellë na njerzvet me u ndih-uj u sjellë na njerzvet me u ndih-

mue (2)mue (2)mue (2)mue (2)mue (2)Duke vijuar të rrëmojmë mbi parale-

let mitologjike mes këtyre kensavemësojmë se janas-et sarde dhe(h)annwn-t kelte shpesh flatrojnëshpateve e rrëpirave. Po ashtu edhezanat tona, sikundër shkruan Çabej në

këtë përmbledhje "fluturojnë sikurseHermes me flatrat e tyre të arta prejmajavet të malit teposhtë për të parëdyndjet e luftës ose mundjen e dragon-jve me kulshedër a për t'u shtruar kë-tyre bukën në bjeshkë". Njëlloj si zanattona, edhe ato gjenden të përhapura nëtoponimi, duke emërtuar të njëjtat një-si gjeografike si Grotta de Janare, Do-mus de Janas, Laguna de China, Mont-des-Genes, Las Cueva les Xanes, FleuveSianna etj etj.

Këtë përavitje apelative nxjerr nëpah edhe Çabej duke sjellë në krah tëzanës sonë gjithë paradigmën rumuneqë vijon me "rumanisht zin? (zîna) aro-mun. dzîn?, meglenorum. zon? 'Fée' (fig-urë përrallash), rum. e moçme dzîn,

dzînóiu 'zot pagan', dž?nátie "fantast",aromun. dzîn, 'një farë monstrum". Epo ashtu, tek shqyrtimi i etimonit"zanë", ai shton në këtë paradigmë ken-sash edhe toskanishten e vjetër jana"shtrigë" dhe sard. yana. Udhërrëfyerprej Çabejt këtij shtegut, po e plotë-sojmë paradigmën e tij edhe me apela-tivë të tjerë të zanës, qëmtuar nga et-nokulturat në kontakt me ne apo nëinduksion me tonën. Kështu vijojmë memold. dzîn?., logud. yana, prov. jana, as-tur. xana, port. j?, gall. janas e ajanas,kelt. (h)annwn, frengj e vj. gene, dhevetë ital. e vj. gianas; e mandej rendisimkrejt paradigmën sarde, ku përveç apel-ativit-normë janas, kensat e bardha tënatës dalin edhe si saganis, guane, sub-iane, zabiane. Ndërsa për sllavët kyapelativ ndërron, pasi shtojzorreshtat

figura 2

Ledi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-Shkreli

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 21www.shqiptarja.comE diel, 16 shtator 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI SPECIALE

Kopertina e librit"Diana dhe zana"

figura 1

Hyrje në historin'e gjuhësgreke është i mendimitse ata që shpunë emrine Odiseut në Itali kanëqênë fiset ilire

ata i quajnë vila. Lidhur me këtë em-nim, Çabej shkruan se "mund të men-dohet që vila e poezisë së sllavëve tëjugut, e cila si një vashë luftarake emburojë e trimave ka tipare të ngjas-hme me zanën shqiptare, si emër të jetësllave, si qenie të ketë marrë shumë prejsubstratit parasllav të Ballkanit perën-dimor". Edhe ky apelativ përbën njëshpjegim më shumë mbi një vendosjetë mëvonshme të fiseve sllave në rajo-nin tonë. Studimet e tanishme folklor-istike mbi eposin sllav dëftejnë se vilat"gjëllijnë" në rapsoditë e maleve të Her-cegovinës, ku pikaset edhe përqëndri-mi më i madh i toponimeve me vilën sipjesë emërvendesh. Çabej pra ka tëdrejtë në shestimin e vet, pasi në krejtkrahinën e Hercegovinës, para dyndjessllave, rronin gjindjet ilire të Autari-atëve a Pirustëve, të cilat kishinpanteizmin të vet, me shpirtin e natyrësngërthyer në zana e orë, në lisa e lumej,në gurë e kokrra rrfeje. Këtu na vjennë ndihmë arkeologjia, e cila na dësh-mon se në anët e Bosnjës e Kroacisëjanë gjetur altarë votivë (blatues) mefigura hyjnish e mbishkrime ilire në tra-

jtën "Thana patrono" apo "Thana et Vi-daso". Siç ftillon edhe ilirologu A.Stipçeviç, nga figurat e këtyre altarëvevihet re se vizatja e Thanës ilire përkonkrejt me profilin e Dianës romake.

