libro control integrado

MANUAL DE PRODUCIÓN INTEGRADA

1ª edición: xullo 2004

Imprime: Imprenta Plana, S. L. - Santiago de CompostelaDep. Legal: C-1990 - 2004

A Unión de Cooperativas Asociación Galega de Cooperativas AgrariasAGACA quere agradecer a colaboración de tódolos técnicos das cooper-ativas agrarias que formaron parte do Equipo de Traballo que participouna redacción deste manual.

MANUAL DE PRODUCIÓNINTEGRADA

AGACA

ÍNDICE

1. PRESENTACIÓN 112. GLOSARIO DE TERMOS 133. NORMAS XERAIS DE PRODUCIÓN INTEGRADA 19

3.1. Introdución 213.2. Normas xerais de produción integrada 23

4. EVOLUCIÓN DO CONTROL DE PRAGAS 434.1. Introdución 454.2. Evolución das estratexias de control na protección de cultivos 45

4.2.1. Control químico sistemático 454.2.2. Control químico aconsellado 454.2.3. Control biolóxico 464.2.4. Control dirixido 46

5. CONTROL INTEGRADO, UNHA NOVA TÉCNICA PARA COMBATER AS PRAGAS 475.1. Introdución 495.2. Concepto de Control Integrado ou Loita Integrada 495.3. Fundamentos do Control Integrado 495.4. Determinación dos umbrais económicos 505.5. Niveis de tolerancia 505.6. Por que aplicar CONTROL INTEGRADO nunha explotación agraria? 515.7. Metodoloxía do Control Integrado 535.8. Que pretende o control integrado? 53

6. CONTROL BIOLÓXICO 556.1. Introdución 576.2. Historia 576.3. Obxectivo da Loita Biolóxica 576.4. Tipos de loita biolóxica 586.5. Características dos inimigos naturais liberados 586.6. Principais grupos de inimigos naturais utilizados para controlar pragas: 586.7. Presentación e características dos produtos comerciais: 596.8. Organismos de control biolóxico indicados contra as principais pragas 62

7. INSECTICIDAS DE ORIXE BIOLÓXICA 637.1.Introdución 657.2. Clasificación de insecticidas biolóxicos 65

7.2.1. Insecticidas de orixe bacteriana 657.2.2. Insecticidas de orixe fúnxica 667.2. 3. Insecticidas de orixe vírica 677.2.4. IGR: Insecticidas Reguladores do crecemento de orixe biolóxica 677.2.5. IGRs: Reguladores do crecemento de orixe sintética 68

8. CONTROL BIOTECNOLÓXICO 698.1 Introdución 718.2 Feromonas sexuais 718.3. Emprego das feromonas no control de insectos 72

8.3.1. Detección e seguimento de pragas: control de voos 728.3.2. Capturas masivas 738.3.3. Sistema de confusión sexual 73

8.4.Trampas de feromonas para a captura de insectos 748.5. Tipos de trampas de feromonas para a captura de insectos praga 768.6. Mantemento das trampas 808.7. Factores que inflúen na cantidade de trampas necesarias 80

9. CONTROL XENÉTICO 819.1. Introdución 839.2. Mellora xenética clásica 83

9.2.1 Tecnoloxía da mellora xenética clásica 849.3. Obxectivos da mellora xenética en plantas 849.4. Resistencia das plantas aos insectos 85

9.4.1. Concepto de resistencia e tolerancia xenética 859.4.2. Definición de Planta Resistente a Insectos 859.4.3. Relación Insecto Praga - Planta Hospedeira 869.4.4. Vantaxes de usar variedades de cultivos resistentes a pragas e enfermidades 86

9.5. Plantas transxénicas 879.5.1. Introdución 879.5.2. Que é unha planta transxénica? 879.5.3. De onde proveñen os xenes dunha planta transxénica? 889.5.4. Para que serven as plantas transxénicas? 889.5.5. En que se diferenza unha planta transxénica dunha convencional? 899.5.6. Vantaxes dos produtos transxénicos 899.5.7. Riscos potenciais que poden implicar as plantas transxénicas 909.5.8. Exemplos de caracteres introducidos en plantas transxénicas 90

10. LOITA FÍSICA 9110.1. Introdución 9310.2. Vapor de auga 9310.3. Solarización 9310.4. Loita autocida 9410.5. Barreiras 9510.6. Trampas cromotrópicas 9610.7. Trampas de luz 9610.8. Trampas de atracción por estímulos naturais 97

11. CONTROL DE TIPO CULTURAL 9911.1.Introdución 10111.2. Época de plantación ou sementeira 10111.3. Labores culturais sobre o terreo 10211.4. Rotacións de cultivo axeitadas 103

11.4.1 Rotacións que evitan a reinfestación de determinadas pragas 10311.4.2. Rotacións que melloran a fertilidade dos solos 104

11.5. Boa preparación do terreo antes da sementeira 10511.6. Recolección precoz 105

11.7. Material vexetal san 10511.8. Nutrición equilibrada 10611.9. Prácticas culturais en cultivos de invernadoiro 106

11.9.1. Densidade de sementeira 10611.9.2. Correcta planificación do rego 10611.9.3 Ventilación axeitada 10611.9.4. Mallas en bandas e fiestras cenitais 10611.9.5. Eliminación de restos vexetais e plantas afectadas e malas herbas 10711.9.6. Sistemas de detección 107

12. CONTROL OU LOITA QUÍMICA 10912.1. Introdución 11112.2. Vantaxes e inconvenientes dos praguicidas 11112.3. Xeneralidades sobre praguicidas 111

12.3.1 Definición 11112.3.2 Clasificación dos praguicidas segundo a súa finalidade 11212.3.3 Características dos praguicidas 112

12.4. Perigosidade para a saúde humana e animais domésticos 11412.5. Perigosidade para a fauna terrestre e acuícola 11512.6. Perigosidade para os polinizadores 11512.7. Normas xerais de almacenamento de produtos fitosanitarios e fertilizantes 11512.8. Efectos secundarios da Loita Química 116

12.8.1 Adquisición de resistencia a praguicidas 11612.8.2. Gromos de pragas secundarias 11812.8.3. Trofobiose 11812.8.4. Recorrencia de pragas 11912.8.5. Residuos e perigosidade contra outros organismos 119

12.9. Emprego da Loita Química en Produción Integrada 12012.9.1. En produción integrada, esíxese ... 12112.9.2. En produción integrada, prohíbese ... 12112.9.3. En produción integrada, é recomendable ... 121

13. ESPECIFICACIÓNS TÉCNICAS DE CONTROL INTEGRADO 12313.0. Introdución 12513.1. ESPECIFICACIÓNS TÉCNICAS EN CULTIVOS HORTÍCOLAS 125

13.1.1. ARAÑA VERMELLA (Tetranychus urticae) 12513.1.2. TRIPS (Franliniella occidentalis) 12713.1.3. MOSCA BRANCA DE INVERNADOIRO (Trialeurodes vaporariorum) 13013.1.4. PULGÓNS (Aphis gossypii, Myzus persicae) 13413.1.5. MINADORES DE FOLLA (Liriomyza trifolii Burguess) 13813.1.6. EIRUGAS (Heliothis armigera Hübner, Autographa gamma, Spodoptera littoralis.) 14013.1.7. MILDEU en Tomate. (Phytophtora infestans (Mont.) de Bary) 14313.1.8. MILDEU en Leituga. (Bremia lactucae Regal) 14513.1.9. OÍDIO (Leveillula taurica (Lev.) Arnaud) 14513.1.10. PODREMIA GRIS (Botrytis cinerea Pers.) 14613.1.11. FUNGO do feixón (Uromyces appendiculatus Pers.) 148

13.2. POLINIZACIÓN NATURAL DE CULTIVOS 149

13.2.1. Introdución 14913.2.2. Vantaxes do uso de colmeas con abesouros 15013.2.3. Manipulación das colmeas 150

13.3. ESPECIFICACIÓNS TÉCNICAS EN CULTIVOS EXTENSIVOS 15113.3.1. ESCARAVELLO DA PATACA (Leptinotarsa decemlineata) 15113.3.2. PULGÓN PATACA 15213.3.3. TRAZA DA PATACA (Phthorimaea operculella Zell) 15313.3.4. VERMES GRISES (Agrotis segutum e Agrotis ipsilon) 15513.3.5. VERMES BRANCOS (Melolontha melolontha) 15513.3.6. VERME DE ARAME (Agriotes sp.) 15713.3.7. NEMATODO DO QUISTE (Globodera rostochiensis Woll) 15813.3.8 MILDEU DA PATACA (Phytophtora infestans (Mont) de By.) 16013.3.9. NEGRÓN DA PATACA (Alternaria solani (Ell. e Mart.) Sor.) 16213.3.10. TRADE DO MILLO (Sesamia nonagrioides, Ostrinia nubilalis) 16313.3.11. TÍPULA DOS PRADOS (Tipula spp.) 166

13.4. ESPECIFICACIÓNS TÉCNICAS EN VIÑEDO 169TRAZA DO ACIO (Lobesia botrana). 16913.4.2. MOSQUITO VERDE (Emposca spp.) 17213.4.3. PEDROULO (Cneorrhinus dispar) 17313.4.4. CICADELA BRANCA (Scaphoieus titanus Ball) 17413.4.5. ACARIOSE (Calepitrimerus vitis Nal., syn. Phyllocoptes vitis Nal.) 17613.4.6. ARAÑA VERMELLA (Panonychus ulmi Koch) 17713.4.7. MILDEU (Plasmopara viticola Berl. e de Toni) 17813.4.8. OÍDIO DA VIDE (Uncinula necator Burr.f.) 18113.4.9. PODREMIA GRIS (Botrytis cinerea Pers.) 182

PRESENTACIÓN

A obtención polos agricultores de produtos agrícolas de calidade e saudables para o consumidor,mediante o emprego de prácticas de cultivo que respecten o medio ambiente, é un obxectivo prioritarioda agricultura moderna.

Neste contorno, considérase a realización dun manual sobre agricultura sostible, xa que o respectopolo medio ambiente e a supervivencia económica das explotacións agrarias é un dos grandes retos daagricultura do século XXI.

O sistema para levar á práctica os obxectivos dunha agricultura sostible, sen esquecer un sectorminoritario como é a agricultura ecolóxica, é a produción integrada.

A produción integrada é, actualmente, unha das mellores opcións para a agricultura de futuro, xaque debe compaxinar a rendibilidade das explotacións coa protección do medio ambiente.

Trátase, por tanto, de desenvolver un sistema de obtención de alimentos que sexa quen de dar bosrendementos, óptimas calidades e baixos niveis de residuos, causando, ademais, unha mínimadegradación do contorno.

Por isto, as tecnoloxías e as prácticas de cultivo utilizadas na produción integrada deben ter sidorigorosamente estudadas e seleccionadas con vista a unha mellor utilización dos recursos naturais e a unmáximo aproveitamento dos sistemas biolóxicos de defensa das plantas.

Este novo modelo agrícola presenta, por conseguinte, unhas amplas posibilidades de ser implanta-do masivamente en agrupacións ou asociacións de agricultores, polos indubidables beneficios e vantaxesque ofrece.

O obxectivo deste manual é poñer a disposición dos agricultores, técnicos e persoas relacionadascoas actividades agrarias, a información imprescindible sobre a metodoloxía e o manexo das pragas eenfermidades relevantes na agricultura. A gran cantidade de material gráfico proporciónase para axudar áidentificación dos patóxenos e ó recoñecemento dos seus principais danos.

Do mesmo xeito, abórdanse aspectos relativos a métodos de mostraxe, umbrais de tolerancia, e ócontrol ou manexo cos métodos e medios que se recomendan na actualidade. Os métodos de trampeomáis significativos en control e monitoreo de pragas tamén son tratados en detalle.

En calquera caso, quixemos subministrar esta información o máis completa posible pola súa utili-dade, e baseámonos sempre nas recomendacións dos Servizos Oficiais de Sanidade Vexetal no momentode redactar o manual.

Os datos e descricións que figuran no texto proveñen tanto de observacións dos autores como daampla bibliografía consultada dispersa en libros e revistas de autores nacionais e estranxeiros. Tódalasfontes consultadas figuran ó final na bibliografía.

A Agrupación de Desenvolvemento ESPADELA, consciente da necesidade de apoiar a xestión docambio das cooperativas e a adaptabilidade dos traballadores do medio rural de Galicia e o seu contornosocioeconómico, decide acometer o proxecto ESPADELA no marco da Iniciativa Comunitaria EQUALde Recuros Humanos (2001-2006) do Fondo Social Europeo F.S.E, no EIXE III e a área temática deAdaptabilidade, dirixida a apoiar a adaptabilidade das empresas e os traballadores ós cambios económi-cos estruturais e ó uso de tecnoloxías da información e outras novas tecnoloxías.

Asociación Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

11

2 GLOSARIO DE TERMOS

Agricultura sostible

Atraentes

Biotecnoloxía

Bacillus thuringiensis (Bt)

Dano

Fauna útil

Feromonas


15

A agricultura capaz de abastecer as necesidadesalimentarias do presente sen poñer en perigo oabastecemento de alimentos de xeracións futuras. Asúa aplicación pretende substituír o modelo deagricultura produtivista pouco preocupada polasesixencias de protección do medio ambiente, poroutro no que os fins sexan a produción agraria alongo prazo e a variable medioambiental se consi-dere un factor de produción tan importante comoterra, capital ou traballo.

Produtos que se empregan sos ou en mestura con outros coafinalidade de atraer a determinados insectos ou modificar oseu comportamento. Clasifícanse en:

Produtos que se empregan para atraer a un determina-do lugar (plantas en flor), ós insectos polinizadores.Produtos que se mesturan cos caldos fitosanitarios cofin de atraer a determinados insectos praga cara a uncebo con insecticida ou cara a unha trampa para a súacaptura.Modificadores de comportamento.

A biotecnoloxía refírese ó uso do ADN recombinante, fusiónde células e novas técnicas de bioprocesamento.

Bacteria natural presente no solo, empregada durante máis de30 anos con bos resultados como bioinsecticida para contro-lar determinadas pragas. Cando o insecto o inxire ó atacar ocultivo, a proteína producida por Bt contrólao ó danar o seusistema dixestivo.

Impacto físico que provoca unha praga ou enfermidade sobrea planta.

Aqueles individuos ou especies que se alimentan dos parási-tos daniños das plantas. Pola súa forma de actuar denomí-nanse depredadores ou parasitoides.

Sustancias químicas oloríficas, liberadas no aire polos insec-tos, que son especificamente captadas por outros insectos damesma especie. Segundo os tipos de resposta no comporta-mento que producen nos individuos, as feromonas clasificá-ronse en diferentes apartados "de alarma", "de agregación","de dispersión", "sexuais", etc.

Manual de Produción Integrada

16

Híbrido

Enxeñería Xenética

Insecticida biolóxico

Insecticida Regulador doCrecemento: IGR

Manexo Integrado dePragas: MIP,Loita Integrada ouControl Integrado

Límite máximo deresiduos: LMR

Semente ou planta producida como resultado de polinizacióncruzada controlada, no canto de semente producida comoresultado da polinización natural. As sementes híbridas selec-ciónanse para que teñan características de calidade máis alta(por exemplo, rendemento ou tolerancia ás pragas).

Técnica para retirar, modificar ou engadir xenes a unha molé-cula de ADN a fin de cambiar a información que contén.Así,entre outras aplicacións, a enxeñería xenética permite eliminarunha característica indesexable dun organismo (por exemplo,a produción dunha toxina) anulando o xen correspondentedese organismo. Igualmente, permite introducir unha novacaracterística nunha especie (por exemplo, a resistencia a uninsecto) copiando o xen correspondente dunha especie resis-tente a ese insecto e introducíndoo no xenoma da especie sus-ceptible.

Aquel que procede ou se extrae dun ser vivo (bacterias, fun-gos, virus, plantas,...) ou parte del, que causan patoloxías conacción letal nos insectos hóspedes. Se contivese algunha subs-tancia activa doutra orixe, o conxunto non sería consideradocomo insecticida biolóxico.

Son insecticidas reguladores de crecemento en insectos. Aslarvas e pupas dos insectos tratados non poden completar oseu proceso de desenvolvemento, non chegando endexamaisa adultos. Poden ser inhibidores da síntese de ecdisona (hor-mona da muda) ou inhibidores da síntese da quitina, queconstitúe o exoesqueleto dos insectos. Poden ter orixe bioló-xica ou sintética e, son completamente atóxicos para aves,mamíferos, peixes, miñocas, etc., o que fai posible a súa apli-cación en presenza de animais.

En relación co conxunto de pragas dun cultivo: Método decontrol de pragas que aplica un conxunto de métodos satis-factorios dende o punto de vista económico, ecolóxico e toxi-colóxico, dando prioridade á utilización de elementos naturaisde regulación e respectando os niveis de tolerancia (Brader,1974).

Máxima concentración de residuo dun praguicida expresadaen ppm ou mg/kg, na superficie interior dos alimentos, paraque se permita o seu uso legalmente en consumo humano epensos.

ppm: partes por millónmg/kg: miligramos de praguicida por quilogramos deproduto vexetal


17

Organismo modificadoxeneticamente (OMX)

Patóxeno

Praga

Produción Integrada

Umbral económico dedanos

Umbral de tolerancia

Resistencia a pesticida

Transxénico

Con frecuencia, a denominación OMX e o termo "transxéni-co" úsanse para referirse ós organismos que adquiriron novosxenes doutros organismos mediante métodos de "transferenciaxenética" no laboratorio. O termo OMX ademais, contempla aeliminación ou supresión dun xen.

