155

* Bumakaleninözetiilkolarak11-12Kasım2016’daYozgat’tadüzenlenen“V.HadisİhtisasToplantısıveHadisAlgısıÇalıştayı”nda,ardından24Kasım2017’deİstanbul29MayısÜniversitesi’ndedüzenlenen“OryantalistlerveHadis”panelinde“OryantalistYaklaşımlar”başlığıylasunulmuşfakatdahaönceherhangibiryerdeyayımlanmamış-tır.Makalede‘oryantalizm’oryantalistlerinİslâmiyatsahasındasürdürdüğüçalışmalaranlamındakullanılmış,diğerDoğumedeniyetlerineyaklaşımlarımevzuedilmemiştir.

**Dr.Öğr.Üyesi.,YalovaÜniversitesiİslamiİlimlerFakültesi,HadisAnabilimDalı,fatmakizil@gmail.com.

Cilt/Volume: V | Sayı/Number: 1 | Yıl/Year 2019hadisvesiyer.info | © Meridyen Derneği

Makale / Article

Oryantalistlerin Akademik Hadis Araştırmaları: Ana Eğilimler, Yerleşik Kabuller ve Temel

İddialar*

FatmaKızıl**

Özet

Bumakalede,Batı’daakademikhadisaraştırmalarınınbaşlangıcındanbugünekuşatıcıbir

tasviriniortayakoymakamaçlanmıştır.Buamaçla,akademikoryantalizmin,öncesindeki

süreç de dikkate alınarak, başlangıcından itibaren tarihî serüveni, paradigma içi ana

eğilimler, dile getirilen ortak kabul ve iddialar ele alınmıştır. Ayrıca, oryantalistler

arasında yerleşik şüpheci bakış açısından ayrılan araştırmacıların sık dile getirilen

iddialarla ilgili yaklaşımları da ortaya konmuştur.Makalenin Batı’daki akademik hadis

araştırmalarının geldiği son aşamayı göstermesi için bilhassa son yirmi yılda yazılmış

çalışmalara ağırlık verilmiş, güncel tartışmalara işaret edilerek ileri okuma yapmak

isteyenlereyardımcıolmaküzeredipnotlardagüncelmatbuveya çevrimiçi kaynaklara

referanstabulunulmuştur.Sonolarakbugünoryantalizmçalışmakisteyenlerinarkeoloji,

papiroloji,paleografya,epigrafivekodikolojigibialanlardabilhassasonyıllardayapılan

nitelikliçalışmalarıdatakipetmesininöneminedikkatçekilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Hadis, sünnet, siyer,oryantalizm, isnad,metin tenkidi, cerh-taʿdîl,sahâbeninadâleti,ihtilâfü’l-hadîs,aykırılıkilkesi,hüsn-izanprensibi.

156

Western Academic Ḥadīth Studies: Main Trends, Common Assumptions and Arguments

Abstract

Inthisarticle, it isaimedtopresentacomprehensivedescriptionofWesternacademic

ḥadīth studies since the beginning. For this purpose, the historical stages of academic

orientalism, the main trends within the Orientalist paradigm, and its the common

assumptionsandargumentsarediscussed.Inaddition,thepositionsoftheOrientalists,

whodepartfromthescepticalpointofview,ontheseassumptionsandargumentshave

been described. In order to illustrate the contemporary state of the academic ḥadīth

studiesintheWest,thearticlehasfocusedontheworkswritteninthelasttwentyyears,

pointingtothecurrentdebatesandreferringtotherecentprintedoronlinesourcesin

thefootnotestoprovidefurtherreadingsontheissues.Finally,itisemphasizedthatthose

whowanttoengageinWesternḥadīthstudiestodayshouldalsofollowtheworkswrittenin recent years especially in the fields such as archaeology, papyrology, palaeography,

epigraphyandcodicology.

Keywords: Ḥadīth, sunna, sīra, Orientalism, isnād, textual criticism, jarḥ-taʿdīl, thecollectiveprobityofthecompanions,ikhtilāfal-ḥadīth,theprincipleofdissimilarity,the

principlecharity.

157

Giriş: XIX. Yüzyıl Öncesi Kısa Tarihî Süreç

Diğer din mensuplarının İslâm’a ilgisi öncelikle Hz. Peygamber’in (s.a.v.)kişiliğivehayatınayönelmiş,vefatınınüzerindençeyrekyüzyılgeçmedenyahudiveHıristiyanların çeşitli yazılarındaHz. Peygamber’e yapılanmenfiatıflar yeralmıştır.1 Münasebetdüştükçeyapılanbuatıfvebahislerimüteakip,doğrudanHz.Peygamberveİslâm’ıhedefalan ilkreddiyevepolemiklerkalemealınmıştır.2 Ortaçağ’ınvemoderndönemin İslâmalgısınışekillendiren3buatıf, reddiyevepolemikler dâhilinde Yuhanna ed-Dımaşkī’nin (ö. 754’den önce) dile getirdiğiithamlarXVI.yüzyılınortalarınakadarHıristiyanlarıetkilemeyedevametmiş4 yineAbdülmesîhel-Kindî’ye(ö.III/IX.yy.)nisbetedilenrisâle5debenzerbiretkiyapmıştır.Ortaçağ’dahıristiyandünyasınınİslâmkarşısındaizleyeceğipolemiktarzınınçerçevesiniveren6risâleninXVII.yüzyıldayazmalarındaartışyaşanmışve XIX. yüzyılda risâle İngilizmisyonerler tarafından basılarak kullanılmıştır.7

1 Hz.Peygamber’eilkatfınbulunduğuDoktrinaJacobiiçinbk.RobertHoyland,SeeingIslamasOthersSawIt:ASurveyandEvaluationofChristian,JewishandZoroastrianWritings on Early Islam (Princeton:Darwin Press, 1997), 55; Johannes Pahlitzsch,“Doctrina Iacobi nuper baptizati”, Christian-Muslim Relations: A BibliographicalHistory, ed. David Thomas v.dğr. (Leiden-Boston: Brill, 2009), 1: 117-118. İslâmtarihini;İslâmdışıkaynaklardanhareketleyazmayateşebbüsedenMichaelCookvePatriciaCrone(ö.2015)dakitaplarınaDoctrinaJacobi’denbahislebaşlarlar(PatriciaCroneveMichaelCook,Hagarism:TheMakingofIslamicWorld[Cambridge:CambrideUniversityPress,1977],3).

2 RobertG.Hoyland,SeeingIslam asOthersSawItisimlikitabındamünasebetdüştükçeyapılan atıflarla bilinçli yapılan atıfları iki ayrı başlıkta ele alır ve polemikleri debilinçliatıflarınsonaltbaşlığıolarakinceler.

3 Makalenin girişinde Batı’nın Hz. Peygamber ve İslâm algısının geçirdiği aşamalarıkısaca özetlemek amaçlanmıştır. Bu nedenle çeşitli kroniklerde yapılan İslâmtasvirlerine değinilmemiştir. Ortaçağ Avrupası’nda İslâm algısı konusunda çoksayıda çalışma arasından öncelikle başvurulması gereken klasikleşmiş eserler iseNormanDaniel’ın(ö.1992)müdekkikaraştırmacılığınınürünüIslamandtheWest:TheMakingofanImage(Edinburgh1958)isimlieseriileR.W.Southern’ın(ö.2001)WesternViewsofIslamintheMiddleAges’idir(Cambridge1961).

4 Bk.ReinholdF.Glei,“Perihaireseōn,‘Onheresies,ch.100’,‘Dehaeresibus,cap.100’”,Christian-MuslimRelations,1:299;ÖmerFarukHarman,“Yuhannâed-Dımaşkī”,TDVİslâmAnsiklopedisi(DİA),43:581.

5 RisâleninKindî’yeaidiyeti tartışmalıysada (YusufŞevkiYavuz, “Kindî,Abdülmesîhb. İshak”,DİA, 26: 39; G. Troupeau, “Kindī, ‘Abd al-Masīḥ”, Encyclopaedia of Islam(EI2),5:120vd.)çoğunluğungörüşüMe’mûn(813-833)döneminetarihlendirilmesiyönündedir(DavidBertaina,“TheDebateofTheodoreAbūQurra”,ChristianMuslimRelations,I:557-8).

6 RichardC.MartinveHeatherJ.Empey,“IslamicStudies(HistoryoftheField)”,http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t236/e0395 (eriş. tar. 20 Haziran2017).Risale’ninİslâmkarşıtığıpolemiğindehıristiyandünyasındatakipedilenanatemalarınınKur’an,Hz.Peygamber’innübüvvetivesonolarakİslâm’ıncihâdyoluylayayılmasıolduğuifadeedilmektedir.

7 P.S.vanKoningsveld,“TheApologyofAl-Kindî”,ReligiousPolemicsinContext:PapersPresentedtotheSecondInternationalConferenceoftheLeidenInstitutefortheStudy

158

Nitekim risâlenin modern dönemdeki ilk çevirisinin8 Batı’da akademik siyerve hadis çalışmalarının ilk isimlerinden kabul edilen, İslâm’a karşı duyduğudüşmanlığıyazılarındaaçıkçadilegetirenİskoçmisyonerWilliamMuir(ö.1905)tarafından yapılması da Batı’nın İslâm algısının sürekliliğine işareti açısındanmanidardır.

Ortaçağ polemik ve reddiyelerinde kötücül tasvirler, ağır ithamlar, yanlışbilgi ve efsanelere yer verilmesinin dışında9 Hz. Peygamber’in gazveleri, çokeşliliği,Hz.Zeyneb(ö.20/641)ileevliliği,10ifkhâdisesi,11Kur’anvehadislerdekicennet tasvirleri ve cennet kadınlarından bahsedilmesi12 de tenkide konuedilmiştir.13 Mevcut bilgi birikiminin bu menfi özelliklerine rağmen OrtaçağHıristiyan dünyası için Hz. Peygamber’in yabancı ve bilinmeyen bir şahsiyetolmadığı,Kur’an’ın içeriğivebütünüyleolmasadahadislerhakkındamalumatsahibi oldukları anlaşılmaktadır.14 Hatta Hz. Peygamber’in vefatı hakkındakisahihvemevzûçeşitlirivayetlerinHıristiyanpolemiklerindenasılkullanıldığınıdoktoratezindeinceleyenKrisztinaSzilágyi,Ortaçağ’dabazıHıristiyanyazarlarınkendi amaçlarına uygun rivayetleri seçecek kadar hadis literatürüne hâkimolduğunu savunmaktadır.15 Bununla birlikte İslâm veHz. Peygamber’le (s.a.v.)ilgilibilgibirikimiaçısındanOrtaçağHıristiyandünyasının,hemHıristiyanlığınkendiiçindekiitikadîvesiyasîfarklılıklarıhemdeOrtaçağ’ınçokuzunbirzamandilimine delâlet etmesi göz önünde bulundurulduğunda yeknesak bir yapıarz ettiği düşünülmemelidir. Meselâ müslümanlarla mücadelede kullanılacak

ofReligions(LISOR)HeldatLeiden,27-28April2000,ed.TheoL.HettemaveArievanderKooij(Assen:RoyalVanGorcum,2004),69.

8 Londra:Smith,Elder&Co.,1882.9 Hz. Peygamber’le (s.a.v.) ilgili ilk reddiyelerden itibaren sürekli tekrar eden

nitelemeler,“sahtepeygamber”,“hastalıklıveyamecnun”yada“antichrist”şeklindedir.“Antichrist”inİslâmliteratüründeki“deccâl”ebenzetilmesimümkündür.

10 Hz.Peygamber’inHz.Zeynebileevliliğietrafındayapılanolumsuzdeğerlendirmelerinzamanla “klasikHıristiyan teması”halinegelmesihakkındabk.ClintonBennett, InSearchofMuhammad(Londra:Cassell,1999),77.Bumesele,XIX.yüzyıldaReinhartDozy (ö. 1883) tarafından dahi mevzu edilecektir. Meselenin bugün hâlâ popülermuhayyiledeişgalettiğiyerhakkındabk.Vrolijk,“ArabicStudies”,26.

11 XX.yüzyıldanitibarendilegetirilenHz.Âişe(ö.58/578)ileevliliğiiseOrtaçağ’dadilegetirilentenkitlerarasındayeralmamaktadır.

12 Bk. ed-Duhân 44: 55; er-Rahmân 55: 56; en-Nebe’ 78: 33; Buhârî, Ebû AbdillâhMuhammed b. İsmâîl, el-Câmi‘u’s-sahîh, nşr. Muhammed Züheyr en-Nâsır, Beyrut:Dârutavk’in-necât,1422/[2001],“Bed’ü’l-halk”,8.

13 AlbrechtNoth,“Muḥammad(TheProphet’simageinEuropeandtheWest)”,EI2,VII:380.

14 Bk.Noth,“Muḥammad”,EI2, VII:377-378.15 KrisztinaSzilágyi,“AProphetlikeJesus?ChristiansandMuslimsDebatingMuḥammad’s

Death”,JerusalemStudiesinArabicandIslam36(2009):131,159.Szilágyi’ninMichaelCook’undanışmanlığındatamamladığıdoktorateziiçinbk.AftertheProphet’sDeath:Christian-Muslim Polemic and The Literary Images of Muhammad (doktora tezi,PrincetonUniversity,2014).

159

kaynakları temin etmek üzere gerçekleştirilen tercüme faaliyetinde PierreMaurice de Montboissier’nin (Peter the Venerable) (ö. 1156) görevlendirdiğimütercimlerden Toledolu Peter’ın (ö. 1142’den sonra) Kindî’nin risâlesinitercüme ederken yaptığı hatalar Peter gibi bilhassa görevlendirilmiş birmütercimindahi İslâmdini,Kur’anvehadis literatürühakkındaoldukçasathîbilgiyesahipolduğunugöstermektedir.16

XVI. yüzyılda Ortaçağ’dakilere nisbetle tahrif ve yanlış bilgilerin dahaaz olduğu, tarihî perspektifi ön plana çıkarma çabasıyla yapılmış çalışmalarımümkün kılacak ilk adımlar atılmaya başlanmıştır. Söz konusu değişimdeöncelikle XVI. yüzyıldan itibaren çeşitli üniversitelerde Arapça öğretiminin başlaması ve çeşitli kaynakların XX. yüzyıla kadar ortak akademik dil olmayadevam eden Latince’ye17 tercümesinin etkisi olmuştur. Nitekim oryantalizmintarihîserüveniveönemliisimlerihakkındabirkitapkalemealanRobertIrwinilk Arapça kürsülerinden, Collège de France’ın Arap Dili kürsüsünün 1539’dabaşına geçen Guillaume Postel’i (ö. 1581) “ilk gerçek oryantalist” şeklindenitelemektedir.18Böylecedahaöncekiasırlardaİslâmhakkındaüretilmişalgının,asıl kaynakların okunabilmesi ve tercümesi yoluyla tekrar gözden geçirilmesi sürecibaşlamıştır.NitekimPostel“Avrupa’nınogünekadarki ilkklasikArapçadilbilgisikitabını”kalemealanisimdir.19BununlabirliktePostelvemuasırlarınınOrtaçağ efsaneleriyle şekillenmiş İslâm ve Hz. Peygamber (s.a.v.) algısındahenüzbirdeğişikliktensözetmekmümkündeğildir.20BilâkisIrwin,matbaanınbulunuşununOrtaçağmetinlerinin dolaşıma girmesini sağladığınameselâ XII.yüzyıldaPetertheVenerable’ınbaşlattığıtercümefaaliyetikapsamındaKettonluRoberttarafından(ö.1160civarı)gerçekleştirilmişilkLatinceKur’ançevirisininXVI. yüzyılda basılarak kolay ulaşılabilir hâle geldiğine dikkat çekmektedir.21 Burada göz önünde bulundurulması gereken nokta, çevirinin basımı ile hemçeviridekihatalarınhemdePetertheVenerable’ıngörevlendirdiğimütercimler

16 VanKoningsveld,“TheApologyofal-Kindî”,72.17 RobertIrwin,OryantalistlerveDüşmanları,çev.BaharTırnakcı(İstanbul:YapıKredi

Yayınları,2008),8,88.18 Irwin,OryantalistlerveDüşmanları,71-2.“Oryantalist”terimininDoğuaraştırmaları

uzmanları hakkında ilk kez kullanımı için İngilizce ve Fransızca’da XVIII. yüzyılınsonları verilmekteyse de (Yücel Bulut, “Oryantalizm”,DİA, 33: 428), Irwin teriminXVIII. yüzyılda Fransa’da “Levant’a özgü konularla uğraşanlar” için kullanıldığını,İngiltere’de ise bu asrın sonunda bir bilimsel disiplinden ziyade bir üslûba işaretettiğinidilegetirmektedir.Terim,onagöre,İngilizce’deancakXIX.yüzyılınbaşlarında“Asyadilivekültürününincelenmesi”anlamındakullanılmıştır(Irwin,OryantalisterveDüşmanları,11).

19 Irwin,OryantalistlerveDüşmanları,72.20 Postel hâlâKindî’nin risâlesini kullanmaktadır (Szilágyi, After the Prophet’s Death,

207).21 Irwin,OryantalistlerveDüşmanları,76.

160

tarafından hâmişlere eklenen hakaret ve saldırıların da dolaşıma girmesidir.22 Buhakaretvesaldırılarınyanısıra1543’deçeviriyibasanTheodorBibliander’in(ö.1564)eklediğiveaslındadolaylıolarakKatolikkilisesinihedefalannotlarda, çevirinin bu edisyonunun XVII. yüzyılda diğer Batı dillerine çevrilmesiile yaygınlık kazanmıştır.23 Elbette bu çevirilerde mütercimler Bibliander’innotlarınıkendieğilimlerinegöredeğiştirmeyiihmaletmemiştir.24Kısacası,XVI.ve XVII. yüzyılda Avrupa’da Kur’an çevirileri, Katolik25 ve Protestanların hemİslâm’a saldırılarında kullandıkları hem de kendi aralarındaki tartışmalarındabaşvurduğubiraraçhâlinegelmiş,hıristiyandünyasıbirötekiolarakbelirlediğiİslâmveHz.Peygamber’inimajınıinşavemanipüleetmeyoluylakendikimliğiniinşa etmiştir.26 Yine bu yüzyıllarda İslâmdünyası ile ticarî ve siyasî ilişkilerin yanı sıra ‘düşman’ı tanıma ihtiyacı nedeniyle hızla yaygınlık kazanan Arapçaöğretiminin27 öncelikli amacı İslâm hakkında bilgi edinmeyi sağlayacak aracıeldeetmekdeğildir.Arapçaöğretimine;öncelikleReformasyonhareketi ilehızkazanan Kitâb-ıMukaddesçalışmalarınayardımcıolmak,İbrânîce’ninkökenivegelişimimeselesiniaydınlatmaküzereönemverilmiştir.28BunedenleArapçaiçin

22 Óscar de la Cruz Palma ve Cándida Ferrero Hernández, “Lex Mahumet pseudo-prophete que arabiceAlchoran, id est collectio preceptorum, vocatur, ‘The law ofthepseudo-prophetMuhammad,calledinArabictheQur’an,whichisacollectionofrules’”,Christian-MuslimRelations,3:510.

23 Bibliander’in edisyonunun serüveni, notların mahiyeti, o dönemde Hıristiyanlararasındakitartışmalardakirolühakkındabk.JanLoop,“Introduction:TheQur’aninEurope:TheEuropeanQur’an”,JournalofQur’anicStudies,20/3(2018):2-8.

24 Loop,“Introduction”,6(bugenellemeninistisnasıiçinbk.dn.24).25 Postel’e göre dünya Kur’an’dan daha tehlikeli bir salgın görmemiştir ve “Yazarı

MuhammedaçıkçaLuthercilerleaynıyolu takipetmektedir.” (Loop, “Introduction”,10vd.).

26 AvinoamShalem,“Conclusion”,ConstructingtheImageofMuhammadinEurope,ed.AvinoamShalem(Berlin/Boston:2013,WalterdeGruyter),143.Ayrıcakrş.EdwardW. Said,Şarkiyatçılık:Batı’nın ŞarkAnlayışları, çev.BernaÜlgener (İstanbul:MetisYayınları2003),347.1537-1857yıllarıarasındaBatı’dabasılmışKur’an’laraulaşmakiçin bk. http://primarysources.brillonline.com/browse/early-western-korans (eriş.tar.14Mart2019).

27 Encounters with the Orient in Early Modern European Scholarship (EOS) projesikapsamındaerkenmoderndönemdeAvrupa’daArapçaöğrenimininboyutlarınıveirtibatlarıtesbitetmeküzerehazırlananveritabanıveharitaiçinbk.https://www.kent.ac.uk/ewto/map/map.html(5Mart2019).FakatbuArapçaöğrenimikonusundabütün merkezlerde sürekli bir öğrenci akışı olduğu anlamına gelmemektedir. EnazındanmeselâXVII.veXVIII.yüzyıldaArapçakürsülerisırasıyla1632ve1636’daaçılan Cambridge ve Oxford’da Arapça öğrenime gösterilen talep açısından biristikrardan söz etmekmümkün değildir (Mordechai Feingold, “Learning Arabic inEarlyModernEngland”,TheTeachingandLearningofArabicinEarlyModernEurope,ed.JanLoopv.dğr.[Leiden-Boston:2017],54).

28 Loop,“Introduction”,11;a.mlf.,JohannHeinrichHottingerArabicandIslamicStudiesin theSeventeenthCentury (Oxford:OxfordUniversityPress,2013),6,9-10, ayrıcakitabınüçüncübölümütamamenbukonuyaayrılmıştır.

161

ancillatheologiae(ilâhiyatınhizmetçisi)nitelemesidahikullanılmıştır.29

XVIII. yüzyılda Hz. Peygamber’in ahlâkı ve karakteriyle ilgili münferitövgülerindilegetirilmeyebaşlandığıgörülür.30İslâmveHz.Peygamber’le(s.a.v.)ilgili bu tür müsbet değerlendirmelerin XVII. yüzyılda olduğu gibi Hıristiyandünyasının kendi içindeki tartışmaları doğrultusunda Hz. Peygamber’inhayatının araçsallaştırılmasından kaynaklandığı söylenebilir.31 Daha açık ifadeetmekgerekirse,buçalışmalarHıristiyanlarınkendiiçindekiproblemleriniİslâmüzerindendolaylıolaraktenkitetmeküzerekalemealınmıştır.32MeselâdeizminFransa’daöndegelensavunucusuVoltaire’in(ö.1778)1741’desahneyekonanLaFanatisme,ouMahometleProphèteisimlioyunundaHz.Peygamber’eyaklaşımıile1756’dayayımlananEssai mœursetl’espritdesnations’dakiyaklaşımıarasındakifark, Katolikliği tenkit için Hz. Peygamber’in hayatını araçsallaştırırken içinedüştüğü neredeyse şizofren bir durum olarak nitelenmektedir.33 Bu ikircikliyaklaşımçokdahasonraHz.Peygamber’leilgiliağırifadelerinsahibiolmasınarağmenKur’an’ınEski veYeniAhit’tendaha fazlamodern zamanların ruhuna

29 Arnoud Vrolijk, “Arabic Studies in the Netherlands and the Prerequisite of SocialImpact:ASurvey”,TheTeachingandLearningofArabicinEarlyModernEurope,ed.JanLoopv.dğr.(Leiden-Boston:Brill,2017),15.ArapçabukonumundanSilvestredeSacy(ö.1838)ilebirlikteçıkmayabaşlayacakvebağımsızbirdisiplinhâlinegelecektir.

30 Edward Pococke’un (ö. 1691) Hz. Peygamber’in, Arapların ahlâkî bakımdaniyileşmesini sağlaması nedeniyle övgüyü hak ettiğine dair ifadeleri bir öncekiyüzyıldan bir örnek sayılabilir (Guy G. Stroumsa,ANew Science: The Discovery ofReligioninTheAgeofReason[Cambridge:HarvardUniversityPress,2010],130).

31 Benzer bir değerlendirmenin henüz XIII. yüzyıl gibi erken bir dönem için dahiyapılabileceğihakkındabk. JohnTolan,“Anti-Hagiography:EmbricoofMainz’sVitaMahumeti”,JournalofMedievalHistory,22/1(1996):26-7.

32 Irwin, Oryantalistler ve Düşmanları, 90-1; ayrıca bk. John V. Tolan, “EuropeanAccountsofMuḥammad’sLife”,TheCambridgeCompanion toMuḥammad’sLife, ed.JonathanE.Brockopp(Cambrigde:CambridgeUniversityPress,2010),226.Diğerdinmensuplarınınkendimeselelerini İslâmüzerinden tartışmalarınabir örnekolmaküzere, yahudi araştırmaları profesörü ve Alman-yahudi oryantalistler hakkındanitelikliyayınlarıolanSusannahHeschel,IgnazGoldziher’in(ö.1921)XIX.yüzyıldatarihî tenkit metodunu Rabbânî literatüre uyguladığında maruz kaldığı şiddetlitepkininaksineaynıyöntemiİslâmmetinlerineuyguladığındaaldığıövgülereişaretetmektedir. Heschel’e göre yahudi oryantalistler, İslâm araştırmalarıyla meşgulolarakdinîmeseleleriniüzerindentartışacaklarıbirvasateldeetmişlerdir(SusannahHeschel, “The Rise of Imperialism and the German Jewish Engagement in IslamicStudies”,ModernJewishScholarshiponIslaminContext:Rationality,EuropeanBorders,andtheSearchforBelonging,ed.OttfriedFraisse[Berlin/Boston:WalterdeGruyter,2018],67).

33 Tolan,“EuropeanAccounts”,241.Tolan’ındeğerlendirmesiEssai’detamamenmüspetbir yaklaşımın mevcut olduğu şeklinde bir yanlış anlamaya neden olmamalıdır.Bilâkiskitapta İslâmhukukuveKur’an’la ilgili çok sayıdamenfideğerlendirmedebulunmaktadır.Kitabınİngilizceçevirisindeilgilikısımiçinbk.M.deVoltaire,AnEssayonUniversalHistory,theManners,andSpiritofNations,fromtheReignofCharlemaigntotheAgeofLewisXIV,I-IV,çev.ThomasNugent(Londra:J.Nourse,1759),1:44-5.

162

uygun olduğunu savunan, akademik oryantalizmin ilk isimlerinden ReinhartDozy’de(ö.1883)degörülecektir.34

XVIII.yüzyılda,UtrechtÜniversitesiDoğuDillerikürsüsüprofesörüAdrianReland(ö.1718)kendisindenbahsedilmesigerekenönemlibir isimolarakönplanaçıkmaktadır.“İlkmodernHollandalıİslâmiyatçı”şeklindenitelenenReland,XVII.yüzyılınsonlarındabaşlayan,XVIII.yüzyıldadevamedenoryantalistlerinHz.Peygamberveİslâm’lailgilikullandıklarıüslûptakideğişimindikkatedeğerilkörneğidir.35Reland,DereligioneMohammedica ismiyle1705yılındaLatinceyayımladığı kitabındaHz. Peygamber’le ilgiliOrtaçağ efsanelerinin yanlışlığınıbelirterek,mevcutalgının İslâm’ınyayılmasınıaçıklayamadığıve İslâm’ıkendikaynaklarından hareketle anlamanın gerektiğini dile getirmiştir.36 Elbette bufarklılığına rağmen Reland da asrının çocuğudur ve İslâm’ın doğru tasvirininonunladahaiyimücadeleetmeamacınamatufolduğunubelirtir.37

I. XIX. Yüzyıl ve Batı’da Akademik İslâm Araştırmaları

Batı düşüncesinde İslâm imajının tarihî süreçte geçirdiği aşamalarıincelediği kitabında Frederick Quinn, XIX. yüzyılı “The Prophet as Hero andWiseWesterner” (BirKahramanveBatılıBirBilgeOlarakPeygamber)başlığıile özetler.38 Quinn, menfi yerleşik fikirlerin varlığını sürdürmesine rağmen

34 J. Brugman, “Dozy, A Scholarly Life According to Plan”, Leiden Oriental Collection1850-1940,ed.WillemOtterspeer (Leiden:E. J.Brill,1989),78.AugusteComte’un(ö. 1857)MustafaReşidPaşa’yı (ö. 1858) insanlıkdininedavet edenmektubundamüslümanların inançlarının pozitivizme geçişi kolaylaştıracakmahiyette olduğunadairifadeleridehatırlanabilir(EnesKabakçı,“Biryenidenyorumlamaörneği:AhmedRıza’nın‘Pozitivizm’i”,SosyolojiDergisi,3/28(2014):32-33).Dozy’ninçağdaşıGustavWeil’agöredegelenekselhâliylereformaihtiyaçduysadaİslâm’ınbirAydınlanmadini,Hz.Peygamber’in(s.a.v.)enazındanMekkedönemindebirreformistolmasıhakkındabk. Heschel, “The Rise of Imperialism”, 73; Ruchama Johnston-Bloom, “GustaveWeil’sKoranforschung and the Transnational Circulation of Ideas: The Shaping ofMuhammadasReformer”,ModernJewishScholarshiponIslaminContext:Rationality,EuropeanBorders,andtheSearchforBelonging,ed.OttfriedFraisse[Berlin/Boston:WalterdeGruyter,2018],95,108).Goldziher’indereformistYahudilik’eörnekolarakgördüğüİslâm’ırasyonelbirdinolarakövenifadelerimalumdur.

35 Stroumsa,ANewScience,132-3.Bennett’agöreReland’ınçalışması,İslâmtarihiveHz. Peygamber’in hayatına yönelik ilmî bir ilginin neticesidir (Bennett, In Searchof Muhammad, 94).TDV İslâm Ansiklopedisi’nin “Hollanda’da İslâm Araştırmaları”bölümünü kaleme alan Alexander H. de Groot bu değişimi, 1683’te OsmanlıordusununViyanabozgunu sonrasındaAvrupa’dakiTürk korkusunun azalması ileilişkilendirmektedir.Böyleceİslâmaraştırmalarındadahaaçıkbirbakışaçısıimkânıortayaçıkmıştır(AlexanderH.deGroot,“Hollanda[Hollanda’daİslâmAraştırmaları]”,DİA,18:230).

36 Stroumsa,ANewScience,133;Vrolijk,“ArabicStudies”,27.37 Vrolijk,“ArabicStudies”,28.38 Frederick Quinn,The Sum of All Heresies: The Image of Islam inWestern Thought

(Oxford:OxfordUniversityPress,2008),91.

163

İslâmveHz.Peygamber’le ilgilimüsbet tasvirlerinortayaçıkışınıNapolyon’unMısır işgaline (1798) eşlik edenaraştırmacılarbaştaolmaküzere arkeologlar,dilbilimcilerhattaseyyahlarvasıtasıylagerçekleşenveriakışıileirtibatlandırır.39 Bu veri akışının önemli bir parçası İslâm dünyasından toplanan ve Avrupakütüphanelerinde öğrencilerin kolayca ulaşabildiği yazmaların sayısındakiartıştır. Çevirilerin sayısında önceki dönemlere nisbetle asıl artış da yine XIX.yüzyıldagörülmektedir.Öncekiçevirilerdahaziyade tıpvecoğrafyabaştaolmaküzereçeşitlibilimdalları,40felsefe,Arapdiliveedebiyatı,İslâmtarihininteşekküldönemisonrasınayoğunlaşırkenXIX.yüzyıldaİslâmtarihininilkdönemleriveİslâmîilimlersahasındakiçevirilerinhızkazandığıgörülmektedir.41BudönemdeayrıcaLatince’nindışındamillîdillereyapılançevirilerdedikkatiçekmektedir.XVII. yüzyılda başlayan tahkikli neşir faaliyetleri de XIX. yüzyılda en parlakdönemini yaşamıştır.Buyüzyıldaoryantalistlerinneşrettikleri eserler ayrı birbibliyografyahazırlamayıgerektirecekboyuttadır.42AynızamandaçeşitliAvrupakütüphanelerindekiçoksayıdayazmanınzamanzamaniçeriklerihakkındakısabilgiler ihtiva eden katalogları da yine bu yüzyıldaki oryantalistlerin önemli çalışmalarıarasındazikredilmelidir.43

İslâm’la ilgili çalışmaların mahiyetinde ve kullanılan dilde münferitörnekleri aşan bir değişimin görülmeye başlandığı XIX. yüzyılda, Ortaçağ vetakip eden dönemin polemikleri ve popüler kitaplarında yerleşik tema hâlinegelmiş efsanevî ve sahteunsurların çoğunluğunun tasfiyesi gerçekleşmişsedebellibirtarihtensonraBatı’daHz.Peygamber’inhayatıileilgiliöncekiithamlarlaçarpıtmalardantamamenarınmışkitaplarınyazıldığınısöylemekgüçtür.BilâkisOrtaçağ Hıristiyan dünyasının inşa ettiği imaj takip eden asırlarda ve elbette

39 A.yer.40 Batı’da bilim devrimi neticesinde XVII. yüzyıldan sonra pozitif bilimler alanındaki

Arapçayazmalaragösterilenilgiazalmıştır(Vroljik,“ArabicStudies”,15,18-19).41 Buyüzyıldaİslâmîilimlersahasındayapılmışçevirilerebirkaçörnekvermekgerekirse,

AbrahamW. Theodorus Juynboll (ö. 1887) Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin (ö. 476/1083),Tenbîh’ini Latince’ye; Gustav Weil (ö. 1889), İbn Hişâm’ın (ö. 218) es-Sîretü’n-nebeviyye’sini,JuliusWellhausen(ö.1918),Vâkıdî’nin(ö.207)Kitâbü’l-Megāzî’sinin özetini;EduardSachau(ö.1930)EbûŞücâ‘el-İsfahânî’nin(ö.500/1107’densonra)el-Muhtasar’ını Almanca’ya; L. W. C. van der Berg (ö. 1927), Nevevî’nin (ö. 676)Minhâcü’t-tâlibîn’iniFransızca’yaçevirmiştir.

42 Söz konusu neşirlerin sayısı hakkında bir fikir edinmek için yalnız FerdinandWüstenfeld’in (ö. 1899) neşirlerini hatırlamak yeterli olacaktır. Ayrıca CarlBrockelman’ın (ö.1956)nâşirleri sıraladığıGeschichtederarabischenLitteratur’un(GAL)3.ekcildininilgiliindeksindeWüstenfeld’inyanısıradiğerbirçokoryantalistinyeraldığıdagörülecektir.

43 Bu katalogların en önemlisi elbette Brockelmann’ın ilk neşri 1892-1902 yıllarıarasında gerçekleşen Geschichte der arabischen Litteratur’üdür. Brockelmann’ınçalışması dışında çeşitli üniversite kütüphanelerinde yer alan yazmaların listesimüstakilmakalelerolarakyayımlanmıştır.

164

XIX. yüzyılın ilk akademik çalışmalarında da varlığını sürdürmüştür.44 Hâkimtonlarışiddet,cinsellik,barbarlıktemalarıolanbuimajınbugündahitamamendolaşımdançıktığınısöylemekmümkündeğildir.Üslûptaasıldeğişimiseancak1980 sonrasında başlayan bir süreç içerisinde aşamalı olarak yaşanmıştır.BunoktadaG.H.A. Juynboll’un1980gibi geçbir tarihteoryantalistleri üslûpaçısındanuyarmasıhatırlanabilir.45

Girişte1581’deölenGuillaumePostel’inilkoryantalistşeklindenitelenmesibağlamında oryantalizmin başlangıcı meselesi üzerinde de kısaca durmakgerekmektedir. Bilindiği üzere Edward Said (ö. 2003) “Şarkiyatçılık derken,birbirinebağlıolduğunudüşündüğübirkaçşeyi”46kastettiğiniifadeetmektedir.Kesin bir başlangıç noktası belirlemediği47 akademik bir faaliyet olarakoryantalizmileantikYunantrajedilerinekadargötürdüğübirdüşünmeüslûbuolarak örtükoryantalizm48hakkındakısacabilgiverdiktensonra“dahatarihsel,dahasomut”şeklindenitelediğimodernoryantalizminXVIII.yüzyılınsonundabaşladığını ifade eder.49 Said ayrıca “Şarkiyatçılıktan söz etmek, yalnız onlaraözgü olmasa da, öncelikle İngilizler ve Fransızlara ait bir kültürel girişimdensöz etmektir” değerlendirmesindebulunarak sömürgecilik faaliyetlerindebaşıçeken bu ülkelerle oryantalizm arasındaki irtibatı vurgulamaktadır.50 BernardLewis (ö. 2018) ise Said’in sömürgecilikle arasında kurduğu irtibat nedeniyleoryantalizmiçingeçbir tarihlendirmeyaptığınadikkatçekerek,oryantalizmin

44 TrudeEhlert, “Muḥammad (The Image inMediaevalPopularTexts and inModernEuropeanLitearture)”,EI2,7:383;Quinn,TheSumofAllHeresies,108,159.MeselâAloysSprenger(ö.1893)veondanetkilenerekDozygibiXIX.yüzyıloryantalistlerindegörülenvahyin,epilepsiveyahisterikriziileilişkilendirmesiIX.yüzyılgibierkenbirdönemde Hıristiyan kroniklerinde dile getirilmiştir (Robert G. Hoyland, “EarliestChristian Writings on Muḥammad: An Appraisal”, The Biography of Muḥammad:The IssueofSources,ed.HaraldMotzki [Leiden-Boston:Brill,2000],276;ChristianMuslimRelations,I,730;Vrolijk,“ArabicStudies”,22,dn.18).WilliamMuir(ö.1905),Sprenger ve Dozy’nin kendilerinden önceki dönemin ithamlarını tekrarlamalarıhakkındaayrıcabk.FatmaKızıl,“İnceleme,AraştırmaveTenkitDönemi(XVIII.AsırveSonrası)”,HadisElKitabı(Ankara: Grafiker,2016),180,192,196.

45 G.H.A.Juynboll,“İslâmUlemasıileOryantalistlerinİslâmîKonularaYaklaşımFarklılığı”,çev. Mustafa Ertürk, 35-36. Bu üslûp uyarısının önemli bir nedeni, Juynboll’unoryantalistlerinyazılarınınasılhedefkitlesiolarakmüslümanlarıgörmesidir.MeselâWansbrough’un(ö.2002)QuranicStudies’ineyazdığıtenkittedeyazarınkullandığıağır ve ağdalı dili eleştirmiş ve kitabın asıl kitlesi olan müslümanlara ulaşmasınıengelleyeceğini ifade etmiştir (G. H. A. Juynboll, “J. Wansbrough, Quranic studies.Sourcesandmethodsofscripturalinterpretation”,293).

46 Said,Şarkiyatçılık,12(a.b.ç.).47 Said,XIX.yüzyılİslâmiyataraştırmalarınınönemliisimlerinenadirenatıftabulunur

(Said,Şarkiyatçılık,28).48 Said,Şarkiyatçılık,30.49 Said,Şarkiyatçılık,13,52,132,213.50 Said,Şarkiyatçılık,13.

165

XVII.yüzyıldazatengüçlübirşekildemevcutolduğunusavunur.51RobertIrwin’egöreiseGuillaumePostel’in“öncesindeciddibiroryantalistolarakgörülebilecekbiriyokturveoryantalizmya16.yüzyıldaonunlabirliktebaşlaryadabaşlangıcıbu kadar erken değilse bile 17. yüzyıl başlarından daha geç değildir.”52 IrwinayrıcaXVII.veXVIII.yüzyıllardateşekküldönemindekioryantalizminağıraksakilerlediğiniifadeeder,hattaXVI.yüzyıloryantalizmini“ön-oryantalizm”şeklindeniteler.53

Oryantalizminbaşlangıcınıbelirlemeyleilgilitemelproblemoryantalizmlenetürfaaliyetlerinkastedildiğikonusundakibelirsizliktir.54Kısacasıtartışmanınodağındaoryantalizmtarifiveyatürleriyeralmaktadır.KurulanArapçakürsüleri,Doğu seyahatleri vasıtasıyla elde edilen yazmaların tercümesi gibi faaliyetlerdikkate alındığında Irwin’in oryantalizmin başlangıcının XVII. yüzyıldan dahageçolamayacağıkanaatiisabetligörünmektedir.Bununlabirlikteoryantalizminakademikbirfaaliyethalinegelmesidiğerbirifadeyleakademikoryantalizminbaşlangıcıdahageçtir.

İslâmiyatçalışmalarıbağlamındaakademikoryantalizm;Arapça’yıKitâb-ıMukaddes çalışmalarının bir parçası olarak yürüten ilâhiyatçılardan55 ziyadetemel kaynakların edisyon kritiğini yaparak bunlara tarihî tenkit metotlarınıuygulayan,öncefilologardındantarihçivemütehassısoryantalistlerintedricenlaikleşenüniversitelervecemiyetlerbünyesindeyürüttüğüfaaliyetlerşeklindetarifedilebilir.Akademikİslâmaraştırmalarınınilkisimlerininönemlibirkısmı

51 Bernard Lewis, “The Question of Orientalism”, New York Review of Books, 24Haziran 1982, https://www.nybooks.com/articles/1982/06/24/the-question-of-orientalism/(eriş.tar.26Ekim2017).

52 Irwin,OryantalistlerveDüşmanları,12.WolfgangBehn’inIndexIslamicus eki olarak hazırladığıçalışmasının1665yılındanitibarenyazılan-kitaplardışındaki-çalışmalarıihtivaetmesinindebutarihlendirmeyidesteklediğidüşünülebilir.

53 Irwin, Oryantalister ve Düşmanları, 80, 84. Pier Mattia Tommasino XVI. yüzyılınikinci yarısı hakkında benzer bir değerlendirmede bulunmaktadır (Pier MattiaTommasino,TheVenetianQur’an:ARenaissanceCompaniontoIslam,çev.SlyviaNotini[Philadelphia:UniversityofPennsylvaniaPress,2018],vii).

54 SözkonusubelirsizliğiSaid’dedegörmekmümkündür.BernardLewis’intenkidineyazdığıcevaptaSaid,kitabındaresmîanlamdaoryantalizmin1312ViyanaKonsili’ndeArapça kürsülerinin kurulması kararıyla başladığını dile getirdiğini belirtir. BunacevabenLewisiseoryantalizmOrtaçağ’akadargerigötürüleceksepekâlâilkKur’ançevirisininyapıldığıXII.yüzyılındabirbaşlangıçkabuledilebileceğinihaklıolarakdilegetirir(EdwardW.Said,“Orientalism:AnExchange,”NewYorkReviewofBooks,12Ağustos1982,https://www.nybooks.com/articles/1982/08/12/orientalism-an-exchange/]eriş.tar.26Ekim2017];Lewis,“TheQuestionofOrientalism”).

55 Brockelmann,XVII.veXVIII.yüzyıldaoryantalistlerinilâhiyatlairtibatlarınedeniylenadirenilmîsonuçlaraulaştıklarınıifadeetmektedir(CarlBrockelmann,“Almanya’daOryantalistikÇalışmalar”,çev.BekirEzer,HadisTetkikleriDergisi,7/2[2009]:160).Daha önce işaret edildiği üzere Arapça’nın ilâhiyattan bağımsız bir disiplin hâlinegelmesiSilvestredeSacyilebaşlamıştır.

