lys coğrafya konu anlatımlı e-kitap

7/24/2019 LYS Corafya Konu Anlatml e-kitap

1/154


2/154

Sertika No: 16226

LYS KONU ANLATIMLI e-kitap

Copyright YEDKLM ETM BLGSAYAR YAYINCILIK SAN. TC. LTD. T.

Bu kitabn btn haklar YEDKLM ETM BLGSAYAR YAYINCILIK SAN. TC. LTD. T.ne aittir.

Yaynevimizin yazl izni olmakszn, kitabn tmnn veya bir ksmnn elektronik, mekanik ya dafotokopi yoluyla basm, yaym, oaltlmas ve datm yaplamaz.

Bu kitap, Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr.

Yayn Ynetmeni Yazar Redaktr

Emel MAHLUT YEDKLM - POTAYAYIN KURULU

Nure OLAK

Mehmet TRKYILMAZ

Kapak Tasarm Sayfa Tasarm

Yusuf ZALP YEDKLM

ADIYAMAN AFYONKARAHSAR ARI ANKARA - ETMESGUT ANKARA - SNCAN ANKARA ANTALYA AYDIN BALIKESR - BANDIRMA BALIKESR BATMAN BLECK

BOLU BURSA - FOMARA BURSA - GRKLE ORUM DYARBAKIR DZCE EDRNE ELZI ESKEHR GAZANTEP GRESUN HATAY - ANTAKYA ISPARTA STANBUL - AVCILAR

STANBUL - BAKIRKY STANBUL - ESENLER STANBUL - GAZOSMANPAA STANBUL - KADIKY STANBUL - MECDYEKY STANBUL - PENDK STANBUL - MRANYE STANBUL - SLVR STANBUL - BYKEKMECE STANBUL - MALTEPE ZMR - KARIYAKA

ZMR - KONAK-1 ZMR - KONAK-2 ZMT KAHRAMANMARA - ELBSTAN KAHRAMANMARA KARABK KAYSER - KARTAL KAYSER KIRIKKALE KIRKLAREL - LLEBURGAZ KIREHR

KONYA-1 KONYA-2 KTAHYA MALATYA MANSA - AKHSAR MANSA - DEMRC MANSA - SALHL MANSA - SOMA MANSA MARDN - KIZILTEPE NEVEHR NDE ORDU - FATSA ORDU RZE - AYEL RZE SAKARYA - HENDEK SAKARYA SAMSUN

SVAS ANLIURFA TEKRDA - ORLU TEKRDA TRABZON VAN ZONGULDAK

letiim

YEDKLM Eitim Bilgisayar Yaynclk

San. Tic. Ltd. ti.

Zbeyde Hanm Mah. Samyeli Sok. No.: 17

skitler / ANKARA

Tel: 0 312 384 64 19 - 20 Faks: 0 312 384 64 23

www.yediiklim.net [email protected]

www.yediiklim.com.tr

POTA Yaynlar

Kzlay Mah. Fevzi akmak-2 Sok. No.: 38 / 17

06420 ankaya ANKARA

Tel: 0 312 231 38 40 Faks: 0 312 231 38 50

www.potayayin.com


3/154

N SZ

Sevgili renciler,

Yaam boyu sren eitim-retim olgusunun lkemizdeki aamalarndan biri olan ve geleceinizin ekillenme-

sinde nemli yap talarndan biri saylabilecek YGS ve LYSye hazrlk srecinde sizlere kaynaklk ve amalarnza

giden yolda yol arkadal etmek zere elinizdeki kitap serisini hazrlam bulunmaktayz.

Bu kitap serisi ortaretim derslerinizi kapsayan konu ve ierikleri bulunduracak ekilde ve snavda karlaabi-

leceiniz konularla ilgili olabilecek alt balklar gz ard edilmeden hazrlanmtr.

lkemizin aydnlk ve ada geleceinin gvencesi olan rencilerimizin duyacaklar mutluluk ve gurur, YED-

KLM ve POTA ailesi olarak bizlerin de mutluluk ve gurur kayna olacaktr.

Tm aday rencilerimize salk ve baarlarla dolu bir hayat dileriz.

YEDKLM - POTA YAYIN KURULU


4/154


5/154

1. BLM Doal Sistemler - Ekosistem Madde Dngs...................................................... 7

2. BLM nsan ve Doa Etkileimi Ekstrem Olaylar.......................................................... 25

3. BLM lk yerlemeler - Uygarlklar - Kltrler ve Trk Kltr....................................... 31

4. BLM Dnya Nfusunun Tarihsel Sreteki Deiimi - Nfus Politikalar ve ehirler..... 36

5. BLM Ekonomik Faaliyetler ve Trkiye Ekonomisi - Trkiyede Tarm ve Hayvanclk.... 47

6. BLM Trkiye Ekonomisi - Madenler - Sanayi - Ulam - Ticaret ve Turizm................. 62

7. BLM Trkiyede Blge Kavramlar - Corafi Blgelerimiz ve

Blgesel Kalknma Projeleri................................................................................ 75

8. BLM Trkiyede Nfus ve Yerleme............................................................................ 97

9. BLM Doal Afetler ve Trkiye in Riskleri................................................................ 112

10. BLM lkeler - Uluslararas Kurulular - lkeler Aras Etkileim ve likiler............... 123

11. BLM Doal Kaynaklar ve evre................................................................................ 145

NDEKLER


6/154


7/154

7

1. BLMLYSCORAFYA

DOAL SSTEMLER - EKOSSTEM

VE MADDE DNGS

7

nsan var oluundan beri istek ve gereksinimleri dorultusun-

da doadan yararlanmtr. nsann bilgi birikimiyle doaya

hkim olma istei, teknik olanaklarn da artmasyla, doann

ar kullanlmasna neden olmutur. Doa kendi kendini ye-

nileyebilme zelliinden dolay, nceleri, verilen zararlardan

fazla etkilenmemitir. Ancak doal kaynaklarn ar kullan-

m doann bu yeteneinin ok stne kt zaman, hava

kirlilii, ormanlarn yok oluu hatta canllarn toplu lmleri

gibi sorunlarla karlaan insan, doa ile olan ilikilerini tekrar

gzden geirmesi gerektiini anlamtr. Bu nedenle, 1970li

yllardan itibaren evre kavram insann yaantsna girmitir.

evre: D etkenlerin tm,

Canllar etkileyen ziksel, kimyasal ve biyolojik faktrlerin

btnl,

Canly etkileyen, ekillenmesini ve yaamn belirleyen -

ziksel ve toplumsal etmenlerin tm,

Organizmalarn yaam zerinde etkili olan faktrler toplu-

luu eklinde tanmlanabilir. evre kavramyla birlikte evre

sorunlar ve evre bilinci ok sk kullanlan terimler arasn-

da yer almtr.

evre sorunlarna kar retilen zmlerin, zaman ierisinde

yeni sorunlar yaratt grlmtr. Gnmzde ortaya kan

soruna zm aramak yerine, sorunu yaratan nedenlerin or-

tadan kaldrlmasnn daha doru olaca anlalmtr. Ayrca

baarya ulamak iin sorunlarn birbirleriyle olan ilikileri d-

nlerek bir btn iinde ele alnmas gerekmektedir. Ancak

zmleri yalnzca ilgili kurumlardan beklemek doru deildir.

Her birey, evre sorunlarn tanmal, ilgili bilim dallarnn ne-

rileri dorultusunda basit baz nlemler alarak daha sorunsuzbir evre oluturabilecei bilincini kazanmaldr.

Doadaki uyumun bozulmasyla ortaya kan sorunlarn -

zm hatta nlenebilmesi iin canllarn birbirleri ve evrele-

riyle olan ilikilerinin incelenmesi gerekmektedir. Bu ilikile-

ri inceleyen bilim dal olan ekoloji, evre sorunlarnn ortaya

kmasyla daha da nem kazanmtr.

Canl ile cansz varlklar arasndaki iliki olduka geni kap-

samldr. Bir canlnn evresini, bulunduu ortamdaki zik-

sel ve kimyasal koullar ile bu ortam paylaan dier canl-

lar oluturur. Doadaki her canl varlk bu ziksel ve kimya-

sal koullar var olduu srece yaamn srdrebilir ve geli-

ebilir. Ekoloji bilim dalnda canlnn evresi genel olarak iki

grupta incelenebilir:

Fiziksel evre (abiyotik faktrler)

Biyolojik evre (biyotik faktrler)

Fiziksel evre, ziksel ve kimyasal koullar gibi cansz gele-

ri; biyolojik evre de canl geleri kapsar.

A. FZKSEL EVRE

Abiyotik Faktrler

Doadaki btn canllarn yaamas ve gelimesi iin belirli -

ziksel ve kimyasal koullar gereklidir. Ekoloji biliminde cansz

geleri kapsayan ziksel evre faktrleri:

Gne nm,

Scaklk,

Su ve

Toprak olarak snandrlr.

Gne Inm

Canllar iin yaamsal nem tayan Gnein, evresine

yayd enerjiye gne nmdenir. Bu nlarn bir miktar

atmosferde szldkten sonra yeryzne gelir. Gne nla-

r, canllar iin scaklk ve aydnlk kayna olurken fotosentez

ve madde dnglerinin de gereklemesini salar.

Scaklk

Gneten gelen nlar atmosferdeki kat, sv ve gaz mole-

kllerini etkileyerek yeryzndeki cisimlere scaklk verir. An-

cak Dnyann ekli kresel olduundan her yerine eit mik-

tarda gne n ulamaz. Bu nedenle scaklk; kutuplarda

dk, Ekvatorda ise yksek derecedir.

Scaklk ile canl ve cansz varlklar arasnda karlkl etkile-

imler vardr. Bu etkileimlere; ormanlarn bulunduu ortamn

scakln deitirebilmesi ve baz ku trlerinin g etmesi

rnek olarak verilebilir.


8/154

8

Su

Btn canllarn yapsnda bulunan su, onlarn yaamlarn

srdrmeleri iin ok nemlidir. Baz canllarn yaam alan

olan su, scaklk ve rzgr ile birlikte yer kabuunun biim-lenmesinde etkilidir. Ayrca suyun; scaklk, tuzluluk derecesi,

durgun veya akarsu olmas gibi zellikleri, canllarn yery-

zndeki yayl alanlarn da belirler.

Toprak

Canl trlerinin byk bir ksmnn yaam alan olan toprak,

hava ve su ile birlikte cansz, doal bir kaynaktr. Toprak, ana

kayalarn ziksel ve kimyasal olaylar sonucunda paralanp

ayrmasyla oluur. Bu nedenle ana kaya, arazi ekli, canl

varlklar ve zaman, oluan topran zelliklerini belirler. Top-rak, oluum nedenlerine gre katmanlar hlinde bulunur. Bu

katmanlar doal ve yapay olaylar sonucunda yer ve biim de-

itirebilir. Ana kayalar, ziksel blnme ile blok, ta, akl,

kum gibi paralara ayrlarak ana materyal denilen gevek kat-

man oluturur. Ana materyal de ziksel blnme ve kimyasal

olaylarla ayrarak gerek topraa dnr. Gerek toprakta,

mineral toprakla karan humus ve ya sular ile tanarak

gelen maddeler bulunur. En st katman olan organik katman

ise mineral topran stnde, ksmen veya tamamen parala-

np ayran bitkisel ve hayvansal artklardan oluur.

Ya

Suyun bulutlardan kat ya da sv olarak yeryzne geri

dnmesidir.

Yzey Ak

Kar, buz erimeleri ve yalar sonucunda yeryzne den

sularn eim dorultusundaki akdr. Yzey ak ile birlikte

sular nehirler vastasyla okyanuslara tanr.

Yer alt Ak

Yer altna szan suyun kanallar vastasyla aka gemesidir.

Su Dngsn Oluturan Basamaklar.

1. Buharlama

2. Terleme

3. Youma

4. Ya

5. Yzey ak

5. Yer alt ak

Buharlama

Yeryzndeki suyun sv halden gaz veya buhar haline

dnmesidir.

Terleme

Bitki yapraklarndan suyun buharlamasdr.

Youma

Havadaki su buharnn sv veya kat hale gemesidir. You-

ma bulutlar oluturduu iin su dngs bakmndan nemli-

dir. nk bulutlar, yeryzne suyun dnebilmesinin balca

yolu olan ya olutururlar.

MADDE DNGLER

Canllarn yaamnda byk nem tayan su, karbon, oksi-

jen, azot, fosfor gibi maddeler, canl ve cansz evre arasn-

da dolam hlindedir. Bazen kat, bazen sv, bazen de gaz

hlinde bulunan maddelerin dzenli olarak yaptklar bu dola-

ma ekolojik dngveya madde dngs denir. Dngler

nedeniyle doa, kendi kaynaklarnn dengeli ve srekli olarak

yenilenerek tekrar tekrar kullanlabilmesine olanak salar.

Ancak insanlarn olumsuz etkileri sonucunda dnglerin bo-

zulmas, canl gelerin yaamn tehlikeye sokar.