Kulti i Zanës, përhapur ngado nëIliri, i mbijetoi pushtimit romak, sikursedëshmon edhe ky gur altari (figura 1),kushtuar hyjve ilirë Vidaso e Thanae. Igjetur në Topusko të Kroacisë së sot-me, dëfton se Oseriatët e nderoninThanën edhe pas pushtimit romak;saku në vende ku kontrolli i Romës ishmë i fortë, kish nisë hegjemonia ehyjneshës së re Diana. Këtë na evërteton tempulli i madh kushtuar Di-anae Candaviensis, në lindje të Ska-mpës, pranë udhës Egnatia që përsh-konte malet Kandave në territorin tonë.

Kulti vërehet edhe tej detit shekujmë parë. Kështu, ndërmjet gjetjevearkeologjike nxjerrë në dritë në Scaladi Furno (Lecce) bie në sy një fragmentvazoje blatimi e shek. VI p.e.s. (figura2) që mban një mbishkrim kushtuarhyjneshës Thana, e cila nderohej prejmesapëve dhe ilirëve, e që i ka shtyrëstudiuesit të hamendin se krejt zona iqe kushtuar hyjneshës sonë (Të vëre-het grafema nistore, e quajtur trident,e cila sipas paleografëve është tipike përalfabetin e Mesapëve dhe shenjon pa-shkashumë tingullin th) Mjedisi i shen-jtë aty, që kufizohet nga një mur (tè-menos) e që i perket periudhës së shek.VIII-VI p.e.s., ruan ende mbetjet e njëhieroreje të vogël dhe të disa altareve(escharai) ku ushtrohej kulti.

Lidhur me mbishkrimet ilire, Çabej,duke e lidhur Thanën më nj'anë me Di-anën e m'anë tjetër me zanën, shpre-het se "te grafia th pas mendimit tonëpërmbahet aty një tingull i veçantë iilirishtes, i papërcaktueshëm më sak-të, i cili mund të ketë lidhje me tingul-lin që ka qenë para z-së së zanë-s tëgjuhës shqipe". Ja pra, si forma shqipezanë ka vendin e vet harmonik meszina, zona, janas, janare, gene, ajana,

xana, gianas, ja etj, duke dalluar ngavila sllave.

Kur shprehet mbi këto rrezitje kul-turore, Çabej arsyeton se "Shqipnija,nga shkaku i pozitës së vet, ká qênë

nji votër prej sëcilës janës h p ë r n d á mrrezet e vetinavetë posaçme bal-kanike, kshtu qishum prej kë-tyne kanë marrëedhe popujt tëtjerë. Ksodore za-konet e Shqipnísna paraqesin poatë fytyrësikurse na eparaqet edhegjuha e saj.". Ajoçka bie në sy, nëgjithë këtë rrjetë