166

Arapça profesörleridir ve görev yaptıkları kürsüler de edebiyat fakültelerinebağlıdır.56 Ancak dilde derinleşme -ki bu derinleşme sadece Arapça’da değil,Farsça ve Sâmî dillerde de gerçekleşmiştir- sağlandıktan sonra İslâm’ınmetinlerindenhareketle incelenmesimümkünolmuştur. Bu süreçte ilk olarakyazmalarınedisyonkritikleriyapılmışardındanbukaynaklarınincelenmesivetenkidinegeçilmiştir.Diğerbirifadeyleönceliklebirerfilologolanoryantalistlerbilhassaİslâm’ınilkasırlarındaKur’antarihi,siyer,hadistarihi,kelâmtarihigibisahalardanbiriveyabirkaçıilemeşgultarihçiveuzmanlarhâlinegelmişlerdir.57

Batı’daki akademik İslâm çalışmaları için yaklaşık olarak 1800-1830 birbaşlangıçnoktasıolarakverilebilir.58BununlabirliktefarklıçalışmalardaBatı’dahadis,İslâmhukuku,Kur’ançalışmalarısahalarınınkurucusuolaraksırasıylaIgnazGoldziher(ö.1921),59ChristianSnouck-Hurgronje(ö.1936)veTheodorNöldeke(ö.1930)gibiisimlerinverildiğigörülmektedir.İlkeserleriniXIX.yüzyılınikinciyarısında veren bu isimler ihtisaslaşmanın başladığı dönemi göstermektedir.Fakatsayılanoryantalistler,HeinrichL.Fleischer(ö.1888),TheodorusWillem

56 Elbettebugenellemenin istisnaları da vardır.MeselâDozy, LeidenÜniversitesi’ninArapçaveDoğuDillerideğil,tarihbölümündegörevyapmıştır(J.Burgman,“Dozy,AScholarlyLifeAccordingtoPlan”,62).

57 Meselâ, ilk nesil Yahudi-Alman oryantalistlerden GustavWeil’in Hz. Peygamber’inhayatıhakkındakikitabıMohammedderProphet’ingirişinde(Stuttgart1843)kendidöneminin filolog oryantalistlerini, tarihçi bakış açısından uzak olmakla tenkitetmesi bu geçişin başladığına işaret etmektedir (Johnston-Bloom, “Gustav Weil’sKoranforschung”,105).

58 MartinKramer,“TheJewishDiscoveryofIslam”http://martinkramer.org/sandbox/reader/archives/the-jewish-discovery-of-islam/(16Nisan2017);SusannahHeschel,“OrientalistTriangulations:JewishScholarshiponIslamasaResponsetoChristianEurope”, The Muslim Reception of European Orientalism: Reversing the Gaze, ed.SusannahHeschelveUmarRyad(London:Routledge,2019),155;a.mlf.,“TheRiseofImperialism”,62,63,68.KramerveHeschel’inyanısırayakınzamandakonuüzerineyazançoksayıdaaraştırmacıyagörebudönemaynızamandaİslâmaraştırmalarındabilhassa Alman Üniversitelerinde etkin yahudi oryantalist geleneğin başlangıcıdırve bu geleneğin başındaWas hatMohammed aus dem Judenthume aufgenommen? (Bonn1833)isimliçalışmasıylaAbrahamGeiger(ö.1874)yeralmaktadır.GeigeraynızamandaHz.Peygamber’inhayatınadairakademikoryantalizmin ilkeseriniverenGustavWeil’ınHeilbergÜniversitesi’ndensınıfarkadaşıdır.

59 Die Ẓáhiriten: ihr Lehrsystem und ihre Geschichtei Beitrag zur Geschichte dermuhammedanischen Theologie (Liebzig 1884) dikkate alındığında Goldziherpekâlâ Snouck-Hurgonje ile birlikte Batı’da hukuk çalışmalarının kurucusu olaraknitelenebilir (bk. J. Brugman, “Snouck Hurgronje’s Study of Islamic Law”, LeidenOrientalCollection1850-1940,ed.WillemOtterspeer,Leiden:E.J.Brill,1989,93).HattaSchacht, Goldziher ve Snouck-Hurgronje’yü modern Batılı İslâm araştırmalarınınkurucusukabulederken,yineLéonBuskensdeikioryantalistiBatı’daakademikİslâmaraştırmalarının başlatıcısı kabul etmektedir (Joseph Schacht, “Christiaan SnouckHurgronje”,DerIslam,24[1937],191;LéonBuskens,“Introduction”,IslamicStudiesin theTwenty-first Century: Transformations andContinuities, ed. LéonBuskens veAnnemarievanSandwijk[Amsterdam:AmsterdamUniversityPress,2016],12).

167

J. Juynboll (ö. 1861), GustavWeil (ö. 1889), AbrahamGeiger (ö. 1874), AloysSprenger(ö.1893),WilliamMuir(ö.1905),ReinhartDozy,AlfredvonKremer(ö.1889),MichaelJandeGoeje(ö.1909)gibioryantalistlerinBatı’daakademikİslâmaraştırmalarınakatkılarıdikkatealınmaksızındeğerlendirilemez.Bilâkisbu oryantalistler, bugün oryantalist paradigmayı anlamak üzere kendisinebaşvurulacak ilk nesli teşkil eder ve XIX. yüzyılın ikinci yarısındamütehassısoryantalistlerin çalışmaları, bu nesille doğrudan ve/veya eserler vasıtasıylagerçekleşenhoca-talebe60ilişkilerivekişiselirtibatlarınınürünüdür.Dolayısıyla,XIX.yüzyılınilkyıllarındabaşlayansüreçneticesindeİslâmiyataraştırmalarınınilk mütehassısları eserlerini XIX. yüzyılın ikinci yarısında vermiştir61 ve dahaönceki asırlarda yapılan çalışmalar dikkate alınmadığında dahi bugün içinyaklaşıkikiyüzyıllıkbirbirikimsözkonusudur.62

Akademik İslâm çalışmalarının başladığı tarih, bu çalışmalar hakkındadeğer hükmü verirken de etkili olacaktır. Zira XIX. yüzyıl Avrupa düşüncesi, sömürgecilik, ırkçılık ve pozitivizm kavramları göz ardı edilerek anlaşılamaz.DünyanınyaklaşıkyüzdeseksenininBatıtarafındanidareedildiğiXIX.yüzyılınbaşında Avrupa’nın gündemindeki asıl mesele, yeni kurulan sömürgelerdemüslümanlarınidaresiydi.63DolayısıylaeğeroryantalizmEdwardSaid’inyaptığı

60 Meselâ Dozy, de Goeje’nin, de Goeje ise Snouck-Hurgronje’nin hocasıdır. Quinn,oryantalistler arasındaki hoca-talebe ağını “silsile”ye benzetmektedir. Bk. Quinn,The Sum of All Heresies, 131. XIX. yüzyılın ilk yarısında oryantalistlerin AlmancaveFransızcabaştaolmaküzerebirden fazlaBatı dilinehâkimiyetleri, aralarındakiirtibatları kolaylaştırmış, uluslararası projeleri de mümkün kılmıştır. İtalyanoryantalist,RobertoTottolibugünoryantalistlerinbuyetkinliktençoğukezmahrumolduklarına dikkat çekmektedir (https://iqsaweb.wordpress.com/2018/11/05/review-of-quranic-research-vol-4-no-10-2018/[eriş.tar.11Kasım2018])

61 Stephen Humpreys bu dönemi “kahramanlar çağı” şeklinde nitelemektedir (R.Stephen Humphreys, İslam Tarih Metodolojisi: Bir Sosyal Tarih Uygulaması, çev.MurtezaBedir,İstanbul:LiteraYayıncılık,2004,28).“1780’denbuyanahükümsüren‘akademikoryantalizm’”şeklindekiifadesindegörüldüğüüzereAhmetTahirDayhanakademik oryantalizmin başlangıcını XVIII. yüzyılın sonuna tarihlendirmektedir.(Ahmet Tahir Dayhan, “İstişrâk ile İstişhad Edilir mi? -Eleştirel Bir Bakış-”,HadisTetkikleri Dergisi, 5/2 [2007]: 45). Bununla birliktemakalesinin devamında hadisçalışmalarınayoğunlaşanDayhan’ınörnekolarakelealdığıisimlerdahaziyadeXIX.yüzyıldaeservermişoryantalistlerdir.

62 Ayrıca bk. Fatma Kızıl, “Sîret ya da Sünnet: Oryantalistler Tarafından ÇizilenSınırlar”,HadisTetkikleriDergisi,13/2(2015):15.Batı’dakihadisçalışmalarınınvedaha sonrasındamodern tartışmaların türedi bir gelişme olarak tahfifi, genelliklebaşvurulan bir tenkit yöntemidir. Elbette İslâm geleneğine nisbetle çok yeni ikiyaklaşımsözkonusuysadaneredeyseikiasırlıkbirbirikiminbizatihi‘yeni’olmadığınıteslimetmekgerekmektedir.Bilhassaakademikoryantalizminkendiiçerisindebüyükoranda tutarlı bir geleneği mevcuttur. Bu nedenle, tahfiften ziyade muhataplarınciddiyealındığıesaslıbirtenkideyönelmeihtiyacıgörmezdengelinmemelidir.

63 Carl CavanaghHodge (ed.), “Introduction”,Encyclopedia of the Age of Imperialism:1800-1914,I-II,Westport:GreenwoodPress2008,I,xxxv.Bumeselenin,sömürgelerbağımsızlığını elde etse de, Avrupa’nın gündeminden hiçbir zaman düşmediği

168

gibi“jeopolitikbilincinaraştırmametinlerinedağılımı”64 şeklindetarifedilirseBatı’da İslâmvehadisaraştırmalarınınbaşladığıXIX.yüzyılın,oryantalistlerinmetinleri böyle bir ‘jeopolitik bilinçle’ ele aldıkları döneme tekabül ettiği gözönündebulundurulmalıdır.65Özetle,bilhassaXIX.yüzyıldakendiçıkarları,tarihîtecrübesi,dünyagörüşüvedeğerlerinimerkezealan,bunlarınormkabulederekİslâmtarihiveliteratürünübunormagöreinceleyenbirakademikfaaliyetsözkonusudur ve bu nedenle Avrupamerkezci bakış açısı oryantalizmin ayrılmazbirparçasınıteşkiletmektedir.Bubakışaçısı ile irtibatlıolarakırkçıteorilerinhemenheraraştırmaalanınasirayetettiğigörülmektedir.Öyleki,karşılaştırmalıfilolojigibi tamamenobjektifkriterlerdenhareketetmesibeklenenbirsahadadahidillerdenhareketlebudilleri konuşan ırklarhakkındaözcügenellemeleryapılmıştır.66 XIX. yüzyıl Avrupa düşüncesinin vurgulanması gereken bir diğerözelliği de pozitivizmin hâkimiyetidir. Bilhassa XIX. yüzyılın ikinci yarısındanitibaren ağırlığını hissettiren bu yaklaşım, bilhassa mucize ve vahiy gibikavramlara başvurmaksızın anlamanın güç olduğu İslâm dininin tarihiniinceleyenoryantalistlerideetkilemiştir.67Sözkonusudurumkaçınılmazolarakhadistarihlendirmelerindedekendinigösterecektir.68

Akademik oryantalizm bağlamında oryantalist cemiyetler, bu cemiyetlertarafından çıkarılan dergiler ve ardından tertip edilen kongrelerinkurumsallaşmaya katkısından bahsetmek gerekir.69 Bu cemiyetlerden 1821’deParis’te kurulan Société Asiatique, 1822’de yayın hayatına başlayan ve

söylenebilir (bk. Léon Buskens, “Introduction”, Islamic Studies in the Twenty-firstCentury,11).Müslümanlarınidaresimeselesisömürgecilerinişgalettikleribölgelerinhukukunuöğrenmelerinigerektirmiş,bunoktadaoryantalistlerdevreyegirmiştir.

64 Said,Şarkiyatçılık,21.65 Birçokoryantalistin sömürgecilerlebirlikte çalıştığıbilinmektedir.Bununyanı sıra

sözkonusujeopolitikbilinç,deGoejegibisömürgelerdegörevalmayanoryantalistleridahietkilemiştir(Vrolijk,“ArabicStudies”,19).Benzerbirdeğerlendirmedahaziyademetinlerle meşgul Alman oryantalizmi için de yapılabilir. Bununla birlikte AlmanoryantalistlerinsömürgecilerleirtibatınınİngilizveFransızlarkadargüçlüolmamasıvebununİslâmiyataraştırmalarıaçısındansonuçlarıhakkındabk.Kızıl,“Türkiye’deHadisAraştırmalarıveOryantalizm”,TürkiyeAraştırmalarıLiteratürDergisi,11/21(2013):313,dn.56;Heschel,“TheRiseofImperialism”,63,66,67.

66 BununelbetteaklagelenilkörneğiErnestRenan(ö.1892)isedeDozy’ninAraplar,Farslar hatta Amerika yerlileri hakkında zaman zaman dilleri ile irtibatlandırdığıırkçıdeğerlendirmelerideörnekolarakverilebilir(Brugman,“Dozy”,73-75).Said’inkarşılaştırmalı filoloji bağlamında, karşılaştırmanın betimleyici olmaktan ziyadedeğeryüklüolmasıhakkındakiyorumuiçinbk.Said,Şarkiyatçılık,160.

67 Bk.FredM.Donner,NarrativesofIslamicOrigins:TheBeginningsofIslamicHistoricalWriting(Princeton:TheDarwinPress,1998),9;Vrolijk,“ArabicStudies”,15.

68 Vahiyvegayr-imetlüvvahiykavramlarınınreddininhadistarihlendirmelerineetkisihakkındabk.FatmaKızıl,MüşterekRâviTeorisiveTenkidi,İstanbul:İSAMYayınları,2013,38-40.

69 YücelBulut,OryantalizminKısaTarihi,İstanbul:KüreYayınları,2006,105.

169

yayınlanmayadevamedenJournalAsiatique’içıkarmayabaşlamıştır.70Londra’da1823’dekurulanRoyalAsiaticSociety’nin1834’deyayımlamayabaşladığıdergi,Journal of the Royal Asiatic Society ismiyle, yine sırasıyla Amerika (1842) veAlmanya’da (1854)kurulanderneklerinçıkardığıdergiler JournalofAmericanOriental Society (JAOS) (1843) ile Zeitshrift der Deutschen MorgenländischenGesellschaft (ZDMG) (1847) bugün de yayımlanmaktadır.71 Sayıları çoğunluklabüyük bir cilt halinde yayımlanan ve İslâm medeniyeti dışındaki Doğumedeniyetleri hakkında da çok sayıda çalışmaya yer veren bu dergiler sözkonusudönemdeoryantalistlerinilgialanınıngenişliğiveçalışmalarınkapsamıhakkındabilgivermektedir.72

Sadece İslâmiyat alanı değil oryantalizmin diğer ihtisas sahalarındaçalışmalarıolanoryantalistleribirarayagetirenkongrelerinilki1873’deParis’teInternationalCongressofOrientalists(ICO)(UluslararasıOryantalistlerKongresi)ismiyle düzenlenmiştir. 1976’da Meksika’da ve 1983’de Tokyo’da düzenlenenotuzveotuzbirincikongrelerdeiseInternationalCongressofHumanSciencesinAsiaandNorthAfrica ismikullanılmıştır.Otuz ikincisi1986’daHamburg’datoplanankongre,butarihtenitibarenInternationalCongressforAsianandNorthAfricanStudies(ICANAS)ismiylefaaliyetinedevametmektedir.73

Kongrelerinyanısıraaralarındakikişiselirtibatlar,ortakeğitimkurumları,projelervekütüphanelerleBatı’da İslâmaraştırmalarıbaşlangıcından itibarensınırları aşan bir faaliyet olmuşsa da oryantalistleri eğitimlerini aldıkları ve

70 Bulut,OryantalizminKısaTarihi,105vd.71 Oryantalistlerin çıkardığı ilk süreli yayın ise Viyana’da 1809-1822 yılları arasında

yayımlanan Fundgraben des Orients dergisidir (Said, Şarkiyatçılık, 53; Bulut,OryantalizminKısaTarihi,104).

72 Almanya’da Arap filolojisi çalışmalarının kurucusuHeinrich Fleischer’in (ö. 1888)LeipzigÜniversitesi’ndedanışmanlığındabitirilenyüzotuzbirdoktoratezi,akademikİslâmaraştırmalarınınkısasüredealdığımesafeyigöstermektedir(SusannaHeschel,“German JewishScholarshipon IslamasaTool forDe-Orientalizing Judaism”,NewGermanCritique,39/3[2012]:97).Elbettebahsedilendoktoratezlerininbugünkülergibihacimlivenitelikliolmasıbeklenmemelidir.GoldziherdedoktorasınıFleischer’ındanışmanlığındatamamlamıştır.NitekimFleischer’den“muhteremhocam”şeklindebahseder(IgnazGoldziher,TheẒāhirīs:TheirDoctrineandtheirHistory,AContributiontotheHistoryofIslamicTheology,çev.WolfgangBehn,Leiden:Brill,2008,xvi).

73 Bukongreler,ilkkez1905’deCezayir’dedüzenlenenkongreileAvrupadışınaçıkmış,yirmiikincikongreise1951yılındaİstanbul’dadüzenlenmiştir.640kişininkatıldığıbukongreninbaşkanlığınıZekiVelidiTogan(ö.1970)yürütmüş,LouisMassignon(ö.1962),HamiltonGibb(ö.1971),AlfredGuillaume(ö.1965)veHellmutRitter(ö.1971)oturumbaşkanlığıyapmış,J.HendrikKramers(ö.1951),JosephSchacht(ö.1969),RobertBrunschvig(ö.1990)veS.D.Goitein(ö.1985)birertebliğsunmuştur.Kongrehakkındaayrıcabk.ZekiVelidiTogan, “XXII.BeynelmilelMüsteşriklerKongresininMesaisi ve İslâmTetkikleri”, İslâmTetkikleriEnstitüsüDergisi, 1/1-4 (1953):1-38;Kızıl,“Türkiye’deHadisAraştırmalarıveOryantalizm”,314.

170

eserlerininçoğunluğunuyazdıklarıdilleresasalınarak74Alman,Hollandalı,İngilizveFransızoryantalistlerşeklindetasnifetmekmümkündür.75Ziraoryantalistlereğitimlerinialdıklarıdilvasıtasıylaodilikullanantoplumundeğerlerinivedünyagörüşünüdetevarüsetmiş,odilinkavramlarıyladüşünerekçalışmalarınıkalemealmışlardır.Dolayısıyla,eğitimdilinindüşünceyesirayetinireddetmekmümkündeğildir.76 Oryantalistlerin eğitimlerini aldıkları ve eserlerinin çoğunluğunuyazdıklarıdilleregörebelirlenenekolleriçerisindeöncelikleFransaveHollandaİslâmaraştırmalarındaönemlibirermerkezhâlinegelmiştir.77

Fransa, Goldziher’in “kendi döneminde Avrupa’nın Müslüman Doğuhakkındakibilgisinintecessümetmişhâli”78şeklindeövdüğüveneredeysebütünAvrupa ülkelerinden gelen oryantalistlere79 hocalık yapan, Batı’da Arap dilibiliminiBrockelmann’ındeyimiyle“yenidenyaratan”80SilvestredeSacy’nin(ö.

74 SadeceeserleriniverdikleridilidikkatealmakmeselâHollanda’daeğitimgörenvebu ülkede akademik faaliyetlerine devam eden fakat önemli eserlerini Fransızcayazan Dozy’yi Fransız oryantalistler arasında saymayı gerektirirdi. “Eserlerininçoğunluğunu yazdıkları” yerine “en önemli eserlerini yazdıkları diller” ifadesinikullanmayıengelleyeniseJosephSchacht(ö.1969)olmuştur.ZiraSchachteserlerininçoğunluğunuAlmancakalemealmışsadaenönemlieseriTheOriginsofMuhammadanJurisprudence’ı (Oxford1950) İngilizceyazmıştır.BilindiğiüzereSchacht,Nazizm’etepkiolarak1934’deAlmanya’danayrılmasındankısasüresonraAlmancakonuşmayıve yazmayı bırakmıştır (George F. Hourani, “Joseph Schacht, 1902-69”, Journal oftheAmericanOrientalSociety,90/2[1970]:164; JeanetteWakin, “Additum: JosephSchacht,1902-69”, Journalof theAmericanOriental Society, 90/2 [1970]:168).Bukararında kendisini İslâmhukuku çalışmalarına yönlendiren hocası, Nazi rejiminemuhalefetibilinenGotthelfBergsträssser’in(ö.1933)şüpheliölümününetkiliolduğudaifadeedilmektedir.

75 Oryantalizmi bu tür bir tasnifle inceleyen çalışma için bk. Fatma Kızıl, “İnceleme,Araştırma ve Tenkit Dönemi”,Hadis El Kitabı, ed. Zişan Türcan (Ankara: GrafikerYayınları,2016),173-222.LeidenveParis’inetkisiiçinayrıcabk.Bulut,OryantalizminKısaTarihi,114.Eğitimveyazındilideğildebugünküulusdevletleregöreyapılanbirtasnifçokfaydalıolmayacaktır.NitekimTDVİslâmAnsiklopedisi’nde,SprengerveAlfred vonKremer gibi oryantalistler hem “Almaya’da İslâmAraştırmaları” başlığıaltında hem de Avusturya’daki İslâm araştırmaları hakkında bilgi veren kısımdaelealınmış,JosephSchacht’tanise“Almanmüsteşrik”şeklindebahsedilmiştir(RızaKurtuluş, “Almanya [Almanya’da İslâm Araştırmaları]”,DİA, 2: 523; Davut Dursun,“Avusturya[İslâmAraştırmaları]”,DİA,4:180).

76 Dil-epistemik cemaat irtibatı hakkında krş. Hüsamettin Arslan,Epistemik Cemaat:BirBilimSosyolojiDenemesi, İstanbul:ParadigmaYayıncılık,2007,35-36,101,102.Ayrıcabirsosyalizasyonsüreciolarakeğitimveepistemikcemaat irtibatı,eğitimleepistemikcemaatindüşünmetarzınınaktarımınınsağlamasıhakkındadabk.Arslan,EpistemikCemaat,110-114

77 Daha önce, XVI. yüzyılda Guillaume Postel’in Arapça öğrenimine katkısı dahatırlanabilir.

78 Goldziher,TheẒāhirīs,1.79 Gustav Flügel (ö. 1870), Heinrich Fleischer, GustaveWeil ve Amerikalı oryantalist

EdwardSalisbury(ö.1901)Fransa’daSilvestredeSacy’denistifadeetmişisimlerdenyalnızcabirkaçıdır.

80 Brockelmann, “Almanya’da Oryantalistik Çalışmalar”, 161. Johann Fück’e göre de

171

1838)başındabulunduğuArapçadilkürsüsünedeniylebirmerkezolmavasfınıedinmiştir.DahasonrakiaşamadaFransa’daİslâmiyatsahasındakiaraştırmalarınbilhassaKuzeyAfrikaveteşekkülsonrasıİslâmtarihineyoğunlaştığınısöylemekmümkündür.HollandaiseİslâmaraştırmalarındaöneçıkanvebugündefaaliyetinisürdürenLeidenÜniversitesiveüniversiteyebağlıçokönemliArapçayazmalarıihtivaedenkütüphanesiyle,birçokoryantalistibirarayagetirmiş,bukurumlarvasıtasıylayetiştirdiğioryantalistlerleBatı’daakademikİslâmiyataraştırmalarıgeleneğininteşekkülündeönemlibirrolüstlenmiştir.81BugünüçüncüedisyonuneşredilenTheEncyclopaediaofIslamoryantalistlerindiğerbirçokçalışmasıgibiçok uluslu bir proje olmakla birlikte Brill Yayınevi tarafından yayımlanmıştır.YineBrilltarafındanyayımlananHollandalıoryantalistArentJanWensinck’in(ö.1939)başlattığıvebirçokülkedenoryantalistin82soncildinin1969’da,fihristlerinise1988’deyayımlanmasıiletamamladığıConcordanceetIndicesdelaTraditionMusulmane (I-VIII) da yakın zamana kadar hadis çalışmaları için vazgeçilmezbir kaynak görevi üstlenmiştir. Concordance projesine 1961’de dâhil olan veTürkiye’de de çalışmalarıyla tanınan G. H. A. Juynboll (ö. 2010) Hollanda’dayakındönemdekihadisçalışmalarındanbahsederkenunutulmamasıgerekenenönemliisimdir.83

Hollanda ve Fransa’nın önemli rolüne rağmenBatı’da akademik İslâm veözeldehadisaraştırmalarınaenönemlikatkılarıyapanoryantalistlerarasındaAlmanlar ön plana çıkmış, tarihî tenkid başta olmak üzere Kitâb-ı Mukaddestenkidi şemsiyesi altına giren XVIII. ve XIX. yüzyıla hâkim Aydınlanmadeğerlerinin ürünü84 çeşitli yöntemler kaynaklara ilk kez bu oryantalistlertarafından uygulanmıştır.85 Alman oryantalistler arasında İslâm kaynaklarıvehadislere yaklaşımlarındadaha az şüpheci bir damarbaşlangıçtan itibarenmevcutolmuştur.Nitekimaşağıdakendilerihakkındabilgiverilecekmutavassıtoryantalistler bu çizginin bir neticesi olarak değerlendirilebilir. İslâmiyatsahasındaönemlibirkısmıyahudi86 olan çoksayıdaoryantalistyetiştirenAlman

Sacy’nin asıl başarısı, Arapça’yı ilâhiyattan bağımsız bir araştırma disiplini hâlinegetirmesidir (UrsulaWokoeck, German Orientalism: The Study of Middle East andIslamfrom1800to1945[Londra-NewYork:Routledge,2009],87).

81 Buskens,“Introduciton”,12.82 MuhammedFuâdAbdülbâkī’nin(ö.1968)katkısıdaunutulmamalıdır.83 Bk. Fatma Kızıl, “Juynboll, Gualtherus Hendrik Albert”, https://islamansiklopedisi.

org.tr/juynboll-gualtherus-hendrik-albert(eriş.tar.12Mart2019).84 Bk.ReinhardG.Kratz,“EyesandSpectacles:Wellhausen’sMethodofHigherCriticism”,

JournalofTheologicalStudies,60/2(2009):386.85 Fakatbu,nebütünyöntemlerinİslâmkaynaklarınauygulandığınedeuygulananların

aynışekildetransferedildiğianlamınagelmemektedir.Konuileilgili“İsnadTenkidininYetersiziğiveMetinTenkidininİhmalEdildiğiİddiası”başlığıaltındabilgiverilecektir.

86 1933yılında,DoğuDilleriKürsülerininyüzdeyirmibeşininyahudioryantalistlerdenmüteşekkilolmasıhakkındabk.Heschel, “TheRiseof Imperialism”,84.Dahaöncebahsedilen Fleischer’in danışmanlığında bitirilen yüz otuz bir doktora tezinin elli

172

oryantalist geleneğin hadis sahasındaki en önemli isimleri arasında ise baştaIgnazGoldziher,JosephSchacht(ö.1969)olmaküzereTürkçe’yedeçalışmalarıtercüme edilenmuasır Batılı araştırmacılar Josef van Ess,87 HaraldMotzki (ö.2019), Gregor Schoeler ve Andreas Görke sayılmalıdır. Bu isimler arasındaakademik İslâm ve hadis araştırmaları söz konusu olduğunda oryantalistparadigmanınbugünküşeklinialmasında,IgnazGoldziherveJosephSchachtenetkili iki isimolmuştur.Kendilerindensonrahadis,siyerve fıkıh ilimleribaştaolmaküzereİslâmiyatsahasındayazanheroryantalistkendilerineatıfyapmış,onlarıngörüşlerindendeğişenboyutlardaamamutlakaetkilenmiştir.

Goldziher, haklı olarak Batı’da akademik hadis çalışmalarının başlangıcıkabul edilen Muhammedanische Studien’inin (I-II, Halle 1889-90) ikincicildinden önce 1884’te yayımlananDie Ẓáhiriten isimli çalışmasında bilhassabâb başlıklarında Sahîh-i Buhârî nüshalarının farklılıkları gibi çeşitli teknikmeselelerekısacadeğinmesininyanısıraelealdığıkonularıSahîhayn’danbirçokörnek üzerinden tartışmış, bu kadar geniş çapta hadis kullanımı açısındanoryantalistler arasında bir ilk olmuştur. Kendi dönemine kadar İslâmî ilimlersahasındaneşredilmişhemenherkaynakveçoksayıdayazmadanistifadeettiğianlaşılan Goldziher’in, değindiği hadis meselelerinin çeşitliği bakımından daBatı’dahadisçalışmalarınınilkismikabuledilmesiyerindedir.Tambirbelirlemeyapmadığısınırlı sayıdarivayethariçhadislerin İslâmtarihinin ilk ikiasırdakigelişmelerin ürünü olduğu şeklindeki görüşüyle Batı’da hadis literatürünebakışıtemeldendeğiştirmiş,müslümanlarınmuteberkabulettiğikaynaklardakihadislerinbuözelliğitaşımadığınıiddiaetmiştir.88Goldziheriçinİslâm,inançveibadetesaslarıitibariylezamaniçindetekâmüledenbirdindirvedolayısıylabu

bir tanesi yahudi öğrenciler tarafından kaleme alınmıştır (Heschel, “OrientalistTriangulations”,155).Makalede,Almanoryantalistlerinarasındakiçoksayıdayahudioryantalistin bulunduğunun ifade edilmesi, XIX. yüzyılın ilk yarısında birçoğununküçük yaştan itibaren “yeşiva” adı verilen dinî okullarda eğitim almaları, şifahîrivayetvedinîhukukgibikavramlarınkültürlerininbirparçasıolmasıveoryantalistparadigma içerisinde yer almalarına rağmen bizzat XIX. yüzyıl oryantalizmininırkçısöyleminemaruzkalmaları(anti-semitizm)veüniversitelerdegörevalmakdadâhilbirçokhaklarınındinîkimliklerinedeniyleellerindenalınmasınınçalışmalarıüzerindekimuhtemeletkileriüzerinedüşünülmesinisağlamaktırkiBatı’dayahudi-Alman oryantalist geleneği inceleyen birçok çalışma bu hususların üzerindedurmaktadır.

87 Şimdiden klasikleşmiş en önemli çalışmasıTheologie und Gesellschaft im 2. und 3.JahrhundertHidschra(I-VI,Berlin1991-1997)İngilizce’yeçevrilmiş(I-V,2016-2019)ve bu çeviri Brill Yayınları tarafından bir veri tabanı hâlinde kullanıma açılmıştır(https://referenceworks.brillonline.com/browse/theology-and-society-online [eriş.tar.14Mart2019]).

88 Goldziher’in görüşlerinin, Batı’da hadisin yanı sıra İslâmî ilimler araştırmalarınıntemellerinioluşturmasıhakkındabk.LawrenceI.Conrad,“TheDervish’sDisciple:OnthePersonalityandIntellectualMilieuoftheYoungIgnazGoldziher”,JournaloftheRoyalAsiaticSocietyofGreatBritainandIreland,2(1990):225.

173

tekâmülhadislerdeifadesinibulmuştur.Onunhadislerihicrîilkikiasırdakidinî,tarihîvesosyalgelişmelerinbirneticesi89kabuledentemeltezi,hadislerinortayaçıktığıdönemleribelirlemeyanitarihlendirmemeselesininortayaçıkışınanedenolmuştur. Ondan önce hadislerin önemli bir kısmını uydurma kabul etmeklebirlikte hadis tenkidinin başlangıcı, isnad kullanımı gibi klasik literatürdekibilgilerigenelhatlarıylakabuledenilkoryantalistlerinaksine,Goldzihersonrasıbubilgilerintamamışüpheligörülmüştür.

MuhammedanischeStudien’denaltmışyılsonrayayımladığıTheOriginsofMuhammadan Jurisprudence (Oxford 1950) adlı kitabında Schacht ise merfûahkâmhadislerinin tamamının, siyerle ilgilihaberlerindeönemlibirkısmınınsıhhatini reddedecektir. Böylece Goldziher’in çalışmalarından sonra bir öncülolarak benimsenmeye başlanan aksi ispat edilene kadar hadisleri uydurmakabul etme ilkesinin Batı’da yerleşik bir kaide hâline gelmesini sağlamıştır.90 Bu ilkenin yerleşik hâle gelmesinin neticesi ise Batı’da bir hadisin uydurmaolduğunudeğildeotantikveyasahih91olduğunuönesürenleriniddialarınıispatetmelerininbeklenirhâlegelmesi,dolayısıyla sıhhat tartışmalarındadengeninşüphecilerinlehinedeğişmesidir.Schacht’lamuasırveondansonragelenbirçokoryantalist görüşlerini tenkit etmişse de çizdiği genel çerçeve reddedilmemiş,üstelik görüşleri oryantalist paradigma içerisinde revizyonist çizginin ortayaçıkmasındaetkiliolmuştur.

İngilizoryantalistlerinönceliklebahsedilmesigerekenözellikleriisehenüzXVII. yüzyıldan itibaren misyonerlik faaliyetleriyle meşguliyetleri ve bilhassasiyer sahasındaki çalışmalarıyla tanınanWilliamMuir, David Margoliouth (ö.1940),AlfredGuillaume(ö.1965),JamesRobson(ö.1981),MontgomeryWatt(ö.2006)gibi isimlerdenmüteşekkilbiroryantalistçizgininmevcudiyetidir.1977sonrası kaynaklara aşırı şüpheci yaklaşan revizyonistlerden JohnWansbrough(ö.2002)veMichaelCookSchoolofOrientalandAfricanStudies’te(SOAS)uzunsüre görev yapmış, Patricia Crone (ö. 2015) da doktorasını Bernard Lewis’indanışmanlığında92bukurumdatamamlamışve1997’deAmerika’yagidenekadarakademikkariyerineİngiltere’dedevametmiştir.

89 IgnazGoldziher,MuslimStudies,2cilt,ed.S.M.Stern,çev.C.R.BarberveS.M.Stern(Albany:StateUniversityofNewYorkPress,1977),2:19.

90 Schacht’ın oryantalist paradigmadaki etkisi hakkında bk. Kızıl,Müşterek Râvi, 66-71.Bugörüşe itirazederekhaberlerinaksi ispatedilenekadardoğrubilgi verdiğiilkesindenhareket etmekgerektiği görüşündekioryantalistlerbulunmaklabirlikteazınlıkta kalmışlar ve Schacht etkisi nedeniyle genellikle “hukukî rivayetlerdışındakiler”gibikayıtlamalaryapmakzorundakalmışlardır.

91 “Otantik”ve“sahih”terimlerininaynıanlamagelmemesihakkındabk.Kızıl,MüşterekRâvi,23vd.Bukonudaileride“Siyer-MegāzîveHadisLiteratürüKaynaklarındaYerAlanHaberlerinGüvenilirlikSorunuveOtantikÖzAnlayışı”başlığıaltında,otantiközbağlamındadahafazlabilgiverilecektir.

92 Lewis,Cook’undahocasıdır.

174

Oryantalistlerin yukarıdaki gibi ülkelere göre yapılan tasnifinin yanı sırakaynakkullanımlarıvebukaynaklarhakkındakigenel tavırları, takipettiklerimetotlar ve ulaştıkları sonuçlar gibi ölçütler dikkate alınarak belirlenebilecektemel eğilimlerine göre bir tasnif demümkündür. Aşağıda bu tasnif hakkındabilgiverilecektir.

A.OryantalistParadigmaİçerisindeAnaEğilimler

Oryantalistlerin, temel eğilimlerine göre tasnifiyle ilgili netleştirilmesigerekenyön,butemeleğilimlerinoryantalistparadigmanınsınırlarıiçindevarolması,dolayısıylaaralarındakifarklılıklararağmenortakbiröncüllerkümesinedayanmalarıdır.Sözkonusueğilimleri içinealanbirparadigmadan/gelenektenbahsedilmesini; hâlâ üniversitelerde ilgili bölümlerde okutulan, XIX. yüzyıldakaleme alınmış kendi klasikleri ve ders kitaplarının (textbook)mevcudiyeti;93 oryantalistlerarasındadahaönce işaretedilenkurumlar,hoca-talebe ilişkileri,seyahat ve yazışmalarla oluşmuş irtibatlar; karşılıklı atıf örgüsü;94 ortak standart ve öncüller, çoğu zaman değer ve inançlar; terminoloji birliği95 vesüreklilik96mümkünkılmaktadır.Neticede,Batı’dahadis çalışmaları açısındanbir gelenek97 veya ‘epistemik cemaat’ teşekkül etmiştir ve hangi gruba dâhiledilirse edilsin bütün oryantalistler bu epistemik cemaatin mensubu olarakkaynakları değerlendirmektedir.98 Bu epistemik cemaat içerisinde öncüller,

93 Ders kitaplarının epistemik cemaatin oluşumundaki etkisi hakkında bk. Arslan,EpistemikCemaat, 114-117.DaleF.Eckelamn1964yılındaMcGillÜniversitesi’ndegirdiğiilkİslâmTarihidersindekendilerinetemelmetinlerinNöldeke,Goldzihergibioryantalistlertarafındanyazıldığıveonlaradüşeninsadeceşerhvetashihtenibaretolduğununsöylendiğiniaktarır(DaleF.Eckelamn,“TheUnderneathofAcademicLife:GudrunKrämerand Islamic StudiesToday”,WaysofKnowingMuslimCulturesandSocieties Studies inHonourofGudrunKrämer, ed.BettinaGräf v.dğr. [Leiden:Brill,2018],xxvivd.).

94 Krş.Said,Şarkiyatçılık,32;Arslan,EpistemikCemaat,131-132.95 Arslan,EpistemikCemaat,2,105.96 Sonraki oryantalistler, seleflerinin iddialarını muhtemel nihaî sonuçlarına

götürmelerininyanısıra(Kızıl,MüşterekRâvi,57-63),oryantalistgeleneğinbaşındakiherhangibirismineserindekısacadilegetirdiğibiriddiayımüstakilçalışmalardaelealmışlardır.

97 Geleneğindinîyönüağırbasmaklabirlikteisabetlibirtanımıiçinbk.DanielW.Brown,Rethinking Tradition in Modern Islamic World, Cambridge: Cambridge UniversityPress,1996,1vd.OryantalistlerbirdinîtoplulukolmasadabaşlangıçtahemortaçağHıristiyanlarınınİslâmalgısınıntevarüsedilmesiaçısındanhemdesonrakidönemdeyahudivehıristiyanbugüniçindesekülerolmaklıkladinleilgiliaşağıyukarıortakbiryaklaşımlarıolmasıaçısındançokserbestanlamdabirdinîtopluluktanbahsedilebilir.

98 Said, oryantalizmin bir epistemik cemaat olarak nasıl işlediğini güzel bir şekildeözetler(Said,Şarkiyatçılık,214).Waelb.Hallaq,oryantalizmikendinitekrartekrarüreten,kapalıepistemolojikbirağşeklindeniteler (Waelb.Hallaq, “TheQuest forOriginsorDoctrine?IslamicLegalStudiesasColonialistDiscourse”,UCLAJournalofIslamicandNearEasternLaw,2/1[2002-2003]:30)vebunubirtenkitolarakdilegetirir. Fakat benimkanaatimoryantalist geleneğin öncülleri, yöntemleri, iddiaları

175

yöntemlervebuyöntemlerleulaşılangenelsonuçlar/tarihlendirmelerdikkatealınarak şüpheciler, revizyonistler ve mutavassıtlar şeklinde üç temel eğilimbelirlenebilir.99 Bununla birlikte aynı eğilime sahip iki şüpheci, mutavassıtveya revizyonist oryantalistin kendi içindeki farklılıkların her zaman tahminedilendendahafazlaolduğudabelirtilmelidir.Hattaaynıeğilimesahipolanlarbirtarafafarklıeğilimlerdekioryantalistleringörüşleriarasındadahizamanzamantedâhüller bulunabilmektedir. Meselâ hadis literatürüne yaklaşımı açısındanmutavassıt denilebilecek bir oryantalistin Kur’an’la ilgili görüşleri açısındanrevizyonistlereyaklaştığıgörülebilmektedir.

İşaret edilen tedâhül nedeniyle tasnifin gerçekten işlevsel olup olmadığısorgulanabilir. Fakat paradoksal olarak bizatihi bu tedâhüller nedeniyle tasnifyapılması gerekmektedir. Zira yazdığı birçok çalışma okunmadan yalnız birmakalesi hatta ansiklopedi maddesine dayanarak bir oryantalist hakkında‘ılımlı’, ‘munsıf’, ‘müteşeddid’ gibi değer yüklü nitelemeler yapılabilmektedir.Hâlbukisözkonusuoryantalistingeneltavrıomaddedeifadeettiğindenfarklıolabilmekte, ayrıca ‘munsıf’, ‘müteşeddid’ gibi değerlendirmelerin genellikleüslûptan hareketle yapıldığı, bu durumun da asıl iddiaların sağlıklı şekildetesbitini engellediği görülmektedir.100 Bu nedenle üçlü tasnif, bir oryantalistingenel tutumuhakkındaokuyanlara kısa yoldanbirfikir vermesi, eserlerindennasılveneölçüdeistifadeedilebileceğinigöstermesiaçısındangereklidir.Elbetteunutulmaması gereken yukarıda da vurgulandığı üzere üçlü ayrımda hangigrubadâhil edilirse edilsinbütünaraştırmacıların ‘oryantalist’ olmaları, diğerbir ifadeyle oryantalist paradigmadenilen kavramsal ve kuramsal çerçevenindışınaçıkmamalarıdır.

Bugün Batı’da İslâm ve hadis çalışmalarında daha ziyade revizyonist vemutavassıtların ağırlığının olduğu söylenebilir.101 Revizyonistler denildiğindeöncelikle 1977’den itibaren yayımladıkları çalışmalarda, İslâm tarihininkendilerinden önceki şüpheci oryantalistlerin dahi kabul ettiği kronolojisini reddederek, diğer din mensuplarının kaleme aldığı muasır veya yakın tarihliGrekçe, Süryanice ve Ermenice kroniklerin102 yanı sıra kitâbeler, sikkeler gibi

veulaştığısonuçlarnedeniyletenkitedilmesidir,gelenekolduğuiçindeğil.Ziraherakademikfaaliyetkaçınılmazolarakbirepistemikcemaatiçerisindegerçekleşir.

99 Dahaönceki çalışmalardabu tasnif,birçokkezelealındığı içinburadadetaylarınagirilmeyecektir.Sözkonusutasnifvedayandığıöncülleriçinbk.FatmaKızıl,MüşterekRâvi,25-57.Ayrıcabk.a.mlf.,“İnceleme,AraştırmaveTenkitDönemi”,203-4.