Calquera microorganismo como protozoarios, fungos, bacte-rias, helmintos ou virus, que lle causan unha enfermidade óhome ó interactuar con el.

Asociación ou poboación de individuos da mesma especie,variables no tempo e no espazo, que ó superar determinadosíndices de poboación provocan danos económicos nas collei-tas vexetais.

Sistema de explotación agraria que produce alimentos de altacalidade que dá prioridade ós métodos máis respectuosos coaecoloxía, minimizando os efectos secundarios indesexables e autilización de produtos químicos, co fin de mellorar a protec-ción do medio ambiente e a saúde humana e a rendibilidadedas explotacións, (Organización Internacional da LoitaBiolóxica, OILB, 1995).

Aplicado a insectos, malas herbas e enfermidades. Momento apartir do cal, se non se exerce ningún control sobre a praga, oscustos de cultivo van superar ós ingresos obtidos a causa dasperdas da colleita causadas pola praga (rendemento negativo).

Aplicado a insectos, malas herbas e enfermidades. O nivelmáximo de presenza de fitopatóxeno que pode tolerar un cul-tivo sen usar ningún tipo de medidas de loita obtendo os maio-res beneficios netos posibles.Densidade de poboación dunha certa especie fitófaga quepode estar presente nun cultivo sen que ocasione danos queteñan repercusión económica.Niveis mínimos de danos que fan rendible unha aplicación(F.A.O, 1985).

Cambio xenético en resposta a un pesticida, que resulta no des-envolvemento de variedades capaces de sobrevivir a unha doseletal para a maioría de individuos nunha poboación normal. Aresistencia podería desenvolverse en insectos, malezas ou axen-tes patóxenos.

Contén xenes alterados mediante a inserción de ADN dunorganismo que non está relacionado. Tomar xenes dunha espe-cie e insertalos noutras especies a fin de conseguir que estacaracterística se exprese no gromo.

3 NORMAS XERAIS DE PRODUCIÓN INTEGRADA

3.1. Introdución

Actualmente, existe unha crecente sensibilidade na elección de produtos nos que os métodos deprodución garantan e prioricen o respecto pola saúde e o coidado do medio ambiente.Consecuentemente, demándanse sistemas de produción que permitan a trazabilidade dos produtos demaneira que posibiliten o coñecemento da súa orixe, a identificación das características así como os con-trois e os procesos seguidos en cada fase de produción.

A grande incidencia de pragas e enfermidades controladas esencialmente a través da loita químicatrouxo consigo un mal emprego e abuso dos pesticidas, motivando en determinados casos a aparición deresiduos nos produtos agrícolas, resistencia en poboacións, problemas toxicolóxicos, eliminación dafauna auxiliar autóctona, danos ambientais, etc.

A necesidade de obter unha produción na que se prioriza aínda máis a calidade e a saúde humana,compatibilizándoa coa salvagarda do medioambiente e a rendibilidade das explotacións impulsou a buscae a aplicación de novas técnicas de cultivo que foron derivando cara ó concepto e desenvolvemento daprodución integrada.

A produción integrada é un sistema de produción agraria, que integra os recursos e os mecanismos deprodución naturais nas actividades das explotacións agrarias, introducindo tecnoloxías respectuosas comedio ambiente, asegurando unha produción de alta calidade e salubridade, a rendibilidade da explota-ción e a eliminación ou redución de insumos exteriores e de fontes contaminantes.

A produción integrada de vexetais constitúe, ademais, a materia prima e o punto de partida para osdistintos produtos finais do sistema. O rigoroso seguimento e control das distintas fases produtivasgarantirán un obxectivo prioritario como é a trazabilidade.

A produción gandeira integrada vencellarase gradualmente á produción integrada dos cultivos que servende fonte alimentaria en función das peculiaridades dos distintos produtos gandeiros e do seu vencellamen-to á base territorial. Posúe a vocación de posibilitar a realización dunha gandería viva e duradeira, respec-tuosa co contorno, rendible para o que a practica e capaz de atender as demandas sociais.

Neste sistema, os métodos biolóxicos, químicos e calquera outras formas técnicas de produción,son coidadosamente elixidos e equilibrados, tendo en conta a protección do medio ambiente, o benestardos animais, a rendibilidade das explotacións e as esixencias dos consumidores no relativo á calidade eseguridade alimenticia.

Normas publicadas

O Real Decreto 1201/2002, de 20 de novembro (BOE nº 287, do 30 de novembro) polo que seregula a produción integrada de produtos agrícolas, establece as normas xerais de produción integradaque deben cumprir os produtos agrícolas acollidos a dito sistema de produción, e contempla a posibilida-de de establecer regulamentariamente normas técnicas específicas que se consideren necesarias para cadacultivo ou grupo de cultivos.

Recentemente publicouse o Decreto 68/2004, do 11 de marzo (DOG nº 64, de 1 de abril) sobre aprodución integrada e a súa indicación nos produtos agrarios en Galicia. Mediante este decreto, oGoberno galego adecúa a regulación de produción integrada á normativa básica e establece a normativaautonómica na materia. Para logralo, defínense unhas normas xerais de produción e requisitos que debencumprir os operadores que se acollan ó sistema de produción integrada, así como o control que se debe-rá aplicar en todo o sistema produtivo.


21

Do mesmo xeito, establécese un sistema de diferenciación propio e créase o Rexistro Oficial deProdución Integrada da Comunidade Autónoma de Galicia, no que se inscribirán os operadores e asentidades de certificación autorizadas.

Autoridade competente

No caso da Comunidade Autónoma de Galicia corresponde á Consellería de PolíticaAgroalimentaria e Desenvolvemento Rural, a través da dirección xeral con competencias en materia deprodución e sanidade agropecuaria, a competencia para a aplicación e desenvolvemento dentro do seuámbito territorial.

No caso do Estado Español será a través da dirección xeral con competencias na mesma materiade produción e sanidade vexetal designado polo Ministerio de Agricultura Pesca e Alimentación.

Normas de produción.

Segundo o artigo 4º do Decreto 68/2004, do 11 de marzo, referido a normas de produción, osprodutos agrarios que se produzan e comercialicen mediante técnicas de produción integrada deberáncumprir as normas xerais de produción integrada e, no seu caso, as normas xerais para industrias detransformación, reflectidas no Real Decreto 1201/2002, de 20 de novembro.

Do mesmo xeito, faranse cumprir as normas técnicas específicas contidas nos regulamentos técni-cos para cada produto ou grupo de produtos e establecidas pola autoridade competente.

Regulamentos técnicos

Segundo o artigo 5º do Decreto 68/2004, de 11 de marzo, establécese que unha vez que as técni-cas de P.I. dun determinado produto agrario se encontren suficientemente desenvolvidas, a Conselleríade Política Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, mediante orde, aprobará dito produto.

Con respecto ó Estado Español, a ORDE APA/370/2004, de 13 de febreiro, (BOE nº 43, de 19 defebreiro) establece a norma técnica específica da identificación de garantía nacional de produción integra-da de cultivos hortícolas, que figura ó pé da mesma (leituga, melón, cogombro, pemento e tomate).

Identificación de garantía

Respecto do uso da identificación de garantía o logotipo, o RD1201/2002, de 20 de novembro,regula especificamente o emprego dunha identificación de garantía nacional, sen prexuízo das identifica-cións de garantía que poidan establecer as comunidades autónomas. Ademais, introduce a posibilidade deque as entidades ou organizacións privadas e as súas asociacións poidan establecer as súas propias identifi-cacións de garantía ou logotipo de produción integrada, determinando os requisitos necesarios para isto.

En Galicia, segundo o artigo 8º do Decreto 68/2004, de 11 de marzo, relativo á identificación degarantía dos produtos acollidos ó sistema de produción integrada, os produtos obtidos mediante técnicasde produción integrada poderán dispor dunha identificación de garantía de produción integrada cunlogotipo ou distintivo desa Comunidade Autónoma, debendo ser incluído no etiquetado dos produtosobtidos de acordo coas disposicións establecidas neste decreto.


22

Identificación autonómica de garantía Identificación nacional de garantía

En resumo:

A produción integrada de produtos agrícolas é un sistema de obtención de produtos vexetais fres-cos ou transformados de calidade, que mediante un procedemento de certificación se garante que foronproducidos de acordo cunha normativa técnica respectando o medio ambiente, a saúde do consumidor eo mantemento dunha agricultura sostible.

Sen lugar a dúbida, a obtención polos agricultores de produtos agrícolas de calidade e saudablespara o consumidor, mediante o emprego de prácticas de cultivo que respecten o medio ambiente, debeser un obxectivo prioritario da agricultura moderna.

3.2. Normas xerais de produción integradaEstas normas xerais definen as prácticas agrícolas que, baixo a dirección do responsable do servizo

técnico competente, deben cumprir os operadores sen prexuízo da observancia doutras lexislacións,especialmente as relativas ó material de produción vexetal, fertilizantes, fitosanidade, xestión de residuose envases, prevención de riscos laborais, sanidade e medio ambiente.


23


24


25


26


27


28


29


30


31


32


33


34


35


36


37


38


39


40


41

4 EVOLUCIÓN DO CONTROL DE PRAGAS

4.1. Introdución

A terapéutica xeral ten por obxecto evitar perdas nas colleitas producidas por fitopatóxenos, paraasí acadar un aumento cuantitativo e sobre todo cualitativo destes produtos primarios a base de alimen-tación animal e humana.

4.2. Evolución das estratexias de control na produción de cultivos

Ó longo dos tempos vivíronse diversas etapas, que en esencia podemos resumir nas catro seguintes:

4.2.1. Control químico sistemático

Baséase no emprego de praguicidas aplicados sistematicamente segundo un esquema ríxido e pre-establecido, coñecido como "calendario de tratamentos", que en moitas ocasións se realiza sen presenzada praga. En xeral, combínase un número reducido de materias activas, que se repiten varias veces nunhamesma campaña.

As súas vantaxes:

Inicialmente diminúen os danos producidos polas pragas

É un método sinxelo e de doada aplicación polos agricultores

Cultivos de alta calidade (estética): non se tolera ningún dano.

Os seus inconvenientes:

Aparición de resistencias debido á redución da fauna útil

Alto risco de presenza de residuos nos produtos e maiores riscos de contaminación do medioambiente

Alto risco de intoxicación para o aplicador.

Incremento dos custos de produción (praguicidas e tempo)

4.2.2. Control químico aconsellado

Consiste na racionalización dos tratamentos en función das recomendacións dadas periodicamentepolas Estacións de Avisos pertencentes ás Administracións Autonómicas e por técnicos especialistas.Están baseadas nun profundo coñecemento da bioloxía das pragas, que permite decidir o momento axei-tado para a realización do control, así como os produtos fitosanitarios máis idóneos.

As súas vantaxes:

Redución do número de tratamentos e mellor eficacia

Diminución da contaminación ambiental e do risco de aparición de residuos nas colleitas

Os seus inconvenientes:

Existe a posibilidade de realizar tratamentos fóra do prazo ou cunha cadencia inaxeitada, xaque as recomendacións realízanse para zonas bastante extensas, sen considera-las diferenzas microclimá-ticas que existen dentro de cada área

As recomendacións realízanse sen coñecer tampouco a densidade da praga en cada parcela,polo que se seguen empregando produtos polivalentes e pouco selectivos.

Segue existindo risco de aparición de resistencias


45

4.2.3. Control biolóxico

Preténdese controla-las pragas a través de inimigos naturais, é dicir, outros insectos que son depre-dadores ou parásitos da praga e son inofensivos á plantación. O método de control biolóxico pode sermoi eficaz co obxecto de reducir ou incluso chegar a combater por completo as pragas.

4.2.4. Control dirixido

Combínase o emprego de produtos químicos coa utilización e protección da fauna útil de maneiraque o control químico non prexudique o control biolóxico. Introduce o concepto de umbral de toleran-cia, elixe os praguicidas menos tóxicos e a súa actuación é a nivel microclimático. Polo tanto, é a etapaprevia á loita integrada. Existe a supervisión dun técnico que asesora a nivel da plantación.

As súas vantaxes:

Utilización de tratamentos menos agresivos para o medio ambiente

Redución do emprego de praguicidas e dos niveis de residuos

Redución de custos

As súas desvantaxes:

Preparación técnica do agricultor e/ou asesoramento técnico

É necesario o seguimento da praga (mostraxes) e das condicións ambientais (Tª. Humidade)

Maior risco nas decisións do agricultor

Todas estas estratexias foron evolucionando a un concepto de control de fitopatóxenos que é oControl Integrado.


46

As súas vantaxess As súas vantaxes

Non se xeran resistencias e respéctase a fauna útil

Alimentos libres de residuos

Non se contamina o medio ambiente

Require formación do agricultor e/ou asesoramento técnico

É necesario o seguimento da praga (mostraxes) e das condicións ambientais (Tª, H,...)

5 CONTROL INTEGRADO, UNHA NOVA TÉCNICA PARA COMBATER AS PRAGAS

5.1. Introdución

O control exclusivamente químico de pragas demostrou que non resolve tódolos problemas, xaque presenta graves inconvenientes dende o punto de vista ecolóxico: problemas de residuos, contamina-ción do medio ambiente, creación de resistencias, etc.

Dende o punto de vista técnico, é evidente que os tratamento intensivos, sobre todo con insectici-das de amplo espectro (tóxicos para unha gran variedade de organismos daniños) implican importantescambios no medio de cultivo.

Por unha banda eliminan os organismos beneficiosos (os inimigos naturais das pragas) e por outraocasionan entre as pragas unha selección de poboacións resistentes ou tolerantes ós produtos emprega-dos. Estas poboacións serán a orixe de novos ataques máis intensos e cada vez máis difíciles de contro-lar, co cal, ademais de implicar un maior custo económico, poden propicia-la aparición de novas pragasque ata o momento non crearan problema ningún.

Como resposta ós graves problemas suscitados polo control químico como único sistema de con-trol de pragas, propugnouse dende os anos 60 un cambio na estratexia de control, denominado controlintegrado, loita integrada ou manexo integrado de pragas.

O control integrado non pretende elimina-la utilización dos praguicidas, simplemente optimiza-lasúa aplicación e usalos cando exista unha clara xustificación económica.

5.2. Concepto de Control Integrado ou Loita Integrada

Segundo a definición F.A.O. (Organización das Nacións Unidas para a Agricultura e aAlimentación) a loita integrada é un método de control de pragas que aplica un conxunto de métodossatisfactorios dende o punto de vista económico, ecolóxico e toxicolóxico, dando prioridade á utilizaciónde elementos naturais de regulación e respectando os umbrais de tolerancia, entendendo por umbral detolerancia, segundo a F.A.O., o nivel mínimo de praga presente nun cultivo que fai rendible unha aplica-ción. Isto implica que só se recomenda o tratamento químico cando os danos ocasionados polos parási-tos son superiores ó custo do tratamento e ós efectos colaterais negativos que esta intervención podeprovocar.

5.3. Fundamentos do Control Integrado:

O control Integrado considera unha serie de aspectos económicos, ecolóxicos e toxicolóxicos,proxectando a súa influencia no agrosistema; isto require o coñecemento das dinámicas de poboacións ebioloxía de pragas, e da mesma maneira, as dos inimigos naturais destas.

Utiliza un amplo abano de técnicas culturais, xenéti-cas, mecánicas, físicas, químicas, biolóxicas e biotecnolóxicasdando sempre prioridade ós métodos non-químicos.

O Control Integrado non pretende elimina-la praga,senón mantela por debaixo dos niveis de tolerancia previamentefixados.

Só se xustifica a aplicación de medios de controlcando o nivel da praga sobrepasa un umbral de tolerancia eco-nómica.

O método de loita debe protexer adecuadamente ocultivo e permiti-la obtención de colleitas rendibles.


49

1

2

3

4

5

5.4. Determinación dos umbrais económicos

O concepto de umbral económico ou umbral de acción é imprescindible para calquera plande Control Integrado que habitualmente se aplique a insectos, malas herbas e enfermidades. O obxectivoé determina-lo nivel máximo de pragas que pode tolerarse sen adoptar medidas de loita e obter así osmaiores beneficios netos posibles. É tamén o nivel mínimo que fai rendible unha aplicación.

Para poder determinar o umbral económico é necesario:

un coñecemento profundo dos danos ocasionados polas pragas

coñecer a dinámica de poboacións de insectos (daniños e beneficiosos) durante o transcursodo cultivo.

É necesario preve-lo desenvolvemento de pragas para permitir frea-la súa evolución antes de quese acade o umbral económico, e xa que logo, é preciso realizar observacións regulares no cultivo sobre apresenza dos insectos, para fixar axeitadamente os umbrais que permitan limita-los tratamento ósmomentos máis oportunos.

Posiblemente este punto sexa o aspecto máis importante da Loita ou Control Integrado e, á súavez, o máis complexo, pois a cuantificación de dito umbral está condicionada por un gran número defactores: cultivo, ámbito xeográfico, estado fenolóxico, nivel de fertilización, xeito de actuar da praga,valor económico da colleita,... que impiden aportar valores de aplicación xeral.