izoglosash sa me forma e sa me kumte,është se rrethanat e kohës nuk patëntë njëjtin efekt modifikues mbi zanëntonë. Më të nuk ndodhi si me janas-et,janar-et e giana-t, të cilat me ardhjene krishtërimit morën konotacionet neg-ative të shtrigave, e kësisoj edhe shen-juesi u zhbart si sinonim i shtrigës amagjistricës. Por nuk ndodhi as si mevila-t sllave që ikën e i lanë trevezatpanteiste duke u kthyer në mbrojtësereligjionesh. Zanat tona mbetën përtejtë mirës e të keqes, të lira për t'u sjellëme gand herë mirë e herë keq, si tameritonin vdekatarët. Zanat tona, pa-varësisht luhatjeve të nderimit e besim-it në to, vijuan të shoqnojnë ilirë, arb-norë e shqiptarë, dhe ky vijim kashpjegimin e vet. Shqiptari i ka dashtëe drashtë gjithnjë zanat se këto kensakishin marrë pjesë në themelimin e ti-pareve të gjindjes sonë, e madje ato jorrallë faqeshin si genius loci i truallittonë gjeografik e kulturor, si ruajtësete rendit (rerum) në këto vise, saqë Kon-ica i quan zanat si "mprojtëset e Sh-qipërisë". Shi për këto arsye identitaree përbashkuese njëherit, botimi i kë-tyre ravgimeve etnolinguistike të Ça-bejt mbërrin sot në një stinë urie e etjetë vetëdijes sonë që u vorfnua e upërtha për dekada me radhë nga lim-fa e saj mistiko-identitare. Dhantitë qëshqiptarët do marrin me vete, siç uado zakoni, për shenjë të mirë në ri-takimin e tyre me Europën, janë pikër-isht këto gurëza të skenës etnike sh-qiptare që ende nuk është plotësuarnë mozaikun e gjerë europian. Këtogurëza legjendash, mitesh e besojmashsot nuk duan vërejtur thjesht si ident-itet kombëtar, por më gjerë, sikundërjanë - pjesë e trashëgimisë historiko-kulturore e vetë Europës. Kjo ështëvetëdija e re e dyfishtë, dhe Çabej i urtëpikërisht këtë synoi të mbajë gjallë.

Ekskursi që lidh zanën tonë meparadigmën e vet europiane, shoqëro-het bukur mirë edhe me një incursusnëpër trevat të rrudhura shqiptare.Kështu, dukuria nuk është ekskluzivee Arbënisë së Epërme, por edhe i asajtë Poshtme, në të cilën jeta patriarkaleu davarit më shpejt. E këtu e kemifjalën për trajtën toske zëra, të sënjëjtës kensë - zana. Mes rravgimevetë këtij libri hasim se "në malësinë labetë Shqipërisë jugperëndimore: Kurve-lesh, katunde të Vlorës, Himarë, fjalana shfaqet rishtas në trajtën e rreg-ullt toske Zërë. Në thelb do të ketë këtukuptimin "Fée, vashë", veçse tashmëbrendia mitike e saj u ka zbehur krejt:ajo jeton në trajtë vetëm profane dheruhet në poezi me përdorje metaforikepër "vajz'e bukur". Ekzistenca e Zânësnë Jug ka rëndësi për njësinë sh-qiptare. Dhe na jep të pranojmë seZâna : Zëra ka qenë dikur e gjallë nëgjithë lëmin e gjuhës shqipe". Kjo nashtyn të mendojmë për një unitet të

kahershëm shpirtnor të fiseve të Ilir-isë së Jugut (e madje edhe të etnikon-eve të tjera në kontakt me ta), së pakuprej rranxë-maleve të Hercegovinës ederi tek maje-malet e Pylorisë (Epirit).

Gjithsesi etimoni i zanës mbetetende i papërmbyllur sa i takon sub-stratit të tij, pavarësisht zdritjeve dheqasjeve inteligjente që Çabej i bën kësajleme. Sikundër del në këtë përm-bledhje, dikur albanisti ynë i ndjek dyshtigjet njëherazi, pa skualifikuar as-njërën syresh, qoftë atë të prejardhjesnga fjala Dianë, të cilën e mbështësinmë fort albanistët e huaj, të cilët edhenë gjuhët e veta respektive nisen prejDianës, qoftë atë të shenjimit përmesapelativit Zâ-Zë, shteg ky i përkrahurfillimisht prej Joklit, nisur prejdhantisë këngëtore që "ato të lumet" ikarakterizon. Sikundër Jokli, edheÇabej nuk është absolutist në tezat etij. Kështu, ai në skedat e veta eti-mologjike, punuar pas kësaj përm-bledhje, mban qëndrim kritik ndajtë dy shtigjeve të mësipërme, dukee shpënë përpara kërkimin, por pae shteruar çështjen e origjinës. Eduke mbërritë gjithsesi në përfundi-min e sigurtë se Diana romake erdhe u shtri mbi një shpirt vendas tënatyrës.

