manevi dan1§manl1k ve rehberlik - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d185931/2016/2016_alsana.pdf ·...
TRANSCRIPT
Manevi Dan1§manl1k ve Rehberlik (Cilt-11)
Editorler
Do<;. Dr. Ali Ayten Do<;. Dr. Mustafa Ko<; Prof. Dr. Nuri Tmaz
em Degerler Egitimi Merkezi
© Eserin Her Ti.irlii Basun Hakki Anla§IDah Olarak Ensar Ne§riyat' a Aittir.
Dem Yaymlan Ensar Ne~riyat Tic. A.~. Organizasyonudur.
ISBN: 978-605-4036-74-5 TAKIM NUMARASI: 978-605-4036-72-1
KitabmAd.i Manevi D~manhk ve Rehberlik
. (Cilt-Il)
Edi tori er Do~. Dr. Ali Ayten
Do~. Dr. Mustafa Kot; Prof. Dr. Nuri Tmaz
Yaym Koordinatorii Furkan Erdogdu
Kapak & Sayfa Tasannu Nuray Yiiksel
Basla-Cilt <;INAR MAT. ve YAY. SAN. Tic. LTD. $Ti
100. Yu Mahallesi Matbaaolar Caddesi Ata Han No:34 I 5 Bagctlar - isTANBUL Tel: 0212 628 96 00 - Faks: 0212 430 83 35
Sertifika No: 12683
1. Basrm Arahk2016
ileti§inl Orn~ Reis Mah. Giyimkent Sitesi 12.Sok. No:40-42
Esenler I iSTANBUL Tel: (0212) 49119 03 - 04 Faks: 0(212) 438 42 04 www.ensamesriyat.com.tr e-mail: [email protected]
Afet Sonras1 Psiko-sosyal Destek Siirecinde Manevi/Dini Destegin Kullarunu
Ay~egiil Alsan*
Girl~
Afet; insanlar ic;in fi.ziksel, ekonomik, sosyal ve c;evresel kayiplar doguran, normal ya~anu ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye ugratarak topluluklan etkileyen, etkilenen toplulugun yerel i.mk.an ve kaynaklanru k:ullanarak b~ edemeyecegi dogal, teknolojik veya insan kokenli olaylann sonu9anchr (Ta§km, 2008).
Afet tiirlerini diinya genelinde ele alacak olursak, 31 c;e§it dogal afetin 28'ini meteorolojik afetlerin olu§tuidugu goriilmektedir. Dogal afetlerin c;e§itliligi ise iil.keden iil.keye demkenlik. gostermektedir (AFAD, Bilgi Ban. kas1, https: I I tabb.afad.gov.tr I). Omegm Akdeniz Bolgesinde dogal afetler daha c;ok kuraklik, seller, orman yangmlan, heyelan ve dolu futmalar1chr. Dlkemizde ise en stl< goriilen dogal afetler dolu, sel, ta§km, §iddetli yagi§, yildmm, c;ig, kar ve fubnalarchr. Diinya Meteoroloji 0.J;"glitiine (WMO) gore sadece 1980'li ytllarda diinyada 700.000 ki§i meteorolojik afetlerden dola}'l. hayabnl kaybetmi§tir (MMO, 1999).
Do gal Afetler; yav~ geli§en ve ani geli§en afetler olmak'iizere iki grupta incelenebilir. Yava§ gell§en dogal afetler; §iddetli soguklar, kuraklik ve klfuk gibi ·afetlerdir. Ani geli§en afetler ise; depremler, seller, su t~kmlan, yangmlar, volkanlar, c;ig, yangm, toprak kaymas1, kaya d~mesi, fubna ve hortumlardrr (AFAD, Bilgi Bankasi, 2013, https: I I tabb.afad.gov.tr I). • Sosyal Hizmet Uzmaru, 'Ii:abzon Aile ve Sosyal Politi.kalar iI Miidiirliigu. e-mail: [email protected]
336 MA.NEvt DANI$MANLIK VE REHBERLiK
insan Kaynakl.t Afetler; niikleer, biyolojik, kimyasal kazalar, ta~rmaahk kazalan, endiistriyel kazalar, a~m kalabahktan meydana gelen kazalar, goc;menler v.e yerlerinden edilenler olarak stralanabilir (l\f AD, Bilgi Bankas_!, 2013, https:/ /tapb.afad.gov.tr/).
Teknolojik Afetler; endiistriyel kazalar, maden ve maden abk kazalan, radyolojik ve niikleer kazalar, tehlikeli madde ta~rmacrhgr l:<azalan, biyolojik olaylar, c;evresel tehlikeler, deniz kirliligine neden olan kazalardrr (AFAp, Bilgi Bankasi,2013, https:/ /tabb.afad.gov.tr /).
Maden Kazalar1; genel olarak insan kaynakl.t afetler arasmda sayilihak- · tadrr. Ancak duruma gore degi~kenlik gostererek teknolojik afetler kisrruna da girebilmektedir.
Psiko-sosyal Miidahale
Afetler ve. acil durumlarda psiko-sosyal miidahale, af etler sonrasmda etkilenen bireylerin, normal ya~anttlarma ge9-~ siirecini hizlandrrmaya ve toplumun var olan gereksinimlerini tespit ederek; gelecekte ortaya 9kmas1 olas1 afetlerle ba~a c;ikma, miidahale edebilme kapasitesinin ve iyile§me I toparlama becerilerinin arttm.J.masma ve yard.rm c;ah§anlaruun desteklenmesine yonelik etkinlik ve hizmetler biitiinii olarak ifade edilebilir.·
Psiko-sosyal Miidahale Ara~lan
Thtiyaf ve Kaynak Degerlendirmesi, afetlerden hemen sonra yaptlan ilk psiko-sosyal miidahaledir. Bu degerlendirme; etkilenenlerin etkilenme dereceleri ve §ekilleri, i9-nde bulunduklan sorunlar ve ihtiyac;lar, toplumda var olan kaynak ki§i/kurumlar, bunlann c;~ma §ekilleri, var olan hizmetler/ sunulu~ §ekilleri ve uygulanacak psiko-sosyal mudahale plarurun ana hatlanyla olu~turulmas1 olarak ozetlenir. Uzmanlar tarafmdan gozlemlere ve genel bilgilere dayanan ihtiyac; ve kaynak degerlendirmesi yaptlabilecegi gibi; durum "psiko-sosyal ihtiyac; belirleme formu" gibi arac;larla da degerlendi-
. rilebilir. Hangi yontemin kullantlacagi afetin niteligine ve etkileme ~ekline gore degi§ir. ihtiyac; ve kaynak degerlendirmesinde silrec;, genel bilgiden ozel bilgiye dogru gittiginden; genel ihtiyac;lann belirlenmesini takiben ozel ihtiyac;lara yonelik daha aynntili bir toplum degerlendirmesi yaptlrr (Kiztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008, https: I I www.kizilay.org. tr I Upload /Dokuman/Dosya/ ).