5.5. Niveis de tolerancia

Como xa coñecemos, o Control Integrado non busca a erradicación ou desaparición total dunhapraga. Esta medida sería nociva para o equilibrio biolóxico do ecosistema, xa que suporía a desapariciónda fauna útil en estreita relación con ela (depredadores, parásitos), deixando sitio libre para que outrapraga, incluso máis perigosa cá primeira, ocupase o seu lugar.

Pois ben, a densidade de poboación dunha certa especie fitófaga que pode estar presente nun culti-vo sen que ocasione danos que teñan repercusión económica denomínase nivel de tolerancia.

Así, no cultivo de patacas, unha praga perigosa é a que constitúen os pulgóns. O nivel de toleran-cia, despois da nacenza da planta, pode ser de 1 pulgón por planta.


50

Ó ir medrando a planta vai aumentando tamén o seu nivelde tolerancia, e xa próxima á recolección, o nivel de tolerancia épracticamente ilimitado porque, no caso hipotético de que tódalassúas follas estivesen atacadas chegando case á defoliación comple-ta da planta, isto sería un factor económico positivo porqueadiantaría a colleita e evitaría o gasto de ter que facer un trata-mento defoliante.

Os niveis de tolerancia para as pragas parasitarias dosfroitos ou órganos comercializables son moito máis baixos cósasignados a outras pragas que danen exclusivamente órganosnegativos.

Outra cuestión primordial é a determinación das pragas ou enfermidades chave para cada ámbito xeo-gráfico. As pragas chave serán aquelas sobre as que se centrarán os esforzos de control en cada zona,posto que son especialmente daniñas nese entorno, e poden causar perdas importantes no caso de nonintervir sobre elas axeitadamente.

5.6. Por que aplicar CONTROL INTEGRADO nunha explotaciónagraria?

Aparición de resistencias das pragas ós praguicidas

Explosión de pragas secundarias cando os praguicidas afectan ós seus inimigos naturais

Impacto dos praguicidas nos organismos beneficiosos (polinizadores, inimigos naturais) eespecies non-praga.

Problemas de contaminación ambiental (solos e augas)

Diminución de residuos en alimentos e persoas

Mellora da calidade sanitaria dos alimentos

Diminución do custo económico


51

Aspecto do pulgón da pataca. O nivel de tole-rancia dun cultivo a unha determinada pragavariará en función do estado fenolóxico no quese encontre a planta


52

5.7. Metodoloxía do Control IntegradoA metodoloxía empregada no control integrado tanto para determina-lo control máis axeitado

como para fixa-lo momento de intervención contempla factores de cultivo, factores do fitopatóxeno, pre-senza de fauna auxiliar, así como a determinación dos umbrais de tolerancia.

5.8. Que pretende o control integrado?Opostamente ó control a longo prazo perseguido polo uso de praguicidas, o Control Integrado ten

como obxectivo o manexo a longo prazo das pragas, integrando tódalas alternativas de control dispo-ñibles de maneira que as solucións de control sexan máis permanentes.

Un dos insumos externos máis importantes que pretende limitar é a loita química, encamiñándosecara a outros métodos de control ou incluíndo materias activas respectuosas coa fauna auxiliar e o medio,de xeito que cun correcto manexo se controlen os fitopatóxenos sen ter perdas na colleita.

A loita ou o control integrado non ten por obxectivo elimina-la praga, senón mante-lo seu nivelpoboacional por debaixo de certos límites, denominados nivel de tolerancia (N.T.), que se pode definircomo a asunción de danos mínimos á colleita sen experimentar perdas económicas, contemplando queunicamente se deberá intervir no caso de que o nivel ou densidade poboacional de fitopatóxeno se ache-gue a estes límites.

As técnicas a desenvolver e os factores a ter enconta, no marco do Control Integrado de pragas sonos que seguen:

Control biolóxicoLoita biotécnicaInsecticidas biolóxicosLoita xenéticaLoita físicaLoita autocidaControl culturalInsecticidas de síntese

De seguido falamos deles con máis detalle.


53

Estudio fenolóxico do cultivo

Identificación do patóxeno e dos depre-dadores do mesmo

Tipo de danos: directos e indirectos

Parte/s da planta atacada/s

Ciclo biolóxico do patóxeno E depreda-dores do mesmo, e tamén as xeracións deámbolos dous

Vexetais que poden ser hóspedes do pató-xeno que ataca o cultivo

Tipo de reprodución e mobilidade (encaso de animais)

Especies de inimigos naturais que se poi-dan introducir no ecosistema que rodea oparásito

Especificidade do hóspede

Relación existente entre a densidade depoboación (da praga) e o dano realizado ócultivo (importancia económica da praga)

Reconto das poboacións para realiza-locontrol da praga e establecemento dosumbrais económicos:

Recontos directos sobre o vexetal

Recontos directos sobre trampas

a h

ll

l

i

b

c

d

e

g

f

Obxectivos do Control Integrado. Cos tratamentos clásicoshabía que botar man de tratamentos continuamente para evitardanos irreparables nas colleitas. Coa loita integrada preténde-se mante-la praga nunha posición de equilibrio (P.E.) e unica-mente se intervirá cando o seu nivel poboacional supere oumbral de tolerancia

6 CONTROL BIOLÓXICO

6.1. Introdución

O control biolóxico ou loita biolóxica de pragas é un dos aspectos fundamentais dentro do mane-xo integrado de pragas. O termo control biolóxico pódese definir como o emprego por parte do homede seres vivos que limiten as poboacións de certos organismos, animais ou vexetais prexudiciais (Doutt,1962, Franz e Krieg, 1976).

Estes seres vivos que limitan as poboacións de organismos prexudiciais son os chamados inimigosnaturais, e poden ser depredadores, parasitoides e patóxenos.

Os depredadores: precisan dun elevado número de presas para chegar á súa madurez e vivir demaneira independente

Os parasitoides: en xeral só precisan dun só hóspede para completar o seu desenvolvementolarvario; encóntranse adheridos ó mesmo ou dentro del.

Os patóxenos: son microorganismos capaces de provocar enfermidades nos insectos.

6.2. Historia

Adultos de xoaniñas (Rodolia cardia-nalis) atacando a unha cochinilla aca-nalada (Icerya purchasi). Esta xoaniñaintroduciuse en España para o con-trol de I. Purchasi.

Considérase que a loita biolóxica naceu como tal en California en 1884 (Koebele), co espectacularcontrol que se obtivo da cochinilla acanalada dos cítricos empregando como depredador a xoaniña aus-traliana (Rodolia cardinalis). O éxito acadado foi tal que ós catro anos a cochinilla acanalada estaba moipor debaixo do nivel de tolerancia, é dicir, agronomicamente controlárase a praga.

Dende esas datas en diante descóbrense algúns insectos útiles, impórtanse outros, e comézanse aaplicar algúns deles de forma experimental.

6.3. Obxectivo da Loita Biolóxica

A súa finalidade é que mediante o continuo control biolóxico ó longo do tempo entre inimigosnaturais e pragas, se chegue á posición de "equilibrio biolóxico", sendo este equilibrio unha característicapermanente dun determinado cultivo.

O maior inconveniente da loita biolóxica é que de forma natural vaise establecendo de maneiralenta e gradual (incluso pode tardar anos).

En canto ós inimigos naturais dunha praga, algunhas veces será preciso:

introducilos de maneira artificial, cando non existen no medio, ante a presión dunha praga

conservar os inimigos naturais existentes

incrementar os inimigos naturais presentes no medio, cando estes non son dabondo.


57

6.4. Tipos de loita biolóxica

Control natural: os inimigos naturais xa están presentes no cultivo de maneira espontánea.

Loita biolóxica deliberada: os inimigos naturais son manipulados polo home. Distínguense trestipos: inundativa, clásica e de conservación.

En que consiste a loita biolóxica por inundación?

Na liberación periódica no cultivo, unha ou máis veces ó ano, de inimigos naturais de eficacia pro-bada para o control de certas pragas.

Persegue o rápido incremento dos niveis de poboacións de inimigos naturais que non están presen-tes no cultivo, ou estano nunha cantidade insuficiente ou en asincronía coa praga.

En que consiste a loita biolóxica clásica?

En importar os inimigos naturais doutras partes do mundo para o control das pragas non autócto-nas, pero que chegaron accidentalmente, aclimatáronse e convertéronse agora nun problema.

Ex.: Sucedeu coa introdución involuntaria de insectos praga doutros países (filoxera da vide, moscada froita...) que repercutiu coa introdución voluntaria dos seus inimigos naturais.

A loita biolóxica clásica consiste en buscar no lugar de orixe da praga os seus inimigos naturais epasalos de volta ó ecosistema para controla-la praga.

En que consiste a loita biolóxica por conservación?

No mantemento e protección das poboacións de inimigos naturais que xa están presentes nos cul-tivos, así como as das poboacións que nós mesmos introducimos.

Implica unha modificación das prácticas agrícolas (aplicación de praguicidas selectivos que nonafecten ós organismos beneficiosos) e manipulación do hábitat (creación de refuxios) para favorece-laactividade dos inimigos naturais.

Ex.: No caso de tratar con produtos tóxicos, débense aplicar á caída do sol para respecta-las abellas.

6.5. Características dos inimigos naturais liberados

Alta capacidade na busca de presas e alta capacidade de dispersión

Boa adaptación ambiental

Alta capacidade de reprodución no medio ó que se ceiban

Específicos: depredar ou parasitar unha ou unhas poucas especies de insecto praga

Sincronía co hóspede.

6.6. Principais grupos de inimigos naturais empregados paracontrola-las pragas

Depredadores

Os depredadores aliméntanse fundamentalmente de insectos de corpo mol: ácaros, trips, pulgóns,moscas brancas e en ocasións tamén de ovos e larvas.


58

a

b

a

c

Parasitoides

Os parasitoides son insectos que parasitan e matan a outro insectos e que normalmente consumenunha soa presa para o seu desenvolvemento, realizándose este consumo antes da súa fase xuvenil. Oparasitoide inmaturo desenvólvese dentro ou sobre o corpo do insecto praga, alimentándose dos seusfluídos corporais e dos seus órganos. Así é como o vai debilitando pouco a pouco ata producirlle amorte.

Como exemplos de ámbolos dous:

6.7. Presentación e características dos produtos comerciais

Con respecto ós formulados comerciais dos axentes de control biolóxico, debemos mencionar queexisten no mercado multitude de presentacións, aínda que as máis habituais son as seguintes:

Botes de plástico: que poden conte-lo axente de control tanto na fase de larva, pupa, comoadulto mesturados nun substrato (vermiculita, salvado, serrín) para facilitar a súa dispersión no cultivo.Inmediatamente antes do seu uso, débese poñe-lo bote en posición horizontal e rotalo suavemente paramesturar o contido homoxeneamente.

O contido destes envases repártese en pequenos montóns directamente sobre as follas dos cultivos,ben nos focos da praga (curativamente), ben de forma homoxénea en todo o invernadoiro (preventiva-mente).


59

b

a

Adalia bipunctata é unha xoaniña endémica deEuropa. Tanto as súas larvas coma os adultos sonempregados como depredadores contra os pul-góns nos cultivos ornamentais, frutais e nas horta-lizas. Adalia é moi voraz e controla varias especiesde pulgón en diferentes cultivos.

Trichogramma spp. é unha avespa case impercep-tible a simple vista, utilizada no control biolóxico.Parasita ovos de determinadas especies praga. Nafoto, aspecto da avespa poñendo os seus ovos nointerior duns ovos de trade de millo (Ostrinianubialis).

Botella de plástico con larvas e/ou adultos deOrius laevigatus, chinche depredador moivoraz, capaz de controlar altas poboacións detrips.

Botes de plástico que conteñen pupas parasi-tadas, das cales emerxen avespas de Encarsiaformosa. As pupas están mesturadas cun subs-trato para facilita-la dispersión.

Sobres de papel poroso queconteñen o depredadorAmblyseius cucumeris en tódo-los estadios evolutivos.

Sobres de papel poroso: conteñen o axente de control biolóxico en tódolos seus estadiosevolutivos mesturados con salvado no que medra un fungo que nutre ácaros, quen á súa vez servirán dealimento ó axente de control.

A formulación en sobres facilita o establecemento do depredador no cultivo. A ceiba efectúasedistribuíndo de maneira uniforme os sobres sen que haxa que abrilos nin que desgarralos no cultivo,senón colgándoos nos cruces das plantas, o que permite a liberación progresiva do axente durantevarias semanas.

Tarxetas: normalmente dispoñibles en unidades de 25, 50 ata 250 tarxetas. Cada unha delasten adheridas derredor de 60-100 pupas de axente de control, que se atopan nunha cavidade ben protexi-da de danos durante o transporte ata a ceiba.

Sepáranse as tarxetas coidadosamente e pendúranse directamente na zona media-baixa da planta,procurando protexe-las pupas da acción directa do sol, e sen tocarlles durante a colocación. Pouco des-pois da colocación das tarxetas no cultivo, o axente de control emerxerá (normalmente avespa parasitaria).

Blister: Cada unidade adoita conter ó redor de 20 ampolas transparentes; cada ampola albergasobre 250 larvas de axente de control. As ampolas débense separar coidadosamente, e xusto antes da súacolocación, retírase o adhesivo que recobre o orificio de saída. Pendúranse directamente na zona media,media-baixa da planta, do mesmo xeito cás tarxetas, protexidos da acción directa do sol. Realízase unhaceiba en toda a superficie do cultivo, concentrando as ampolas nas zonas máis propensas á entrada deaxente nocivo.

Formulados para pulverización: Estes formulados son típicos para axentes de control bio-lóxico do tipo ácaros e nematodos. Formúlanse normalmente en vermiculita, que contén os axentesbeneficiosos semidisecados. Pódense aplicar co equipo convencional de tratamento (mochila, cuba...) asícomo pola auga do rego.


60

b

c

d

e

As tarxetas están dispoñibles en unidades de 25,50 e ata 250 tarxetas, cada unha delas con 60-100pupas de axente de control adheridas ó seu redor.

As tarxetas colócanse uniformemente por todo ocultivo cando as bolboretas de Ostrinia estánpoñendo os seus ovos no millo.

Distintos formatos de tarxetas que conteñen pupas parasitadas da avespa parásita Encarsia formosa. De cadapupa emerxe unha avespa de E. Formosa, que parasita larvas de mosca branca. Para o control da mosca bran-ca, as tarxetas colócanse directamente na zona media-baixa da planta (onde se concentra a maior parte delarvas da praga).

Formulados para pulverización

Estes formulados son típicos para axentes de control biolóxico do tipo ácaros ou nematodos.Formúlanse normalmente en vermiculita que contén os axentes beneficiosos semidisecados. Pódese apli-car co equipo convencional de tratamento (mochila, cuba...) ou tamén a través da auga de rego.

Durante a súa aplicación hai que ter en conta as seguintes precaucións:

Limpar previamente o tanque de tratamentos para que non queden residuos doutras apli-cacións.

Facer unha suspensión previa do produto nun caldeiro de auga e bater ben durante polomenos 5 minutos

Reencher con auga o tanque de tratamento (ou mochila) mantendo a mestura en constanteaxitación durante a aplicación para evitar que os nematodos ou ácaros queden no fondo do tanque.

Usar boquillas de polo menos 1mm e quita-los filtros menores de 1mm do equipo de tra-tamento.

Non usar presións maiores de 2 bares.

Realiza-la aplicación o máis preto posible do sistema radicular.


61

f

Envase tipo blíster e bote de plástico

6.8. Organismos de control biolóxico indicados contra as prin-cipais pragas


62

PRAGA AXENTE DE CONTROL PRAGA AXENTE DE CONTROL

ArañavermellaTetranychusurticae

TripsFrankiniella occidentalis

Mosca brancaTrialeurodesvaporariorum

Amblyseius barkeriAmbylseius californicusAmblyseius cucumerisOrius sp.Phytoseiulu persimilisStethorus punctillus

Aeolothrips intermediusAeolothripstenuicornisAmblyseius barkeriAmblyseius degeneransCeranisus lepidotusMacrolophus caliginosusOrius sp.

Dicyphus tamaniniiEncarsia formosaEncarsia luteaEncrsia pergandiellaEncarsia transvenaEncarsia tricolorEretmocerus eremicusEretmoceurs mundusMacrolophus caliginosus

PulgónsAphis gossypii,Myzus persicae

EirugasS. exigua, S. littoralis, A. gamma, H. Armigera

Minadoresde folla Liriomyza sp.

Adalia decempunctataAntocóridosAphelinus abdominalisAphidius colemaniAphidius matricariaeAphidoletes aphidimyzaChrysopa formosaChrysoperla carneaCoccinella septempunctataMacrolophus caliginosus

Cotesia plutellaeCotesia kazakDacnusa sibiricaHyposoter didymatorThrichogramma evanescens

Chrysonotomyia formosaDacnusa sibiricaDiglyphus chabriasDiglyphus isaeaDiglyphus minoeusOpius sp.Platygaster sp.

7 INSECTICIDAS DE ORIXE BIOLÓXICA

7.1. Introdución

Tamén se denomina loita microbiolóxica. Baséase no uso de microorganismos que causan a mortea determinados insectos praga e que son inofensivos para o resto de insectos e animais. É un método deloita máis barato e doado de aplicar cá loita macrobiolóxica (con depredadores e parásitos), xa que exis-ten preparados que se manexan como calquera produto fitosanitario.

Os microorganismos utilizados, fungos, bacterias e virus, presentes na natureza caracterízanse porconstituír enfermidades nos insectos praga, potenciando a súa eliminación.