100Bilhassa XIX. yüzyıl oryantalistlerinin siyasî görüşleri, sömürgecilerle irtibatlarımeseleyikarmaşıkhâlegetirmekte,bunedenle ılımlıveyamüteşeddidgibiesasenideolojiktasvirlerakademikyaklaşımlararasındakifarklarıgörmeyiengellemektedir.

101Bununenönemliistisnası2010’daölenveGoldziher-SchachtçizgisinitakipedenG.H.A.Juynboll’dür.

102Müslümanların kaleme aldıkları eserlerde taraflı bir yaklaşım sergileyecekleriiddiasıyla gayri müslim kaynaklara başvurulması gerektiği şeklindeki görüşe

176

arkeolojik delillerden hareketle yeniden yazılması gerektiğini iddia eden,İslâm’ınbaşlangıcınıözeldeMekkegeneldeiseArapyarımadasıdışındaarayanJohn Wansbrough ile ondan etkilendiği anlaşılan Patrica Crone ve MichaelCook’unönesürdüğü,dahasonrakiaşamadaYehudaD.Nevo(ö.1992)veJudithKoren’in dile getirdiği görüşleri paylaşan oryantalistler kastedilmektedir.103 Esasen İslâm tarihi ve hadis kaynaklarına yazıldıkları dönemin ideolojisi vesiyasîeğilimlerindenetkilendiklerinisavunarakşüpheyleyaklaşmakakademikoryantalizmin ilk isimlerinden itibaren görülen bir tavırdır. Fakat İslâmhakkındakibilgilerinyalnızdiğerdinmensuplarınınmuasırkaynaklarındanvekitâbe,mezartaşları,sikkegibiarkeolojikdelillerdenedinilmesigerektiğiiddiasırevizyonistlereaittir.104 Hagarism(Cambridge1977)isimlikitaplarındaİslâm’ınmüstakilbirdinolarakdeğildahaziyadeYahudilik içindeMesihçibirhareket şeklindebaşlayıpEmevîlerlemüstakilbirdinolduğunuiddiaedenCroneveCook2006 yılında kitaplarının temel tezinden vazgeçtiklerini ifade etmişlerse de105 bu iki oryantalistin İslâm kaynakları ve bilhassa hadislere karşı aşırı şüpheciyaklaşımlarını terk ettikleri anlamına gelmemektedir.106 Bununla birlikteCrone’unhicrîI.yüzyıllailgiliİslâmkaynaklarındakibütünbilgiyitamamengözardıetmevesahtekabuletmeyaklaşımındanvazgeçtiğianlaşılmaktadır.107

yöneltilebilecek,bumüelliflerinİslâmaleyhtarlığınındatahriflerenedenolabileceğişeklindeki aşikâr tenkidinyanı sırabilhassaDoğuHıristiyanları tarafındanyazılankaynaklardaHz.Peygamberveİslâmileilgiliodönemdeherkesçebilinenkonulardabilgi vermeye ihtiyaç duymamış olmaları ihtimali de dikkate alınmalıdır. Sözkonusu durum bilhassa e silentio argümanları (sessizlik delili) fazlaca kullananoryantalistlerin, bu eserlerde kendisinden bahsedilmeyen bazı uygulama, kurumve kişilerin tarihîliğini sorgulaması ve reddetmesine neden olabilir. Benzer birdeğerlendirmeiçinbk.Bennett,InSearchofMuhammad,80.

103Buoryantalistlerin tamamı revizyonist şeklindenitelensede sözkonusuniteleme,bütüngörüşlerininbenzerolduğuanlamınagelmemektedir.

104Hollandalımuasır oryantalist Pieter Sjoerd vanKoningsveld, beş farklı revizyonistyaklaşımdanbahsetmektedir.Buradamevzuedilenler,VanKonigsveld’inbahsettiğiüçüncüvedördüncüyaklaşımlardır(P.S.vanKoningsveld,“RevisionismandModernIslamic Theology”, Hikma: Journal of Islamic Theology and Religious Education, 1[2010]:18-19).BuradaanılanlardışındaNormanCalder(ö.1998),GeraldR.Hawting,HerbertBergveAaronHughesdarevizyonistoryantalistlerarasınadâhiledilmesigerekenisimlerdenbirkaçıdır.Buisimlerinrevizyonistolaraknitelenmesidahaöncede ifade edildiği üzere her meselede aynı düşündükleri anlamına gelmemektedir.Meselâ Berg, Wansbrough’un Kur’an’ı çok geç döneme tarihlendirmesinekatılmamaktadır.

105CroneveCook’layapılanmülâkatlariçinbk.AliKhan,“Hagarism:Thestoryofabookwrittenbyinfidelsforinfidels”,https://ssrn.com/abstract=944295(6Mart2019).

106Meselâ çağdaş oryantalistlerinden Sean W. Anthony, 2014 yılında Crone’ungörev yaptığı enstitünün (Institute for Advanced Studies) bağlı olduğu PrincetonÜniversitesi’ndegeçirdiğizamanzarfındaCrone’unradikalşüpheciliğiniterkettiğinedair bir izlenim edinmediğini ifade etmektedir (https://twitter.com/shahanSean/status/1087720122989625344[22Ocak2019])

107Bk. Patricia Crone, “What do we actually know aboutMohammed?”, http://www.

177

Revizyonistlerin aşırı şüpheci tavırları, şüpheci oryantalistler de dâhilolmaküzereçoksayıdaoryantalisttarafındantenkitedilmiştir.MeselâJuynboll,henüz 1975’te Crone ve Cook’un Hagarism yayımlanmadan önce sunduklarıbir tebliğden hareketle gayri müslim kaynakları gereğinden fazla dikkatealdıklarınıfarketmiştir.108 İslâmtarihikronolojisiningenelhatlarıylakabuletmetaraftarı olan Juynboll’un bilhassaWansbrough’unQuranic Studies’ine yazdığıdeğerlendirme yazısında onun revizyonistlerin temel görüşlerine itirazlarınıgörmekmümkündür.109Birçokoryantalist tarafındanyöneltilen sert tenkitlere rağmen revizyonistlerin İslâm kronolojisi ve Kur’an ile ilgili iddiaları bilhassa2000 sonrası tekrar dile getirilmeye başlanmıştır.110 Revizyonist olmamaklabirlikte FredDonner ve hatta P. S. vanKoningsveld gibi isimlerin de İslâm’ın,Kur’an’da bütün peygamberlerin ortak mesajını benimseyen ekümenik birdinî hareket olarak İslâm’dan, Emevîler döneminde “İslâmiyet”e dönüşümühakkındaki görüşleri revizyonizmin sanıldığından daha etkili olduğunugöstermektedir.111Bununlabirlikteikioryantalistinaynızamandarevizyonistlereyönelikşiddetlitenkitlerininvarlığıdaifadeedilmelidir.Budurumisedahaönceifadeedildiğiüzereoryantalistlerhakkındadeğerlendirmedebulunmadanönce

opendemocracy.net/faith-europe_islam/mohammed_3866.jsp(14Ağustos2009).108G.H.A.Juynboll,“Introduction”,StudiesontheFirstCenturyofIslamicSociety,ed.G.H.

A.Juynboll(Carbondale-Edwardsville:SouthernIllinoisUniversity,1982),4.109G.H.A.Juynboll,“Wansbrough,J.,‘Quranicstudies.Sourcesandmethodsofscriptural

interpretation’(BookReview)”,JournalofSemiticStudies,24(1979):293-296.110Günter Lüling’in (ö. 2014) 1974’de yayımladığı kitabı ancak 2003’te İngilizce’ye

çevrilmiş,Wansbrough’un1977’deyayımlananQuranicStudies’i2004yılındaAndrewRippin (ö. 2016) tarafından,1978’deyayımlananThe SectarianMilieu ise2006’daGeraldR.Hawtingtarafındanyeninotlareklenerektekrarbasılmıştır.

111 Van Koningsveld, “Revisionism”, 14, 15. İlk müslümanları “inananlar hareketi”şeklinde niteleyen ve bu harekete Ehl-i Kitâb’ın da dâhil olduğu kanaatindekiDonner’agörebuhareketmensuplarıkendilerini“mü’minûn”şeklindeadlandırmışve ancak milâdî VII. yüzyılın sonlarına doğru kendilerini Ehl-i Kitâb’dan temyizetmeye başlamıştır. Donner, ancak bu aşamada, grubun kendisini artık teknikanlamıylasondineinananlarmânasında“müslimûn”şeklindenitelediğiniiddiaeder.Donner,Abdülmelikb.Mervân’lanihaîhâlinialanbudeğişimibaşlatanvehızlandırankişiolarakMervânb.Hakem’e(684-685)işaretetmektedir(FredM.Donner,“FromBelievers to Muslims: Confessional Self-Identity in the Early Islamic Community,”Al-Abhath,50–51 [2002–2003]:9–53; a.mlf., “WasMarwan ibnal-Hakam theFirst‘Real’ Muslim”, Genealogy and Knowledge in Muslim Societies Understanding thePast,ed.SarahBowenSavantveHelenadeFelipe[Edinbrugh:EdinburghUniversityPress, 2014], 111-112). Finlandiyalı oryantalist Ilkka Lindstedt de Donner gibi“mü’minûn”dan “müslimûn”abir geçişolduğukanaatindedir. Fakatonagöre İslâmzaman içerisinde tekâmül etmişse de başlangıçtan itibarenmüstakil bir dindir kiLindstedt bu yönüyle revizyonistlerden ayrılmaktadır (Ilkka Lindstedt, “Muhājirūn asaNamefortheFirst/SeventhCenturyMuslims”,JournalofNearEasternStudies, 74/1[2015]:67).CroneveCook’unHagarism’deki iddiası iseLindstedt’indeifadeettiğiüzere“müslimûn”un,Hâcer’insoyundangelenlervehicretedenleranlamında“muhâcirûn”unyerinialdığışeklindedir(CroneveCook,Hagarism,8-9).

178

genel yaklaşımlarını tesbit etmek üzere eserlerinin bütüncül bir yaklaşımlaincelenmesinin önemini göstermektedir. Revizyonistlerin dışında diğer birçokoryantalistinİslâmiyet’inteşekkülüaçısındanEmevîlervebilhassaikincibüyükfitnenin(60-73/680-692)yaşandığıAbdülmelikb.Mervân(685-705)döneminevurguyapmalarıiseyakındönemekadarHz.Peygamber’inaçıkça“resûl”olaraknitelendiğieneskiarkeolojikdelillerinbudönemdenkalmasınınbirneticesidir.1990 sonrası ortaya çıkan yeni arkeolojik deliller ve tesbit edilen Kur’anmushaflarının yanı sıra bilhassa revizyonist oryantalistlerin tercih ettiği gayrimüslimlereait,634ve640yılındayazıldığıkabuledilenreddiyevekroniklerdekiatıflar112 bu yaklaşımın değişmesinin gerekliliğini göstermektedir.113 Bununla birliktearkeolojikkalıntılar,sikke,kitabeveresmîvesikagibimaddîvebelgeselniteliktekikaynakları,çoğudurumdamüellifnüshasıbulunmayanvebulunduğudurumlarda da yazarının kendi kişisel eğilim ve önyargıları kadar döneminruhu ve siyasî atmosferinden etkilenmesi nedeniyle belgesel niteliğinin zarargördüğü iddia edilen yazılı (literary)114 kaynaklara tercih etme refleksi derevizyonistler başta olmak üzere oryantalistler arasında her zaman varlığınıkoruyacakgibigörünmektedir.115HâlbukiVedâdel-Kādîgibibelgeselniteliktekikaynaklarla yazılı kaynakların mukayesesini yapan isimler iki tür kaynakarasındaki örtüşmeye işaret etmektedir.116Buna rağmen revizyonistlerinbelkienbüyük ‘başarısı’ aşırı şüpheciliğioryantalistparadigmanınhâkimyaklaşımı hâlinegetirmeleriolmuştur.117HattaStephenHumphreys,Hagarism’inBatı’da

112 Hoyland,SeeingIslam,55,120.Ayrıcabk.GregorSchoeler,BiographyofMuḥammad:NatureandAuthenticity, çev.UweVagelpohl,ed. JamesE.Montgomery(NewYork-Londra: Routledge, 2011), 11, 14 vd. Schoeler, Thomas Kuhn’dan (ö. 1996) ilhamalarak son dönemde ortaya çıkan bu delilerin revizyonist paradigmanın sonunugetirecekbirkrizortayaçıkaracağıkanaatindeysedebugünrevizyonizminilkformuile olmasa dahi “aşırı şüphecilik” şeklinde oryantalist paradigma içerisinde hâkimeğilimdir.Schoeler’inaksiyöndekideğerlendirmesiiçinbk.Schoeler,Biography,9,13.

113 Arkeolojikdelillerinyorumamuhtaçolmalarıveparçaparçamahiyetlerinedeniylebütüntartışmalarısonaerdireceğişeklindekipozitivistanlayışın isabetliolmamasıhakkında bk. SeanW. Anthony, “Early Arabo-Islamic Epigraphy and the PositivistFallacy:ABriefCommunication”,Al-ʿUṣūral-Wusṭā,26(2018):202,205,207.Ayrıcakrş. Lena Salaymeh,The Beginnings of Islamic Law: Late Antique Islamicate LegalTraditions,Cambridge:CambridgeUniversityPress,2016,26-28.

114“Yazılı”kelimesioryantalistlerinmetinlerinde“literary”ilekastedilenetamkarşılıkgelmediğiiçinorijinalideeklenmiştir(AndreasGörke,şahsîyazışma,3Nisan2015).

115J. Koren ve Y. D. Nevo, “Methodological Approaches to Islamic Studies”,Der Islam, 68 (1991): 89-91. Ayrıca bk. Andreas Görke, “Tarihi Bir Şahsiyet Olarak [Hz.]Muhammed’in Araştırmasında Beklentiler ve Sınırlar”, çev. Fatma Kızıl, YalovaÜniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 1/1 (2015): 207-208; Salaymeh,Beginnings,24.

116Wadād al-Qādī, “In The Footsteps Of Arabıc Bıographıcal Lıterature: A Journey,Unfınıshed, InTheCompanyOfKnowledge”, JournalofNearEasternStudies,68/4,2009:250-251.

117Krş.HaraldMotzki,“TheQuestionofAuthenticityofMuslimTraditionsReconsidered:

179

İslâmaraştırmalarıüzerindeneredeyse, IgnazGoldziher’inMuhammadanischeStudien’ıveyaJuliusWellhausen’ın(ö.1918)ProlegomenazurältestenGeschichtedesIslams’ı(Berlin1889)kadaretkiliolduğunuifadeetmektedir.118

İslâmkaynaklarınaşüphecilerverevizyonistlerdendahafazlaitimatedenmutavassıtoryantalistleringenelözelliklerinebakıldığındaisnad-metinanalizi(isnad-cum-matnanalysis) yoluyla erkenhadis tarihlendirmelerineulaştıkları,erken tarihli anlamında otantik hadisleri kabul ettikleri, cerh-ta‘dîlle ilgilibilgileri değilse de ricâl literatürünü kullandıkları,119 Kur’an’ın mevsukiyetinitartışmadıkları görülmektedir. Mutavassıt oryantalistlerden Harald Motzki (ö.2019)veGregorSchoeler,1201996yılındanitibareneşzamanlıolarakisnad-metinanalizlerini yayımlamaya ve bu metodun uygulama tekniklerini geliştirmeyebaşlamışlardır.121Motzki’ninçalışmalarıhadis,İslâmhukukuvesiyersahalarındaiken,Gregor Schoeler ağırlıklı olarak siyer rivayetlerini incelemektedir.Bugünsöz konusu yöntemle hadisleri analiz eden oryantalistler arasında AndreasGörke, Nicolet Boekhoff-van der Voort, Ulrike Mitter, SeanW. Anthony, PavelPavlovitch,J.J.Scheiner,L.Yarbroughgibiisimleryeralmaktadır.122 İsnad-metinanalizindenhareketlehadistarihlendirmesiyapmakmutavassıtoryantalistlerinayırtediciözelliğiysedeisnad-metinanalizitekbaşınabirhadisierkendönemetarihlendirmeyeyetmeyebilir.Analizinsonuçlarındaasıletkiliolanvaryantların ve râvi tasarruflarının nasıl yorumlanacağıdır. Motzki ve Schoeler’in erkentarihlendirmelerindebutürmetinfarklılıklarınıçoğudurumdarivayetinzamaniçerisinde gelişmesi veya ideolojik nedenlerle tahrifi yerine –ki bu oryantalist

AReviewArticle”,MethodandTheory in theStudiesof IslamicOrigins, ed.HerbertBerg(Leiden-Boston:Brill,2003),211.

118R. Stephen Humphreys, “The Scholarship of Michael A. Cook: A Retrospective inProgress”, The Islamic Scholarly Tradition Studies in History, Law, and Thought inHonorofProfessorMichaelAllanCook,ed.AsadQ.Ahmedv.dğr.(Leiden-Boston:Brill,2011),xxiii.

119 Motzki analizini destekleyici olarak cerh-ta‘dîl literatürünü de kullanabilmektedir.Meselâbk.HaraldMotzki,“TheProphetandtheCat”,JerusalemStudiesinArabicandIslam,22(1998):52.

120Schoeler, isnad-metin analizi konusunda J. H. Kramers ve Josef van Ess’i selefleriarasındazikreder(Schoeler,Biography,146,dn.176).

121 Dahaöncesindemüellifnüshasıbulunmayanbireserinmevcutyazmalarımukayeseedilerek orijinalmetni inşa etme yöntemini hem kutsalmetinlere hem de Grekçeve diğer dillerdeki yazmalara uygulayan Batılıların, mutavassıtların kullandığıisnad-metin analizine aşinaoldukları dabelirtilmelidir. Bk. Schoeler, “Foundationsfor aNewBiographyofMuḥammad: theProductionandEvaluationof theCorpusofTraditionsfrom ʿUrwab.al-Zubayr”,MethodandTheoryintheStudiesofIslamicOrigins,ed.HerbertBerg[Leiden-Boston:Brill,2003],23).

122 HaraldMotzki,“Abraham,HagarandIshmaelatMecca:AContributiontotheProblemofDatingMuslimTraditions”,BooksandWrittenCultureoftheIslamicWorldStudiesPresentedtoClaudeGilliotontheOccasionofHis75thBirthday,ed.AndrewRippin,RobertoTottoli(Leiden-Boston:Brill,2015),361vd.,dn.5.

180

paradigmanınhâkimyaklaşımıdır-bilhassaşifahî(oral)vesemâʿî(aural)rivayetsürecindemeydanagelebilecekdeğişikler,hatalardolayısıylahadis rivayetiningerçekve ‘organik’bir süreçtegerçekleştiğinindelilleri şeklindeyorumlamayıtercih etmeleri etkili olmuştur. Hâlbuki Goldzihermetinler arası ihtilâfları vevaryantlarıfarklıdinî,kültürelvesiyasîeğilimlerinmetinlereyansımasıolarakgörmüş,123 bu eğilimde kendisinden sonra oryantalist gelenekte yerleşik hâlegelmiştir.

Oryantalizminbaşlangıcı, tarihîserüvenive İslâmaraştırmalarındahâkimtemeleğilimlerinanahatlarıylaözetlenmesininardındanaşağıdaoryantalistlerinhadise yaklaşımı, tekrar edilen ve artık ortak kabul haline gelmiş bazı temeliddialar124 üzerindenelealınacak,yöntemleredahanetbirifadeyletarihlendirmeyöntemlerine değinilmeyecektir.125 Bununla birlikte, makalede ele alınan veoryantalist literatürde tekrar edilen iddialar aynı zamanda tarihlendirmeyöntemlerininöncüllerinivefikrîarkaplanınıteşkilettiğiiçinesasenyöntemlerleilgilidedolaylıbirdeğerlendirmeyapılmışolunacaktır.

II. XIX. Yüzyıldan İtibaren Batı’da Akademik Hadis Çalışmalarında Dile Getirilen Yerleşik Kabul ve İddialar:

A. Siyer-Megāzî ve Hadis Literatürü Kaynaklarında Yer AlanHaberlerinGüvenilirlikSorunuveOtantikÖzAnlayışı:

Batı’daXIX.yüzyılİslâmaraştırmalarınınbugündegeçerliözelliğienbaştanitibaren hadis ve siyer çalışmalarının birlikte yürütülmesi, oryantalistleriniki sahadadaeservermeleridir.Nitekimhadislerin sıhhatimeselesi akademikoryantalizmin başında müstakil eserlerde ele alınmamış; hadis ve sünnetleilgilikonularaXIX.yüzyılınilkyarısındanönceGustavWeil,XIX.yüzyılınikinci

123 Susanna Heschel, bunun aslında Abraham Geiger’ın daha önce Kitâb-ı Mukaddes,Mişnavemidraşlarauyguladığımetotolduğunuifadeetmektedir(Heschel,“TheRiseof Imperialism”, 70, 75). Geiger’ın Goldziher üzerindeki etkisi hakkında ayrıca bk.NoamA.Stillman,“Islamicinilamealienumputo:TheMindsetofJewishScholarsofIslamicStudies”,ModernJewishScholarshiponIslaminContext:Rationality,EuropeanBorders,andtheSearchforBelonging,ed.OttfriedFraisse(Berlin/Boston:WalterdeGruyter),2018,193.

124Said,Şarkiyatçılık,126:…sessizsedasız,yorumlaryapılmaksızınbirmetindendiğerineaktarılanşeydirbilgi.Fikirleranonim olarak nakledilir, yayılırlar; herhangi bir şey atfedilmeksizin yinelenirler; tamanlamıylabireridéereçuehalinegelirler:Önemliolanbunlarıneleştirilmeksizinyinelenmek,yankılanmakveyenidenyankılanmaküzereşuradabulunmalarıdır.

125Tarihlendirme yöntemleri için bk. Harald Motkzi, “Dating Muslim Traditions: ASurvey”, Arabica, 52/2 (2005): 204-253; Fatma Kızıl, Oryantalistlerin HadislerinMenşeiniTespiteYönelikYöntemleri(yüksek lisans tezi,UludağÜniversitesi,2005);Süleyman Doğanay,Oryantalistlerin Hadisleri Tarihlendirme Yaklaşımları, İstanbul:İFAV, 2013. Tarihlendirme yöntemlerinden müşterek râvi teorisinin tasvir vedeğerlendirmesi,müşterek râvimerkezli isnad-metin analizininbirhadis grubunauygulanmasıiçinbk.Kızıl,MüşterekRâvi,151-505.

181

yarısındaiseAloysSprenger,ReinhartDozy,WilliamMuirveAlfredvonKremer(ö. 1889) Hz. Peygamber’in biyografisi ve İslâm tarihiyle126 ilgili kitaplarındadeğinmiş ve görüşleriyle sonraki oryantalistleri etkilemişlerdir.127 Batı’daakademikhadisvesiyerçalışmalarınınbirlikteyürütülmesihangikaynaklarındaha güvenilir olduğu128 tartışmasını da beraberinde getirmiş, oryantalistlerbu konuda farklı görüşler dile getirmişlerdir. Goldziher öncesinde hadisliteratürünün çeşitli oranlarda129 otantik rivayet ihtiva ettiği kabul edilirken,önce Goldziher ve ardından Schacht sonrası dönemde ibrenin siyer yönündeolduğunu söylemekmümkündür. Elbette Hz. Peygamber’in hayatı söz konusuolduğundasiyerhaberleriilehadisarasındakesinbirayrımyapmakherzamankolay değildir.130 Oryantalistler için bu ayrımda söz konusu rivayetlerin hangi

126Batılı araştırmacıların Hz. Peygamber’in hayatı hakkındaki çalışmalarına siyerdenilmesininnekadarisabetliolduğusorunudahaöncetartışıldığıiçinburadatekrarvurgulanmamıştır.Bk.FatmaKızıl,“Goldziher’denSchacht’aOryantalistLiteratürdeHadisveSünnet:BirOkulunYaşayanGeleneği”,HadisTetkikleriDergisi,7/2,2009:48,dn.9.

127Stephen Shoemaker, Weil’ın Batı’da Hz. Peygamber’in hayatı hakkındaki sonrakiçalışmalarıntemeliniattığınıifadeeder(StephenJ.Shoemaker,“Muḥammad”,RoutledgeHandbookonEarlyIslam,https://books.google.com.tr/books?id=Q20wDwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Routledge+Handbook+on+Early+Islam&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiXsemhnajiAhWKwsQBHThXBQMQ6AEIKTAA#v=onepage&q&f=false [12Nisan 2019]). Arthur Jeffery (ö. 1959), uzun süre Hindistan’da yaşadığını ve çokbüyükbir kütüphaneye sahip olduğunubelirttiğiMuir’inLife ofMahomet’ini (I-IV,Londra1858-1861)kendidönemininenönemliçalışmasıolarakniteler.Jeffery’ninMuir’inçalışmasınıönyargıdanuzakşeklindenitelemesiisehayretvericidir(ArthurJeffery, “TheQuestof theHistoricalMohammad”,TheMoslemWorld, 16/4 [1926]:334).

128Burada güvenilirlik ile ilgili söylenenlerin nisbî olduğu unutulmamalıdır. Meselâtarih kaynakları tercih eden oryantalistler bu kaynaklarınmutlak olarak güvenilirolduğunuiddiaetmemekte,hadiskaynaklarınanisbetlebirtercihtebulunmaktadır.

129 Weil,MuirveDozy,Müslümanlaragöregüvenilirhadisleriihtivaedenkaynaklarındakirivayetlerinen fazlayarısının,VonKremer iseancakbirkaçyüzününbumahiyetteolduğu görüşündedir (Harald Motzki, “Introduction”, Ḥadīth: Origins andDevelopments,ed.HaraldMotzki[Aldershot:Ashgate,2004],vii).

130İlkmegāzîmüelliflerinintâbiûnmuhaddisleriolmalarıhakkındabk.MustafaFayda,“Siyer Sahasında İlk Telif Çalışmaları”, Uluslararası Birinci İslam AraştırmalarıSempozyumu: Tebliğ ve Müzakereler, 16-18 Eylül, 1985 (İzmir: Dokuz EylülÜniversitesi,1985),358.Horovitzdeikisahaarasındakiyakınirtibatavearalarındatasnifyöntemi(konusunagöreveyakronolojik), isnadkullanımıvebağlamaönemverilipverilmemesiaçısından farkbulunduğunadikkatçeker (JosefHorovitz, “TheAntiquityandOriginoftheIsnād”,Ḥadīth:OriginsandDevelopments,ed.HaraldMotzki[Aldershot:Ashgate,2004],151;Zührîözelindebenzerbirdeğerlendirmeiçinbk.A.A.Duri, “al-Zuhrī:A Studyon theBeginningsofHistoryWriting in Islam”,Bulletinof theSchoolofOrientalandAfricanStudies,UniversityofLondon,19/1[1957]:8).Elbettesiyerleilgiliherhaberinhadisliteratüründedeyeralmasıgerekmemektedir.Horovitz’in işaret ettiği noktalar yani isnad kullanımı ve rivayette isnadın mıtahkiye bütünlüğünün mü takdim edileceği noktasında yöntemle ilgili farklılıklariki ayrıdisiplindenbahsetmeyimümkünkılmaktadır.Bu iki sahanınmüstakilliğini

182

kaynakta geçtiği, isnadlı bilgi olup olmadıkları ve bilhassa Schacht sonrasıdönemdeherhangibirfıkhîveyakelâmîtazammunlarınınbulunupbulunmadığıbelirleyicidir. Genel olarak oryantalistler arasında siyer-megāzī ve kussaslarınaktardığı rivayetleri daha eski kabul etme eğilimi yaygındır.131 Burada dikkatedilmesigerekennokta,oryantalistleriçinbirkitabındahaeskiveerkentarihliolmasının kaynaklık değerini artıran bir özellik kabul edilmesidir. Tarihçilikperspektifinden bunun doğru bir yaklaşım olduğu düşünülebilirse de, hadisçiiçin bilginin geçtiği kaynağın erken tarihli olması değil, isnadının güvenilirliğiönemarzetmektedir.

Hadis literatürünün daha önce varsayılandan çok daha az otantikmateryal ihtiva ettiği kanaatini savunarak seleflerinden ayrılan IgnazGoldziherHz. Peygamber’inhayatı hakkındabilgi sahibi olmak içinhadislerinkullanılamayacağını iddia etmiştir.132 Fakat hadislerin İslâm tarihinin sonrakiaşamalarının ürünü olduğu şeklindeki temel tezi, kaçınılmaz olarak budönemlerin İslâm tarihi kaynaklarından inşası imkânını kabul etmesinigerektirmiştir.133 Kısacası, Goldziher tarih kaynaklarındaki haberlerin ancakHz. Peygamber sonrası gelişmeler için kullanılabileceğini iddia etmiş, Batı’dasadecehadisleredeğilsiyerhaberlerinededuyulangüvenisarsmıştır.134 Nitekim Gregor Schoeler, Henri Lammens (ö. 1937) ve Leone Caetani’nin (ö. 1935) Goldziher’in hadisler hakkındaki şüpheciliğini siyer haberlerine uyguladığınıbelirtmektedir.135Hadis literatürününgüvenilmezliği kanaatindeki Lammens’egöre siyerhaberleridegerçektenyaşananolayları aktarmaktan ziyadeKur’anâyetlerinin tefsirinden doğmuştur.136 Öte taraftan Goldziher’le aynı dönemdeJuliusWellhausenMedineVesikasıbaştaolmaküzereHz.Peygamber’insonraki

vurgulayanbirçalışmaiçinbk.AndreasGörke,“RelationshipbetweenMaghāzīandḤadīthinEarlyIslamicScholarship”,BulletinofSOAS,74/2(2011):171–185.

131 Meselâbk.MichaelCooperson,ClassicalArabicBiography:TheHeirsoftheProphetsintheAgeofal-Ma’mūn(Cambridge:CambrideUniversityPress,2004),4-5.

132 Bk.Motzki,“Introduction”,Ḥadīth,xviii.133 Donner,Narratives,14vd.Butarihîçerçevedenvazgeçilmesiisedahaöncedeifade

edildiğiüzere1970’lerinsonundarevizyonistlerlegerçekleşmiştir.134Motzki,“Introduction”,TheBiographyofMuḥammad:TheIssueofSources,ed.Harald

Motzki(Leiden-Boston:Brill,2000),xi.135Schoeler,Biography,3.Caetani,Goldziher’i“enbüyükİslâmtarihçisivemünekkidi”

şeklinde niteler ve tenkitlerinde Goldziher’in etkisi açıkça görülmektedir. (BilalAhmad, “Leone Caetani’s Annali dell-Islām on Sīrah of the Prophet Muḥammad”,IslamicStudies,54/3-4[2015]:205).

136Schoeler, Biography, 3; Wim Raven, “Biography of the Prophet”, Encyclopaedia ofIslam, Three, https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/biography-of-the-prophet-COM_23716?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=biography(eriş. tar.16Mart2019).BununlabirlikteSchoeler,Lammens’insiyerinMedinedönemiiçinbazıbilgilerikabulettiğinedikkatçeker(Schoeler,Biography,3).Lammens’inbuiddiasıBatı’dakendisindensonrasiyerhakkındakibirçokçalışmadatekraredecektir.

183

tarih kaynaklarında yer alan mektuplarının –birtakım tahriflere rağmen-tarihîliğindenşüphelenmekiçinbirnedenolmadığını ifadeetmiştir.137 Nitekim S.D.Goitein(ö.1985)da1960’daWellhausen’aatıftabulunarakMedineVesikasıiçin“eneleştirelzihinlerdahiotantikliğindenşüpheduyamaz”değerlendirmesiniyapacaktır.138HâlbukiCaetani,Hz.Peygamber’inmektuplarınınsahteolduğunuiddia etmiştir.139 Wellhausen’den yaklaşık bir asır sonra İsrailli araştırmacıMichael Lecker deMedine Vesikası’nın otantik ve bir seferde kaleme alınmıştekbirdokümanolduğunukabuletmiş,belgeninherhangibirmaddesiileilgilitahrifveyadeğişiklikiddiasındabulunmamıştır.140Yine,Hz.Peygamber’inçeşitlikabileleregönderdiğimektuplarıda inceleyenLecker,Wellhausen’ıngörüşünedeatıfyaparakbumektuplarındaönemlibirkısmınıngerçekolduğukanaatinidilegetirir.141

The Origins of Muhammadan Jurisprudence adlı kitabının girişindearaştırmalarının kendisini Lammens’le benzer sonuçlara ulaştırdığını ifadeeden142 Joseph Schacht, hem hadis hem de siyer rivayetlerine itimat etmeyenisimler arasındadır. Siyer rivayetlerinin, çoğu durumda ahkâm haberlerinebağlamsağlamaküzereüretildiğini iddiaedenSchacht, iki rivayet türünündetarihîliğinireddetmiştir.143Diğerbirifadeyle,ahkâmhadislerinireddi,siyerleilgilirivayetleridereddetmesinenedenolmuştur.Schachtsonrasıahkâmhaberlerineyönelik şüpheveyaRobertHoyland’ındeyimiyle “Goldziher-Lammens-Schachttezi”144Batı’dahâkimyaklaşımhâlinegelmişsedeAlfredGuillaume (ö.1965),James Robson (ö. 1981), Montgomery Watt (ö. 2006) gibi isimler Schacht’ın

137VanKoningsveld,“Revisionism”,12vd.138ShelomoDovGoitein,StudiesinIslamicHistoryandInstitutions(Brill:Leiden-Boston,

2010),128.139 IşınDemirkent,“Herakleios”,DİA,17:212.140Michael Lecker, “Constitution of Medina”, Encyclopaedia of Islam, Three, http://

ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_ei3_COM_24415 (eriş. tar.2 Nisan 2019). Lecker’in farklı okumayamüsait olarak kabul ettiği tek kelime ise“umma”dir.Ona göre vesika,Medine’de kabileler arasındaki ittifakları bozarakHz.Peygamber’inyenibirsiyasîdüzenkurmasınaimkânvermiştir.

141MichaelLecker,“ThePreservationofMuḥammad’sLetters”,People,tribes,andsocietyinArabiaaroundthetimeofMuḥammad,Burlington(Aldershot:Ashgate,2005),1.Lecker, mektupların bizatihi siyere dair vesikalar olmaktan ziyade gönderildiklerikişilerinHz.Peygamber’leirtibatlarınıkanıtlayanbelgelerolarakbukişilertarafındansaklandıklarını ifade eder (Lecker, “Preservation”, 2). Bu vesikaların zamanla aileisnadları ile nakledilmesi hakkında bk. Bekir Kuzudişli, Hadis Rivâyetinde Aileİsnadları(İstanbul:İham-İşaret,2007),57.

142JosephSchacht,The OriginsofMuhammadanJurisprudence(Oxford:TheClarendonPress,1979),vi.

143Schacht’ın siyer haberleri ile görüşleri ve bunun ahkâm hadisleri hakkındakiiddialarıylairtibatıiçinbk.Kızıl,“SîretyadaSünnet”,8-14.

144RobertHoyland,“WritingtheBiographyoftheProphetMuhammad:ProblemsandSolutions”,HistoryCompass,5/2(2007):4.

184

siyervetarihrivayetlerine,JohannFück(ö.1974)isehemsiyerhemdeahkâmrivayetlerine yönelik şüpheciliğini reddetmiştir.145 1967’de Rudolph Sellheim(ö. 2013) da siyerin tarihî vakıayı yansıtan asıl katman (Grundschicht), Hz.Peygamber’in bir beşer olmaktan Yahudilik ve Hıristiyanlıktakilere benzermucizeler gösteren bir kişiye dönüştüğünü gösteren efsanevî ilk katman vehicrî133-143yıllarıarasındaİslâmtoplumundahâkimpolitik-dinîtartışmalarıyansıtan ikinci katmandan müteşekkil olduğunu iddia etmiştir.146 Schoeler,Sellheim’in asıl katmanı kabul etmesini,Watt’ın kronolojik bir çerçeve sunanmegāzîyiotantikkabuletmesinebenzetmektedir.147

Bugün de oryantalistler arasında siyer kaynaklarına yaklaşım ve hadislitereatürü ile mukayesesi konusundaki görüşlerinde farklılıklar mevcuttur.Meselâ Fred Donner, ilk fitne ve fetihlerle ilgili tarihî haberlerin güvenilirgörgü şahitlerinin aktarımlarına, yaklaşık hicrî 50 yılı öncesine dair bilgilerinise yok olmanın eşiğindeki kişisel hatıralara dayandığı kanaatindedir.148 YineDonner İslâm’ın ilk yılları hakkında farklı İslâmî fırkalarınmüştereken kabulettiğibilgilerikabuletmeeğilimindedir.149Onagörerivayetmalzemesininbazıkısımları geniş çaplı bir redaksiyon sürecinden geçmişse de, ilk mü’minlerinarasındaki tartışmalardaki taraflar ve temel konuların tesbiti için yeterli veribulunmaktadır.150 Tarihî haberlerle ilgili nisbeten olumlu değerlendirmeleryapan Donner’ın hadis literatürüne bakışı ise aynı derecede iyimser değildir.Donner, 2019yılında verdiği bir konferanstahadis literatürününmuhtemelenotantikbirözesahipolduğunufakatbuotantikrivayetleri tesbitedecekkabulgörmüşbirmetodunbulunmadığınıifadeetmiştir.Onagörebutürbirmetodunbulunabileceği de şüphelidir.151 Benzer umutsuzluğu henüz 1983’te G. H. A.Juynbolldaşuifadeleriiledilegetirmiştir:

…Kütüb-i Sitte’nin bir veya birkaç kitabında –ya da hatta Kütüb-i Sitte

dışındakieserlerde-yeralanmerfûhadislerinenazındanbirkısmının İslâm

peygamberininyaptığıveyasöylediğiyahutyapmışveyasöylemişolabileceği

şeyleri nisbeten doğru bir şekilde aktardığı düşünülebilir. Fakat şurası da

kesindirki,birkaçmünferitörnekdışındabutürbilgilerin[Hz.]Peygamber’e

isnadınıntarihîliğini/gerçekliğinitartışmasızbirkesinliklekanıtlayabileceğimiz

145Bu oryantalistlerin siyer ve ahkâm haberlerini birbirinden ayıran yaklaşımı vedeğerlendirmesiiçinbk.Kızıl,“SîretyadaSünnet”,17-20.

146Bk.JosephSchacht,“TheKitābal-TārīḫofḪalīfab.Ḫayyāṭ”,Arabica,16/1(1969):81.Ayrıcabk.Hoyland,“Writing”,5.

147Schoeler,Biography,7.148Donner,Narratives,276,279.149Donner,Narratives,27vd.150Donner,Narratives,29-30.151 Fred Donner, “Islam’s Origins: Myth and Material Evidence”, https://vimeo.

com/315189668(eriş.tar.5Mart2019).

185

kısmenbaşarılıbirmetotbulmamızmuhtemeldeğildir.152

Bununla birlikte Juynboll’un hadisleri tarihlendirmek için güvendiğive 1983’ten ölümüne kadarki çalışmalarını uygulaması ve geliştirmesineadadığı müşterek râvi teorisidir. Kendisinden önce Schacht’ın geliştirdiğibu teoriyi uygulayan Juynboll, isnad şeması üzerinden râvi sayılarına göredeğerlendirmelerde bulunarak hadisleri, isnad şemasında ilk kez kendisindentariklerinayrıldığırâvidöneminetarihlendirmiştir.Metinleridikkatealmadığıveaynıhocadannakildebulunanrâvilerinmetinlerinimukayeseetmediği(muâraza)vebirtabakadakirivayetingüvenilirolmasıiçinenazikirâvininbulunmasınışartkoştuğuiçinbirçoktarikiuydurmakabuletmiştir.153ÖtetaraftanJuynbollhadisve“pür”tarihhaberleriarasındabirayrımagitmişvebutürtarihhaberlerininuydurmaolmadığınıkabuledebilmiştir.Meselâbutürbir içerik-formayrımınıBenîKurayzahakkındaSaʿdb.Muâz’ın(ö.5/627)hakemliğiniaktaranhaberiçinyapmaktadır.GenelteorisindenayrılarakhaberinmüşterekrâvisiolaraktesbitettiğiŞuʿbe(ö.160/776)tarafındanuydurulmadığınıdilegetirenJuynboll’egörehaberinmenşeiolayıngerçekleştiğizamanda(5/627)aranmalıdır.154

Hicrî I. yüzyıldan gelen hadisler anlamında otantik rivayetlerin varlığıkonusundaJuynboll’laaynıkötümserliğitaşımayanmutavassıtoryantalistlerdenHarald Motzki, Gregor Schoeler ve Andreas Görke,155 müşterek râvi merkezliisnad-metin analizleri156 ile kaynaklarla ilgili sorunların aşılıp, daha erkendönem hakkında bilgilere ulaşılabileceği kanaatindedirler.157 Nitekim hicrî I.yüzyılatarihlenebileceksiyermalzemesininvarlığınıuyguladıklarıçeşitliisnad-metin analizleri ile göstermişlerdir.158 Üçyıl sürenbirprojekapsamındaUrveb.Zübeyr’in(ö.94/713)Hişâmb.Urve(ö.146/763)veİbnŞihâbez-Zührî(ö.124/742) vasıtasıyla nakledilen siyer rivayetlerinin isnad-metin analiziniyürüten Schoeler, Urve rivayetlerinin tamamının gerçekten ondan geldiğini

152G.H.A.Juynboll,MuslimTradition:Studiesinchronology,provenanceandauthorshipofearly ḥadīth(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1983),71.

153Juynboll’unuyguladığışekliylemüşterekrâviteorisi,terimlerivetenkidiiçinbk.Kızıl,OryantalistlerinHadislerinMenşeiniTespiteYönelikYöntemleri,22-38;Kızıl,MüşterekRâvi,159-173.Ayrıcabk.HaraldMotzki,“ReviewofG.H.A.Juynboll.Encylopediaofcanonicalḥadīth”,JerusalemStudiesinArabicandIslam,36(2009):548.

154G. H. A. Juynboll, “Shuʿba b. al-Hajjāj (d. 160/776) and His Position amont theTraditionistsofBaṣra”,LeMuséon,111(1998):220.

155Bu oryantalistlerin konu ile ilgili diğer görüşleri için ayrıca bk. Kızıl, “Siret ya daSünnet”,22-23.

156Ortakhocadan([kısmî]müşterekrâvi)gelenmetinlerinbirbiriylemukayesesiyoluylayapılantarihlendirme.

157A.y.158FredM.Donner,MuhammadandtheBelievers:AttheOriginsofIslam(Cambridge:The

BelknapPressofHarvardUniversityPress,2010),52;Kızıl,“SîretyadaSünnet”,21-22;AnreasGörke,HaraldMotzkiveGregorSchoeler,“FirstCenturySourcesfortheLifeofMuḥammad?ADebate”,DerIslam,89/2(2012):2.

