maddeci tarih yazımında temel tartışmalar

8/7/2019 Maddeci tarih yazmnda temel tartmalar

1/24

Praksis 17|Sayfa : 33-56

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar*

ebnem Ouz **

Gi ri

Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendiiradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onla-rn maddi retici glerinin belirli bir gelime derecesine tekabl eder Ge-limelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zama-na kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarnhukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters der.retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri ha-

line gelir. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki de-ime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder erebildiibtn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz;yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar,eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar Geniizgileriyle, Asya retim tarz, antika, feodal ve modern burjuva retimtarzlar, toplumsal-ekonomik ekillenmenin ileriye doru gelien alar ola-rak nitelendirilebilirler. Burjuva retim ilikileri toplumsal retim srecininen son uzlamaz kartlktaki biimidir bireysel bir kartlk anlamnda

deil, bireylerin toplumsal varlk koullarndan doan bir kartlk anlamn-da; bununla birlikte burjuva toplumunun barnda gelien retici gler,ayn zamanda, bu kartl zme balayacak olan maddi koullar yaratr.Demek ki, bu toplumsal oluum ile, insan toplumunun tarih-ncesi sonaermi olur.

Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz(1859)

Marxn Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nszdeki bu szleri, Marksisttarih yazmnn daha sonra zerinde en ok tartlan temel sorunsallarn ortayakoyar. Burada birbiriyle ilikili temel sorunsaln varlndan sz etmek mm-kndr. Birincisi, tarihsel dnmlerin temel dinamiinin retici gler ile

Yazyla ilgili yapc eletirileri ve nerileri iin hakem ve tartmaclara teekkr ederim. York niversitesi Siyaset Bilimi Blm, doktora rencisi.


2/24

34

retim ilikileri arasndaki eliki olarak tanmlanmasdr. Bu tanmlama, tari-hi ncelikle retici glerin gelimesinin tarihi olarak ele alan ve Marksist tarihyazmna egemen olan yaklama kaynaklk etmitir. Bu yaklama gre retimilikilerinin dnm, dolaysyla farkl toplumsal oluumlarn ortaya kmas ve

snmlenmesi, retici glerin geliimini kolaylatrmalar ya da engellemeleri ileaklanr. O anlamda tarihsel dnmlerin aklanmasnda retici glerin re-tim ilikilerine ncelii vardr.

nszdeki yaklamn ortaya koyduu ikinci temel sorunsal ise kapitalizminkkenlerine ve tanmlanmasna ilikindir. Bu konuda da Marxn u ifadesi belirle-yici olmutur: yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlkkoullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. Bu-radaki anlatma gre, yeni ve daha yksek retim ilikileri embriyonik halde eski

toplumun iinde bulunur. Bu yaklamn kapitalizmin kkenlerine ve tanmnailikin uzants ise udur: Kapitalizmin nveleri, feodalizmin iinde zaten mevcut-tur. Feodal sistem iinde embriyonik halde varolan kapitalizm, burjuvazinin g-lenerek feodal zincirlerinden kurtulmasyla birlikte bir sistem halinde ortaya kar.Ayn argman Komnist Manifestoda yle ifade edilir: burjuvazinin kendisiniglendirmesi iin gerekli retim ve deiim aralar, feodal toplum iinde yaratl-mtr, bu anlamda modern burjuva toplumu, feodalizmin atlaklar arasndan uvermitir (Marx, 1848).

nc ve son olarak, nszde btn toplumlarn ayn aamalardan getii vekanlmaz olarak sosyalist aamaya varaca varsaylr. Nasl ki kapitalizm, feodaltoplumun barnda gelien retici glerin belirli bir aamaya gelmesiyle ortayakmsa, sosyalist toplum da kapitalist toplumun barnda gelien retici glerinbelirli bir aamaya gelmesiyle birlikte ortaya kacaktr. Buradaki anlatmda snfsaldinamikler yerine retici glerin geliimi n planda olduu iin, farkl toplumla-rn zgn geliim izgileri ikinci planda kalr ve snf mcadelelerine bal olarakbiimlenen olumsal bir tarih anlaynn yerini belirli aamalardan oluan evrensel

bir tarih anlay alr.Marxn nszdeki anlatm daha sonra zellikle Stalinist tarih yazmnda etki-

li olmutur. Stalinist gelenein dnda kalan pek ok Marksist ise buradaki modelimekanik, teleolojik ve tek izgili olmakla eletirmekle birlikte, yntemsel olarakretici glerin retim ilikilerine nceliine dayanan anlay benimsemitir. Szkonusu anlay, Perry Anderson gibi yapsalc Marksistlerden Alex Callinicos gibiortodoks Marksistlere1ve Gerald Allan Cohen gibi analitik Marksistlere kadar uza-nan geni bir yelpazede alc bulmutur. Bu anlayn en kkl eletirisi ise, 1950li

yllarda E. P. T ompsondan, 1970lerin ikinci yarsndan itibaren de aralarnda1 Bu yazda, ortodoks Marksizm iadesini, Comninelin (1987) deyiiyle Marxn metinlerini kendi ilerinde tarihsel

materyalizmin iadeleri olarak ele alan btn yaklamlar iin kullanyorum. Dolaysyla burada ortodoksluu reel

sosyalizmle kurulan politik iliki biimine gre deil, Marxn metinleri ile kurulan yntemsel iliki biimine gre ta-

nmlyorum. Bu anlamda Marxn metinlerini kendi balamlar iinde deil, kitab bir biimde yorumlayan btn Mark-

sistleri ortodoks olarak nitelendiriyorum.

ebnem Ouz


3/24

35

Robert Brenner, Ellen Meiksins Wood, George Comninel gibi yazarlarn olduu vepolitik Marksizm2 olarak adlandrlan yaklamdan gelmitir. Bu yazda yukardatanmlanan sorunsallara ilikin tartmalar tarihsel balamlar iinde ele alaca-m. ncelikle tartmann 1950lerde ortaya kan ilk evresinde temel tarafl ar

oluturan om Nairn-Perry Anderson ve E. P. T ompsonun yaklamlar zerindeduracam. Sz konusu yaklamlarn Marksist tarih yazmndaki etkilerini de-erlendirdikten sonra, tartmann 1970lerden itibaren yeniden canlanan ikincievresinde Brenner, Wood ve Comninelin katklaryla oluan politik Marksist yak-lam ve bu yaklama ynelik eletirileri tartacam.

Tartmann lk Evresi : Nairn-Anderson Tezi ve Thompsonn Eletirisi

Marksist tarih yazmna ilikin yntemsel tartmalarda, 1950lerde ngiliz Ko-

mnist Partisinde yer alan bir grup tarihinin oluturduu ngiliz Marksist tarihi-leri geleneinin nemli bir yeri vardr. Dobb, Hilton, Hill, Hobsbawm ve T omp-son gibi yazarlarn oluturduu bu gelenek, ortak bir teorik ve tarihsel sorunsalasahiptir. Ortak teorik sorunsal, altyap-styap metaforuna ikin olan ekonomikdeterminizmin nasl alabilecei; ortak tarihsel sorunsal ise kapitalizmin kken-lerinin ve geliiminin aklanmasdr (Kaye, 1984: 5). ngiliz Marksist tarihileri,bu iki sorunsal etrafndaki almalarnda, Kayenin snf mcadelelerinin analiziolarak adlandrd ortak bir tarihsel yaklam gelitirmilerdir. Sz konusu yakla-

mn geliiminde dnm noktas ise 1956 yl olmutur.1956da Sovyetler Birliinin Macaristan igali zerine ngiliz Komnist

Partisinden ayrlan E. P. T ompson ve John Saville, partiden ayrlan dier arka-dalaryla birlikte 1957de T e New Reasoneradl dergiyi kurarlar. Derginin amacStalinist politikalara kar sosyalist hmanizmi savunan aydnlara kendilerini ifadeetme olana salamaktr. Balinann Dndaadl makalesinde E. P. T ompson odneme zg politik konjonktr yle tanmlar: Douda ve Batda, yeni bir ku-ak, eski dnyann karamsarlndan ve yeni dnyann otoriterliinden ezamanl

olarak kopup, insan bilincini tek bir sosyalist hmanizm iinde kaynatrabilecekmidir? (T ompson, 1960: 242) T e New Reasonerdergisinin k, bu soruyu ya-ntlama abasnn bir parasdr. Derginin ilk saysnda T ompson, bu sorununyantnn ngiliz tarihinin zgnlklerinde aranmas gerektiini ileri srer.

T e New Reasoner(NR) dergisi, 1959 ylnda aralarnda Stuart Hall, Charlesaylor ve Raphael Samuelin bulunduu bir grup Oxbridge radikalinin kardUniversities and Left Review(ULR) ile birleir, ve Ralph Milibandn da katlmylabirlikte New Left Review(NLR) adn alr. ki grup arasnda balangtan itibaren

ciddi farklar vardr. NRgrubunun kkenleri, komnist gelenein egemen olduu2 Devam etmeden nce olas yanl anlamalar batan nlemek amacyla burada politik Marksizmin siyasallam

Marksist teori anlamnda deil, tarih yazmna ilikin zgl bir Marksist yaklama aten kullanldn belirtmek istiyo-

rum. Sz konusu yaklam daha sonra ayrntl olarak aklayacam, ancak kavramn Marksist teori ile politik pratik

arasndaki ilikiyle deil, Marksist teorinin kendi iindeki bir tartma ile ilgili olduunu batan vurgulama gerei du-

yuyorum.

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar


4/24

36

faizm kart hareket ile kuzeydeki sanayi blgelerinde gelien ii snf hareketinedayanrken, ULRgrubu Oxbridge orta snf radikalizminin Londrann metropo-litan kltr ile kaynamasyla oluan bir bileime dayanr. Bu farkllklar, 1963ylnda Hall ve aylorun New Left Reviewdanayrlmas, derginin kontrolnn

Perry Anderson, om Nairn ve Robin Blackburn nderliinde yeni bir gruba ge-mesi, Miliband ile Savillein ise Socialist Registeradl ayr bir dergi karmalarylasonulanr. Sz konusu sre birinci yeni soldan ikinci yeni sola gei dnemiolarak adlandrlr.