MANEvi DANI~MANLIK VE REHBERLiI< 337
Psikolojik j[k Yardzm, ihtiyac; ve kaynak degerlendirilmesi ile e§zamanh
ba§layan bir psiko-so~yal rniidahaledir. Psikolojik ilk yardnn, aietten etkilenenlerin duygulanru ve ya§adtl<lanru ifade etmelerine olanak veril.rnesi ve ternel psikolojik bilgilerin iletilrnesi araahgJ.yla rahatlamalanna, ya§adtl<lan ve hissettiklerini anlarnlandrrmalanna yardrmo. olrnayi hedefler.
Sevk Etme ve Yonlendirme, ihtiyac;/kaynak degerlendirrnesi ve psikolojik
ilk yardun siirec;leri srrasmda ciddi psikolojik ve psikiyatrik hizmetlere ihtiyac; duyanlann (anorrnal davraru§lan olanlar, bili§sel bozukluklar1 devam edenler gibi) tedavi ic;in bolgedeki uzrnanlara (psikolog, psikiyatrist) ve ku
rumlara (aktl ve ruh saghgi hastaneleri, psikiyahi hastaneleri, hastanelerin
psikiyatri klinil<leri gibi) yonlendirilmesini ic;eren bir psiko-sosyal rniidahaledir.
Bilgi Merkezi Oltt§titrma, bilginin ihti,yac; duyan herkesle payla§tldigJ. ih
tiyac;lann ve kaynaklarm bulu§tugu, kolay ula§tlabilir ve kullarulabilir bir bilgi rnerkezinin olu§turulrnas1 §eklinde bir psiko.-sosyal miidahaledir.
Toplumu Harekete Ge~irme, etkilenen bireylerin ic; ve di§ mekanizrnalanru
belirleyip, onlann yardirmyla bireylerin sosyal i§levselliklerini arttrrabilmek ve norrnalizasyon siirecini luzlandirrnak ic;in yaptlan c;ali§malann ti.imii. •
Sosyal Projeler, bu projeler etkilenen bireylerin ihtiyac; ve sorunlan dogrultusunda harekete gec;ebilecekleri, ba§a c;ikrna kapasitelerini arttma, normal hayatlanna donmelerini luzlandmci projelerdir.
Egitimler, en yaygm kullantlan psiko-sosyal miidahalelerdendir. Gerek aietten etkilenenlere, gerekse psiko-sosyal destek uygulamalannda c;ah§an ve I veya c;ah§ma olasillgJ. bulunan ki§ilere (psikologlar, sosyal hizmet uzmanlan, kamp yoneticileri, ogretmenler, sivil toplum orgiitii c;ali§anlan, top
luin liderleri gibi) egitim yoluyla ula§rnak onernlidir.
<;alz§ana Destek, yardun c;ah§anlann~ yaptlan psiko-sosyal miidahalertin gene! adidir. <;ah§ana destek daha c;ok, aiet ve acil durumlarda kullarula
cak bilgilerin, bro§iirlerin, toplanb. gibi etkinliklerle c;ah§anlara iletilmesl, . c;ah§anlarla payla§un ve destek toplanb.lan yaptlmas1, olumsuz faktorlerin belirlenmesi ve etkilerinin azalb.lmas1, yardnn c;ah§anlarmm c;ah§malanru
yiiriitiirken aietten etkilenen ki§ilerle kurduklan ileti.§im, hangi yardirm ne §ekilde yapmas1 gerektigi, ne §ekilde yapmas1 gerektigi ile ilgili siirec;te bilgilendirilmesi, desteklenmesi psiko-sosyal miidahalenin en onernli parc;alanndan biridir (K.t.ztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008, https: I I www.kizilay.org.tr /Upload/Daku.man/Dasya/).
338 MANEvi DANI!1MANLIK VE REHBERLiK
Afetlerde ve Acil Durumlarda Psiko-sosyal D estek
Psiko-sosyal destek; birbirini siirekli etkileyen psikolojik ve sosyal etkilerin hareketli ~kisi anlanuna geµrken; afetlerde psiko-sosyal destek; afet sonras1 ortaya 9l<abilecek psikolojik uyumsuzluklann/bozukluklann onlenmesi, aile ve toplum diizeyinde ili9kilerin yeniden kurulmas1/ ge~tirilmesi, etkilenenlerin 'normal' ya§amlanna geri donmesi siirecinde kendi kapasitelerini fark etmeleri ve giic;lenmelerinin saglanmas1, toplumda gelecekte ortaya <;tkmas1 muhtemel afet ve acil durumlarla ba~la <;tkma/iyile9m,e/ toparlanma becerilerinin arttmlmas1 ve yardtm c;~anlarnun destekleruhesini ic;eren ve afet dongiisiiniin her a~lamasmda yi.iri.itiilen c;ok disiplinli hizmetler biitilnii olarak ifade· edilebilir (K:iztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008, https:/ /www.kizilay.org.tr/Upload/Do~uman/Dosya/).
P~iko-sosyal destek sadece afetlerde degil sosyal hizmetlerin verildigi her donemde varhgiru siirdiiren bir olgudur. Ozellikle afet sonras1 donemde travma sonras1 stres bozuklugu, anksiyete ve depresyon daha biiyiik mental sorunlara ve toplumsal travmaya yol ac;abilecek karakterdedir. Bu donemde adaptasyon ve imkfutlar dahilinde toplumsal ili§kilerin yeniden tesis edilmesi onemlidir. Ozellikle gruplarla yaptlan c;~malar, psikolojik destek merkezleri ve travma gec;irmi~ bireyin afet sonras1 topluma entegre edilmesi onemli bir sosyal hizmet karakteri ta~rmaktadir (Aydm, 2014).