7.2. Clasificación de insecticidas biolóxicos

Enténdese por "insecticida biolóxico" aquel que procede ou se extrae mediante procedementos quenon cambien a composición química dun ser vivo (fungo, bacteria, virus ou vexetal), podendo estar cons-tituído por todo el ou só por unha parte.

De forma xeral, divídense en:

Insecticidas de orixe bacteriana

Insecticidas de orixe fúnxica

Insecticidas de orixe vírica

Insecticidas Reguladores do Crecemento: IGR

Vexamos, xa que logo, os máis representativos de cada un deles.

7.2.1. Insecticidas de orixe bacteriana

Bacillus thuringiensis

Bacillus thuringiensis é unha bacteria amplamente distribuída que se pode atopar habitualmenteno solo, no po ou en substratos vexetais.

Este insecticida biolóxico está constituído por esporas e toxinas de B. Thuringiensis con manifestaactividade de pragas de insectos tan importantes como:

Escaravello da pataca (Lptinotarsa decemlineata)

Traza do acio da vida (Lobesia botrana)

Trades do millo (Ostrina nubilalis e Sesamia nonagroides).

Procesinaria (Thaumetopoea pityocampa)

Vermes grises, eirugas defoliadoras


65

a

Esporas e cristais de B. Thuringiensis vis-tas ó microscopio electrónico.

Larvas do escaravello da pataca L.Decemlineata, que se controlan efectiva-mente con B. Thuringiensis.

As larvas da traza do trazo Lobesia botranacontrólanse efectivamente con B.Thuringiensis.

Rosquilla negra (Spodoptera littoralis)

Eiruga do tomate (Helicoverpa armigera), etc.

As diversas cepas utilízanse en cultivos como tomate, pemento, leituga, millo, crucíferas, cítricos,caravel, pragas forestais, etc. É selectivo; actúa por inxestión: as eirugas que o inxiren deixan de se ali-mentar e morren. Os mellores resultados obtéñense nos primeiros estadios larvarios. É practicamenteinocuo para a fauna e a flora.

7.2.2. Insecticidas de orixe fúnxica

Beaveria bassiana

Este insecticida biolóxico está constituído por esporas do fungo entomopatóxeno Beauveria bassia-na, capaz de parasitar a insectos moi diferentes. Unha vez que as esporas conseguen entrar no interior doinsecto, medran e desenvólvense con rapidez de maneira que o insecto morre e o fungo reprodúcesecubrindo todo ou parte do insecto cun halo branquecino, producindo numerosas esporas que, de alcan-zaren a outro insecto, repetirían nel o ciclo. Non adoitan afectar a insectos beneficiosos.

Parasitan ó insecto hospedante en tódolos seus estados, dende que é ovo ata que é adulto. Sonefectivas contra o trade do millo (Ostrinia nubilalis), mosca branca (Bemisia e Trialeurodes vaporariorum), trips(Frankliniella occidentali), pulgón da leituga (Nasonovia ribisnigris), etc.

Abamectina

Producida polo fungo Streptomyces avermitilis. Posúe unha acción insecticida, principalmente enminadores de follas (Liriomyza trifolii), psillas e outros dípteros, ademais de acción acaricida. Actúa porinxestión: o insecto ou ácaro infectado deixa de moverse de forma irreversible. A pesares da súa orixebiolóxica, é bastante tóxico para as abellas e os peixes.


66

a

b

Esporas de B. Bassiana vistas ó microscopioelectrónico.

Esporas de Streptomyces avermitilis vistasó microscopio electrónico

A abamectina exerce un efectivo controlsobre as larvas do minador de follas(Liriomyza sp.)

As esporas de S. Avermitilis exercen un bocontrol sobre as formas móbiles da arañavermella.

Efectos típicos que produce B.Bassiana sobre os seus hóspedes

Unha vez que o fungo está no interior do insec-to, medra e desenvólvese con rapidez. O insec-to morre cando o seu corpo queda cuberto cunfiltro abrancazado.

7.2.3. Insecticidas de orixe vírica

No que se refire ó éxito de control, con este tipo de insecticidas, non é outro có do momento dasúa aplicación, que debe cadrar co final da posta, antes de que se produzan as primeiras eclosións das lar-vas. Así, as larvas neonatas inxerirán o virus ó alimentárense nas follas ou na superficie do froito, e nonchegarán a se introducir nel.

Trátase dun virus da familia Baculoviridae, cuxa principal característica é a súa especificidade pola lar-vas de Cydia pomonella en plantacións de maceira e pereira.

7.2.4. IGR: Insecticidas Reguladores do Crecemento de orixe biolóxica

Os insecticidas reguladores de crecemento en insectos actúan sobre a ecdisona (hormona da muda)ou sobre a produción de quitina, que constitúe o exoesqueleto dos insectos. As larvas e pupas dos insec-tos tratados non poden completa-lo seu proceso de muda, e morren sen chegar a completa-lo seu cicloreprodutivo. Son completamente atóxicos para aves, mamíferos, peixes, miñocas, etc., o que fai posible asúa aplicación en presenza de animais.

Segunda a súa orixe poden ser biolóxicos ou sintéticos. Dentro do grupo dos biolóxicos, o máisrepresentativo é o Azadiractin.

Azadiractin

Insecticida natural extraído das follas, cortiza e raíces da árbore de Nim. Actúa como regulador docrecemento dos insectos, sobre todo nos estadios larvarios e pupais. Non ten efecto sobre ovos ninsobre adultos. Actúa por contacto e inxestión, interferindo gravemente nos procesos de muda. Os insec-tos afectados deixan de se alimentaren.

Ademais, ten acción repelente sobre adultos, evitando a ovoposición das femias de insectos pragas.É efectivo sobre larvas e pupas de pulgóns, trips, moscas brancas, minadores de follas, eurugas de lepi-dópteros, cochinillas, chinches, etc.


67

Lesión provocada C. Pomonella nunhamazá

Lesión provocada por unha larva de C.Pomonella nunha mazá

Larva infectada de C. Pomonella polo virusda familia Baculoviridae

As follas da árbore de Nim conteñenAzadiractina, composto de orixe naturalque interfire nos procesos de crecemen-to de numerosos insectos.

a

O uso destes produtos, coa implantación do cultivo no campo, permite instalar colmeas de abe-souros dende o principio, asegurando deste xeito a polinización dos primeiros ramallos, o que ofreceunha importante vantaxe en termos de produtividade.

7.2.5. IGRs: Reguladores de Crecemento de orixe sintética

A xeito de comentario, convén sinalar que dentro dos regulador de crecemento, no mercadocomercialízanse tanto de orixe vexetal como de orixe sintética. Os reguladores de crecemento de orixesintética, presentes no mercado son de baixa toxicidade (AAA ou AAB), e divídense en:

Agonistas da hormona xuvenil (ecdisona) ou xuvenoides

Estes produtos impiden que o insecto acade o estado adulto. É preciso aplicalos sobre os estadoslarvarios, xa que se se aplican sobre adultos poden provocar a súa esterilidade. Actúan por contacto einxestión, e teñen elevada persistencia. Ex.: fenoxycarb e piriproxifen contra cóccidos e moscas brancas.

Fenoxycarb: Inhibe a metamorfose ó estado adulto, interfire a muda nos primeiros estados larva-rios e, se acada as postas, dificulta a embioxénese. É efectivo contra a traza do acio, e moitos cóccidoscomo o piollo de S. Josée Cydia pomonella (carpocapasa) en frutais.

Piriproxifen: Actúa igual có anterior e é efectivo contra moscas brancas, insectos chupadores, pio-llo de San Xosé e outras cochinillas.

Inhibidores da síntese de quitina

Impiden o desenvolvemento dos estados xuvenís e a chegada ó estado adulto. Ó igual cós anterio-res, débense aplicar sobre estados larvarios, xa que sobre adultos pode provocar esterilidade.Principalmente actúan por inxestión e algo por contacto e, teñen elevada persistencia. As larvas afectadasdeixan inmediatamente de comer e deteñen o seu desenvolvemento: ó pouco tempo morren. Ex.: hexa-flumuron, flufenoxuron, teflubenzuron...

Hexaflumuron: resulta especialmente activo sobre o escaravello da pataca, carpocapsa (maceira epereira), rosquilla negra, mosca branca, etc.

Flufenoxuron: efectivo contra a araña vermella en hortícolas e na vide para ácaros tetraníquidos,mosquito verde, piral e traza do acio.


68

a

b

8 CONTROL BIOTECNOLÓXICO

8.1. Introdución

Entendemos por Control Biotecnolóxico ou Loita Biotecnolóxica a utilización de substancias natu-rais, de orixe orgánica ou sintética, coñecidas como mediadoras químicas, que actúan sobre o comporta-mento dos insectos praga sen provocárlle-la morte. Un mediador químico pode actuar dunha ou variasformas; é interesante diferenciar os máis empregados:

Esterilizantes: son substancias químicas que inducen á esterilidade dos insectos

Atraentes: conseguen que o insecto oriente os seus movementos cara á fonte emisora

Repelentes: son as substancias que inducen ó insecto para orienta-los seus movementos lonxeda fonte emisora

Feromonas: substancias químicas oloríficas, liberadas no aire polos insectos, que son especifi-camente captadas por outros insectos da mesma especie. Segundo os tipos de resposta no comportamen-to que producen nos individuos as feromonas, están clasificadas en distintos apartados: "de alarma", "deagregación", "de dispersión", "sexuais", etc.

Sen ningunha dúbida, as máis empregadas no ámbito agrícola son as feromonas sexuais. Deseguido vemos, máis exhaustivamente, en qué se basean, para qué serven e cómo se utilizan no controldas pragas.

8.2. Feromonas sexuais

Son substancias volátiles emitidas polos individuos reprodutores que facilitan o encontro entresexos e favorecen o acoplamento e a reprodución. Baséanse na atracción que exercen sobre un dos sexosda especie a combater. As feromonas sexuais mellor coñecidas son as emitidas polas femias para atraer omacho ó aparellamento.

Este tipo de feromonas son as máis indicadas para o seguimento e control biolóxico das pragas.

Que son as feromonas sexuais sintéticas?

Son feromonas de insectos, sintetizadas en laboratorio en cantidadessuficientes para o seu uso nos distintos sistemas de control con feromonas.

As feromonas sintéticas enchóupanse sobre difusores ou cápsulas quellas van liberando lentamente. Estes difusores colócanse en trampas paraatraer os machos, que quedan atrapados.

Os difusores de feromona repoñeranse cada 30 ou 40 días, a excepcióndaqueles de longa duración, que teñen unha eficacia de tres meses.

Para que serven as feromonas?

Serven para detectar precozmente as infeccións das pragas Non incorporan residuos tóxicos ós alimentos nin ó medio ambiente.

É un sistema que non xera resistencia nas pragas.

Axudan a identificar pragas específicas informando do inicio e da gravidade da infección, parapoder toma-las medidas de control oportunas.

Axudan a comproba-la eficacia das medidas de control adoptadas.

Optimizan a aplicación de produtos fitosanitarios, reducindo o custo e aforrando tempo

As feromonas son totalmente inocuas para o home e os animais domésticos.


71

a

b

Diferentes tipos de difusoresde feromona

8.3. Emprego das feromonas no control de insectos

O método de atracción permite diferentes estratexias na protección de cultivos, aínda que nuncapode ser considerado como forma de "loita directa" contra a eventual praga. As tres estratexias de usomáis estendidas son:

8.3.1. Detección e seguimento de pragas: control de voos

Tamén denominado "monitoreo". Efectúase mediante o seguimento de voos dos adultos de nume-rosas trazas de lepidótperos e dípteros (elaboración de curvas no voo). Esta modalidade permite detecta-la praga e avalia-la evolución da mesma, segundo a actividade dos adultos de numerosas trazas (lepidóp-teros) presentes no cultivo.

Para a detección e seguimento son necesarios:

Feromona sexual + Trampa

Este sistema vainos permitir:

Detectar con rapidez unha praga na parcela ou rexión

Determinar con precisión os períodos de actividade dos adultos e os niveis poboacionais, paraestablecer así as relacións capturas/danos que permitan fixar os umbrais de tolerancia.

Evitar os tratamentos específicos mentres non exista ningunha captura do insecto buscado.

As hormonas sexuais mellor coñecidas e comercializadas actualmente son as de lepidópteros ecoleópteros (máis ben para pragas forestais). Outras ordes foron menos estudados, aínda que se coñecenbastantes feromonas de cochinillas, pulgóns e cascudas.

Resulta imprescindible o coñecemento exacto das especies cara ás que diriximos a mostraxe, paraevitar erros de interpretación das capturas que non se correspondan ca especie que se desexa capturardebido á grande especificidade feromona-praga.

Actualmente subminístrase unha ampla gama de cápsulas de feromonas para máis de 60 especiesde lepidópteros e algúns dípteros.


72

Feromonas de Planococcuscitri, embaladas nun envasetipo blister. Normalmenteas cápsulas de feromonasestán embaladas por paresnun sobre prateado.

Trampa tipo mosquei-ro; no seu centro sitúa-se a gaiola na que sealoxa a feromona.

A duración de cada cápsula é de apro-ximadamente un mes e medio, agás osde longa duración, de ata 3 meses.

8.3.2. Capturas masivas: Feromona + Trampa

Neste sistema a idea é atraer e capturar un número dabondo de machos da especie perseguida, paraobter como resultado un menor número de aparellamentos, coa conseguinte diminución de poboacióndo insecto nocivo. Este descenso na poboación será proporcional ó número de insectos capturados.

Neste sistema empréganse algunhas das feromonas antes citadas, aínda que só nos casos nos queestá recomendado polo fabricante.

8.3.3. Sistema de confusión sexual: Feromonas sexuais

Este sistema consiste en difundir mediante aparellos ou sistemas especiais unha concentración esa-xerada de "cheiro a femia" de maneira que os machos, "confundidos" pola intensidade do aroma, xirenvertixinosamente ó seu redor tratando de copular cunha femia inexistente, ata que morren exhaustos senteren logrado a fecundación. Polo tanto, as femias non copuladas terán ovos inviables, reducíndose así apoboación da xeración seguinte.

Empréganse difusores especiais con maior concentración de feromonas ca nos casos anteriores.Pódese observar en soportes de material plástico, en forma de "pulseira" e incluso en pequenos tubiñoscapilares semiporosos.


73

Feromonas comerciais

Lepidópteros Dípteros Coleópteros Homópteros

- Trazas e vermes dasfroiteiras

- Vermes grises

- Rosquilla negra

- Eiruga en hortícolas,etc.

- Traza da pataca

- Trade do millo

- Verme do caravel

- Tortricido do caravel

- Traza do acio da vide

- Mosca da froita

- Mosca da oliveira

-Moscas domésticas

- Gurgullo de produ-tos almacenados(grans, fariñas...)

- Pragas forestais

- Pragas de mobles

- Piollo de San Xosé ePiollo branco

- Cochinillas

Captura de dípteros nun mosquiteiro Capturas de trazo do accio nunha trampatiangular tipo delta

Capturas de lepidópteros entre trazas

As feromonas sexuais comercializadas na actualidade para o sistema de confusión sexual son:

Para a utilización deste magnífico sistema de loita, requírese un gran coñecemento da dinámicapoboacional da praga, así como vixiar regularmente o cultivo. Débese aplicar en grandes extensións ecomplementada coa loita química dirixida.

8.4. Trampas de feromonas para a captura de insectos

Época de emprego das trampas

No emprego das trampas é fundamental coñecer perfectamente a dinámica das poboacións deinsectos praga. Cada praga ten o seu ciclo biolóxico e un determinado número de xeracións ó ano. Énecesario coñecer con exactitude para cada praga e cada zona cales son os momentos nos que está activaa praga en estado adulto, e as distintas xeracións.

É neste parámetro onde cobra especial importancia a determinación do umbral de tolerancia, quedeberá ser fixado para cada zona. Para determinadas especies, este umbral pode ser moi baixo (ente 1 e 3capturas por trampa e día, ex: traza do acio, mosca da froita) e variar segundo a zona, temperatura e tipode planta a empregar.

De forma xeral, as trampas deben ser colocadas antes do inicio da primeira xeración dos insec-tos praga.

Localización das trampas

As trampas deben ser colocadas á altura dos cultivos, penduradas nun soporte para tal fin. Candose trate de árbores, as súas pólas serven de soporte.


74

Confusor sexual de tipo pul-seira. Libera unha cantidadeesaxerada de hormonas noambiente, de maneira que osmachos, confundidos, nonson quen de aparellarse.

Mediante confusión sexual lógrase adiminución de residuos de fitosani-tarios na froita e redúcese a apari-ción de resistencias de pragas a fito-sanitarios.

Confusor sexual de tipo"pulseira" empregadopara o control da traza noacio Lobesia brotana enviñedo

CONFUSIÓN SEXUALPRAGAS QUE CONTROLA

TRAZA DO ACIO(LOBESIA BOTRANA)

TRAZA DO PEXEGUEIRO(CYDIA MOLESTA)

SESIA EN MACEIRA E PEREIRA (SESIA APIFORMIS)

a

b

Hai que ter en conta se se trata de monocultivo ou policultivo. En sistemas de monocultivo basta-ría cunha distribución homoxénea das trampas, pero cando nos arredores se atopen diferentes clases decultivo habería que colocar máis trampas nos bordos das parcelas para poder exercer un bo control.