Sava sonras dnemde kltrel mcadele sosyalistlerin gndeminde daha nce-likli bir yer kazanr. Socialist Registerevresinde toplanan birinci sol, bu durumu iisnfnn kltrel dnm yolunda daha fazla aba gsterilmesi gerektii eklindeyorumlarken, New Left Reviewevresince temsil edilenikinci sol ise ii snfnn

tketim kltryle tmyle hipnotize edildiini, bu nedenle devrimci zne olarakaydnlara ynelmek gerektiini savunur. Bylece ikinci yeni sol, ngiliz kkenli siyasihareketlerden tmyle koparak politika ve ideolojinin zerklii sloganna dayanankta Avrupas Marksizmini ngiltereye ithal etme abasna giriir. Bu gelimede endramatik kopu noktas ise, ikinci yeni solun kendisini sosyalist hareketin bir bileeniolarak deil de hareketin kendisi olarak grmeye balamasdr. Wood (1995), bununnedeninin ii hareketindeki gerilemeden ok akademisyenler arasndaki kuak fark-ll olduunu belirtir. lk kuan deneyimlerini oluturan tarihsel balam kapita-

list kriz ve faizm iken, ikinci kuan dn tarz kapitalizmin ykseli dnemi veburjuva demokrasisi koullarnda biimlenmitir (Wood, 1995: 40). Bu durum, ikin-ci kuan kapitalist ykselii norm, kapitalist krizi ise istisna olarak grmesine yolamtr. 1964 ylnda Nairn ve Andersonun ngilterenin krizini kapitalizmin iselelikilerinin bir uzants olarak deil de, kapitalizmin genel normundan bir sapmaolarak grme abalar buna dayanr (Wood, 1995: 41).

Andersona (1992) gre, sol 1964de ngiliz kapitalizminin kriziyle karlat-nda, sz konusu krizi ngilterenin tarihsel geliimi balamnda ele alan pek az

alma vardr. Bu nedenle Anderson, Nairn ile birlikte, ngiliz toplumunun kapi-talizmin ortaya kndan itibaren geirdii dnmn sistemli bir analizini yap-may amalar. Andersona (1992: 2) gre krizin kkenleri ngiliz toplumunun uzunvadeli evriminin rn olan toplumsal glerin zgn bileiminde aranmaldr.Sz konusu arayta Andersonun esinlendii balca yazar ise Antonio Gramscidir,nk Gramsci kendi kapitalist toplumunun ulusal zelliklerini o toplumda bur-juva devriminin ald zgn biime dayanarak aklayan ilk Marksisttir(An-derson, 1992: 3). Fransz toplumuna zg snfsal gleri zmleyen Sartre ve

Almanyann gelimesinin zgnlkleri zerine yazan Gyrgy Lukcs da Andersonve Nairnin esin kaynaklar arasndadr. Anderson ve Nairn, Gramscinin talya,Sartren Fransa, ve Lukcsn Almanya zerine tarihsel almalarndan esinlenerek1964 ylnda NLRda ngiltere zerine bir dizi makale yaynlarlar. Andersonun

ebnem Ouz


5/24

37

yazd Gnmzdeki Krizin Kkenleriadl makale, Nairnin yazd ngiliz Si-yasal Eliti, ngiliz i Snfve i Partisinin Anatomisiadl makalelerle birlikteNairn-Anderson tezi olarak bilinen ve daha sonra E.P.T ompsonn ngilizlerinzgnlkleriadl yazsnda iddetle eletirdii tezi oluturur.

Gnmzdeki Krizin Kkenleriadl makalesinde Andersonun (1964: 18) te-mel tezi yle zetlenebilir: ngilterede burjuva devrimlerinin ilki, en dolaymlsve en az saf olan gereklemitir. Bu anlamda ngiliz devriminin zgn yanvardr. Birincisi, baarl bir kapitalist devrimdir ama toplumsal yapya neredeysehi dokunmamtr: Fransadaki burjuva devrimi aristokrasi ile burjuvazi arasnda-ki savama dayanrken, ngilterede burjuva devrimi toprak sahibi snfn iki farklkesimi arasndaki savamn rndr; bu nedenle de feodalizmin ekonomik geli-me nne koyduu kurumsal ve hukuksal engelleri ykmakla birlikte temel mlki-

yet yapsn dntrememitir. kincisi, ynetici snfn roln deitirmekle bir-likte personelini deitirmemitir, ngiltereyi toprak sahibi aristokratlar ynetmeyedevam etmitir. Ve ncs, devrimin brakt bir ideolojik miras yoktur; ilkelve Aydnlanma-ncesi nitelii nedeniyle devrimin ideolojisi ngilterede evrensel birgelenek yaratamamtr.

Anderson (1964: 33) daha sonra Gramsciyi izleyerek bu emann ngilteredekihegemonya biimlerini nasl etkilediini tartr. Andersona gre aristokrasininhegemonyas snf bilincinin yer deitirmesine yol aarak snf yapsn kamufl e

etmitir. Egemen bloun hegemonyasnn iki temel unsuru ise gelenekselcilik veampirisizmdir. ngilterede kapitalist hegemonya ii snf ile zgn bir biimdeeklemlenmitir: i snfnn gelikin bir kolektif snf bilinci vardr ancak hege-monik bir ideolojisi yoktur. Baka bir deyile, farkl bir kimlie sahip olduuna dairgl bir bilinci vardr ama toplumun btnne ynelik bir dizi hedef ortaya koya-maz, nk ngilterede burjuvazi proletaryaya evrensel bir ideoloji yerine faydac-ln ldrc tohumlarn miras brakmtr: Miskin bir burjuvazi boyun eicibir proletarya yaratmtr (Anderson, 1964: 35).

Ayn temaya Nairnin (1964) ngiliz i Snfadl makalesinde de rastlanr.Nairne (1964: 44) gre, erken doan ngiliz ii snf, ngiliz burjuvazisinin ta-rihsel deneyimini tekrarlamaya mahkmdur. te yandan ngiliz burjuvazisi iyibir rnek oluturmaz, nk Fransz burjuvazisi gl ve gerici eski rejime karJakobenizme ve aydnlanmaya gereksinim duymu iken, ngiliz burjuvazisi politikiktisat ve faydaclkla snrl, dar grl bir aydnlanma retebilmitir. Bu neden-le ngiliz burjuvazisi kendi ii snfna Fransz burjuvazisinin kendi ii snfnasunduu politik ve genel eitimi sunamamtr. Jakoben zihniyetin tam tersi

olan muhalefeti bir zihniyet ve dine dknlkle malul olan ngiliz radika-lizmi, ngiliz ii snfna berbat bir negatif eitim brakmtr (Nairn, 1964: 48).Dolaysyla Nairne (1964: 53) gre ii snf ngiliz tarihini gerekten tekrar ede-bilmek iin, burjuvazinin hibir zaman olamad kadar rasyonel bir snf olmak



6/24

38

zorundadr. Ancak bunu baaramayabilir, nk sorunu Owenizm ve Chartizmgibi sadece kendi toplumsal igdlerini yanstan siyasi programlarla zmeyealm, 1850den itibaren de bu eilimi i Partisinin reformizminde somutlan-mtr. Sonu olarak Nairn, ngiliz ii snfnn bu durumdan ancak Marksist teori

yoluyla kurtulabileceini belirtir (Nairn, 1964: 57).T ompson, ngilizlerin zgnlkleriadl makalesinde Nairn-Anderson tezini

yle zetler: Nairn-Andersona gre ngiliz deneyimi Fransz deneyimiyle kar-latrldnda nemli noktada yenilgiye uramtr. Birincisi, on yedinci yzylngiliz devrimi erken domutur ve tamamlanmamtr; bu nedenle ngilterede sa-nayi burjuvazisi tartmasz bir hegemonya elde edememitir. Bunun yerini, topraksahibi aristokrasi ile sanayi burjuvazisi arasnda aristokrasinin egemen olduu birittifak almtr. kincisi, ngiliz devrimi saf bir devrim olmad ve mcadele dini

terimlerle yrtld iin, ngiliz burjuvazisi tutarl bir dnya gr gelitire-memi, ampirisizme eilim gstermitir. ncs, erken doan burjuva devrimi,ii hareketinin de erken doumuna yol am, ii mcadelelerine teorik bir geli-kinlik elik etmemitir. Dier lkelerde ii hareketlerini Marksizm srklerken,ngiltereye Marksizm ok ge gelmitir. 1880 sonrasnda ise Fabianclk ile birlikteii hareketi banal burjuva ampirisizminin bir taklidine ynelmitir (T ompson,1965: 247).

T ompson (1965: 251) bu argmanlar hem ierik hem de yntem asndan

eletirir. erik asndan Andersonun ngiliz devriminin tamamlanmam birburjuva devrimi olduu tezine kar, ngilterede tarmsal kapitalistlerin deneyi-minin kapitalist mlkiyet ilikilerinin kurulmas anlamnda olaanst derecedetamamlanm olduunu ileri srer. T ompsona gre ngilterede toprak sahipleri vekirac iftiler on yedinci yzyl devrimi ncesine uzanan tarihsel bir sre iindegl ve otantik bir kapitalist a oluturmulardr. Yntem asndan bakldn-da ise, ne ngiliz ne de Fransz devrimi tipiktir (T ompson, 1965: 257). Franszdevriminin Jakoben niteliinde sanayi burjuvazisinin roln sorgulayan pek ok

tarihsel alma vardr. stelik Fransz devrimi model alnarak ngiltere rneineuygulandnda, 1832deki atma aristokrasi ile burjuvazi arasndaki bir at-ma olarak grlebilir, ve aristokrasi ile kapitalist toprak sahipleri arasndaki derinfarkllk gzden kaabilir (T ompson, 1965: 258). Oysa T ompsona (1965: 260)gre 1832deki atmada reformcularn dman aristokrasi ya da tarmsal kapi-talist snf deil ikincil karlara dayal kesimlerdir, ve 1832de kazanan Andersonve Nairnin iddia ettii gibi aristokrasi olmamtr: 1832de deien oyun deil,oyunun kurallardr; eski ve yeni burjuvazinin kar atmalarn dzenleyecek

kurallarn oluturulmas sz konusudur. Sonu olarak, T ompsonn Anderson veNairne ynelik temel eletirisi Fransz devrimini model olarak almalar, ngilizdevrimini bu modelden karsadklar kavramlarla anlamaya almalar ve bu ne-denle de ngiliz devrimini modelden bir sapma olarak grmeleridir. T ompsona

ebnem Ouz


7/24

39

gre (1965: 267) bu yntemsel hata Anderson ve Nairnin ngilterede Protestan veburjuva demokratik mirasn ve kapsaml bir ideoloji olarak kapitalist politik iktisa-dn nemini gzard etmelerine yol amtr.