Afetlerde ve Acil Durumlarda Uygulanacak Psiko-sosyal Destekte Yaptlmas1 Gerekenler
*Empati, anlama ve duyarhllk yoluyla etkilenenlere psikolojik destek vermek, psikiyatrik hizmetlere ihtiyaa bulunanlan belirlemek ve hizmetlere yonlendirmek,
*Yardtm c;~malarmm tiimiinii, afetten etkilenen toplumun niifus yaplSI, sosyal, kiiltiirel, etnik ko~ullarma uygun §ekilde siirdiiriilmesini saglamak,
*Bireylerin, toplumun ve kurumlarm ihtiyac; duydugu bilgileri resmi ve dogru bir §ekilde yaymak,
*Toplum kah.lmu ve goniilliiliigun desteklenmesi yoluyla, bireylere, ai
lelere ve topluma kendi ihtiyac;lanru belirlemeleri, c;oziim ic;in harekete gec;meleri ve kendi kendine yardtm becerileri geli9tirmelerini saglamalan konusunda destek olmak,
*Toplumda var olan hizmetler ile toplumsal ihtiyac;Iann bulu§maslnI saglamak,
MANEVi DANI$MANLIK VE REHBERLiI< 339
*Bireylerin, ailelerin ve toplumun kendi ihtiya~lanru kar§tlamasma ve sorunlanrun ~oziimiine yonelik projeler uygulamasrm ve I veya projelere kablmasrm destekleyerek, gelecekte ortaya c;tl<mas1 olas1 acil durumlara hazrrW<li olrnasrm saglamak,
*Afetle!de ~ah§acak kurum ve kurulu§lar arasmda i§birligini geli§tirmek,
*Yard.J..m ~ah§anlanna yonelik; ekip ili§l<lleri, ileti§inl becerileri, afetten etkilenenlerle ili§l<ller konulanyla ilgili bilgileri ve kendi kendine yarchm yollarrm aktarmak, aynca ihtiya~ duyduklan psikolojik destek ~ah§malanru yiiriitmektir· (Kiztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008,https: I I www.kizilay.org.tr/Upload/Dokuinan/Dosya/).
Meiler ve Acil Durumlar Sonrasmda Uygulanacak Psiko-Sosyal Destek ·
Afet sonras1 uygulanacak psiko-sosyal destek, hemen afet soruasmdaki miidahale ile ba§lamaktadrr. ihtiya~lann tespiti, maddi ve manevi inlkaruann ku.11,animI, psiko-sosyal destekte bulunacak meslek elemanlarrn.m belirlenmesi ile afet sonras1 yiiriitillecek ~ah§malar planlanmaktadrr. Ancak afet sonras1 uygulanacak psiko-sosyal destegi bireysel/psikolojik daru§maRliktan ayrran en onemli husus, afet psikolojisinin travma odakh olrnas1drr. Psikolojik travma; ki§ilerin hayatrm, viicut biitiinliigiinii ya da ruhsal dengesini tehdit eden ve duygusal anlamda iistesinden gelrnekte zorlandigi olaylar, deneyinller veya durumlardrr (Pearlman ve Saakvitne, 1995: 60). Brreyler ya§anan afet v~ felaket durumlanndan farkh diizeylerde etkilenseler de afete
. maruz kalan ki§ilerde travmatik etkiler gorillebilmektedir. Travma, ki§ilerin diizen ve ya§am siirekliligi hissini yerle bir eder (Weaver, Flannelly, Garbarino, Figley ve Flannelly, 2003).
· Afet sonras1 yiiriitillen sosyal hizmetlerin bir par~as1 olarak psiko-sos-yal hizmetler, ya§anan afetler sonrasmda olu§an standart bir prosediir ha-
. line gelmi§tir. Afet sonras1 bolgeye ula§an acil yard.J..m ekipleri ile beraber psiko-sosyal destegin de altyap1 ve planlamalan ba§lamaktadrr. Uygulama ~meklerinden de anla§tlacagi iizere psiko-sosyal destek bireysel psikiyatrik tedavi, terapi ve daru§manhk olrnayip destekleyici bir unsurdur. Dlkemiz- , de afet ve acil durumlarda psiko-sosyal destek siirecini uygulayacak kurum Aile ve Sosyal Politikalar Bakanligi' drr. AFAD koordinasyonunda, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanligi yiiriitiicilliigiinde devam eden afet ve acil durumlarda psiko-sosyal destek hizmetlerinin temelini resmi gazetede yayun-
340 MANEvi DANI~MANLIK VE REHBERLiK
lanan Tiirkiye Afet Mi.idahale Plaru (TA1v1P) olu§turmaktadrr. Olu§turulan bu plana gore herhangi bir afet ve acil durumda afetin bi.iyiikliigune gore
birinci, iki,nci ve ii~ci.i diizeyi belirlenerek, olll§an zarara gore yerel-kaynaklann yeterli olmas1 halinde il diizeyinde, zarann biiyi.ik olmas1 halindeulusal dfuey ilan edilerek, onceden belirlenen destek illerin hizh §ekilde psiko-sosyal destek ekipleri afet bolgesine inti.kal eder. Afet ve acil durumlarda
ihtiyac; duyulacak 28 hizmet grubunu ic;inde banndrran bu plana gore. Psiko-sosyal Destek Hizmetleri, Aile ve Sosyal Politi.kalar Bakanhgi biinyesinde gerc;ek.le§tirilecektir. Plarun uygulamaya ge~esiyle ve Bakanhklarca imza-
' lanmaslIUil ardmdan, Soma Maden Facias1 ve Ermenek Faciasmda Aile ve
Sosyal Politikalar Bakanhgi, AFAD koordinasyonunda TAMP c;erc;evesinde gerekli miidahalelerde bulunmu§ ve psiko-sosyal hizmetlerin yiiriitiici.ilii
gunii yapnu§tu.