1. Su Dngs

Suyun atmosfer ile yeryzndeki karalar ve sular arasnda

belli bir sistem iinde dolamasna su dngsveya hidro-

lojik dngdenir.

Su dngs; buharlama, younlama ve yalar olmak

zere evre hlinde gerekleir.

Su dngsnn ilk evresi olan buharlama; gne nlar-

nn etkisiyle, yzey sularnn buharlamas ve bitkilerin ter-

lemesi sonucu oluan su buharnn atmosfere yaylmasyla

gerekleir. Atmosfer su buharna doygun hle geldiinde,

su suhar souyup younlar ve bulutlar oluturan su dam-

lacklarna dnr. Bylece su buharnn enerji kaybederek

sv durumuna gemesiyle younlama evresi gereklemi

olur. Younlama sonucunda bulutlar oluturan su damla-

cklar, getikleri atmosfer katmanlarnn scaklk derecesine

Doal Sistemler - Ekosistem ve

Madde DngsLYS Corafya


9/154

9

gre yamur, kar, dolu biiminde yeryzne iner. Su dng-

snn nc evresini oluturan yalarla yeryzne inen

su; buhar olarak atmosfere, yzey suyu olarak gl, deniz ve

akarsulara ya da yer altna szlr. Bylece su dngs ta-

mamlanm olur (ekil 1).

Su dngs, evre kirlenmesinden ve bitki rtsndeki de-

iikliklerden olumsuz ynde etkilenir. Topraa, suya ve

havaya karan atk maddeler, dngyle beraber tanrken,

ormanlarn azalmas veya yok olmas iklim deiikliklerine yol

aarak kimi yerde kurakla, kimi yerde sel felketlerine ne-

den olur. Bu nedenle, su dngsnn olumasnda nemli

bir yer tutan ormanlara zarar vermekten kanmak gereklidir.

Buharlama

Buharlama

Ya Y

a

Terleme

Deniz

ekil 1: Su dngsnn ematik anlatm

Yer alt suyuYer alt suyu

Gl

Su Dngsnn nemi

Toprak in

Kayalarn paralanmas ve topran olumas iin su

gereklidir.

Bitkiler in

Fotosentez iin su gereklidir. Topraktaki besin maddeleri-

nin bitki kkleriyle alnmas yapraa kadar tanmasnda su

nemli rol oynar.

Hayvanlar iin

Hayvanlarn yaamlarn srdrebilmesi iin su gereklidir.

Suyun Devamll in

Temiz ve iilebilir su kaynaklarnn oluumunu ve devamll-

n salar.

Biyolojik eitlilik in

Trler iin yaam ortam oluturur. Tr eitliliinin devamn

salar. Su dngs olmasayd, karalarda yaayan birok bitki

ve hayvan ortadan kalkardr.

2. Karbon Dngs

Canllarn temel yapsn oluturan karbon, atmosferde kar-

bondioksit; suda karbondioksit ve bikarbonat hlinde; karada,

kmr, doalgaz, petrol ve kire ta olarak bulunur.

Karbon dngs, yeil bitkilerin gn nda atmosferden

karbondioksit almasyla balar. Alnan karbondioksit, fotosen-

tez srasnda ve karbon ieren yeni dokularn yapmnda kul-

lanlr. Bu ekilde bitkilerin yapsnda organik bileiklerin yap-

sna katlan karbon atomlar, bitkilerle beslenen hayvanlara,

daha sonra da atklarnn bakteriler ile mantarlar tarafndan

ayrtrlmalar sonucunda ve solunum srasnda tekrar kar-

bondiokside evrilerek atmosfere dner. Ayrca, fosillemi

bitkiler olan kmr ve petrol gibi fosil yaktlarn yaplarndaki

karbon, yanma srasnda karbondioksit olarak atmosfere geri

dner. Bylece karbon dngs tamamlanm olur. Denizler-

de ise znm olarak bulunan karbondioksidin suda yaa-

yan canllar tarafndan ayn ekilde kullanm sonucu karbon

dolam gerekleir. Karalarda erozyon yolu ile tanan orga-

nik ve inorganik maddeler vastasyla denizlere karbon gelir.

Karalardan gelen organik karbon, karbonat ve bikorbanatlarla

birlikte deniz tabanndaki tortullarla birikir. Deniz tabannda-

ki bu karbonatlar belki binlerce yl karbon dngsne katl-

maz. Bu nedenle okyanus ve denizler karbonun depoland

yerlerdir.

Karbondioksidin bir dier nemli etkisi de iklimle ilgilidir. At-

mosferdeki karbondioksit orannn azalmas veya artmas

yeryzndeki scaklklarn azalmas ve artmasna sebep olur.

Havadaki karbondioksit gaznn artmas yeryznde scaklk-

larn artmasna neden olmaktadr.

Gnmzde insanlar karbon dngsn olumsuz ynde et-

kilemektedir. Fosil yaktlarn tketilmesi, bitki rtsne zarar

verilmesi atmosferdeki karbon dengesini olumsuz ynde etki-

lemektedir. Sanayi Devrimiyle birlikte atmosfere verilen kar-




10/154

10

bondioksit oran srekli artmaktadr. Karbondioksit miktarnn

artmas, sera etkisi yaratmakta ve bu da iklimlerin deimesi-

ne sebep olmaktadr.

DOALGAZ, TA KMR, PETROL, LNYT

K

Karbondioksitin Tketilmesi

Kara ve denizlerdeki bitkiler tarafndan fotosentezde

kullanlr.

Deniz hayvanlarnn kabuk oluumunda kullanlr.

len canllarn bnyesindeki karbon zamanla basn et-

kisiyle deiime urayarak, petrol ve kmr gibi fosil ya-ktlara dnr.

Deniz hayvanlarnn ve bitkilerin lm ile dibe ker ve

karbonatl kayalar hlinde depo edilir.

Karbondioksidin Aa kmas

Canllarn solunumlar ile doaya dner.

Karbonatl kayalarn, ziksel ve kimyasal yollarla ayr-

mas ile aa kar.

len canllarn rmesi sonucu doaya dner.

Orman yangnlar sonucu doaya dner.

Suyun hava ile temas yapt yzeyde karbon alverii

gerekleir.

Fosil yaktlarn yanmas sonucu havaya karr.

Atmosferdeki CO2 oran bellidir. Tketilen miktar-

da CO2srekli olarak atmosfere dnmemi olsayd

fotosentez giderek azalacak ve neticede bitkilerin

organik madde retimlerine imkan kalmayacakt.

Bunun sonucunda besin zinciri ksa bir sre sonun-

da duracak ve yeryznde hayat sona erecekti.

!

3. Azot Dngs

Atmosferin yaklak %78ini oluturan azot gaz, eitli bak-

teriler, mavi yeil algler tarafndan ve yldrm, imek gibiatmosferik olaylarla azot dngs iine girer. Amonyum, nitri-

kasyon bakterileri tarafndan nce nitrite daha sonra nitrata

dntrlr. Nitrat halinde bitkiler tarafndan topraktan al-

nan azot, bitkideki organik bileiklerin yapsna katlr ve bu

bitkileri yiyen hayvanlarn vcutlarna beslenme yoluyla ge-

er. Canl artklarndaki azot, bakteriler tarafndan paralana-

rak amonyum haline getirilir.

Havasz ya da oksijensiz koullarda gerekleen bu sre so-

nunda amonyum ya denitrikasyon bakteriler tarafndan ay-

rtrlarak atmosfere katlr ya da nitrikasyon bakteriler tara-

fndan kullanlabilir hale gelir. Bu ekilde atmosfer ve canllar

arasndaki azot dngs de tamamlanm olur. (ekil 3) Bitki-

ler azotu topraktan alarak beslendikleri iin azotlu gbrelerin

kullanm oranna dikkat edilmelidir. Azotlu gbrelerin az kul-

lanlmas beslenme sorunlarn ortaya karrken fazla kulla-

nlmas da azot dngsn etkileyerek zararl sonulara ne-

den olmaktadr.

Beslenme

Amonyum

Ayrma

Atmosferdeki Azot

AMONYUM

ekil 3: Azot dngsnn ematik anlatm




11/154

11

Sonu olarak:

Atmosferde bulunan azot canllar tarafndan dorudan kulla-

nlamaz. Azotun bitkiler tarafndan kullanlabilmesi iin nitrit

ve nitratlara dntrlmesi yani balanmas gerekir.1. Azot atmosferde yldrm ve volkanik faaliyetler srasn-

da ortaya kan elektrik dearjlaryla oksijenle birleerek

nitrit ve nitratlara dnr. Nitratlar, yalarla topraa

girerek bitkiler tarafndan kullanlr.

2. Azotun balanmas topraktaki baz bakteriler tarafndan

gerekletirilir. Bakteriler lm canllarn yaplarndaki or-

ganik maddeleri paralayarak bunlar nitrata dntrr.

3. Toprakta ve baz bitkilerin kklerinde bulunan azot ba-

layc bakteriler sayesinde bitkiler nitratlar alr ve yapla-

rna katar.

4. Azot; besin zinciri ile bitkilerden otullara, otullardan da

etillere geer.

5. len bitki ve hayvanlar, ayrtrclar tarafndan parala-

nr. Mikroorganizmalar azotu nitrit ve nitrata dntrr.

Bu dnmle azot dngye katlm olur.

Azot tuzlar topran verimini artrr.!

4. Oksijen Dngs

Oksijen atmosferde oran yaklak %21dir. Canllarn aldkla-

r besinleri enerjiye dntrebilmeleri iin oksijen gereklidir.

Oksijen suda ve toprakta znm halde bulunur. Oksijen

atmosferde; atomik oksijen (o), molekl oksijen (O2) ve ozon

(O3) olmak zere ekilde bulunur. Ozon, canllar Gnein

ultroviyole nlarna kar korur. Molekler oksijen solunum

iin gereklidir.

Atmosfere oksijen salayan kaynaklar;

Yeil bitkilerin Fotosentezi

Atmosferdeki suyun k yardmyla oksijen ve hidrojene

ayrlmas (Fotoliz)dir.

Oksijenin kullanld balca alanlar;

Solunumda

Kmr, petrol ve doal gaz gibi fosil yaktlarn yanma-

snda

Organik maddelerin oksidosyonunda (canllarn hcre-

lerinde besinlerin oksijenle yaklp enerji retilmesi)

rnekrnek

I. Madde dngsndeki madde ekosistem iinde s-

rekli devir yapmaz.

II. Ekosistemlerde yaam, enerji ak ve madde dn-

gleriyle devamllk kazanr.

III. Bir ekosistemin doal dengesini koruyabilmesi ve

varln devam ettirebilmesi iin madde ve enerji

dngs ile tketilen maddelerin yeniden retim iin

ekosisteme geri dnmesi arttr.

IV. Madde dngs, inorganik maddelerin, srekli ola-

rak cansz ortamdan alnp canl unsurlar arasnda

aktarldktan sonra cansz ortama tekrar verilebil-

mesi eklinde ilerlik gsterir.

V. Ekosistemlerde madde varl snrldr. Madde dngs iin yukardakilerden hangisi sy-

lenemez?

A) Yalnz I B) I ve II C) II ve III

D) III ve IV E) IV ve V

zmzm

Madde dngsnde ekosistem iinde srekli devir sz

konusudur.

Cevap A

rnekrnek

Aadakilerin hangisi karbon dngs iin yanl bir bil-

gilendirmedir?

A) Karbonun byk bir ksm karbondioksit eklinde

bulunur.

B) Karbondioksitten kan karbon fotosentez iin ok

nemlidir.

C) Karbondioksit gnlk ve mevsimlik scaklklarn ar

ekilde ykselmesi ve dmesine engel olur.

D) Denizler ile atmosfer arasnda karbon alverii ok

yava gerekleir.

E) Karadan erozyon ile tanan organik ve inorganik mad-

deler iinde tanan karbon denizlere ulatktan sonra

suda kaybolur.




12/154

12

Doal Sistemler - Ekosistem ve Madde Dngs LYS Corafya

zmzm

Karbonun suda kaybolmas sz konusu olamaz. Kara-

lardan erozyon ile gelen ve kabuklu deniz hayvanlarn-

dan oluan organik karbon, karbonat ve bikarbonatlarla

birlikte deniz tabanlarndaki tortullarda birikir.

Denizler atmosfere oranla elli kat fazla karbon ierdikle-

rinden, karbon akn dzenleyen en nemli kaynaklar-

dandr.

Cevap E

rnekrnek

Yeryzndeki sular buharlar.

Buharlaan su nem halinde younlaarak bu-

lutlar oluturur.

Bulutlar younlaarak yalar meydana geti-

rir.

Bir yamur damlac yl iinde birok defa bu-

harlap yeniden ya olarak yeryzne d-

ner.

Karalar ile atmosfer arasnda yaklak 4 mil-

yon km3su hareket eder, dolama urar.