Shpirti i natyrës pra, i natyrësvendase dhe i anasve që aty rrojtën,ky frymëtim që tek arbnit u ndry-shua fare pak nga shekujt, mbetetedhe fokusi i kërkimit etnolinguis-tik të Çabejt. Ndaj ai zgjedh të mar-rë në shqyrtim më së pari motërz-imet e paradigmës ballkanike, dhekjo është një qasje e zgjuar dheshumë e rëndësishme, pasi kësodoreai sjell një efekt përbashkues tëtrashëgimisë sonë me truallsinë kul-turore rrotull nesh. Efekti i këtij stu-dimi nuk është nacionalist, por pa-triotik, pasi i përshkon spikamat mefillin e afërisë. In varietate concor-dia - stendardi i demokracisë euro-piane duket se ka qenë besojma krye-sore filozofike e gjithë këtyresprovave hulumtuese. Për ta mbri-tur harmoninë, do ndërtuar më parësistemi i dallimeve antropokulturorenë secilën nga motërzimet rapsodike.Ndaj ai zgjedh Kostandinin evogëlith që atëbotë del se këndohejende në dasmat arbërore e nuk dru-het ta gjurmojë këtë folk-subjekt derinë Rusinë e largët. Si e ka shquar hu-musin e përbashkët, Çabej ngulmon tashqepë koren e konvencionalitetit mi-tografik, dhe kështu mbrin të shohë tek

legjenda e Kostandinit të vogëlith atëçka frymëton nën mblojën opake të ko-hës. Ai kap aty elementin themelor tëlegjendës - besën - element ky që këtijrrëfimi polietnik i jep një bazë arbënore.Çdo legjendë ka shpirtin e saj dhe kyshpirt është shpirti i popullit tek i cili kalindur, apo mes të cilit legjenda ka gjël-luar natyrshëm ndër mote. Përballë be-sës, Çabej pyet: "mos është Kostandini ivogëlith vetëm një veshje e krishterë enjë figure të vjetër të kohës pagane, ash-tu siç është Ymer Agoja rroba islame eheroit të krishterë?. Pyesim pra në mundtë gjejmë ndonjë formë më të vjetër tëkësaj figure? Për mua një lidhje e këngëssë Kostandin-Ymer Agos me mitin ekthimit të Odiseut në Itakë më qe prejkohe i qartë". Kjo qartësi atij i vjen natyr-shëm falë formimit të shkëlqyer dhe njo-