T ompsonn Anderson ve Nairne ynelik bir baka eletirisi, kapitalizme gei

srecinde retim ilikilerinin dnm yerine retici glerin geliimine belirle-yici rol atfetmeleri nedeniyle, ngilterede ii snfnn ancak 19. yzylda endstridevrimi ile birlikte ortaya ktn iddia etmeleridir. ngiltere de i Snfnn Olu-umu (1963) adl kitabnda T ompson, bu iddiaya karlk ngiliz ii snfnn 18.yzyldan itibaren uzun bir tarihsel sre iinde olutuunu gsterir. Bu anlamdaWoodun (1982) deyiiyle snf oluumu srecinde dnm iindeki srekliliivurgular. T ompsona gre 18. ve 19. yzyldaki snf oluumu sreleri arasndakisreklilik hem emek srecinde, hem de muhalefet hareketlerinde gzlemlenebilir.

Kayenin (1984) belirttii gibi T ompsonn bu vurgusunun maddi bir temeli devardr, o da Marxn Kapitalin ilk cildinde tanmlad emein formel boyundu-ruk altna alnmas srecidir. T ompson, bu sreci ayrntl bir biimde betimle-yerek kapitalizme gei ve ii snfnn oluumunda endstri devriminin getirdiiretici glerdeki gelimenin deil, 18. yzyldan itibaren retim ilikilerinde yaa-nan dnmn belirleyici olduunu gsterir.

Buna karlk Anderson, ngiliz Marksizminde artmalar(1980) adl kitabn-da T ompson ii snfnn oluumunda endstri devriminin yol at kopuu

gz ard etmekle eletirir. Andersona gre T ompsonn yaklamndaki temel so-run, ii snfnn oluumunda retim tarz, sermaye birikiminin zellikleri, snfnbykl ve kapsam gibi nesnel faktrlerin roln dikkate almamas, zellikleendstri devriminin emek srecini nasl dntrd zerinde durmamasdr.Ancak Anderson burada emein reel boyunduruk altna alnmas srecinden szetmektedir, oysa T ompsonn amac tam da bu sreci belirleyici olarak gren yak-lamlara ikin olan teknolojik determinizme kar, kapitalist smr ilikilerininendstri devriminden ok daha nce, emein formel boyunduruk altna alnmasy-

la kurulduunu gstermektir.Andersona gre T ompsonn anlatmndaki bir baka sorun, snf oluumunun

1832de tamamlandn ileri srerek bu tarihten sonraki gelimeleri hesaba katma-mas, dolaysyla tarihi sonlu bir sre olarak gstermesidir. Anderson, 1830 sonrassrecin, hem endstri devriminin etkileri, hem de ii snfnn ideolojik dnmnedeniyle snf oluumu asndan daha nemli olduunu ileri srer. T ompsonise, endstri devriminin nemli etkileri olduunu kabul etmekle birlikte, snf ili-kileri asndan bir kopuu temsil etmediini vurgular. Bu anlamda T ompsonn

1832ye gelindiinde ii snfnn artk olumu halde olduuna dair argman,snf oluumu srecinin tamamlanmolduuna deil, geriye dnszhale geldi-ine, yani yapsallatna iaret eder. Bu argman, hem T ompson znelcilikleeletiren yapsalc Marksist yazarlarn, hem de daha sonra T ompsona znelcilik



8/24

40

atfeden ve bu ynyle benimseyerek snf znel koullara gre oluup dalan veyeniden oluan bir topluluk olarak kavrayan yazarlarn (rnein Przeworski, 1977)T ompson yanl okuduunu gsterir.

Anderson, Sosyalizm ve Szde Ampirisizm (1966) adl makalesinde T ompsonn

eletirilerinin yanl bir okumaya dayandn ve aslnda tezlerinin birbirini tamam-ladn iddia eder. Daha sonraki yazlarnda ise T ompsonn eletirilerini dikkatealarak tezini bir lde gzden geirir. rnein 1976da kaleme ald BurjuvaDevrimi Kavram adl makalesinde, tamamlanmam burjuva devrimi olgusu-nun ngiltereye zg olmadn, gerekte hibir burjuva devriminin tamamlanma-dn ileri srer. ngiliz kapitalizmi zerine yazlarn bir araya getirdii ngilizlerezg Sorular(1992) adl kitaba yazd nszde ise burjuva devriminin normalseyri ve ii snfnn normal geliimine ilikin varsaymlarna ve ngiliz devrimi-

nin bu normdan saptna dair tezlerine T ompsonn getirdii eletiriyi kabul eder.Andersona gre bu hatann kayna, yazlarndan esinlendii Gramscinin talyantoplum ve siyasetinin kkenleri zerine dnrken talyann ulusal gereklii-nin Fransann tarihsel normu ile oluturduu tezat zerinde durmu olmasdr.Bununla birlikte Anderson, T ompsonun da tarihsel zgnlkler zerinde arderecede durduunu ve bu yntemin mantksal olarak nominalizme varabileceinibelirtir (Anderson, 1992: 6). Dolaysyla Anderson, T ompsonn temel eletirilerinikabul etmekle birlikte, sz konusu eletirileri kendi yapsalc konumunu salamla-

trmak iin kullanr.Anderson, 1987de ngilterenin sregiden dnn nedenlerini yeni bir

balamda aklamak zere kaleme ald kn ehreleriadl makalesindetamamlanmam burjuva devrimi tezinin yerine Woodun (1991: 17) erken n-derlik tezi olarak adlandrd yaklam n plana karr. Woodun yorumuylaAndersonun bu ikinci tezine gre ngiliz kapitalizminin sorunlarnn kkeninde,erken gelimesi nedeniyle nne ciddi bir engel ya da rakip kmam olmas, dola-ysyla daha sonra kan engellerle baedebilecek kurumlardan yoksun olmas yatar.

Daha ge kapitalistleen kta Avrupas lkelerinde ise kapitalizmin gelimesi devletmdahalesini gerektirdii iin, modern devlet aygt daha gelikindir ve dolaysy-la krizlerle baedecek kurumsal kapasitesi de daha gldr.3 Sonu olarak erkennderlik tezine gre herhangi bir kapitalist ekonominin sorunlar, pre-kapitalistgemiinden kopamamasndan ok, rekabetin tarihsel koullar ile ilgilidir. stelikpre-kapitalist formlarn varl, sorunlarn zmn kolaylatrabilir. Bu anlamdatamamlanmam burjuva devrimi tezi, kapitalizmin pre-kapitalist kalntlardankurtulup kendi mantna brakldnda rasyonel bir devlete ve modern bir top-

luma yol aacan, dolaysyla esas olarak ilerici bir sistem olduunu ima ederken,3 Wooda (1991) gre bu tez de tarihsel gereklii yanstmamaktadr. Kta Avrupasnda rasyonel ve modern kurum-

lara ilikin sylemlerin ve kavramlarn, rnein burjuva devrimi ve Aydnlanma dncesinin daha gelikin olduu

dorudur, ancak sz konusu kavramlarn varl, iaret ettikleri kapitalist kurumlarn tarihsel varln gstermedii

gibi; ngilterede modern kurumlara ilikin politik sylemlerin yokluu ise tam da sz konusu kurumlarn tarihsel

olarak zaten yeterince gelimi olmasndan kaynaklanr.

ebnem Ouz


9/24

41

erken nderlik tezi ise ngilterenin gerilemesini ilk kapitalist lke olmasna ba-layarak kapitalizmin kendi i elikilerine ve zaafl arna vurgu yapar.

Burada Anderson, dier lkelerin deneyimlerinden karsanarak idealize edilmisoyut bir burjuva devrimi modelini braksa da, bunun yerine temelde ayn argma-

n srdren daha incelikli bir yapsalc tez ortaya atar. Bu balamda Avrupadapre-kapitalist toplumlarn tarihini yapsalc Marksizm iinde zel bir nem kaza-nan retim tarz kavramn kullanarak inceleyen Eski adan Feodalizme Geiler(1974) ve Mutlakiyeti Devletin Kkenleri(1974) adl iki kapsaml cilt yazar. Eskiadan Feodalizme Geileradl ilk kitapta Anderson, kapitalizmin gelimesindenemli bir dinamik olarak grd kentlemenin ilk nvelerinin eski Akdeniz uy-garlndaki kle retim tarznda varolduunu ileri srer. Andersona gre kleretim tarz, kle reticilerin smrsyle ayakta duran erken gelimi bir kent

uygarlna dayanr.4 Anderson Mutlakiyeti Devletin Kkenleriadl kitabnda isemutlakiyeti devletin oluumunun kapitalizme gei srecindeki roln inceler.Andersona gre feodalizm ekonomi ile politikann organik birliinin parsellen-mi egemenlikler zinciri biimini ald bir retim tarzdr. Mutlakiyeti devletinoluumuyla birlikte ekonomi ile politikann birlii atrdar: politik g devlettetoplanrken, ekonomi zerklik kazanmaya balar. Bu noktada Andersonun anla-tm, kapitalizmin feodalizmin barnda embriyonik halde bulunduunu varsayananlatmla birleir.5

Nairn-Anderson i le Thompson arasndaki Tartmann Yanklar

Nairn-Anderson ve T ompson, kapitalizmin kkenleri ve burjuva devrimikonusunda Marxn deiik yorumlarna dayanan farkl anlaylara sahip olduklarlde, ngiliz kapitalizminin tarih yazmna ilikin olarak da farkl yaklamlargelitirmilerdir. Sz konusu yaklamlarn genel olarak kapitalizmin doas ve ka-pitalizme kar mcadele asndan da nemli politik uzantlar olmutur. Nairn-Anderson ve T ompson arasndaki tartma, Marksist tarih yazmnn daha sonraki

geliimini nemli lde etkilemitir. Nield (1980) gibi kimi yazarlar, T ompsonneletirisinin teorik bir anlamazl polemie dntrerek temel sorunlarn tart-lmasna engel olduunu ileri srmlerdir. te yandan tartmay ngiliz Mark-sist tarihileri gelenei ile ilikisi iinde ele alan Kaye (1984) ise, T ompsonn ele-tirisinin bu gelenein anlaml bir parasn oluturduunu vurgulamtr.