Afetlerde Psiko-sosyal Destek Uygulama Omekleri
1999 yllinda Mar_mara, Diizce ve Yalova Depremleri, Richter olc;egi.ne gore 7,4 biiyi.ikli.igunde, ani ve <;ok k.tsa siirede gerc;ek.le§mi~tir. DolaylSlyla bireysel ve toplumsal psikolojide sebep oldugu olumsuz etki de yi.iksektir. Bireyler bir<;ok a<;idan travmaya maruz kalrm§ ve toplumsal travma ya§annu§tu (Aydin, 2014). Yaptlan bir ara§tuma gostermektedir ki, deprem iizerinden iic; sene gec;tikten soma bile magdurlar arasmda %40 oranmda travma -somas1 stres bozuk.lugu (TSSB) gorillmektedir ve beraberinde %18 oranmda depresyon tespit edilmi§tir (Kill<;, 2005: 76). Marmara depreminin sonuc;larma gore, yaptlan bir ara§tumada gorev alan sosyal hizmet uzmanlarlIUil . yakla§ik 1I4'iiniin depremden etkilendigi, dolayis1yla depremzede oldugu tespit edilmi§tir (Tuncay, 2004: 63).
17 Agustos Yalova deprentinden iki giin soma ilk sosyal hizmetler miidahalesi uygulanmaya ba§lannu§tu. Deprem somas1 resmi kurumlarm yarn srra, sivil insiyatifler de bolgede psiko-sosyal destek c;ah§malannda bulunmu§lardrr. <;e§itli sivil toplum kurulu§lari bOlgede destek merkezleri a<;arak faaliyet gerc;ekle§tirmi§lerdir. Omegin Davraru§ Bilimleri Ara§tuma ve Tedavi Merkezi (DABATEM) 1999 ytlnun Eylill aymda Otosan. <;adrr Kenti'nde dort psikolog ve yar1 zamanh c;ali§an iki psikiyatr ile c;ali§malara ba§lanu§, 2000 ylli Mart aymda Degirmendere' de bir c;ali§ma ofisi a<;nu§tu (Inter-Agency Standing). Yaptlan gori.i§melerde yogun olarak Travma Somas1 Stress Bozuk.lugu tespit edilmi§ ve yontern olarak Kognitif ve Davraru§<;i Tedavi (KDT) metodu uygulannu§tu.
MANEvi DANI$MANLIK VE REHBERLiK 341
2005 Pakistan Depreminde; Pakistan hiikiimeti. psiko-sosyal c;ah§malarm siirdiiriilmesi amacryla Deprem Rehabilitasyon ve Rekonstriiksyon Kurumu'nu kurmu§tur. DRRK ozellikle egiti.m hizmetlerinde psiko-sosyal destegi kullanrru§hr. Bolgede gorev yapan ogretmenlerin psiko-sosyal destek egiti.mi almalar1 saglanrru§hr. Yine c;ah§malarda afet sonras1 ohpnsuz §artlar altmda artan, cinsiyete bagh §iddete ragmen, kadm ve gene; klzlar i.izerine c;ah§malar ytiriitiilmii§ ve bu sosyal .hizmet mudahalesinde psiko-sosyal destek de etkin olarak kullarulnu§hr. Erken, orta ve uzun donemde psiko-sosyal c;ah§malar da gerc;ekle§ti.rilmi§ti.r (United Nations System, 2005). Omegm UNICEF bolgede c;ocuklar i.izerinde psiko-sosyal ~ah§malar ytiriitmii§ ve c;ocuklarm travmati.k siireci atlatmas1 ic;in 122 c;ocuk dostu alan kurup 18.300 c;ocugun bu hizmetten faydalarunasuu saglanu§hr. <;adrr okullarda c;ah§an 14.500 ogretmene psiko-sosyal miidahale egiti.mi vermi§ ve bu ogretmenler yakla;nk 450.000 ogrenciye :ula§IDI§hr. Cografi ko§ullar ve hava §artlan nedeniyle ula§tlamayan bolgelere 82 para§iitc;ii ogretmen ula§hrml§hr (UNICEF Pakistan Earthquake Response, 2007). Tiirk Ktztlay'1 da depremin hemen akabinde Pakistan' da hizmet vermeye ba§lamt§hr. Acil yardimm yarunda sosyal hizmetler alarunda da rol alan Tiirk Ktztlay'1 bolgede psi
ko-sosyal destek c;ah§malan da gerc;ekle§ti.rmi§ti.r. Tiirk Ktztlay'1 aiet sonras1 rehabilitasyon ve iyile§tirrne siireci kapsanunda bir meslek edindirme kursu
tesis etmi§ti.r. Butada yeti.§kin erkek ve kadmlara bilgisayar kurslan verilmi§ ve 16 ya§ iistii gene; kiz ve kadinlara yonelik olarak gelir saglayabilecekleri
el i§leri kurslan di.izenlenmi§ti.r. Meslek edindirme kurslan di§mda Travma Sonras1 Str~s Bozuklugu ve depresyon tedavisine destek olarak grup c;ah§malar1 di.izenlenmi§ti.r. Bu c;ali§malar esnasmda empati, afetin .sebep oldugu
travma durumunun anlattmlmas1 ve rahatlama teknikleri kullarulnu§hr. Bu gruplara ba§a c;ikma teknikleri ve diger baz1 psikolojik ilky.ardim teknikleri uygulanrru§hr. Kurs sonlarmda c;e§itli olc;me ve degerlendirme teknikleriyle
psiko-sosyal destegm etkileri tespit edilmi§ti.r (Aydin, 2014).