Yukardaki kavram haritasnda bo braklan kutucua

aadakilerden hangisinin getirilmesi en uygun olur?

A) Madde dngs

B) Enerji aknn aamalar

C) Ekosistemlerin ileyii

D) Su evriminin aamalar

E) Ekosistemlerde yaam

zmzm

Dolu kutucuklarda verilenlerin hepsi su evriminin aa-

malardr.

Cevap D

B. BYOLOJK EVRE

Biyotik Faktrler

evre iinde yer alan canllarn; yani bitki, hayvan ve organiz-

malarn tmne biyolojik evredenir.

Genel Tanmlar

Populasyon: Belli bir blgede yaayan, ayn trden birey-

lerin oluturduu topluluktur. Bir populasyon iinde yer alan

bireyler karlkl etkileim iindedir ve belirli bir yaam alann

paylar.

Habitat (Yetime Ortam):Bir canlnn vaya canl topluluu-

nun doal olarak yaad yerdir. Dier bir deyile canllarn

yaama alandr.

Ekosistem:Bir alandaki canl birliklerin ve cansz varlklarn

hepsinin birlikte oluturduu sistemdir.

Biyosfer: Canl organizmalarn birbirleriyle ilikilerinin sr-

d kaya, su ve hava katmanlarndan oluan yeryz

rtsdr.

Adaptasyon: Bitki ve hayvanlarn yaamalarn srdrebil-

meleri iin bulunduklar ortamn koullarna uyum salama-

larna denir.

Biyo eitlilik: Bir blgedeki genlerin, trlerin ekosistemlerin

ve ekolojik olaylarn oluturduu btndr.

EKOSSTEMLERN LEY

Ekosistem, belirli bir alanda bulunan canl eler ile cansz

evre arasndaki ilikilerden olumaktadr. Ekosistem mikro

alanlardan biyosfere dek ok farkl boyutlarda olabilir. Bir or-

man ekosistem oluturabilecei gibi, bir nehir, bir gl, bir da,

rm bir aa gvdesi veya gezegenimizin tm bir eko-

sistem oluturabilir. En byk ekosistem ekosfer (Dnya)dr.

Ekosistem canl ve cansz elerden oluur.

EKOSSTEM

Canl eler Bitkiler Hayvanlar Mikroorganizmalar

Fiziksel Etkenler Ik Scaklk Rzgar Ya

Organik Ya Protein Karbonhidrat

Vitamin

norganik Su Oksijen Karbondioksit

Cansz eler

Kimyasal Etmenler


13/154

13

Doal Sistemler - Ekosistem ve Madde DngsLYS Corafya

Su Ekosistemlerinin Doal Sistemlerin leyiine Etkisi

Su Ekosistemleri

Karasal(Tatl Su Ekosistemleri) Gl Ekosistemleri Nehir Ekosistemleri Bataklk Ekosistemleri

Denizsel(Tuzlu Su Ekosistemleri) Okyanus Ekosistemleri Deniz Ekosistemleri

Okyanus ve denizlerde bitki ve hayvan trlerinin ou Gne

nlarnn eriebildii ilk 100 mlik derinlikte yaam bulur. Ok-

yanuslarda geni kumluk alanlar, yksek dalar kendi iinde

ekosistemler oluturur.

Okyanuslar ekosistemin doal sistemlerin ileyiine ok

nemli katklar vardr.

Okyanuslar

klim zerinde nemli rol oynar. Atmosferle srekli s alve-

riinde bulunduundan Ekvatordaki s enerjisini dalmasn

salar. Okyanus akntlar sayesinde Ekvatordaki s enerjisi-

nin tanmasn salar.

Okyanuslarn yzeyinde dalgalarn etkisiyle oluan hava ka-

barcklarnn patlamas atmosfere bol miktarda tuz tanma-

sna neden olur. Havada asl durumdaki aerosol ad verilen

tuz krstalleri youmay salayarak ya oluumunu ko-

laylatrr. Yamur damlalaryla yeryzne ulaan aerosoller

topran verimini artmasn salar.

Akarsularn hz, ziksel ve kimyasal zellikleri akarsuyun ba-

rndrd, hayvan tr ve saysn etkiler. Akarsularda eim

kesintileri ve alayanlarn bulunduu alanlarda biyolojik e-

itlilik az olur. Akarsuyun yatak eiminin fazla olduu yerlerde

tanan aluyon miktar da fazlaysa su bulank bir grnm

kazanr. Suyun bulank olmas birok canl iin olumsuz so-

nular dourur.

Genellikle akarsularn yukar rnda topran daha enge-

beli, eim fazla olduu iin ak hzldr. Burada genellikle

baz bcek trleri ile alabalklar yaar. Orta rda eim biraz

azalr canl trleri artar. Akarsuda eimin azald ve akn

yavalad yerlerde planktonlar artar. Akarsularn denize

ulat yerlerde tatl su ile tuzlu suyun birbirine karmas,

buralar bitki ve hayvan trleri bakmndan zenginletirir.

EKOSSTEMLERDEK BESN VE ENERJ LKLER

Ekosistemlerdeki canllarn beslenme ilikileri, trlere gre

deiiklik gstermektedir. Beslenme ilikileri genellikle fark-

l trden canllar arasnda daha fazla grlrken, bir canlnn

ayn trden baka bir canlyla beslenmesi ok yaygn deildir.

Dengeli bir ekosistemdeki beslenme ilikilerinde, bitkilerden

yrtc hayvanlara kadar tm canllar yer alr.

1 Beslenme likileri (reticiler, tketiciler, ayrtrclar)

Bir ekosistem iinde yer alan canllar, beslenme ilikilerine

gre e ayrlr:

reticiler

Tketiciler

Ayrtrclar

reticiler: Ekosistemlerde tm canllar iin besin kayna

oluturan reticiler, inorganik maddelerden organik madde

yapabilen canllardr. Bitkiler, baz bakteriler reticidir.

Tketiciler: Tketiciler, bitkiler ve hayvansal maddelerle bes-

lenerek yaamn srdren canllardr. Beslenme biimlerine

gre tketiciler e ayrlr:

Otul tketiciler (otoburlar, birincil tketiciler)

Etil tketiciler (etoburlar, ikincil tketiciler)

Hem ot hem et yiyen tketiciler (ncl tketiciler)

Otul Tketiciler: Yalnzca bitkiler ile beslenen bu grup,

enerji kayna olarak yeil bitkilerin yapsnda biriken orga-

nik maddeleri kullanr. Tavan, geyik, koyun, at, inek (otlak

hayvanlar), ipek bcei ve trtl bitki yiyen tketicilerdendir.

Etil Tketiciler:Et yiyen tketiciler yaamlarn hayvanlarla

beslenerek srdrr. Yrtc kular, ylan ve baz balklar bu

grup iindedir.

Hem Ot Hem Et Yiyen Tketiciler: Hem bitkisel hem de hay-

vansal besin maddeleri yiyen tketicilere bata insan olmak

zere kedi, kpek, ay gibi canllar rnek verilebilir.


14/154

14


Ayrtrclar: Ayrtrclar, bitki ve hayvan kalntlarn para-

layarak hem kendi besinlerini salar hem de eitli kimyasal

maddeleri ayrtrarak yeniden canllar tarafndan kullanlabi-

lir hale getirirler. Ayrtrclara rnek olarak bakteri ve mantar

trleri verilebilir.

2. Enerji Ak (Besin Zinciri, Besin A)

Bir ekosistemde Gneten gelen enerjinin eitli yollarla

s ve kimyasal enerjiye dnmesi enerji akdr. Bitkiler

Gneten aldklar enerjiyi fotosentez yoluyla kimyasal ener-

jiye evirerek rettikleri besinlerde depolar. Tm canllar, bu

enerjinin byk bir ksmn solunum yapmak ve byyp geli-

ebilmek iin kullanr. Otul tketiciler de bitkilerle beslenerek

aldklar enerjinin byk bir ksmn yaamlarn srdrebil-

mek iin kullanp dier ksmn onlar yiyen etil tketicilere

aktarr. Bu sistem iinde, Gneten gelerek bitkiler, otul

tketiciler, etil tketiciler ve ayrtrclara doru giden, her

canlda deiime urayan ve tek ynl olan bir enerji ak

mevcuttur. Enerji, canllar tarafndan kullanldka evreye

s olarak da yaylr (ekil 4). Enerji ak srecinde, balan-

gta bitkilerin Gneten aldklar enerji miktar ile bitki ve

hayvan artklarndan kan enerji miktar birbirine eittir.

Bitkilerde biriken enerjinin beslenme yoluyla bir canldan di-

erine aktarlmas besin zincirini ortaya karr. Bitkiler, otul

tketiciler ve etil tketiciler besin zincirinin halkalarn olu-

turur. Besin zincirine rnek olarak otkelebek rmcek

fare ylan arasndaki beslenme ilikisi verilebilir. Besin

maddelerini bitkilerden salayan kelebekler, rmcekler iin

besin kaynadr. Fareler de rmcekleri yiyerek beslenirken

ylanlarn besin kayna olur. Besin zincirleri hem karasal

hem de su ekosistemlerinde gerekleir. Enerji ak besin

yoluyla aklanabilir, ancak bu aklama yeterli olmaz. nk

birok hayvan tr yaamlarn deiik evrelerinde farkl be-

sinler alarak geliir. Bu nedenle, besin zincirinden daha kar-

mak olarak birok besin zincirinin bir arada bulunmasyla

oluan doku, besin a kavramn ortaya karmtr.

Fotosentez

Bitkiler, karbondioksit ve suyu kullanarak gne enerjisi yar-

dmyla glikoz ve oksijen retir.

Gneten gelen enerji fotosentez yapan canllarn rettikleri

besinlerde depolanr. Besin maddeleri canllar tarafndan t-

ketildiinde enerji bu canlya geer. Bylece enerji beslenme

yoluyla bir canldan dierine aktarlm olur.

Karbondioksit + Su Glikoz + Oksijen

Gne

enerjisi

Ekolojik Piramitler:

Ekosistemlerde, enerji akn daha somut olarak inceleyebil-

mek iin piramit eklinde grakler kullanlr. Besin a iinde

benzer ekolojik ilevleri olan trler, gruplandrlarak piramidin

basamaklarn oluturur. Enerji ve biyoktleye bal olarak

hazrlanan piramitler, deiik ekosistemlerin karlatrlmas

bakmndan nemlidir.

1. Enerji

Ekolojik almalarda enerji, l birimi olarak kullanlr. Be-

sin zinciri boyunca aktarlan enerjinin byk bir ksm o can-

lnn yaam gereksinmeleri iin kullanlrken geriye kalan

zincirin bir sonraki halkasna aktarlr. Beslenme zincirindeki

bu enerji aktarmnn piramit eklinde bir model ile ifadesine

enerji piramidi denir. Piramidin birinci basamanda reti-

ciler, ikinci basamanda otobur (birincil) tketiciler, nc

basamanda etobur (ikincil) tketiciler yer alr (ekil 5). Kara

ekosistemlerinde piramitler genellikle ve drt basamaa

kadar grlrken su ekosistemlerinde daha fazla basamakl

piramitlere rastlanabilir. Basamaklardaki enerjinin yaklak %

10u kullanlabilir enerji olarak bir st basamaa geer.


15/154

15


2. Biyoktle

Biyoktle, belli bir alan ya da hacimdeki canl organizmalarn

toplam ktlesidir. Ekolojik almalarda, biyoktleye bal o la-

rak hazrlanan biyoktle piramitlerinden yararlanlr. Biyokt-

le piramidinin tabannda yer alan bitkiler, biyoktlesi en fazla

olan trdr. Tabandan yukarya doru kldka, enerji kayb,

vcut bykl, dokularda biriken zehir miktar artar. Birey

says, aktarlan enerjisi, biyoktle azalr.

Enerji piramidinde de durum byledir.

Doal ekosistemlerde, canllar arasndaki beslenme ilikile-

rinde bir denge vardr. nsanlar, ekosistem iinde yer alan

poplasyonlara mdahale ederek bu doal dengeyi bozabi-

lir. rnein; Avustralyada yaayan Tasmanya kurdu ile ayn

besin kaynan kullanan tilkinin bilinsizce Avustralyaya

getirilmesi sonucunda, Tasmanya Kurdunun nesli tkenmi-

tir. Yeni ekosisteme en iyi uyum salayan tilki poplasyonu

oalarak rakibinin besinini almtr.

rnekrnek

Yukardaki ekil aadakilerden hangisini anlatmak iin

izilmitir?

A) Oksijen dngs

B) Fotosentez

C) Beslenme halkas

D) Karbon dngs

E) Fotoliz

zmzm

ekil beslenme halkasn anlatmak iin izilmitir.