hjes së arketipit, pjesë e të cilit është edheai vetë. Në ngulmin për të vërejtur nënkoren monoteiste, Çabej duket se pajto-het me Max Müllerin, i cili gjykoi se zëv-endësimi i rendit politeist ngamonoteizmi e çoi drejt e në lëmin folk-lorik gjithë panteonin e hyjnive tokme shpurat e veta të kensave që derim'atëherë kishin qenë qeverimi itokës e i qiellit. Kështu legjendat errëfenjat shiheshin prej tij si thërrimetë gostës mitologjike, e kështu vetëk-uptohen edhe përkimet në folklor mespopujsh. Me këtë zdritje, për vete dhepër ne, mbi figurën e Kostandin-YmerAgos, Çabej vijon të na sjellë fakte ngagjurmime shkencëtarësh në zë rrethfigurës së itakasit lundërthyer. Kësh-tu ai shkruan se "Paul Kretschmeri,në veprën e tij Hyrje në historin'e gju-hës greke është i mendimit se ata qëshpunë emrin e Odiseut në Itali kanëqênë fiset ilire. Helbigu e kërkoi burimine mitit të Odiseut te fiset barbare osegjysmëbarbare të Greqisë perëndimore.Edhe Kretschmeri e pat peshuar një gjëtë tillë. Ky dijetar thotë: "Odiseu kishtenjë orakël te Eyrytanet, që nuk ishinGrekë; mbi lidhjet e tij të ngushta meThesprotët dhe mbi rolin e rëndsishëmqë duket të ketë luajtur miti i tij në Epirtë brendshëm, mbi këto ka tërhequrvrejtjen Wilamowitzi.". Mirëpo të gjithakëto dëshmi janë elemente të jashtmetë sistemit gjuhësor, nuk janë bërtha-ma e tij. Çabej ka formim gjuhëtari,ndaj e ka të qartë se provat përorigjinën e çdo fjale, po qe se nukkalojnë shoshën fonetike, nuk bëhendot pronë e gjuhësisë. Për këtë vijon tërendisë pikëpremje mes mitit dhe sh-kencës, aty ku në fakt i ka gjasat mëtë mëdha e vërteta. Kështu citon Mi-lan Budimir, i cili në artikullin Rrjedh-ja paragreke e heronjve kryesorë tëHomerit arsyeton se: "rrënjën -dyx- tëOdyxeus mundim ta bashkojmë pat-jetër, në lidhje me karakterin krejtmaritim të Laertiadit, me fjalënepirote -daksa "det" (te Heziku), kësh-tu që për Odiseun na jepet vetvetiukuptimi i një apelativi "detar". Kostan-dini dhe Odiseu - vëllezër të një ameetnokulturore. Mundus vult decipit!Grekët bënë të vetat balada dhe epeqë vinin nga bota veriore. Sllavëtpoashtu bënë të vetat balada që vininnga Mesdheu. Dhe kështu erdh e u stisnjë garë e rreme datash botimi, nëvend se të hulumtohej mbi filiacionet,motërzimet dhe lashtësinë thelbësoretë baladave e rrëfenjave. I vetëdijshëmse urbanizimi i jetës do të sillej me këtovisare njëlloj si drita me negativin epazhvilluar të një filmi, Çabej e rrokufort detyrën e dekodifikimit tëtrashëgimisë sonë etnologjike, duke eshndrruar në mision. Ndaj besojmë seedhe zgjodhi të merrej përsëpari meetnolinguistikë, para se t'i jepej mandejgjuhësisë historike. Njëherë e një motpleqtë tanë besonin se nga muzgu ederi në agim, te çdo prag dere ruannjë orë e majë çdo kepi vigjilon një zanë.Orët na kanë ruajtë e zanat na kanëndihë. E zanave sot kush ju ndih? Kylibër vjen sot si një mrriz i paqtë, kuorët e zanat mund të vijojnë të lazdro-hen e ku trimat e besës munden poash-tu ta vijojnë rrugën e kthimit për nështëpi, pa ua prishë atyre trevezën. Kylibër vjen për shendin e tyre. E për tëmirën tonë.

www.shqiptarja.com E diel, 16 shtator 201222

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom

TTTTTRADITRADITRADITRADITRADITAAAAA VVVVVLERALERALERALERALERA

Fisnikëria korone e rrënuarFisnikëria korone e rrënuarFisnikëria korone e rrënuarFisnikëria korone e rrënuarFisnikëria korone e rrënuar

Pietro Pietro Pietro Pietro Pietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitante

SPECIALE

Koronët e Bazilikatës, nga luftëtarë të lavdishëm e të patremburKoronët e Bazilikatës, nga luftëtarë të lavdishëm e të patremburKoronët e Bazilikatës, nga luftëtarë të lavdishëm e të patremburKoronët e Bazilikatës, nga luftëtarë të lavdishëm e të patremburKoronët e Bazilikatës, nga luftëtarë të lavdishëm e të patrembur, e panë veten të detyruar, e panë veten të detyruar, e panë veten të detyruar, e panë veten të detyruar, e panë veten të detyruart'i dedikohen agrikulturës, blegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhëna historike mbi problematikënt'i dedikohen agrikulturës, blegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhëna historike mbi problematikënt'i dedikohen agrikulturës, blegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhëna historike mbi problematikënt'i dedikohen agrikulturës, blegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhëna historike mbi problematikënt'i dedikohen agrikulturës, blegtorisë dhe shfrytëzimit të pyllit. Të dhëna historike mbi problematikën

demografike dhe ekonomike të komunave albanofone të Bazilikatës.demografike dhe ekonomike të komunave albanofone të Bazilikatës.demografike dhe ekonomike të komunave albanofone të Bazilikatës.demografike dhe ekonomike të komunave albanofone të Bazilikatës.demografike dhe ekonomike të komunave albanofone të Bazilikatës.