29 Agustos 2005'te Amerika Birle§ik Devletleri'nin New Orleans sahillerini vuran Katrina Ka~argas1 yakm donem Birle§ik Devletler tarihinin en
biiyiik dogal afetlerinden biri olmu§tur. Bilinen kadanyla 300 Birle§ik Devletler vatanda§mm hayatml yiti.rdigi Katrina kasrrgasmda New Orleans §ehrindeki meskfm alanlarm %80'i su baskmma ugrami§ ve sular kimi yerlerde
bogulmalara sebep olacak kadar yiikselmi§ti.r. Sulann c;ekilmesinden sonra §ehir sakinlerinin %87' si selden etkilenmi§ §ehre donmii§tiir. Ancak §ehir egitim kurumlarmdan barmma imkanJ.arma, ula§nndan sosyal hizmet kay-
342 MANEvi DANI$MANLIK VE REHBERLiK
naklanna kadar her alanda biiyiik hasar gormii§tiir. Bu donemde yiiriitiilen sosyal hizmetlerin bir parc;as1 olarak yaptlan saghk taramalannda travmarun brraktigi psi.koloji.k etkilerden dolayi halk arasmda p.ipertansiyon; kroni.k hastahk hissetme durumu, ileri seViyede anksiyete bo~uklan ve depresyon te§his edilmi§tir. Felaketi §ehirde ya§anu§ ve evini kaybetmi§ baz1 devlet gorevlilerinin ruh saghklannda da olumsuz tablolar izlenmi§tir. Polis ve itfaiyecilerin %20'sinde travma sonras1 stres bozuklugu te§his edilmi§tir. Bu yaygm psi.koloji.k rahatsizhk duru.mu psi.ko-sosyal destek ihtiyaarun c;ok yiiksek olmasma sebep olmu§tur. Afet sonras1 selden etkilendigi halde ~ullarulabilen bir kisrm binada ve tesis edilen farkh mekanlarda psi.ko-sosyal hizmetler verilmi§tir. Sel sonras1 ilk donemlerde mental §i.kayetleri olanlarm sadece %2' si bu hizmetlere ula§abilirken zaman ic;inde bu ora,n yiikselerek taleplere biiyiik oranda cevap verilmi§tir (Parker, 2012).
12 Ocak 2010' da ya§anan ve Richter olc;egine gore 7 §iddetinde olan Haiti Depremi'nden yakla§Ik olarak 3.000.000 ki§i etkilenmi§tir. Deprem sonras1 yaptlan tespitler 316.000 ki§inin deprem ve buna bagh faktoi:ler sebebiyle hayabru kaybettigini ortaya koymu§tur. Deprem; acil miidahalede rol alacak olan saghk kurumlan, polis, itfaiye ve sosyal hizmet ·merkezlerlri.in faaliyetlerini aksatacak kadar kurumlara hasar vermi§tir. Ti.im afet sonras1 duru.mlarda oldugu gibi anksiyete bozukluklar1, depresyon ve travma sonras1 stres bozuklugu yaygm ol~ak tespit edilmi§tir. Yap1lan ara§tlrmalar ozelli.kle c;ocuklarm yeti§kinlere nazaran c;ok daha fazla mental problem ya§adigtru gostermi§tir. Devlet ve sivil toplum kurulu§lar1 deprem sonras1 sosyal hizmetlerde rol alrru§ ve ula§tlabilen bolgelerde psi.ko-sosyal destek merkezleri kurulmu§fu.r. Ozelli.kle TSSB' de etkinligi karutlaruru§ olan farkina vardirma ve rahatlama tekni.kleriyle yaygm duruma miidahale ed.ilmi§tir (Parker, 2012).
Afet ve Acil Durumlarda ve Sonrasmda Dini, Manevi Destegm Onemi
Afet ve felaket sonras1 donem dort a§amaya ayrtlmaktadrr: (1) Kurtarma a§amas1, (2) Yardim a§amas1, (3) Rehabilitasyon a§amas1, (4) Yeniden in§a · a§amas1 (Rao, 2006: 501-502). Felaketin hemen sonrasmdaki ilk i.ki hafta, kurtarma a§amas1 ya da akut donem olarak nitelendirilir. Bu siire zarfmda insanlar hayat kurtarmak ve olaym yaralanru hizla sarmak ic;in kahramanca c;ali§rrlar. Bu donem ayru zamanda insanlarm §Okta oldugu ve ha-
lyf.ANEVi DANI$MANLII< VE REHBERLiK 343
yatlanrun alt ust oldugunu hissettikleri donemdir. Akut donemde, manevi/ dini destek biiyi.ik bir onem arz etmektedir. Din ve maneviyat, pozitif ya da negatif bi<;imlerde kar§lilllZa c;ikabi.lir. Omegin ki~er inane; sistemlerini de sorgulayabilmekte, ya§adtl<lan olaym neden kendi ba§lanna geldigini, olaym inandtl<lan giic;le, omegin Yarab.a ile nastl bir ili§kisi oldugw:m masaya yab.rabilmektedir_ler (Weaver, Flannelly, Garbarino, Figley ve Flannelly, 2003). Ki§iler Yarab.cr tarafmdan terk edildikl~rini ve/veya giinahlanndan dolayi onun tarafmdan cezalandmldtl<lanru dii§iinebilirler ya da Yarab.c1'ya ktzgmhk duyabilirler (Feder ve digerleri, 2013). Ancak dini ba§a c;ikma po
zitif de olabilir. Kendilerinin iistiinde her ~eyi kontrol eden biiytik bir giice, Yarab.a'ya inanmak, olaym psiko-sosyal yik10 etkilerini azaltabilmektedir. Organize edilen ritiiel ve ibadetler, bireyler ic;in rahatlama ve umut kaynagi olabilmektedir (Rao, 2006: 503). Manevi/ dini destek, ki§ilerin ya§adtl<lan travmayi atlatmalannda, ba§ etme kapasitelerini arttrrmalannda ve afet on-