Cevap C

BYOMLAR

Doal evrenin korunmas iin insann evresini oluturan

canl ve cansz varlklar tanmas, onlarn ilevini, yararlar-

n bilmesi gerekir. Ancak o zaman; trlerin doal ilevleri ile

dengede tuttuklar doann, gnlk yaantmzda ne kadar

nemli olduunu, evre sal ile lke ekonomisinin ne ka-

dar ilikili olduunu anlayabiliriz. Bitki ve hayvanlarn yayl

blgelerini ve o blgenin ekolojik koullarn inceleyen bilim

dalna biyocorafyadenir.


16/154

16


Benzer bitki ve hayvan topluluklarna sahip alanlara biyom

denir. Biyomlar; kara biyomlar ve su biyomlar olarak ikiye

ayrlr.

Kara biyomlar genellikle bitki rtsne su biyomlar da suzelliine gre snandrlr.

Biyomlar iinde yer alan canllarn hepsi, kendilerine zg bir

ziksel yaam alanna sahiptir. Bu nedenle, belirgin zellik-

lere sahip alanlarda ayn tr canllarn yaadn grebiliriz.

Kara biyomlar, belirli iklim zelliklerine sahip blgelerde

benzer bitki ve hayvan topluluklarnn yer ald ekosistemler-

dir. Dnyamzda iklim blgeleri Ekvatordan kutuplara doru

bir deiim gsterirken ayn deiim, canllar dnyasndaki

trlerde de grlr. Yarm krelerde baz kara biyomlar si-metri iinde dalsa da su biyomlarnda byle cora snrlar-

la belirlenen bir dalm yoktur.

Su ekosistemlerinden tatl su ekosistemleri, hareketlerine

gre durgun ve akarsu olarak gruplanr. Durgun tatl sularn

kimyasal bileimi, ve derinlii tr dalmn etkiler. Akar-

sularda ak hz, akarsu yata, suyun oksijen miktar ve s-

cakl gibi faktrler, bu sularda yaayan hayvan topluluklar

zerinde etkilidir. Akarsu yatana bal bitki trleri, akntnn

gc ne kadar zayfsa o kadar ok miktarda bulunur. Tuzlu su

ktlesi olan deniz ekosistemi; scaklna, iinde znm

halde bulunan madensel tuzun miktarna ve derinliine gre

farkl canl trlerinin yaamasna olanak salar.

A. KARA BYOMLARI

Karalardaki yaam birlikleri olan kara biyomlar, ykseklik ve

iklimsel zelliklerin belirledii bitki ve hayvan topluluklarna

gre snandrlr.

1. Tundra

Kutuplar gibi souk, rzgrl ve az yal olan blgelerdeki

bitki rtsne tundradenir. Tundralar daha ok, Sibiryann

ve Kanadann kzeyi Grnlandn gneyinde grlr. Ancak

yksek dalk alanlarda da Alp Tundras denilen blgeler var-

dr. Bu blgelerde yln ay buzulsuz geer ve s en fazla

10C olur.

Tundralar, topran su dolamn engelleyecek kadar don-

mas nedeniyle bitki trleri bakmndan fakir blgelerdir.

Aalarn yetimesi iin uygun ortamlar deildir. Burada ye-

tien bitkiler rzgr ve soua uyum salayan kara yosunu,

otlar bodur allar ve likenlerdir. Tundralarda yaayan hayvan

trleri de snrldr. Ren geyii, misk kz, yer san, kutup

ays,boz ay, kutup tilkisi, karibu, palyao rdek ve bir ka

gmen ku buralara uyum salam hayvanlardr.

2. ne Yaprakl Ormanlar (Kozalakl Aa Ormanlar)

ne yaprakl orman, kutup alt blgelerde ok geni alanlara

yaylm, tundralara oranla daha yal ve klar daha az

souk iklim blgelerinde grlen orman trleridir. Sibirya ve

Kanada bu biyomun yaygn olarak grld alanlardr. Tay-

ga ve boreal ormanlar, bu biyomda yer alr. Samur, vizon,

vaak, kunduz, geyik, ay, tilki, kartal, kurt, kar tavan, kutupporsuu balca trlerdir.

3. Yapraklarn Dken Aalardan Oluan Ormanlar

Bu biyom lman yaprak dken ormanlardiye de adlandr-

lr. Yapraklarn dken aalardan oluan ormanlarn byk

blmn, yayvan yaprakl aalar oluturur. Ilman iklim

blgelerinde grlen bu ormanlardaki aalarn altnda otsu

bitkiler ve allar yetiir. Bu aalarn her sonbahar yapraklar

dklr, ilkbaharda yapraklar kar. Hayvan ve bitki tr say-

lar olduka zengindir. Akaa, karaaa, dibudak, defne,

grgen, kestane, mee, kayn, kavak bitki trlerine rnek ve-

rilebilir. Balca hayvan trleri ise ay, tilki, kurt, geyik, karaca,

akal, kstebek, samur, sansar ve gelinciktir.

4. Tropikal Yamur Ormanlar

Tropikal yamur ormanlar, ya bakmndan zengin olan

Ekvator iklim kuanda bulunur. Hava daima scak ve nem-

lidir. Gney Amerikada Amazon Havzas, en geni tropikal

yamur ormanlarnn bulunduu blgedir. Ayrca bu tr or-

manlar, Afrikada Gine Krfezinden balayarak i blgele-

re ve Kongo Irma Havzasna doru yaylr. Gneydou

Asyada ve Avustralya kylarnda kk alanlarda bulunur.

Dnyadaki toprak alanlarnn %10undan daha az yer kap-

layan tropikal yamur ormanlar, doadaki bitki ve hayvan

trlerinin %5070ini barndran zengin doal yaam alan-

dr. Bitki geliimini etkileyecek souk bir k veya kurak bir

mevsim olmadndan yksek tr saysna sahiptir.

Tropikal yamur ormanlar; geni yaprakl, yapraklarn

dkmeyen ve sarmak ok sayda yksek aac barndrr.


17/154

17


Yksek aalarn st blmleri, trmanc bitkilerle kapl oldu-

undan Gne nlar ormann alt ksmlarna fazla giremez.

Bu nedenle, lo bir n hakim olduu alt ksmlarda otsu

ve alak boylu bitkiler yaar. Bitki trleri gibi eitli olan hay-

van trlerine; kular, srngenler, memeliler, bcekler rnek

verilebilir. Genel olarak btn yamur ormanlarnn be ana

katmandan olutuunu sylemek mmkndr. Farkl bitki ve

hayvan trlerini barndran katmanlar, birbirleriyle i ie ge-

mi durumdadr. empanze, l, antilop, yarasa ve yrtclar,

kobra, anakonda ve eitli ku ve bceklerden oluan bir ok

canl trn barndrr.

Tropikal yamur ormanlarndaki katmanlar

Ormann en uzun boylu aalarnn oldu-u st katmanda avc kular ve kartallar

barnr.

st katmandan 1015 metre aada,

yerden 3040 metre ykseklikte yer alan

at katman, 10 metre kalnlktadr. Bu

katmanda, aa dallar ve sarmaklar

birbiriyle i ie geerek aalara glge

yapar. Canllarn byk bir ksm, gne

nn youn olmas nedeniyle bu kat-

manda yaar. Daha az k ald iin daha az sayda

canl trn barndran alt katmanda, pal-

miye gibi kk aalar yetiir.

Geliimleri, yukardaki katmanlardan ge-

ebilen gne nlarna bal olan bodur

aalarn ve allarn yaad katman,

al katmandr.

Erelti otlar ve dier otlarn yaad ot

katman ormann tabann oluturur. Ot

katmannda, bcekler ve yerde yaayan

canllar barnr.

st

katman

at

katman

Alt

katman

al

katman

Ot

katman

Tropikal yamur ormanlar; biyosferdeki dengeler, bilimsel

aratrmalar (yksek tr eitlilii nedeniyle), eczaclk ve ke-

restecilik bakmndan ok yararldr. Ancak son yllarda ar

aa kesimleri, felaketlere yol aabilecek iklim deiiklikleri-

nin ortaya kmasna ve zengin trlerinin kaybolmasna neden

olacandan dnyamz iin nemli bir tehdit oluturmaktadr.

5. Otlaklar

Otlaklar, yeryznde yazlarn scak, klarn souk getii

iklim blgelerinde grlen otlarla kapl alanlardr. Baka bir

deyile, yalarn llemeye izin vermedii ancak ormanoluumu iin yetersiz kald yerlerde otlaklar oluur. zel-

likle otul hayvanlarn beslendii, yaban ve av hayvanlarnn

barnd alanlardr. Ayrca, toprak st rts olarak topra

korur, suyu tutar, kaynak sularn toplar ve kirlenen havay

temizler. Otlaklar, bitki trlerinin zelliklerine gre, genellikle

ayr, step ve savan eklinde snandrlr.

a. ayrlar: Yaz mevsiminin serin ve yal getii sert ve

karasal iklimin yaand alanlarda yaygndr. Trkiyede

Erzurum-Kars Platosunda ayrlar daha yaygndr ve byk-

ba hayvanclna elverilidir.

b. Stepler: Yazlarn kurak getii iklim blgelerinde, ksa

boylu otlarn yetitii otlaklardr. Buradaki doal bitki trleri,

rzgra direnebilmek iin kmeler halinde geliir. lkemizde

Anadolu ve Trakya Blgesinde grlr. Steplerde iklim

koullar elverdii srece deve, koyun gibi hayvanlar otlatlr;

ancak ar ve yanl otlatma steplere zarar vermektedir. Ay-

rca iklim deiikliklerine bal olarak ekinlere zarar veren yer

ve orman san gibi kemiricilerin artmas da steplere zarar

verir.

c. Savanlar:Tropikal iklim blgelerinde seyrek aa ve al

gruplarnn grld uzun boylu otlarla kapl otlaklardr.

Savanlar, zellikle Afrikada, ksmen Brezilyann gneyin-

de ve Avustralyada grlr. eitli byklkte hayvanlarn

barnd ve beslendii ortamlardr. Zebra, l, zrafa, antilop

gibi otul hayvanlarn yan sra aslan, srtlan gibi yrtc etilhayvanlar da savanlarda yaar. Savanlarn ou yangnlarla

yok olmaktadr. Bu yangnlar sonucunda, otsu bitkiler yeni-

den yetimeye balasa bile aalar btnyle yok olmakta ve

savanlar yalnzca otlarn yetitii alanlar haline gelmektedir.

6. allk: al biyomu genellikle Akdeniz iklim blgesinde

yaygndr. Bodur al ve aalardan oluur. Makiler al biyo-

munda yer alr. Bu biyom akal, kurt, yaban koyunu, kei, tav-

an eitli ku ve bcek trleri iin nemli bir yaam alandr.


18/154

18


7. ller

ller, sert iklim koullar ve ya miktarnn dk olmas

nedeniyle fauna ve ora bakmndan fakir ortamlardr. klim-

sel koullara gre ar dk scakla sahip alanlarasoukl, kurak ve yksek scalktaki alanlara scak ldenilmek-

tedir. Scak ller, dnenceler arasnda yer alr ve ktalarn

yaklak yedide biri kadar alan kaplar. Kuzey Afrikada Sah-

ra l, Orta Asyada Gobi ve Tarm lleri, Arabistan lleri,

Hindistandaki Byk Hint l, Avustralyadaki Byk Avust-

ralya l, nemli scak llerdir. Scak llerde suyun azl

bitkiler ve hayvanlar iin sorun yaratr. Bu nedenle, l bitkile-

rinin bir ksm, suyu bulduu zaman, onu en yksek dzeyde

kullanarak ksa srede lizlenir, meyve verir ve tohum saar,

tohumlar da bu suyu buluncaya kadar bekler.

Baz bitkilerin su kaybn en aza indirmek iin topran stn-

deki blmleri ok kktr. Bunlarn, toprak altnda yaygn

kkleri vardr. Kakts tr bitkilerin ise suyu tutan gvdeleri

vardr. l hayvanlar da susuzlua uzun sre dayanabilen

hayvanlardr. Deve, l antilobu, akrep, ylan, l tilkisi ve

kertenkele eitleri l ortamnda yaayabilen hayvanlardr.

8. Kutup

Antartika ve Grnlandta grlen scaklklarn yl boyunca 0C

nin altnda olmas nedeniyle bitki rts yoktur. Blgede ku-

tup ays, kutup tilkisi, penguen (Gney Kutbunda), fok gibi

etil hayvan trlerine rastlanr.

9. Da

Dikey ynde scakln azalmasna bal olarak ine yaprakl

ormanlar, ayrlar ve bitki rtsnden yoksun alanlar olu-

mutur. Kartal, da keisi, tibet kz(yak), kar tavan da

biyomundaki hayvan trlerindem bazlardr.

Ayrca deiik iklim koullarnda akl lleri, kaya

lleri, tuz lleri de olumaktadr.!

B. SU BYOMLARI

Dnya zerindeki en byk ekosistemlerden olan su biyom-

lar, farkl ekolojik zelliklere sahip olduklar iin; deniz biyom-

lar, tatl su biyomlar, akarsu azlar ve haliler olmak zere ana balk altnda toplanr.