T ompsonn yaklam daha sonra farkl biimlerde eletirilmitir. RichardJohnsonn kltrelcilik ve mutlaklk eletirisi bunlarn en nemlilerinden bi-ridir. Yapsalc Marksizmin egemen olduu Birmingham niversitesi ada Kl-

trel almalar Merkezinde alan Johnson ve arkadalar, History Workshopda

4 Kle retim tarz kavramn kkl bir biimde sorgulayan alternati bir tarihsel yaklam iin bkz. Wood (1988).5 Wooda (1991) gre ise eodalizmden kapitalizme gei srecinde mutlakiyeti devletin rol yoktur: ngiliz kapi-

talizmi mutlakiyeti devlet olmadan gelimitir. Fransada mutlakiyeti devletin varl ise kapitalizmin gelimesini

tetiklememitir.



10/24

42

yaynlanan bir dizi makalede Hilton, Hill, Hobsbawm ve T ompsonn 1956danitibaren altyap-styap modelini reddederek ve snfn indirgenmi biimi olaraksnf bilinci zerinde younlaarak Dobbun ekonomik Marksizminden kop-tuklarn, ve tarih yazmnda Johnsonun kltrel Marksizm ya da kltrelcilik

olarak adlandrd yaklam gelitirdiklerini ileri srmlerdir (Kaye, 1984: 20).Johnson ve arkadalar buradan yola karak ngiliz Marksist tarihsel almalarn-da Marx ve Dobbun yazlarndaki yapsal ve ekonomik boyutun yeniden canlan-drlmas gerektiini savunmular; bunun iin de kltrelci ve yapsalc Mark-sizmler arasnda bir diyalog kurulmasn nermilerdir. Kayeye (1984: 21) gre ise,Dobb ile daha sonraki ngiliz Marksist tarihiler arasnda Johnson ve arkadalar-nn iddia ettikleri anlamda bir kopu yoktur; snf mcadelesi zerine odaklanmaanlamnda temel bir sreklilik sz konusudur.

Johnson (1981) Mutlakla Kar adl makalesinde T ompson teorik anla-mazlklar iki uzlamaz u biiminde tanmlayarak tartmaya konu olan seenekleralann dntrmeksizin iki u arasnda bir tercih yaplmasn zorlamas anlamn-da mutlak olmakla eletirmitir. T ompson (1981: 401), bu eletiriye verdii ya-ntta Marksist tarihsel pratii ampirisist, hmanist, moralist gibi sfatlarla onyl boyunca eletiren yapsalc kampanyaya kar keskin bir ton kullanmak zorundakaldn belirtmi, ayrca Johnsonun polemikten uzak durma arsnn sosya-list teoriyi politik balamndan kararak akademik bir balama oturtma tehlikesi

ierdiine dikkat ekmitir.6Johnsonn kltrelcilik eletirisini de haksz bulanT ompson, ngiliz i Snfnn Oluumu kitabn sadece Stalinizme ya da poziti-vizme kar deil, ayn zamanda Raymond Williamsn erken dnem almalarn-daki kltrelcilie kar yazdn vurgulamtr. Bu balamda snf ekonomikbelirlenimlere gre deil soyut anlamda snf bilincine dayanarak tanmlad nok-tasnda kendisini eletiren Stuart Hallun yorumunu da reddetmitir.7 Woodun(1982: 51) belirttii gibi, T ompsonn amac snfn, snf bilincinin yokluundada varolduunu inkr etmek deil, tersine, snf bilinci henz gelimemi iken bile

insanlarn snfsal biimlerde davranabildiini gstermektir.Hem Nairn-Anderson, hem de T ompson kapitalizmin ilk kez ngilterede ge-

litiini, ve bu gelimenin aristokrasi ile burjuvazi arasndaki ilikinin dnmnedeil, tarmda snf ilikilerinin dnmne dayandn kabul ederler. Ancak,buradan kardklar teorik ve politik sonular farkldr. Nairn-Andersona grengiliz toplumuyla ilgili temel sorun tam da burada yatar, nk kapitalizmin ta-6 Thompsonn bu konuya yaklamnn arkl dnemlerde arkl biimler aldn belirtmek gerekir. rnein 1978de

yaynlanan Teorinin Sefaletikitabnda Thompson yapsalc Marksizmin meruluunu tmyle sorgulayarak mutlak

bir konum sergiler. Ancak daha nce 1973de yazd Leszek Kolakowskiye Ak Bir Mektupta Marksizmin bir doktrin,

yntem, dnsel bir miras ya da gelenek olarak drt arkl biimde tanmlanabileceinden sz eder, ve ilk tanmla

ilgili sorunlar akladktan sonra Marksizmin Marxn almalarndan esinlenen bir gelenek olarak tanmlanmasnn

daha doru olduunu belirtir (Thompson, 1965: 327). Thompson bu gelenei kesin snrlarla tanmlamaktansa, belirli

bir yaklamn bu gelenein neresinde durduunu tanmlamann daha nemli olduunu da szlerine ekler.7 Thompsonu kltrelcilikle eletiren Johnson ve Hall gibi yazarlarn daha sonra kltrel almalar olarak bilinen

alann kurucular arasnda olduklarn da belirtmek gerekir.

ebnem Ouz


11/24

43

rmsal ilikilerin dnmyle ortaya kmas, eski rejimin btn kalntlarn or-tadan kaldran ve modern bir toplumun kurulmasna yol aan gerek bir burjuvadevriminin belirleyici olduu genel kapitalist normdan sapma anlamna gelir. Buyapsalc teorik yorumun politik uzants ise udur: 1640 ve 1832de yarm kalan

i kald yerden ele alnarak tamamlanmaldr (Anderson, 1964: 47). Baka birdeyile, ngiliz sosyalistlerinin stratejisi, burjuva devriminin tamamlanmasna da-yanmaldr. Yarm kalm burjuva devrimi tezinin ikinci nemli politik sonucu da,ii snfnn olgunlaamad ve ampirisizm ile kuatlm olduu, dolaysyla daksr dngy ancak aydnlarn krabileceidir.

T ompson ise ngilterede kapitalizmin tarmda snf ilikilerinin dnmyoluyla gelimesi olgusundan olduka farkl teorik ve politik sonular karr. e-orik olarak, bu durumu burjuva devrimlerine ilikin normdan bir sapma olarak

deil, feodalizmden kapitalizme uzun bir tarihsel srete geiin sonucu olarakkavrar; burjuva devrimini ise bu tarihsel dnmn temel srkleyicisi deil,doruk noktas olarak grr (Wood, 1991: 159). Bu yaklamn politik sonucu isesosyalist stratejinin burjuva devriminin tamamlanmasna deil (ki T ompsonagre ngilterede burjuva devrimi zaten en derin biimde tamamlanmtr), kapi-talizmin kendisine kar mcadeleye odaklanmas gereidir. Bu balamda ngilizii snfnn sorunu, Anderson ve Nairnin iddia ettii gibi olgunlamamlk yada amprisizm deil, kar-saldr yerine savunma konumuna ekilmesidir. Bunun

nedeni ise ii snfnn muhafazakrl deil, nndeki tek alternatif olan kom-nizmi reddetmesidir (T ompson, 1965: 284). Dolaysyla sz konusu ksr dngancak ii snf tarafndan kendi deneyimi dolaymyla krlabilir.

Sonu olarak Nairn-Anderson ile T ompson arasndaki tartmada sorun ngi-liz toprak sahibi snfnn kapitalist olup olmad deil, bunun zel olarak ngilizkapitalizmi, genel olarak da kapitalizmin doas asndan ne anlama geldiidir.Woodun (1991: 18) deyiiyle temel soru udur: ngiliz kapitalizmi kapitalizminsrad bir tr mdr, yoksa kapitalizmin ta kendisi midir? Nairn ve Anderson

iin bu sorunun yant aktr: ngiliz kapitalizmi bandan itibaren tad zaaf-larla kapitalizmin srad bir trn temsil eder. T ompson iin ise ngiliz kapi-talizminin zaafl ar tam da bir sistem olarak kapitalizmin elikilerine iaret ederve bu anlamda ngiliz kapitalizmi kapitalizmin srad bir tr deil, ta kendisidir(Wood, 1991: 18).

Tart man n k i n ci E v res i : Po l i t i k M ark s i zm

Andersonun iki ciltlik almasnn yaynlanmasndan ksa bir sre sonra, Ro-

bert Brenner, Andersonun ileri srd tezleri kkl bir biimde sorgulayan ikimakale yazar (Brenner, 1976; 1977). Kapitalist Gelimenin Kkenleri zerine: Neo-Smithi Marksizmin Eletirisi (1977) adl makalesinde Brenner, hem kapitalizminkentlerde ve ticaret yoluyla gelitiine dair yaygn gr, hem de kapitalizmin tmBat Avrupada ortak bir tarihsel dinamik sonucu ortaya ktna dair varsaym



12/24

44

kkten bir sorgulamaya tabi tutar. Brenner, kapitalizmin ngilterede tarmda snfilikilerinin dnmyle ortaya ktn ve bu gelimenin kentli burjuvazi ile il-gisi olmadn; Fransada ise mutlakiyeti devletin geliiminin tmyle farkl birtoplumsal dnme yol atn ve bu dnmn de kapitalizm ile ilgisi olma-

dn belirtir.Brennere (1977) gre, Marxn baz almalarnda liberal tarih yazmnn, zel-

likle Adam Smithin, birbirini izleyen farkl geim tarzlarna dayal aamac tarihanlaynn izleri vardr.Brenner, bu anlaytan esinlenen Marksist yaklam yeniSmithi Marksizm olarak adlandrr. zellikle Sweezy, Frank ve Wallersteinin ya-zlarnda grlen bu yaklam, kapitalizmi, ticaretin genilemesinin sonucu olarakiblmnde ve teknolojide meydana gelen gelimelerin belirledii, fakat feodalizmtarafndan uzun bir sre kesintiye uratlan tarihsel ilerleme srecinin, burjuvazi-

nin feodal zincirlerinden kurtulmasyla birlikte en dinamik biimini alan son aa-mas olarak ele alr. Bu yaklamn kapitalizme gei srecini aklayamadn be-lirten Brenner, sz konusu gei srecini anlamak iin ngilteredeki pre-kapitalistretim ilikilerine daha yakndan bakmak gerektiini belirtir ve u sonuca varr:ngiltereye zg koullarda toprak sahipleri ile kyller kendilerini kapitalizm n-cesi toplumsal ilikiler iinde yeniden retme mcadelesi srasnda, istemsizolarakkapitalist dinamiklerin ortaya kmasna yol amlardr. Bunun temel nedeni isengiliz egemen snfnn Fransz aristokrasisinin sahip olduu ekonomi-d gce

sahip olmamas, bu nedenle de gelirlerinin kyllerin retkenliindeki arta ba-ml olmasdr. Dolaysyla ngilterede itleme hareketleriyle birlikte tarmsal ka-pitalizm geliirken, Fransada kk reticilerden alnan vergilere dayanan mutla-kiyeti devlet olumutur.