Densidade das trampas con feromonas

O número de trampas que se colocan por cultivo ou por hectárea dependerá fundamentalmentedo sistema de control que queiramos exercer, ben para a detección e seguimento da praga, ben para cap-turas masivas.

Outro factor importante é a extensión do cultivo. Para cultivos de pequena extensión e irregulares,requírese un maior número de trampas en cultivos de maior superficie e uniformes.

De forma xeral, para:

detección e seguimento: de 1 a 2 trampas por hectárea son dabondo

capturas masivas: de 10 a 20 trampas por hectárea

Estes son datos orientativos xa que son moitos os factores que interveñen á hora de elixir o núme-ro de trampas a colocar: poboación de praga presente no cultivo, presenza de praga en cultivos lindeiros,nivel de control que se pretenda, etc.

Interpretación das capturas

Para a elaboración das curvas de voo é necesario realizar un reconto de insectos capturados unhavez por semana. Para isto anotaranse as capturas en fichas de seguimento de pragas.

Os primeiros insectos capturados na trampa indícannos a data na que están presentes os adultosda praga a controlar (detección). Por tanto, a ausencia de capturas nas trampas revelaranos a ausencia deinsectos praga.

O posterior seguimento das capturas indícano-la evolución (crecemento ou diminución) das pobo-acións de insectos praga presentes no cultivo.

Confección dunha curva de voo para a traza do acio Lobesia botrana, a partir das capturas obtidas en trampas de feromonas.


75

c

d

As trampas serven para detectar ou capturar varias pragas á vez?

Non se deben colocar dous nin máis difusores de feromonas para atraer distintas especies nunhamesma planta. Nese caso liberaríase unha mestura de substancias atraentes ó contorno, que non produci-ría os efectos desexado nos insectos praga.

Distancia entre si á que se poden coloca-las trampas diferentes

Tomemos por exemplo unha trampa para trazas dun mosquiteiro, unha cromática dunha triangulartipo delta, etc. As trampas para distintas especies pódense colocar nun lugar próximo a 4 ou 5 metros dedistancia.

Activación das trampas de feromonas

Exemplo da montaxe dunha trampa para trazas:

Para a activación das trampas simplemente hai que coloca-lo difusor ou a cápsula de feromona noseu correspondente lugar na trampa que, en función do tipo de trampa de que se trate pode ser:

Triangular tipo delta: colocando o difusor no centro da lámina apegañenta

Cromática: colocando a cápsula sobre a superficie

Trampa para trazas: colocando a cápsula na gaiola sobre a tapa

Mosqueiro: colocando o cebo no interior da trampa ou ben colocando a cápsula de feromonadentro da gaiola, tamén no interior da trampa.

8.5. Tipos de trampas de feromonas para a captura de insectospraga

Cromáticas adhesivas

Consisten en láminas ou rolos de plástico amarelo ou azul, segundo sexa a preferencia da pragaobxecto, recubertas dunha lámina adhesiva en ámbolos dous lados. Os insectos atraídos pola color que-dan atrapados na lámina adhesiva ó voaren de cara a ela.

Empréganse principalmente en invernadoiro para a detección de pragas nos cultivos para capturasmasivas. A trampa de cor azul emprégase principalmente para os trips, e a de cor amarela para pulgóns,mosca branca e minadores. En almacéns tamén se usan para o gurgullo do trigo (Trogoderma granarium).


76

e

e

g

Introdúcese a pastilla de DDVP nointerior

Péchase a trampa de trazas co funil Colócase a trampa superior

Instálase a gaiola para a feromona Introdúcese a cápsula de feromona Péchase a gaiola

a

Pódese utilizar simplemente como trampa de atracción cromática, ou a maiores con feromona,pois unido á atracción pola cor aumenta a eficacia das capturas.

Son trampas especialmente interesantes para aquelas pragas para as que aínda non se dispón deferomonas, pero que se senten atraídas polo sinal cromático da trampa, xa que este é en ocasións o únicomedio satisfactorio para poder face-la detección e o seguimento da praga.

Existen ademais modelos de cor branca que se empregan cun difusor de feromona naqueles casosen que non queiramos que interfira a atracción visual de obxectos nas capturas.

Inconvenientes:

Capacidade limitada da lámina por saturación ou por apegárselle sucidade (po, etc.)

Como norma xeral, as trampas cromáticas amarelas e azuis colócanse cunha densidade de 2 a 4trampas por cada 1000 m cadrados (para capturas masivas)

Se canda as cromáticas amarelas, azuis ou brancas empregamos un difusor de feromona, colocaran-se cunha densidade de 1 a 2 trampas/ha para detección e seguimento, e de 10 a 20 trampas para capturasmasivas ou control.

Deben ser colocadas moi próximas á cabeza das plantas. En cultivos máis altos colocaranse a 30cm. por riba das plantas. Cando o cultivo avanza, débese reaxustar a altura.

Trampas irregulares tipo delta

Polo xeral son de cor branca, formando un telladiño sobre unha base, con dúas aberturas lateraispolas que penetran os insectos no seu interior. Na súa base dispón dunha lámina adhesiva substituíble, naque se vai colocando o difusor de feromona. Está provista tamén dun colgadoiro de arame especial.

Os insectos quedan atrapados no adhesivo da lámina, de maneira que é moi doado logo contalos.


77

Trampas cromáticas con difusor de feromonaspara capturas masivas. Presentan un adheren-te de longa duración en ámbolos dous lados

Cromática amarela con difu-sor de feromona, que unido áatracción pola cor aumenta aeficacia das capturas

Rolos adhesivos amarelos ouazuis (con adherente enámbolos dous lados) para acaptura de pragas aladas)

Cromática de cor branca,empregada en asociación cundifusor de feromona candonon queremos que interfira osinal cromático nas capturas.

Aspecto dunha trampa cromática amarelaempregada en capturas masivas

b

Esta trampa emprégase ó aire libre basicamente para o seguimentodas curvas de voo de numerosos insectos (lepidópteros e dípteros).Tamén para controla-lo éxito de tratamentos de loita por confusiónsexual das pragas de traza.

En celeiros empréganse para detecta-la invasión de pragas de pro-dutos almacenados (fariñas, grans, froitos secos) principalmente coleópte-ros e lepidópteros (Tribolium Castaneum, etc) tamén para cascudas.

Inconvenientes:

Emprégase sempre que o número de insectos non sexa moi elevado, debido á capacidade limi-tada da lámina, ben por saturación de insectos, ben porque queda sucidade apegada (po, etc).

En zonas secas é menos efectiva, xa que o po satura a lámina apegañosa.

Trampas para trazas

Normalmente constan dun funil amarelo cunha tapa verde e unha base branca engastallada ómesmo. Existen modelos totalmente verdes para camuflar a trampa en cultivos nos que así se requira.

Dento da trampa para trazas, na base, colócase unha pastilla de DDVP (insecticida que mata osinsectos por contacto, inxestión e inhalación).

O difusor de feromona colócase nunha pequena gaiola situada no centro da tapa.

É a trampa máis axeitada para a maioría de lepidópteros, especial-mente para as trazas máis grandes, e especialmente cando hai moita den-sidade de praga, debido á súa gran capacidade. Ademais permite captura-los insectos intactos, o que favorece moito a súa clasificación.

Emprégase principalmente para capturar lepidópteros, dípteros ecoleópteros. As trampas colocaranse á altura dos cultivos.

Polo xeral teñen unha vida media de 6 a 8 anos, en función do seuuso e do mantemento que se lles faga, xa que deben ser quitadas docampo despois da campaña.


78

c

A trampa triangular incorpora lámi-nas apegañentas recambiables. Osinsectos quedan atrapados no adhesi-vo da lámina.

Detalle dunha pastilla de DDVP nointerior da base da trampa

Mosqueiros

Consta de dúas pezas de plástico. En xeral a base é amarela como atraente visual, cunha aperturana súa parte inferior, pola que entran os insectos, formando unha especie de cubeta na que se podencolocar cebos ou pastillas de DDVP para mata-los insectos (avespas, moscas,...) que penetren na trampa.A parte superior é transparente.

Esta trampa está indicada para a captura de dípteros, sobre todo moscas da froita (ex: Ceratitis capi-tata). Se non se coloca difusor de feromonas funcionará como lámina cromática amarela capturando cal-quera tipo de insecto que se sinta atraído pola cor amarela e o cheiro do cebo.

Os difusores de feromona son colocados cando se quere capturar unha especie en con-creto. Cando usamos feromona débese depositar unha pastilla de DDPV no fondo do mos-queiro para mata-los insectos capturado. Cando en vez de feromonas empregamos cebo, osinsectos capturados morren afogados no mesmo cebo.

Un mosqueiro é moito máis axeitado para realizar capturas masivas cá trampa de tipo triangular.Polo xeral teñen unha vida media de 6 a 8 anos, en función do uso que se lles dea e do seu mantemento,xa que deben ser quitadas do campo despois da campaña.

Trampas para a utilización de atraentes

Esta trampa está deseñada para a captura de todo tipo de insectos: dípteros,coleópteros e lepidópteros, particularmente, pola súa capacidade, está especialmen-te recomendado para as trazas máis grandes, sobre todo cando hai un gran número.

Os seus compoñentes son similares ós das trampas para trazas. A base trono-cónica da trampa, de cor amarelo, ten catro orificios perpendiculares para que poi-dan entrar comodamente os insectos e á vez non lle entre a auga da choiva.

Na súa parte posterior está provista dunha pinza retráctil onde se pode alo-xar atraente para os insectos, ben sexa feromona, ben atraente alimenticio. Nabase da trampa colocarase unha pastilla de DDVP ou outra substancia, tal comoo aceite, capaz de matar ou reter no seu interior os obxectos capturados.

Trampas de tipo piramidal

Esta trampa está especialmente deseñada para capturas masivas de insectos de grandes proporciónscomo trades de froiteiras (Zeuzera pyrina e Cossus cossus). Especial para lepidópteros de pequena e medianadimensión. Está formada por tres pezas de plástico moi resistente (PVC); o insecto entra nela pola partesuperior e queda atrapado no seu interior. Para Zeuzera pyrina leva incorporadas unhas cintas de plásticopenduradas que interrompen o voo do insecto e evitan a súa saída da trampa.


79

d

e

f

Mosqueiro con gaiola para o difusor de feromona Mosqueiro con pastilla de DDPV

Envase con cebo paraa captura de dípteros

O difusor ou cápsula de feromona sitúase pendurado na parte superior dagaiola de plástico e no interior do gobelete colócase unha pastilla de DDVP, cuxafunción é mata-los insectos capturados. Están fabricadas con polipropileno resisten-te ós tratamentos e á acción dos axentes atmosféricosdurante anos. A súa construción adopta forma pira-midal, e ten unhas dimensións de 40 cm. de alturapor 30 cm. de base. Xeralmente empréganse entre 6e 10 trampas por hectárea, cargadas co difusor deferomona específico.

8.6. Mantemento das trampas

Os difusores de feromonas débense renovar cada 30 ou 40 días,a excepción daqueles que sexan de longa duración, que son eficacesdurante uns 3 meses.

As pastillas de DDVP empregadas para que os insectos captura-dos no interior dos mosquiteiros ou das trampas para trazas morran(por inhalación, inxestión ou contacto) serán renovadas cada 2 ou 3meses.

As láminas apegañentas da trampas triangulares tipo delta inter-cambiaranse por outras novas cando a superficie se vexa chea de insectos.

8.7. Factores que inflúen na cantidade de trampas necesarias

A poboación de praga presente no cultivo

Os cultivos lindeiros

A extensión de cultivo

A distancia entre parcelas que teñan a mesma praga

O nivel de control que se poida exercer

Para pequenas extensións de cultivo ou cultivos irregulares no espazo requírese un maior númerode trampas ca nas parcelas de maior superficie e uniformes.

Outro elemento importante é a distancia entre dúas parcelas que teñan a mesma praga. Nestescasos hai que reforza-la protección entre os lindes das parcelas, xa que poden ser necesarias 20 trampaspor hectárea ou incluso máis cando se pretenden realizar capturas masivas.


80

Trampa piramidal conferomonas para captu-ras masivas de trades enfroiteiras Colocación da cápsula de feromona

Fondos adhesivos para trampas triangula-res tipo delta.

9 CONTROL BIOLÓXICO

9.1. Introdución

A mellora de plantas foi e continúa a se-lo mellor sistema de loita biolóxica.

A selección de variedades non só se ten efectuado para mellorar cualitativa e cuantitativamente aprodución, senón para obter variedades resistentes a diferentes condicións ecolóxicas (seca, xeadas, ilumi-nación, etc.) edfolóxicas (cal, salinidade, asfixia radicular, etc.) enfermidades (fungos, bacterias, virus, etc.)e incluso insectos.

Tradicionalmente estas variedades téñense conseguido mediante hibridacións ou cruces da varieda-de a mellorar con outras que demostraran posuír esa resistencia, ben entre plantas conxéneres1, ou bencon variedades máis ou menos próximas.

De seguido expoñemos as ideas básicas deste importantísimo sistema de loita, diferenciando dúasetapas: clásica e moderna.

9.2. Mellora xenética clásica

As plantas que cultivamos hoxe son, en moitos casos, radicalmente distintas dos seus antepasadossilvestres, xa que o home foi modificando e seleccionando as súas propiedades ó longo de máis de dezmil anos en función das súas necesidades.

A obtención de variedades resistentes a pragas e enfermidades baséase na utilización de xenes exis-tentes nos recursos fitoxenéticos. Segundo a FAO estes recursos atópanse principalmente en:

Especies salvaxes e adventicias, que son os ancestrais comúns ás plantas cultivadas

Cultivares primitivos: variedades locais, desenvolvidas nos sistemas agrícolas primitivos.Seriamente ameazados pola súa desaparición na agricultura moderna.

Por tanto, os xenes de resistencia deberanse obter destas dúas fontes do banco de xermoplasma.

As especies silvestres estiveron sometidas á acción de factores bióticos e abióticos adversos, produ-cíndose unha coevolución planta/patóxenos, nalgúns casos por miles de anos. Por isto, é posible atoparen poboacións naturais algúns individuos que posúen xenes de resistencia ou tolerancia xenética, quepoden transmitirse ás formas cultivadas mediante procedementos relativamente sinxelos.

Cando unha especie cultivada se saca dun centro de orixe para introducila en zonas novas onde esepatóxeno non está presente, cortamos esa coevolución planta/patóxeno, de maneira que pouco a poucoa planta vai perdendo os seus mecanismos de resistencia xenética fronte ó patóxeno.


83

1Coa mesma orixa ou a mesma clase

Poñamos por exemplo o que aconteceu coa introdución da pataca en Europa, en concreto enIrlanda. Neste novo hábitat non existía mildeu, ata que foi introducido en 1845.

As patacas irlandesas foron perdendo paulatinamente a resistencia a estefungo, o que ocasionou un desastre no cultivo, ata o punto de se perde-la colleita entodo o país.

Para remedialo houbo que acudir ó centro de orixe da especie Solanumdemissum, en México, onde o mildeu coexiste coa pataca, e sacar de alí a fontexenética de resistencia ó mildeu.

9.2.1. Tecnoloxía da mellora xenética clásica

Esta tecnoloxía baséase na repetición de varios procesos de hibridación e selección das plantas. Ahibridación de dúas variedades ou especies de plantas combina miles de xenes nun proceso ó azar, e sonnecesarias repeticións sucesivas de selección e hibridación para obter unha nova variedade que incorporetódalas características (xenes) desexadas que evite, na medida do posible, a incorporación dos xenes nondesexados.

Por exemplo, cando se desexa introducir nunha planta unha novacaracterística, como a resistencia a unha enfermidade a través de técnicasconvencionais, búscase unha planta doante da mesma especie ou dunhaespecie silvestre relacionada que posúa a resistencia.

A continuación realízase unha hibridación entre a planta que sequere mellorar e a planta doante resistente. Despois selecciónanse na des-cendencia as novas plantas que se parezan máis á variedade orixinal e queincorporaran a resistencia.

Estas plantas resistentes vólvense cruzar varias veces coa varieda-de inicial para obter plantas resistentes o máis parecidas á orixinal. Esteproceso de xeración de novas variedades foi moi útil e deu lugar á

maior parte das variedades que se cultivan hoxe en día. Sen embargo, trátase dun proceso lento epouco específico.

9.3. Obxectivos da mellora xenética en plantas

A Mellora Xenética de Plantas ten como fin último obter plantas cunha constitución xenética queproduzan unha manifestación externa dos carácteres que mellor se adapten á necesidades do home nun-has circunstancias determinadas. Aspectos parciais deste obxectivo final son:

Aumentar o rendemento:

Mellora da produtividade, aumentando a capacidade produtiva potencial dos individuos

Mellor de resistencia, obtendo plantas cunha constitución xenética resistente a pragas, enfer-midades e condicións ambientais adversas

Mellora de características agronómicas, obtendo novas plantas que se adaptan mellor ás esi-xencias e aplicación da mecanización da agricultura.

Aumenta-la calidade:

Mellora de calidade, atendendo, por exemplo, ó valor nutritivo dos produtos vexetais obtidos.


84

Estender a área de explotación, adaptando as novas variedades das especies xa cultivadas anovas zonas xeográficas con características climática ou edafolóxicas extremas, como ocorreu co trigonos países nórdicos europeos ou a soia.

Domesticar novas especies, transformando as especies silvestres en cultivadas con utilidade erendibilidade para o home.