BULJARIA E RARË E KORONËSPietro Pietro Pietro Pietro Pietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitante

Koronetë lukanë kabiuljarë që ishin pa

të ipshinë jashtës , kaf-shës e të bëjnë dru.

Storje mbi popullac-junës e mbi ekonomisëaljbëreshe të Bazil-ikatës.

Fëmilja e aljbëres-hëvet të Bazilikatës kljeçdoherë patrjarkale e ash-tu edhe ekonomia kljeshumë e uljët.

Shën Palj, s'kishin ç'të hajnë e martohshinpër të vëjnë dherat, kaf-shën e shpinë së bashku:shumë herë martohshinkushrinj së pari puru qëmos të ndajnë propr-jetatën. Më parë, fëmiljatishin të mëdha, pse ndëmartohei i pari bir, ai qën-dronei me të vëllesërit etë motrat bashkë më shpie prisnei vdekjen i atit përtë bëhej ai kreifëmiljes edisa herë martohëshin errijin më shpi edhe tëtjerët vëllezër. Motivetishin shumë e të ndryshe:fëmiljat të përziera ishin

tipike në populjit balkan-ik, e më se gjithë psemangonei buka.

Më keq klje ndërsekuljit XVI e XVII pseuja e ljëtinjt i nxirin kurrijin e i dergoin mëgjakun edhe pse al-jbëreshët s'dishin tëbëhshin katolik. Megjithë këta problemekatundet aljbëreshë uspaksuan shumë evetëm kur ish e rriteisekulli XVIII që u ndruatendenxa. Thënka

Racioppi, Shën Palji eSh'Kostandini në mestvitrat 1648 e 1669 buar-tin 45% e popullacjunës:Shën Palji ka 62 fëmil-ja qëndroi me 38,Sh'kostandini ka 109buar gati gjimësën (55);Ginestra ka 100 vet në1644, shkoi me 300 në1675 e u pruar me njëqind vet në 1691; vetëmBarili nëk buar njeriz(2000 vet). Maskiti në1626 kish 1300 vet , në1650, 848 e në 1656, 760e veskuvi i Venozës thoikëtij katundi në 1607se njerëzit ishin aq tëljigjë sa e dojtin e stis-tin njate herë (…villag-gio di albanesi, una vol-ta , come dicono, infameper i latrocini che, cos-truito di tuguri, o ca-panne sul tipo di quelledei pastori, per decretodella Regia Curia fu dis-trutto e ricostruito dal-la fondamenta. Poi, cir-ca 60 anni fa, fu ricos-truito".

Po Giustiniani tekDizionario storico ra-gionato del regno diNapoli thoi se , në fun-din e sekullit XVIII ShënPalji i Aljbëreshëve u rritnjera 864 vet,Sh'Kostandini 1040,Maskiti 2740, Ginestra600 e Barili 3020. Dothënë se aljbnëreshët ushtuan edhe ndër kati-undet ku aljbërtishti nëkfljitei më si Brindisi diMontagna, Trivigno, SanChirico Nuovo e Mënulji

tek Valsarmendi. S'pariAljbëreshët, tek ekono-mia, per fatin se kishinkljën suljdet të nderu-arë, pan shumë privilex-he më se ljëtinjët: ata qëkishin dhera ia ljëshoint'i shërbejnë të tjerëvetnjeriz të katundevetrrorro. Për sa mënd tëkuljtohet maj një Shën-paljot i bëri furizin çer-tuzjanvet, po ish çdoherë vixhëversa: Shën-paljotë kishin aq dherasa e mbllijtin mbrëndaÇërtozën e Tërrëçeljës-vanë e i vune ljimtratafër katundit: thuhet sekishun patuar se kusharrivonei më largu pasqë këndonei kokuri, atjevëj ljimtërat. Shënpal-jotë kalltin kokiurinnd'uj në mest natës e ar-rivuan njera te dera ka-tundit. Ata ljimëtra janëashtu edhe sod.