Brennerin yaklam, Guy Bois (1978) tarafndan politik Marksizm olarakadlandrlm ve eletirilmitir. Boisya (1978: 75) gre politik Marksizm, snfmcadelesini dier btn nesnel belirlenimlerden, zellikle de kapitalist retimtarzna zg gelime yasalarndan kopararak iradeci bir tarih anlayna yol aar...

Bu yaklam sadece tarihsel materyalizmin en ilevsel kavram olan retim tarzkavramn gz ard etmekle kalmaz, ekonomik gereklikler alann da tamamenbrakr. Hilton (1985) ise meseleyi Marksizmin iki farkl versiyonu arasndaki birtartma olarak tanmlamtr. Brennerin temsil ettii taraf retim ilikilerine, s-nf atmalarna ve politik faktrlere arlk verirken, Boisnn temsil ettii tarafretici glere, retim tarzna ve ekonomik faktrlere arlk verir.

Kapitalizmde Ekonomi ile Politikann Birbirinden Ayrlmas (1981) adl maka-lesinde Ellen Wood, politik Marksizm kavram ile ima edilen iradecilik eletirisi-

ni reddeder. Wooda gre, retim tarz ile snf mcadelesi arasnda kavramsalbir kartlk yoktur.8 Brennerin ve kendisinin yaklam, retim tarz kavramndlamaz, sadece bu kavramn toplumsalve politikniteliine dikkat eker. Wooda

8 Bu konudaPraksisde daha nce yaynlanan anlaml bir alma iin bkz. Ylmaz (2003).

ebnem Ouz


13/24

45

gre Boisnn yaklamndaki sorun, kapitalist toplumlarda ekonomi ile politikanngrntekiayrln kavramsal dzeye de tamasdr. Oysa burada canalc nokta,sz konusu ayrln zseldeil, biimseloluudur. Kapitalist toplumlarda artnsaf anlamda ekonomik mekanizmalarla elde edilmesi, ekonomi ile politikann ger-

ekten ayrld anlamna gelmez: Ekonomi ile politika kapitalist retim srecindebirleir, nk retim sreci ayn zamanda bir smr srecidir ve sermayeninemek zerindeki politikegemenliine dayanr. Dolaysyla retim tarz kavramnnkendisi politikbir boyut ierir. Wood, politik Marksizm nitelendirmesini bu an-lamda kabul eder.

Wood (1997, 2002), Brenneri izleyerek gerek Marksist, gerekse liberal tarihyazmna egemen olan anlay ticarileme modeli olarak adlandrr. Wooda grekkenleri klasik politik ekonomiye ve Aydnlanma dncesinin ilerleme anlayna

dayanan bu modelde, kapitalizm eski alardan beri varolan ve uzmanlam ib-lm ile birlikte retkenlik artn ve teknolojik gelimeyi tetikledii varsaylanticaretin, feodalizmin koyduu politik engellerden kurtularak yeni bir aamaya s-ramasyla aklanr. Bu aklamalarda feodal sistem iinde zaten embriyonik haldevarolan kapitalizm, ticaret ve kentlerin giderek bymesiyle birlikte zincirlerindenkurtulur ve bir sistem halinde ortaya kar. Bu modelle ilgili temel sorun, kapita-lizmi eski alardan beri varolan ticaretin bir uzants olarak kavramasdr. Bununsonucu ise kapitalizmi aklamakyerine varsaymaktr.

Wooda gre bu sorun 1950lerde Sweezy ile Dobb arasndaki bir fi kir alveriiile balayan ve feodalizmden kapitalizme gei tartmas olarak bilinen tartmadada zlememitir. Sz konusu tartmada temel soru, feodalizmden kapitalizmegeii tetikleyen faktrn ne olduudur. Sweezye gre belirleyici faktr, kentlerdeticaretin genilemesi iken, Dobba gre asl dinamik krsal alanda toprak sahip-leri ile kyller arasndaki ilikinin i elikilerinde aranmaldr. Burada ilk ba-kta Sweezy ile Dobb arasndaki temel kartlk Sweezynin ticarileme modelini,Dobbun ise szkonusu modelden tmyle farkl bir modeli nermesi gibi grnse

de, Wooda (1997) gre Sweezy ile Dobb arasnda daha nemli bir kartlk vardr:Sweezy, feodalizmin zln ticaretin genilemesi ile aklasa da, feodalizminzl ile kapitalizmin ortaya knn iki farkl sre olduuna iaret eder.Dobb ise kapitalizmin krsal alanda kk reticilerin feodal balarndan kurtu-larak kapitalist giriimcilere dnmesi yoluyla gelitiine dair teziyle, feodalizminzl ile kapitalizmin ortaya kn tek ve ayn sre olarak ele alr. Bunun an-lam udur: Dobb kentsel alanda aristokrasi ile burjuvazi arasndaki snf elikileriyerine krsal alanda toprak sahipleri ile kyller arasndaki snf elikilerine odak-

lanarak egemen anlaytan uzaklayor gibi grnse de, kapitalizmin ortaya knfeodalizmin zlnn otomatik bir uzants olarak alglad lde, kapitaliz-min feodalizmin iinde embriyonik olarak zaten varolduunu syleyen ve dolay-syla kapitalizmi aklamak yerine varsayan anlayla ayn noktaya varr. Dolaysyla



14/24

46

sorun, temel dinamiin kentte ya da krda aranmas deil, kapitalizmin zgn birsistem olarak ortaya knn aklanmasnda dmlenir. Wood, Brennerin al-masnn tam da bu noktada nemli bir katkda bulunduunu belirtir.

Brennerin ve Woodun yntemsel yaklamlarn benimseyen bir baka yazar

da George Comninel olmutur. Brennerin yeni Smithi Marksizm, Woodun iseticarileme modeli olarak adlandrd yaklam liberal materyalizm olarakniteleyen Comninele (1987) gre, retici glerin geliimine ncelik veren bu yak-lam, Marxn Alman deolojisi,Komnist Manifesto, Ekonomi Politiin EletirisineKatkya nszgibi yazlarnda belirgindir. Marxn 1844 Elyazmalar, GrundrisseveKapitalgibi almalarnda ise retim ilikilerinin dnmne odaklanan bir yak-lam n plana kar. Comninel, liberal materyalizmden farkl olan bu yaklamtarihsel materyalizm olarak nitelendirir. Comninele (2000b) gre bu farklln

temelinde Marxn erken dnem yazlarn kta Avrupasnda yazm olmasnn et-kisi vardr. Bu durum, Marxn erken dnem almalarnda teorik sorunsallarnnpre-kapitalist bir balamda biimlenmesine neden olmutur. Rousseaudan Franszdevrimine, Hegele ve gen Hegelcilere uzanan pre-kapitalist dn zincirinintemel sorunsal olan devlet ve iktidar, Marxn almalarnn merkezine oturmu-tur. Marxn kapitalizm balamnda dnmeye balamasnda dnm noktas ise,Manchesterda bulunmas nedeniyle kapitalist toplumun dinamiklerini yakndangren Engelsin 1843de kendisine yazd Politik ktisadn Eletirisi iin Notlar

adl mektup olmutur. Ancak Comninele gre burada sz konusu olan Althusserciyaklamlarn kurgulad anlamda Marxn erken ve ge dnem almalar arasn-daki bir epistemolojik kopu deildir. Marxn ayn dnemde yazd almalararasnda da ciddi farklar vardr. rnein 1845de yazd Alman deolojisinde ka-pitalizmi retici glerin geliimi ile aklayan liberal materyalist bir tarih anlaygrlrken, 1844 Elyazmalarnda snf mcadelesini temel alan ve kapitalizmi i-gcnn metalamas ile tanmlayan tarihsel materyalist bir anlaya rastlanr.

Comninel, tarihsel materyalist anlay iki alanda gelitirmeye almtr. Bi-

rincisi, kapitalizme gei srecinde Fransada ve ngilterede farkllaan dinamikle-rin aklanmasna ilikindir. ngiliz Feodalizmi ve Kapitalizmin Kkenleri (2000a)adl makalesinde Comninel sz konusu farkllamann kaynann, ngiliz feoda-lizmi ile Fransz feodalizmi arasndaki farkllkta aranmas gerektiini belirtir.Buradan yola kan Comninele (2000a) gre, kta Avrupasndaki feodal sistemingeliiminde merkezi bir yeri olan paralanm egemenliin zgn politik biimiolarak derebeyliin (seigneurie banale) ngilterede varolmamas, ngiliterede artdeer elde etme srecinin ekonomik, Fransada ise politik bir biim almasna

yol amtr.Comninelin zerinde durduu ikinci konu ise burjuva devrimi kavramdr.

Fransz Devrimini Yeniden Dnmek(1987) adl kitabnda Comninel, Brennerinalmasndan yola karak burjuva devrimi kavramn kkl bir sorgulamaya tabi

ebnem Ouz


15/24


16/24

48

Brenner, 1993de yaynlanan ccarlar ve Devrim adl kitabnda ise 17. yzyldaLondrada ortaya kan ve denizar ticaret yapan bir tccar kesiminin ngiliz dev-rimindeki roln incelemitir. Brennerin yeni tccarlar olarak tanmlad bukesime ilikin yorumlar, Perry Anderson (1993) tarafndan daha nceki tezinden

bir kopu ve burjuva devrimi tezine dn olarak yorumlanmtr. Wooda (1996)gre ise Brennerin bu almas daha nceki teziyle elimez, aksine onu tamamlar.Brennerin yeni tccarlarn ngiliz devrimindeki rolne ilikin argman, kapitalisttccarlar ile pre-kapitalist tccarlar arasndaki ayrmla ilgilidir, bu anlamda aris-tokrasi ile burjuvazi arasndaki ayrma dayanan burjuva devrimi tezinden farkldr.Daha da nemlisi, sz konusu argmana gre yeni tccarlarn ortaya kma nedenide tarmsal kapitalizmin ticarette yaratt niteliksel dnmdr.