. cesi ya§amlanna donerek sosyal i§levselliklerini yeniden kazanabilmelerine katkida bulunmaktadrr. Bireyler, travmatik siireci bireysel ve/veya toplumsal dini ba§a c;ikma yontemiyle atlatabilmektedirler. Omegin 11 Eylill' deki saldmlann ardmdan Amerika' da kiliseye g1tme oranlan artml§b.r (Meisenhelder, 2002). Pozitif dini ba§a c;ikmarun, travrnatik olaym yol ac;ng-t stresi azaltttgi gozlenmi~tir. Bunun sebebi ise dini inane; ve ibadetlerin bireylere rahatlama saglamas1, bireylerin kontrol hissini arttrrmas1, bireyi a§km bir giice Yaraticrya baglamas1 ve insanlann birbirleriyle olan baglaruu ku~etlendirmesidir (Meisenhelder, 2002). Afet ve kriz dururnlannda afet magdurlanrun ba§ eQ:ne kapasitesini arfurmada din ve maneviyat biiyiik onem ta§rrken, afet ve felaket sonras1 miidahale ve psiko-sosyal destek c;ah§malannda afet magdurlanrun dini inanc;lan ve kaynaklan c;ogu zaman goz ardt edilmektedir. Afet ve acil duru.mlarda i§in teknik ve arama kurtarma ktsunlan oncelikli olurken, psi.ko-sosyal destegin ve afetzedelerin manevi ve dini yonden desteklenmesinin iyile§me siirecini htzlandrracagi a§ikardrr. Afet alarunda ilk miidahalede ve afet sonrasmda planlanan uzun siirec;li c;ah§malarda yer alacak psi.ko-sosyal meslek elemanlanrun, manevi ve dini destegin onemi, nastl kullarulacagi hakkmda_bilgilendirilmesi, t~plumsal, killtiirel farkliliklar ve inanc;la; gozetilerek afet magdurlanna yakla§rm yontem ve §eklinin olu§turulmas1 gerekmektedir. C::iinki.i bir problemle kar§tla§an ki§i problemin c;oziimiine yonelik olarak dini inanandan bir c;ikt§ yolu bulmaktadrr (Ralp W.Hood ve digerleri, 1996). Yaptlan ara§b.rmalarda insanlann %45'inin stresli zamanlannda birtakim dini davrant§lan gerc;ekle§tirerek sorunu a§-
344 MANEvi D~MANUI< VE REHBERLIK
maya c;ah§ttl<lan, hastahk, oliim, afet gibi olumsuz bir durum kar§1smda ise insanlann %78'inin dini degerlere yoneldikleri tespit edilmi§tir (Thompson ve Vardeman, 1997: 45). <;iinkii inanc;lar, genellikle hayatm zorluklanru yenmeye yarayan anlamlara sahipti.r. insanm c;evre §artlanni degi§tirip degi§tir: memesinden c;ok, zorluklan yenebilecegine olan inano onem ta§rr. Bununla birlikte din insana kar§Ila§bgt stla.nttlann kar§tligiru miikafat olarak alacagiru vaat etmektedir. Boylece bir vaat insanlann c;ektigi acll.an hafifletmektedir. Yaptlan bir ara§b.rmada c;ocuklanru kaybeden gen<; annelerin kendilerine yaptlan dini telkinler, vaatler ve saglanan sosyal destek aractli&,yla c;ocuklanrun oliimiinii daha kolay kabullendiklerini gostermi§tir (Hood ve digerleri, 1996). Tiim bunl.ar dii§iinill.diigiinde afet oncesinde, afet alarunda ve sonrasmda c;ah§acak psikolog, sosyal hizmet uzmaru gibi me$lek elemanlarma afet sonras1 uygulanacak psiko-sosyal destek egiti.mlerinde manevi destegin ve dinin nastl kullarulabilecegi egiti.minin verilmesi gerekmektedir. Afetlerde ve sonrasmda sosyal hizmet alarundaki tecriibelerimiz bize gostermektedir ki, afet sonras1 travmayla miicadelede ki§ilerin inane; ve manevi destek sistemlerinin aktif bic;imde kullarulmas1, iyile§me ve normale don ii§ ii onemli 6lc;iide kolayla§brmaktadrr. A§agtdaki yaka sunumunda, Soma ilinde!<i maden faciasmdan bir vaka omegi ve sosyal hizmet uzmaru tarafmdan uygulanan manevi temelli uygulama anlattlacaktrr.
Vaka Sunum.u
13 Mayis 2014'te Manisa ilinin 5..Qms ilc;esindeki komiir madeninde c;i
kan yangm nedeniyle 301 madencinin 6liimiiyle sonuc;Ianan soma maden kazasmda afet sonras1 psiko-sosyal <;ali§rnalarda gorev almak iizere Ba§bakanhk Afet ve Acil Durum Yonetimi Ba§kanllgi'run biinyesinde c;ali§an bir sosyal hizmet uzmaruydim. Afet alaru ve c;evresi c;~tigim kurumun gon:;v alarundaydi ve afet bolgesine ekip olarak ilk giin rahathl<la ula§abilmi§tik. Ekipte sosyolog, sosyal hizmet uzmaru ve psikolog vardi. Cenazelerin biiyiik bir kisrm madenin alb.ndan ilk giinlerde <;tl<artlmi§b. Ailelerine teslim e~lerdi ve defne~lerdi. 4-5 ki§inin cenazesi ise giinler ge9Jlesine ragmen c;ikartlamallll§b. \'.iinkii madenin en alt bolmelerindeydiler. Cenaze sahipleri yani patlamada 6lenlerin aileleri, madenin hemen agzmda kendileri i<;in olu§turulmU§ bir c;adrrda evlatlanrun, e§lerinin, akrabalanrun <;tl<artlmalanru bekliyorlardi. Aileler giinlerin verdigi yorgunluktaydilar. Giinlerdir yemek ye.memi§lerdi ve c;ogu yerinden kiprrdamarmgb. Uyumuyorlardi
MA.NEvi DANI$MANLIK VE REHBERLiI< 345
bile. Tiim bunlar ya§arurken AFAD ekibi psiko-sosyal hizmet <;ah§ma grubu olarak c;adrrda ve c;evresinde ailelerle ileti§im halinde olmaya <;ah§1yorduk. Madenden cenazelerinin <;lkarilmasrm bekleyen ailelerin c;ogu sakin ve sessizdi. Durumun boyle olmasmda Saglik Bakanhgi personellerinin ailelere igne vurmasmm,payi yiiksekti.