Shkosnjotë për mospatirin ujën bënë ativi-tata të ndryshe: rrijnmëne për krimbin setegjithë rrorro katundit,kishin kështenja: sodadhe bëhet festakëshjtënjavet nga vit nëmuain e Shën Martirit.

Koronetë shkosnjotëe shënpaljotë, ka biul-jarë që ishin pa të ip-shinë jashtës , kafshëse të bëjnë dru. Valsar-mendi kish pashvalje tëbukurë në dimër e nëveret kafshat qellshinka Puljini. Ata nëk ish-in artixhanë të zgje-dhurë po bëhin vetëmkunde që duhshin përjashtë e për shpinë.Megjithëatë fëmilja al-jbëreshe qëndroi patri-arcale njera të vitrat '50më të ditën guerrë.

Sod, pas vetëm pes-dhjetë vjet, jeta u ndruanë një manerë pabes. Tëthuashë, pëstajna, çiljaklje ose është më e mira,nëk është fare i ljethë.

Përktheu:Përktheu:Përktheu:Përktheu:Përktheu:Pietro Pietro Pietro Pietro Pietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitante

Tipologjia e familjes shqiptare në Bazilikatë kaqenë gjithmonë patri-

arkale deri në gjysmën e shekul-lit të kaluar dhe vetë ekonomia esaj deri në përfundim të Luftëssë Dytë Botërore ka qenë për tëmbijetuar. Mes shqiptarëve tëShën Palit për të shpëtuar ngavarfëria që mbretëronte, bashko-heshin familjet përmes marte-save me leverdi sikur të bashkojedy pjesë terreni, kafshët dhe sh-tëpinë e përbashkët. Shpesh herëndodhnin martesa mes kushërin-jsh të parë vetëm e vetëm që tëmos fraksionohej pronësia. Në Lu-kania (Bazilikata e sotme), meskomuniteteve albanofone, nëfamilje, shumë patriarkale, bash-këjetonin shpesh disa nukle famil-jare: djali i parë martohej e qën-dronte në shtëpi me vëllezërit emotrat e tjerë, në pritje që të mer-rte rolin e kryefamiljarit pas vde-kjes së të atit dhe asgjë s'ndalonteqë edhe një tjetër vëlla të marto-hej e të vazhdonte jetesën së bash-ku në njëjtën familje.

Motivet e kësaj tipologjiefamiljare, tipike e popujve të Ball-kanit dhe atyre gjysmë-nomadë,përbëheshin nga nevoja për tëmbijetuar nga epidemitë,varfëria dhe korrjet e pakta. Njëagregim kaq i madh u lejonte qëtë përballonin varfërinë, rivalite-tet mes familjeve dhe, më nëpërgjithësi, vështirësitë e mbi-jetesës të cilave secila bërthamëfamiljare nuk do t'u kishte bërëballë e vetme.

Vështirësitë për të mbijetuarishin shumë më të theksuara nëshekujt XVII dhe XVIII dhesollën largimet e para nga vend-banimet fillestare, probleme se-rioze ekonomike dhe etnike (sigjithmonë historia përsëritet derisa bota nuk do të kuptojë që di-versiteti është vetëm një vlerë mëshumë), të shkaktuara nga per-sekutimi i autoktonëve për shkaktë refuzimit të integrimit fetar.