Son olarak Brennerin 2001 ylnda Journal of Agrarian Changedergisinde ya-

ynlanan ve bu kez Hollandada kapitalizme gei srecini inceleyen almas-na deinmek gerekir. Bu almasnda Brenner, onyedinci yzylda Hollandadangilitereye benzer bir kapitalistleme sreci yaandn savunmutur. Brenneregre onaltnc ve onyedinci yzylda Kuzey Hollandada ekolojik kriz sonrasndatarmsal verimliliin d, iftileri st rnleri imalatnda uzmanlamaya vetemel gda maddelerini pazardan satn almaya zorlamtr. Bu durumun yarattpiyasa bamll ise, iftileri yeni retim teknikleri bulmaya ve birikim yapma-ya zorlayarak blgede tarmsal kapitalizmin gelimesini tetiklemitir. Daha sonraki

srete ngilterede sanayi kapitalizmi geliirken Hollandada kapitalist gelimeninsekteye uramasnn nedeni ise Brennere gre tmyle dsaldr; Hollandann ih-racat ynelimli endstrisinin baml olduu Avrupa pazarnn pre-kapitalist nite-liidir (Brenner, 2001).

Brennerin Hollandaya ilikin argmanna ynelik en nemli eletiri bu kezpolitik Marksizmin iinden gelmitir. Wood (2002a) ayn dergide Brennere yaz-d yantta, Brennerin szn ettii trden bir piyasa bamllnn kapitalistgelimeye yol aamayacan belirtmitir. Wooda gre iftilerin temel gereksinim-

lerini salayabilmek iin pazara baml hale gelmeleri anlamndaki piyasa bam-ll, mlkiyet ilikilerinin piyasa dolaymyla dnme urad ngilteredekipiyasa bamllndan ok farkldr. Bu noktada Wood, pre-kapitalist ve kapitalistpiyasa kavramlar arasndaki fark aklamak zere daha nce nerdii bir ola-nakolarak piyasa vebir zorunlulukolarak piyasa ayrmn yeniden vurgular9 veburadan yola karak piyasa bamllnn tarihsel olarak iki trl olabileceinibelirtir: bir dolam alan olarak piyasaya bamllk ve bir toplumsal mlkiyetilikisiolarak piyasaya bamllk. Wooda gre Hollanda ve ngilterenin tarihsel

gelimeleri arasndaki farkllk tam da bu ayrm ile aklanabilir. Hollandada birdolam alan olarak piyasann belirleyicilii altnda piyasa olanaklarnn sonunakadar kullanlmasndan kaynaklanan pre-kapitalist bir gelime sz konusu iken,

9 Sz konusu ayrmn ayrntl bir aklamas iin bkz. Wood (1994).

ebnem Ouz


17/24

49

ngilterede piyasa bamllnn mlkiyet ilikilerinde kkl bir dnm zo-runlu hale getirmesi anlamnda kapitalist bir gelime gereklemitir.10Bununlabirlikte Wood bu nemli eletirisine karn, Brennere yazd yantn ze deinbir anlamazlktan ok temelde anlaan iki arkada aras yapc bir diyaloun bir

paras olarak grlmesi gerektiini vurgulamtr (Wood, 2002a).

Politik Marksizme Ynelik Eletiri ler

Politik Marksizme dardan yneltilen eletiriler ise iki damardan beslenmitir.Bunlardan ilki zellikle Uluslararas Sosyalizm dergisi evresince temsil edilen or-todoks Marksizm yorumudur. Sz konusu eletiriler, Alex Callinicos (1990), ChrisHarman (1990), Colin Moores (1991) ve Colin Barker (1997) gibi yazarlar tara-fndan dile getirilmitir.11 Ancak bu yazarlarn eletirilerini ar bir ucu temsil

ettiini dndkleri Wooda ve Comninele ynelttiklerini, Brenneri ise rokistgelenekle olan ilikisi nedeniyle bu eletirilerden byk lde muaf tuttuklarnbelirtmek gerekir. Sz konusu yazarlar, Wood ve Comninelin kendilerini Brennerile ayn ekol iinde tanmlamalarn da bir yanl okuma olarak grrler.

Politik Marksizmin Snrlar (1990) adl makalesinde Callinicos, tarihsel ma-teryalizmin toplumsal deiimi iki mekanizma ile akladn belirtir. Bunlardanilki retici gler ile retim ilikileri arasndaki yapsal eliki, dieri de bu eli-kinin yol at kriz balamnda ortaya kan snf mcadelesidir. Callinicosa gre

politik Marksizm bunlardan ilkini bir kenara brakarak tarihsel materyalizmi biregemenlik sosyolojisine indirger. Ayrca, kapitalizme gei srecinde sadece tarm-sal kapitalizmin geliimi zerinde durmas nedeniyle, ticari kapitalizmin sz konu-su srete oynad rol de gz ard eder. Oysa ticari kapitalizm, Leninin geiformlar olarak adlandrd ve sermayenin retim zerinde egemenlik kurmasnsalayan yaplarn olumasndaki rol nedeniyle kapitalizme gei srecinin nemlibir boyutunu oluturur. Sistemli kle kullanmyla dnya piyasasna ynelik bykapl retim yaplmas, ya da krsal alanda sanayilemenin yaylmasna yol aan

proto-sanayileme sreci, bu gei formlar arasndadr. Callinicosa gre tarmsalkapitalizm bu geni kapsaml srecin farkl boyutlarndan sadece biridir.12

Mooresise Burjuva Avrupann Kuruluu (1991) adl kitabnda eletiri oklarnComninele yneltir. Mooresa gre Comninel, snfsal smry maddi temelle-rinden kopararak, baka bir deyile retim ilikilerini retim glerinden soyut-layarak, tarihsel materyalizmin retici glere atfettii aklayc rol tmyle gz

10 Brenner ile Wood arasndaki bu tartmay zetleyerek Woodun konumunu destekleyen bir alma iin bkz. Post

(2002).

11 Bu konuda Chris Harman ile Robert Brenner arasndaki tartma iin bkz. Harman ve Brenner (2006).12 Benzer bir eletiri, Japon Marksizmi geleneini izleyen Robert Albritton (1993) tarandan dile getirilmitir. Albrittona

gre 17. yzylda ngilterede emek gcnn metalamas tamamlanmad iin kapitalizmin varlndan sz edile-

mez. Albrittonn bu argmanna politik Marksist ereveden yant veren ise Mike Zmolek olmutur. Zmoleke (2004)

gre Albrittonun temel yanlgs Japon Marksizmi geleneinin sa anlamda kapitalist (ve dolaysyla endstriyel)

toplum modelinden karsad kapitalizm tanmn kapitalizmin erken dnemine uyarlamaya almasdr.



18/24

50

ard eder. Ayrca Comninel ancak ekonomi ile politika tam olarak birbirinden ay-rldnda kapitalizmin varlndan sz edilebilecei argmanndan yola karak,Fransz devrimi ile kapitalizmin geliimi arasndaki nedensellik ilikisini ortadankaldrr: Comninele gre Fransz devriminin merkezi bir devlet oluumuna yol a-

m olmas, kapitalizmin geliimine yol at anlamna gelmez. Moores ise Franszkapitalizminin ancak ekonomi ile politikann belirli bir bileimi ile geliebildiinive Fransz devrimiyle oluan devletin kapitalizmin geliimi iin gerekli koullar ya-ratt iin kapitalist olduunu ileri srer. Bu noktada Mooresun argmannn ne-denleri sonulardan giderek aklayan ilevselci bir argman olduu sylenebilir.

Mooresun Comninele ynelik eletirilerinin benzeri, Barker (1997) tarafndanWooda ynelik olarak dile getirilmitir. Barkera gre Woodun analiziyle ilgilitemel sorun, Fransz devrimini norm olarak kabul edip ngiliz modelini normdan

sapma olarak gren Nairn-Anderson tezine kar, terimleri ters evirerek karlkvermesi, yani ekonomi ile politikann birbirinden tmyle ayrld ngiliz modeli-ni saf anlamda kapitalist model olarak almasdr. Oysa, Barkera gre kapitalizminekonomi ile politikann birbirinden ayrlabildii ilk sistem olmas, bu ayrlmannkapitalizmin mutlak zellii olduu anlamna gelmez. Bu noktada unu sylemekmmkndr: Woodun Nairn-Anderson tezini eletirirken kimi zaman Nairn-Anderson ile ayn terimleri kulland dorudur, ancak Wood bunu yaparken aynzamanda tartmann terimlerini de deitirir: Wood iin ekonomi ile politikann

ayrlmas kapitalizmin normunu deil zgnln oluturur.Hem Mooresun, hem de Barkern zerinde durduu bir baka nemli sorun ise,

politik Marksist aklamalarda uluslararas boyutun gzard edilmesine ilikindir.Mooresa (1991) gre Comninel tarihsel gelimeyi mlk sahibi olan ve olmayan s-nfl ar arasndaki mcadeleye indirgeyerek tmyle ulusal lee odaklanm, ulus-lararas dinamikleri dikkate almamtr. Benzer biimde Barkera (1997: 53) grerokist bir gemii olmayan ngiliz Marksist tarihiler geleneini izleyen Woodiin temel analiz birimi ulustur. Bu anlamda Wood, farkl toplumsal dinamiklere

sahip lkeleri karlatrma sorunsalndan kopmaz, nk kapitalizmin eitsiz vebileik gelimesini yeterince dikkate almaz.