186

düşünmenindoğruolmayacağınıdilegetirmeklebirlikte159incelediğirivayetlerinortak kaynaktan alındıklarını gösteren özelliklere sahip olduğu sonucunaulaşmıştır.160 Dolayısıyla Schoeler, söz konusu Urve rivayetlerinin lafzenolmasa161 dahi içeriklerinin inşa edilebileceği kanaatindedir.162 Hatta Urve’ninbubilgileriteyzesiHz.Âişe(ö.58/578)baştaolmaküzerehâdiselerinilktanığısahâbedenalmışolması ihtimalinide tartışanSchoeler’e göreUrve’nin tedvinettiğihaberlerin,Hz.Peygamber’inhayatınınsononyılındayaşananhâdiselerienazındananahatlarıylatasvirettiğikabuledilebilir.163UrverivayetlerihakkındaulaştığıbuneticeninönemiUrve’ninAbdülazîzed-Dûrî’nin(ö.2010)deyimiyle“megāzînin öncüsü ve Medine tarih okulunun başlatıcısı”, ondan nakildebulunan Zührî’nin ise “siyerin ilk net çerçevesini ortaya koyan kişi” olduğudüşünüldüğünde daha iyi anlaşılacaktır.164 Analizler neticesinde ulaşılacaksiyeringenelçerçevesikonusundaümitvaryaklaşımıiledikkatçekenSchoelerayrıca, Zührî veHişâm’ınbirbirlerindenbağımsız şekildenaklettikleri fıkıhvekelâmla ilgili Urve rivayetleri için de benzer bir değerlendirme yapılabileceğikanaatiyle165mutavassıt oryantalistler arasında temâyüz etmektedir. Schoeler,ayrıcahadisvesiyerkaynaklarıarasındayapılanayrımakatılmadığınıgösterecekşekildemeselâSahîh-iBuhârî’ninsiyerleilgilikısımlarınınVIII.veIX.yüzyıltarihkaynaklarıkadarhattabelkidahafazlagüvenilirolduğunuifadeeder.166

Schoeler’le birlikte Batı’da isnad-metin analizini geliştirenHaraldMotzkihemsiyerhaberlerihemdehadislerleilgilierkentarihlendirmelereulaşmıştır.Meselâ,“TheMurderofIbnAbīl-Ḥuqayq”makalesindesahâbîAbdullahb.Üneys’in(ö.54/674)müşterekrâviolduğuneticesineulaşarakincelediğihaberintarihîbirözihtivaettiğinikabulederken,167“TheProphetandtheCat”isimlimakalesindeelealdığımerfûhadislerdenbirininmüşterekrâvisiolaraksahâbîEbuKâtâde’nin (ö.54/674)oğluAbdullahb.EbîKatâde’yi(ö.95/713-4)belirlemişverivayetinEbu Katâde’nin aile üyeleri tarafından hicrî I. asrın son çeyreğinde yayıldığıkanaatini dile getirmiştir.168 Bununla birlikte Motzki’nin analizler neticesinde

159Schoeler,“Foundations”,22-23.160Schoeler,“Foundations”,23;ayrıcabk.a.mlf.,“Mūsāb.ʿUqba’sMaghāzī”,94.161Schoeler, nadir durumlarda lafzın inşasını da tamamen imkânsız görmemektedir

(Schoeler,“Foundations”,23,25,27).162A.y.163Schoeler,“Foundations”,24.Schoeler,analizineticesindeUrve’ninifkhâdisesiyleilgili

haberideHz.Âişe’denalmasınımuhtemelkabuleder(Schoeler, “Foundations”,26,dn.18).

164A.A.Duri,“al-Zuhrī”,1,7,ayrıcakrş.12.165Schoeler,Biography,16,dn.183.166Schoeler,Biography,13.167HaraldMotzki,“TheMurderofIbnAbīl-Ḥuqayq:OntheOriginandReliabilityofSome

Maghāzī-Reports”,TheBiographyofMuḥammad,ed.HaraldMotzki(Leiden-Boston:Brill,2000),232.

168Harald Motzki, “The Prophet and the Cat”, 70. Motzki’nin müşterek râvisi olarak

187

ulaşılacak tablo hakkında Schoeler kadar ümitvar olduğunu söylemek güçtür.Ona göreHz. Peygamber’in biyografisinin yazılabilmesi için belki de yüzlercekaynak analizi çalışmasının yapılması gereklidir ve bu analizler neticesindeinşaedilecekresimdehaylikısıtlıolacaktır.169Aslında,Motzki’ninbuyaklaşımıonunbütünçalışmalarındagörülenbirözelliktir.O,hadis literatürününgenelihakkındadeğerlendirmeyapmayarakmünferidörneklerinerkentarihlerindensöz eder. Diğer bir ifadeyle sonuçlarını hiçbir zaman genellemez ve erkentarihlendirmeleriniher zaman incelediği rivayetgrubu ile sınırlar.Bunedenleonagörehadis literatürününgeneli itibariylegüvenilirliğindenbahsedebilmekiçin de yüzlerce isnad-metin analizinin yapılması gerekmektedir.170 Yine deMotzki’ninisnad-metinanaliziyapandiğerisimlerdenfarkıanalizlerinisadecesiyer haberleri ile sınırlamamasıdır. Böylece onun ahkâm rivayetleri ile ilgiliisnad-metin analizleri, Robson, Guillaume ve Watt gibi isimler başta olmaküzereBatı’dagörülenSchacht’ınahkâmrivayetleri ile ilgilişüpheciliğinisiyereteşmiletmemetavrıyladailişkilişekildeisnad-metinanalizlerininyalnızcasiyerrivayetlerindemüsbetsonuçüreteceğidüşüncesinindeönünüalmaktadır.

Motzki, 2017 yılında yayımlanan kitabında171 İbn İshâk’ın Sîre’sinde yeralan İbnAbbâs rivayetlerini incelemiş, incelemesinin başında da Batı’da siyeraraştırmalarında farklı yaklaşımları kısaca özetlemiştir. Hz. Peygamber’inbiyografisinin yazımında İslâm kaynaklarına şüpheci yaklaşanlar arasındaCaetani, Lammens, Goldziher, Schacht, Régis Blachère (ö.1973), Wansbrough,Crone, Cook, Uri Rubin, Jacqueline Chabbi, Wim Raven, Ibn Warraq, MarcoSchöller ve Shoemaker’ı sıralarken; Frants Buhl (ö. 1932), Watt, MaximeRodinson (ö. 2004),M. J. Kister (ö. 2010), Lecker ve TilmanNagel’i ise İslâmkaynaklarını, yazıldıkları tarihle bilgi verdikleri hâdiseler arasındaki zamanaralığını görmezden gelerek veya aşmayı sağlayacak yöntemlerin yardımıylakullanarak detaylı Hz. Peygamber biyografileri yazan araştırmacılar arasındasayar.172 Motzki’nin kanaati de rivayetler için isnad-metin analizi, eserler içinisekaynak inşası/tenkidinebaşvurarakaktarılanprobleminaşılabileceğidir.173 Motzki’ninrivayetlerintarihlendirmesiaçısındanbuçalışmasındaulaştığısonuç

Abdullah b. Ebî Katâde’yi belirlediği rivayetlerden Beyhakī’nin (ö. 458/1066) es-Sünenü’l-kübrâ’sındakimetni şöyledir: Ebû Katâde abdest alırken, yanına bir kedigeldi. Ebû Katâde, kabı kediye [içebilmesi için] eğdi ve “Resûlullah (s.a.v.) ‘necisdeğildir’ buyurmuştur”, dedi (Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî, es-Sünenü’l-kübrâ, nşr. Muhammed Abdülkādir ʿAtâ [Beyrut: Dâru kütübi’l-ʿilmiyye,1424/2003]1:373[hadisnr.1162]).

169Motzki,“TheMurderofIbnAbīl-Ḥuqayq”,233vd.170Bk.Kızıl,MüşterekRâvi,49-50.171HaraldMotzki,ReconstructionofaSourceofIbnIsḥāq’sLifeoftheProphetandEarly

Qur’ānExegesis:AStudyofEarlyʿAbbāsTraditions,Piscataway,NJ:2017.172Motzki,Reconstruction,10-13.173Motzki,Reconstruction,16.

188

da daha öncekilere benzer olmuş, en erken hicrî I. yüzyılın sonları tarihineulaşmıştır.

İsnad-metin analizi ile siyer haberlerini inceleyenbir diğer isimAndreasGörke,hernekadarbuyöntemleerkentarihlihaberlerintesbitedilebileceğineduyduğugüveni ifadeetsede,aynızamandayönteminsınırlılıklarınadaişaretetmektedir:

1. [Hz.]Muhammed’inbiyografisiiçinbutürbiranalizinuygulanabileceği

hadislerin sayısı sınırlıdır. [Hz.] Muhammed’in hayatı ile ilgili birçok

haberisnâd-metinanalizininuygunsonuçlarüretmesineyetecekkadar

varyantasahipdeğildir.

2. Farklıvaryantlarınlafızlarıgenelliklebüyükorandafarklılıkarzeder.Bu

nedenlegenelolarakmüşterekrâvininhaberlerininorijinal lafızlarını

inşaetmekimkânsızdırvesonuçlargenellikleorijinalhaberleriniçeriği

ilesınırlıdır.

3. [Hz.]Muhammed’inbiyografisisahasındabuyolla(içerikleriaçısından)

inşaedilebilecekenerkentarihlihaberlergenelolarakonunvefatettiği

varsayılantarihten40ila60yılsonrasınaaittirvedahaerkendöneme

tarihlendirilmelerimümkünbirkaçistisnaortayaçıkabilirsedebunlar

olaylarabizzatşahitolankişilerinhaberlerideğildir.

4. İsnâd-metin analizi çetin ve vakit alan bir yöntemdir. Düzinelerce

varyantanalizedilmelivebirbiriylekarşılaştırılmalıdır.Enazındanbazı

durumlardabuçaba [ulaşılan]sondereceufaksonuçlarla tezat teşkil

etmektedir.174

Motzki,SchoelerveGörke’yle ilgilivurgulanmasıgerekensonnokta,hicrîI.yüzyıldangelenotantiksiyerhaberlerinininşaedilebileceğinikabulederken,buözellikteolmayanrivayetlerinvarlığınadadikkatçekmeleridir.MeselâbazıhaberlerindahaönceLammens’indeiddiaettiğiüzereKur’an’dakitarihîbilgilereatıflardanüretildiğiniyadadahasonrakikelâmî,fıkhîveyasiyasîtartışmalarınbir ürünü olduğunu, haberler arasında tarihî sıra ve kişiler açısından birçokçelişkibulunduğunudilegetirdiklerigörülmektedir.175

Yakın zamanda siyer haberlerine isnad-metin analizi uygulayan bir diğerisim iseMotzki’ninöğrencisiveRadboudÜniversitesi’ndenmeslektaşıNicoletBoekhoff-vanderVoortolmuştur.DoktoratezindeZührîrivayetleriniinceleyenBoekhoff-vanderVoort,müstakilbirmakalesindedeAbdürrazzâk’ın (ö.211/ 826-27) Musannef’inin “Megāzî” bölümünü önce Motzki’nin de uyguladığıkaynak tetkiki/tenkidi (source-criticism) metodu ile incelemiştir. İncelemesineticesinde, bu bölümdeki rivayetlerin yüzde doksandan fazlasının kaynağı

174Görke,“TarihiBirŞahsiyet”,212.175Görke,MotzkiveSchoeler,“FirstCenturySources”,3.

189

olarak Maʿmer b. Râşid’in (ö. 153/770), Maḥmer’in rivayetlerinin ise yüzdealtmışındanfazlasınınkaynağıolarakiseZührî’ninverildiğinitesbitetmiştir.176 Boekhoff-van der Voort, Motzki’nin kullandığı otantiklik kriterlerine177 işaretederek bu haberlerin büyük kısmının gerçekten Zührî’ye kadar gidebileceğiihtimalini kabul etmektedir.178Bu ihtimali test etmeküzereSürâkab.Mâlik’in(ö. 24/645) hicret esnasında Hz. Peygamber’i (s.a.v.) takibi ile ilgili hadisinSahîh-iBuhârî179veMusannef’teyeralan,Maʿmer↔Zührîisnadıylanakledilenvaryantlarının isnad-metinanalizini yapanBoekhoff-vanderVoort,dahaönceSchoeler,GörkeveMotzki’ninulaştığımüspetsonuçlarıdailâvedelilgöstererekburivayetinkaynağınınmüşterekrâvisininZührîolduğuhattaZührî’ninkendikaynağını da doğru vermiş olabileceğini kabul etmekte180 ve rivayeti hicrî I.yüzyılınsonlarınatarihlemektedir.181

İsnad-metin analizlerine dayanarak yapılan tarihlendirmelerin Batı’dagenel kabul gördüğünü söylemek güçtür. Meselâ, 2011’de kaleme aldığıhacimli makalesinde Stephen Shoemaker Motzki, Görke ve Schoeler’in siyerhaberleri ve bilhassa Urve rivayetlerine duydukları itimada -çok az sayıdahaberi hariç tutmakla birlikte- itiraz etmiştir. Schoemaker’a göre, isnad-metinanalizinin başarılı yönleri varsa da yöntemin, isnad şeması genellikle dahaaz tarikten müteşekkil olan siyer haberlerine uygulanabilirliği şüphelidir.182 Ayrıca ShoemakerMotzki’nin analizleriyle ulaştığı sonuçlara gereğinden fazlaanlamyüklemişolabileceğikanaatindedir.Onagörekarmaşıkveyorucuisnad-metinanalizlerininsiyerhaberlerineuygulanmasıHz.Peygamber’le ilgilidiğeryöntemlerleulaşılanlardanfarklıyenibirbilgivermemektedir.183Shoemaker’ın

176NicoletBoekhoff-vanderVoort,“TheKitābal-Maghāzīof ʿAbdal-Razzāqb.Hammām al-Sanʿānī:SearchingforEarlierSource-Material”,TheTransmissionandDynamicsoftheTextualSourcesofIslamEssaysinHonourofHaraldMotzki,ed.NicoletBoekhoff-vanderVoortv.dğr.(Leiden-Boston,Brill,2011),29-31.

177Motzki,birrâvininhadislerialdığıhocalarınınçeşitliğini,buhocalardannaklettikleriarasındahadislerkadarre’ylerininbulunmasını,kaynakvermeksizinveyamünkatıʿ isnadla naklettiği bilgilerin varlığını söz konusu râvinin kaynaklarını vermekonusundadürüstdavrandığınıgösterenkriterler/karînelerkabuletmiştir.

178Boekhoff-vanderVoort,“TheKitābal-Maghāzī”,28,33.179Abdürrezzâk b. Hemmâm es-Sanʿânî, el-Musannef, nşr. Habîburrahman el-Aʿzamî

(Beyrut:el-Meclisü’l-ʿilmî,1403/1983),5:392;Buhârî,“Menâkibü’l-ensâr”,45.180BilindiğiüzereMotzki,müşterekrâvileri“ilkmüdevvin-hocalar”şeklindetarifettiği

için,burâvilerinhadislerialdıklarıkaynaklarıdoğruvermeihtimallerinigözönündebulundurur. Fakat bu ona göre zaman zamanmüşterek râvilerin hadis uydurmuşolamayacağıanlamınagelmemektedir.

181Boekhoff-vanderVoort,“TheKitābal-Maghāzī”,42-43.182StephenJ.Shoemaker,“‘InSearchofʿUrwa’sSīra:SomeMethodologicalIssuesinthe

Questfor‘Authenticity’intheLifeofMuḥammad”,DerIslam85(2011):257.YukarıdaGörke’den yapılan iktibasın da gösterdiği üzere isnad-metin analizlerini yürütenoryantalistlerdebusınırlılıklarınfarkındadır.

183Shoemaker,“ʿUrwa”,257,267,330.

190

ulaştığı sonuç erken tarihli rivayetleri tesbit etmekvehicrî I. yüzyıl hakkındabilgisahibiolmakiçinbaşvurulabilecekenetkilimetotGoldziherveSchacht’ıngeliştirdiğimetintenkidininyanısıraCookveCrone’unyaptığıgibimuasırgayrimüslimkaynaklarıkullanmanıngerektiğidir.184

İslâm tarihinin bilinen kronolojik çerçevesini ve İslâm kaynaklarındanhareketle yazılmasını reddeden revizyonist oryantalistlerWansbrough, Croneve Cook bekleneceği üzere hadis ve siyer kaynaklarını aralarında bir ayrımyapmaksızın reddetmişlerdir.185 Lammens’e benzer şekilde siyer haberlerininçoğunluğununKur’an’daHz.Peygamberdönemiolaylarınayapılanatıflarıntefsiriyoluyla oluşturulduğu kanaatindeki Crone’a göre siyerin başlangıçtan itibarenkesintisizbir rivayeti sözkonusudeğildir.186Hatta İslâm’ın ilkyıllarıhakkındabilgiedinmeksonradanyapılantahriflernedeniylemümkündeğildir.Bunedenleİslâmgeleneğinin,geçmişikorumakyerineyıktığınıvebuyıkımınenkapsamlıgerçekleştiğisahanınsiyerolduğunuiddiaeder.187BuradikalgörüşlerinerağmenCrone, sonraki dönemde siyerin parçası olan birtakım vesikaların otantikolabileceğinikabuletmiştir.188Nitekimbuvesikalarıyukarıdada ifadeedildiğiüzereyüzyılınbaşındaWellhausendaotantikkabuletmiştir.ÖtetaraftanyakındönemdeşüpheciyaklaşımTheEncyclopaediaof Islam’ınüçüncüedisyonunda“Biography of the Prophet” maddesini yazan Wim Raven tarafından tekrardile getirilmiş, Raven hicrî I. yüzyıla tarihlendirilebilecek siyer haberlerindenneredeysehiçbulunmadığıiddiasınıönesürmüştür.189

Hicrî I. yüzyıldan gelen otantik materyallerin varlığını kabul edenoryantalistlerin söz konusu görüşleriyle ilgili bir noktanın da açıklığakavuşturulması gerekmektedir. Bu tür ifadelerde dikkat edilmesi gereken,otantikkabuledilenrivayetveyaçerçevenindahaziyade“otantiköz”şeklindeifade edilmesidir. Otantik malzemenin oryantalistlerin metinlerinde “kernel,core”gibi terimlerle ifadeedilmesihakkında2005yılındayapılmışşu tesbitin

184Shoemaker,“ʿUrwa”,331,344.185Wim Raven, revizyonistleri Lammens ve Caetani’den sonraki “ikinci şüphecilik

dalgası” şeklindenitelemektedir.Öte taraftanRaven’agöre, SchoelerveMotzki’ninyaklaşımı “Hz. Peygamber’in gerçek tarihî biyografisi için duyulan bir nostalji”dir(Raven, “Biography”, EI3). Lammens’in revizyonistlerin öncüsü olması hakkındaayrıcabk.Donner,Narratives,20.

186PatriciaCrone,Meccan TradeandtheRiseofIslam(Piscataway:GorgiasPress,2004),214vd,226.

187 Patricia Crone, Slaves on Horses: The Evolution of Islamic Polity (Cambridge:CambridgeUniversityPress,1980),7.Crone’unbugörüşüileilgiliDonner’ıntenkitvedeğerlendirmesiiçinbk.Donner,Narratives,26.

188Crone,“WhatdoweactuallyknowaboutMohammed?”.Croneayrıcaçokdahaönce1980’deyayımlananSlavesonHorsesisimlikitabındadaMedineVesikası’nınsıhhatinikabuleder(PatriciaCrone,SlavesonHorses,7).

189Raven,“Biography”,EI3.

191

buradatekraredilmesiisabetliolacaktır:

Oryantalistlerin hadis tarihlendirmelerinde sıkça kullandıkları ‘kernel’, ‘core’

gibikelimeler,hadisinbugüneulaştığışekliylesahiholmasadahigerçektenilk

dönemlerdeyaşananbirtartışmayıyansıttığınaveyaiçeriğinintarihîunsurlar

barındırdığına işaret etmek için kullanılmaktadır. Esasen bu kelimelerin

kullanımı, hem hadislerin zaman içinde ifade ve biçim açısından geliştiği

düşüncesinin kabulünü hem de hadis metinlerinde içerik ve biçim ayrımı

yapılmasınıgerektirmektedir.190

Dolayısıyla otantik olan hadisin veya siyer haberinin formu yani lafızlarıdeğil, içeriği,191 bahsettiği hâdisedir.192 Oryantalistlerin bu görüşlerinde etkiliolan Hz. Peygamber döneminden başlayan müteselsil bir hadis rivayetininbulunmadığı, isnadın geç bir tarihte kullanılmaya başlandığı, hadislerin uzunsüreşifahennakledildiğiveayrıcaönemlibirkısmınınmânailerivayetedildiği,hadisalmavenakletmeyollarınıdüzenleyenkurallarıntesbitindenöncegeçen süreninhadislerinasılformunazararverdiği,metinlerinbirtakımideolojikve/veyakelâmî,fıkhî193mülâhazalarlaçeşitlidetaylarıneklenmesiveyaçıkarılmasışeklinde bir redaksiyon sürecinden geçtiği, ihtilâflarda üstün çıkabilmek içinkasıtlıtahriflerinyapıldığıgibikabulveiddialardır.194BunedenleSchacht’aitirazeden isimler de dâhil oryantalistler formel anlamda hadisleri Hz. Peygamberdönemine tarihlendirmemektedir.195 Bu tavrı James Robson şu sözleriyle dilegetirmektedir:

İbn İskâk’tan Sahabeye veya Hazreti Peygambere kadar uzanan rivayet

zincirlerinisahiholarakkabuletmeğetaraftarım.Fakat,birderecedahaileri

giderek bu isnâdlar tarafından teyid olunan haberlerin mahiyeti üzerinde

durmak, ortaya oldukça güç meseleler çıkarmaktadır. Çünkü tenkidde tam

manâsıyletarafsızolmakzordur.Çokdefahadîsin,heyetiasliyesisahiholmasa

190Harald Motzki, “İbn Şihâb ez-Zührî’nin Fıkhı: Bir Kaynak Tenkidi Denemesi”, çev.FatmaKızıl,Hadis Tetkikleri, 3/2 (2005): 158, çev. notu. Bu terimlere “substance”daeklenebilir.“Substance”ve“core”unbirliktekullanıldığıbirörnekiçinbk.NoelJ.Coulson,AHistoryofIslamicLaw(Edinburgh:EdinburghUniversityPress,1978),42vd.

191 Meselâbk.Coulson,AHistoryofIslamicLaw,64vd.192 Nabia Abbott (ö. 1981), Batı’da bu tür bir içerik-form ayrımı yapmaksızın sahih

anlamındaotantikrivayetlerdenbahsedenistisnaîbirisimdir.193 2019yılındayayımlananStudiesinLegalHadithisimlikitabındaHiroyukiYanagihashi

de fürû-ı fıkıhtaki değişikliklerin ahkâm hadislerinde değişiklik yapılmasınadolayısıyla farklı varyantların ortaya çıkmasına neden olduğunu iddia etmektedir(HiroyukiYanagihashi,StudiesinLegalHadith[Leiden-Boston:Brill,2019],6).

194Meselâbk.Hoyland,“Writing”,7;Schoeler,Biography,2;AnreasGörke,“Eschatology,History,andTheCommonLink:AStudyinMethodology”,MethodandTheoryintheStudiesofIslamicOrigins,ed.HerbertBerg(Leiden-Boston:Brill,2003),182;Motzki,Reconstruction,14,dn.13.

195Bukonudaayrıcabk.Kızıl,MüşterekRâvi,45-46,67,dn.11;229.

192

bile,sahihbirözününmevcutolduğuilerisürülmüştür;fakathenüzhiçkimse,bu

özübulupçıkaracakbirmetodortayakoymamıştır.Bununlaberaberrivayet,bir

hudutdahilindekabuledilirse,rivayetesnasındabazışeklîtasarruflaramaruz

kalmışolsabile,orivayetinistinadettiğibiresasınbulunmasıicabeder.Hukukî

hadislerin inkişafı hakkında daha sonraki nesiller tarafından ne söylenirse

söylensinveKur’ânındışındaPeygamberhakkındasâhipolduğumuzbilgilerin

doğruluğuüzerinde ne gibi şüpheler yaratılırsa yaratılsın, bilhassa hicretten

sonra Peygamberin hayatının anahatları hakkında gerçek malumata sâhip

olduğumuza inanmak zorundayız. Kur’ândan başka, Hazreti Muhammedin

sözlerine ağzından çıktığı şekliyle sâhip olamasak bile, hiç olmazsa çeşitli

durumlardaonunsöylemişolduğusözlerhakkındaumumîbirmalumatsahibi

olmamızicabeder.196

Yukarıdakiifadelerdedegörüldüğüüzerehadislerinotantiközününkabulveya reddinin metodoloji tartışmalarına doğrudan etkisi bulunmakta, hadisliteratürününotantik özünün varlığını reddedenler hadislerin hangi dönemdeuydurulduğunu tesbitlemeşgulken, kabul edenler bu özü tesbit edecekmetotmeselesine ağırlık vermektedir. Neticede ise her iki grup da farklı amaçlarlametotmeselesinigündemlerinealmaktadır.

Batı’da siyer araştırmalarındaki bir çizgiye işareti açısından GregorSchoeler’in, Robson’un değerlendirmesinden yarım yüzyıl sonra dile getirdiğiaşağıdakigörüşüdekaydadeğerdir:

Mevcut kaynakları kullanarak, (Hz.) Muhammed’le yakın teması bulunan

kişilere hatta zaman zaman bu hâdiselerin görgü şahitlerine kadar ulaşan

haberleriinşaedebileceğimizigöstermeyeçalıştım.Buhaberlerinenazından

olaylarıngenelhatlarınıyansıttığınıönesürdüm.197

Schoeler’inUrverivayetlerininanalizineticesindeulaştığıbusonuçtadikkatedilmesigereken,otantiközünyenideninşasınıneredeyse198herzamaniçeriklesınırlaması,lafızlarıninşasınıancaknadirdurumlardakabuletmesidir.199Kısacası

196JamesRobson,“İbnİshak’ınİsnadKullanışı”,çev.TalâtKoçyiğit,AnkaraÜniversitesiİlâhiyat Fakültesi Dergisi, 10 (1962): 125 vd (Talât Koçyiğit, Robson’ın bu zorparagrafınıgayetgüzel tercümeettiği için, tercümesi iktibasedilmiş fakat İngilizceanlamınetleştirecekufaktasarruflardabulunulmuş,vurgulareklenmiştir).Robson’ınhadislerinformu/şeklininmuhafazasıkonusundandahaönceyazdığımakalesindekibakışaçısıisedahamüsbettir(a.mlf.,“TheIsnādinMuslimTradition”,Ḥadīth:OriginsandDevelopments,ed.HaraldMotzki,Aldershot:Ashgate,2004,173).

197Schoeler,Biography, xii; ayrıca krş. a.mlf., “Foundations”, 21. JohannFück ise siyerhaberleri ile sınırlamaksızın otantik hadislerin varlığını kabul etmektedir (JohannFueck,“TheRoleofTraditionalisminIslam”,Ḥadīth:OriginsandDevelopments,ed.HaraldMotzki[Aldershot:Ashgate,2004,15].

198Schoeler, dahaönce ifadeedildiğiüzerenadirdurumlarda lafzın inşasınımümküngörmektedir.

199 Schoeler,“Foundation”,23,25,27,28.UrverivayetleriniinceleyenGörkedelafızlarıninşasınıimkânsızkabuletmektedir(Görke,“TarihiBirŞahsiyet”,213).

193

onungörüşleriiçerik-lafız/biçimayrımınınetbirşekildegöstermektedir.BenzerbirayrımıMotzki’ninhadistarihlendirmelerindedegörmekmümkündür.MeselâMotzkiHz.Osman(644-656)dönemindeKur’an’ınçoğaltılmasıileilgiliZührî’ninEnes b. Mâlik’ten (ö. 93/711-12) naklettiği rivayet için şu değerlendirmeyiyapmaktadır:

Biz kronolojikbir ipucuolarakEnes’in vefat tarihini esas alırsakbubilginin

hicrî I. asrın son onlu yıllarına gitmesi gerekmektedir. Bu cümle, benim

Zührî’nin rivâyetlerinin lafzen şeyhlerinden alındığını ve her iki rivâyetin

bütün detaylarının da onlardan gelmesi gerektiğini iddia ettiğim şeklinde

anlaşılmamalıdır. Bu, Zührî zamanında rivâyetin genel olarak şifâhî olması

nedeniylepekmuhtemelgözükmemektedir.200

Rivayetlerin ancak özünü otantik kabul eden oryantalistlerin aşırıtemkinli ifadeleri kaçınılmaz olarak yorucu ve çok zaman alan isnad-metinanalizleriningerçektenharcananemeğedeğipdeğmeyeceğişeklindekitenkitleride beraberinde getirmiştir. Schoeler’in aşağıdaki ifadeleri bu temkinle neyinkastedildiğiniaçıklığakavuşturacaktır:

“Otantik”ifadesi,zorunluolarak,buhadislerdetasviredilenhâdiselerinaynen

anlatıldığı şekilde gerçekleştiğini ima ettiğim anlamına gelmiyor. En eski

haberlerle, naklettikleri hâdiseler arasındaki kronolojik mesafeyi (yaklaşık

30-60 yıl) ve râvilerin bakış açılarından kaynaklanmış tahrifleri göz önünde

bulundurmalıyız. Bu değerlendirmelere rağmen yine de bu tür haberlerin

görgüşahitlerininnakillerineyada(enazıdan)muasırkaynaklaradayanmaları

nedeniyleyaklaşıkolarakgerçekhâdislerinanahatlarınıvebazenhattabelkide

bazıdetaylarıyansıttığıhipotezinidüşünebiliriz.201

YakıntarihteFinlandiyalıoryantalistIlkkaLindstedtdetarihkaynaklarındaçok sayıda uydurma bilginin bulunmasına rağmen temelde otantik bir özün(kernel) bulunduğu şeklindeki kanaatini dile getirmiştir. Lindstedt’in önerdiğiyöntemiseMotzkiveSchoeler’inisnad-metinanaliziyerineİslamkaynaklarıvemuasırgayrimüslimkaynaklararasındayapılacakmukayesedir.202

Konuylailgilidikkatliolunmasıgerekensonnoktada“otantiközü”kabulününbiroryantalistimutavassıtsaymakiçinyeterliolmayacağıdır.Ziraistisnaibirkaçörnektebutürbirözünkabulüilehadisliteratürününgenelindençıkarılabilecekbumahiyettebirmateryalinkabulüarasındafarkvardır.Meselâsiyerliteratürünehiç itimat etmeyen Lammens’in dahi nadiren bu tür malzemeden söz etmesi

200Harald Motzki, “Kur’ân’ın Toplanması: Son Metodolojik Gelişmeler Işığında BatılıBakışAçısınıYenidenDüşünmek”,165;ayrıcakrş.a.mlf.,“MurderofIbnAbīl-Ḥuqayq”,232.

201Schoeler,Biography,1vd.202Lindstedt,“NewInterpretation”,116

194

onumutavassıt bir oryantalist saymak için elbette yeterli değildir.203 Nitekim Juynboll’undahaönceiktibasedilenifadeleriotantikrivayetlerinvarlığınıteoridekabul ettiğini gösterse de onun mutavassıt oryantalistler arasında sayılmasıkesinliklemümkündeğildir.

B.SünnetinBağlayıcılığınınZamanİçerisindeArttığıveHadislerinGeriyeYansıtıldığıİddiası:

Sünnetle ilgili olarak istisnasız bütün oryantalistlerin sünnetinbağlayıcılığınınzamaniçerisindearttığıgörüşünübenimsediğisöylenebilir.Bunabağlıolarakgayr-ımetlüvvahiyanlayışı,hikmetinsünnetşeklindete’viliveHz.Peygamber’inismetsıfatınınkabulünündezamaniçerisindegerçekleştiğiiddiaedilmiştir.SünnetintedricenbağlayıcılığınınartışındaönemliroloynayanisimolarakiseSchacht’tanitibarenİmâmŞâfiî’nin(ö.204/820)vurgulandığıgörülür.Schacht’agöreİmâmŞâfiî’ninrolüsünnetintesbitindeamelyerineyalnızmerfûhadislerin esas alınması noktasındaki ısrarı değil de eski hukuk okullarınıntemelde re’y, idârîdüzenlemeler,örfvebilhassadiğermedeniyetlerdenödünçalınanunsurlardanmüteşekkildolayısıylanebevîsünnetlebiralâkasıolmayanyaşayangelenekleriyerinenebevîsünnetinikamesinisavunmasıveehl-ihadislebirlikte bu süreci hızlandırmasıdır.204 Schacht’ın seleflerinden önemli farkıise Goldziher’de de dâhil ilk oryantalistlerin Hz. Peygamber’in sünnetinin ilknesildenitibarenbağlayıcıolduğufikrinikabuletmelerinerağmen,205onunHz.Peygamber’insünnetininfikhîbağlayıcılığıanlayışınınhicrîI.yüzyılınsonlarındaortayaçıktığınıiddiaetmesidir.KendisindenöncebuiddiasınaenfazlayaklaşanisimiseSchacht’ındaişaretettiğiüzere206İngilizoryantalistD.S.Margoligouth(ö.1940)olmuştur.

Oryantalistlerin sünnetle ilgili aktarılan iddialarının hadise yansımasıiseGoldziher’den itibaren “refʿ”in (geriyeyansıtmave isnadlarıngeriyedoğrubüyümesi)207 genelleştirilerek, hadislerin sayıca artışının yegâne sebebi kabuledilmesidir.Sünnetinbağlayıcılığınınzamaniçerisindearttığı,re’yinbaşlangıçtakietkinliğininazaldığıvebunabağlıolarakgenişçaplıbirgeriyeyansıtmasürecininyaşandığışeklindeSchacht’labirliktesistemlibirifadeyekavuşangörüşSchachtsonrasıoryantalistgeleneğinensağduyuluisimlerindenMotzkigibimutavassıt

203Bk.Schoeler,Biography,3;Hoyland,“Writing”,3.ButürbirotantiközükabulettiğiniihsasedenifadeleriGoldziher’dedahigörmekmümkündür.Fakatbelkideakademikoryantalizmin başlangıcında yer almasının da etkisiyle görüşlerinde gelgitlergörülmektedir.Kesinolanisehadislereyönelikgenelşüpheciyaklaşımıdır.

204Schacht’ınkendisindensonrakioryantalistgelenektebüyükorandakabuledilenbuiddiasıvetenkidiiçinbk.Kızıl,MüşterekRâvi,103-112.

205Meselâbk.Goldziher,MuslimStudies,2:26,29,31.206Schacht,Origins,v.207Refʿ,geriyeyansıtmaveisnadlarıngeriyedoğrubüyümesiterimlerivearalarındaki

irtibatiçinbk.Kızıl,MüşterekRâvi,113-140.

195

bir oryantalistin veya Schacht’ın görüşlerini birçok açından tenkit eden NoelCoulson veWael b. Hallaq208 gibi isimlerin dahi aşamadığı bir çerçeve hâlinegelmiştir.209BununlabirlikteMotzki,Schachtsonrasıdönemdehicrî II.yüzyılatarihlenmesi yerleşik kaide hâline gelen ahkâm rivayetlerinin hicrî I. yüzyılatarihlendirilebileceğinikabuletmiştir.Hallaqisesünnetinbağlayıcılığınınzamaniçinde arttığını ve ancak hicrî I. yüzyılın sonunda diğer sünnetlere üstünlükkazandığını,bunabağlıolarakçoksayıdahadisinuydurularakgeriyeyansıtıldığınıiddia etmekle birlikte Schacht’ın aksinenebevî sünnetinbaşlangıçtan itibarenvarlığınıkabuletmiştir.210

Fıkhî ve kelâmî düzenleme ve ilkelerin önceki nesillere, bilhassa ilknesle refʿ edildiği iddiasının esasen Batı’da Kitâb-ı Mukaddes tenkidininvahyolunmuşmevsukkutsalmetinfikrineyönelikşüpheciyaklaşımıylairtibatıbulunmaktadır.211ZiraBatı’dasadeceİslâmdeğil,YahudiveHıristiyandinleriningelenekleri debu şekildebir geriye yansıtmanınneticesi görülmüştür.Meselâaralarındakimektuplaşmaların212dagösterdiğiüzereGoldziher’leyakınirtibathâlindeki Wellhausen’a göre, Yahudilik ve Hıristiyanlık’ta da gelenek tevarüsedilen bir şey değil, yeniliktir. Bu nedenle de aldığı son şekliyle gelenek veyakurumsallaşmış/sistemleşmiş din, dinlerin ilk aşamalarından farklı ve hattaonlarla ihtilâf hâlindedir. Nitekim Wellhausen’un görüşleri esas alındığındagelenekle irtibatlı anahtar kavramlar geleneğin inşası, dönüşüm/başkalaşmave hatta karartmadır.213 Ayrıca, Oxford Üniversitesi öğretim üyesi Amerikalıoryantalist ChristopherMelchert, İslâm geleneğinin büyük bir değişim sürecigeçirdiği ve geriye yansıtma sürecinin yaşandığı şeklindeki kanaatini dile

208Makaledekişi,eserveıstılahlarınyazımında,TDVİslâmAnsiklopedisi’ninimlâsıtakipedilmişsedeburadaansiklopedininaksineVâilb.Hallâkyazımıkullanılmamıştır.Yineoryantalist literatürde yapıldığı üzere yazara tam isminin verilmediği durumlardayalnızHallaqşeklindeatıftabulunmaktercihedilmiştir.

209Schacht öncesi oryantalist geleneğin seyri ve Schacht’ın seleflerinin görüşlerinisistemleştirmesi, kendisinden sonraki oryantalistler üzerindeki etkisi daha öncedetaylıbiçimdeelealındığıiçinburadaözetbilgivermekleyetinilmiştir.Bukonudadetaylıbilgi içinbk.Kızıl, “Goldziher’denSchacht’a”,59-61;MüşterekRâvi, 63-157.JohannFückveRobertSerjeant’ınbugenellemenindışındakaldığısöylenebilir.

210Wael b. Hallaq, The Origins and Evolution of Islamic Law (Cambridge: CambridgeUniversityPress,2005),47,69,102-104.

211 Snouck-Hurgronje ve Goldziher’in Wellhausen’ın tezini hadislere uygulamasıhakkındabk.A.J.Wensinck,“TheImportanceofTraditionforTheStudyofIslam”,TheMoslemWorld,11/3,1921:241.Goldziher’inhadislerle ilgilideğerlendirmelerindeWellhausen’ınsağladığışablonadayanmasıveondanetkilenmesihakkındaayrıcabk.DietrichJung,“IslamicStudiesandReligiousReform.IgnazGoldziher–ACrossroadsofJudaism,ChristianityandIslam”,DerIslam,90/1(2013):110,123.

212 Kratz,“Wellhausen’sMethod”,397-8.213 Wellhausen’ıngelenekle ilgiligörüşleri,dinlerinzaman içindegeçirdiğidönüşümle

ilgili iddiaları için bk. Kratz, “Wellhausen’sMethod”, 383, 385, 391, 402. Bu konuhakkındasonbölümdedahaayrıntılıbilgiverilecektir.

196

getirirken,bunlarındiğerdinî geleneklerdekinebenzer şekildegerçekleştiğinibelirtir. Dolayısıyla oryantalistlerin gelenekle ilgili kanaatleri sadece İslâm’lasınırlıdeğildir.214

NorveçlioryantalistKnutVikør,2014’teoryantalistlerinİslâmhukukununbaşlangıcına dair görüşlerinin bir özetini sunar ve bilhassa Goldziher’denitibaren Batılı araştırmacıların Hz. Peygamber’in İslâm hukukundaki rolünütahfifedip, fethedilenbölgelerdekiyabancıhukukların tesirini (kültürelödünçalma) vurguladıklarına işaret eder.215 Ona göre Goldziher kendi dönemindehâkim antropolojik anlayıştan hareket etmekte, farklı toplumlardaki benzeruygulamalarınbağımsız gelişemeyeceği vemuhakkakbir etkilenmeninolmasıgerektiğinivarsaymaktadır.216Nitekimdahasonrakiaşamadakültürelödünçalmaiddialarınayönelikoryantalistparadigmaiçerisindenyöneltilentenkitlerdedahaziyade aynı şartlarınbenzeruygulamaları birbirindenbağımsızüretilebileceğigörüşününaltınıçizmiştir.DiğerbirçokkonudaolduğugibiSchacht,Goldziher’inkültürel ödünç alma iddialarını tekrar etmiş ve daha sistemli biçimde dilegetirmiştir.217Sünnetinrolüise,alınanunsurlarınİslâmîleştirilmesinisağlamaküzerekullanılanbiraraçolmasındanibarettir.

OryantalistparadigmanınsünnetleilgilikabullerininSchachtsonrasıbüyükbir değişikliğe uğradığını söylemek güçtür. Nitekim Schacht’ın yaklaşımınınartıkstandartgörüşhâlinegeldiğinigösterendelillerdenbirisideEncyclopaediaof Islam’ınüçüncüedisyonunSofiaÜniversitesiöğretimüyesiPavelPavlovitchtarafından kaleme alınan “Ḥadīth” maddesidir. 2018’de yayımlanan maddedeisnadın hicrî I. yüzyılda ikinci fitne ile başladığı görüşü gibi Schacht’ın ilgiliiddialarından ayrılan değerlendirmeler bulunmakla birlikte sünnetin hicrî I.yüzyıldahukukîbirdelilolmadığıvehadislerinisehicrîII.yüzyılınbaşlarındadahi nadiren fıkıh ve tefsirde kullanıldığı öne sürülmüştür.218 Öte taraftan yaklaşıksonyirmiyıldaerkentarihliotantikrivayetlerinkabulü,nebevîsünnetinbaşlangıcı için eskiye oranla daha erken tarihlerin verilmesi dile getirilmesi

214ChristopherMelchert,“EarlyHistoryofIslamicLaw”,MethodandTheoryintheStudiesofIslamicOrigins,ed.HerbertBerg(Leiden-Boston:Brill,2003),324.

215Knut S. Vikør, “TheOrigins of Sharia”,The Ashgate Research Companion to IslamicLaw, ed. Rudolph Peters ve Peri Bearman (Farnham: Ashgate, 2014), 13. Vikør,Carlo Nallino’nun (ö. 1938) kültürel ödünç alma vurgusuna itiraz ettiğine dikkatçekmektedir.

216Vikør,“TheOriginsofSharia”,24.Kültürelödünçalmaiddiaları,XIX.yüzyıldaİslâmaraştırmalarınahâkim,tarihîolaylarınorijanlliğinireddedenveancakdanaöncekiolaylaradayanarakaçıklanabileceğiniifadeedentarihselcilikleilişkilidir(bk.Martin–Empey,“IslamicStudies(HistoryoftheField)”,http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t236/e0395[eriş.tar.20Haziran2017]).

217Bk.Kızıl,MüşterekRâvi,92-102.218Pavel Pavlovitch, “Ḥadīth”, The Encyclopaedia of Islam, Three (Leiden-

Boston:Brill,2018),4.fskl.,48-61;isnadlailgiligörüşiçinbk.s.50.