Bu ortamda bir kadm dikkatimi c;ekmi§ti. E§i oldugunu soruadan ogrendigim Ali Amca2 ile oturuyordu. Ba§1 ve omuzl<l!l yere egikti, sallaruyordu ve siirekli bir §eyler soyliiyordu. Yanlarma yakla§tigimda, Gillcan Teyze'nin, "igne vurulmayacagim ben, acmu ya§ayacagim, oyle degil mi Ali? Ben c;ok iyiyim, bak aghyorum ben!" ciimlelerini e~ine tekrarlachguu i§itmi§tim. ilk giinler etra.£1.armda durmu§tum ve onlar farkmda olmadan ihtiyac;Iarrm gidermeye <;ah§1yordum. Actlar1 c;ok biiyiiktii ve derinden hissedebiliyordum. Sonra Giilcan Teyze'nin ve e§i Ali Amca'run on tara.£1.anna gec;tim. Bir sandalyede oturdum. Hie; konu§muyordum. 0 an insan eliyle gerc;ekle§tigi dii§iiniilen felaket izlerinin c;ok derin oldugunu daha iyi anlami§b.m. Giilcan Teyzeye birkac; kere su geti.rmi§tjm ve bir gece ben de sabaha kar§1 dinlenmeye c;ekilerek tiim gece yanlarmda durmu§tum. 0 gece Gillcan Teyze ii§ii
diigumii fark etmi§ti ve bana U§iitebilecegimi, battaniye almami soylemi§ti. ilk kez bu kadar yakmla§rm§bk. Hayata dair ciimleler kurmasma c;ok sev,in- · mi§tim. Bu kadarcrkb; ama benim i<;in bir vesileydi. Ertesi giin tfun giin yine Giilcan Teyze'nin ve Ali Amcanm yarundaychm. i§te sonunda olmu;;tu, goriiniir olup onlann gozlerinin ic;ine bakabiliyordum. Giilcan teyze hep ayru §eyleri soyliiyordu. Madenin altindaki ogluna hem sitem ediyordu; hem de te§ekkiir ediyordu. Ya§ad1gi duygu durumun kendisi de farkmda degildi. Bir §eyler yapinahydrm. Oradaychm ve kalple~e dokunmarun bir yolunu bulmahychm diye ic;imden ge<;iriyordum ki bir anda, hfilihazrrda oturduklar1 sandalyede bir Yasin dualar kitab1 gordiim. Bir anda ruhumda ve kalbin;ide bir guc; hissettirn ve Gillcan Teyzenin· oturdugu sandalyenin oniine <;~inelerek, sordum;
A.A: ic;erideki oglun mu?
G.<;: Evet oglrun·· .(iniltili ve acr dolu bir sesle)
Sonrasmda gelen sessizligin ardmdan, gozlerinin i<;ine baktigim Giilcan Teyze hikayeyi anlatmaya ba§lach ve ekledi; ic;erideki oglum evet, oglum. Kemal ... Kemal <; ... Burarun §efi. $ef Kemalimdi ...
Kemal, §antiyenin ba§miihendisiydi. Maden faciasmm gerc;ekle§tigi Soma' da madende yanguun <;Ikmas1yla birlikte ch§ari <;lkan ilk gruptaych ashn-
2 Gizlilik geregi miistear isimler kull~hr.
346 MANEvi D~MANLIK VE REHBERLiK
da. Ancak arkada§lanru kurtarmak i<;in madene girmi§ti, birc;ok arkada~uu <;ikamu§b da; arkada§laruu kurtarmak i<;in son k~z madene girdigi.ndeyse <;ikamanu§b. Arkada§lanru kurtarmak isterken can vermi§ti. Giilcan Teyze tii.m bunl~1 anlabrken, patlama arunda Kemal, madenden kurtardigr arka- -da§lanrun hepsi madende Kemalin cenazesine ula§maya <;ah§1yorlardi. Belli ki vefa bor<;lanru odemek istiyorlardi. Ailelerin giinlerdir a<; ve uykusuz olay yerinde olduklanru ve ya§adiklan tarifsiz actlanna §ahitlik eclince yeri gogu inletecek kadar derin dualar, feryatlar edebiliyormu§ insan. 0 anlardan birinde Giilcan Teyzenin anlatbklaruu dinledi.kten sonra, sandalyesinin oniinde bir kez daha egildim ellerini tuttum ve "Giilcan Teyzecim biliyor musl.m ne hissediyorum? Hani Kemal §imdi i<;eride ya, hani i<;eride yangm oldu, Kemal yandi ya, ben hissettim ki hani Hz. i:brahim de ate§lcrde yandi; ama ashnda yanmadi giiller a¢ ate§lerin yerine, boyle oldu habrhyor musun?" dedim. Senin oglunun da adi Kemal bak, o da oyle oldu, hi<; hissetmedi, hi<; aomadi belki de, belki de §·ehit oldu dedim.
Nefes ah§ veri§im hizlannu§b, heyecanlannu§bm... Tiim viicudu ve ruhu ao i<;inde olan bir insana sadece bir ipucu yakalayip tiim hissettiklerimi soyleyivermi§tim. iki se<;enek vardi: ya olumsuz sonu<;lanacakh, ya da biraz olsun kalbine dokunabilecektim.
Giilcan Teyze kafasuu kaldudi, hi<;bir §ey soylemeden yiizfune bakiyordu, sonra aniden "Klzrm seni bana Allah rm gonderdi, kimsin sen boyle?" dedi ve hizhca ayaga kalkip bana sanldi. Hiingiir hiingiir aghyordu. Bogazrmda diigtimlenmi§ti tii.m aom; ama kendimi tutmaya <;abalarm§bm. Bizi o halde goren diger uzman arkada§larrm bana el kol hareketleri yaparak aynlmanu soyliiyorlar ve yaphklarrma anlam veremeyen davraru§lar sergiliyorlardi. Giilcan Teyze bana sanlarak bir siire daha ag.larm§b.
Biraz sakinle§tiginde, giinlerdir hi<;bir §ey yernediklerini bildigim i<;in bu kez orf ve ananelerimizden yola <;ikarak, "Giilcan Teyz;e isterdim ki burada sana ve hepinize helva kavurayim; ama i.m.kfutlar el vermiyor. Ben sana onun yerine Kemal'in ve herkesin ruhuna gitmesi i<;in kandil simidi ve <;ay getireyim in§Allah" dedim. Ve alandaki bir sivil toplum kurulu§undan kandil simidi ve <;ay temin ettim. Gotiirdiigiimde giinlerdir hi<;bir §ey yemeyen Giilcan Teyze, once kendisi yedi ve sonra e§ine yedirdi o kandil simidini. Sonrada elimden ahp diger madenci yakrnlanna benim dedi.klerimi soyleyerek ikram etti.