Mooresun ve Barkern bu eletirilerinde hakllk pay olduunu belirtmek ge-rekir. Sz konusu eletiriye en doyurucu yant ise yine politik Marksizmin iindengelmitir. Benno eschke, 2003de Deutscher dln alan131648 Efsanesi: Snf,Jeopolitik ve Modern Uluslararas likilerin Oluumu adl kitabnda tarihsel dn-mlerde uluslararas dinamiklerin rol konusunda hem ortodoks hem de politikMarksist yaklamn yetersizlii noktasndan hareket etmitir (eschke, 2003).

eschkeye gre politik Marksizm bir ideal tip olarak burjuva devrimi kavram-n sorgulamakla nemli bir adm atmtr, ancak yntemsel olarak karlatrmalperspektifi benimsemesi nedeniyle potansiyellerinin tmn gerekletirememi-

13 Teschke bu dl,sko Devrimini Kefetmek 1692-1746 adl kitabyla burjuva devrimi kavramna sahip kan Neil

Davidson (2003) ile paylamtr.

ebnem Ouz


19/24

51

tir. eschke sz konusu boluun doldurulmasna katkda bulunmak amacylaAvrupada sekizinci yzyldan onsekizinci yzyla kadar geen dnemde toplumsalve politik dnmlerde uluslararas dinamiklerin roln inceler. eschkeye gremodern ngiliz ve Fransz devletlerinin oluumu, iinde bulunduklar jeopolitik

balam ve birbirleriyle karlkl etkileimleri tarafndan biimlenmitir. Farkldevletlerin uluslararas sistemle nasl ilikilendikleri ise, yine lke ii toplumsalmlkiyet ilikileri tarafndan belirlenmekle birlikte, bu belirlenim toplumsal ola-rak eitsiz ve jeopolitik olarak birleik gelime erevesinde gerekleir. rneinon sekizinci yzylda ngiliz devletinin askeri rekabette ne kmasnn nedeni lkeiinde tarmsal kapitalizm ile birlikte gelien yeni ulusal egemenlik biimidir. teyandan askeri rekabeti tetikleyen faktrn kendisi ise uluslararasdr: Mutlakiyetidevletlerden oluan uluslararas sistem, devletleri pre-kapitalist mlkiyet ilikilerini

srdrebilmek iin srekli olarak genileyen bir jeopolitik birikim biimine zor-lamtr. Sonu olarak on sekizinci yzylda ngiliz devleti, pre-kapitalist mlkiyetilikilerinin belirledii jeopolitik rekabete dayal bir uluslararas sistemde, kendi itoplumsal dinamiklerinin kapitalist biim almasndan kaynaklanan bir askeri gelde etmi; bu durum ise kta Avrupas devletlerini de askeri rekabette ayakta kala-bilmek iin kendi toplumlarnda kapitalist mlkiyet ilikilerini kurmaya zorlam-tr. Bu aklama, hem tarihsel dnmlerde ulusal ve uluslararas dinamikler ara-sndaki karlkl etkileimi ortaya koyar, hem de kapitalizmin bir kez ngilterede

ortaya ktktan sonra kta Avrupasna nasl yayld sorusuna anlaml bir yantverir.14

Politik Marksistlere ynelik eletirilerin ikinci nemli kayna ise, Cohenintemsil ettii ve rasyonel tercih Marksizmi ya da analitik Marksizm olarak bi-linen yaklamdr. Bu yaklam, Cohenin 1978de yaynlanan Karl Marxn arihKuram: Bir Savunma adl kitabna dayanr. Bu kitapta Cohen, btn toplumlarnilkel komnal, kleci, feodal ve kapitalist aamalardan getii ve kanlmaz ola-rak sosyalist aamaya varacan varsayan tarih anlaynn mekanik ve tek izgili

olduu gerekesi ile bir kenara braklmasna kar kar. Cohene gre, mekanikdeterminist ve tek izgili bir tarih kavrayndan yoksun brakldnda sosyalistproje inandrcln yitirecektir. Bu nedenle Cohen, Marxn Ekonomi PolitiinEletirisine Katkya nszde ileri srd btn argmanlara sahip kar ve buargmanlara dayanan bir tarihsel materyalizmin olumlu anlamnda ilevsel bir ku-ram olarak grlmesi gerektiini savunur. Cohene gre, bu noktada ilevselcilikile ilevsel aklamalar arasnda ayrm yapmak nemlidir. levselcilik, tarihselolgular sonularndan yola karak aklar, baka bir deyile, nedenlerin yol atk-

14 Politik Marksist aklamalarda uluslararas boyutun gelitirilmesine anlaml bir katkda bulunan bir baka yazar iseyine uluslararas ilikiler disiplininden gelen Hannes Lacherdir. Lacher, kapitalizmin gelimesi ile teritoriyal devlet

oluumu arasndaki ilikileri inceledii Kresellemenin tesinde: Kapitalizm, Teritoriyallik ve Modern Uluslararas likiler

adl kitabnda teritoriyal devlet oluumunun kapitalist gelimenin bir sonucu olmayp, tarihsel olarak kapitalizmi n-

celedii vurgusundan yola karak kreselleme ve devlet tartmalarn politik Marksist perspektif e yeniden yorum-

lamtr. Bkz. Lacher (2006).



20/24

52

lar sonular yznden gerekletiini vurgular, bu anlamda tutucu bir z vardr.levsel aklamalarda ise nedenler sonulara yol ama eilimleri yznden gerek-leir. Cohene gre tarihsel materyalizm, bu ikinci anlamnda ilevsel aklamalaradayanan bir kuramdr. rnein retim ilikilerinin, retici glerin geliimini te-

tiklemesi ya da styapnn retim ilikilerine istikrar salamas, bu trden ilev-sel aklamalardr. Cohene gre retici gler ile retim ilikileri arasndaki ilikikurgusu bu anlamda tarihsel materyalizmin vazgeilmez ilevsel aklamalarndanbiridir.

Cohenin kitab yaygn bir ilgi grm ve analitik Marksizm olarak bilinenakma nclk etmitir. 2003 ylnda kitabn yirmi beinci yldnm nedeniyleLeeds Metropolitan niversitesinde dzenlenen konferansa sadece Alan Carling vePaul Wetherly gibi analitik Marksistler deil, David Laibman, Alex Callinicos gibi

ortodoks Marksistler de katlmtr. Her biri Cohenin yaklamna farkl eletiri-lerde bulunmakla birlikte, bu yazarlarn tmnn temelde Cohenin retici gle-rin geliiminin nceliine dayal tarihsel yntemini benimsedikleri sylenebilir.15

Wood ise Cohenin aamac bir tarih anlayndan yoksun brakldnda sos-yalizmin inandrcln yitireceine ilikin argmanna tmyle kar kmtr.Wooda (1984) gre, Marxn Manifestoda btn toplumlarn tarihinin snf mca-deleleri tarihi olduuna dair nermesi ve sosyalizmi snfl arn ortadan kalkmasylatanmlamas, sosyalist bir projenin gereksinim duyduu btn evrensel mant

ierir (Wood, 1984). Ayrca Wood, Cohenin ilevselcilik ile ilevsel aklamalararasnda yapt ayrm anlaml bulmakla birlikte, tarihsel materyalizm iinderetim ilikilerinin retici gleri gelitirme ilevine yaplan vurgunun Coheninbelirttiinin aksine olumsuz anlamda ilevselci olduunu ileri srer. Nitekim Co-hen snf mcadelesinin ancak sermayenin yeniden retimi iin ilevsel olduundaamacna ulaabileceini, dolaysyla ancak sermayenin izdii reform erevesi iin-de belirli kazanmlar elde edebileceini sylediinde ilevselciliin tutucu zndavurmutur.

So n u

Yaznn banda belirtildii gibi Marksist tarih yazmnda Ekonomi PolitiinEletirisine Katkya nszde ifade edilen tarih anlaynn nemli bir yeri vardr.Bu anlay, birbiriyle ilikili tema ierir: retici gler ile retim ilikileri arasn-daki eliki kurgusu; genel olarak tarihsel dnmlerin zel olarak da kapitalizmegei srecinin bu kurguya dayanarak aklanmas; ve sz konusu kurguya dayana-rak oluturulan belirli bir tarihsel gelime modelinin evrenselletirilmesi. arihsel

dnmlerin aklanmasnda retici glerin retim ilikileri karsnda ncelikliolduunu savunan bu anlay, Marksist tarih yazmna byk lde egemen ol-mutur. Sz konusu anlayn en sistemli savunucularndan G. A. Cohen (2000)

15 Koneransta sunulan bildiriler iin bkz.Science and Society, Special Issue: Rethinking Marx and History70(2), Nisan

2006.

ebnem Ouz


21/24

53

daha da ileri giderek, bu yaklam geerli olan tek Marksizm olarak tanmlam,bu anlamda teorik seeneklerden birini zorlama anlamnda Johnsonn deyiiylemutlak bir konum sergilemitir.

Son yllarda retici glerin ncelii tezine ynelik en kkl ve yaratc eleti-

riler ise, Robert Brenner, Ellen Wood ve George Comninel gibi yazarlarn olutur-duu ve son dnemde yeni yazarlarn katlmyla hem yntemsel adan hem de ilgialanlar asndan giderek zenginleen politik Marksizm yaklamndan gelmi-tir. Sz konusu yaklamn kkenleri, kapitalist gelimeyi ekonomik determinizmedmeksizin aklama kaygsyla 1950lerde ortaya kan ngiliz Marksist tarih-ileri geleneine, zellikle de E. P. T ompsonn almalarna dayanr. Kayenin(1984) snf mcadelerinin analizi olarak adlandrd bu yaklam, 1970lerdeBrennerin tarihsel almalar ile yeniden canlanmtr. Bu almalarda Bren-

ner, kapitalizmin Bat Avrupada retici glerin geliimindeki srama ile deil,ngilterede toprak sahipleri ile kyllerin kendilerini yeniden retme mcadelesisrasnda istemsiz olarak ortaya ktn gstermitir. Brennerin yaklam, GuyBois (1978) tarafndan kapitalizme gei srecinde retim tarz ve retici gler gibikavramlar bir yana brakarak sadece snf mcadelesi zerine odakland gereke-siyle olumsuz anlamda politik Marksizm olarak nitelendirilmitir. Buna karlk,Wood (1981) eletiri amacyla kullanlan bu kavrama olumlu bir anlam ykleye-rek sahip kmtr. retim srecinin kendisinin ayn zamanda bir smr sreci

olmas nedeniyle politikbir boyut ierdiini belirten Wood, politik Marksizmnitelendirmesini bu anlamda kabul etmi ve savunmutur.