1. Deniz Biyomlar

Dnya yzeyinin %71ini kaplayan su biyomlarnda, derinlie

ve kydan uzakla gre farkl blgeler belirlenmitir.

Denizlerle yar balantl olan lagn veya dalyan denilen gl-

ckler, ekolojik nemi olan doal habitatlardr. Balk trlerin-

den baka; ku, memeli hayvan, bcek trleri gibi canllarnyaad habitatlar olan lagnler nehir suyunun denize dkl-

meden nce yavalad yerlerdir. Bu yavalama srasnda

nehir suyunda erozyonla gelmi topraklar var ise dibe ker.

Bu durum, lagnn bir tr erozyon kontrol yapmasna neden

olur. Marmara Denizi kysndaki Byk ekmece ve Kk

ekmece Glleri lagn rneklerindendir.

Mercan kayalklar, mercan ad altnda toplanan organizma-

larn kireli iskeletlerinin st ste ylmasyla tropik denizler-

de meydana gelen kayalklardr. Derinlii az olan sulardaki

bu kayalklar, eitli alg ve balk trlerinin bir arada yaad

alanlardr. Karayip Denizindeki Barbados Adasnda yer alan

dnyaca nl mercan kayalklar, ok yksek bir biyoktleye

sahip olmasna karn ekonomik nedenlerle tahrip edilmek-

tedir.

2. Tatl Su Biyomlar

Tatl su biyomlar iki byk alt gruba ayrlr:

Durgun sular: klimsel nedenlerle geici oluan glckler-

den byk gllere kadar olan ekosistemleri iine alr. Sular

berrak, souk ve oksijenli; fakat besleyici mineral tuzlar ve

planktonlar bakmndan fakir olan derin gllerde, alabalklar

yaar. Derinlii ok az olan ve bol miktarda besleyici mine-

ral tuz ieren gllerin yzeyindeki oksijen miktar, derinliklere

gittike azalr. Byk gllerin ky blgeleri, bol k alan, bes-

leyici elementlerce zengin olan s alanlardr. Bu alanlarda

saz, kam gibi su yzne kan bitkilerle nilfer gibi yapra


19/154

19


su yzeyinde bitkiler yer alr. Buralar, yumuakalardan ipsi

solucanlara kadar eitli canl trlerinin ve zellikle sazangil-

lerin barnadr. Ky izgisinden balayarak gln en derin

blgesine kadar olan dip alanda sucul bitkiler, talarn zerini

rten organizmalar, kum ve akl gibi yumuak zemin zerin-

de yaayan canllar bulunur. Gl ukurunu dolduran su kt-

lesinde planktonlar, algler, balklar, kurbaalar ve baz bcek

trleri yaar. Darya ak olan gllerin sular tatl olur.

Akarsular: Bir akarsu zerinde, birbirinden farkl alanlar ol-

duundan tr eitlilii de fazladr. Akarsularn, sular souk

ve oksijeni bol olan alayanlarnda, ak hz fazla olan bl-

gelerinde, sabit algler ve sngerlerle birlikte kara yosunlar

yaar. Sularnn ak hz az olan akarsularn orta ve alt bl-

gelerinde sazanlara ok rastlanr. Bitkisel planktonlara ise az

rastlanr, kkl bitkiler gelime imkan bulur.

3. Akarsu Azlar, Haliler

Akarsu azlar akarsularn denizlerle birletii, bitki ve hay-

van remesinin ok yksek olduu yerlerdir. Karalarn i k-

smlarndaki besleyici tuzlarn buralara tanmas ve tatl su

ile tuzlu suyun younluk fark sonucu yer deitirmesi, re-

meyi arttran etkenlerdir. nk suyun yer deitirmesi, nit-

rat ve fosfat tuzlar asndan zengin olan dip sularnn stte-

ki fotosentez yaplan blgeye ulamasna neden olur; ancak

akan suyun, besleyici tuzlarla birlikte getii yerlerdeki zarar-

l maddeleri az blgesine tamas, buradaki sularn kirlen-

mesine yol aar.

rnekrnek

Trkiyedeki hayvan tr says tm Avrupa ktasnda yaa-

yan hayvan trlerinin 1,5 katdr.

Endemik bitki tr says Anadoluda 3000 iken Avrupada

2500 civarndadr.

Trkiyenin aadaki zelliklerinden hangisinin bu duru-

mun ortaya kmasnda etkili olduu sylenemez?

A) Yer ekillerinin eitlilii ve uzan

B) Scaklk ve ya koullarnn uygunluu

C) Nfus art hznn fazla olmas

D) klim ve bitki rtsnn eitliliiE) Canllarn g yollar zerinde olmas

zmzm

Trkiye nfus art hz fazla olan bir lkedir. Ancak bu duru-

mun Trkiyedeki bitki ve hayvan trlerinin eitlilii zerinde

bir etkisi yoktur.

Cevap C


20/154

20


rnekrnek

Yaplan aratrmalar canllarn toprak yzeyinden yaklak

10 m. derinlie ve 120 m ykseklie kadar yaayabildikleri-

ni gstermitir.

Buna gre, canllarn yeryzndeki daln etkileyen;

I. Gne

II. Yer ekilleri

III. Toprak

IV. Su

V. Bitki rts

gibi faktrlerden hangileri ziki evre arasnda yer

almaz?

A) Yalnz V B) I ve II C) II ve III

D) II ve IV E) III ve IV

zmzm

Gne , yer ekilleri, su ve toprak cansz varlklar olduu

iin ziki evreyi oluturan unsurlardr.

Cevap A

CANILARIN YERYZNDEK DAILIINI ETKLEYEN

CORAF FAKTRLER

A. Fiziki Faktrler

1. klim

Canllarn yeryzndeki daln kontrol eden en nemli

faktr iklimdir. Bitkilerin yetimesi zerinde etkili olan iklim

faktrlerinin banda gne nlar, scaklk, ya ve nem

gelmektedir.

Bitkilerin gelimesi ve bymesi iin belirli bir scakla ihtiya

vardr. Bu nedenle scaklk bitki eitlilii ve bunlarn yayl

alanlar zerinde etkilidir. Bir ok bitki tr iin snrlayc en

alt ve en st scaklk 40 derece ile +40 derece arasndadr.

Bitkiler farkl scaklk isteklerine bal olarak ekvatordan ku-

tuplara doru sralanmtr. Ekvator evresinde scaklk istei

fazla olan bitkiler yer alrken kutuplara doru scaklk isteidaha dk olan bitkiler yer alr.

Bitkilerin su ihtiyalar da yer yzndeki dallarn etkileyen

nemli Faktrler arasndadr. Bitkiler ihtiya duyduklar suyu

ya, hava ve topran neminden elde eder. Yeryznn

fazla ya alan blgelerinde bitki tr eitlilii fazla yeterli

ya almayan blgeler de ise bitki tr eitlilii ok azdr.

2. Yer ekilleri

Bitki rtsnn hem dal hem de bymesi zerinde yk-

selti, bak, eim ve dalarn uzan ynnden nemli etkilerigrlmektedir. Ykselti arttka scakln azalmas bir dan

eteklerinde grlen geni yaprakl aalar ykseklere doru

ine yaprakl aalara dntrr.

Dalarn bak yamalar daha fazla gne anerjisi aldndan

bu yamalarda daha ok kurakl su istei az olan bitkiler

yetiir.

Dalarn denize bakan yamalarnda lman iklim artlarna

bal olarak bitki tr eitlilii fazla iken i kesimlerde azdr.

Kara ve denizlerin dalm canllarn yeryzne yayln

etkiler. Denizler karalarda yaayan canllar iin karalar ise

denizlerde yaayan canllar iin yaylmaya engeldir. rnein;

okyanuslardaki adalarda byk karalarda olmayan bitki ve

hayvanlara rastlanabilir.

Doal olan ya da doal olmayan etkenler sonucunda meyda-

na gelen baz deiimler kara ve denizler arasnda canl tr-

lerin geiine imkan salayabilir. rnein; Svey Kanalnn

almas Akdeniz, Kzldeniz ve Hint Okyanusu arasnda canl

tr geilerine neden olmutur.


21/154

21


3. Toprak

Topran ziksel yaps, kimyasal zellikleri, nem, scaklk

ve canl organizmalar bitki ve hayvanlarn yaam alan se-

iminde belirleyicidir. Koyu renkli topraklarda organik maddeve azot miktar daha fazla olduundan, bitkiler daha kolay

yetiir.

Bir blgede bitki rtsnn azalmas erozyonu hzlandrr.

Bunun sonucunda topran verimi azalr.

klim koullar ve topraktaki canllar da topra niteliini et-

kiler. rnein; baklagiller topraktaki azot miktarn artrrken,

yer solucanlar topraa kalsiyum karbonat verir.

B. Biyolojik Faktrler

1. nsan

Bata sanayileme olmak zere insan faaliyetleri evreyi

nemli lde deitirir. Bu da dier canllarn tr ve da-

ln etkiler.

ayr ve meralarn ar otlatlmas

Makineli tarma geme

Tarmda bilinsiz olarak zirai ila ve gbre kullanm

Endstrileme, ev ve sanayi atklar

Erozyon

Sulak alanlarn kurutulmas

Akarsu vadilerinde baraj yaplmas

Ar avlanma

biyolojik eitlilii tehtid eden balca insan kaynakl

faktrlerdir.

2. Dier Canllar

rnein bir blgede ot azalmsa otul says da azalr. Bunabal olarak etil says da azalr.

3. Paleocorafya

a. Ktalarn Kaymas

Yeryz tek bir kara paras iken paralanm ve ktalara ay-

rlmtr. Bu srete trler ile ilgili birok deiiklik olmutur.

Ktalarn yaklamas ya da uzaklamasna bal olarak bit-

ki ve hayvanlarn g yollar deimi, daha nce bir arada

bulunmayan trler birbiriyle karlaarak etkileime girmitir.

b. klim Deiiklikleri

Ktalarda ve iklimlerde grlen deiiklikler, canllarn yery-

zne daln byk oranda etkilemitir.

Jeolojik devirler srecinde oluan iklim deiiklikleri ile; baz trler yok olur.

baz trler evreye uyum salar.

baz trler g eder.

klim deiikliklerine bal olarak deniz seviyesinin deime-

si, kylarda yaayan baz trlerin kitlesel olarak yok olmasna

neden olmutur.

Ktalarn birbirine balayan geitlerin sular altnda kalmas

ve zaman zaman kara haline gemesi hayvan glerini et-

kilemitir. rnein Bering Boaznn kara haline gemesi

Sibiryadan Kuzey Amerikaya olan gleri meydana getir-

mitir. Bu durum her iki ktadaki hayvan trlerinin birbirine

benzemesine yol amtr.

rnekrnek

Aadakilerden hangisi kara ve deniz dalnn yery-

zndeki canllarn dalna olan etkisiyle yakndan ilgi-

lidir?

A) Tr kayplarnn ekosistemdeki btn canllarn yaa-

mn dorudan etkilemesi

B) Okyanuslardaki adalarda byk kara paralarnda olma-

yan bitki ve hayvan trlerinin grlmesi

C) Scaklk, k ve ya miktarnn bitki ve hayvan yaa-

mndaki snrlayc zellik gstermesi

D) Kutuplarda yaayan hayvanlarn dk scaklklar ve

besin yetersizlii gibi artlara uyum salamak zorunda

kalmas

E) Fabrikalarn younlat alanlar kstebeklerin terk

etmesi

zmzm

Okyanuslardaki adalarda olan baz canl trlerinin dier kta-

lara yaylamaynn temel nedeni deniz engelidir.

Cevap B


22/154

zml Test

22



1. Birok bitki ve hayvan tr iin yaam alan oluturan

akarsular ekosistemlerin nemli bir parasn meydana

getirir.

Akarsular ve canl yaam ile ilgili aada yaplanaklamalardan hangisi yanltr?

A) Bir akarsuda eim kesintileri ve alayanlar varsa bi-

yolojik retim ve eitlilik az olur.

B) Eimin azald ve akn yavalad aa rda

planktonlar artar.

C) Akarsuyun denize ulat az kesimlerindeki tatl

ve tuzlu suyun birbirine kart yerlerde biyoeit-

lilik en fazladr.

D) Akarsuyun hz, ziksel ve kimyasal zellikleri akar-suyun barndrd hayvan tr ve says zerinde

dorudan etkilidir.

E) Akarsuyun yukar rnda vadi geniledii iin balk

trleri artar.

2. reticilerden tketicilere doru biyoktle azalr.

Buna gre, bir besin piramidinde yer alan aadaki

canllardan hangisinin biyoktlesi daha fazladr?

A) Otlar B) ekirge C) Fare

D) Ylan E) Kartal

3. Son yllarda atmosferdeki karbondioksit miktarnn arartmas kresel snmay hzlandrmtr.

Bu durumun aadakilerden hangisinin artna

bal olarak ortaya kt sylenemez?