Os métodos convencionais da Mellora foron os cruzamentos e a selección complementados enocasións con técnicas citoxenéticas e de mutaxénese artificial. Sen embargo, mediada a década dos oitentainiciouse a aplicación da enxeñería xenética na mellora mediante o emprego de plantas transxénico.

9.4. Resistencia das plantas ós insectos

9.4.1. Concepto de resistencia e tolerancia xenética

O Control Integrado, a resistencia das plantas ós insectos refírese ó uso de variedades de cultivosresistentes para suprimi-lo dano causado polos insectos praga. Búscase que a resistencia das plantas sexausada de par doutras técnicas directas de control.

Enténdese por resistencia xenética dunha planta cultivada a unha praga ou enfermidade a capacida-de de non enfermar ou de non ser atacadas polas pragas debido á súa composición xenética.

A tolerancia é a habilidade da planta cultivada que aínda enfermando ou sendo atacada polas pra-gas é quen de soporta-la presenza dos patóxenos, e así o rendemento non se ve maiormente afectado entermos económicos.

9.4.2. Definición de Planta Resistente a Insectos

En termos agrícolas prácticos, un cultivo resistente a un insecto é aquel que sexa menos daniño erenda máis ca un cultivo sensible cando se enfronta á invasión do mesmo insecto praga.

A resistencia das plantas é relativa e baséase na comparación con plantas que carecen dos caracte-res de resistencia, é dicir, as plantas son susceptibles ou sensibles.


85

Mazaroca de millo primitivo (2000 a.C.) en compa-ranza cunha mazaroca de millo híbrido obtido portécnicas de mellora xenética.

A resistencia das plantas ós insectos é un compoñentefundamental do Control Integrado

9.4.3. Relación Insecto Praga - Praga Hospedeira

As variedades de cultivos resistentes a insectos reducen a abundancia de insectos pragas ou aumen-tan o nivel de tolerancia ó dano polas pragas. Noutras palabras, as plantas resistentes a insectos alteran arelación que un insecto praga ten coa súa planta hospedeira.

A maneira na que afecta a relación entre a planta e o insecto depende da clase de resistencia, porexemplo, antibiose, antixenose (non preferencia) ou tolerancia.

Antibiose é a resistencia que se manifesta por un aumento da mortaldade ou redución na lon-xevidade e reprodución do insecto praga na planta hospedeira.

Antixenose é o mecanismo de resistencia que usualmente se expresa como a non preferenciado insecto pola planta resistente en comparanza a unha planta sensible.

Tolerancia é a resistencia pola cal unha planta é quen de resistir ou de recuperarse do danocausado por unha abundancia do insecto praga igual á que danaría a unha planta sen esa condición deresistencia (susceptible).

A resistencia por antibiose e antixenose causa unha do insecto cando este trata de usar a plantaresistente para alimento, oviposición ou refuxio. Pola contra, a tolerancia é a reposta dunha planta a uninsecto praga.

9.4.4.Vantaxes de usar variedades de cultivos resistentes a pragas eenfermidades

O uso de variedades de cultivos resistentes a pragas e enfermidades é económica, ecolóxica eambientalmente vantaxoso por:

Mantense a capacidade produtiva dos cultivos

Elimínase ou redúcese o número de intervencións para realizar un control efectivo

O emprego de plantas resistentes é compatible con técnicas de control biolóxico (fauna auxi-liar), mentres que o control químico non o é

A resistencia das plantas a patoloxías non é dependente da densidade de praga ou fungos,mentres que o control biolóxico si o é

Os beneficios ecolóxicos e medioambientais xorden do aumento na diversidade de especies noagrosistema, e en parte debido á redución do uso de insecticidas. O aumento de especies na diversidadeaumenta a estabilidade do ecosistema, o cal promove un sistema máis sostible, moito menos contamina-do e menos daniño para os recursos naturais.


86

Plantas de trigo resistentes(dereita) e susceptibles(esquerda) ó insectoMayethiola destrutor. Aquímóstrase a importancia deintroducir en plantas xenesde resistencia a axentespatóxenos.

9.5. Plantas transxénicas

9.5.1. Introdución

No que se refire ó emprego de plantas transxénicas, cómpre dicir que constitúen a última palabraen canto ós posibles sistemas de loita ideados polo home para a defensa dos cultivos.

Polo que respecta á utilización do material transxénico en Produción Integrada, é competencia dasdistintas Comunidades Autónomas o permitir ou prohibir o emprego deste material. Por exemplo, men-tres que en Andalucía se prohibe a utilización de material transxénico, en Navarra non se incide nesteaspecto.

A orixe dos desacordos entre autonomías e a gran polémica que suscitan estes produtos nas asocia-cións de consumidores de todo o mundo reside na inexistencia de estudos e respostas concluíntes a pre-guntas como:

Como afectará a enxeñería xenética á estabilidade dos agroecosistemas?

Estaremos potenciando pragas e enfermidades hoxe descoñecidas pola súa irrelevante importancia económica?

Cales serán os riscos derivados ou inducidos polas plantas transxénicas na alimentación humana e animal?

Ata onde, eticamente falando, se pode chegar coa nova biotecnoloxía?

Como afectan as plantas transxénicas que producen os seus propios insecticidas ós inimigos naturais das pragas? E á gandería que as consume?

Son algunhas preguntas, hoxe sen resposta, que haberá que ter moi en conta na Agricultura doséculo XXI.

9.5.2. Que é unha planta transxénica?

É unha planta cuxo xenoma2 foi modificado mediante enxeñería xenética, ben para introducir unou varios xenes, ou ben para modifica-la función dun xene propio. Como consecuencia desta modifica-ción, a planta transxénica mostra unha nova característica. Unha vez realizada a inserción ou a modifica-ción do xene, éste transmite á descendencia e compórtase como un xene máis da planta. A tecnoloxíaempregada chámase transxénese.

A transxénese consiste en introducir dentro do xenoma dun organismo vivinte un xene estranxeiro,chamado transxene, e que se supón vai conferir unha vantaxe ecolóxica, nutricional ou doutro tipo ó seunovo anfitrión, chamado OXM (Organismo Xeneticamente Modificado).

Nas plantas transxénicas a modificación xenética realízase de forma dirixida e afecta a un númeroreducido de xenes perfectamente coñecidos. Como resultado, as variedades transxénicas non difirenmoito das variedades non transxénicas, e presentan características predicibles.


87

Xogando coas cousas decomer?

2Material hereditario dunha célula; comprende o conxunto de microsomas dunha especie

9.5.3. De onde proveñen os xenes dunha planta transxénica?

Os xenes que se introducen nunha planta transxénica poden proceder de cal-quera ser vivo, do que se copian mediante técnicas de bioloxía molecular. A súa orixepode ser unha planta relacionada ou organismos tan distantes como bacterias ou ani-mais. Tamén é posible construír xenes sintéticos no laboratorio e introducilos enplantas transxénicas.

9.5.4. Para que serven as plantas transxénicas?

En primeiro lugar, a construción de plantas transxénicas permite desenvolver novas variedades decultivo con novas características de interese. Coas novas técnicas téñense obtido plantas resistentes aorganismos prexudiciais, e polo tanto máis produtivas; tamén se están a desenvolver novas variedadesque resulten máis nutritivas.

Exemplos de plantas transxénicas:

Millo transxénico resistente ó barrenador ou trade

Amósanse cortes de talos provenientes de plantas transxénicas (arriba) e non transxénicas (abai-xo). Nas plantas transxénicas introduciuse o xene Cry1A, procedente de Bacillus thuringiensis (insecticidabiolóxico), de maneira que a proteína insecticida que este codifica prodúcese no miolo do talo e nopole do millo.

Na foto elixíronse estes dous tecidos porque o trade aliméntase deles en distintas etapas do seuciclo de vida. Amósanse os resultados dun experimento no que se cultivaron as plantas en presenza delarvas de insecto. O interior dos talos dos controis non transxénicos foi atacado polas larvas, producindotúneles e graves danos na planta; en troques, nas plantas transxénicas a progresión das larvas é a penasperceptible, e estas morreron pola acción do insecticida inxerido.

Tomate transxénico resistente ó apincaramento bacteriano

Dúas plantas de tomates inoculadas artificialmente coa enfermidade doapincaramento bacteriano. A planta da esquerda foi manipulada xeneticamen-te cun xene para a resistencia á enfermidade, e a planta da dereita é unhavariedade sensible, non manipulada.


88

a

b

Millo transxénico resistente ó barrenadorou trade

Esporas ou cristais de Bacillus thuringiensis

Plantas transxénicas resistentes ó ataque de insectos

A obtención de plantas transxénicas resistentes a insectos converteusenunha das máis importantes finalidades da enxeñería xenética. As follas dunhaplanta transxénica conteñen unha substancia que as torna inadecuadas como ali-mento para larvas de insectos (fig. A). As follas da fotografía inferior non son ata-cadas cando están expostas a este insecto. Polo tanto, a planta non transxénica, nasmesmas condicións, sofre importantes danos (fig. B).

Vides resistentes a enfermidades

No caso da vide trabállase no desenvolvemento de vides transxénicas resistentes a fungos (Botrytiscinerea, oídio, mildeu, etc.) e enfermidades víricas. O INRA (Institut National da RechercheAgronomique), en Francia, retomou os ensaios en vides transxénicas, nos que tratan de desenvolver por-tainxertos resistentes a enfermidades fungosas.

Variedades resistentes a estrés

As dúas plantas medran nun medio con niveis moi baixos deNitróxeno. A planta do tipo silvestre estrésase moito nestas condicións enon é quen de alonga-las súas raíces. A planta transxénica, pola súa parte équen de medrar e producir moita raíz e está moi saudable.

Nesta mesma liña desenvólvense plantas transxénicas resistentes asecas e a xeadas.

Gandería transxénica

Estanse realizando modificacións xenéticas nos xenes dalgúns animais, aínda que ningún deles seencontran en produtos do mercado.

O obxectivo cos animais é introducir riscos xenéticos específicos que melloren a produtividade dosmesmos. Dentro deste grupo atópanse: cabra, coello, salmón, carpa, ovella, troita, porco, polo, vaca.

9.5.5. En que se diferencian unha planta transxénica dunha convencional?

Cando comparamos unha variedade transxénica coa variedade da que deriva, a única diferenzaradica na presenza do novo xene ou xenes que foran introducidos mediante enxeñería xenética.

Se a función do novo xene (transxene) non modifica o desenvolvemento nin a forma da planta,ámbalas dúas variedades son externamente indistinguibles no campo de cultivo, e só se poderán diferen-ciar con métodos de análise molecular que identifican a presenza do transxene.

Se o novo xene confire resistencia a unha enfermidade ou a unha praga de insec-tos, a diferenza entre ámbalas dúas porase de manifesto cando se presente o ataque daenfermidade ou dos insectos.

Se o novo xene confire unha nova característica ó froito da planta transxénica,por exemplo un meirande contido en azucre, a diferenza porase de manifesto cando se analice ou seconsuma o froito.

9.5.6.Vantaxes dos produtos transxénicos

A tecnoloxía de obtención de plantas transxénicas incorpora vantaxes fundamentais respecto dastécnicas convencionais de mellora xenética baseadas na hibridación.


89

c

d

e

f

Estrés, causado polo déficit deNitróxeno no solo

Na planta transxénica pódese introducir un único xene novo, co que se preservan o resto dexenes na súa descendencia, e se permite conserva-las variedades orixinais.

Permite modificar propiedades das plantas de maneira máis ampla, precisa e rápida ca medianteas técnicas clásicas baseadas na hibridación e selección.

Obtención de cultivos máis resistentes ós ataques de virus, fungos ou insectos sen a necesidadede empregar produtos químicos, o que supón un aforro económico e un menor dano ó medio ambiente.

Obtención de produtos con máis vitaminas, minerais e proteínas, e menores contidos de graxas.

Obtención de cultivos tolerantes á seca e ó estrés.

9.5.7. Riscos potenciais que poden implicar as plantas transxénicas

Efectos directos sobre o home:

Descoñecemento a longo prazo dos efectos secundarios que pode producir na saúde humana aalimentación con plantas transxénicas (principalmente as que producen o seu propio insecticida).

Posibles efectos alerxénicos.

A aprobación de produtos transxénicos debe ser analizada caso por casoEfectos ambientais:

Dispersión incontrolada da descendencia da planta transxénica

Transferencia do transxene a outras variedades non transxénicas ou a outras especies afines.

9.5.8. Exemplos de caracteres introducidos en plantas transxénicas


90

CULTIVO CARÁCTER INTRODUCIDO

Millo

Tomate

Caravel

Resistencia a insectos (trade ou barrenador,)Tolerancia a glifosato (herbicida)Tolerancia a glifosinato (herbicida)Tolerancia a sethoxydim (herbicida)

Tolerancia a glifosato/resistencia a insectosMaduración lentaResistencia a virus

Senescencia retardadaModificación da color

10 LOITA FÍSICA

10.1. Introdución

Os medios físicos de control de pragas e enfermidades teñen o expoñente máis importante na des-infección de solos mediante a aplicación de calor. Aínda que é moi limitado o seu uso polo elevado custoen tempo e/ou cartos, combinado con outros métodos pode dar magníficos resultados. Atopámonos con:

Vapor de auga

Solarización

Loita autocida

Barreiras

Trampas cromáticas

Trampas de luz

10.2.Vapor de auga

A auga é un excelente vehículo de transmisión da color. A desinfección do solo pola calor a travésdo vapor de auga é un bo sistema para eliminar fungos e sementes de malas herbas.

É doado de aplicar se se conta co equipo axeitado; precisa pouco tempo, non ten efectos secunda-rios e mellora a estrutura do solo. Os seus principais inconvenientes son que é caro, precísase materialaxeitado e alta tecnificación.

Hai que preparar correctamente o terreo, evitando que non estea moi seco nin moi húmido. Cadaorganismo require unha temperatura distinta para ser destruído.

Despois de efectuada a desinfección hai que agardar 15 días para realiza-la sementeira ou o trans-plante, e efectuar un lavado para evita-la acumulación de sales que poidan producir fitotoxicidades.

10.3. Solarización

É un método de desinfección do solo, onde se aproveita a enerxía solar para aumenta-la tempera-tura do terreo húmido e libre de cultivo mediante o seu acolchado, utilizando unha lámina de plásticotransparente durante os meses de verán. Este método é efectivo no control de patóxenos do solo, nemo-todos e malezas, conseguindo reduci-la densidade de poboación dun amplo rango de microorganismos.

Aplicación

Cando se elixa como desinfección este sistema hai que ter en conta:

Os mellores días son os longos, despexados e en calma (entre 15 de xuño e 15 de agosto)

Temperatura do solo alta (verán)

Plástico transparente, o que transmita a máxima radiación (100-200 galgas)

Terreo libre de restos vexetais e ben mulido.

Rego copioso (previa colocación do plástico) 50 cm. de profundidade

Lámina plástica tensada e bordos ben enterrados

Evitar renovación de aire.


93

a

Efectos

Os efectos da solarización dependen do nivel de temperatura acadado e do tempo de exposición.Hai organismos que poden morrer ós poucos días, pero recoméndase entre 30-45 días para obter resulta-dos satisfactorios. A temperatura increméntase en tódalas profundidades, sendo maior canto máis próxi-ma á superficie.

Os acolchados efectuados no interior dos invernadoiros pechados producen un incremento datemperatura maior, podendo acadar os 16º C respecto do solo non acolchado ó aire libre, e uns 8-10º Crespecto do solo sen solarizar dentro do invernadoiro.

Vantaxes e inconvenientes da solarización

As vantaxes da solarización son basicamente as seguintes:

Custo relativamente baixo

Non presenta perigosidade, dado que non é tóxico

Evítanse os problemas de residuos tóxicos e con isto a contaminación ambiental

É un método sinxelo, que non require maquinaria especial

En zonas apropiadas, a súa eficacia é comparable ós mellores tratamentos químicos

Non se alteran negativamente as propiedades físico-químicas do solo ó non sufrir un quece-mento excesivo

Efecto menos drásticos sobre o equilibrio biolóxico impoñendo a creación do "baleiro biolóxico"

É máis barato ca outras desinfeccións químicos

Os inconvenientes da solarización son, por outro lado:

Só é aplicable en zonas de clima cálido e con elevada radiación solar

Solo libre de cultivo alimentos durante un mes como mínimo

Resultados variables dependendo do clima

Non está indicado para grandes superficies

10.4. Loita autocida

A loita autocida consiste na liberación masiva de machos estériles dunha especie de praga. Osmachos son criados en laboratorio e logo esterilizados con doses baixas de radiacións ionizantes. Estesmachos estériles compiten no campo cos normais, e crúzanse coas femias, pero estas non teñen descen-dencia viable. Así vanse realizando ceibas sucesivas coincidindo coas distintas xeracións da praga.


94

Rego aberto para enterra-los bordos Unión continua a maneira de libro

b

c

Coa ceiba de insectos estériles, redúcese o potencial reprodutivodunha xeración a outra, de acordo coa relación de insectos estériles a insec-tos normais. Se a relación é 2 (dobre número de insectos irradiados) a capa-cidade reprodutiva da praga reducirase 2:1, é dicir, un 66.67%; se a relacióné 9:1 a capacidade reprodutiva terá diminuído o 90%.

Esta técnica ten éxito especialmente naquelas especies de insectos nosque a femia só se cruza unha vez.