Politik Marksizm, teorik anlamazlklar iki u biiminde tanmlamakla kalma-yp tartmaya konu olan seenekler alann dntrme anlamnda tarih yazm-na olduka nemli katklarda bulunmutur. Bu yaklama gre Marxn nszdeifade ettii anlayta liberal tarih yazmnn etkileri vardr. Comninelin liberalmateryalizm, Brennerin neo-Smithi Marksizm, Woodun ticarileme modeliolarak adlandrd bu anlay, Marxn zellikle 1844 Elyazmalar, Grundrisseve

Kapitalde gelitirdii ve tarihsel dnmlerin aklanmasnda retim ilikilerinebelirleyici rol atfeden tarihsel materyalist anlaytan olduka farkldr. Sz konu-su farklln nedeni ise, Marxn yazlarndaki teorik sorunsallarn biimlendiitarihsel balamlarda aranmaldr.

Soruna byle bakldnda grnen udur: retici gler ile retim ilikileriarasndaki eliki kurgusu genel olarak toplumsal deiimin anlalmas asndanaklayc bir gce sahip deildir. Bu kurgu sadece kapitalizmin dinamiklerinin an-lalmasnda yararl olabilir, nk tarihsel olarak sadece kapitalizm retici glerin

gelitirilmesi zorunluluuna dayanr. Pre-kapitalist toplumlarda artn piyasa dmekanizmalarla elde edilmesi, retici glerin youn bir biimde gelitirilmesinibir zorunluluk haline getirmez. retici glerin geliimi, ancak kapitalizmde metaretiminin rekabeti ve dolaysyla yenilenmeyi zorlamasyla birlikte bir zorunluluk



22/24

54

haline gelir. Bu nedenle retici gler ile retim ilikileri arasndaki eliki kurgu-su, pre-kapitalist toplumlarn dnmn aklamada belirleyici olamaz. Hempre-kapitalist, hem de kapitalist toplumlarn tarihsel dnmnn anlalmasndaanahtar kavram ise snf mcadelesidir. Snf mcadelesi temel alndnda, hem

farkl toplumlarn zgn tarihsel gelime izgilerini anlamak mmkn hale gelir,hem de kapitalizmin feodalizmin iinde zaten varolduunu ileri srmesi nedeniy-le kapitalizmi aklamak yerine varsayanmodele karlk, kapitalizmin zgn birsistem olarak ortaya kn ve ayrdedici zelliklerini anlamaya ynelik admlaratlabilir.

Kaynaklar

Albritton, R. (1993) Did Agrarian Capitalism Really Exist?, The Journal of Peasant Studies 20(3).

Anderson, P. (1964) Origins o the Present CrisisEnglish Questions iinde, Londra: Verso.

Anderson, P. (1966) Socialism and Pseudo-Empiricism, New Left Review(35).

Anderson, P. (1974a) Lineages of the Absolutist State, Londra: New Let Books.

Anderson, P. (1974b) Passages from Antiquity to Feudalism, Londra: New Let Books.

Anderson, P. (1976) The Notion o Bourgeois Revolution, English Questions iinde, Londra: Verso.

Anderson, P. (1980) Arguments within English Marxism,Londra: Verso.

Anderson, P. (1987) The Figures o Descent, English Questions iinde, London: Verso.

Anderson, P. (1992)Forward English Questions iinde, London: Verso.

Anderson, P. (1993) Maurice Thomsons War, London Review of Books, 4 Kasm.

Barker, C. (1997) Some Ref ections on Two Books by Ellen Wood, Historical Materialism (1).

Bois, G. (1978) Against the Neo-Malthusian Orthodoxy, Past and Present(79).

Brenner, R. (1976) Agrarian Class Structure and Economic Development, Past and Present(70).

Brenner, R. (1977) On the Origins o Capitalist Development: A Critique o Neo-Smithian Marxism, New

Left Review(104): 25-92

Brenner, R. (1989) Bourgeois Revolution and Transition to Capitalism, A. L. Beier vd. (der.), The First Modern

Societyiinde, Cambridge: Cambridge University Press.Brenner, R. (1993) Merchants and Revolution, Princeton: Princeton University Press.

Brenner, R. (2001) The Low Countries in the Transition to Capitalism, Journal of Agrarian Change 1(2).

Callinicos, A. (1989) Bourgeois Revolutions and Historical Materialism, International Socialism (2).

Callinicos, A. (1990) The Limits o Political Marxism, New Left Review(184).

Chun, L. (1993) The British New Left, Edinburgh: Edinburgh University Press.

Cobban, A. (1964) The Social Interpretation of the French Revolution, Cambridge: Cambridge University

Press.

Cohen, G. A. (1978)Karl Marxs Theory of History: A Defence, Princeton: Princeton University Press.

Cohen, G.A. (2000) Introduction, Karl Marxs Theory of History: A Defence iinde,Oxford: Clarendon.

Comninel, G. (1987) Rethinking the French Revolution: Marxism and the Revisionist Challenge, London: Ver-

so.

ebnem Ouz


23/24

55

Comninel, G. (2000a) English Feudalism and the Origins o Capitalism, The Journal of Peasant Studies

27(4).

Comninel, G. (2000b) Marxs Context, History of Political Thought21(3).

Comninel, G. (2003) Historical Materialist Sociology and Revolutions, Gerard Delanty ve Engin Isin

(ed.), Handbook of Historical Sociologyiinde, Londra: Sage.Davidson, N. (2003) Discovering The Scottish Revolution 1692-1746, Londra: Pluto.

Davidson, N. (2005) How Revolutionary Were the Bourgeois Revolutions?, Historical Materialism 13(3-4).

Hall, S. (1981) In Deence o Theory, R. Samuel (der.), Peoples History and Socialist Theoryiinde, Londra:

Routledge.

Harman, C. (1990) From Feudalism to Capitalism, International Socialism (2).

Harman, C. ve R. Brenner (2006) The Origins o Capitalism, International Socialism (111).

Hilton, R., Sweezy, P., Dobb, M., Hill, C., Leebre, G., Procacci, G., Takahashi, K., Merrington, J. ve Hobsbawm,

E. (1976) The Transition from Feudalism to Capitalism, Londra: New Let Books.

Hilton, R. (1985) Introduction, T. H. Aston ve C. H. E. Philpin (der.) , The Brenner Debate iinde, Cambridge:

Cambridge University Press.

Johnson, R. (1981) Against Absolutism, R. Samuel (der.), Peoples History and Socialist Theoryiinde, Lon-

don: Routledge.

Kaye, H. J. (1984) The British Marxist Historians, Cambridge: Polity Press.

Lacher, H. (2006) Beyond Globalization: Capitalism, Territoriality and the International Relations of Modernity,

Londra:Routledge.

Marx, K. (1978) Maniesto o the Communist Party, R. C. Tucker (der.), The Marx-Engels Readeriinde, New-York: W. W. Norton and Company. (Orijinal basm: 1848).

Marx, K. (1978) Preace to A Contribution to the Critique o Political Economy, R. C. Tucker (der.), The Marx-

Engels Readeriinde, New York: W. W. Norton and Company. (Orijinal basm: 1859).

Moores, C. (1991) The Making of Bourgeois Europe: Absolutism, Revolution and the Rise of Capitalism in Eng-

land, France and Germany, Londra: Verso.

Nairn, T. (1964) The British Political Elite, New Left Review(23).

Nairn, T. (1964) The English Working Class, New Left Review(24)

Nield, K. (1980) A Symptomatic Dispute? Notes on the Relation between Marxian Theory and Historical

Practice in Britain, Social Research (47).

Przeworski, A. (1977) Proletariat into a Class, Politics and Society(7).

Post. C. (2002) Comments on the Brenner-Wood Exchange on the Low Countries, Journal of Agrarian

Change 2(1).

Science and Society (2006)Special Issue: Rethinking Marx and History70(2).

Teschke, B. (2003) The Myth of 1648: Class, Geopolitics and the Making of Modern International Relations ,

Londra: Verso.

Teschke, B. (2005) Bourgeois Revolution, State Formation and the Absence o the International, Historical

Materialism, 13(2):3-26.Thompson, E. P. (1960) Outside the Whale,The Poverty of Theory and Other Essays iinde, New York:

Monthly Review Press.

Thompson, E. P. (1963)The Making of the English Working Class, New York: Vintage Books.



24/24

56

Thompson, E. P. (1965) The Peculiarities o the English, The Poverty of Theory and Other Essays iinde, New

York: Monthly Review Press.

Thompson, E. P. (1973) An Open Letter to Leszek Kolakowski, The Poverty of Theory and Other Essays iinde,

New York: Monthly Review Press.

Thompson, E. P. (1981) The Politics o Theory, R. Samuel (der.), Peoples History and Socialist Theoryiinde,Londra: Routledge.

Wood, E.M. (1981) The Separation o the Economic and the Political in Capitalism, New Left Review(127).

Wood, E. M. (1982) The Politics o Theory and the Concept o Class: E. P. Thompson and His Critics, Studies

in Political Economy(9).

Wood, E. M. (1984) Marxism and the Course o History, New Left Review(147).

Wood, E.M. (1988) Peasant-citizen and Slave: The Foundations of Athenian Democracy, Londra: Verso.

Wood, E.M. (1989) Rational Choice Marxism: Is the Game Worth the Candle?, New Left Review(177).

Wood, E. M. (1991) The Pristine Culture of Capitalism, Londra: Verso.

Wood, E. M. (1994) From Opportunity to Imperative: The History o the Market, Monthly Review46(3).

Wood, E. M. (1995) A Chronology o the New Let and its Successors, or: Whos Old-Fashioned Now?,

Socialist Register, Londra: Merlin Press.

Wood, E.M. (1996) Capitalism, Merchants and Bourgeois Revolution: Ref ections on the Brenner Debate

and its Sequel, International Review of Social History(41).

Wood, E. M. (1997) The Non-History o Capitalism, Historical Materialism (1).

Wood, E. M. (2002a) The Question o Market Dependence, Journal of Agrarian Change 2(1).

Wood, E. M. (2002b) The Origin of Capitalism: A Longer View, London: Verso.

Ylmaz, Z. (2003) Ellen Meiksins Woodun Siyasal Marksizm arsn Niin Dikkate Almalyz?, Praksis

(10).

Zmolek, M. (2004) Debating Agrarian Capitalism: A Rejoinder to Albritton, TheJournal of Peasant Studies

31(2): 276-305.

ebnem Ouz

maddeci tarih yazımında temel tartışmalar

Documents