A) Tketiciler

B) reticiler

C) Orman yangnlar

D) Plansz sanayileme

E) Fosil yakt kullanm

4. Ekosistemler, karlkl etkileim ve srekli bir iliki halin-

de bulunan canl (biyotik) ve cansz (abiyotik) unsurlar-

dan oluur.

Buna gre;

I. reticiler (Ototrof canllar)

II. Tketiciler (Heterotroar)

III. Ayrtrclar (Saprot bakteriler)

IV. norganik maddeler

gibi unsurlardan hangileri bir ekosistemdeki abiyo-

tik unsurlar arasnda yer alr?

A) Yalnz I B) Yalnz IV C) I ve II

D) II ve III E) III ve IV

5. I. ayr

II. Geyik

III. Kartal

IV. Yosun

Yukardaki canllardan hangileri bir besin piramidin-

de beslenme ekli bakmndan ayn basamakta yer

alr?

A) I ve II B) I ve IV C) II ve III

D) II ve IV E) III ve IV


23/154

zml Test

23



6. Benzer bitki ve hayvan trlerinin bulunduu alanlara bi-

yom ad verilir.

Buna gre, aadaki canl ikililerinden hangisi ayn

biyom alannda yer almaz?

A) Balk Midye

B) Penguen Zrafa

C) Zrafa Aslan

D) Ahtapot Kpekbal

E) akal Tilki

7.Karbondioksit + Su Besin + X

Gne

Yukarda verilen fotosentez tepkimesinde X ile belir-

tilen yere aadakilerden hangisi gelmelidir?

A) Oksijen B) Azot C) Terleme

D) Karbon E) Solunum

8. I. Scaklk ortalamas

II. Yllk ya miktar

III. Yeryz ekilleri

IV. Yer alt kaynaklar

Yukardakilerden hangileri bir blgenin biyoeitlili-

ini etkileyen faktrler arasnda yer almaz?

A) Yalnz I B) Yalnz III C) Yalnz IV

D) I ve II E) II ve III

9. Yaplan aratrmalar sonucunda gnmzde yaanan

bitki ve hayvan trlerindeki kayplarn gemie gre ok

daha fazla olduu ortaya kmtr.

Bu durum zerinde aadakilerden hangisinin etki-

li olduu sylenemez?

A) Ozon tabakasnn seyrelmesi

B) Orman yangnlarnn artmas

C) Fosil yaktlarn ar kullanlmas

D) Gl ve denizlerin kirletilmesi

E) Gne ve rzgr enerjisi kullanmnn yaygnlamas

10. Trkiyeye bitki ve hayvan tr eitlilii bakmndan ol-

duka zengin bir lkedir. Dnyada endemik trlerin en

fazla olduu alanlarn banda gelir.

Trkiyenin aadaki zelliklerinden hangisinin bu

durumun ortaya kmasnda etkili olduu sylene-

mez?

A) Yer ekillerinin ok eitli olmas

B) Scaklk ve ya koullarnn uygun olmas

C) Nfus art hznn fazla olmas

D) eitli iklimlerin grlmesi

E) Bir ok canl trnn g yollar zerinde bulunmas


24/154

24

zmlerDoal Sistemler - Ekosistem ve


1. Akarsularn yukar rnda toporafya daha engebeli,

eim fazla olduu iin ak hzldr. Bu tr yerlerde vadi

genilemez, aksine daralr. Ayrca bu tr artlar bir can-

l iin olumsuz sonular dourur. Bu yzden balk says

artar demek yanl olur.

Cevap E

2. Eer tketicilerin says reticilerden fazla olsayd yer-

yznde yaam olumazd. Ekosistemlerin, besin zin-

cirlerinin ve enerji aknn devam iin mutlaka reticile-

rin sayca ok olmas gerekir.

Cevap A

3. Son yllarda plansz sanayileme ve fosil yakt kullanm

dnya genelinde artmtr. Bu durum kresel snmay

artracaktr. Ancak reticilerin artmas halinde atmosfe-

re salnan karbondioksit ve dolaysyla kresel snma-

nn artmas beklenemez.

Cevap B

4. Abiyotik unsurlar doadaki cansz varlklardr. Bu yz-

den inorganik maddeler ekosistemlerin abiyotik unsur-

lar arasnda yer alr.

Cevap B

5. ayr ve yosun retici beslenme, geyik otul beslenme,

kartal etil beslenme zelliine sahiptirler. Bu yzden bir

besin piramidinde yalnzca ayr ve yosun ayn basa-

makta yer alr.

Cevap B

6. Penguen kutup biyomunda, zrafa ise savan biyomun-

da yaar. Bu iki canlnn ayn biyomda yaamas imkan-

szdr.

Cevap B

7. Formldeki fotosentez olay sonucunda ortaya kan

rn olarak gsterilen X maddesi oksijendir.

Cevap A

8. Biyoeitlilik hayvan bitki tr ve gen zenginliidir. Bu

yeryz ekilleri yzden uygun iklim artlar (ya ve

scaklk ortalamas) yeryz ekilleri biyoeitlilii et-

kiler. Ancak yer alt kaynaklarnn biyoeitlilik ile ilgisi

yoktur.

Cevap C

9. Gne ve rzgr enerjisi temiz enerji kaynaklardr.

Bunlarn kullanm srasnda aa kan atk madde

ok az olduu iin, bu tr enerji kaynaklarnn kullanm-

nn yaygnlamas gemie gre gnmzde tr kayp-

larnn artmasna neden olmaz.

Cevap E

10. Nfus art hznn bitki ve hayvan trlerinin eitlilii ile

ilgisi yoktur.

Cevap C


25/154

25

NSAN VE DOA

Teknolojik ada insanl tehlikeli bir hrs sarmtr. Snrl b ir

gezegende snrsz bir byme istenmektedir. Bu durum in-

san ve doay olumsuz ynde etkilemitir. Bu konuda ok sa-

yda rnek verilebilir. Bu rneklerden bazlarn yle srala-

yabiliriz.

htiyalarn artmas kaynaklarn tketilmesine ya da

azalmasna sebep olmu, bu da doal dengenin bozul-

masna sebep olmutur.

Gnmzde ekolojik dengeyi bozan en nemli faktrler-

den biri, insanlarn doal kaynaklar bilinsizce tketme-

sidir. rnein Aral Glndeki suyun pamuk tarm iin

kullanlmas, gl suyunun azalmasna ve evredeki eko-

sistemin bozulmasna neden olmutur.

ayr ve meralardaki ar otlatma bitki rtsnn yok

olmasna sebep olmutur. Bu da evredeki canllarn

azalmasna yol amtr.

Plansz ehirleme, ekolojik dengenin bozulmasna ve

canl trlerinin yok olmasna sebep olmaktadr. Bu se-

beple planl ehirleme yaplmaldr.

Doann bilinsiz kullanm sonucu adeta sonun balan-

gcna gelinmitir.

Gnmzde bilinsiz bir ekilde avlanma yapmak eko-

lojik dengenin bozulmasna yol amaktadr. Bu nedenle

hayvan nesli tkenmektedir.

Ormanlarn yok edilmesi yaayan canllar tehlikeye

sokmaktadr.

Havann, topran ve suyun kirlenmesi imdi ve gele-

cekteki bir ok felaketin hazrlaycsdr.

Okyanuslarda, denizlerde yaayan canllar, insanlarnyapt tahribatlar sonucunda yok olur ve kendilerini ye-

nileyemez. rnein, son teknolojik gelimelerde balk

avlar daha fazla yaplm, bu durum dier canllarn da

azalmasna neden olmutur.

Kresel snmayla okyanuslardaki canllar geri dnl-

mez bir tehlikeyle karlamtr. rnein scakln art-

mas mercan alanlarnn azalmasna ve lmesine ne-

den olmutur.

nsanlarn sularda oluturduu ziksel ve biyolojik kirlilik

canl hayatn olumsuz etkilemitir.

nsan ve doa etkileimi ve ekstrem durumlar ayn

zamanda doal afetler ve evre konularnn da iin-

de yer aldndan, doal afetler ve evre konular-

nn arasnda ayrntl ilenecektir.

!

Doadaki Ekstrem Durumlar: Yeryznde farkl kkenli

birok doa olay yaanmaktadr. Doa olaylarnn herhan-

gi bir yerde ve zamanda normal srecinin dna karak o

gne kadar grlmemi bir ekilde gereklemesi ekstrem

doa olay olarak nitelendirilir. Ekstrem olaylarn nemli et-

kileri vardr.

1. Ekstrem Scaklklar

Yeryznn herhangi bir blgesinde imdiye kadar grl-

memi yksek ve dk scaklklarn bir sre etkili olmasnn

birok olumsuz etkileri vardr. Yeryznde uzun sre devam

eden yksek scaklk deerleri;

Kurakla ve kurakln iddetlenmesine

Tarmsal retimin azalmas Enerji retiminde aksama

Canl trlerinde azalma

Ekonomik faaliyetlerde aksama

Yer alt ve yer st su rezervlerinin azalmasna neden olur.

K aylarn grlen ar dk scaklklar

Akarsu, gl ve gletlerin donmas

Enerji retiminin aksamasna

Ulamn aksamasna

Canllarda toplu lmlerin meydana gelmesi

Ekonominin zarar grmesine neden olur.

2. BLMLYSCORAFYA

NSAN VE DOA ETKLEM

EKSTREM OLAYLAR


26/154

26

LYS Corafyansan ve Doa Etkileimleri - Ekstrem Olaylar

2. iddetli Rzgrlar ve Frtnalar

Tropikal alak basn etkisiyle oluan kasrga ve hortumlar

sonucu byk bir enerji aa kmaktadr. Bu tropikal rzgr-

lar yln belli zamanlarnda ve belli blgelerde ortaya kmak-tadr. Bu yzden Meksika, ABD, Endonezya ve Malezya gibi

lkelerde byk can ve mal kayplar yaatmaktadr.

3. Depremler, Volkanik Olaylar ve Tsunami:

iddetli depremler ve vol kanizma gibi olaylar sonucunda ok-

yanuslarda dev dalgalar meydana gelir. Saatteki hznn 800

kmyi bulduu bu dalgalar kylara ula tnda artan yksek-liklerine bal olarak can ve mal kayplarna yol aar. Tsuna-

mi ad verilen bu dalgalarn kylarda byk tahribat yapt

grlr.

iddetli depremler sonucunda;

Yer sarsntlar

Fay hatt oluumu

amur akntlar

Gl ve yer alt su seviyesinde deime

Scak su kaynaklarnda deimeler

yaanmakta, bu olaylar da insanlar zerinde olumsuz etkiler

yapmaktadr.

Volkanik olaylarn uzun sre yaanmas;

Patlamalar sonucu atmosfere karan duman ve kller g-

ne nlarnn yere ulamasn engeller ve scaklklarda d-

meye yol aar.

Buzul blgelerinde buzullarn hzla erimesine bal olarak

seller yaanr.

Deniz tabanndaki patlamalar deniz suyu scakln artrr

ve canllar zerinde olum suz etki yapar.

4. Ar Yalar ve Kuraklk

Ar yalarn ortaya kard en nemli sorun sel ve su

baskndr. Sel ve su basknlar nem li can ve mal kayplarna

yol amaktadr. Yalarn normal seviyenin altna dmesiise kuraklk sorununu dourur. Kuraklk yava geliir ancak

olumsuz etkisi uzun srer.

Yksek scaklklarla birlikte yaanan kuraklk;

Tarm rnlerinde ve ve rimlilikte azalma,

Orman ve otlaklarda azalma

Orman yangnlarnda artma

Su kaynaklarnda azalma

Biyoeitlilikte azalma

Elektrik retiminde azalma

Gl ve sazlklarda kuruma

Yaanan ktlk olayna bal olarak canl lmlerinde artma

gibi olumsuzluklarn yaanmasna yol aar.

5. Heyelan

Yeryznde fazla grlen bir doa olaydr. Eimin ve yanfazla olduu yerlerde ok grlen bu do a olay sonucunda:

Doal bitki rtsnde bozulma

Verimli arazilerin, verimsiz malzeme ile kaplanmas

Yzey eklinde deiimler

Gl oluumu

Baz canllarn yok olmas

Tarmsal zarar yaanmas

gibi durumlar yaanabilmektedir.

rnekrnek

Aadaki ekstrem doa olaylarndan hangisinin geliimi

ve etkisi dierlerine gre daha uzun srmektedir?

A) Depremler B) Kuraklk

C) Sel ve taknlar D) Heyelan

E) Frtna


27/154

27

LYS Corafya nsan ve Doa Etkileimleri - Ekstrem Olaylar

zmzm

Kuraklk daha yava geliir ve etkisi daha uzun srer. Kurak-

lk iin uzun sre devam eden yksek scaklklarn ve ya-larn azalmas gerekir.

Cevap B

rnekrnek

Heyelanlar yeryznde ok yaygn grlen ve sk aralklarla

meydana gelen ktle hareketidir.