Condicións para a súa utilización

Os insectos teñen que se poder criar en laboratorio e esterilizarse en gran número

Deben existir métodos para distribuír os insectos no campo e que se mesturen coa poboaciónnatural

O control estará delimitado nunha zona concreta e non debe haber inmigracións de insectos fér-tiles dende o exterior.

Bo coñecemento da poboación da praga: proporción de sexos na natureza, período reprodutivo,tamaño da poboación, distribución espacial.

Para que pragas se emprega a loita autocida?

Emprégase e tense empregado xa en programas de erradicación de pragas nacionais e rexionais,como son, por exemplo:

mosca da froita (Ceratitis capitata) en España e Centroamérica

verme branco (Melolontha vulgaris F.) erradicado en Suíza

verme do gando (Cochliomyia macellaria F.) en EE.UU.

verme das peras e das mazás (Carpocasa pormonella)

Na actualidade, a loita autocida non se emprega como un método de control habitual na explota-cións agrícolas.

10.5. Barreiras

Mallas: as mallas mosquiteiras colócanse en tódalas bandas do invernadoiro e nas fiestras ceni-tais, dificultando a entrada de insectos por estas aperturas de ventilación

Acolchados no solo: normalmente consiste en cubri-lo solo cunha lámina de plástico negroque evite o contacto directo da planta e dos froitos coa humidade so solo, ó tempo que controla a apari-ción de malas herbas.


95

Adulto de mosca dafroita, Ceratitis capitata

a

b

10.6. Trampas cromotrópicas

Trampas amarelas: consisten nunha lámina de plástico amarelo cunha capa de adhesivo. Os insec-tos, especialmente pulgóns, mosca branca e minador, son atraídos pola color e quedan apegados na trampa.

Trampas azuis: iguais cás anteriores, pero a súa cor azul atrae especialmente ós trips.

10.7. Trampas de luz

Empréganse sobre todo para a captura de insectos nocturnos, mosquitos e bolboretas de lepidóp-teros e coleópteros. Atraen os insectos porque a súa alta iluminación, con respecto ó ambiente circun-dante, altera os mecanismos fotorreceptores, e fai que os insectos se dirixan directamente ó foco de luz.

Baséanse en cebos luminosos provistos de lámpadas de vapores de mercurio, tubos fluorescentesde luz actínica o ultravioleta e as de luz negra. Os exemplares atraídos serán retidos mediante diversosmecanismos. A súa forma varía en función do grupo que se pretenda capturar, pero en esencia, consis-ten nun foco de luz que atrae os exemplares. Estes baten contra o capucho e caen por un funil situadopor debaixo do foco de luz; esvaran e caen ó bote recolector.


96

Trampa cromotrópica en forma de á Uso combinado de trampas móbiles e fixas

Chisqueiro utilizado comoatraente en trampas de luz confins de monitoreo de insectospragas durante as noites

Trampa de luz para coleópteros Trampa de luz negra Trampa de luz

Adóitanse poñer de 8 da tarde ata a unha da madrugada. Debido a que a luz pode atraer a insectosque se atopan a considerable distancia, se se van empregar en invernadoiros recoméndase a utilización damalla mosquiteira, que evita a entrada de bolboretas do exterior. O inconveniente destas trampas é o seualto custo.

10.8. Trampas de atracción por estímulos naturais

As variacións na eficacia destas trampas reflicten cambios reais na poboación. Nelas utilízansepragas que colonizan insectos fitopatóxenos, hóspedes de hematófagos, etc.

Trampa manitoba: está deseñada principalmente para a captura de tabáns, que son atraídospor unha esfera negra ou vermella pendurada dunha corda, chea de dióxido de carbono, no centro duntrípode. O cono superior do trípode pódese rodear cun plástico e no seu vértice colocarase un botereceptor. Esta trampa é exclusiva para insectos que acoden ó gando.


97

Trampa con dispositivos deliberación de CO2 e emi-sión de luz para a capturade insectos hematófogos

11 CONTROL DE TIPO CULTURAL

11.1. Introdución

As prácticas ou técnicas de control cultural constitúen os métodos máis antigos da loita contra pra-gas e enfermidades. Fundaméntanse no control realizado a través das operacións de cultivo que xeran unambiente menos favorable para o desenvolvemento e supervivencia das pragas e enfermidades.

O control cultural é un control preventivo que se realiza antes aínda de que as pragas se presenten.Con estas técnicas créanse as bases para impedir un desenvolvemento dos insectos, empezando coaincorporación de materia orgánica ó solo. Un solo rico en materia orgánica contén un gran número demicroorganismos benéficos que controlan a nemátodos e enfermidades e fai que a planta se desenvolvabaixo condicións óptimas de auga, aire e nutrientes. Isto fai que a planta sexa saudable e con isto relativa-mente máis resistente ó ataque das pragas e as enfermidades.

Existen prácticas culturais que xogaron, xogan e xogarán un papel decisorio ante determinadas pra-gas, sendo hoxe imprescindibles para o futura. Nesta sección centrarémonos nas máis significativas aescala xeral.

11.2. Época de plantación ou sementeira

O adianto ou retraso da sementeira pode ser un factor importante para o éxito ou o fracaso dodano económico producido por certas pragas que atacan nunha determinada fase fenolóxica do cultivo.Se logramos distanciar no tempo a fase sensible da planta e o estadio metamorfósico da praga, propiciopara inicia-lo ataque, teremos abortado, ou polo menos, diminuído drasticamente os danos producidospor este axente fitopatóxeno.

Vexamos algúns exemplos que corroborarán esta idea:

Papoia (Mayetiola destrutor): É unha das pragas máis importantesdos cereais, xa que ataca o trigo, cebada e centeo. Este método baséase naruptura do ciclo evolutivo do insecto, que se obtén retrasando o máis posi-ble a sementeira dos trigos de inverno con obxecto de que as plántulassaian despois do último voo dos adultos (mes do outono).

En caso de utilizar trigos de primavera, adiantaríase a sementeira para que así, no caso de sufri-losataques do mosquito, dea tempo a rebrotar novamente e espigar con algo de retraso pero aínda así per-mitindo a súa colleita. As sementeiras temperás e as variedades precoces xeralmente escapan dos ataquesseveros. A rotación de cultivos axuda a reducir a presenza de barrenadores e trades no campo.

O retraso da sementeira diminúe tamén os ataques doutras pragas a diferentes cultivos, como seindica na táboa.

Retraso da sementeira. Sistema de loita contra pragas


101

a

Papoia, Mayetiola destrutor.Adulto sobre folla de trigo

CULTIVO PRAGA

Xudías

Millo

Escaravello da xudía (Cerotoma trifurcata)

Verme da mazaroca (Heliothis zea Boddie)Trade do millo (Ostrinia nubilalis Hubn)Pombiña do millo (Spodoptera frugiperda)Barrenador do talo (Diatraea grandiosella Dyar)

Noutros casos convén adiantar a sementeira ou empregar variedades precoces para defenderse depragas/enfermidades, tal como se mostra na táboa seguinte:

Adianto da sementeira. Sistema de loita contra pragas

11.3. Labores culturais sobre o terreo

Para aquelas pragas nas que algunha fase do seu desenvolvemento se teña que facer no subsoloagrícola, os labores mecánicos realizados no momento oportuno poden render óptimos resultados óimposibilita-la súa saída do solo ou expoñelos a duras condicións climatolóxicas letais para o seu desen-volvemento.

Nas zonas nas que predomina o monocultivo, esta práctica cultural debe facerse en tódolos cam-pos. De pouco serve que o agricultor o realice no seu campo se os seus veciños non o fan, xa que osinsectos dos campos contiguos pasarían sen dificultade ó seu.

Vexamos un exemplo característico para comproba-la eficacia desta práctica cultural sobre o barre-nador do millo.

Barrenador ou trade do millo

Os barrenadores son insectos que durante a súa fase larvaria no interior do tallo ou caña. Son lepi-dópteros, e os máis coñecidos son o Sesamia nonagroides e o Ostrynia nubilalis.

Ambas especies, a pesares de presentar en estado adulto diferenzas moi marcadas en tamaño e cor,teñen sen embargo grandes analoxías no modo de vida das súas eirugas, as cales se desenvolven no inte-rior das canas do millo, de cuxa médula se alimentan, atacando tamén ás inflorescencias e mazarocas.

Segundo a climatoloxía poden ter unha, dúas ou tres xeracións ó ano. Os adultos procedentes dahibernación aparecen e primavera.


102

CULTIVO PRAGA

Cereais

Chícharos

Moscas:Oscinella frit. L.Opomyza florum F.Delia coarctata Fallen

Criocero:Oulema melanopus L.

Mal do pé:Ophiobolus graminisFusarium sp.Rhizoctonia cerealis

a

Macho adulto de Ostrinyanubilalis

Estado pupal de O. nublalis antes dese converter en adulto

Dano provocado polo trade do millo nasmazarocas.

No outono, cando o fotoperíodo é corto, as eirugas entran en fase de durmencia. O mellor abrigoinvernal é a parte inferior das canas do millo -zona comprendida entre o pescozo e as raíces- que quedannos restroballos do milleiral despois da recolleita.

Baseándonos nas condicións invernais da praga, os labores mecánicos superficiais que eliminen osanacos baixos enterrados da cana, darán unha magnífica protección se se realizan inmediatamente tras arecolección, antes do inverno (meses de novembro-decembro), como destacan Chavet et al, 1993, inex-periencias de case 10 anos, realizadas no SO de Francia cos seguintes resultados:

Efectos causados sobre o talo de millo:

Eficacia do 75% mediante un labor de gradas de disco realizada tras a recolección.

Eficacia do 80-85% con rotovactor

Eficacia maior do 90% con restrebadora-troceadora

O obxectivo do labor mecánico non é ocasionar a morte directa das eiru-gas durmintes, senón sometelas ás duras condicións invernais desprovistasdosseus privilexiados abrigos naturais.

Polo tanto, o traballo superficial do solo inmediatamente despois da reco-lección constitúe un magnífico método para baixa-los niveis poboacionais dosbarrenadores do millo, limitando os ataques da primeira xeración a menos do 3%.

Isto equivale a dicir que non se debería efectuar ningún tratamento quími-co nesa xeración.

11.4. Rotacións de cultivo axeitadas

Unha estratexia importante para o crecemento da fertilidade dos solos, evitar os problemas fito-sanitarios e as malas herbas e a rotación de cultivos. As rotación realizaranse basicamente cos seguintescriterios:

Alternar plantas de diferente familia botánica

Que os cultivos sucesivos teñan diferente desenvolvemento radicular, co que explotarán dife-rentes capas do solo, sen ocasionar o esgotamento de ningunha.

Que na rotación se integre unha leguminosa (feixón, fabas, chícharos, veza, trevo...) polomenos unha vez cada dous anos.

Favorecer ou evitar certos cultivos precedentes.

As rotacións son moi beneficiosas para o solo; é máis: a falta de rotación, é dicir, a implantación demonocultivos por períodos de tempo relativamente longos ocasionan problemas como:

Desenvolvemento esaxerado das patoloxías propias do cultivo implantado

Selección daniña da vexetación adventicia

Consumo selectivo de nutrientes na mesma capa do solo (cansazo do solo)

11.4.1. Rotacións que evitan a reinfestación de determinadas pragas

As rotacións que separan colleitas susceptibles de seren atacadas polas mesmas pragas durante unnúmero de anos superior ó da supervivencia dos patóxenos constitúen a mellor barreira para a súa pro-pagación, e o mellor método de loita coñecido e practicado dende a antigüidade.


103

As cavidades producidas polos barrenadores interfiren na traslocación da auga e osnutrientes. Predispón nas plantas o esnaquizamento do talo e a caída da mazaroca

Un exemplo no que se aplica con éxito este método de control é o caso dos vermes do solo queatacan o millo.

Verme das raíces do millo

Estes coleópteros invernan en forma de ovos enterrados no solo próximo ás raíces do millo. Aslarvas nacen na avanzada primavera, a finais de maio, e chegan a esnaquiza-los talos ou fai que medrenretorcidos, ocasionando problemas cando chega a recolección.

Esta praga só ten unha xeración anual e é monoespecífica do cultivo de millo: non ataca a ningúnoutro cereal nin planta cultivada nin espontánea. Os adultos emerxen no verán, pasado o mes de xullo, ealiméntanse de pole, filamentos e incluso mazarocas novas. A loita química é difícil porque crean resis-tencia contra os insecticidas.

A única posibilidade é realizar unha rotación de colleitas que separe, como mínimo, dous anos decultivo. É indiferente cal sexa o tipo de cultivo alternativo, xa que unicamente son capaces de desenvol-verse sobre millo.

Outros casos nos que a rotación de cultivos é imprescindible expóñense na seguinte táboa:

Polo tanto, para evitar que pragas e enfermidades se propaguen e se finxen nos distintos horizontesdo terreo, non se sucederán cultivos ós que lles afecten as mesmas patoloxías. Por exemplo, non se suce-derán tomate, pemento e pataca; tampouco así as fabas, xudías e chícharos.

11.4.2. Rotacións que melloran a fertilidade dos solos

Pódense facer rotacións beneficiosas sucedendo nos taboleiros hortalizas con distintas profundi-dades de enraizamento. Así pois, as hortalizas de enraizamento profundo (tomate, pemento, caravel,…)serán sucedidas con hortalizas de enraizamento superficial (leituga, xudía, acelga, espinaca,…). Istopermitiranos que as plantas que se suceden aproveiten mellor tódalas capas da terra e os nutrientes queesta posúe.


104

a

Estadio larvario do verme das raí-ces do millo, Diabrotica virgiferaLeConte

O verme das raíces son unha pragamonoespecífica do millo, que se ali-menta das súas raíces

CULTIVO PRAGA / ENFERMIDADE

Cereais

Leguminosas

Pataca

Oulema melanopus L. (crioceiro dos cereais)Opomyza florum F. (mosca)Mal do pé

Bruchus sp. (gurgullos)Colletotrichum lindemulthianum (antracnose)

Globodera sp. (Nematodo dourado)Agrotis sp. (Vermes grises)Melolontha melolontha (Vermes brancos)

Cunha axeitada rotación de plantas non só conservarémo-la fertilidade, senón que tamén, ómudar o taboleiro ano tras ano, previmos o ataque de pragas e enfermidades. Recoméndase que logodun cultivo esgotador do solo (tomate, pemento, caravel, gladíolo,…) lle siga un mellorador do mesmo,como unha leguminosa (feixón, chícharo,..).

Como dixemos ó comezo deste apartado, cómpre ter en conta os cultivos que colocamos na rota-ción para evitar que as pragas se desenvolvan nun nivel superior ó permitido polo umbral económico.

11.5. Realizar unha boa preparación do terreo antes dasementeira

Unha boa preparación do terreo axuda a eliminar moitas larvas e ovos de pragas directamente,expoñéndoos á acción de inimigos naturais, en especial das aves. Os raios solares poden causar a súamorte por desecación.

11.6. Recolección precoz

Adianta-la recolección do cultivo é unha boa práctica agronómica para diminuí-los danos de deter-minadas pragas, sobre todo cando o seu nivel poboacional aumenta ó longo do ciclo vexetativo da plan-ta, impedindo que as últimas xeracións da praga dispoñan de material vexetal para ser atacado.

Para adianta-la recolección debemos sementar antes, utilizar variedades de ciclo curto e realiza-lasprácticas agronómicas que acurten o ciclo fenomenolóxico do cultivo. Nestes casos a destrución dos res-troballos inmediatamente despois da recollida é outra práctica cultural case obrigatoria para destruír osabeiros invernantes que se aloxan nos restos do cultivo.

11.7. Material vexetal san

O material vexetal debe estar claramente identificado e proceder e produtores oficialmente autori-zados e, no seu caso, certificados co correspondentes pasaportes sanitarios.

O Pasaporte Fitosanitario é un documento que acompaña determinados vexetais ou produtosvexetais e que garante que foran cultivados ou manipulados por unha empresainscrita nun rexistro oficial e sometidos ós controis fitosanitarios establecidospola Administración, o cal garante que están libres e organismos nocivos (pra-gas e enfermidades).

Polo mesmo motivo, tamén se desbotarán as plántulas que presentenferidas, síntomas de enfermidade ou desenvolvemento anormal, pois son unhavía de entrada para patóxenos. En afeccións víricas, o único método de controlposible é a partir do material vexetal san.

É recomendable, sempre que sexa posible, que as variedades elixidasteñan resistencias ou tolerancia ás principais pragas ou enfermidades da zona.

En produción integrada non se permite o emprego de variedades transxénicas.


105

Larva do verme brancoMelolontha melolontha.Cando o cultivo permiteque as larvas quedenexpostas ó exterior,morren rapidamente pordesecación ou por depre-dadores do solo ou avesinsectívoras

11.8. Nutrición equilibrada

Unha nutrición equilibrada fai que ás plantas máis resistentes ó ataque de patóxenos. Non obstan-te, un abuso na nutrición destes elementos, especialmente abonos nitroxenados, pode producir unhaexcesiva vexetación que frecuentemente presentará máis problemas ca vantaxes. Entre os posibles incon-venientes cómpre destacar:

Retraso da maduración, ó alongarse o ciclo vexetativo

Maior sensibilidade ás enfermidades ó permaneceren os tecidos verdes e tenros durante máistempo, e así seren máis vulnerables.

Maior sensibilidade ó encamado, ó seren os portes das plantas menos ríxidos.