197

kaydadeğerdeğişimlerdir.YineyakıntarihtesünnetleilgilifarklıbirgörüşdeTelAvivÜniversitesiöğretimüyesiLenaSalaymehtarafından2016’dayayımlanankitabında dile getirilmiştir.219 Salaymeh, kitabında İslâm hukukunun İslâm’labaşladığını220vesahâbeninsadecedinîfigürlerdeğilaynızamandafıkhıöğretenveuygulayankişilerolduğunuifadeetmiştir.221ElbetteyakındönemçalışmalarıbağlamındabahsedilmesigerekenönemlibirisimdemühtediBatılıaraştırmacıJonathan Brown’dır. Brown, Batı geleneği içerisinde yetişmişse de bugün222 akademik çalışmalarını tamamen İslâmî paradigma içerisinden yürüttüğüsöylenebilir.

Günümüzde Batı’da hadis çalışmaları açısından bahsedilmesi gerekenönemibirgelişmedebugünekadartemelaraştırmasahasınıteşkiledensıhhattartışmalarınınötesinegeçerekhadisedebiyatınınçeşitlitürleriüzerindeyapılançalışmalardır.BunoktadahadisşerhçiliğikonusundaçalışanJoelBlecherilericaledebiyatıüzerindeçalışanScottLucasveyinedijitalbeşerîbilimlerinimkânlarınıricâlliteratürünüanaliziçinkullananMaximRomanov’unisimlerianılmalıdır.

C.İsnadTenkidininYetersizliğiveMetinTenkidininİhmalEdildiğiİddiası:

1. Batı’da İsnadın Başlangıcı Hakkında Öne Çıkan Değerlendirmeler:

Türkiye’de Tayyip Okiç’ten (ö. 1977) itibaren oryantalistlerin isnadlailgili görüşlerine değinen bütün eserlerde Caetani, Horovitz, Robson, Schachtve Juynbollgibioryantalistlerin isnadkronolojilerielealınmış,önesürdüklerideliller birçok vesile ile tartışılmıştır.223 Batı’da en son Pavel Pavlovitch isnad

219 TheBeginningsofIslamicLaw:LateAntiqueIslamicateLegalTraditions(Cambridge:CambridgeUniversityPress,2016).

220Yahudi oryantalist Goitein da İslâm hukukunun Medine döneminde başladığıkanaatindedir. Fakat Goitein’in bu iddiasına ulaştığı akıl yürütme tarzı da ayrıcaproblemarzettiğiiçinmetnedâhiledilmemiştir.Bk.Kızıl,MüşterekRâvi,86,dn.74.

221 Salaymeh,Beginnings,2.222 “Bugün”kaydınınkullanılmasıdahaöncekiçalışmalarındaoryantalistparadigmanın

temel iddialarını kabul ettiğini gösterir münferit değerlendirmeleri nedeniyledir.Meselâ,2008’deyayımlananbirmakalesindekişuifadesigibi:Batılı ilim adamları, saygı duyulan Sahîhayn’ın dahi ilk iki asrın siyasî, fıkhî ve dinîanlaşmazlıklardandoğananakronikhaberlerledoluolduğunugöstermiştir (JonathanA.C.Brown,“HowWeKnowEarlyḤadīthCriticsDidMatnCriticismandWhyIt’sSoHardtoFind”,IslamicLawandSociety,15[2008],182).

223 Meselâ bk. Tayyib Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler (Ankara: AnkaraÜniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1959), 8-11; Salahattin Polat, HadisAraştırmaları: Tarih, Usûl, Tenkid, Yorum (İstanbul: İnsan Yayınları, 2003), 28-34;Kızıl,OryantalistlerinHadislerinMenşeiniTespiteYönelikYöntemleri,6-12;ArifUlu,“HadisRivâyetindeİsnadınBaşlamasıyadaFitneninTarihi(İbnSîrîn’inİsnadlaİlgiliİfadelerinin Muhtevâsı Üzerine Bir İnceleme)”, Din Bilimleri Akademik AraştırmaDergisi,12/1(2012):119-166;AhmetYücel,OryantalistHadisAnlayışıveEleştirisi (İstanbul: İFAV, 2017), 66-73. Arif Ulu, makalenin girişinde konu ile ilgili TürkçeyazılmışveyaTürkçe’yeçevrilmişçalışmalarısıralamaktadır.

198

kronolojisi hakkında 2018’de yayımlanan makalesinde224 konuyla ilgili hemmüslüman ilim adamlarının hem de oryantalistlerin bilhassa İbn Sîrîn’in (ö.110/729) sözündeki225 “fitne” tabiri üzerinden yürüttükleri tartışmaları veulaştıklarıneticeleriözetlemiştir.226

Batı’da fitne meselesine değinmeksizin isnad kronolojisinden bahsedenisimlerdenGoldzihermuteberhadiskaynaklarındakirivayetlerindahigüvenilmezolduğunu iddia etmesi nedeniyle doğal olarak müslümanların bu hadislerigüvenilirkabuletmeküzerekullandığıyöntemingeçerliliğinidereddetmiştir.Bunedenleisnadkronolojisionungündemindedeğildir.227Bununlabirliktekolektifisnadvebu tür isnadlanakledilenmelezmetin (combined report)228 -kolektifisnad terimini kullanmasa da- Goldziher’in dikkatini çekmiş, Zührî’nin ifkhâdisesirivayetinidebuuygulamayaörnekolarakvermiştir.229JosefHorovitz’indeişaretettiğiüzerekolektifisnadkendisindenönceisnadkullanımınınvarlığınıgerektirdiğiiçinGoldziherZührî’denönceisnadkullanımınınbaşladığınıkabulediyorolmalıdır.230Ayrıca,Goldziher’inMuvatta’dakimürselrivayetlerinisnadın

224“TheOriginoftheIsnādandal-Mukhtārb.AbīʿUbayd’sRevoltinKūfa(66-7/685-7)”,al-Qanṭara,39/1(2018):17-48.

225“Önceleri isnad hakkında sormazlardı. Fitne vuku bulunca, ‘bize râvilerinizinisimlerini söyleyin’ demeye başladılar. (Râvi) sünnet ehliyse dikkate alınır vehadislerikabuledilir,bidʿatehliysedikkatealınmaz,hadisikabuledilmezdi.”Müslim,Ebü’l-HüseyinMüslimb.Haccâc,Sahîh,nşr.M.FuâdAbdülbâkī(Beyrut:Dâruİhyâi’l-kütübi’l-ʿArabiyye,1412/1991),“Mukaddime”,1:15.

226Fitne hadisinin isnad kronolojisinin belirlenmesinde merkezî konumda olmasıhakkındaPavlovitch,“Origin”,18,32.

227Donner,Narratives,14.228 Melez metin, elbette “combined report”un literal tercümesi değildir. Fakat

maksadı ifade ettiği için bu çeviri tercih edilmiştir. Zira oryantalistler “combinedreport”la sadece aynı hadisin farklı rivayetlerinin metinlerinin birleştirilmesinideğil,burivayetlerüzerinde tasarruflardabulunarak tekbirmetin inşaedilmesinikastetmektedir(bk.MichaelLecker,“Wāqidī’sAccountontheStatusoftheJewsofMedina:AStudyofaCombinedReport”,JournalofNearEasternStudies,54/1[1995]:19,dn.21;20).Çevirinindahaöncekullanıldığıbirçalışmaiçinbk.Kızıl,MüşterekRâvi,3.Bölüm(incelenenhadisgrubundaikifarklıisnadlahadisialanrâvilerarasındamelezmetinoluşturanherhangibirrâvitesbitedilmemiş,bilâkisherrâvininbirdenfazla hocadan aldığı rivayetleri aldığı şekliyle,metin eksikse dahi,müstakil olarakyanidiğertariklebirleştirmeden,eksikleritamamlamayolunagitmeksizinnaklettiğigörülmüştür).Lecker,melezmetinlerinoluşturulmasınınmuhtemelnedenlerindenbiriolarakrivayetteyeralantartışmayaveyasorunanedenolacakifadelerindöneminhassasiyetleri yönündeyumuşatılması olduğunu iddia etmektedir (Michael Lecker,“Wāqidī’(d.822)vs.Zuhrī(d.742):TheFateoftheJewishBanūAbī l-Ḥuqayq”,Lejudaismedel’Arabieantique[Turnhout:BrepolsPublishers,2015],502,506).

229 Ignaz Goldziher, “Müslümanlarda Rivâyet LiteratürüneDair YeniMateryaller”, çev.HüseyinAkgün,AmasyaÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi,4(2015):89;ayrıcabk.Lecker,“Wāqidī’sAccount”,19.

230Horovitz, “Antiquity”, 154. Zührî’nin kolektif isnad kullanması hakkında ayrıca bk.Duri,“al-Zuhrī”,8.

199

bu dönemde henüz bir zorunluluk olmadığını gösterdiği şeklindeki kanaationun isnadın ilk kez kullanılmaya başlanması ile zorunluluk hâline gelmesiarasında bir ayrım yaptığını göstermektedir.231 Goldziher’in kolektif isnadlailgili görüşüne de değinen Horovitz ise isnadın başlangıcının hicrî I. yüzyılınson üçte birinden geç olamayacağını dile getirerek, yaklaşık bir tarih olarakhicrî66sonrasınıvermiş,232dahasonrakibirçalışmasındaise isnadınhicrî75yılındandahageçolamayacağınıaçıkçaifadeetmiştir.233Yaklaşıkolarakbenzerbir tarih veren oryantalist ise Motzki’nin Sprenger’le birlikte Batı’da isnadıntariharaştırmalarındakiöneminikabulettiğine işaretettiği JohannFück’tür.234 Horovitz’in öğrencisi Fück, Urve’nin isnada aşina olduğunu fakat onun isnadkullanımınınbasitliğiveistikrarsızlığınıifadeetmektedir.235DolayısıylaFück’ünisnadın Urve’den çok önce kullanılmaya başlanmış olmadığını düşündüğüsöylenebilir. Yakın tarihte Ilkka Lindstedt de isnadın Urve’nin çok öncesindemevcut olmadığını iddia etmiştir.236 Fitne konusundan bağımsız olarak UriRubindenetbir tarihvermemeklebirlikte ilkyüzyılda isnadınvarlığınıkabuletmekte,Goldziher’denitibarensıksıkdilegetirilenisnadlarınhicrîI.yüzyıldakikısımlarınıngeriyedoğrubüyümeyleoluşturulduğuiddiasınıreddetmektedir.237

İbnSîrîn’insözünedayanarakisnadınilkkezkullanıldığıtarihibelirlemeyeçalışan oryantalistlere bakıldığında, Juynboll’un İbn Sîrîn’in bahsettiği fitneyi(60-73/680-692)yıllarıarasındaAbdullahb.Zübeyrtaraftarları(ö.73/692)veEmevîlerarasındaki içsavaşolarakkabulettiğigörülür.238Bunedenleo, isnadtalebinin başlangıcını hicrî I. asrın son çeyreğine tarihler.239 Bununla birlikte,Juynboll’un ilk râvi tenkidini hicrî 60 yılına tarihlendirmesinden hareketle,240 hicrî 75 öncesinde isnadın münferid kullanımlarını için mümkün gördüğüsöylenebilir.İsnadındüzenlikullanımınıniseZührîilebaşladığıkanaatindedir.241

231 Goldziher,MuslimStudies,2:202.232 Horovitz,“Antiquity”,155.233 Pavlovitch,“Origin”,22.234Motzki,“Introduction”,Ḥadīth,xxxiv,dn.91.MuasıroryantalistlerarasındaMotzki’nin

SprengerveFückhakkındayaptığıdeğerlendirmeninbirbenzeriJosefvanEssiçindeyapılabilir.

235Fueck,“TheRoleofTraditionalism”,5.236Ilkka Lindstedt, Transmission of al-Madā’inī’s Material: Historiographical Studies

(doktoratezi,UniversityofHelnsinki,2013),8,dn.38.237UriRubin,TheEyeofTheBeholder:TheLifeofMuḥammadasViewedby theEarly

Muslims,ATextualAnalysis (Princeton:TheDarwinPress,1995),235-7.Ayrıcabk.Kızıl,MüşterekRâvi,131vd.

238Kızıl,OryantalistlerinHadislerinMenşeiniTespiteYönelikYöntemleri,11.239 Juynboll,MuslimTradition,18.240Juynboll,MuslimTradition,20.241Juynboll,MuslimTradition,19.Ayrıcabk.StijnAerts,“Isnād”,EncyclopaediaofIslam,

Three, https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/isnad-COM_32616?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=Isnad(eriş.tar.8Nisan2019).

200

Schacht ise İbn Sîrîn’e isnad edilen sözün mevsukiyetini reddeder.242 Fakat Schacht,hicrî I.asırdahadisinvarlığınıgösterecekher türlübilgiyibirşekildereddettiği için bu iddiası çok da şaşırtıcı değildir. Türkçe’ye birçok çalışmasıçevrilenJamesRobsonisehemİbnSîrîn’insözüyleirtibatlıhemdeondanbağımsızşekildeisnadkronolojisiileilgiliçeşitliçalışmalarındafarklıdeğerlendirmelerdebulunmuştur. Pavlovitch’in de tesbit ettiği üzere Robson, İbn Sîrin’in sözündegeçenfitneninönceikincifitneolduğugörüşünükabulederkendahasonraHz.AliveMuaviyearasındayaşananiçsavaşadaişaretedebileceğinidilegetirmiştir.243 Robson, bu değerlendirmelerinin yer aldığımakalelerinden sonra yayımlanan“Ibn Isḥaq’s Use of the Isnād” isimli çalışmasında ise Hz. Peygamber’e kadarulaşan otantik isnadların varlığını kabul ettiği görülmektedir.244 Öte taraftanRobson’a göre İbn İshâk’ın zamanında henüz muttasıl isnad bir zorunlulukdeğildir.245 O, aynı zamanda Schacht’ın munkatı isnadların zaman içerisindemuttasıllaştığıdolayısıylabirisnadınnekadarmükemmelseokadargeçtarihli olduğu şeklindeki iddiasına246 itiraz ederek erken tarihli muttasıl isnadlarınbulunduğunuvurgular.247

PavelPavlovitch,yukarıdabahsigeçenmakalesindeBatı’daisnadınbaşlangıcıileilgiliönesürülengörüşleriaktardıktansonrakendisidebirkronolojiverir.Bukronolojisini,İbnSîrîn’insözününyanısıraveİbrâhimen-Nehaî’nin(ö.96/714)Juynboll’ünbiratfıdışındaBatı›dayeterinceüzerindedurulmadığınıifadeettiğiMuhtares-Sekafî(ö.67/687)isyanısırasındaisnaddansorulduğu248şeklindekisözünedayandırmaktadır.249Makaleboyuncabirçokgel gitler içerisinde isnadkronolojisi hakkında değerlendirmeler yapan Pavlovitch sonuç olarak isnadınikincifitne-kionagörebuMuhtarisyanıdır-dönemindeveKûfe’dekullanılmaya

242Kızıl,OryantalistlerinHadislerinMenşeiniTespiteYönelikYöntemleri,9.ZiraSchacht’agöreEmevî halifesiVelîdb. Yezîd’in (ö. 126/744)öldürülmesi İslâm tarihinde İbnSîrîn’eisnadedilensözdebahsedilentürdebirkırılmadırveİbnSîrînbuolaydanöncevefatetmiştir.

243Pavlovitch,“Origin”,23-4.244JamesRobson,“IbnIsḥaq’sUseoftheIsnād”,BulletinoftheJohnRylandsLibrary,38

(1956):464.İlgiliyerintercümesi“Siyer-MegāzîveHadisLiteratürüKaynaklarındaYer Alan Haberlerin Güvenilirlik Sorunu ve Otantik Öz Anlayışı” başlığı altındaverilmişti.

245Robson,“IbnIsḥaq’sUseoftheIsnād”,457,462.246Schacht’ınbuiddiasıvetenkidiiçinbk.Kızıl,MüşterekRâvi,127-40.247Robson,“IbnIsḥaq”,463.المختار“248 أيام سناد ال عن سئل ا döneminde[isyanı]Muhtar)”إن isnadsoruluroldu)(Ahmedb.

Hanbel,Kitâbü’l-ʿİlelvemaʿrifeti’r-ricâl,nşr.Vasiyyullahb.MuhammedAbbas[Riyad:Dârü’l-Hânî,1422/2001],3:380).

249Pavlovitch, “Origin”, 38-41. Pavlovtich’in isnadın başlangıcı açısından birliktedeğerlendirilmemesini eleştirdiğibu iki rivayetibir aradaele alanbir çalışma içinbk.Polat,HadisAraştırmaları,26.ArifUludayukarıdaatıfyapılanmakalesindeikirivayetiaraştırmasınadâhiletmiştir.

201

başlandığını söylemektedir.250 Pavlovitch’e göre hicrî 66’da isnad henüz ilkelformundakullanılmayabaşlanmış,ahkâmvekelâmîrivayetleriçinnihaîformunaisehicrî130yılıcivarlarındaulaşmışolmalıdır.251

İsnad kronolojisi ile ilgili dikkat edilmesi gereken husus, isnadın ilk keztaleb edilmeye başlanması, yerleşik ve zorunlu hâle gelmesi ve son olarakmuttasıl isnad talebinin zorunlu hâle gelmesinin ayrı aşamalar şeklindedüşünmeningerekliliğidir.252Oryantalistlerinisnadlailgilideğerlendirmelerindebuaşamalarınçoğukezbirbirinekarıştığıgörülmektedir.İlkikiyüzyıldamürselisnadların yaygınlığının, bu yüzyıllarda muttasıl isnadın olmamasından değilhenüzgüvenortamınınzarargörmemesive râvilerinhadisaldıklarıhocalarındiğer bir ifadeyle kimin ashâbı olduklarınınbilinmesi gibi nedenlerle zorunlusayılmamasından kaynaklanması muhtemel görünmektedir. Hadis rivayetiylemeşgulolanlarınyanısıracerhedilenrâvilerinsayısınınartmasıylaiseisnadlarınmuttasılşekildevealınmausullerinigösterensîgalardanakledilmesiistenmeyebaşlamışolmalıdır.Buradaunutulmamasıgerekenbirnoktadamünferit isnadkullanımı ile isnad sisteminin teşekkülünü birbirinden ayırmak, bu sistemintekâmüle ulaşmasının belli bir süre içinde gerçekleştiğini kabul etmektedir.253 Netice itibariylemuttasıl vemürsel/munkatıʿ isnadların başlangıçtan itibarenmevcudiyetinikabuletmekgerekir.254

İsnad kronolojisinde dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta bütün ilimmerkezlerindeaynıgelişimsürecininyaşanmasınıbeklememektir.NitekimFückhenüz1939’dabuihtimaledikkatçekmiş,255Pavlovitchde,çeşitlihabertürleri-tarih rivayetleri ve hadis- ile farklı bölgelerde isnad kullanımında görülendeğişikliklerin farklı isnad kronolojileri verilmesine neden olduğunu ifade

250Pavlovitch, “Origin”, 39, 44. Hüseyin Kahraman da Muhtar isyanına atıfla isnaduygulamasınınçokönemliolduğunukabuledenilk ilimmerkezininKûfeolduğunubelirtmektedir (Hüseyin Kahraman, “Oryantalistlerin Fıkhî Hadislerin Menşei ileİlgiliGörüşleriveTenkidi”,UludağÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi,2006,15/2[2006]:60). İlerideeserihakkındabilgiverilecekScottLucas ise isnadkronolojisiile doğrudan irtibatlı olmamakla hadis tenkidi faaliyetinin yoğunlaştığı bölgeyigösterecekşekildehicrî100-400yıllarıarasındayaşamışönemlihadismünekkitleriarasındaIraklıâlimlerinhâkimiyetineişaretetmektedir(ScottC.Lucas,ConstructiveCritics, Ḥadīth Literature, and the Articulation of Sunnī Islam: The Legacy of theGenerationofIbnSaʿd,IbnMaʿīn,andIbnḤanbal[Leiden-Boston:Brill,2004],124).

251Pavlovitch,“Origin”,43.252İsnadkullanımıvesistematik isnadkullanımıarasındakiyapılanbenzerayrımiçin

bk.ÖmerÖzpınar,HadisEdebiyatınınOluşumu(Ankara:AnkaraOkulu,2013),188.253Bk.Polat,HadisAraştırmaları,36-39.254Bk.Kızıl,“Ravi”,HadisElKitabı,ed.ZişanTürcan(Ankara:GrafikerYayınları,2016),

245;HaraldMotzki,“TheProphetandtheDebtors:AḤadīthAnalysisunderScruntiny”,AnalysingMuslimTraditions:StudiesinLegal,ExegeticalandMahgāzīḤadīth(Leiden-Boston:Brill,2010),136-137.

255Fueck,“TheRoleofTraditionalism”,6.

202

etmiştir.256 YineMuhammedMustafaAʿzamî (ö. 2017)dehadis, siyer ve fıkıhsahalarındaisnadkullanımıaçısındanfarklılıklaradikkatçekmiştir.257

YukarıdaaktarılanlardanhareketleBatı’daisnadınilkkezkullanıldığıtarihüzerindenedenbukadardurulduğu sorusuaklagelebilir.Bunoktada isnadınbaşlangıcı içinverilecekgeç tarihinortaya çıkaracağıproblemhatırlanmalıdır.İsnadnekadargeçtarihlikabuledilirse,isnadınilkkezkullanılmayabaşlandığıdönemdenönceye tekabüledenkısmındayeralan isimlerinbu tarihtensonraisnada eklendiği kabul edilmiş olacaktır. Burada sorun, bu kişilerin gerçektendoğru bir şekilde hatırlanıp hatırlanmadığı hatta oryantalistlerin çoğunluklaiddiaettiğisahtekârlıkihtimalidir.İsnadsistemiyleilgiliortayaçıkacakherhangibirşüphe, isnadınsadecebirhadismeselesiolmamasınedeniylebütünİslâmîilimlere sirayet edecektir. Ziramüellif nüshası vepaleografikdelil bilhassa ilkiki asır için sınırlıdır ve birçok eser müellif hattıyla bugüne ulaşmadığı içineserlerin mevsukiyetleri ve bilgi verdiklerini iddia ettikleri dönem hakkındagüvenilirbirkaynakolarakkabullerindebelirleyicidelillerdenbirisideisnaddır.Ayrıca önceki asırlarınmüktesabatının sonraki kaynaklara isnadlı bilgi olarakaktarıldığı,kitaplarındahasonrakibüyükkülliyatlaragirmeksuretiylemuhafazaedildiğideunutulmamalıdır.258

Son olarak, Batı’da isnadların hadis araştırmalarında kullanılmasındaJosephSchacht’ınönemlibiryeresahipolduğudabelirtilmelidir.AslındaSchacht,isnadlarıngeriyedoğrubüyüdüğüvebüyürkenkusurlarınıngiderildiği(ıslah),ilâvesahteisnadlaredindiği(yayılma)şeklindeiddialarınedeniylebirtaraftanisnadlara duyulan itimadı sarsarken259 aynı zamanda Goldziher sonrasındaihmaledilen isnadları tekrargündemetaşımış,müşterekrâvi teorisi ile isnadıtarihlendirmeninbirparçasıhalinegetirmiştir.260KendisindensonraJuynbollbuyöntemlehadistarihlendirmelerinisürdürmüş,Motzkimüşterekrâvikavramınımerkeze alan isnad-metin analizi yöntemini geliştirmiştir. Bugün de hâlen yaSchacht-Juynboll ya daMotzki-Schoeler çizgisinde olmak üzeremüşterek râviteorisiuygulanmayadevametmektedir.261

256Pavlovitch,“Origin”,17,43-4.257M.Mustafa al-Azami,On Schacht’s Origins ofMuhammadan Jurisprudence (Oxford:

TheOxfordCentreforIslamicStudies,1996),183.Ayrıcabk.Fayda,“SiyerSahasında”,365;Donner,Narratives,257.

258Bk. JonathanBrown, “SünnîHadisTenkidiSilsilesindenBirKesit:Hatîbel-Bağdâdîile Hâkim en-Nisâbûrî Arasındaki Gizemli İrtibat”, çev. Dilek Tekin,Hadis ve SiyerAraştırmaları,2/2(2016):123-131.

259Meselâ Michael Cook, isnadlara topyekün duyduğu itimatsızlığı yayılma iddiasınadayandırmıştır.

260Hourani,“Schacht”,167;Lindstedt,“Transmission”,13vd.261MüşterekrâviteorisiniuyguladıklarıdahaöncebelirtilenisimlerePeterC.Hennigan,

StijnAerts,PavelPavlovitchdeeklenmelidir.

203

2. Metin Tenkidinin İhmal Edildiği Kabulü:

Oryantalistlertarafındandilegetirilenortakiddialardanbirideklasikhadistenkidininmetniihmaledipisnadayoğunlaştığıvebunedenleyetersizolduğugörüşüdür. Bu kabul Batı’da akademik oryantalizmin başından itibaren dilegetirilmiş,enaçıkifadesiniGoldziher’inkendisindensonradabirçokoryantalist262 tarafındanneredeyseaynentekraredilecekşusözlerindebulmuştur.

Kimsenin“metninmantıksalveyatarihselbirtutarsızlıkihtivaetmesinedeniyle

doğru olmadığından şüpheleniyorum” demesine izin verilmez. Eğer doğru

isnadlarlamütenâkızhadislernakledilmişsevebirisnadındoğruluğunuötekini

tercih ettirecek şekilde taʿn etmek mümkün değilse, çoğunlukla en küçük

detaylarakadarinendakikte’vilişinegirişilir.

Müslümanlar,isnadındoğruolmasışartıyla,enkabaanakronizmleribiletesbit

edeceksezgiyesahipdeğildir. 263

Goldziher264 sonrasında gerek oryantalistler gerekse bazı Müslümanaraştırmacılar265 tarafından sıkça tekrar edilen metin tenkidinin ihmalitartışmasında “metin tenkidi” ile neyin kastedildiğinin netleştirilmesigerekmektedir. Eğer metin tenkidi ile Batı’da genel olarak Kitâb-ı Mukaddestenkidi (biblical criticisim) başlığı altında toplanan, tenkit yöntemlerikastediliyorsa,buyöntemlerinçeşitliliğininbutürgenellemelereizinvermediğiifadeedilmelidir.Meselâ,İbnMaîn’in(ö.233/848)çoksıktekraredilen“Bizbirhadisiotuzvecihtenyazmadıkçaonu[maksadını]anlamışolmazdık”266şeklindekiifadesinde müşahhaslaşan muâraza267 yöntemi veya isnad-metin analizinin,

262Lammens, Caetani, Guillaume örnek olarak verilebilir. Motzki, Goldziher’den önceMuir’in de benzer bir görüş dile getirdiğine işaret eder (Motzki, “Introduction”,Ḥadīth,lii,dn.180).

263Goldziher,MuslimStudies,2:141.264Goldziher’in daha sonraki bir çalışmasında, bir örnekte Ahmed b. Hanbel’in (ö.

241/855) metin tenkidi yaptığına dair değerlendirmesi için bk. Mehmed SaidHatiboğlu,İslamiTenkidZihniyetiveHadisTenkidininDoğuşu(Ankara:Otto,2016),113.

265Bk. ZâkirKâdirîUgan, “DinîRivayetler”, transliterasyon:MustafaKarataş, İstanbulÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi,4(2001):242.MahmûdEbûReyye,Edvâ’ʿale’s-sünneti’l-Muhammediyyeevdifâʿ ʿani’l-hadîs(Kahire:Dârü’l-maʿârif,t.y.),258,262-265.DanielBrown,İslamDüşüncesindeSünnnetiYenidenDüşünmek(Ankara:AnkaraOkulu,2002),137,139-140.

266Hâkimen-Nîsâbûrî,el-MedhalilâKitâbi’l-İklîl,nşr.FuâdAbdülmünʿim(İskenderiye:Dârü’d-Daʿve,t.y.),32.

267Bk.ErdinçAhatlı,Yahyab.MainveCerh-TaʿdildekiMetodu(yükseklisanstezi,SakaryaÜniversitesi,1992),62-63;MehmetAliSönmez,İbnuHibbânveCerh–TâdilMetodu (İstanbul:UmranYayınevi,t.y.),24vd.;Azami,OnSchacht’sOrigins,113;SalahattinPolat,Metin Tenkidi (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları,2010),94vd.Ayrıcabk.Müslimb.Haccâc,Kitâbü’t-Temyîz,nşr.MuhammedMustafael-Aʿzamî (Muhammed Mustafa el-Aʿzamî, Menhecü’n-nakd ʿinde’l-muhaddisîn:neş’etuhu ve târîhuhu içinde), (y.y.:Mektebetü’l-Kevser, 1410/1990), 86;Hatîb el-

204

yinerâvitasarrufları,idrâc,kalb,tashîfvetahrîfin268yanısıramarḥûfvemahfûz metinlerintesbitiiçinharcanançabanınyadameselâYûnînî’nin(ö.701/1302)ulaştığı ve dinlediğiSahîh-i Buhârî nüshaları arasındaki farkları göstermedekititizliğinin Batı’da bir eserinmevcut yazmalarınınmukayesesi yoluylametnintarihî süreçte geçirdiği değişiklikleri tesbit ederek yazarın “orijinal” metnineulaşmaya çabalayan269 metin tenkidi (textual criticism/lower criticism),stemmatik ve rivayet analiziyle (narrative analysis);270 hadis şârihlerinin bâbbaşlıkları ile hadis arasındaki münasebeti tesbit için harcadıkları emeğinredaksiyon tenkidi ile;271 Kütüb-i Sitte’nin otorite kazanma süreci hakkındayazılan çalışmaların272 kanon analiziyle (canonical criticism) kesişen taraflarıbulunmaktadır.Diğerbirifadeylegösterilençabavetakipedilenusulleriçinaynıadlandırmalarınyapılmamışolması,Batı’dakiyöntemlerinçözmeyeveyacevapbulmayaçalıştıklarımeseleleleringeçmiştevebugünhadisçileringündemindeolmadığıanlamınagelmemektedir.FakatelbettebuBatı’dakiyöntemlerinbirebirkarşılıklarınınMüslümanâlimlertarafındanuygulandığıanlamınagelmediğigibibazısorularBatı’dakikadarsistemlielealınmamışdaolabilir.273

Metintenkiditartışmalarıbağlamındaaçıklığakavuşturulmasıgerekenbiryöndemetin tenkidi ve içerik tenkidi (content criticism) arasındabir ayrıma

Bağdâdî, el-Câmiʿ li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ, nşr. Mahmûd et-Tahhân (Riyad:Mektebetü’l-maʿârif,1403/1983),2:296.İbnü’s-Salâh,ʿUlûmü’l-hadîs,nşr.NûreddinItr(Beyrut:Dârü’l-fikr,1406/1986),106.

268Bu terimlerin metin tenkidi ile irtibatı için bk. Polat,Metin Tenkidi, 88 vd.; 104-114. Hayri Kırbaşoğlu’nun sayılan terimlerin tenkitten ziyade tetkiki ifade etmesiyönündeki tesbitine gelince söz konusu görüş haklıdır fakat zatenBatı’dakimetintenkidininde(lowercriticism)tetkikveanalizolarakadlandırmakdahaisabetlidir(HayriKırbaşoğlu,AlternatifHadisMetodolojisi,Ankara:Kitâbiyât,2002,171).

269“Ulaşan” yerine “çabalayan” kelimesi tercih edilmiştir. Zira bu alanda uzun yıllarçalışanJanJustWitkam,orijnalmetne(arketip)ancakistisnaîdurumdaulaşıldığınıifade etmekte, arketipi bir serap şeklinde nitelemektedir (Jan Just Witkam, “ThePhilologist’s Stone. The Continuing Search for the Stemma”, Comparative OrientalManuscriptStudiesNewsletter,2013:37).

270AliAlbayrak’ınSahîh’innüsha farklılılarını tesbitve tashihikonusundakiçalışmasıiçinbk.AliAlbayrak,Buhârî Sonrası el-Câmiʿu’s-Sahîh:NüshaFarklılıkları,Hatalar,Tashihler(İstanbul:MarmaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiYayınları,2018).

271 Bk. S. R. Burge, “Reading between the Lines: The Compilation of H adīt and theAuthorialVoice”,Arabica,58(2011):168-97.

272Türkiye’de yapılmış çalışmalardan bazıları için bk. Mehmed Said Hatiboğlu,“MüslümanÂlimlerinBuhârî veMüslim’e Yönelik Eleştirileri”, İslâmî Araştırmalar,10/1-2-3: 1997: 1-14;Mehmet Emin Özafşar, “Rivâyet İlimlerinde Eser KarizmasıveMüslim’inel-Câmiu’s-Sahîh’i”,AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi,1999,39,287-356;MusaErkaya,“İbnMâceveEserKarizmasınınOluşumu”,İslâmîİlimlerDergisi,2/2(2007),161-212.

273Batı’dasondönemdebüyükbirhızlagelişendijitalbeşerîbilimlerinimkânlarındanyararlanarak rivayet mukayeselerini çok daha hızlı yapabilecek teknik araçlarıngeliştirilmesi,metintenkidiçalışmalarınınseyrinideğiştirebilir.

205

gitmenin gerekliliğidir. Zira gerek Goldziher ve onu takip eden oryantalistlergerekseçağdaşmüslümanaraştırmacılar,JonathanBrown’ın2008’de,SalahattinPolat’ın ise 2009’da274 ifade ettiği gibi,275 müslüman âlimlerin metin tenkidiyapmadığı iddiasıyla içerik tenkidi yapmadıklarını kastetmektedir. Türkiye’deve İslâmdünyasındametin tenkidi tartışmalarınabakıldığındamüslümanlarınmetintenkidiyapmadığıiddialarınaarzbaşlığıaltındatoplananKur’an’a,meşhursünnete, tarihî vâkıaya, bilimsel verilere, akla arz gibi her biri Türkiye’de birdoktoratezinekonuolmuşarztürlerindenhareketlecevapverildiğigörülmektedir. Hâlbuki Kur’an ve sünnet bütünlüğüne arz, tarihî vâkıaya arz dışında276 buusuller,sübjektifliklerininyanısırakimtarafındanvenasıluygulandıklarınagöreçözdüklerindendahafazlaproblemüretebilmektedir.277Kısacası,Müslümanlarınmetintenkidiyapmadığıgörüşüiddiasındakimetintenkidiilekastedileniçeriktenkidi ise daha ziyade fukahâ ve mütekellimin üstlendiği Kur’an ve meşhursünnete arz ilehadisçilerin yetkinlikle gerçekleştirdiği tarihî vâkıaya arz278 dadâhil bu yöntemlerin uygulanmasında azamî dikkat gösterilmesi, sonuçlarınkesinliğinin iddia edilmemesi gerekmektedir.279 Bu konuda Salahattin Polat’ın

274Polat’ınkitabı2010’dayayımlanmışsadamüellifyazımı2009’datamamladığınıifadeetmektedir(Polat,MetinTenkidi,19).

275Jonathan A. C. Brown, “How We Know”, 144, dn. 1 (“İçerik tenkidinin Batılıaraştırmacıların metin tenkidi ile kastettiği şeyi daha doğru temsil ettiğineinanıyorum…); Polat, Metin Tenkidi, 293 (“Çağdaş müslüman hadisçilerin ‘MetinTenkidi’dediği,benimkavramkarışıklığınıönlemekamacıyla‘İçerikTenkidi’demeyiönerdiğim hadislerin Kur’an’a, akla aykırılığı gibi kriterlere dayanarak yapılantenkid…)

276“Hadis münekkitlerinin metinleri değerlendirmede en başarılı oldukları alanınhadisleri tarihe arz etmeleri, tarihî bilgilerle karşılaştırmaları, zaman belirtenrivayetleri mevcut bilgilerle kıyaslamaları olduğu söylenebilir.” (Bünyamin Erul,“Çevirenin Sunuşu” [Bedruddîn ez-Zerkeşî, Hz. Aişe’nin Sahabeye YönelttiğiEleştiriler, çev. ve düzenleyen Bünyamin Erul, Ankara: Kitâbiyât, 2002 içinde], 46.Hadisâlimlerininhadistenkidininbaşlangıcındanitibarenrâvilerinrıhleyaptıkları,hocalardanhadisaldıklarıvevefâtettikleritarihleregösterdikleriihtimamanakronikbilgileridahakolaytesbitetmemelekelerinikuvvetlendirmişolmalıdır.BubağlamdaSüfyân es-Sevrî’nin “râviler yalana başvurunca, biz de onlara karşılık vermek içintarihi[bilgisini]kullandık”sözühatırlanabilir(İbn ʿAdî,el-Kâmilfi’d-duʿafâ,nşr.AliM.Muavvaz ve Âdil Ahmed Abdülmevcûd [Beyrut: Dârü’l-kütüb’i-ʿilmiyye: t.y.], 1:169vd.).

277Meselâ bilimsel verilere arzın ortaya çıkaracağı problemler için bk. MuhammedEnesTopgül,“ParadigmadanParadigmaya:PozitifBilimNedenMetinTenkitKriteriOlsun?”,HadisTetkikleriDergisi,9/2(2011):117-141.

278Meselâbk.Brown,“Howweknow”,156.279Meselâ,Hz.Âişe’ninHz.Peygamber’in(s.a.v.)geneluygulamasınıesasalarakayakta

bevlettiğinedairrivayeteitirazettiğinakledilmektedir.Fakatrivayetinverdiğibilginindoğruluğu,Hz.Peygamber’inmekânınpisliğinedeniylegeneluygulamasındanayrıldığıanlaşılmaktadır.BirçokdurumdaHz.Peygamber’ingeneldavranışlarınıesasalarakyaptığı istidrâklerde isabetedenHz.Âişe’ninbilgisidışındakibukonudayanılmasısahâbenin “içerik tenkidleri”nin dahi zaman zaman kesin sonuç üretmeyeceğinigöstermektedir (bk. Zerkeşî, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, 89-90).

206

aşağıdakideğerlendirmesihatırlanabilir:

Metintenkidi,İslâmDünyasındaveTürkiye’debukonudayapılanyayınlardaki

şekliyle bilinen şeyden ibaret değildir. Bu yayınlardametin tenkidi hadisin;

Kur’âna, sünnete, dinin esaslarına, akla, tarihe, tecrübeye, icmaa ayıkırı

olup olmamasının incelenmesinden ibarettir. Bunlardan tarih ve tecrübe

kriteri evrensel olsa da, diğerlerimetnin ağırlıklı olarak ait olduğu kültürün

paradigmalarıylasağlamasınınyapılmasıesasınadayananbirtenkidmantığıdır

veyeterlideğildir.280

Nitekim bir araştırmacının Kur’an’a arz edip reddettiği bir hadisi ötekiaraştırmacı sorun teşkil etmeyecek şekilde te’vil edebilmekte, neticedearaştırmacınınsübjektivitesikadarhadisilmininisnadmerkezliolmasınedeniylerivayetinisnadıhakkındakikanaatidebelirleyiciolmaktadır.281İsnadınbilhassabazırivayettürlerinintenkidindeyegânedayanakolmasıhakkındaiseMehmedSaidHatiboğlu’nunşudeğerlendirmesinebaşvurulabilir:

İslami düşünceye aykırı olmayan mevzu bir rivayet karşısında isnada

sarılmaktanbaşkaçareyoktur.Ẕehebī’nin(673-748):“Fadail,akaidverekaikkonusundakihadîsleriniyisinikötüsündenayırmakta,ricaltedkikindenbaşka

çareyoktur”demesibuzarurettendir.282

Abdullah Aydınlı da isnad tenkidinin zaruretine şu ifadeleriyle işaretetmektedir:

Günümüze kadar çok tartışılan sened tenkidinin yetersizliği konusunun

ayrıntılarına girmeden bu hususta sadece iki noktaya işaret etmek uygun

olacaktır:Herkonudaaçıklamalarihtivaedenhadismetinlerindeakılalanının

dışındayeralaniman,ibadetvegaybalemiyleilgilihususlargibikonularınyer

KısacasıHz.Âişe’ninverdiğibilgisünneteyaniHz.Peygamber’ingeneluygulamasınaişaret ediyorsa da diğer haber de sâbittir ve zorunluluk durumunda yapılacakuygulamayıgöstermektedir.

280SelahattinPolat, “Müzakere”, İslâmî İlimlerdeUsûl/MetodolojiMes’elesi II (İstanbul:EnsarNeşriyat,2005),852.

281Meselâ JonathanBrown’ın“HowWeKnowEarlyḤadīthCriticsDidMatnCriticismandWhyIt’sSoHardtoFind”makalesindehadisâlimlerininhicrîIV.yüzyılakadariçerik tenkidi yaptıklarını göstermek üzere ele aldığı on beş örnekten on ikisindeisnad tenkinin de etkili olduğu görülmektedir. Brown, makalesinde hadisçileriniçeriktenkidiyapsalardaâdetaehl-ire’yekozvermemekiçinbutenkitleriniisnadlagerekçelendirdikleri gibi bir yorumu tercih etmektedir. Hâlbuki, aynı örnekleri,metinde bir sorun veya nekâret olduğunu gördükleri fakat asıl kararı isnadıinceledikten sonra verdikleri şeklinde de yorumlamak mümkündür. Zira isnadınsorunsuz olması durumunda tercih genellikle te’vil ederek kabul etme yönündetezahür etmektedir. Nitekim Brown’ın makalesinin sonundaki şu ifadeleri de budurumaişaretetmektedir:Fakat, Buhârî veya Müslim’in neden bir anakronik hadisin içeriğini kabul edilemezgörürken,benzerşekildeanakronikbirdiğerhaberikabulettikleriniaçıklamamızagerekyokturveaslındaaçıklayamayızda(Brown,“HowWeKnow”,182).

282Hatiboğlu,İslamiTenkid,114.

207

almasının ortaya çıkardığı zaruret (Bu husus, niçin fakihlerin değil de, daha

ziyade hadisçilerin bu usulü kullandıklarını da açıklayabilir), ve metninde

şüphelerbulunanbirhadisinsenedindedeekseriyaproblemlerinbulunduğu

gerçeği (Bu durumda seneddeki duruma işaret yeterli görülmüş olmalıdır).