Heyelanlara bal olarak;

I. Aalar ve bitkiler yerinden sklr.

II. Tarm alanlarndaki verimli topraklar, verimsiz metaryalle

rtlr.

III. Doal hayat kesintiye urar, baz canllar yok olur.

IV. Kaynak ve kaplca sularnda azalma olur.

olgulardan hangileri heyelanlara bal olarak gelimez?


D) l ve lV E) ll ve lll

zmzm

Kaynak ve kaplca sularndaki deiimler iddetli depremler

sonunda grlr.

Cevap C

rnekrnek

Trkiyede de zaman zaman kuraklk tehlikesinin ba gster-

dii alanlar bulunmaktadr.

II

IV

III

VI

Buna gre, yukardaki haritada numaralandrlm alan-

larn hangisinde kuraklk tehlikesinin grlmesi bekle-

nemez?

A) I B) II C) III D) IV E) V

zmzm

Trkiyede Karadeniz kylarnda her mevsim ya olduun-

dan kuraklk tehlikesinin grlmesi beklenmez.

Cevap C


28/154

zml Test

28

LYS Corafyansan ve Doa Etkileimleri - Ekstrem

Olaylar

1. Karadenizde nceleri balk eitlilii fazla iken gn-

mzde balklar tr ve say bakmndan olduka azalm-

tr.

Bunun nedeni olarak;

I. Denizlerin kirlenmesi

II. Deniz seviyesinin ykselmesi

III. Atklarn artmas

faktrlerinden hangileri gsterilmez?

A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III


2. Kuraklk insanl ve doal yaam tehdit eden ekstrem

durumlarndan biridir.

I

III

V

IV

II

0

Buna gre, haritada numaralandrlarak gsterilen

alanlarn hangisinde kuraklk tehlikesinden sz edi-

lemez?


3.

I

V

IV

II

III

Yukardaki haritada numaralandrlm alanlarn

hangisinde ktle hareketlerinin en ok olmas bek-

lenir?


4. Hataydaki Amik Gl, 1968de balatlan slah a-

lmasyla kurutulmu, bu sebeple evrenin iklimin-

de deimeler grlp seller olmutur.

Burdurdaki Kestel Gl tarm alan elde etmek iin

kurutulmutur.

Kahramanmarataki Gavur Gl tarm alan elde

etmek iin yok edilmitir.

Yukardaki durumlar, aadakilerden hangisi ile en

ok ilgilidir?

A) Ekstrem durumlar

B) Turistik yerler ve korunmas

C) Sulak alanlarn insan eliyle yok edilmesi

D) Doa ve insan etkileimi

E) Tarmda verimlilik

5.

Yukardaki kavram haritasnda merkezdeki bo b-

raklan kutucua aadakilerden hangisinin getiril-

mesi en uygun olur?

A) Ekolojik denge

B) Tarihsel srete evre

C) Gnmzde evre

D) nsann neden olduu evre sorunlar

E) Dnyamz tehdit eden doal olaylar


29/154

zml Test

29

LYS Corafyansan ve Doa Etkileimleri - Ekstrem

Olaylar

6. I. Temel minerallerin geri kazanm

II. Dayankl tketim maddelerinin retimi

III. Tketim alkanlklarnn daha da eitlenip artrl-

mas Yukardakilerden hangileri doal kaynaklarn israf-

n nlemeye ynelik bir tedbir olamaz?



7. I. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm

II. Enerji kullanm ve atk retiminin azaltlmas

III. Ormanlarn korunmas

Yukardakilerden hangileri sera etkisini azaltmaya

ynelik tedbirlerdendir?


D) I ve II E) I, II ve III

8. Trkiyede su kaynaklarnn yetersiz olduu blgelerde

lleme ve kuraklama yaanmaktadr.

II IV

III

VI

Buna gre, haritada iaretli yerlerin hangisinde ku-

raklk nemli bir tehdittir?


9. I. Hidrolojik evirim olmas

II. Ar su kullanm

III. Hzl nfus artna bal olarak kii bana den

su miktarnn azalmas Yukardakilerden hangileri Dnyadaki su ktlnn

nedenleri arasnda deildir?


D) I ve II E) I, II ve III

10.

I. harita

II. harita

Yukarda I. haritada yeryzndeki volkanlarn dal II.haritada ise yeryzndeki deprem blgeleri gsterilmi-

tir. Deprem ve volkan alanlarnn dalnda haritalarda

da grld gibi genelde bir paralellik vardr. Bu alan-

lar yer kabuunun hareketli ve zayf noktalardr.

Haritalardaki veri tabanlarna dayanlarak aadaki

lkelerden hangisinde volkanik olaylar ve tektonik

depremlerin grlmesi dierlerine gre olduka az-

dr?

A) Trkiye B) ili C) Yunanistan

D) sve E) ran


30/154

zml Test

30

LYS Corafya

1. Denizlere braklan atklar denizin kirlenmesine ve dola-

ysyla balk tr ve saysnn azalmasna yol aar. Ama

deniz seviyesinin ykselmesi denizin evreden olan

beslenme kaynaklaryla ilgilidir.

Cevap B

2. I. numaral olan Dnyann en yal yerlerinden olan

Amazon Blgesinde yer alr.

Cevap A

3. Ktle hareketleri (heyelan vb.) en ok Karadeniz

Blgesinde grlr. Ktle hareketlerine etki eden fak-

trler (eim, ya, toprak yaps vb.) en fazla Karadeniz

Blgesindendir.

Cevap A

4. Soru kknde verilen gller insanlar tarafndan kurutu-

larak tarm alan haline getirilmitir.

Cevap C

5. Kavram haritasnda verilen insanlarn neden olduu

evre sorunlarndandr.

Cevap D

6. Tketim alkanlklarnn eitlendirilmesi israf azalt-

maz, daha da artrr.

Cevap C

7. Soru kknde verilenlerin hepsi sera etkisini azaltmaya

ynelik tedbirler arasndadr.

Cevap E

8. Ya miktarnn ok az olduuTuz Gl evresinde ku-

raklk nemli bir tehdittir.

Cevap D

9. Hidrolik evirim doal sistemin bir parasdr. Su ktl-

na veya su bolluuna neden olmas sz konusu deildir.

Cevap A

10. svein de iinde yer ald skandinavya Yarmadas

haritalarda belirtilen yerlerin dndadr.

Cevap D

nsan ve Doa Etkileimleri - Ekstrem

Olaylarzmler


31/154

31

Yeryznde cora artlara bal olarak birbirinden farkl uy-

garlklar domu ve gelimitir. klim deiiklikleri sonucu ku-

raklaan blgelerde yaayan insanlar su kaynaklar evresin-

de ve akarsu boylarnda toplanmlardr. Bu nedenle ilk uy-

garlklarn douunda su kaynaklar nemli bir etkendir.

Orta Amerika(Maya, Aztek)

Gney Amerika(nka)

NilVadisi(Msr)

Mezopotamyain

Hint

A. LK MEDENYETLER

1. Mezopotamya Medeniyeti

Dicle ve Frat Nehirlerinin arasnda kalan geni ve dz ovalar-

da kurulmutur. Su kanallar yaplm, bataklklar kurutulmu,

takn sonras alvyal birikintiler dzeltilmitir. Kyler geliti-

rilerek kent hline getirilmi, ilk kltr merkezleri ortaya k-

mtr. Bu alanda yaayan Smerler ilk yazy bulmulardr.

2. Msr Medeniyeti

Kuzey Afrikada Nil Nehri etrafnda kurulmutur. Etrafnn l-

lerle kapl olmas, dier medeniyetlerle etkileimlerini azalt-

mtr. Uygun scaklk koullar ve su sayesinde tarmda ylda

iki kez rn alma gereklemitir. Taknlardan sonra bozu-

lan tarla snrlarnn yeniden belirlenmesi iin matematikten

yararlanlmtr. Nil Nehrinde yaplan ulam ve tamaclk

sayesinde blgenin denetimi, devlet ynetimi, ticaret ve vergi

toplama kolaylamtr. Uygarlk ksa srede bymtr. lk

Gne yl esasl takvimi bulmulardr.

3. Aztek Medeniyeti

14-16. yzyllar arasnda Orta Amerikada (zellikle Meksi-

ka) kurulmu bir uygarlktr. Tarmda verimlilii salamlar,

bataklklar kurutmulardr. Ordu ve ynetimin gl olma-

sna zen gstermilerdir. Dilleri, dinleri ve takvimleri vardr.

Astronomi ve matematik alannda ilerlemilerdir.

4. nka Medeniyeti

12. ve 16. yzyllar arasnda And Dalarnda kurulmu birmedeniyettir. Tropikal yamur ormanlar ve l gibi farkl ik-

lim blgeleri mevcuttur. Gvenlik nedeniyle ehirlerini dala-

rn sarp yama ve kayalklarna ina etmilerdir. Ta bloklar

kullanmlardr. Astronomik gzlemler yapmlardr. Gne

saatini kullanmlardr.

5. Maya Medeniyeti

Orta Amerikada kurulmu bir medeniyettir. Astronomi, ma-

tematik, mimari ve sanatta ileri gitmilerdir. nemli eserle-

rinden olan Kukulkan Piramidinde astronomik gzlemlerdenelde ettikleri bilgileri yanstmlardr. Bu uygarla spanyollar

son vermitir.

6. in Medeniyeti

inde akarsu boylarnda kurulmutur. Barut, pusula, bask

teknii, ipekten kt yapm, porselen ve mrekkebi gelitirip

kullanmlardr. pek Yolu ve Orta Asya hakimiyeti iin Trk-

lerle uzun yllar savamlardr. Trk aknlarn nlemek iin

in Seddini ina etmilerdir. Tarih yazcl ok gelimitir.

7. Hint Medeniyeti

Hindistanda ndus ve Ganj Nehirleri evresinde kurulmutur.

Doal kaynaklarnn zenginliinden ve konumundan dolay

bir ok istilaya uramtr. Din, dil, rk eitlilii sz konusu-

dur. Tam anlamyla hibir zaman siyasi bir birlik kurulama-

mtr. Topluma empoze edilen kast sistemi sosyo ekonomik

yapya zarar vermitir.

8. Akdeniz Uygarlklar

Medeniyetlerin ilk kurulduu alanlardan biri de Akdeniz kyla-

rdr. Tarm alanlarnn darl, ada, yarmada ve limanlara el-

verili kylarn olmas bu uygarlklar denizcilie, ticarete ve

gemi yapmna yneltmitir: yonya, Yunan, Roma, Lidya, Fe-

nike bu uygarlklardandr.

Deniz ticaretinin gelimesinden dolay mallar farkl farkl mer-

kezlere tanm ve kltrel merkezler birbirlerinden etkilene-

rek daha da gelimitir. Kentleme ve bilimsel almalar ge-

limitir.

3. BLMLYSCORAFYA

LK YERLEMELER - UYGARLIKLAR -

KLTRLER VE TRK KLTR


32/154

32

LYS Corafyalk Yerlemeler - Uygarlklar - Kltrler ve Trk Kltr

B. KLTR BLGELER VE TRK KLTR

1. Kltr

Dnya kltrlerinin cora prensiplerle incelenmesine kl-

tr corafyasdenir. Kltr, insanlarn ortak yaam tarzdr.

Her nesil miras ald kltr deitirir ve gelitirir. Bir klt-

rn doduu yere o kltrnkltr ocadenir.

Kltr Oluturan Unsurlar

Maddi Unsurlar

(Somut)

Manevi Unsurlar

(Soyut)

orai Konum

Simeler

oal Ortam

ellileri

(limSuora)

il

in

la Kurallar

r vedetler

Komu Kltrle

nya r

uu Kuralla

2. Trk Kltr

Trk Kltr Orta Asyada ortaya km dnyann en eski

kltrlerindendir. Ancak; Trk kltrnde gebe yaam tar-

zndan dolay tarih belgeler ve kalc izleri snrldr.

Trk kltr in, Tibet ve Hint kltrleriyle komuydu. Trkle-

rin batya olan glerine bal olarak ran, Arap, Anadolu, Yu-

nan ve Avrupa kltrlerinden de etkilenmitir.

Trk Kltrnn Genel zellikleri

Trk Kltr ok kkl ve eski bir kltrdr.

Hem gebe hem de yerleik zellikler tar. Trkler

yeryznde sk sk yer deitirdiklerinden ok geni bir

alana yaylm, birok din ve kltrden etkilenerek farkl

uygarlklar oluturmulardr.

Cora konumdan dolay karasallk ve bozkr etkisi be-

lirgindir.

Tarm ve hayvanclk nemlidir.

Orta Asyadan Anadoluya gelen Trkler g yollarn-

daki etkilendikleri kltrleri Anadoluya tamlardr.

Anadoluda oluan bu kltr ve islam kltrnn yzyl-

lar boyunca etkileimi yepyeni, olduka zengin bir Ana-

dolu kltr oluturmutur.