Në këtë kontekst popullsitëshqiptare në Bazilikatë u reduk-tuan demografikisht dhe vetëmdrejt fundit të shekullit XVIII uregjistrua një ndryshim i ten-dencës. Racioppi, në "Storia deipopoli della Basilicata/vol.II1889" shkruante se Shën PaliShqiptar (Casalnuovo) dhe ShënKostandini Shqiptar nga viti1648 deri në 1669 humbën 45%të popullsisë: Shën Pali kaloi nga62 zjarre (nukle familjare) në 38;Shën Kostandini nga 109 zjarrenë gati gjysmën (55); Ginestra

nga 300 banorë që kishte në 1675kaloi në 100 në vitin 1691. VetëmBarile ruajti konstant numrin epopullsisë në rreth 2000 banorë.Maschito kaloi nga 1300 banorëtë vitit 1626 në 848 të vitit 1650,në 760 më 1656. Në vitin 1607,peshkopi i Venosa-s shkruantekështu për Maschito-n: "... fshatshqiptarësh, dikur, siç thonë,famëkeq për vjedhje që, i përbërënga karakatina e kasolle bujqish,u shkatërrua me dekret të Kishësdhe u rindërtua nga themeli... ".

Edhe Giustiniani (Fjalori his-torik i mbretërisë së Napolit) tre-gon se ringritja demografike fil-loi në përfundim të shekullitXVIII. Shën Pali Shqiptar arritideri në 864 banorë, Shën Kostan-dini 1040, Maschito 2740,Ginestra 600 dhe Barile 3020.Duhet shtuar gjithsesi se sh-qiptarët, në këtë periudhë, kon-tribuuan edhe në rritjen e komu-niteteve origjina albanofone e tëcilave, sot, ka humbur pa lënëgjurmë, si Brindisi di Montagna,Trivigno, San Chirico Nuovo dheSan Giorgio Lucano në Luginëne Sarmentos.

Fillimisht, në ekonomi, falëartit të luftës për të cilin kam sh-kruar edhe më parë, shqiptarëtu privilegjuan gjithmonë (ndry-she nga emigrantët e sotëm);kishte edhe nga ata që, duke qenëtë pasur, aktivitetet më të përu-lura ua lenin banorëve italofonëtë fshatrave rrotull: nga sambahet mend nuk është dëgjuarndonjëherë që një shënpaliot tëketë bërë rojen e kafshëve oseçfarëdolloj pune përulëse. Përkëtë ka legjenda të shumta. Njëe këndshme tregon për një grind-je mbi kufijtë territorialë mesShën Palit Shqiptar dhe Alessan-dria del Carretto, zgjidhja e sëcilës u përpoq të gjendej përmesnjë marrëveshjeje: pika më e

largët e arritur nga të dyja palët,duke u nisur nga qendra e secilitfshat dhe vetëm pas këndimit tëgjelit të parë, do të ishte kufiri.Shënpaliotët luajtën me di-nakëri: natën errët zhytën gjelinnë ujë që, i lagur qullë, filloi tëkëndonte. Alesandrinët e gjorë,pa e ditur hilen, zbuluan sekundërshtarët u kishin vënë ku-firin gati në dyert e fshatit. Kykufi qëndron ende sot.

Banorët e Shën Kostandinitluftonin kundër urisë duke diver-sifikuar shumë aktivitetet e tyre,nga prodhimi shtëpiak i mëndaf-shit te mbjellja e gështenjave provëe së cilave është festa që përsëritetçdo vit në muajin nëntor. Koronëte Shën Palit e të Shën Kostandinit,nga luftëtarë tëlavdishëm e të patr-embur, u detyruant'i dedikoheshinbujqësisë, blegtorisëdhe shfrytëzimit tëpyjeve. Lugina eSarmentos, në fakt,me livadhet e sajdimërore dhe verore,ishte shumë e përsh-tatshme për rritjen edeleve, dhive elopëve. Artizanatinë shekujt XVI/XVII/XVIII te këta banorë ishtepak i praktikuar dhe reduktohejnë krijimin e objekteve të nevojëssë parë si mjetet për bujqësinë eato shtëpiake.

Tipologjia e familjes ka vazh-duar, gjithsesi, të jetë patriarkalederi në përfundim të Luftës sëDytë Botërore, pra deri kurvarfëria vazhdonte ende.

Sot, ndërsa ka kaluar pak mëshumë se gjysmë shekulli, dalli-mi i stilit të jetesës duket i thellë,ndonëse, po ta mendosh mirë,nuk është fort e lehtë të ven-dosësh se cili është më i miri.