Dolayısıyla çoğunlukla sened tenkidi yapıldığı iddiasından ziyade senedin

titiz tenkidinin yapılıp yapılmadığı hususu, bizce daha önemlidir. Yine de

kaydetmeliyiz ki, hadislerin tenkidi için sadece sened tenkidinin yeterli

olduğunudasöylemekistemiyoruz.283

Metin tenkidi tartışmaları bağlamında Kitâb-ı Mukaddes tenkidiyöntemlerininBatı’dauygulanışlarıylailgilibazınoktalarıaçıklığakavuşturmakgerekmektedir.DahaönceifadeedildiğiüzeresözkonusuyöntemlerBatı’dailkkezakademikoryantalizmleİslâmkaynaklarınauygulanmayabaşlanmışsadadikkatedilmesigerekenhusus,öncülleriveuygulamaaşamalarıaçısındanbirbirindenfarklı bu metotların tamamının İslâmiyat sahasına aktarılmadığıdır. Aktarılanmetotlar da oryantalistler tarafından Kitâb-ı Mukaddes’e uygulandığı şekliyleaynen alınıp İslâm araştırmalarında kullanılmamış, genellikle bu metotlarınKitâb-ı Mukaddes’e uygulanmasıyla ulaşılan sonuçları eklektik biçimde İslâmaraştırmaları sahasına transfer etmişlerdir.284AyrıcaKitâb-ıMukaddes tenkidiileoryantalistlerinçalışmalarıarasındakiilişkininherzamantektaraflıolmamaihtimalidegözardıedilmemelidir.MeselâFredDonnertersinebiretkiihtimalinide gündeme getirmekte, form tenkidinin Batı’daki ilk isimlerinden HermannGunkel’in(ö.1932)Goldziher’inçalışmasındanetkilenmişolabileceğisorusunudadikkatedeğerbulmaktadır.285 Bütüntenkittürlerinegenellenemeyeceğiiçinbu ihtimalbir tarafabırakılacakolursa,metin tenkidiyöntemlerininmahiyeti,öncülleri,uygulamaaşamalarıhakkındabilgiedinmekiçinbaşvurulmasıgerekenöncelikliisimleroryantalistlerdeğil,hıristiyanveyahudiilahiyatçılar,YeniAhitveEskiAhitaraştırmacılarıdır.Örneğin,Goldziher’inaksinePaulMaas(ö.1964)gibimetintenkidininteorisiniyazanisimleringeliştirdiklerimetintenkidiilkelerininisnad-metinanalizleri sırasındayapılacakmetinmukayeselerindebirkarşılığıolupolmadığıincelenebilir.GünümüzünenönemliYeniAhituzmanlarıarasındasayılmasıgerekenBartEhrman’ınmetintenkidihakkındasöyleceklerikesinlikleSchacht’ınmetindeğerlendirmelerindendahafazladikkatihaketmektedir.Zira

283Abdullah Aydınlı, “Hadis Karşıtlığının Yeni Gerekçeleri”, İslâm’ın AnlaşılmasındaSünnetin Yeri veDeğeri: KutluDoğumSempozyumu2001, Ankara: TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,2003,145.

284Donner, Narratives, 29. Donner, Kitâb-ı Mukaddes tenkidi metotlarının İslâmkaynaklarına uygulanmasını iki literatürün içerik, yapı ve meseleler açısındanbenzemeleri nedeniyle mümkün görür. Fakat çeşitli tenkit yöntemleri ile Kitâb-ıMukaddes’inincelenmesineticesindeulaşılansonuçlarınİslâmiyatsahasınanaklinekarşı çıkmaktadır.Bu sonuçların İslâmkaynakları içinde geçerli kabul edilmesineitirazınıiseİslâmkaynaklarınınKitâb-ıMukaddesgenleğindendahakısasüredeveçokdahaiyibilinentarihîşartlardaistikrarbulmasıilegerekçelendirir.

285Donner,“Islam’sOrigins:MythandMaterialEvidence”.

208

yukarıda da bahsedildiği üzere dayandığı somut ilkeleri açıklamadan oldukçakeyfîbirşekildemetinlerüzerindendeğerlendirmelerdebulunanGoldziherveSchachtdahateknikveöngörülebilirmetintenkidideğiliçeriktenkidiyapmakta,bunedenlekendileriyle aynı sübjektiviteyipaylaşmayankişiler içinulaştıklarısonuçlarçokfazlaanlamifadeetmemektedir.

SonolarakBatı’dakimetintenkidiyöntemlerininhaklarındakitartışmalarsona ermiş, donuk ve sabit usuller olmadığı da unutulmamalıdır. Bugün sözkonusu yöntemleri ilgili tartışmaları dikkate almaksızın hadis sahasındauygulamaya niyetleneceklerin, bu yöntemlerin hangi dönemdeki türünü esasalmayıönerdiklerinidenetleştirmelerigerekir.Askitakdirdebuyöndeatılacakadımlar,Batı’dazatenterkedilmişbirparadigmanınpeşindeharcanmışbeyhudebirçabadanibaretkalabilir.

3. Cerh-Taʿdîl Literatürüne İtimazsızlık ve Sahâbenin Adâletinin Reddi:

Oryantalistlerin isnada yaklaşımlarıyla bağlantılı ele alınması gerekenbirmesele cerh-ta‘dîl ilmi ve ricâl literatürü hakkındaki değerlendirmeleridir. Bukonuda, ricâl literatüründe râvilerin biyografileri hakkında verilen bilgileri;uzun hoca-talebe listeleri, fezâil-menâkıb kapsamındaki görüşler, doğum-ölüm tarihleri gibi açılardan tenkit etmekle birlikte kullanmalarına rağmen,cerh-taʿdîlle ilgili değerlendirmeleri hadis araştırmalarında temel almadıkları şeklinde bir genelleme yapmak mümkündür. Daha genel olarak İslâmtarihyazıcılığıaçısındandilegetirilentemeltenkitlerisehicrîI.yüzyılhakkındabilgiverenilkeserlerintasvirettikleriolaylardanuzunbirsüresonravekendidönemlerinin siyasî atmosferinin etkisinde kalarak yazılmaları,286 dolayısıylatahrifvetarafgirlikihtimalidir.

Ricâl literatüründe yer alan râvi biyografileri hakkında dile getirilentenkitlere örnek vermek gerekirse, Herbert Berg hoca-talebe listelerininisnadlardan çıkarıldığı dolayısıyla isnadda inkıtâ olup olmadığını tesbitte bulistelere başvurmanın döngüsellik arz ettiğini öne sürmüştür.287 Öte taraftanMotzki isetamtersiyöndebirsonucaulaşmış,Abdürrezzâkb.Hemmâm’ın(ö. 211/826-27)hocalarındanrivayetettiğimateryali incelemesineticesindeeldeettiği neticelerin ricâl literatüründeki bilgilerle örtüşmesini bu literatürünmüstakilliği ve güvenilirliği yönünde yorumlamıştır.288 Ona göre ancak İbnHacer’in (ö. 852/1449)Tehzîbü’t-Tehzîb’i gibidaha sonrakidönemeait büyük

286Bk.AsadQ.Ahmed,TheReligousEliteofEarly IslamicḤijāz:FiveProsopographicalCaseStudies(Oxford:UniversityofOxford,2011),1-2.

287HerbertBerg,TheDevelopmentofExegesis inEarlyIslam:TheAuthenticityofMuslimLiteraturefromtheFormativePeriod(Richmond:CurzonPress,2000),26,109;ayrıcabk.Kızıl,MüşterekRâvi,53vd.

288Motzki,Origins,286.

209

hacimlieserlerdekihoca-talebelistelerikısmenisnadlardançıkarılmışolabilir.289 Motzki’ninayrıca işaretedilmesigerekenbiryönüderâvilerle ilgilibiyografikbilgileri kullanması kadar kendi sonuçlarını desteklemek üzere cerh-taḥdilleilgili değerlendirmelere de başvurmasıdır. Bununla birlikte o söz konusudeğerlendirmeleri, hadis tarihlendirmelerinde belirleyici olacak şekilde değilde,ulaştığısonuçlarıdesteklemeküzerekullanır.Fakataynızamandacerh-taḥdîl literatürünereferanslarının,kaynakkullanımıaçısındandüştüğünâdirhatalarıngerçekleştiğiörnekleriteşkilettiğidebelirtilmelidir.HadisvesiyerliteratürüneyaklaşımıaçısındanMotzki’ylebenzerbiryaklaşımbenimseyenSchoeler’inricâlliteratürüyleilgilikanaatidemüsbetsayılabilir.ZiraOnagörericâlliteratüründeİslâm’ın erken döneminde hadis alma ve nakletme yolları hakkında verilenbilgilergeneliitibariyledoğrudur.290

Oryantalistlerinricâl literatürüneyaklaşımıaçısındanMuslimTradition’dabukonuyubirbölümaltındaelealdığıgibianalizlerindemeseleyleilgiliçeşitlideğerlendirmeleryapanG.H.A.Juynboll’dendekısacabahsetmekgerekmektedir.Bilindiği üzere Juynboll ricâl literatüründeki biyografik bilgiler ve cerh-taʿdîl değerlendirmelerine şüpheyle yaklaşan, birçok râvinin tarihîliğini sorgulamışbirisimdir.Râvilerindoğumveölümtarihlerihakkındaverilenbilgilereitimatetmeyen Juynboll, “yaş hilesi”ne (age trick) başvurularak isnadların hicrî I.yüzyılındaki kısımlarında, isnad talebinin söz konusu yüzyılın son çeyreğindebaşlaması neticesinde doğan boşlukların uzun süre yaşamış ve bir kısmımuammerûndan râvilerle doldurulduğunu iddia etmiştir.291 Claude Gilliot’un,EncyclopaediaofIslam’ınüçüncüedisyonunda“ʿAbdallāhb.ʿ Abbās”maddesindeAbdullah b. Abbas’ın (ö. 68/687-88) doğum tarihinin öne çekildiği iddiasınıJuynboll’un yaş hilesine atıfla iddia etmesi, onun ilgili görüşlerinin Batı’da nekadar yaygınlık kazandığını gösteren bir örnektir.292 Juynboll’ün, cerh-taʿdîl literatürünegüvenmemesininbirsonucudaâlimlertarafındansikakabuledilenrâvilerin hadis uydurduklarını iddia edebilmesidir. Müşterek râvileri yaygınsözlere hadis formu veren veya hadis uyduran kişiler şeklinde yorumlaması

289Motzki,“İbnŞihâbez-Zührî’ninFıkhı”,143.290Schoeler,Biography,140,dn.2.291G.H.A.Juynboll,“Nāfiʿ,themawlāofIbnʿUmar,andhispositioninMuslimḤadīth

Literature”, Der Islam, 70 (1993): 222-3. Motzki Juynboll’un bu makalesinde dilegetirdiği birçok görüşü gibi yaş hilesi hakkındaki değerlendirmelerine ayrıntılıolarakcevapvermiştir(HaraldMotzki,“WhitherḤadīthStudies”,AnalysingMuslimTraditions: Studies in Legal, Exegetical and Maghāzī Hadīth [Leiden-Boston: Brill,2010],47-124.Juynboll’unmuammerûnhakkındakigörüşlerinintenkidiiçinayrıcabk.BekirKuzudişli,“OryantalistParadigmaBağlamındaHadisKavramlarınıYenidenDüşünmek”,Usûl:İslamAraştırmaları(2016):20-26.

292 Claude Gilliot, “ʿAbdallāh b. ʿAbbās”, Encyclopaedia of Islam, Three, https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/abdallah-b-abbas-COM_23549?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=Abdallah+b.+Abbas(eriş.tar.25Mart2019).

210

kaçınılmazolarakMâlikb.Enes(ö.179/795)gibihicrîII.yüzyılhadisrivayetininekseninde bulunan birçok önemli râviyi hadis uydurmakla itham etmesinenedenolmuştur.(Kısmî)müşterekrâvili tariklerdışındaki tekrâvili isnadların(single strand) musannifleri tarafından uydurulduğu şeklindeki iddiası isebilhassaAhmedb.Hanbel(ö.241/855),Buhârî(256/870)veMüslim(261/875)baştaolmaküzereEhl-i sünnet’in ittifaklagüvenilirkabul ettiği âlimlerihadisuydurmaklaithametmesineyolaçmıştır.

Batı’da ricâl literatürü ile ilgilimüstakil çalışmalar da yapılmıştır.MeselâEerikDickinson,1992’tetamamladığıfakat2001’deyayımlanandoktoratezindeİbnEbîHâtim’in (ö. 327/938) Takdimetü’l-maʿrife li-Kitâbi’l-Cerh ve’t-taʿdîl’iniincelemiştir.293 Çalışmasınınhenüzgirişindenitibaren,hadisliteratürühakkındaGoldziher-Schacht-Juynboll çizgisinin ortaya koyduğu çerçeveyi kabul ettiğianlaşılanDickinson,cerh-taʿdîlinbaşlangıcıiçinsistemikricâltenkidiniŞuʿbeb.Haccâcdönemine,spesifikolarakise130/747’atarihleyenJuynboll’dan294dahageçbirtarihöngörmektedir.Dickinson’agöre İbnEbîHâtim öncekimünekkitleritabakalar hâlinde vererek, kendi dönemindeki hadis tenkidini anakronikbiçimde önceki nesillere yansıtmış, bu nedenle de İmâmMâlik gibi âlimlerinmünekkitliğini ard arda sıraladığı delillerle ispatlamaya çalışmak zorundakalmıştır.295Hadistenkidininbaşlangıcıiçinverdiğigeçtariherağmenonagöre“eğerotantikhadislergerçektenmevcutsa”hadismünekkitleribunlarıtesbitiçin“mümküneniyiaraçları”geliştirmiştir.296BununlabirlikteDickinson,hadislerinİslâm düşüncesinde kazandığı üstün konumun neticesi kabul ettiği Buhârîve Müslim’in Sahîh’lerinin başarısının hadis tenkidini gereksiz hâle getirdiğigörüşündedir.297

2004’te yayımlanan doktora tezinde298 hicrî III. asırda Sünnî hadistenkidinin tarihî gelişimi ve temel ilkelerinin teşekkülü sürecini inceleyenScott Lucas ise Dickinson’ın İbn Ebî Hâtim’in hadis tenkidinin başlangıcınıolduğundan önceye çekmek üzere ilk nesil hadis münekkitleri tabakasınıdüzenlediği görüşünü “radikal” ve “zayıf” bir iddia şeklinde niteler.299 Ali b.el-Medînî’den (ö. 234/848-49) başlamak üzere on âlim300 tarafından verilen

293 EerikDickinson,TheDevelopmentofEarlyḤadīthCriticism:TheTaqdimaofIbnAbīḤātimal-Rāzī(240/854-327/398)(Leiden-Boston:Brill,2001).

294 Juynboll,Muslim Tradition, 20. Juynboll ilk râvi tenkidini ise hicri 60’ların başınatarihlendirmektedir.

295Dickinson,TheDevelopmentofEarly ḤadīthCriticism,ix,42vd.296Dickinson,TheDevelopmentofEarly ḤadīthCriticism,126.297Dickinson,TheDevelopmentofEarlyḤadīthCriticism,129-30.298Tezintamamlanmatarihi2002’dir.299 Lucas,ConstructiveCritics,118vd.300Alib.el-Medînî,Müslim,Hâkimen-Nîsâbûrî,Hatibel-Bağdâdî(ö.463/1071),İbnü’l-

Cevzî (ö. 597/1201), Mizzî, Zehebî (ö. 748/1348), İbn Ebî Hâtim, İbn Hibbân (ö.354/965),İbnʿAdî.

211

doksan ikimünekkit ihtiva eden listeleri301 inceleyen Lucas söz konusu hadismünekkitlerini, ilki 100/718-200/815, ikincisi 200/815-300/912, üçüncüsüise 300/912-400/1009 yıllarına tekabül eden üç dönem ve yedi tabakayaayırmıştır.302Bumünekkitlerden,onâliminkâhirekseriyetininsıraladığıortakmünekkitleri“anamünekkitler”,ikiveyaüçâlimtarafındanverilenleriise“ikincilmünekkitler”şeklindeniteleyenLucas,Evzâʿi’den(ö.157/774)başlayarakİbnʿAdî’de (ö.365/976) sonbulanonyedi isimlikbir anamünekkitler listesi ile;Zührî’debaşlayıpHâkimen-Nîsâbûrî’de(ö.405/1014)bitenyirmiikiisimlikbirikincilmünekkitlerlistesiverir.303BulistelerdeyeralanisimlerdenyalnızikincilmünekkitlerdenZührîveAʿmeşilktabakadayeralmakta,anamünekkitlerdendokuzisimise304ikinciveüçüncütabakalardabulunmaktadır.305Asılmeseledeikinci ve üçüncü tabaklardaki ana münekkitlerin gerçekten hadis münekkidikabul edilip edilemeyeceğinde düğümlenmektedir.306 Bu dokuz âlimin hadistenkidiylemeşguliyetivekullandıklarıtenkitifadeleriylehaklarındakaynaklardageçen bilgileri inceleyen Lucas’ın ulaştığı sonuç, Evzâʿî haricinde tamamının hadismünekkidi olduğu, ayrıca İmâmMâlik ve İbn ʿUyeyne’nin (ö. 198/814) râvi değerlendirmelerinde “sika” ıstılâhını kullandıkları şeklindedir.307 Lucas,söz konusu hadis münekkitlerinin Şâfiî’nin Risâlesi’ni kaleme almasındanönceki dönemde hadis tenkidi ve tasnifinde oynadıkları aktif roller hakkındakaynaklardayeralanbilgileriniseSchacht’ınŞâfiîvurgusundanfarklıbirtabloyaişaretettiğinivurgulamaktadır.

Batılı araştırmacıların daha genel olarak ricâl literatürü hakkındaki

301Lucas’ınişaretettiğiüzereAlib.el-Medînîyirmidörtkişiyihadismünekkidişeklindenitelememektedir. O, isnadların ekseninde yer alan altı kişiden başlamak üzereonlardan gelen rivayetleri kitaplarda toplayanlar ve bu bilgilerin daha sonrakiaşamadakendisindetoplandığıisimlerisayar(Lucas,ConstructiveCritics,116,118-119, 121; ayrıca bk. Ali b. el-Medînî, el-ʿİlel, nşr. Muhammed Mustafa el-Aʿzamî [Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1980], 36-40);Mizzî ise âlimleri değil, kitabında yerverdiğibilgilerinalındığı eserleri sıralamaktadır.BueserlerİbnEbîHâtim’inel-Cerhve’t-taʿdîl’i, İbn ʿAdî’nin el-Kâmil fi’d-duʿafâi’r-ricâl’i, Hatîb el-Bağdâdî’nin TârîhuBaġdâd’ıveİbnAsâkir’inTârîhuMedînetiDımaşk’ıdır(Mizzî,Yûsufb.Abdirrahman,Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâʿi’r-ricâl, nşr. Beşşâr ʿAvvâdMaʿrûf [Beyrut: Müessesetü’r-Risâle,1403/1983],1:152-3).

302Lucas,ConstructiveCritics,121-4.303Lucas,ConstructiveCritics,122-4.304Evzâʿî,Şuʿbe,Süfyânes-Sevrî(ö.161/778),Mâlik,İbnʿUyeyne(ikincitabaka);İbnü’l-

Mübârek (ö. 181/797), Vekī b. el-Cerrâh (ö. 197/813), Yahyâ b. Saîd el-Kattân (ö.198/813),Abdurrahmanb.Mehdî’dir(ö.198/813)(üçüncütabaka).

305Lucas,ConstructiveCritics,125.306Lucas,ConstructiveCritics,126.307Lucas,ConstructiveCritics,154-6.HalilİbrahimTurhanisebiröncekinesilde“sika”

terimininkullanımınınyaygınlaşmayabaşladığısonucunaulaşmıştır(Halil İbrahimTurhan,RicâlTenkidininDoğuşuveGelişimi:HicrîİlkİkiAsır[İstanbul:İFAV,2015],95,111).

212

çalışmaları bağlamında Maxime G. Romanov’un 2013’te tamamladığı doktoratezinden308dekısacabahsetmekgerekmektedir.Dijitalbeşerîbilimlerinsağladığımetinmadenciliğigibi imkânlarıricâl literatürüanalizindekullananRomanov,Zehebî’nin (ö. 748/1348) Târîhu’l-İslâm’ındaki nisbeleri, Siyerü aʿlâmi’n-nübelâ’nın yanı sıra dört fıkıhmezhebine ait on tabakāt, Yakût el-Hamevî’nin(ö. 626/1229) Muʿcemü’l-büldân’ı ve Semʿânî’nin (ö. 562/1166) Ensâb’ındakullanılannisbeleridedikkatealarakincelemiştir.Tezindeulaştığıbazısonuçları2016tarihlimakalesindeözetleyenRomonav,Târîhu’l-İslâm’dageçenhicrî41-661yıllarıarasındayaşamış,26binkişiyi309tavsifiçinkullanılanyaklaşık70binnisbenin310 genelde İslâm toplumunun özelde ise havâs denilebilecek kesiminyediasırdageçirdiğidönüşümlerivesosyalhareketliliğitesbiteyarayacakbirergösterge ve işaret levhası olduğufikrindenhareket etmektedir. Bunun içindekişininkendidahliolmadanedindiğidoğumyeriveetnikkökenedelâletedennisbeler yerinemeslek, ilmî faaliyet (fakīh vb.),mansıb (muhtesib, kādī, kâtibvb.) ve statü (sultân, emîr vb.) gibi sosyal rolleri gösteren sonradanedinilmişnitelemeleri tercihetmiştir.Bunlarıaskerî, idârî,dinîve sivilolmaküzereanakısımlar hâlinde ele alan Romanov’un ulaştığı bazı önemli sonuçlar (1) dinînisbelerin zaman zaman bazı dalgalanmalara rağmen istikarlı bir şekildearttığı;311(2)kabilelerigösterennisbelerinİslâm’ınyayılmasınaparalelşekildeazaldığıvehicrî350yılınagelindiğindekişilerinyalnız%20-25’ininkabilelerinigösterirnisbelerlenitelendikleri;312(3)hicrî270yılınakadarartışgösterenilmîmeşguliyetleri ifade eden nisbelerin bu yılda en yüksek orana ulaştığı;313 (4)ihtisaslaşmayı gösterir nisbelerin sayısı ve çeşitliliğinin hicrî 300 yılına kadarartışgösterdiğivebuyıldansonraçeşitlilikteufakdalgalanmalardışındaartışolmadığı314 şeklindesıralanabilir.

Romanov’unulaştığıgenelsonuçlarınözeldericâlilmiaçısındanönemiiseJuynboll’unyukarıdaelealınangörüşleriilebirliktedeğerlendirildiğindeortayaçıkmaktadır. Romanov’un ricâl literatüründe nisbelerin dağılımı hakkındakideğerlendirmeleri ile İslâmtarihinindiğerkaynaklarkullanılaraktesbitedilen

308MaximG.Romanov,ComputationalReading of ArabicBiographical CollectionswithSpecialReference to Preaching in the Sunnī World (661–1300 CE) (doktora tezi,UniversityofMichigan,2013).

309Romanov, yirmi dört kaynaktan hareketle oluşturduğu kişisel veribankasında2014tarihiitibariyletoplam86bintercemeyeraldığınıifadeetmektedir(https://islamichistorycommons.org/mrpapers/2014/11/17/writing-digital-history-of-the-pre-modern-islamic-world/eriş.tar.10Haziran2015).

310MaximRomanov,“TowardAbstractModelsforIslamicHistory”,TheDigitalHumanitiesandIslamic&MiddleEastStudies,ed.EliasMuhanna(Berlin:DeGruyter,2016),120.

311 Romanov,“TowardAbstractModels”,127;ayrıcabk.a.mlf.,ComputationalReading,131.

312 Romanov,“TowardAbstractModels”,129-30.313 Romanov,“TowardAbstractModels”,134.314Romanov,“TowardAbstractModels”,144-4.

213

ve belgelenmiş aşamaları arasındaki paralellik biyografik bilgileri âdeta genişçaplıbirkomplonuneserigörmeeğilimininyanlışlığına işaretetmektedir.Ziraortayaçıkantablo,uydurmavezorlamabirtahkiyeninaksine ‘organik’gelişenaşamalarınvâkıayamutabıkbirtasvirineişaretetmektedir.Biyografikbilgilerleilgilibukanaatinbukaynaklardacerh-tadʿîlleilgilibilgilereteşmiledilmeyeceğiiddiaedilebilir.Fakatmevcutdurumdaartıkispatsorumluluğununsözkonusubilgilerin güvenilmezliğini iddia edenlere düştüğü bir aşamaya ulaşılmıştır.Ayrıcacerh-taʿdîl literatüründekideğerlendirmelerle isnad-metinanalizlerininsonuçlarıarasındakiörtüşmede,buliteratürüngüvenilirliğinigösterenmüstakilbirdelilteşkiletmektedir.315

Oryantalistlerin klâsik hadis tenkidi bağlamında son olarak değinilmesigereken konu sahâbenin adâletidir. Hadisleri sahâbenin vefât ettiği dönem sonrasına tarihledikleri için ilk nesli veya daha genel olarak hicrî I. yüzyılıhadis tarihlendirmelerinde araştırma dışı bırakanlar hariç, oryantalistlerinçalışmalarındagörülenortakbirdiğerözellik sahâbeninadâleti ilkesini kabuletmemeleridolayısıylahadisuydurduklarınıönesürebilmeleridir.316SahâbeninadâletikonusundaBatı’daönemlibirdönümnoktasıdiğerbirçokkonudaolduğuüzereSchacht’layaşanmış,SchachtsonrasındahicrîI.yüzyıldahadisrivayetininve hadislerin varlığının şüpheli hâle gelmesi ve hatta reddi, sahâbenin hadisuydurduğu iddiasını anlamsız hâle getirdiği için sahâbe nesli araştırma dışıkalmıştır. Schacht sonrası dönemde sahâbenin adâletiyle ilgili dile getirilengörüşlere bakıldığında, Juynboll hicrî II. yüzyılın ikinci yarısında tartışılmayabaşlandığını iddia ettiği317 sahâbenin adâleti ilkesinin tâbiîni de içine alacak

315Motzki’nin analizlerinde bunun çok sayıda örneğini görmek mümkündür. Ayrıcacerh-taʿdîl literatürü ile isnad-metinanaliziarasındakiörtüşmehakkındabk.Kızıl,Müşterek Râvi, 3. bölüm. Söz konusu çalışmada incelenen hadis grubunun isnad-metin analizinin gösterdiği sonuçlardan birisi aynı hocadan/müşterek râvidennakilde bulunan sika ve üzerindeki vasıflarla tavsîf edilen râvilerin rivayetlerinin(sınırlı sayıda örnek hariç, meselâ bk. Kızıl,Müşterek Râvi, 309, 351 ) birbiriyleuyumarzettiği,mechûlvezayıfrâvilerinmetinlerininisediğerrâvilerdenfarklılıkarz ettiğidir. Bununla birlikte zayıf vemechûl râvilerinmetinlerinin aynı hocadannakledilen diğer rivayetlerden ayrılmasına rağmen söz konusu hocanın metnininkarakteristik özelliklerini taşıma noktasında diğer râvilerin rivayetleri ile ittifakettiklerigörülmüştür(meselâbk.Kızıl,MüşterekRâvi,296-8).

316İbnAbbâs,EbûHüreyre,Hz.Âişegibisahâbeninhadisuydurmaklaithamıhakkındabk.Okiç,BazıHadisMeseleleri,28,32;Kızıl,“İnceleme,AraştırmaveTenkitDönemi”,182, 198, Ahmad, “Leone Caetani’s Annali”, 206, 209. Bilhassa Schacht öncesioryantalistlerinsahâbeyleilgiliiddialarıiçinayrıcabk.ÖzcanHıdır,“OryantalistlerinSahâbeye Dair İddialarının Modern Dönem İslâm Dünyası’ndaki Sahâbe AlgısınaDüşünsel-Metodolojik Etkisi”, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe: SahâbeKimliği veAlgısı, Tebliğ veMüzâkereler,Tartışmalı İlmîToplantı, 27-28Nisan2013 (İstanbul:EnsârNeşriyat,2013),519-560.

317G.H.A.Juynboll,“AbūHurayra”,EncyclopaediaofIslam,Three,https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/abu-hurayra-SIM_0175?s.

214

şekilde ilkkezEbûHâtim(ö.277/890)ardındanda İbnEbîHâtim tarafındanaçıkça dile getiridiğini öne sürer. Juynboll’e göre bu ilke hicrî III. yüzyılınsonlarında bilhassa Ebû Hüreyre’ye (ö. 58/678) yöneltilen tenkitleri tasfiyeetmek amacıyla formüle edilmiştir.318 Eerik Dickinson da sadece sahâbe değiltâbiindedâhililkikineslin“kolektiftaʿdîli”ninilkkezİbnEbîHâtimtarafındandilegetirildiğinibelirtmektedir.319BununlabirlikteoFesevî’nin(ö.277/890)el-Maʿrifeve’t-târîh’indesahâbeninadâletiniihsasedenifadelerinbulunduğunabirdipnotlaişaretetmeyideihmaletmez.320BenzerşekildePavelPavlovitchdeİbnEbîHâtimgibiİbnMende’nin(ö.395/1005)deilkikineslintamamınıgüvenilirkabulettiğiniiddiaetmektedir.321

JuynbollveDickinson’ıniddialarınıngösterdiğiüzereİbnEbîHâtim’intâbiîniher birinin dindeki üstün dereceleri ve sünnetin muhafazasındaki hizmetlerinedeniyle birbirinden temyiz etmediğine dair ifadeleri bir yanlış anlamayaneden olmuş görünmektedir.322 Yine Pavlovitch’in atıf yaptığı İbn Mende’ninŞürûtü’l-eḥimme’sinde ilgili sayfalar incelendiğinde ise Kur’an’ın korunması,hükümleriyleameledilmesikonusundasahâbevetâbiînnesliningayretlerininövüldüğügörülmektedir.323 Fakat İbnMendekendilerinden“imamlar”şeklindebahsettiğitâbiînadâletindendoğrudanbahsetmemektedir.DolayısıylaJuynboll,DickinsonvePavlovitch’inbu iki âlimin tâbiînle ilgili dile getirdikleri övgülerionları âdil kabul ettiklerine anlaşılmaktadır. Hâlbuki bu övgüler Zehebî’ninişaretettiğiüzerebilhassakibâr-ıtâbiînneslindezayıfrâvilerinazlığıilebirliktedüşünülebilir.324DiğerbirifadeyleİbnEbîHâtimveİbnMende,tâbiîntamamınınâdilkabuledilmesişeklindebirilkedenhareketetmemekte,vâkıayıdikkatealarak“sahâbeyegüzelceuyan”tâbiînhakkındabugenelövgüleridilegetirmektedir.

num=0&s.rows=20&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=Hurayra(eriş.tar.02Nisan2019).

318G.H.A.Juynboll,ModernMısır’daHadisTartışmaları,çev.SalihÖzer(Ankara:AnkaraOkulu,2000),89-90;a.mlf.,MuslimTradition,192,194.

319 Dickinson,TheDevelopmentofEarlyḤadīthCriticism,94,dn.38;121-2.320Dickinson,TheDevelopmentofEarlyḤadīthCriticism,122,dn.128.321 Pavel Pavlovitch, “TheManda Family: ADynasty of Isfahani Scholars”,Arabica, 65

(2018):649.322 İbnEbîHâtim,EbûMuhammedAbdurrahmânb.Muhammed,Kitâbü’l-Cerhve’t-taʿdîl,

9 cilt (Beyrut:Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, 1371/1952), 1: 9. İbnEbîHâtim’in aynısözlerineatıflabenzerbirdeğerlendirmeiçinbk.Hatiboğlu,İslamiTenkidZihniyeti,116-7.

323 İbn Mende, Ebû Abdillah Muhammed b. İshâk, Şürûtü’l-eʾimme: Risâle fî beyânifazli’l-ahbârveşerhimezâhibiehli’l-âsârvehakīkati’s-sünenvetashîhi’r-rivâyât,nşr.Abdurrahmanb.Abdülcebbârel-Feryevâî(Riyad:Dârü’l-müslimli’n-neşrve’t-tevzîʿ,1416/1995),25-9.

324Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed, “Zikru men yuʿtemedü kavlühû fi’l-cerh ve’t-taʿdîl”, Erbaʿu resâʾil fî ʿulûmi’l-hadîs, nşr. Abdülfettâh EbûGudde(Beyrut:Mektebü’l-matbûʿâti’l-İslâmiyye,1419/1998),173.

215

Scott Lucas, Juynboll ve Dickinson’ın sahâbenin adâleti ilkesini hicrî II.yüzyılın sonu ve III. yüzyıla tarihlemelerini, Vâkıdî’nin sahâbenin tamamınıkendisine uyulacak imamlar şeklinde nitelemesini aktararak tenkit etmekte,ikioryantalistinverdiği tarihtenöncebukabulünvarlığınıvurgulamaktadır.325 AyrıcaLucas’agöre İbnSaʿd’ın(230/845)Tabakāt’ı sahâbeninadâletifikri iletam bir uyum içerisindedir.326 Hatta ona göre et-Tabakātü’l-kübrâ ve Ahmedb. Hanbel’in Müsned’i tasnif usulleriyle bu ilkenin Ehl-i sünnet tarafındanbenimsenmesinde önemli rol oynamıştır.327 Öte taraftan, Lucas, daha sonrakaleme aldığı bir yazısında Hâkim en-Nîsâbûrî’ninMüsredrek’te Muâviye’nin(60/680)fezâilineyervermeyipbilâkisonumenfibirşekildetasvirini,hicrîV.yüzyılgibigeçbir tarihtesahâbeninadâleti ilkesininhenüz istikrarbulmadığışeklinde yorumlamıştır.328 Ona göre Hâkim, Muâviye’yi ele alış tarzıyla âdetaşöyledemektedir:

Şuolağanüstüsahâbeyebirbakın!Ali’yi,Fâtıma’yıveçocuklarınıherkeskadar

seviyoruz.EğerMuâviye’ninyaptıklarınıonaylamıyorsanız,burada,Sünnîlerin

sofrasındayinedesiziniçinbiryervar.329

Sahâbenin adâleti ilkesinin zaman içerisinde yerleştiğini dile getirenisimlerden birisi de Jonathan Brown’dır. Brown’a göre duʿafâ literatüründezamanzamanhadistarihindebüyükroloynamayanbazısahâbeyeyerverilmesi,sahâbenintaʿdîliilkesinindahasonrakiSünnîdünyagörüşününkabulüolduğunugöstermektedir.330Brownbunaörnekolarakda,Buhârî’ninDuʿafâ’sındaHindb.EbîHâle’ye(ö.36/656)yervermesini331gösterir.Brown,iddiasınıdesteklemeküzere aktarılandan başka bir örnek vermemektedir. Verdiği Hind b. Ebî Hâleörneği ise İmâm Buhârî’nin Duʿafâ’daki terminolojisi düşünülerekdeğerlendirilmelidir. Zira Hind’le ilgili olarak إسناده“ يف ”ويتكلمون ifadesinikullanmaktadır.Literalolarak“rivayetitenkitedilmiştir”şeklindeanlaşılabilecekbuifadeHinddeğildeondanrivayetedenlerhakkındadır.332NitekimEbûHâtim

325Lucas,ContructiveCritics,222,dn.5;267.326Lucas,ContructiveCritics,284.327Lucas,ConstructiveCritics,20.328ScottC.Lucas,“al-Ḥākimal-NaysābūrīandtheCompanionsoftheProphet:AnOriginal

Sunnī Voice in the Shīʿī Century”,The Heritage of Arabo-Islamic Learning: StudiesPresentedtoWadadKadi,ed.MauriceA.Pomerantz,AramA.Shahin(Leiden-Boston:Brill,2016),236,238,245-7.SahâbeninadâletiilkesininSünnîliteratürdegelişiminiinceleyenAmrOsmaniseilkeninhicrîV.asırdaistikrarbulduğukanaatindedir(AmrOsman,“ʿAdâlat al-Ṣaḥāba:AContructionofaReligiousDoctrine”,Arabica,60[2013]:274,278).

329 Lucas,“al-Ḥākimal-Naysābūrī”,248.330JonathanA.C.Brown,Hadith:Muhammad’sLegacyintheMedievalandModernWorld

(Oxford:OneworldPublications:2009),88.331 Buhârî,EbûAbdillâhMuhammedb. İsmâil,Kitâbü’d-Duʿâfi’s-sagīr,nşr.Muhammed

İbrâhimZâyed(Beyrut1406/1986),123.332 İbnEbîHâtim,Kitâbü’l-Cerhve’t-taʿdîl,2:345(dn.3).

216

“kendisindenmechûlrâvilernakildebulunmuşsa,Hind’insuçune?”demektedir.333

Son olarak, Juynboll’un sahâbenin adâleti hakkındaki değerlendirmeleribağlamında müşterek râvi teorisini uygulayışından da kısaca bahsetmekgerekmektedir.Bu teorininsahâbe ile ilgisi Juynboll’unmüşterekrâviyihadisiuyduranveyabir sözehadis formuverenkişikabuletmesi,ayrıcaSchacht’tanfarklıolaraksahâbedenmüşterekrâvilerle ilgilideğerlendirmeleridir. Juynboll1993’te yayımlanan “Nāfī” makalesinde Enes b. Mâlik’in müşterek râviolabileceğiikihadistenbahsetmiş334fakatEnesb.Mâlik’inuzunömrüveyaşıylailgilişüphelerinideaynıyerdedilegetirmiştir.335Dahasonra1998’teyayımlanan“Shuʿba”makalesindeiseEnesb.Mâlik’insahâbîolduğunureddedecektir.336

Juynboll’e göre müşterek râviler genellikle küçük tâbiîn ve takip edennesildendir.337 İsnadşemasındageneldeverdiğitarihteneskimüşterekrâvilerinortayaçıkmasıhâlindeisebunları“görünüştemüşterekrâvi(seemingcommonlink)” şeklinde niteleyerek tasfiye etmesini sağlayan “dalış” terimi her zamanbaşvurduğu kullanışlı bir araç vazifesi görmüştür.338 Öte taraftan ölmedenönceyayımlananEncylopedia of CanonicalḤadīth’deKütüb-i Sitte hadislerininkendisinenisbet edilmesimuhtemel isimleri yanimüşterek râvileri sıralarkensahâbeye de yer verdiği görülür. İlk bakışta teorisinde bir değişikliğe gitmişolabileceğifikriaklagelsedekitabıngirişinde teorisinegenişçeyervermekte,buradakiaçıklamalarıdahaönceki çalışmalarından farklılıkarzetmemektedir.Nitekim sahâbelerle ilgili maddeler okunduğunda Juynboll’un bu sahâbeyi görünüşte müşterek râvi339 (scl) kabul ettiği, onların hadislerinin sonraki

333 İbnEbîHâtim,Kitâbü’l-Cerhve’t-taʿdîl,9:116.334Juynboll, “Nāfiʿ”, 224, dn. 26. Bu rivayetler, ʿUranîler kıssası ve Hz. Peygamber’in

(s.a.v.) kadınların develerini süren Enceşe’yi yüklerinin narinliği nedeniyle yavaşgitmesişeklindeuyardığınıbildirenhadistir(ʿUranîlerhadisiiçinbk.Buhârî,“Vudû”,66;Enceşerivayetiiçinbk.Buhârî,“Edeb”,90).

335Juynboll,“Nāfiʿ”,223-4.336Juynboll,“Shuʿba”,208-10.337Juynboll,enerkentarihlimüşterekrâvivehakkındahadisâlimleritarafındanmedârın

ıstılaholarakkullanıldığıilkkişininEbü’l-ÂliyeRufey‘b.Mihrân(ö.90/709)olduğunuifadeeder.(G.H.A.Juynboll,EncyclopediaofCanonicalḤadīth[Leiden-Boston:2007],42,132).

338Juynbollbirrivayetnoktasınıntarihîliğinionoktadanyayılantariksayısıdolayısıylarâvi sayısıylaorantılıgörür.Bunedenlemüşterekrâvininenazüçkısmîmüşterekrâvisiolmalıdır.Kısmîmüşterekrâviisebirhadisienazikikişiyenakledenrâvidir.Kısmîmüşterekrâvilerinbulunmadığıtekrâvilitarikleriise“dalış”şeklindeniteleyenJuynboll,butürtarikleriuydurmakabuleder.

339 Görünüşte müşterek râvi Juynboll’un terminolojisinde kendisinden birçok tarikayrıldığı için ilk bakışta müşterek râvi gibi görünen, fakat kendisinden yayılanisnadlar incelendiğinde bunların tek râvili olması, yeterli sayıda kısmî müşterekrâvisininbulunmamasınedeniylegerçekmüşterekrâviolmadığıanlaşılankişilerdir.Juynbollmüşterekrâviliisnadyapılarınaisnadkümesi(bundle),görünüştemüşterekrâvili isnadyapılarına iseörümcek(spider) isminiverir.Tarihlenebilir,yaniortaya

217

nesillerden‘asılsorumluları’nıyinebumaddelerdesıraladığıgörülür.

D. İhtilâfü’l-hadîsinHadislerinGüvenilmezliğininDeliliKabulEdilmesi:

Hadisler arasında görülen ihtilâflar, oryantalistlerin hadis literatürüneyönelttikleritemeltenkitnoktalarındanbirisiniteşkiletmektedir.İhtilâflar,aynızamandahadisçilerinbütünmesaileriniisnadateksifettiklerivemetinleriihmalettiklerişeklindedahaönceelealınaniddiayıdesteklemekiçinkullanılmıştır.340 Oryantalistlerinihtilâfü’l-hadîseyaklaşımınıBatı’daKitâb-ıMukaddestenkidininihtilâflara yaklaşımıyla irtibatlı düşünmek gerekmektedir. Zira Aydınlanmaöncesihıristiyanveyahudiilimgeleneklerinde,hadisâlimlerininihtilâfıgidermeyollarına benzer şekilde, çelişkiler gelenek içerisinde kalınarak çözülmeyeçalışılırken, bilhassa XIX. yüzyıldan sonra metinleri dünyevî-tarihî bağlamın içindedeğerlendirmevemetinlerdetarihvekültürünizlerinisürmeninöncelikkazandığısöylenebilir.341

İhtilâfü’l-hadîs, oryantalistler tarafından hadislerin güvenilmezliğinigösterir bir delil kabul edilmiş, muhtelif hadisler arasında te’lîf yoluna aslagidilmemiş, bilâkis muhtelif rivayetlerin tamamı uydurma kabul edilmiştir.Oryantalist geleneğe şekil veren iki isim IgnazGoldziher ve Joseph Schacht’ınhadisdeğerlendirmelerininekseninde ihiltâfü’l-hadîs yer almıştır.342Goldziherhadislerarasındakiihtilâfları,bilhassasiyasîgelişmelerinneticesikabulederken,Schacht “eski hukuk okulları” arasındaki tartışmaların sonucu kabul etmiştir.Dolayısıyla söz konusu hadisler birbirlerine nisbetle “erken tarihli veya dahaönceuydurulan”ve“dahageçtarihlidolayısıyladahasonrauydurulan”şeklindenisbîolaraktarihlendirilmiş,bazenisetarihlendirmeninmümkünolmadığıifadeedilmiştir.343 İhtilâfü’l-hadîse yaklaşım açısından 1905’te ölenMuir’le 1969’daölenSchachtarasındabirfarkolmadığıgibibugüniçindeaynıdeğerlendirmeyiyapmak mümkündür.344 Bununla birilikte siyer sahasında çalışan İsrailliaraştırmacı Michael Lecker bazı rivayetlerin genel kabullerle çeliştiği için birköşeyeatılabildiğinisöyleyerek,butürçelişkilirivayetleriherzamanolmasada

çıktığıdönemtesbitedilebilirisnadyapılarıisnadkümeleridir.340Bk.Goldziher,MuslimStudies,2:141.341Kratz,“Wellhausen’sMethod”,390.342Bk.JohnBurton,“NotesTowardsaFreshPerspectiveontheIslamicSunna”,Ḥadīth:

OriginsandDevelopments,ed.HaraldMotzki(Aldershot:Ashgate,2004),39.343Goldziher’inmuhtelifhadislerdenhangisininönceolduğunutesbitedemediğiniifade

ettiğibirörnekiçinbk.Goldziher,MuslimStudies,2:195.344MeselâAlfredGuillaume’ınbenzerdeğerlendirmesiiçinbk.ZekiVelidiTogan,“Prof.