Kemal'in cenazesi o gece sabaha kar§1 03.00 sulannda madenden kurtardigr arkada§lan tarafmdan <;ikanlrm§b. Giilcan Teyze ve Ali Amca maden
MANEVi DANI$MANLIK VE ~HBERLIK 347
agzmda bekleyen ambulansa ko§tular; fakat cenazeler giinlerdir ic;eride ol
duklan i<;in yanmr§ ve §~mi§lerdi. DNA testi gerekliydi. Ambulansa kimlik tespiti i<;in Kemal'in madende facia arunda beraber <;ah§tigi arkada§lan girmi§ti. Kiyafetlerinden tarunu§lardi tbrahim'i. Gil.lean Teyze'ye Kemal'in <;ikaitldigmda bile kolunda olan saatini vermi§lerdi. Gil.lean Teyze ".'e .Ali Amca'yla helalle§tik, sanldik ve vedala§hk. Cenazelerini ahp memleketleri
ne gitmek iizere yola koyulmu§lardi.
Sonu<;
Soma faciasmda ya§adiklarnn uzun siire haftzamdan ve ruhumdan si
linmedi. Tarifi miimkiin olmayan aalar ya§ayan insanlar, <;ah§ma arkada§la
nru kurtarmak ve hayata dondiirmek ugruna bir insanm boylesine fedakar
ve iyi olmas1, afet magdurlai-irun yakmlaru;un imtihanlarrm fark etiklerinde
bulduklar1 ve snnstlG. sartldiklar1 gii<;; iman ve inanc;lanydi. Okullarda ve
iiniversitelerimizde hie; ogretilmeyen, arkada§l~ beni profesyonel ol
mamakla ele§tirdigi ve kokenine inildiginde insanlara en iyi gelen yol ol
duguna bir kez daha inandignn "maneviyatla ve dinle" insanlara ula§may1
ba§ardim. insanlarm ya§adiklan, biiyiidiil<l~ri topraklan, sosyal destek me
kanizmalarrm, kiilttirlerini ve geleneklerini yok sayamayiz. Yarn srra yaptlan
birc;ok ara§hrma bize gosteriyor ki, hastanede yatan ve hatta oliim d6§egin
de olan hastalara okunan Kur' an ve dini kaynaklar zihinlerini, hiicrelerini
canlandmyor, ruhlariru, nefes almalarrm rahatlahyor. Afet ve acil durumlar
da insanlarm mane; sistemlerini goz ardi etmeden, sosyal hizmette manevi/
dini destegin kullarumrn.I yaygrnla§trrmah, afet oncesi, srras1 ve sonrasmda
teor~ yanmda insanla <;ah§tignniz1 unutmadan, bireylerin ya§adiklar1 ve
buyµdiil<leri sosyal ~evreyi, kiilttirlerini, inane; ve degerlerini gozeterek iyi
le§tirme ve giic;lendirme yakla§Imlarrm b~tiinciil olarak kullanmahyiz.
Kaynakc;a Aydin, D. (2014). Afet sonras1 psiko-sosyal destek uygulamalan. insani ve So
syal Ara§tumalar Merkezi. Ba§bakanhk Afet ve Acil Durum Yonetimi Ba§kanhgi, (AFAD), Bilgi Bankasi,
2013, https:/ /tabb.afad.gov.tr/. Feder, A., Ahmad, S., Lee, E. J., Morgan, J. E., Singh, R., Smith, B. W., Southwick,
S. M. ve Charney, D.S. (2013). Coping and PTSD symptoms in Pakistani earthquake survivors: Purpose in life, religious coping and social support.
· Journal of Affective Disorders, 147, 156-163.
348 MANEvi DANI$MANLIK VE REHBERLiK
Inter-Agency Standing Commitee - Reference Group on Mental Health and Psychosocial Support, Guidance, "Note for Mental Health and Psychosocial -Support Haiti Earthquake Emergency Response",January 2010, http:// W"".'W.edu~ation.miami.edu I crecer I pdf I au-cap-mental-health-aware:
ness-program/ iasc-guidance-note-for-mental-health-and-psychosocialsupport. pdf).
Kili<;, M. (2012). Afetlerde psiko-soStjal hizmetlerin etkililigi: Tiirk Kiz1layz ve 2005 Pakistan Depremi. Yayunlanm~ Yiiksek Lisans Tezi, Kocaeli Universitesi Saghk Bilimleri Enstitiisii, Kocaeli.
I Kiztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008, https: /./ www.kizilay.
org. tr I Upload I Dokuman I Dosya I 20725363_afetler<le-psiko:..sosyal-destek-uygulam·a-rehberi.pdf ).
Meisenhelder, J. B. (2002). Terrorism, posttraumatic stress, and religious coping. Issues in Mental Health Nursing, 23, 771-782.
Parker, J. (2012).Mending our nets: Psychosocial care in Post-Katrina New Orleans. Seatle Journal For Social Justice, ABD, Cilt 1, Sayi 7, 37-58.
Pearlman, Laurie A., & Saakvitne, Karen W. (1995). Trauma and the therapist: Countertransference and vicarious traumatization in psychotherapy with incest survivors. New York: W.W. Norton.
Ralph W. Hood ve digerleri. (1996). The psychologtj of religion an emprical approach. New York.
Rao, K. (2006). Psychosocial support in disaster affected communities. International Review of PsychiatnJ, 18(6),501-505.
Ta~km, Elif (2008). Acil durum ve afet yonetiminde ilk yardmun onemine ili§kin
kiiresel yakla~im. 5. Wusal ilk Yard1m Sempozyumu. Ankara.
Tuncay, T. (2004). Afetlerde sosyal hizmet: 1999 yzli Marmara ve Bolu-Diizce Depremleri sonrasmda gerr;ekle$tirilen sosyal hizmet uygulamalan. Ankara: Hacettepe Universitesi Yaymlan.
Thompson, M. P. ve Vardem~n, P. (1997). The role of religion in coping with the loss of a family member to homicide. Joumal for the Scientific Study of Reli-gion, .36(1), 44-51. ·
Unicef Pakistan Earthquake Response, 2007, http: I I www.unicef.com/ pakistan.
United Nations System, 2005). Pakistan 2005 Earthquake Early Recovery Frame
work with Preliminary Costs of Proposed Interventions. islamabad, 2005, http: I I www.recoveryplatform.org I assets I tools_guidelines I Early%20 Recovery%20Pakistan. pdf).
Weaver, A. J., Flannelly, L. T., Garbarino, J., Figley, C. R ve Flannelly, K. J. (2003). Mental health. Religion & Culture, 6(3), 215-228.