Trk Kltr olduka zengin bir yapdadr.Trkler

Sibiryadan Balkanlara, Kuzey Afrikadan Hindistana ve

ine kadar ok geni bir corafyada birok devlet kur-

mulardr. Bu zellikler Trk Kltrn srekli ve dina-

mik klmtr.

Kltrmzn temelleri Trk Milletinin tarih boyunca

yaam olduu tecrbe ve cora konumuyla atlmtr.

Trk Kltrnn balangcn oluturan Orta Asya boz-

kr kltrnn temel simgelerinden olan at ile adeta b-

tnlemilerdir.

Gebe olarak yaayanlar basit el sanatlar rnekleri

olan eyalar yapmlardr.

Yerleik hayata geenler muhteem mimari ve sanat

eserleri ortaya koymulardr.

lk kuma ve ilk kt paray kullanmlardr.

ok gl ve disiplinli bir orduya sahip olduklar iin or-

tak bir tarih bilincine sahip olmulardr.

ok eitli alfabe ve yaz tipleri kullanmlardr.

Trk mparatorluu Avrupa devletlerinden hibirine ben-

zemez. Trkler otuz milleti bayra altnda toplayan dev-

let kurmay baarmlardr.

nsan sevgisi ve bar esas alr. Mevlana, Yunus Emre

ve Hac Bekta Veli gibi n tm dnyaya yaylm, g-

nl dostlarn yetitirmitir.

Atatrk dneminde kurulan Trk Dil ve Trk Tarih Ku-

rumlar hem Anadolu hem Orta Asya hem de Dnyann

dier yerlerinde bulunan Trklerin dn ve bugn ko-

nusunda aratrmalar yapmaktadr.

Anadolu tarihinin deiik dnemlerinde ayn anda bir

ok medeniyete beiklik etmitir.

Sakarya Irma etrafnda Frigler, Kzlrmak yaynda Hi-

titler, Van Gl civarnda Urartular Ege Blgesinde Lid-

ya, yonya, ukurovada Klikya, Ihlara Vadisinde Kapa-

dokya gibi ok sayda medeniyet Anadoluda doup gel-

mitir.

Roma ve Bizans medeniyetlerinin izlerine Anadolunun

ok yerinde rastlamak olasdr.

Lale, At, Trk kahvesi, Trk kilim ve hallar, cirit, bala-

ma, kopuz, ebru sanat, minyatr sanat gibi maddi un-

surlar Trk Kltrnn simgeleri arasndadr.


33/154

zml Test

33

LYS Corafya

1. Aadakilerden hangisi Trk kltrne zellik ka-

zandran unsurlardan biri deildir?

A) Tarm ve hayvanclk

B) Okyanuslar

C) Cora Konum

D) Farkl kltrler

E) Gebe yaam tarz

2. Aadaki uygarlklardan hangisi hakknda elde edi-

len bilgiler daha yakn zamana aittir?

A) Msr B) Hint C) in

D) nka E) Mezopotamya

3. I. Mezopotamya Medeniyeti

II. Msr Medeniyeti

III. Aztek Medeniyeti

IV. nka Medeniyeti

Yukardaki medeniyetlerden hangileri Amerika Kta-

snda kurulmutur?

A) Yalnz III B) Yalnz IV C) I ve II


4. ok kkl ve eski olmas

Hem gebe hem de yerleik zellikler tamas

Tarm ve hayvancln nemli olmas

Cora konumdan dolay karasallk etkisinin belir-gin olmas

Farkl kltrlerden etkilenmesi

lk kuma, ilk kt paray kullanan ve at ilk evcil-

letiren toplum olmas

nsan sevgisi ve bar esas almas

Yukardaki zellikler, aadakilerden hangisi ile en

ok ilgilidir?

A) Trk kltrnn genel zellikleri

B) Trk Kltrnn etkilendii kltrler

C) Ortak miras

D) Trk kltnnn yaylma alanlar

E) Kltrlerin geliimi

5. Dicle ve Frat Nehirlerinin bulunduu yerde kurulmu-

tur. Su kanallar yaplm, bataklklar kurutulmu, takn

sonras alvyal birikintieri dzeltilmi kyler gelitirilerek

kent haline getirilmi, ilk kltr merkezleri ortaya km-

tr.

Yukardaki parada zellikleri verilen medeniyet

aadakilerden hangisidir?

A) nka B) Mezopotamya C) in

D) Hint E) Maya

lk Yerlemeler - Uygarlklar - Kltrler

ve Trk Kltr


34/154

zml Test

34

LYS Corafyalk Yerlemeler - Uygarlklar - Kltrler

ve Trk Kltr

6. I. klim

II. Su

III. Toprak

IV. Ahlak kurallar Yukardakilerden hangileri Trk kltrn oluturan

manevi unsurlardandr?

A) Yalnz I B) Yalnz IV C) I ve II


7. Kast sistemi hangi uygarln sosyo ekonomik yap-

sna zarar vermitir?

A) in B) Maya C) Hint

D) Msr E) Mezopotamya

8. III

II V

I

IV

Yukardaki haritada numaralandrlm yerlerin han-

gisi Mezopotamya medeniyetinin kurulduu alanda

yer alr?


9.

IIIII I

V

IV

Yukardaki haritada numaralandrlm yerlerin han-

gisi Aztek Medeniyetinin kurulduu alanda yer alr?


10. Trklerin ilk anayurdu Orta Asyadr. Buralardaki birok

merkezde stn bir uygarlk kurmulardr. Tarm ve hay-

vanclkta nemli gelime gstermi ve demircilikte ileri

bir seviyeye ulamlardr. Sonralar cora, ekonomik

ve siyasi nedenlerden dolay Trklerin nemli bir ksm

Orta Asyadan Dnyann eitli yerlerine g etmitir.

Trklerin gn;

I. Atn evcilletirilmesi

II. Tekerlekli arabalarn yaplmas

III. Baz kavimlerle savamak zorunda kalmas

IV. Salgn hastalklarn yaanmas

gibi olaylardan hangileri kolaylatrmtr?


D) I ve II E) III ve IV


35/154

35

zmlerLYS Corafya

1. Trk kltrnn k yeri Orta Asya olduundan Trkler

denizci bir toplum deildir.

Cevap B

2. nka Medeniyeti yakn zamanda kefedilen Gney

Amerikada yer alr.

Cevap D

3. Aztek ve nka medeniyetleri Amerika Ktasnda kurul-

mutur.

Cevap E

4. Soru kknde verilenler Trk Kltrnn genel zellikle-

ri ile ilgilidir.

Cevap A

5. Frat ve Dicle Nehirlerinin oluturduu Mezopotamya

Ovasnda doup gelien Mezopotamya Medeniyetidir.

Cevap B

6. Ahlak kurallar manevi unsurlar arasndadr. klim, su ve

toprak ise maddi unsurlardr.

Cevap B

7. Kast sistemi Hint Medeniyetinde vardr.

Cevap C

8. V nolu yer Mezopotamya Ovasnda yer almaktadr.

Cevap E

9. IV numaral yer Orta Amerikann kuzeyinde yer almak-

tadr. Buralarda Aztek Medeniyeti kurulmutur.

Cevap D

10. Atn evcilletirilmesi ve tekerlekli arabalar Trklerin g-

n kolaylatrmtr. Dier kavimlerde sava ve salgn

hastalklar ise g zorlatrmtr.

Cevap D

lk Yerlemeler - Uygarlklar - Kltrler

ve Trk Kltr


36/154

LYS

CORAFYA

36

4. BLM

Bu konulara YGS de de deindiimiz iin burada-

ki konu anlatmnda ayrntdan mmkn olduunca

uzak kalmaya altk. LYS mant erevesinde

sorularla konuyu pekitirmeye arlk verdik.

!

Sanayi Devriminden sonra dnya nfusunda byk art g-

rlmektedir. Bu hzl art beraberinde pek ok sorun getirmi-

tir. Hzl artan nfus snrl olan doal kaynaklarn abuk t-

kenmesine neden olacaktr. Bu da dnya lkelerinin nfus ve

nfus politikalarna olan ilgisini artrmtr.

Yakn zamana kadar nfusun saysal fazlal gl olmannen nemli yolu olarak grlyordu, gnmzde ise nfusun

saysal deerinden ok nitelii zerinde durulmaktadr. N-

fus miktar ve zellii ile lkelerin kalknma durumlar arasn-

da yakn iliki vardr. lkeler sosyo ekonomik durumlarna

gre nfus politikalar belirlemektedir.

Dnyada genel olarak farkl nfus politikas izlenmektedir.

a. Nfus art hzn azaltmak

b. Nfus art hzn ykseltmek

c. Nfusun nitelik ve niceliini gelitirmek

Dnya lkeleri birbirinden farkl nfus politikalar uygulamala-

r yannda uyguladklar politikalar da zaman iinde deiebi-

lir. Nfus art hznn dmesinin veya ykselmesinin olumlu

ve olumsuz yanlar vardr.

DNYA NFUSUNUN TARHSEL

SRETEK DE M-NFUS

POLTKALARI VE EHRLER


37/154

37

Doal Sistemler - Ekosistem ve Madde DngsLYS CorafyaDnya Nfusunun Tarihsel Sreteki

Deiimi - Nfus Politikalar ve ehirler

Her ne kadar YGS konular iinde de olsa LYSde

soru gelme olasl var diye gelimi ve geri kalm

lkelerin nfus zelliklerini tekrar buraya yazmaya

gerek duyduk.

!

Gelimi lkelerin Nfus zellikleri

Doum oran dktr.

Nfus art dktr.

Gen nfus oran azdr.

Nfusun ikiye katlanma sresi uzundur.

alan nfusun ya ortalamas yksektir.

Baml nfus, gen nfus orannn azlna bal olarakazdr.

Demograk yatrmlar azdr.

Yal nfus oran yksektir.

Ortalama yaam sresi uzundur.

Salk hizmetleri yaygn ve niteliklidir.

Beslenme imknlar gelimitir.

Yaam standart yksektir.

Bebek lm oranlar dktr.

alan nfusun sektrel dalmnda hizmet ve sanayi

sektrnn pay oktur.

Kii bana den milli gelir yksektir.

Kentsel nfus oran yksektir.

Nfusun dalnda doal koullarn etkisinin yansra

beeri koullarn da etkisi olduka belirgindir.

alan nfus iinde kadn oran yksektir.

Geri Kalm lkelerin Nfus zellikleri

Doum oran yksektir.

Nfus art yksektir.

Gen nfus oran yksektir.

Nfusun ikiye katlanma sresi ksadr.

alan nfusun ya ortalamas dktr.

Baml nfus, gen nfus orannn fazlalna bal ola-

rak fazladr.

Demograk yatrmlar fazladr.

Yal nfus oran dktr.

Ortalama yaam sresi ksadr.

Salk hizmetleri niteliksiz ve yaygn deildir. Beslenme imknlar gelimemitir.

Yaam standart dktr.

Bebek lm oranlar yksektir..

alan nfusun sektrel dalmnda tarm sektrnn

pay oktur.

Okuma yazma oran dktr.

Kii bana den milli gelir dktr.

Krsal nfus oran yksektir.

Nfusun dalnda doal koullar daha ok etkilidir.

alan nfus iinde kadn oran azdr.

Tarihsel Srete ehirler

Dnyadaki ilk ehirler Mezopotamya, Msr, Hindistan, G-

neydou Asya ve Anadoluda ortaya kmtr. lk kentler ve-

rimli tarm arazileri ve akarsu boylarnda kurulmutur.

Tarihteki ilk kentlerin nfuslar ok azd. ngilterede ortaya -

kan Sanayi Devrimi ehirleme hzn artran en nemli olay-

dr. 1800l yllara kadar ehir nfusunun toplam nfus iin-

deki pay %2,5 civarnda iken 2000li yllarda bu oran %50yi

gemitir. Amerika, Avrupa ve Avustralyada ehir nfusu

%70den fazladr. ehir nfusunun en dk olduu ktalar

Afrika ve Asyadr.

Dnyann En Kalabalk Kentleri

1. Tokyo (Japonya) 34 milyon

2. Mexicocity (Meksika) 22 milyon

3. New York (ABD) 22 milyon

4. Seul (Gney Kre) 22 milyon

5. SaoPoulo (Brezilya) 20 milyon

6. Bombay (Hindistan) 19 milyon

7. Yeni Delhi (Hindistan) 18 milyon

8. Los Angeles (ABD) 17 milyon

9. Osaka (Japonya) 17 milyon

10. Cakarta (Endonezya) 16 milyon


38/154

38

Doal Sistemler - Ekosistem ve Madde Dngs LYS CorafyaDnya Nfusunun Tarihsel Sreteki

Deiimi - Nfus Politikalar ve ehirler

ehirlerin Fonksiyonel Geliimi

Dnyadaki ilk ehirler tarmsal faaliyetler sonucu ortaya k-

mtr. Tarm ve hayvanclk rnlerinin deiiminin yapld

bu ehirlerin geliimi cora konum

lys coğrafya konu anlatımlı e-kitap

Documents