A. Guillaume’ın İstanbul Üniversitesinde ‘Garpte İslam Tedkikleri’ Mevzuuna DairVerdiği Konferanslar”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1/1-4 (1953): 131. Yakındönemdebirçokçalışmadahadislerarasındakiçelişkilerhakkındaburadasıralamasımümkünolmayacakkadarçoksayıdadeğerlendirmeyerastlamakmümkündür.

218

bazenerkendönemİslâmtoplumundakifarklıhassasiyetleriyansıtanbir“lütuf”şeklindeniteler.345

Doğrudan ihtilâfül’l-hadîs kapsamına girmese de bir hadisin farklıvaryantlarının bulunmasına da oryantalistlerin genelde menfi yaklaştığısöylenebilir.Bunlargenelliklehadislerinçokuzunsüreşifâhennakledilmesivedolayısıyla güvenilmezliğinin alâmetleri olarak anlaşıldığı gibi râvilerinmetneideolojik müdaheleleri ya da İslâmî ilimlerin çeşitlenen meselelerine paralelolarak gelişen ve değiştirilen metinlerin geçirdiği aşamalarının kalıntıları346 şeklinde de yorumlanmıştır. Öte taraftan Harald Motzki bir hadisin tarikleriarasındaki metin farklılıklarını her zaman maksatlı tahrifin neticesi görmetaraftarıolmamış,bunlarıhata,hocanınhadisifarklışekillerdenakletmesi,hadismeclisinde yazılı bir asıldan yapılmayan rivayet, mâna rivayeti veya ihtisarın neticesigörmüştür.347Hattaonunanalizlerindevaryantçokluğu,hadisinisnad-metinanalizininsonuçlarınınkesinliğiniartıranolumlubirdurumdur.348Genelolarakisnad-metinanaliziyapanmutavassıtoryantalistlerhadisvaryantlarının,rivayetsürecindeherhangibirmaksatbulunmaksızıngerçekleşendeğişikliklerolmasıihtimalinigözönündebulundurmuştur.349Ayrıca,metinfarklılıklarıaynıhocadannakildebulunanrâvilerinbirbirlerininmetinlerinikopyalamadıklarını(yayılma), rivayetin gerçekten vuku bulduğunu gösteren bir karîne kabuledilmiştir.

E.Aykırılıkİlkesinin(thePrincipleofDissimilarity)ErkenTarihliBilgileriTesbitteKullanılmasıveMetinlerinHüsn-iZanPrensibinden(thePrincipleofCharity)HareketleYorumlanmaması:

Oryantalistlerin çalışmalarında sıklıkla karşılaşılan bir yaklaşım yerleşikİslâmî görüşlerle çelişen rivayetleri ve bilgileri kullanmalarıdır. Bilhassa Ehl-isünnet’intenkitettiğihadislerikullanmalarınıBatı’daKitâb-ıMukaddestenkidininçok sık başvurulan araçlarından “aykırılık ilkesi” ışığında değerlendirmekgerekir. Bu ilke bir haberin veya bilginin yerleşik görüşlerle çelişmesini, sözkonusuhaberveyabilgininsıhhatinedelilkabuletmeyiöngörmektedir.350Pavel

345Lecker,“Wāqidī’(d.822)vs.Zuhrī(d.742)”,469.346Bk.StijnAerts, “ThePrayersofAbūMuslimandal-Maʾmūn.AnExercise inDating

Ḥadīth”,JournalofAbbasidStudies,1(2004):67.347Motzki,“WhitherḤadīthStudies”,120.348Motzki,“DatingMuslimTraditions”,251.Metinneşirlerindedevaryantalarındeğersiz

olmakbirtarafaüzerindeçalışılmayıhakettiğihakkındabk.AliEmreÖzyıldırım,“BirMentiNeşretmek”,MetinNeşri:Problemler,Tespitler,Öneriler,haz.HaticeAynurv.dğr.(İstabul:Klasik,2017),17,dn.1.

349Meselâbk.Schoeler,Biography,141,dn.36;Boekhoff-vanderVoort,“TheKitābal-Maghāzī”,41.

350Jonathan Brown, The Canonization of Al-Bukhārī and Muslim: The Formation andFunctionoftheSunniHadīthCanon(Leiden:Brill,2011),16;a.mlf.,Hadith,203.

219

Pavlovitchbuilkeşöyleözetlemektedir:

Eğer münferit bir haber tarihî bir olay veya bir düşünce akımı hakkındaki

yerleşik anlatıyla rahatsız edici bir şekilde tenakuz hâlindeyse, bu haberi

hâkimanlatınınbaskısındansıyrılabilmişbozulmamışbirbilgikaynağıolarak

görmeyehakkımızvardır.351

Esasen burada makalenin ilk bölümünde değinilen Avrupamerkezcibakış açısı kendisini hissettirmektedir. Batılı araştırmacılar Katolikliğin veyahıristiyan ortodoksisinin gelişimini, diğer bir ifadeyle bu teolojiler yerleşikhâle geldikten sonra uyumsuzmetinlerin apokrif ilân edilmesini evrensel birsüreç kabul etmekte ve bu gelişim şemasını İslâm’a da uygulamaktadırlar.352 Bu noktada, sistemli ve kurumsallaşmış din kadar gelenek kavramına damenfi mâna verdiklerini söylemek mümkündür. Jonathan Brown da bilhassarevizyonist oryantalistlerin dinî geleneklerin teşekkül döneminde büyük birdeğişimsürecindengeçtiğifikrindenhareketettiklerineişareteder.Sözkonusuoryantalistleregörebudeğişimpeygamberlerveyadinîfigürlerinasılöğretileriniönceortodoksiyevekutsalgeleneğedönüştürmekte,ardındandadininbaşlangıçaşamalarını bu geleneğe göre tekrar yorumlamaktadır. Brown, dinlerin birdeğişimve gelişme, sistemleşme sürecindengeçtiğini reddetmemeklebirlikte,her geleneğin hıristiyanlıktaki gibi bir dönüşüm yaşadığının öngörülmesineitirazetmektedir.353

Geleneğe olumsuz bakış veya dinin orijnal hâli ile sistematik teolojiarasındakurulanzıtlığın temelleriniyineBatı’daKitâb-ıMukaddes tenkidindearamak gerekmektedir. Meselâ Wellhausen, kurumsallaşmış din ile dininbaşlangıcı arasındaböylebir zıtlıkkurmakta, kurumsallaşmışve sistemleşmişdini bir “başkalaşma” olarak görmektedir. Bu nedenle ona göre dinlerinteşekkül aşamalarını görmek için geleneğin karartmasının ötesine geçmek

351Pavlovitch,“Origin”,41.352ShahabAhmed(ö.2015)klasikdönemeyoğunlaşançalışmalarıvetarihîperspektifleri

nedeniyle oryantalistlerin çokdarbir otantik veorijinal İslâm tanımı yaptığını bunedenle İslâmmedeniyetinindahasonrakigelişmelerinihepbuasıldanbir sapmaolarak yorumladıklarını ifade etmektedir (Shahab Ahmed, What is Islam? TheImportanceofBeingIslamic[Princeton-Oxford:PrincetonUniversityPress,2016],81;krş.Heschel,“OrientalistTriangulations”,162).Ahmed’dençokönceDonnerdaerkendönemİslâmtoplumundabirdenfazlaortodoksi(multipleorthodoxies)olduğundanbahsetmiştir. Donner bu nedenle, İslâm’ın başlangıcı hakkındaki bazı haberlerisansürleyecek, kaynakları sonraki anlayışlar doğrultusında redakte edecek otoriteolaraktekbiortodoksiiddiasınıinandırıcıbulmaz(Donner,Narratives,26-8).

353Brown’ınözetlenengörüşleriiçinbk.JonahtanA.C.Brown,“HowShouldRationalistsDeal with Dogmatism? The Case of the Birmingham Quran Pages”, http://www.jadaliyya.com/Details/32431/How-Should-Rationalists-Deal-with-Dogmatism-The-Case-of-the(eriş.tar.26Nisan2018).Ortodoksiterimininİslâm’aveYahudiliğeuygulanmasınoktasındaihtiyatlıolunmasıgerektiğihakkındabk.Pavlovitch,“Origin”,18,dn.2;Salaymeh,Beginnings,5vd.

220

gerekmektedir.354 Görüldüğü üzere burada anahtar kavramlar “başkalaşma”ve “karartma”dır. Bu bakış açısı anlaşıldığında Patricia Crone’un daha öncededeğinilen İslâmgeleneğinin, geçmişi korumakyerine yıktığı ve bunedenleİslâm’ın ilk yılları hakkında kaynaklardan bilgi edinmenin sonradan yapılantahriflernedeniylemümkünolmadığışeklindekibiriddiayınasıldilegetirebildiğidaha anlaşılır hâle gelmektedir.355 Yine daha önce Wellhausen’la irtibatındanbahsedilen Goldziher’in yahudi ortodoksisine duyduğu tepki hatta öfke de bubağlamdahatırlanabilir.356

Aykırılık ilkesi ortodoksinin hangi rivayetlerin ve bilgilerin makbul,hangilerinin ise şâz kabul edileceğini belirleyecek bir iktidara357 sahip olduğufikrinedayanarakkullanılmaktadır.Buna görebir bakıma iktidarın sansürünerağmen varlığını devam ettirmiş rivayetler, bu ortodoksinin teşekkülündenöncesineaiterken tarihli rivayetlerkabuledilmektedir.Yineaykırılık ilkesi ilebağlantılı olarak oryantalistlerin çalışmalarında “Hz. Peygamber’in olumsuzbir şekilde sunulduğu” rivayetlerin erken tarihli kabul edilmesinin gerektiğinigösterir ifadelerle karşılaşılabilmektedir. Henüz akademik oryantalizminilk isimlerinden William Muir, The Life of Mahomet’in giriş kısmında otantikrivayetleritesbitedebilmekiçintakipedilebilecekbirtakımkriterlerdenbahsedervebunlararasındaHz.Peygamber’inolumsuztasviredildiğihaberlerdevardır.358 Builkedahasonrakioryantalistlertarafındandaesasalınmayadevametmiştir.359 Meselâ Mongomery Watt, Muir’in de atıfta bulunduğu garânîk hâdisesini butür bir gerekçeyle otantik kabul etmektedir.360Watt gibi otantik siyer-megāzîrivayetlerinikabuledenisimlerdenJohannFückdegarânîkolayınıotantikkabul

354Wellhausen’ınözetlenengörüşleriiçinbk.Kratz,“Wellhausen’sMethod”,383,385.355Crone,Slaves,7.Crone’unbugörüşüileilgiliDonner’ıntenkitvedeğerlendirmesiiçin

bk.Donner,Narratives,26.356Goldziher’in İslâm’a yaklaşımını reformkavramıylabirlikte incelediğimakalesinde

Dietrich Jung,onundinîortodoksilereyönelikşiddetli tepkisindenbahseder(Jung,“IslamicStudiesandReligiousReform”,112).

357Ortodoksinin bir iktidar ağı olarak tanımlanması için bk. Salaymeh,Beginnings, 5(TalalAsad’dannaklen).

358William Muir, The Life of Mahomet, 4 cilt, (Londra: Smith, Elder & Co., 1861), 1:lxxii-lxiii. Motzki, Batı’da hadis sahasında yazılmış önemli makaleler seçkisi olanḤadīth:TheOriginsandDevelopmentkitabınayazdığıgirişteWeil,Muir,DozyvevonKremergibioryantalistlerinhadislerinarasındaazsayıdakiotantikrivayetiayıklamagörevininmodernaraştırmacılaradüştüğünüdilegetirdiklerinifakatbukonudabirmetot önerisinde bulunmadıklarını dile getirir.Motzki bunun tek istisnasının bazıkriterlerden bahseden Muir olduğunu ifade eder (Motzki, “Introduction”, Ḥadīth,xvii, dn. 19). GerçektenMuir’in kitabının girişinde daha sonra diğer oryantalistlertarafındangeliştirilecekçoksayıdadeğerlendirmesiolduğugörülmektedir.

359Goldziher’indöneminkabullerineaykırıolmasınedeniylebirbilgiyidahainandırıcıkabuletmesiiçinmeselâbk.Goldziher,MuslimStudies,2:39,dn.7.

360Hoyland,“Writing”,5.

221

etmesinin yanı sıra361 Hz. Peygamber’in gençliğindeki dinî görüşleri hakkındaortodoksi tarafından kabul edilmeyen rivayetleri esas almayı salık verdiğindeaynı noktadan hareket etmektedir.362 Bu nedenle Hz. Peygamber’in nübüvvetöncesiputlarakurbankestiğişeklindekibilgiyidoğrukabuletmiş,benzerşekildeFück’tençoksonra363aynıkonudakirivayetiinceleyenM.J.KisterdeburivayetinHz.Peygamber’inEhl-isünnettarafındanüzerindeittifakedilenismetsıfatındanfarklı bir tablo çizmesi nedeniyle erken tarihli olduğunu dile getirmiştir.364 NitekimSchoelerdeKisterveöğrencisiLecker’inFücktarafındanortayakonulanprensipten –Schoeler açıkça ifade etmese de aykırılık ilkesi- hareketle erkentarihli rivayetleri tesbitettiklerine işaretetmektedir.365Yakındönemde ise İbnSayyâdrivayetihakkındamakalekalemalanDavidHalperinhadisinİbnÖmer(ö.73/692)tariklerindegeçenHz.Peygamber’in(s.a.v.)hurmaağaçlarınısiperedinerek İbn Sayyâd’ı dinlemesine366 dair ifadelerden hareketle olayın tuhafve utanç vericimahiyetinin otantikliği lehine delil teşkil ettiğini dile getirir.367 GörüldüğüüzereburadadaaçıkçaifadeetmesedeHalperinaykırılıkilkesindenhareket etmektedir. Yine daha önce isnad kronolojisi ile ilgili görüşlerindenbahsedilenPavelPavlovitch’inİbnSîrîn’inisnadınilkkezsorulmayabaşlanmasıile ilgili sözünün güvenilir olduğu şeklindeki kanaatini gerekçelendirirkenkullandığıdelillerdenbirisideaykırılık ilkesidir.368Pavlovitch,açıkçabu ilkeyeatıftabulunarakisnaduygulamasınınHz.Peygamber’invefatındanhemensonra

361Fueck,“TheRoleofTraditionalisminIslam”,16.362Bekir Ezer, Alman Oryantalistlerin Hz. Muhammed Sünnet ve Hadis Hakkındaki

Çalışmaları (1900–1950) (yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi, 2007), 86. Hz.Peygamber’in hayatıyla ilgili bu tür rivayetlerin kullanılması hakkında ayrıca bk.Motzki,“Introduction”,TheBiographyofMuḥammad,xvi.

363Fück’ün söz konusu görüşlerini dile getirdiği “Die Rolle des Traditionalismus imIslam” isimli makalesi 1939’da yayımlanmış, “Das Verhältnis Muḥammeds zumarabischen Heidentum” başlıklı notları ise ilk kez 1999’da yayımlanmışsa da1941’dekalemealınmıştır.Bk.http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/ssg/content/pageview/624167(eriş.tar.5Nisan2019).

364M. J. Kister, “Torbadaki Et (Bir İlk Dönem Rivayeti Üzerine Çalışma)”, çev. EnbiyaYıldırım,CumhuriyetÜniversitesiİlâhiyatFakültesi,4(2000):178.

365Schoeler, Biography, 7-8. Marco Schöller’in benzer bir yaklaşımı için bk. a.mlf.,Biography, 12. Jonathan Brown, daha önce birçok oryantalist tarafından otantikkabuledilenMedineVesikasıhakkındakimüsbetdeğerlendirmeninbirnedeninindeyineaykırılıkilkesiolduğunuifadeeder.ZiraVesika,Yahudilerinümmetinbirparçasıolaraksayılmasınedeniyledahasonrakiortodokskabuleaykırıdır(Brown,Hadith,222).

366Buhârî,“Cenâiz”,79(hadisnr.1355);“Cihâdve’s-siyer”,178(hadisnr.3056);Müslim,“Fitenveeşrâtü’s-sâʿa”,95.

367DavidJ.Halperin,“TheIbnSayyādTraditionsandtheLegendofal-Dajjāl”,JournaloftheAmericanOrientalSociety,96/2(1976):219.Ayrıcabk.Hoyland,“Writing”,18,dn.19.

368Pavlovitch’egöreİbnSîrîn’insözündegeçenfitne,dahaönceaktarıldığıüzereikincifitnedir.

222

başladığı şeklindeki sonraki kabule aykırı olması nedeniyle haberi güvenilirkabuletmektedir.369

Netice olarak, oryantalistlerin İslâm’la ilgili yerleşik ve ‘resmî’ görüşüşüpheligörmesiparadigmafarklılığındanbahsetmeyizorunlukılanhususlardanbirisiniteşkiletmektedir.Müslümanâlimlerİslâm’ınteşekküldönemihakkındadetaylardafarklılıklararzetmeklebirlikteüzerindeicmâettikleribirtasavvurasahiptir. Oryantalistler bu icmâyı esas alarak kaynakları okumamakta, bilâkisbu icmâyı aşarak literatürü değerlendirmekte ve bunu salık vermektedir.Bu nedenle müslümanların şâz olarak niteledikleri haberleri asıl almaktançekinmediklerigibi,naslarıveyaselefinsözlerinigerektiğindete’vilyadaSünnîparadigma içerisinden olabildiğince hüsn-i zanla değerlendirme, tenkittenönceanlamaçabasınagirmezler.Zirabutürbiryaklaşımancakbukaynakların‘kanonik’liğininkabulüyleveiçeridenbirbakışlamümkündür.Buradaanlatılmakistenilen konuyu somutlaştırma adınaNevevî’nin (ö. 676/1277), Hz. Abbas’ın(ö. 32/653) Hz. Ali’yi (ö. 40/661) “Eymüminlerin emiri! Benimle şu yalancı,günahkâr,vefasız,hainarasındahükümver.”370 şeklindekiifadelerleHz.Ömer’e(ö.23/644)şikâyetihakkındaKādîʿİyaz(ö.544/1149)vasıtasıylaMâzerî’den(ö.536/1141)naklettiğiyorumörnekverilebilir.Mâzerî,busözlerinHz.Abbas’anisbetiveHz.AliiçinkullanılmasınınuygunolmayacağınaişaretedervehernekadarismetsıfatıyalnızHz.Peygamberiçinsözkonusuysadaonamülâkīolmuşsahâbehakkındabutürsözlerinhüsn-izanlate’viledilmesigerektiğinibelirtir.Buna göre bu sözlerin öncelikle nisbeti sorgulanmalı eğer sözün sâbit olduğuortayaçıkarsaozamanHz.Abbas’ınoğlugibiolanyeğenihakkındamuhtemelenonuhatasındandöndürmeküzeregerçeğiyansıtmadıklarınıbilerekbuifadelerikullandığışeklindebiryorumagidilmelidir.371Görüldüğüüzerebutürbiryorumu mümkün kılan ve aktarılan sözlerin hüsn-i zanla te’vil edilmesini gerektirenhusus,buikiönemlişahsiyeteverilenkıymettir.Butüryorumlar,Batı’daKitâb-ı

369Pavlovitch,“Origin”,41.PavlovitchaykırılıkilkesininWilliamMuirtarafındanyapılantarifine de işaret etmektedir. Oryantalistlerin çalışmalarında ilk nesilden itibarenilkeninuygulanmasınaçoksayıdaörnekgöstermekmümkündür.Meselâbk.Donner,Narratives, 29 vd.; Shoemaker, “ʿUrwa”, 330 (ifk hâdisesi ile ilgili olarak). AndreasGörke ise aykırılık ilkesinin her zaman erken tarihli rivayetleri tesbitte yardımcıolmadığına, ilkenin ihtiyatlı şekilde kullanılması gerektiğine işaret etmektedir(AndreasGörke,“BetweenHistoryandExegesis:theOriginsandTransformationoftheStoryofMuḥammadandZaynabbtǦaḥš”,Arabica,65[2018]:63).

370Müslim,“Cihâdve’s-siyer”,49.371Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref, Sahîhu Müslim bi şerhi’n-Nevevî, 18 cilt,

(Kahire: el-Matbaatü’l-Mısriyye, 1349/1930), 12: 72.Ayrıca krş.Mâzerî,Muʿlimbifevâ’idiMüslim,nşr.Muhammedeş-ŞâzelîNeyfer (Tunus:Beytü’l-hikme,1991), III,18.WilferdMadelung’agöreiseHz.AbbasveAli’yimenfibirşekildetasviredenburivayetin detayları Hâşimi karşıtı Emevî Sünnîliğini yansıtmaktadır ve bu nedenlegüvenilir olmamasımuhtemeldir (WilfredMadelung, Successtion toMuḥammad: AStudyoftheEarlyCaliphate[Cambridge:CambridgeUniversityPress,2004],63).

223

Mukaddes çalışmalarında “principle of charity/hüsn-i zan prensibi” şeklindeadlandırılan ilke kapsamında değerlendirilebilir. Jonathan Brown bu ilkehakkındaşuyorumuyapmaktadır:

Bir dinî metnin kanonikliği, hüsn-i zanla okunması ve yorumlanması ile

ölçülebilir. Eğer bir toplum, birmetni, metin içi çelişkileri olabildiğince aza

indirmeyevemetnintesbitettiğihakikatiledışdünyadakigerçeklikarasındaki

çelişkileri te’lîf etmeye çalışarak, olabilecek enmüsbet şekilde okuyorsa, bu

okumatarzıhüsn-izanna(charity)dayalıbirokumadırvemetninkanonikliği

sabitdemektir.372

Aktarılan açıklamalardan da anlaşıldığı üzere metnin yorumlayan kişinezdindeki kıymeti nasıl anlaşılacağı konusunda belirleyici olmaktadır. Bunedenle oryantalistlerin âyet ve hadisleri veya çeşitli âlimlerin görüşlerinimüslümanlargibianlayıpyorumlamasısözkonusuolmadığıgibimüslümanlarınmuteber görmedikleri veya şâz saydıkları haber ve bilgileri aykırılık ilkesigereğincekabuledebilmektedirler.

Sonolarakoryantalist geleneğin şimdiye kadar sıralananlardışındadahaöncemüstakil birmakalede ele alındığı için373 burada ayrıca ele alınmayacakortak bir iddiasını hatırlatmakta fayda vardır. Söz konusu iddia, bilhassa ilknesil yahudi oryantalistlerin çalışmalarından itibaren sıklıkla vurgulanan,İslâmmedeniyetinindiğerdinvekültürlereborçluluğunu ifadeeden“kültürelödünçalma”iddiasıdır.Akademikoryantalizminbaşlangıcındanbugünehemenheroryantalistbukonuyadeğinmişvebirşekildebiretkilenmeveödünçalma iddiasında bulunmuştur. Bununla birlikte oryantalist geleneğin içerisinde herbenzerliğin,ödünçalmayahamledilmesineitirazedenisimlerinvarlığıdaifadeedilmelidir.

Sonuç Yerine: Batı’da Akademik Hadis Çalışmalarının Bugünkü Durumu ve Müslümanların Bu Araştırmalara Yaklaşımı:

Batı’daki hadis araştırmaları açısından gelinen durum ve bir gelecekprojeksiyonu yapmak gerekirse; isnad-metin analizinin uygulandığı doktoraçalışmalarıvemakalelerdebirartışolsadarevizyonistlerinnedenolduğuaşırışüpheciliğin oryantalist paradigmanın hâkim tonu olmaya devam edeceğiniöngörmek mümkündür.374 Bu bağlamda, Harald Motzki’nin Şubat 2019’daki

372Brown,Canonization,30.373Meselâ bk. Fatma Kızıl, “Avrupamerkezciliğin Bir Yansıması Olarak Oryantalist

Söylem:KültürelÖdünçAlmaKavramı”,İnsanveToplum,3/6(2013),323-332.374Chase Robinson da benzer bir değerlendirme yapmaktadır (Chase F. Robinson,

“CroneandtheEndofOrientalism”,IslamicCultures,IslamicContextsEssaysinHonorofProfessorPatriciaCrone, ed.BehnamSadeghiv.dğr., [Leiden-Boston:Brill,2015]597, 612). Fakat onun makalenin genelinde revizyonistler öncesi Batı’da İslâm

224

vefatınındamutavassıtoryantalistleriçinbüyükbirkayıpolduğubelirtilmelidir.Bugün itibariyle Wansbrough’un veya Hagarism’de dile getirdikleri şekliyleCrone-Cook’un temsil ettiği revizyonizm derecesinde olmasa da aşırışüpheciliğinoryantalizmiçerisindetâlibireğilimiteşkiletmediğisöylenebilir.BudurumgünümüzdeBatı’dakiçalışmalarıtakipedip,gerektiğindetenkitedecekaraştırmacıların arkeoloji, nümizmatik, papiroloji,375 paleografya, epigrafi376 vekodikolojigibisahalarladahafazlameşguliyetiniveyabusahalardakigelişmelerieş zamanlı izlemesini gerektirmektedir.377 Zira aşırı şüpheci yaklaşım dahaöncedeaçıklandığıüzerebelgeselniteliktekidelillerekıymetvermekte,ayrıcabu özellikte deliller bilhassa oryantalistlerin e silentio (sessizlik) argümanınıkullanarak öne sürdükleri iddialarına itirazda ve tartışmaları bitirmektebilhassabelirleyiciolmaktadır.378Ayrıcayalnızcaaşırışüphecilerecevapvermerefleksinin dışında İslâmmedeniyetini öncelikle Yakın Doğu379 medeniyetinin

araştırmalarındaşüpheciliğinetkisiniolduğundanazgösterendeğerlendirmelerinekatılmak mümkün değildir. Zira bilâkis revizyonizmin ortaya çıkması yönündeadımlarSchacht’laatılmıştır.

375Avusturya Millî Kütüphanesi başta olmak üzere Batı’da çeşitli kütüphanelerdekibinlercedokümanıihtivaedenpapirüskoleksiyonlarıhâlâmüslümanaraştırmacılarınilgisini beklemektedir. Bu konudamuasır araştırmacılar Raif-Georges Khoury, EvaMira Youssef-Grob ve PetraM. Sijpesteijn’ın çalışmaları örnek olarak incelenebilir.PapirolojininBatı’dagelişenbirbilimdalıolmasındasömürgeciliğinetkisihakkındabk.Salaymeh,Beginings,25-6.

376StephenHumphreysdeİslâmtarihialanındabuaraştırmaalanlarınınöneminedikkatçekmektedir.Bk.Humphreys,İslamTarihMetodolojisi,21.

377Söz konusu sahaların İslâm araştırmalarındaki yerini görmek açısından Jere L.Bacharach’ın ve Robert Hoyland’ın çalışmaları incelenebilir. Genç oryantalistlerinyanısıramüslümanaraştırmacılarınepigrafivepaleografisahalarındayakıntarihtekiçalışmalarına 2015’ten itibaren yayımlananArabian Epigraphic Notes dergisindenulaşılabilir.

378Elbette bu, daha önce işaret edildiği üzere, belgesel delillerin her zaman isabetliyorumlandığı ve her şartta yazılı (edebî) kaynakların üstün olduğu anlamınagelmemektedir.FakatbusahalardakiçalışmalarınöneminigöstermeküzeremeselâDavid Powers’ın peygamberliğin Hz. Muhammed (s.a.v.) ile sona erdiği inancınındaha sonra ortaya çıktığı ve Zeyd’in (ö. 8/629) oğlu Üsâme’nin (ö. 54/674) butür bir iddiada bulunmasının önüne geçmek için evlâtlıkların gerçek oğullar gibiolmadığı inancının yanı sıra Ahzâb Sûresi’nin 36-40. âyetlerinin uydurulduğuiddiasıhatırlanabilir.SeanAnthony,Powers’ınbuiddialarınıZayd:TheLittleKnownStory of Muḥammad’s Adopted Son (Philadelphia 2014) isimli kitabına yazdığıdeğerlendirmederadyokarbontestiyle645-679yıllarıarasınatarihlenenTübingenMushafı’ndaAhzâbsûresinintamamınınyeralmasıilecevapvermektedir.Bk.SeanW.Anthony,“DavidS.Powers,Zayd:TheLittleKnownStoryofMuḥammad’sAdoptedSon”, https://www.academia.edu/11376884/Review_of_David_S._Powers_Zayd_Philadelphia_University_of_Pennsylvania_Press_2014_(eriş.tar.04Kasım2016).

379Yaygınlığı nedeniyle “Yakın Doğu” terimi kullanılmıştır. Aksi takdirde buisimlendirmenin ideolojik bir coğrafî ayrıma delâlet ettiğine mebzûl miktardaçalışmada işaret edilmiştir.En sonolarakLenaSalaymehde tambir coğrafî sınıraişaret etmeyen bu siyasî isimlendirme yerine “Güneybatı Asya” ifadesini tercihetmiştir(Salaymeh,Beginnings,9).

225

birparçasıolarakanlamakvedünyatarihindekiyeriniteslimedebilmekiçinbualanlardakiyeterlikleredeihtiyaçvardır.

Bugün, Batı’da yeni ve sayıları artan bir araştırmacı grubundan da sözedilmelidir.Bunlar,JonathanA.C.Brown,ScottC.LucasgibiiyiüniversitelerdenmezunolmuşBatılımühtedilerileyinebuüniversitelerdeoryantalistepistemikcemaat içerisindeyetişenmüslümanya ikinciveyaüçüncünesilgöçmenlerdir.Öte taraftanM. J.Kister,MichaelLeckerveyaLenaSalaymehgibi İsrailli İslâmaraştırmacılarısözkonusudur.Budurum,artık‘oryantalist’i“gayrimüslimBatılı”yerine“oryantalistparadigmayamensupkişi”şeklindetanımlamakgerektiğinigöstermektedir.380AksitakdirdeBrown’ınyanısıraWaelb.Hallaqgibi isimlerideğerlendirmekdezorlaşacaktır.BuisimlerinBatı’dakihadisçalışmalarınauzunvadedekietkisiisezamaniçerisindegörülecektir.

Makalenin sonunda, oryantalistlerle ilgili çok sık tekrar eden yanlışbilgileri de tashih etmek gerekmektedir. Öncelikle, Arapçalarının iyi olmadığıiddiasının çoğu durumda gerçeği yansıtmayan bir genelleme olduğu ifadeedilmelidir. Bilâkis ilk nesil oryantalistlerin, Arapça bir tarafa karşılaştırmalıSâmîdilleriuzmanıolduğuunutulmamalıdır.Akademikİslâmiyataraştırmalarıöncesindeki oryantalistlerin, Oxford Üniversitesi’nin ilk Arapça profesörüEdwardPococke gibi “kusursuzArapça bilgisi”381 ile övülen istisnalar dışında,Arapçalarının daha sonraki oryantalistler kadar iyi olmadığı doğrudur. FakatbudurumArapça’yıçoğunluklakendiimkânlarıveDoğuseyahatlerivasıtasıylaöğrenenoryantalistlerinyerinieğitimleriniüçüncüveyadördüncünesilArapçaprofesörlerinin yaptığı Arapça kürsülerinde alan nesle bıraktığı XIX. yüzyılınortalarından itibaren değişmiştir.382 Günümüzde İslâm tarihinin teşekküldönemine ağırlık veren oryantalistlerin dışında, daha ziyade sosyal bilimlerçerçevesinde bölge araştırmalarıyla meşgul oryantalistlerin ise İslâmî ilimleralanındakilerkadardil yeterlikleri bulunmayabilir. Zirabualanlardaortalamabirdilbilgisiyeterliolmaktadır.

Oryantalistlerleilgilidilegetirilen,kaynaklarıkasıtlıbiçimdetahrifettikleriiddiasınagelince,XIX.yüzyıloryantalizmi içinbu iddianındoğruolduğukabuledilebilir.383BudönemineserleriayrıcaifadeveüslûpaçısındanEdwardSaid’in

380Batılıolmayanaraştırmacılarındaoryantalistparadigmayıtakipedebilmesihakkındabk. Fatma Kızıl, “In Pursuit of a Common Paradigm: Islamic and Western Ḥadīṯ Studies”,Hikma:JournalofIslamicTheologyandReligiousEducation,6/10(2015):12,dn.8.Ayrıcakrş.LenaSalaymeh,Beginnings,13.

381Irwin,OryantalistlerveDüşmanları,98.382Krş.Irwin,OryantalistlerveDüşmanları,13.LeidenÜniversitesi2013yılındaArapça

öğretiminin400.yılınıkutlamıştır(Vrolijk,“ArabicStudies”,13.383Örnekleriçinbk.MehmedS.Hatiboğlu,“Batı’dakiHadisÇalışmalarıÜzerine”,İslâmi

Araştırmalar, 6/2 (1992): 105-13. Yine Guillaume’un Arapça metni ispatlamakistediğimaksadayönelik İngilizce’ye çevirmesihakkındabk.Kister, “BirTorbaEt”,

226

Orientalism’indeçizdiğitabloyudoğrulayanörneklerledoludur.Fakatgünümüzdehakemlik,editörlük,jüriüyeliğigibikontrolmekanizmalarınınkuvvetliişletildiğiyayınevleri, dergiler, üniversiteler ve enstitüler bünyesinde gerçekleştirilenakademikstandartlardakifaaliyetlerdebutürkasıtlıtahrifleristisnaîdirvevukubulmaları halinde gözden kaçması çok da mümkün değildir. Bu tür tahrif veçarpıtmalarınbilhassametinlerinyorumuvekaynaklaraveyaverilereseçmeciyadaçiftestandartlayaklaşmaneticesindeoryantalistlertarafındanyapıldığındaise önceliklediğeroryantalistlertarafındantesbitvetenkitedilmektedir.Meselâ,Crone,Hz.Peygamber(s.a.v.)hakkında“militanbirvâiz”dediğindeyorumyoluylahakikatitahrifetmektedirvebenzerörneklerbilhassaaşırışüpheciverevizyonistoryantalistlerin çalışmalarındabugünde görülmektedir.384 Fakat Crone örneğiaynı zamanda oryantalistlerin paradigma içi kontrollerinin ne kadar güçlüişletildiğinidegösterir.ZiraCrone’uniktibasedilenifadesininyeraldığıkitabaenserteleştirilerdenbirisiFredDonner’dangelmiştir.385BubağlamdayineRobertSerjeant’ın386 (ö. 1993) Crone ve Wansbrough’un, hatta Juynboll’un Cook veWansbrough’unkitaplarınayazdığıtenkitlerdehatırlanabilir.Sözkonusukontrolmekanizmasınındahaöncekidönemdede işlediğinigösterenbirörnekolmaküzere,Goldziher’inKubbetü’s-sahra’nınAbdülmelik tarafındanbirhacmekânıolarakinşaedildiğiiddiasınaTalâtKoçyiğit’in(ö.2011)1967’deyazdığıtenkidebenzerdeğerlendirmeleriGoitein’in1950’de yayımladığımakalesinde görmekmümkündür.387Hadissahasındabukontrolmekanizmasınınyakıntarihtekienyetkinörneklerini iseşüphesizHaraldMotzkivermiştir.388DolayısıylaBernardLewis’in oryantalistlerin en müdekkik ve müteşeddid münekkitlerinin yineoryantalistlerolduğuşeklindekigörüşünekatılmamakmümkündeğildir.389

Dahaöncedeifadeedildiğiüzeremeselârevizyonistoryantalistlereyönelik

169,dn.12,13.384Crone,Slaves,5.385FredM.Donner,“SlavesonHorses.TheEvolutionoftheIslamicPolity”,Journalofthe

AmericanOrientalSociety,102/2(1982):367-371;ayrıcabk.a.mlf.,Narratives,26,dn.67.

386Serjeant,MuhammedMustafael-Aʿzamî’nindoktoratezdanışmanıdır.387Bk.TalâtKoçyiğit,“I.Goldziher’inHadisleİlgiliBazıGörüşlerininTahlilveTenkidi”,

AnkaraÜniversitesiİlâhiyatFakültesiDergisi,15(1967):48-51;Goitein,Studies,135-138. Oryantalist paradigmanın kendi içindeki tenkit mekanizmasına örnek olmaküzereEncyclopaediaofIslam’ınbirinciveikinciedisyonlarındakiAbdullahb.Abbasmaddelerikarşılaştırılabilir.Ötetaraftanoryantalizminşüphecilerdenmutavassıtlaradoğru bir çizgi üzerinde ilerlemediklerini, oryantalist paradigma içerisindenki üçgrubunbugüneşzamanlıolarakmevcudiyetinigöstermeküzereiseüçüncüediysondailgilimaddeyebakılabilir.

388Motzki’nin kaynak kullanımında seçmeci yaklaşımla kaynaklardaki bilgiyiçarpıtmasınıntesbitedilebilentekörneğiiçinbk.HaraldMotzki,“TheProphetandtheCat”,59,dn.121.

389Lewis,“TheQuestionofOrientalism”.

227

ensert tenkitlerbizzatdiğeroryantalistler tarafındandilegetirilmiştir.Verilerarasındabirseçimegidilmesi,diğerbirifadeyleresmintamamınınsunulmamasırevizyonistler dışında bilhassa XIX. yüzyılda aktif oryantalistlerin eserlerindeçoksıkgörülenbirdurumdur.Ayrıcabugündeoryantalistlerinmevcutverilerikendi paradigmalarına uygun şekilde anlayıp yorumladıkları da göz önündebulundurulmalıdır. O nedenle bir hadisi daha önce hiçbir İslâm âlimininyapmadığıgibianlayıpyorumlayabiliryadabirbilgidenmüslümanokuyucununbeklemediği bir sonucu çıkarabilirler. Oryantalistlerin bir meseleyi, konuyuyanlışanladığıveyatahrifettiğişeklindekitenkitlerinbüyükkısmıdaparadigmafarklılığının390sözkonusuetkisindenkaynaklanmaktadır.

Son dönemde yaygın bir kanaat de Batı’da hadis çalışmalarının sayısınınveetkinliğininazaldığışeklindedir.Sözkonusukanaatindegerçeğiyansıttığınısöylemekmümkün değildir. Öncelikle Avrupa’nın yanı sıra Kuzey Amerika’dabirçokyükseklisansvedoktoratezihazırlanmakta,391ayrıcayaklaşık150yıllıkgeçmişesahipolanlardanbaşlamaküzereçoksayıdasürelimatbuathâlenyayınhayatına devam etmekte ve düzenli aralıklarla makaleler yayımlamaktadır.Birçok yayınevi tarafındanbasılankitapların yanı sıra392 1683’te kurulanBrillYayınları’nın sonyıllardakikataloglarınabakmakdahibukanaatinyanlışlığınıgöstermek için yeterli olacaktır. Burada iki noktaya da dikkat çekmekgerekmektedir. Öncelikle Batı’da bilhassa hadis, fıkıh, siyer ve İslâm tarihibirbirindentamamenayrıihtisassahalarışeklindetemayüzetmemiş,bualanlarsüreklibirbiriileirtibatlıbiçimdeelealınmıştır.Hattasözkonusuhalkanınzamanzamankelâmvetefsirideiçinealacakşekildegenişlediğigörülmektedir.İkinciolarak bu değerlendirmemuhtemelenXVIII. yüzyıldan İkinciDünya Savaşı’nakadarki dönemdeDoğuüzerine çalışmaların inanılması güç kapsamve hacmiyapılanmukayesedenkaynaklanmaktadır.

Yukarıdaki mülâhazaların ışığında, sıkça yöneltilen, “oryantalistlerin

390Bk.Humpreys,İslamTarihMetodolojisi,s.24.391 Meselâ, Kanada McGill Üniversitesi’nde 1952-2016 yılları arasındaki hazırlanan

tezlerinlistesiiçinbk.https://www.mcgill.ca/library/files/library/Islamic_Studies_theses_1952_2006.pdf (eriş. tar.6Mart2019); sononyıldadokuzHollandavebirBelçikaüniversitesiniihtivaedentheNetherlandsInteruniversitySchoolforIslamicStudies(NISIS)çerçevesindehazırlanmışdoktoratezleriiçinbk.https://nisis.sites.uu.nl/dissertations/(eriş.tar.6Mart2019).YalnızMichaelCook’undanışmanlığındabitirilmiştezlerdenbazılarıiçinbk.https://nes.princeton.edu/people/michael-cook(eriş.tar.6Mart2019).

392 BaşlangıçtanbugüneyapılançalışmalarınboyutlarınıgörmekiçinhâlenyayımlananOrientalistische Literaturzeitung (1898’den itibaren) ve Bibliotheca Orientalis (1943’tenitibaren)gibiliteratürdeğerlendirmesineyerverenbibliyografikdergilerveMüslümanlarınBatıdillerindeyazdığıçalışmalarınıdaihtivaetmeklebirlikte590binden fazlakayıt içeren Index Islamicus (1906’dan itibaren)veri tabanı (https://bibliographies.brillonline.com/browse/index-islamicus (eriş. tar. 18 Mart 2019)incelenebilir.

228

çalışmalarındanistifadeedilmelimi?”sorusunadacevapvermekgerekmektedir.Öncelikle Batılı araştırmacıların, köklü kurumlarda; kütüphane, seyahat vedil öğrenimi noktasında iyi imkânlarla yazmalar başta olmak üzere İslâmkaynaklarına ulaşma ve bu kaynakları kullanma açısından gerekli altyapıve birikime sahip yetiştiği teslim edilmelidir. Oryantalistlerin meseleleredışarıdanbakışısorununagelince, ‘dışarıdan’birmedeniyetvedininnekadarisabetlianlaşılabileceğisorusuüzerindeşimdiyekadarsosyalbilimlerinçeşitlisahalarında verilen literatürde fazlasıyla durulmuş ve bu noktada artık birfarkındalık seviyesine ulaşılmıştır. Bu farkındalık hem oryantalistlerde hemde onların çalışmalarını takip edenmüslümanlardamevcuttur ve bu nedenleoryantalistlerinçalışmalarınınsorunluyönleridikkatliaraştırmacılarıngözündenkaçmayacaköngörülebilirproblemlerhâlinegelmiştir.Hattadahaönce‘içeriden’dile getirilenlerden farklı soruları gündeme getirmesi nedeniyle ‘dışarıdan’bakışınmüsbetkatkısındandahisözedilebilir.Bunedenle,Batılıaraştırmacılarınçalışmaları, tezler hazırlanırken yapılan literatür değerlendirmelerinde gözardıedilmemeli,konununuzmanları tarafındantakipvekritikedilmeli,ayrıcaliteratürleilgilitesbitlerininyorumlardanayrılmasışartıyla-kisözkonusuayrımbilhassaparadigmafarklılığınınbilincindeolanlar içingerçektenmümkündür-bu çalışmalardan ve birikimden istifade edilmelidir.393 Esasen, açıkça atıftabulunulmasa da fiiliyatta böyle bir istifadenin hâlihazırda hem çalışmakonularınınseçimlerihemdetartışılanmeseleleraçısındanmevcudiyetialanınuzmanlarıtarafındankolaylıklatesbitedilebilmekte,dolayısıyla“oryantalistlerinçalışmalarından istifade edilmeli mi?” sorusu hem gereklilik hem de vâkıaitibariyle“cevaptanmüstağnibirsual”halinegelmektedir.

393 Bu konuda Caetani gibi oryantalist geleneğin en problemli olduğu dönemdenbir oryantalistin çalışmalarından bile yorum-bilgi/veri ayrımı yapılarak istifadeedilebileceğine dair benzer bir değerlendirme için bk. Ahmad, “Leone Caetani’sAnnali”,216.

229

Kaynakça

Abdürrezzâk b. Hemmâm,el-Musannef,11cilt,nşr.Habîburrahmanel-Aʿzamî,Beyrut:el-Meclisü’l-ʿilmî,1403/1983.

Aerts,Stijn,“ThePrayersofAbūMuslimandal-Maʾmūn.AnExerciseinDatingḤadīth”,JournalofAbbasidStudies,1(2004):66-83.

“Isnād”, Encyclopaedia of Islam, Three, https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/isnad-COM_32616?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=Isnad(eriş.tar.8Nisan2019).

Ahatlı, Erdinç,Yahya b. Main ve Cerh-TaʿdildekiMetodu, yüksek lisanstezi,SakaryaÜniversitesi,1992.

Ahmad,Bilal,“LeoneCaetani’sAnnalidell-IslāmonSīrahoftheProphetMuḥammad”,IslamicStudies,54/3-4(2015):203-16.

Ahmed, Asad Q., The Religous Elite of Early Islamic Ḥijāz: FiveProsopographicalCaseStudies,Oxford:UniversityofOxford,2011.

Ahmed b. Hanbel, Kitâbü’l-ʿİlelvemaʿrifeti’r-ricâl,3cilt,nşr.Vasiyyullahb.MuhammedAbbas,Riyad:Dârü’l-Hânî,1422/2001.

Ahmed, Shabab, What is Islam? The Importance of Being Islamic,Princeton-Oxford:PrincetonUniversityPress,2016.

Ali b. el-Medînî, el-ʿİlel,nşr.MuhammedMustafael-Aʿzamî,Beyrut:el-Mektebü’l-İslâmî,1980.

Anthony, Sean W., “Early Arabo-Islamic Epigraphy and the PositivistFallacy:ABriefCommunication”,Al-ʿUṣūral-Wusṭā,26(2018):201-207.

“David S. Powers, Zayd: The Little Known Story of Muḥammad’sAdopted Son”, https://www.academia.edu/11376884/Review_of_David_S._Powers_Zayd_Philadelphia_University_of_Pennsylvania_Press_2014_(eriş.tar.04Kasım2016).

Arslan, Hüsamettin, Epistemik Cemaat: Bir Bilim Sosyoloji Denemesi,İstanbul:ParadigmaYayıncılık,2007.

Aydınlı, Abdullah, “Hadis Karşıtlığının Yeni Gerekçeleri”, İslâm’ınAnlaşılmasındaSünnetinYeriveDeğeri:KutluDoğumSempozyumu2001,Ankara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,2003,141-51.

Azami,M.Mustafa,OnSchacht’sOriginsofMuhammadanJurisprudence,Oxford:TheOxfordCentreforIslamicStudies,1996.

230

Bedruddîn ez-Zerkeşî, Hz.Aişe’ninSahabeyeYönelttiğiEleştiriler,çev.ve düzenleyenBünyaminErul,Ankara:Kitâbiyât,2002.

Bennett,Clinton,InSearchofMuhammad,Londra:Cassell,1999.

Berg,Herbert,TheDevelopmentofExegesis inEarlyIslam:TheAuthenticityofMuslimLiteraturefromtheFormativePeriod,Richmond:CurzonPress,2000.

Bertaina,David,“TheDebateofTheodoreAbūQurra”,Christian-MuslimRelations:ABibliographicalHistory,ed.DavidThomasv.dğr.,8cilt,Leiden-Boston:Brill,2009-2016,1:556-64.

Beyhakī,EbûBekrAhmedb.el-Hüseynb.Alî,es-Sünenü’l-kübrâ,11cilt,nşr. Muhammed Abdülkādir ʿAtâ, Beyrut: Dâru kütübi’l-ʿilmiyye,1424/2003.

Boekhoff-van der Voort,Nicolet,“TheKitābal-Maghāzīofʿ Abdal-Razzāqb.Hammāmal-Sanʿānī:SearchingforEarlierSource-Material”,TheTransmissionandDynamicsoftheTextualSourcesofIslamEssaysinHonourofHaraldMotzki,ed.NicoletBoekhoff-vanderVoortv.dğr.,Leiden-Boston,Brill,2011,27-47.

Brockelmann, Carl, “Almanya’da Oryantalistik Çalışmalar”, çev. BekirEzer,HadisTetkikleriDergisi,7/2(2009):159-69.

Brown, Daniel W., Rethinking Tradition in Modern Islamic World,Cambridge: Cambridge University Press, 1996 (Türkçe çevirisi:İslam Düşüncesinde Sünnneti Yeniden Düşünmek, Ankara: AnkaraOkulu,2002).

Brown, JonathanA.C.,TheCanonizationofAl-BukhārīandMuslim:TheFormation and Function of the Sunnī H adīth Canon, Leiden: Brill,2011.

Hadith: Muhammad’s Legacy in the Medieval and ModernWorld,Oxford:OneworldPublications:2009.

“SünnîHadis Tenkidi SilsilesindenBirKesit:Hatîb el-Bağdâdî ileHâkim en-Nisâbûrî Arasındaki Gizemli İrtibat”, çev. Dilek Tekin,HadisveSiyerAraştırmaları,2/2(2016):123-31.

“HowWeKnowEarlyḤadīthCriticsDidMatnCriticismandWhyIt’sSoHardtoFind”,IslamicLawandSociety,15(2008):143-84.

“How Should Rationalists Deal with Dogmatism? The Case ofthe Birmingham Quran Pages”, http://www.jadaliyya.com/Details/32431/How-Should-Rationalists-Deal-with-Dogmatism-The-Case-of-the(eriş.tar.26Nisan2018).

231

Buhârî, EbûAbdillâhMuhammedb.İsmâîl,el-Câmiʿu’s-sahîh,9cilt,nşr.Muhammed Züheyr en-Nâsır, Beyrut: Dâru tavk’in-necât, 1422/[2001].

Kitâbü’d-Duʿâfi’s-sagīr, nşr. Muhammed İbrâhim Zâyed, Beyrut1406/1986.

Bulut,Yücel,OryantalizminKısaTarihi,İstanbul:KüreYayınları,2006.

“Oryantalizm”,TDVİslâmAnsiklopedisi(DİA),33:428-37.

Burton,John,“NotesTowardsaFreshPerspectiveontheIslamicSunna”,Ḥadīth: Origins and Developments, ed. Harald Motzki, Aldershot:Ashgate,2004,39-53.

Buskens,Léon,“Introduction”,IslamicStudiesintheTwenty-firstCentury:TransformationsandContinuities,ed.LéonBuskensveAnnemarievanSandwijk,Amsterdam:AmsterdamUniversityPress,2016,11-27.

Brugman, J., “Dozy,AScholarlyLifeAccordingtoPlan”,LeidenOrientalCollection 1850-1940, ed. Willem Otterspeer, Leiden: E. J. Brill,1989,62-81.

“SnouckHurgronje’sStudyofIslamicLaw”,LeidenOrientalCollection1850-1940,ed.WillemOtterspeer,Leiden:E.J.Brill,1989,82-93.

Conrad, Lawrence I, “The Dervish’s Disciple: On the Personality andIntellectual Milieu of the Young Ignaz Goldziher”, Journal of theRoyalAsiaticSocietyofGreatBritainandIreland,2(1990):225-66.

Cooperson, Michael,ClassicalArabicBiography:TheHeirsoftheProphetsin the Age of al-Ma’mūn, Cambridge: Cambride University Press,2004.

Coulson, Noel J., A History of Islamic Law, Edinburgh: EdinburghUniversityPress,1978.

Crone, Patricia veMichaelCook,Hagarism:TheMakingofIslamicWorld,Cambridge:CambrideUniversityPress,1977.

Slaves on Horses: The Evolution of Islamic Polity, Cambridge:CambridgeUniversityPress,1980.

Meccan TradeandtheRiseofIslam,Piscataway:GorgiasPress,2004.

“What do we actually know about Mohammed?”, http://www.opendemocracy.net/faith-europe_islam/mohammed_3866.jsp (14Ağustos2009).

232

Dayhan,AhmetTahir,“İstişrâkileİstişhadEdilirmi?-EleştirelBirBakış-”,HadisTetkikleriDergisi,5/2(2007):7-45.

Demirkent,Işın,“Herakleios”,TDVİslâmAnsiklopedisi,17:210-5.

Dickinson,Eerik,TheDevelopmentofEarlyḤadīthCriticism:TheTaqdimaofIbnAbī Ḥātimal-Rāzī(240/854-327/398),Leiden-Boston:Brill,2001.

Donner,FredM.,NarrativesofIslamicOrigins:TheBeginningsofIslamicHistoricalWriting,Princeton:TheDarwinPress,1998.

MuhammadandtheBelievers:At theOriginsof Islam,Cambridge:TheBelknapPressofHarvardUniversityPress,2010.

“Was Marwan ibn al-Hakam the First ‘Real’ Muslim”, Genealogyand Knowledge in Muslim Societies Understanding the Past, ed.Sarah Bowen Savant ve Helena de Felipe, Edinbrugh: EdinburghUniversityPress,2014,105-114.

“Islam’s Origins: Myth and Material Evidence”, https://vimeo.com/315189668(eriş.tar.5Mart2019).

Duri, A. A., “al-Zuhrī: A Study on the Beginnings of History Writingin Islam”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,UniversityofLondon,19/1(1957):1-12.

Dursun, Davut,“Avusturya(İslâmAraştırmaları),TDVİslâmAnsiklopedisi(DİA),4:179-82.

Ebû Reyye, Mahmûd, Edvâ’ʿale’s-sünneti’l-Muhammediyyeevdifâʿ ʿani’l-hadîs,Kahire:Dârü’l-maʿârif,t.y.

Eckelamn, DaleF., “TheUnderneathofAcademicLife:GudrunKrämerandIslamicStudiesToday”,WaysofKnowingMuslimCulturesandSocietiesStudiesinHonourofGudrunKrämer,ed.BettinaGräfv.dğr.,Leiden:Brill,2018,xxiv-xxxiv.

Ehlert,Trude,“Muḥammad(TheImageinMediaevalPopularTextsandinModernEuropeanLitearture)”,Encyclopaediaof Islam (EI2), 7:381-87.

Ezer, Bekir, Alman Oryantalistlerin Hz. Muhammed Sünnet ve HadisHakkındaki Çalışmaları (1900–1950), yüksek lisans tezi, ErciyesÜniversitesi,2007.

Fayda,Mustafa,“SiyerSahasındaİlkTelifÇalışmaları”,UluslararasıBirinciİslam Araştırmaları Sempozyumu: Tebliğ ve Müzakereler, 16-18Eylül,1985,İzmir:DokuzEylülÜniversitesi,1985,357-67.

233

Feingold, Mordechai, “Learning Arabic in EarlyModern England”,TheTeaching and Learning of Arabic in EarlyModern Europe, ed. JanLoopv.dğr.,Leiden-Boston:2017,33-54.

Fück,Johann,“TheRoleofTraditionalisminIslam”,Ḥadīth:OriginsandDevelopments,ed.HaraldMotzki,Aldershot:Ashgate,2004,3-26.

Gilliot, Claude, “ʿAbdallāh b. ʿAbbās”, Encyclopaedia of Islam, Three,https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/abdallah-b-abbas-COM_23549?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=Abdallah+b.+Abbas(eriş.tar.25Mart2019).

Glei, ReinholdF.,“Perihaireseōn, ‘Onheresies,ch.100’, ‘Dehaeresibus,cap.100’”,Christian-MuslimRelations:ABibliographicalHistory,ed.DavidThomasv.dğr.,8cilt,Leiden-Boston:Brill,2009-2016,1:297-301.

Goitein, ShelomoDov, Studies in IslamicHistory and Institutions, Brill:Leiden-Boston,2010.

Goldziher, Ignaz, The Ẓāhirīs: Their Doctrine and their History, AContributiontotheHistoryofIslamicTheology,çev.WolfgangBehn,Leiden:Brill,2008.

MuslimStudies,2cilt,ed.S.M.Stern,çev.C.R.BarberveS.M.Stern,Albany:StateUniversityofNewYorkPress,1977.

“MüslümanlardaRivâyet LiteratürüneDairYeniMateryaller”, çev.Hüseyin Akgün, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(2015):81-119.

Görke,Andreas,“Eschatology,History,andTheCommonLink:AStudyinMethodology”,MethodandTheoryintheStudiesofIslamicOrigins,ed.HerbertBerg,Leiden-Boston:Brill,2003,179-208.

“Tarihi Bir Şahsiyet Olarak [Hz.] Muhammed’in AraştırmasındaBeklentilerveSınırlar”,çev.FatmaKızıl,YalovaÜniversitesi İslamiİlimlerFakültesiDergisi,1/1(2015):207-219.

HaraldMotzki veGregorSchoeler, “FirstCenturySources for theLifeofMuḥammad?ADebate”,DerIslam,89/2(2012):2-59.

“BetweenHistoryandExegesis:theOriginsandTransformationoftheStoryofMuḥammadandZaynabbtǦaḥš”,Arabica,65(2018):31-63.

Groot, Alexander H. de, “Hollanda [Hollanda’da İslâm Araştırmaları]”,

234

TDVİslâmAnsiklopedisi DİA,18:229-32.

Hâkim en-Nîsâbûrî, EbûAbdillâhMuhammedb.Abdillâh,el-MedhalilâKitâbi’l-İklîl,nşr.FuâdAbdülmünʿim,İskenderiye:Dârü’d-Daʿve,t.y.

Hallaq, Wael b.,The Origins and Evolution of Islamic Law, Cambridge:CambridgeUniversityPress,2005.

“The Quest for Origins or Doctrine? Islamic Legal Studies asColonialist Discourse”,UCLA Journal of Islamic and Near EasternLaw,2/1[2002-2003]:1-31.

Halperin,DavidJ.,“TheIbnSayyādTraditionsandtheLegendofal-Dajjāl”,JournaloftheAmericanOrientalSociety,96/2(1976):213-25.

Harman, Ömer Faruk, “Yuhannâ ed-Dımaşkī”, TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA),43:580-2.

Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî, el-Câmiʿ li-ahlâkı’r-râvî veâdâbi’s-sâmiʿ, 2 cilt, nşr.Mahmûd et-Tahhân, Riyad:Mektebetü’l-maʿârif,1403/1983.

Hatiboğlu, Mehmed Said, İslami Tenkid Zihniyeti ve Hadis TenkidininDoğuşu,Ankara:Otto,2016.

“Batı’daki Hadis Çalışmaları Üzerine”, İslâmi Araştırmalar, 6/2(1992):105-13.

Heschel,Susannah, “GermanJewishScholarshiponIslamasaTool forDe-OrientalizingJudaism”,NewGermanCritique,39/3(2012):91-107.

“TheRise of Imperialismand theGerman JewishEngagement inIslamic Studies”, Modern Jewish Scholarship on Islamin Context:Rationality, European Borders, and the Search for Belonging, ed.OttfriedFraisse,Berlin/Boston:WalterdeGruyter,2018,61-92.

“Orientalist Triangulations: Jewish Scholarship on Islam as aResponsetoChristianEurope”,TheMuslimReceptionofEuropeanOrientalism: Reversing the Gaze, ed. Susannah Heschel ve UmarRyad,London:Routledge,2019,147-67.

Horovitz, Josef“TheAntiquityandOriginof the Isnād”,Ḥadīth:Originsand Developments, ed. Harald Motzki, Aldershot: Ashgate, 2004,151-58.

Hoyland,RobertG.,SeeingIslamasOthersSawIt:ASurveyandEvaluationof Christian, Jewish, and Zoroastrian Writings on Early Islam,

235

Princeton:DarwinPress,1997.

“Earliest Christian Writings on Muḥammad: An Appraisal”, TheBiographyofMuḥammad:TheIssueofSources,ed.HaraldMotzki,Leiden-Boston:Brill,2000,276-97.

“WritingtheBiographyoftheProphetMuhammad:ProblemsandSolutions”,HistoryCompass,5/2(2007):1-22.

Hourani, GeorgeF. “Joseph Schacht, 1902-69”, Journal of theAmericanOrientalSociety,90/2[1970]:163-7.

Humphreys, R. Stephen, İslam Tarih Metodolojisi: Bir Sosyal TarihUygulaması,çev.MurtezaBedir,İstanbul:LiteraYayıncılık,2004.

“TheScholarshipofMichaelA.Cook:ARetrospectiveinProgress”,TheIslamicScholarlyTraditionStudiesinHistory,Law,andThoughtinHonorofProfessorMichaelAllanCook,ed.AsadQ.Ahmedv.dğr.,Leiden-Boston:Brill,2011,xxi-xxvi.

İbn ʿAdî,EbûAhmedAbdullāhb.Adî,el-Kâmilfi’d-duʿafâ,9cilt,nşr.AliM.MuavvazveÂdilAhmedAbdülmevcûd,Beyrut:Dârü’l-kütüb’i-ʿilmiyye:t.y.

İbn Ebî Hâtim,EbûMuhammedAbdurrahmânb.Muhammed,Kitâbü’l-Cerh ve’t-taʿdîl, 9 cilt, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, 1371-3/1952-3.

İbn Mende,EbûAbdillahMuhammedb.İshâk,Şürûtü’l-eʾimme:Risâlefîbeyânifazli’l-ahbârveşerhimezâhibiehli’l-âsârvehakīkati’s-sünenvetashîhi’r-rivâyât,nşr.Abdurrahmanb.Abdülcebbârel-Feryevâî,Riyad:Dârü’l-müslimli’n-neşrve’t-tevzîʿ,1416/1995.

İbnü’s-Salâh, EbûAmrTakıyyüddînOsmânb. Salâhiddîneş-Şehrezûrî,ʿUlûmü’l-hadîs,nşr.NûreddinItr,Beyrut:Dârü’l-fikr,1406/1986.

Irwin,Robert,OryantalistlerveDüşmanları,çev.BaharTırnakcı,İstanbul:YapıKrediYayınları,2008.

Jeffery, Arthur, “The Quest of the Historical Mohammad”, The MoslemWorld,16/4(1926):327-48.

Johnston-Bloom, Ruchama, “Gustave Weil’s Koranforschung and theTransnational Circulation of Ideas: The Shaping of Muhammadas Reformer”, Modern Jewish Scholarship on Islamin Context:Rationality, European Borders, and the Search for Belonging, ed.OttfriedFraisse,Berlin/Boston:WalterdeGruyter,2018,95-118.

236

Jung, Dietrich,“IslamicStudiesandReligiousReform.IgnazGoldziher–ACrossroadsof Judaism,ChristianityandIslam”,Der Islam,90/1(2013):106-26.

Juynboll, G. H. A.,Modern Mısır’da Hadis Tartışmaları, çev. Salih Özer,Ankara:AnkaraOkulu,2000.

MuslimTradition:Studiesinchronology,provenanceandauthorshipofearlyḥadīth,Cambridge:CambridgeUniversityPress,1983.

EncyclopediaofCanonicalḤadīth,Leiden-Boston:2007.

“Introduction”,StudiesontheFirstCenturyofIslamicSociety,ed.G.H.A.Juynboll,Carbondale-Edwardsville:SouthernIllinoisUniversity,1982,1-7.

“Wansbrough, J., ‘Quranic studies. Sources and methods ofscripturalinterpretation’(BookReview)”,JournalofSemiticStudies,24(1979):293-6.

“Nāfiʿ,themawlāofIbnʿUmar,andhispositioninMuslim Ḥadīth Literature”,DerIslam,70(1993):207-44.

“Shuʿba b. al-Hajjāj (d. 160/776) and His Position amont theTraditionistsofBaṣra”,LeMuséon,111(1998):187-226.

“Abū Hurayra”, Encyclopaedia of Islam, Three, https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/abu-hurayra-SIM_0175?s.num=0&s.rows=20&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=Hurayra (eriş. tar.02Nisan2019).

Kabakçı, Enes, “Bir yeniden yorumlama örneği: Ahmed Rıza’nın‘Pozitivizm’i”,SosyolojiDergisi,3/28(2014):27-58.

Kahraman,Hüseyin, “OryantalistlerinFıkhîHadislerinMenşei ile İlgiliGörüşleriveTenkidi”,UludağÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi,2006,15/2(2006):45-76.

Khan,Ali,“Hagarism:Thestoryofabookwrittenbyinfidelsforinfidels”,https://ssrn.com/abstract=944295(6Mart2019).

Kırbaşoğlu, Hayri,AlternatifHadisMetodolojisi,Ankara:Kitâbiyât,2002.

Kızıl, Fatma,MüşterekRâviTeorisi veTenkidi, İstanbul: İSAMYayınları,2013.

Oryantalistlerin Hadislerin Menşeini Tespite Yönelik Yöntemleri,yükseklisanstezi,UludağÜniversitesi,2005.

237

“İnceleme,AraştırmaveTenkitDönemi”,HadisElKitabı,ed.ZişanTürcan,Ankara:GrafikerYayınları,2016,173-222.

“Ravi”,HadisElKitabı,ed.ZişanTürcan,Ankara:GrafikerYayınları,2016,236-71.

“Goldziher’denSchacht’aOryantalistLiteratürdeHadisveSünnet:BirOkulunYaşayanGeleneği”,HadisTetkikleriDergisi,7/2,2009:45-62.

“Türkiye’de Hadis Araştırmaları ve Oryantalizm”, TürkiyeAraştırmalarıLiteratürDergisi,11/21(2013):303-331.

“In Pursuit of a Common Paradigm: Islamic and Western Ḥadīṯ Studies”,Hikma:JournalofIslamicTheologyandReligiousEducation,6/10(2015):11-32.

“Sîret ya da Sünnet: Oryantalistler Tarafından Çizilen Sınırlar”,HadisTetkikleriDergisi,13/2(2015):7-25.

“Juynboll,GualtherusHendrikAlbert”,https://islamansiklopedisi.org.tr/juynboll-gualtherus-hendrik-albert(eriş.tar.12Mart2019).

Kister, M. J., “Torbadaki Et (Bir İlk Dönem Rivayeti Üzerine Çalışma)”,çev. Enbiya Yıldırım, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, 4(2000):167-78.

Koçyiğit, Talât,“I.Goldziher’inHadisleİlgiliBazıGörüşlerininTahlilveTenkidi”,AnkaraÜniversitesi İlâhiyatFakültesiDergisi,15(1967):43-55.

Koningsveld, P.S. van, “TheApologyofAl-Kindî”,ReligiousPolemics inContext:PapersPresentedtotheSecondInternationalConferenceoftheLeidenInstitutefortheStudyofReligions(LISOR)HeldatLeiden,27-28April2000,ed.TheoL.HettemaveArievanderKooij,Assen:RoyalVanGorcum,2004,69-92.

“Revisionism and Modern Islamic Theology”, Hikma: Journal ofIslamicTheologyandReligiousEducation,1(2010):6-20.

Koren J.veY.D.Nevo,“MethodologicalApproachestoIslamicStudies”,DerIslam,68(1991):87-107.

Kramer, Martin “The JewishDiscovery of Islam” http://martinkramer.org/sandbox/reader/archives/the-jewish-discovery-of-islam/(16Nisan2017).

Kratz,ReinhardG.,“EyesandSpectacles:Wellhausen’sMethodofHigherCriticism”,JournalofTheologicalStudies,60/2(2009):381-402.

238

Kurtuluş,Rıza,“Almanya(Almanya’daİslâmAraştırmaları)”,TDVİslâmAnsiklopedisi(DİA),2:522-24.

Kuzudişli,Bekir,HadisRivâyetindeAileİsnadları, İstanbul: İham-İşaret,2007.

“Oryantalist Paradigma Bağlamında Hadis Kavramlarını YenidenDüşünmek”,Usûl:İslamAraştırmaları(2016):7-30.

Lecker,Michael,“ThePreservationofMuḥammad’sLetters”,People,tribes,and society in Arabia around the time of Muḥammad, Aldershot:Ashgate,2005,1-25.

“Wāqidī’ (d.822)vs.Zuhrī (d.742):TheFateof the JewishBanūAbī l-Ḥuqayq”,Le judaismede l’Arabieantique,Turnhout:BrepolsPublishers,2015,495-509.

“Wāqidī’sAccountontheStatusoftheJewsofMedina:AStudyofaCombinedReport”,JournalofNearEasternStudies,54/1(1995):15-32.

“Constitution of Medina”, Encyclopaedia of Islam, Three, http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_ei3_COM_24415(eriş.tar.2Nisan2019).

Lewis,Bernard,“TheQuestionofOrientalism”,NewYorkReviewofBooks,24Haziran 1982, https://www.nybooks.com/articles/1982/06/24/the-question-of-orientalism/(eriş.tar.26Ekim2017).

Lindstedt,Ilkka,Transmissionofal-Madā’inī’sMaterial:HistoriographicalStudies,doktoratezi,UniversityofHelnsinki,2013.

“Muhājirūn as a Name for the First/Seventh Century Muslims”,JournalofNearEasternStudies,74/1(2015):67-73.

Loop, Jan, Johann Heinrich Hottinger Arabic and Islamic Studies in theSeventeenthCentury,Oxford:OxfordUniversityPress,2013.

“Introduction:TheQur’aninEurope:TheEuropeanQur’an”,JournalofQur’anicStudies,20/3(2018):1-20.

Lucas,ScottC.,ConstructiveCritics,ḤadīthLiterature,andtheArticulationofSunnīIslam:TheLegacyoftheGenerationofIbnSaʿd,IbnMaʿīn,andIbn Ḥanbal,Leiden-Boston:Brill,2004.

“al-Ḥākim al-Naysābūrī and the Companions of the Prophet: AnOriginalSunnīVoice in theShīʿīCentury”,TheHeritageofArabo-IslamicLearning:StudiesPresentedtoWadadKadi,ed.MauriceA.Pomerantz,AramA.Shahin,Leiden-Boston:Brill,2016,236-49.

239

Madelung, Wilfred, Successtion to Muḥammad: A Study of the EarlyCaliphate,Cambridge:CambridgeUniversityPress,2004.

Martin,RichardC.veHeatherJ.Empey,“IslamicStudies(HistoryoftheField)”, http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t236/e0395(eriş.tar.20Haziran2017).

Melchert,Christopher,“EarlyHistoryofIslamicLaw”,MethodandTheoryin theStudiesof IslamicOrigins,ed.HerbertBerg,Leiden-Boston:Brill,2003,293-324.

Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahman, Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâʿ’r-ricâl, 35 cilt,nşr. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403-1413/1983-1992.

Motzki,Harald,ReconstructionofaSourceofIbnIsḥāq’sLifeoftheProphetand Early Qur’ān Exegesis: A Study of Early ʿAbbās Traditions,Piscataway,NJ:2017.

“TheQuestionofAuthenticityofMuslimTraditionsReconsidered:AReviewArticle”,MethodandTheoryintheStudiesofIslamicOrigins,ed.HerbertBerg,Leiden-Boston:Brill,2003,211-257.

“Introduction”,TheBiographyofMuḥammad:TheIssueofSources, ed.HaraldMotzki,Leiden-Boston:Brill,2000,xi-xvi.

“TheMurderofIbnAbīl-Ḥuqayq:OntheOriginandReliabilityofSomeMaghāzī-Reports”,TheBiographyofMuḥammad,ed.HaraldMotzki,Leiden-Boston:Brill,2000,170-239.

“Introduction”,Ḥadīth:OriginsandDevelopments,ed.HaraldMotzki,Aldershot:Ashgate,2004,xiii-lxiii.

“WhitherḤadīthStudies”,AnalysingMuslimTraditions: Studies inLegal,ExegeticalandMaghāzīH adīth, Leiden-Boston:Brill, 2010,47-124.

“TheProphetandtheDebtors:AḤadīthAnalysisunderScruntiny”,Analysing Muslim Traditions: Studies in Legal, Exegetical andMahgāzī Ḥadīth,Leiden-Boston:Brill,2010,125-208.

“Abraham, Hagar and Ishmael at Mecca: A Contribution to theProblemofDatingMuslimTraditions”,BooksandWrittenCultureoftheIslamicWorldStudiesPresentedtoClaudeGilliotontheOccasionofHis75thBirthday, ed.AndrewRippin,RobertoTottoli, Leiden-Boston:Brill,2015,361-84.

“İbnŞihâbez-Zührî’ninFıkhı:BirKaynakTenkidiDenemesi”, çev.FatmaKızıl,HadisTetkikleri,3/2(2005):129-68.

240

“TheProphetandtheCat”,JerusalemStudiesinArabicandIslam,22(1998):18-83.

“Kur’ân’ınToplanması:SonMetodolojikGelişmeler IşığındaBatılıBakış Açısını Yeniden Düşünmek”, İsnad ve Metin BağlamındaHadis Tarihlendirme Metotları, çev. Bekir Kuzudişli, İstanbul, İzYayıncılık,2011,129-73.

“DatingMuslimTraditions:ASurvey”,Arabica,52/2(2005):204-253.

“Review of G. H. A. Juynboll. Encylopedia of canonical ḥadīth”,JerusalemStudiesinArabicandIslam,36(2009):539-49.

Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc, Sahîh, 5 cilt, nşr. M. FuâdAbdülbâkī,Beyrut:Dâruİhyâi’l-kütübi’l-ʿArabiyye,1412/1991.

Kitâbü’t-Temyîz, nşr. MuhammedMustafa el-Aʿzamî (MuhammedMustafa el-Aʿzamî,Menhecü’n-nakd ʿinde’l-muhaddisîn: neş’etuhuvetârîhuhuiçinde),(y.y.:Mektebetü’l-Kevser,1410/1990.

Nevevî,EbûZekeriyyâYahyâb.Şeref,SahîhuMüslimbişerhi’n-Nevevî,18cilt,Kahire:el-Matbaatü’l-Mısriyye,1347-9/1929-30.

Noth, Albrecht, “Muḥammad (The Prophet’s image in Europe and theWest)”,EncyclopaediaofIslam(EI2),VII:377-81.

Okiç, Tayyib, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, Ankara: AnkaraÜniversitesiİlâhiyatFakültesiYayınları,1959.

Osman,Amr,“ʿAdâlatal-Ṣaḥāba:AContructionofaReligiousDoctrine”,Arabica,60(2013):272-305.

Özpınar,Ömer,HadisEdebiyatınınOluşumu,Ankara:AnkaraOkulu,2013.

Özyıldırım, Ali Emre, “Bir Menti Neşretmek”,Metin Neşri: Problemler,Tespitler, Öneriler, haz. Hatice Aynur v.dğr., İstabul: Klasik, 2017,16-25.

Pahlitzsch,Johannes,“DoctrinaIacobinuperbaptizati”,Christian-MuslimRelations:ABibliographicalHistory,ed.DavidThomasv.dğr.,8cilt,Leiden-Boston:Brill,2009-2016,1:117-119.

Palma,ÓscardelaCruzveCándidaFerreroHernández,“LexMahumetpseudo-prophetequearabiceAlchoran,idestcollectiopreceptorum,vocatur, ‘The law of the pseudo-prophet Muh ammad, called inArabictheQur’an,whichisacollectionofrules’”,Christian-MuslimRelations:ABibliographicalHistory,ed.DavidThomasv.dğr.,8cilt,Leiden-Boston:Brill,2009-2016,3:510-515.

241

Pavlovitch,Pavel, “TheMandaFamily:ADynastyof IsfahaniScholars”,Arabica,65(2018):640-74.

“TheOriginoftheIsnādandal-Mukhtārb.AbīʿUbayd’sRevoltinKūfa(66-7/685-7)”,al-Qanṭara,39/1(2018):17-48.

“Ḥadīth”, The Encyclopaedia of Islam, Three, Leiden-Boston:Brill,2018,4.fskl.,48-61.

Polat,Salahattin,HadisAraştırmaları:Tarih,Usûl,Tenkid,Yorum,İstanbul:İnsanYayınları,2003.

Metin Tenkidi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat FakültesiYayınları,2010.

“Müzakere”, İslâmî İlimlerdeUsûl/MetodolojiMes’elesi II, İstanbul:EnsarNeşriyat,2005,846-54.

Robinson, ChaseF.,“CroneandtheEndofOrientalism”,IslamicCultures,Islamic Contexts Essays in Honor of Professor Patricia Crone, ed.BehnamSadeghiv.dğr.,Leiden-Boston:Brill,2015,597-620.

Qādī, Wadād, “In The Footsteps Of Arabıc Bıographıcal Lıterature: AJourney, Unfınıshed, In The Company Of Knowledge”, Journal ofNearEasternStudies,68/4,2009:241-52.

Quinn,Frederick,TheSumofAllHeresies:TheImageofIslaminWesternThought,Oxford:OxfordUniversityPress,2008.

Raven,Wim,“BiographyoftheProphet”,Encyclopaediaof Islam,Three,https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-o f - i s l am-3/b iography -o f - the -prophe t -COM_23716?s .num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=biography(eriş.tar.16Mart2019).

Robson, James, “The Isnād in Muslim Tradition”, Ḥadīth: Origins andDevelopments,ed.HaraldMotzki,Aldershot:Ashgate,2004,163-74.

“İbnİshak’ınİsnadKullanışı”,çev.TalâtKoçyiğit,AnkaraÜniversitesiİlâhiyatFakültesiDergisi,10(1962):117-26(Orijinali:“IbnIsḥaq’sUseof the Isnād”,Bulletinof the JohnRylandsLibrary, 38 [1956]:449-65).

Romanov, Maxim G., Computational Reading of Arabic BiographicalCollectionswith SpecialReference to Preaching in the SunnīWorld(661–1300CE),doktoratezi,UniversityofMichigan,2003.

“Toward Abstract Models for Islamic History”, The Digital

242

Humanities and Islamic&Middle East Studies, ed. Elias Muhanna,Berlin:DeGruyter,2016,117-49.

Rubin,Uri,TheEyeofTheBeholder:TheLifeofMuḥammadasViewedbytheEarlyMuslims,ATextualAnalysis,Princeton:TheDarwinPress,1995.

Said, Edward W., Şarkiyatçılık: Batı’nın Şark Anlayışları, çev. BernaÜlgener,İstanbul:MetisYayınları2003.

“Orientalism: An Exchange,” New York Review of Books, 12Ağustos 1982, https://www.nybooks.com/articles/1982/08/12/orientalism-an-exchange/(eriş.tar.26Ekim2017).

Salaymeh, Lena,TheBeginningsofIslamicLaw:LateAntiqueIslamicateLegalTraditions,Cambridge:CambridgeUniversityPress,2016.

Schacht, Joseph,The OriginsofMuhammadanJurisprudence,Oxford:TheClarendonPress,1979.

“ChristiaanSnouckHurgronje”,DerIslam,24(1937),191-5.

“TheKitābal-TārīḫofḪalīfab.Ḫayyāṭ”,Arabica,16/1(1969):79-81.

Schoeler, Gregor, Biography of Muḥammad: Nature and Authenticity,çev.UweVagelpohl, ed. JamesE.Montgomery,NewYork-Londra,Routledge,2011.

“FoundationsforaNewBiographyofMuḥammad:theProductionandEvaluationoftheCorpusofTraditionsfromʿ Urwab.al-Zubayr”,Method and Theory in the Studies of Islamic Origins, ed. HerbertBerg,Leiden-Boston:Brill,2003,21-8.

“Mūsāb.ʿUqba’sMaghāzī”,TheBiographyofMuḥammad:TheIssueoftheSources,ed.HaraldMotzki,Leiden-Boston:Brill,2000,67-97.

Shoemaker,StephenJ.,“Muḥammad”,RoutledgeHandbookonEarly

Islam, https://books.google.com.tr/books?id=Q20wDwAAQBAJ&p rintsec=frontcover&dq=Routledge+Handbook+on+Early+Islam&h l=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiXsemhnajiAhWKwsQBHThXBQMQ6AEIKTAA#v=onepage&q&f=false(12Nisan2019).

“‘InSearchofʿ Urwa’sSīra:SomeMethodologicalIssuesintheQuestfor ‘Authenticity’ intheLifeofMuḥammad”,DerIslam85(2011):257-344.

Shalem, Avinoam, “Conclusion”, Constructing the Image of Muhammad

243

in Europe, ed. Avinoam Shalem, Berlin/Boston: 2013, Walter deGruyter,143-9.

Stillman, Noam A., “Islamici nil a me alienum puto: The Mindset ofJewishScholarsof IslamicStudies”,Modern JewishScholarshiponIslaminContext:Rationality,EuropeanBorders,and theSearch forBelonging, ed.OttfriedFraisse,Berlin/Boston:WalterdeGruyter,2018,181-98.

Stroumsa,GuyG.,ANewScience:TheDiscoveryofReligioninTheAgeofReason,Cambridge:HarvardUniversityPress,2010.

Sönmez, Mehmet Ali, İbnu Hibbân ve Cerh – Tâdil Metodu, İstanbul:UmranYayınevi,t.y.

Szilágyi,Krisztina,AfterTheProphet’sDeath:Christian-MuslimPolemicand The Literary Images of Muhammad, doktora tezi, PrincetonUniversity,2014.

“AProphetlikeJesus?ChristiansandMuslimsDebatingMuḥammad’sDeath”,JerusalemStudiesinArabicandIslam36(2009):131-71.

Togan, ZekiVelidi,“Prof.A.Guillaume’ınİstanbulÜniversitesinde‘Garpteİslam Tedkikleri’ Mevzuuna Dair Verdiği Konferanslar”, İslâmTetkikleriEnstitüsüDergisi,1/1-4(1953):119-145.

Tolan, John, “Anti-Hagiography: Embrico of Mainz’s Vita Mahumeti”,JournalofMedievalHistory,22/1(1996):25-41.

“European Accounts of Muḥammad’s Life”, The CambridgeCompanion to Muḥammad’s Life, ed. Jonathan E. Brockopp,Cambrigde:CambridgeUniversityPress,2010,226-50.

Tommasino, PierMattia, TheVenetianQur’an:ARenaissanceCompaniontoIslam,çev.SlyviaNotini,Philadelphia:UniversityofPennsylvaniaPress,2018.

Troupeau,G.,“Kindī,ʿAbdal-Masīḥ”,EncyclopaediaofIslam(EI2),5:120-1.

Turhan,Halil İbrahim,RicâlTenkidininDoğuşuveGelişimi:Hicrî İlk İkiAsır,İstanbul:İFAV,2015.

Ugan, ZâkirKâdirî, “DinîRivayetler”, transliterasyon:MustafaKarataş,İstanbulÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi,4(2001):207-57.

Ulu,Arif,“HadisRivâyetindeİsnadınBaşlamasıyadaFitneninTarihi(İbnSîrîn’inİsnadlaİlgiliİfadelerininMuhtevâsıÜzerineBirİnceleme)”,DinBilimleriAkademikAraştırmaDergisi,12/1(2012):119-166.

244

Vikør,KnutS.,“TheOriginsofSharia”,TheAshgateResearchCompanionto Islamic Law, ed. Rudolph Peters ve Peri Bearman, Farnham:Ashgate,2014,13-25.

Voltaire, M.De,AnEssayonUniversalHistory,theManners,andSpiritofNations,fromtheReignofCharlemaigntotheAgeofLewisXIV,I-IV,çev.ThomasNugent,Londra:J.Nourse,1759.

Vrolijk,Arnoud,“ArabicStudiesintheNetherlandsandthePrerequisiteofSocialImpact:ASurvey”,TheTeachingandLearningofArabicinEarlyModernEurope,ed.JanLoopv.dğr.,Leiden-Boston:Brill,2017,13-32.

Wakin, Jeanette, “Additum: Joseph Schacht, 1902-69”, Journal of theAmericanOrientalSociety,90/2(1970):168.

Wensinck,A.J.“TheImportanceofTraditionforTheStudyofIslam”,TheMoslemWorld,11/3,1921:239-245.

Witkam, Jan Just, “The Philologist’s Stone. The Continuing Search fortheStemma”,ComparativeOrientalManuscriptStudiesNewsletter,2013:34-8.

Wokoeck, Ursula,GermanOrientalism:TheStudyofMiddleEastandIslamfrom1800to1945,Londra-NewYork:Routledge,2009.

Yanagihashi,Hiroyuki,StudiesinLegalHadith,Leiden-Boston,2019.

Yavuz,YusufŞevki,“Kindî,Abdülmesîhb.İshak”,TDVİslâmAnsiklopedisi(DİA),26:38-9.

Yücel,Ahmet,OryantalistHadisAnlayışıveEleştirisi,İstanbul:İFAV,2017.

Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed, “Zikru menyuʿtemedü kavlühû fi’l-cerh ve’t-taʿdîl”, Erbaʿu resâʾil fî ʿulûmi’l-hadîs,nşr.AbdülfettâhEbûGudde,Beyrut:Mektebü’l-matbûʿâti’l-İslâmiyye,1419/1998,169-227.

https://bibliographies.brillonline.com/browse/index-islamicus (eriş.tar.18Mart2019).

https://iqsaweb.wordpress.com/2018/11/05/review-of-quranic-research-vol-4-no-10-2018/(eriş.tar.11Kasım2018).

https://www.kent.ac.uk/ewto/map/map.html(5Mart2019).

https://www.mcgill .ca/library/files/library/Islamic_Studies_theses_1952_2006.pdf(eriş.tar.6Mart2019).

245

http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/ssg/content/pageview/624167(eriş.tar.5Nisan2019).

https://nes.princeton.edu/people/michael-cook(eriş.tar.6Mart2019).

https://nisis.sites.uu.nl/dissertations/(eriş.tar.6Mart2019).

http://primarysources.brillonline.com/browse/early-western-korans(eriş.tar.14Mart2019).

https://referenceworks.brillonline.com/browse/theology-and-society-online(eriş.tar.14Mart2019).

https://twitter.com/shahanSean/status/1087720122989625344 (22Ocak2019).