O emprego de nitróxeno é máis delicado có do resto de elementos nutritivos debido ó seu rápidoefecto de choque, polo que os abonos nitroxenados débense aplicar con moito tino se se quere obter omáximo beneficio cos mínimos inconvenientes.

A escaseza ou deficiencia na alimentación nitroxenada das plantas maniféstase por unha vexetaciónraquítica, tomando a follaxe un cor verde amarelento.

11.9. Prácticas culturais nos cultivos de invernadoiro

11.9.1. Densidade da sementeira

Respectaranse as recomendacións técnicas que fixen a óptima densidade da sementeira, en función docultivo, o ciclo (outono ou primavera) e o tipo de substrato para reducir problemas de pragas e enfermidades.

Unha alta densidade da sementeira dificulta a circulación do aire no interior do invernadoiro,aumentando a humidade de arredor das follas e formando incluso condensacións. É un erro concibirque unha alta densidade de sementeira se corresponde cunha alta colleita.

11.9.2. Correcta planificación do rego

Unha boa drenaxe e aireación do terreo reduce a presenza de enfermidades causadas por fungosnas hortalizas. As altas humidades na zona do pescozo das plantas propician o desenvolvemento deenfermidades provocadas por fungos (mildeu, Sclerotina spp., podremia gris,…) que, unido a un alto aboa-do nitroxenado favoréceas aínda máis.

É preciso realiza-la determinación analítica da calidade da auga de rego. Os volumes máximos decada rego deben ser establecidos en función da profundidade radicular do cultivo e das característicasfísicas do solo.

11.9.3.Ventilación axeitada

Cando a humidade relativa é excesiva, as plantas reducen a transpiración, e así o crecemento, pro-ducíndose entón abortos florais polo amazarocamento do pole e un maior desenvolvemento de enfermi-dades producidas por fungos. Débese evitar que as plantas estean molladas.

Por termo medio recoméndase que a ventilación cenital e lateral sexa dun 30%, como mínimo,entre ámbalas dúas, da superficie do invernadoiro, e estea selada con mallas para evita-la entrada de pató-xenos ó interior do invernadoiro. Tamén se debe evita-lo exceso de humidade no solo.

11.9.4. Mallas en bandas e fiestras cenitais

É recomendable o revestimento de bandas e fiestras cenitais con mallas, con obxecto de evita-laentrada de pragas e vectores ó interior do invernadoiro (trips, mosca branca e minadora).


106

Atenderase igualmente á correcta conservación do plástico de cuberta, que non presente roturasnin buratos.

11.9.5. Eliminación de restos vexetais, plantas afectadas e malas herbas

En ningún momento se deben deixa-los restos vexetais no solo do invernadoiro nin nos lindespróximos ó mesmo. Calquera planta con signos de enfermidade ou praga é un foco de enfermidade paraas demais plantas. É preciso poñelos fóra do invernadoiro e tapalos cun plástico, ou ben queimaloscando sexa expresamente recomendado pola autoridade competente.

Recoméndase a compostaxe de seres vexetais e a súa posterior incorporación coas debidas garantí-as fitosanitarias, de maneira que se incremente o contido de materia orgánica do solo.

Os restos de podas, desfollado, froitos procedentes do rareo e plantas ou órganos sobre os que semanifeste algún tipo de enfermidade ou especialmente virose, deben ser retiradas do invernadoiro dexeito inmediato.

Da mesma maneira, débense elimina-las malas herbas de dentro e as limítrofes ó invernadoiro, xaque poden ser reservorio de pragas. O control de malas herbas dentro do invernadoiro realizarase pormedios manuais ou mecánicos.

Pragas como a mosca branca sobreviven en restos vexetais ouen mala herbas durante o inverno, e dende eles introdúcense nosinvernadoiros.

É necesario eliminar tódalas plantas das marxes do invernadoiropara evitar unha entrada temperá da mosca no momento de plantar.

11.9.6. Sistema de detección

A colocación de trampas de feromonas e trampas de luz podeaxudar a unha detección dos primeiros voos de adultos para planifi-ca-la estratexia de control. É fundamental vixia-los primeiros estadosde desenvolvemento dos cultivos xa que os ataquen neles son moigraves e poden ser irreversibles se afectan a gromos e talos.


107

Detalle dunha malla na banda lateral Detalle da ventilación cenital nun inverna-doiro

Adultos de mosca branca

Trampa cromática amarela

12 CONTROL OU LOITA QUÍMICA

12.1. Introdución

A aplicación de produtos químicos de síntese é, sen lugar a dúbidas, abase actual da protección fitosanitaria. No mercado hai un gran número depraguicidas entre os que o agricultor pode elixir o que precise ante cada unhadas fases do cultivo e do desenvolvemento da praga.

A loita química é o método menos natural dos que dispón o agricultorpara o control de pragas e enfermidades.

O descoñecemento da forma de actuar dos produtos, a non elección do momento axeitado do tra-tamento, o emprego de doses inadecuadas, a aparición de resistencias, a contaminación dos solos e dasaugas, e a presenza de residuos en froitas e hortalizas orixinaron que moitos sectores da sociedade cues-tionen a utilización de moitos produtos ante os efectos negativos que producen no medio.

Perante esta situación preténdese mellorar tódalas técnicas de manexo e aplicación para efectuarunha loita máis racional contra os inimigos naturais das plantas.

12.2.Vantaxes e inconvenientes dos praguicidas

Vantaxes dos praguicidas:

Resultados observables doadamente. Relación causa-efecto rápida

Posibilidade de emprego inmediato (sen planificación)

Preventivos e curativos

Materias activas dispoñibles para a maioría de pragas e cultivos

Moi versátiles: formulados en po, líquido, gránulos,…

Efectos sobre máis dunha praga. Mesturas

Doada adquisición

Tradición no seu uso, e polo tanto confianza

Inconvenientes:

Redución das poboacións dos inimigos naturais das pragas

Explosión de fitófagos secundarios que se poden converter en pragas

Residuos en froitas, hortalizas,…

Desenvolvemento de resistencia

Contaminación medioambiental

Barreiras comerciais para o acceso a certos mercados de produtos

12.3. Xeneralidades sobre praguicidas

12.3.1. Definición

Segundo o R.D. 3349/83 defínese como PRAGUICIDA as substancias ou ingredientes activos, asícomo as formulacións ou preparados que conteñen un ou varios deles destinados a calquera dos seguin-tes fins:


111

Combater os axentes nocivos para os vexetais e produtos vexetais ou preve-la súa acción.

Favorecer ou regular a produción vexetal, con excepción dos nutrientes e os destinados á emen-da do solo.

Conserva-los produtos vexetais incluída a protección das madeiras

Destruír os vexetais ou previr un crecemento indesexable dos mesmos

Facer inofensivos, destruír ou prever a acción doutros organismos nocivos e indesexables distin-tos dos que atacan os vexetais.

12.3.2. Clasificación dos praguicidas segundo a súa finalidade

INSECTICIDAS que loitan contra insectos (trips, minadores, mosca, eirugas, pulgóns, etc.)

ACARICIDAS que combaten ácaros (araña vermella, araña branca, vastas, erinose, etc.)

NEMATICIDAS usados contra nematodos

FUNXICIDAS que actúan contra fungos causantes e enfermidades nos cultivos (mildeu, oídio,podremias, fusarium,…)

HERBICIDAS que loitan contra as malas herbas

ANTIBIÓTICOS OU BACTERICIDAS para combate-las bacterias propias dos cultivos

MOLUSQUICIDAS ou HELICIDAS contra caracois e lesmas

RODENTICIDAS contra roedores

DESINFECTANTES DE SOLO cuxa acción se estende a nematodos, fungos, insectos e malasherbas que se atopan nos solos

REPELENTE por cuxa actividade se aloxan das plantas os insectos máis daniños

ATRAENTES que, pola contra, atraen os insectos de cara a un cebo.

12.3.3. Características dos praguicidas

Composición

Tódolos praguicidas empréganse "formulados", é dicir, debidamente acondicionados para obte-lamellor efectividade no seu uso. En todo formulado podemos distinguir:

MATERIA ACTIVA é a parte do produto que actúa realmente contra a praga ou enfermidade.En todo produto fitosanitario formulado é obrigatorio na etiqueta indica-la cantidade de materia activaque contén. Pode vir:

En tanto por certo ou porcentaxe (%). Moi usual.

Relación peso/volume (p/v). Cando o formulado é líquido, esta relación indícanos a riqueza damateria activa en gramos contida nun litro de formulado.

Relación peso peso (p/p).Cando o formulado é po, indícanos os gramos de materia activa nunKg. xel de produto formulado.

Partes por millón (ppm). Cando a materia activa está presente en pequenas cantidades, esteexpresa en ppm a materia activa contida na unidade de volume ou de peso do formulado.

MATERIAS INERTES OU INGREDIENTES INERTES son substancias que, engadidas ósingredientes activos, permiten modificar as súas características de dosificación ou de aplicación.


112

a

ADITIVOS, son substancias que sen teren efecto sobre a eficacia dos praguicidas, emprégansena elaboración de praguicidas para cumprir prescricións regulamentarias ou outras finalidades. Estas sus-tancias son colorantes, repulsivos, etc.

COADXUVANTES, son substancias útiles na elaboración de praguicidas pola súa capacidadepara modificar as características físicas e químicas dos ingredientes activos. Estas substancias son:

Mollantes: aumentan a superficie de contacto da gota coa planta.

Adherentes: serven para aumentar a viscosidade, e incrementan a adherencia do produto á folla.

Dispersantes: aumentan a homoxeneidade.

Estabilizadores: protexen da degradación rápida á materia activa.Presentación

As principais formas baixo as que se atopan no mercado os produtos fitosanitarios son:

PO PARA SALFERIR (DP), repártese en seco tal e como vén.

PO MOLLABLE (WP) para engadir á auga. Non forma unha auténtica disolución, pois ó prin-cipio flota e logo decántase ó fondo

PO SOLUBLE (SP), ó ser disolvido na auga forma unha auténtica disolución translúcida etransparente. Son moi poucos os produtos que se presentan así

LÍQUIDO SOLUBLE (L.S.) igual ca no caso anterior, forman unha auténtica disolución

LÍQUIDO EMULSIONABLE (L.E.), ó engadilo á auga forma unha mestura que presenta unaspecto opaco e leitoso. É un sistema inestable, xa que nun tempo máis ou menos longo tenden a sepa-rarse a auga e o produto

LÍQUIDO AUTOSUSPENSIBLES (A.L.), ó contacto coa auga produce unha suspensión

TABLETAS OU CÁPSULAS para queimar ou mesturar con auga

GRANULADO (G.B.), utilízanse xeralmente como cebos

GAS (GA), empregado en xeral como desinfectantes de estancias e de solo. O seu manexo adoi-ta ser moi perigoso, polo que as persoas que o manexan precisan unha cualificación especial

Comportamento na planta

Pola súa forma de actuar respecto á planta, os praguicidas poden ser de contacto, penetrantes ousistémicos.

SISTÉMICOS son aqueles que ó seren aplicados se incorporan á savia da planta e trasládansedende a parte na que caeron ó resto da planta (translocación). Ademais, se se incorporan ó solo sonabsorbidos polas raíces e trasládanse á parte aérea.

PENETRANTES ou TRANSLAMINARES por folla ou por raíz, son os que logo de serenaplicados penetran no tecido dos órganos tratados e non se trasladan. Protexen unicamente os órganosvexetativos tratados e teñen a vantaxe de que non os lava a choiva.

SUPERFICIAIS ou de CONTACTO son os produtos que actúan sobre os órganos verdes querecibiron o seu impacto. Teñen como inconvenientes principais que si os lava a choiva, sempre que estasupere os 10 litros/metros cadrado, e a súa acción limítase ós órganos tratados, polo que aqueles que seforman despois do tratamento non quedan protexidos.


113

b

c

Acción sobre os parásitos

Os praguicidas poden actuar por:

Contacto: o produto actúa sobre a praga ou enfermidade ó entrar en contacto con esta

Inxestión: o produto actúa ó ser inxerido pola praga

Asfixia: o produto limita ou impide a respiración do axente nocivoO tempo de permanencia dos praguicidas é fundamental para a acción dos mesmos, de maneira

que distinguiremos:

Acción de choque: refírese á acción inmediata sobre a praga

Acción residual: tempo de acción do praguicida unha vez efectuado o tratamento sobre a pragaPolo ESTADÍO do fitoparásito sobre o que actúan poden ser:

Adulticidas, se actúan sobre adultos

Larvicidas, as que actúan sobre larvas

Ovicidas, actúan sobre ovosTamén hai produtos que actúan sobre os tres estadios.

Os produtos que actúan sobre varios parásitos reciben o nome de polivalentes ou de amplo espec-tro, e os que actúan sobre un tipo de parásito en concreto chámanse específicos ou selectivos.

Os praguicidas empregados para combater fungos (FUNXICIDAS) poden ser tamén:

Preventivos, cando impiden a xermolación da espora do fungo. Aplícanse antes de que se produ-cira a infección.

Curativos, aqueles que penetran no interior da planta impedindo o desenvolvemento do fungo.Toxicidade

A toxicidade dunha substancia é a capacidade desta para producir danos a un organismo vivo.Determínase en función da dose, vía de entrada e tempo necesario para produci-lo dano. Dende o puntode vista legal, o parámetro empregado para avaliala é o DL 50.

O DL 50 é a cantidade mínima de produto necesaria para produci-la morte do 50% de animais enestudio. Canto menor é a DL 50, máis tóxico é o produto.

12.4. Perigosidade para a saúde humana e animais domésticos

Exprésase en termos de:

Nocivo: as substancias e preparados que por inhalación, inxestión ou penetración cutánea podenentrañar riscos de gravidade limitada.


114

d

e

Nocivo Xn Tóxico T Moi Tóxico T

Tóxicos: as substancias e preparados que por inhalación, inxestión ou penetración cutáneapoden entrañar riscos suaves, agudos ou crónicos e incluso a morte.

Moi tóxicos: as substancias e preparados que por inhalación, inxestión ou penetración cutáneapoden entrañar riscos moi graves ou a morte.

12.5. Perigosidade para a fauna terrestre e acuícola

Existen as seguintes categorías:

CATEGORÍA A BAIXA PERIGOSIDADE

CATEGORÍA B PERIGOSIDADE MEDIA

CATEGORÍA C PERIGOSIDADE ALTA

O termo "Terrestre", ás veces, substitúese por "Mamíferos e Aves". Con respecto ó termo"Acuícola", en novos rexistros aparece a expresión "Peixes".

Pola perigosidade para a fauna acuícola, débese evita-la contaminación de lagos, estanques, ríos eoutros cursos de auga, e en xeral calquera tipo de augas durante a aplicación ou ó elimina-los restos deproduto.

12.6. Perigosidade para os polinizadores

Compatible coas abellas: sería equivalente á categoría "A", e a lóxicaprecaución que se debe tomar é non esparexer polas colmeas nin polosenxames o caldo fitosanitario.

Relativamente pouco perigoso para as abellas: sería equivalente ácategoría "B" e a precaución mínima sería a de non tratar durante as horasde pecorea, é dicir, ó solpor.

Perigosidade controlable para as abellas: sería equivalente é categoría "C", e a precaución quehai que tomar consiste en tapa-las colmeas antes do tratamento manténdoas así durante 1 ou 2 horasdespois de finalizado o tratamento e coidando, durante a realización do mesmo, de que a nube de pulve-rización non alcance o colmear.

Moi perigoso para as abellas: normalmente emprégase a expresión "Moi perigoso", e sería oequivalente á categoría "D". A precaución a tomar consiste en non trata-las áreas frecuentadas polas abe-llas nin en épocas de actividade das mesmas.

Os produtos da categoría "D" son de extrema perigosidade. Para a súa aplicación requírese persoalespecializado.

12.7. Normas xerais de almacenamento de produtos fitosanita-rios e fertilizantes

Condicións de almacén

Os produtos fitosanitarios e fertilizantes débense almacenar nun lugar pechado con chave eque dispoña de ventilación permanente e suficiente.

Os fitosanitarios e fertilizantes almacenaranse separados do material vexetal e de produtosfrescos e pensos, e sen risco de contaminación das fontes de auga.

Deben existir medios para reter posibles derrames accidentais (cubículos, etc)


115

a

O lugar debe de estar debidamente sinalizado, facendo especial fincapé na prohibición de acce-so ó mesmo de persoas non autorizadas.

Almacenamento de produtos

Os fitosanitarios débense manter no seu envase orixinal, cuxaetiqueta debe ser perfectamente lexible.

Os fertilizantes almacenaranse nun cuarto separado dos fitosani-tarios.

Os fertilizantes e produtos fitosanitarios deben estar debida-mente ordenados e separados fisicamente.

Os fitosanitarios en po non se deben almacenar en estantes situadas debaixo de líquidos.

Nin os produtos fitosanitarios nin os fertilizantes se deben almacenar en contacto co chan.

12.8. Efectos secundarios da Loita Química

12.8.1. Adquisición de resistencias a praguicidas

A resistencia dos insectos a insecticidas a escala mundial é unha historia de case 90 anos; senembargo, ocorreu un grande incremento e un forte impacto nos últimos 56 anos. A presenza de resisten-cia era un fenómeno tan raro a comezos dos anos 50 como que unha poboación sexa completamentesusceptible na actualidade.

Das 11 especies de insectos nas que se documentou resistencia ó pesticida en uso en 1946, incre-mentouse a 224 e 447 especies resistentes para os anos 1970 e 1984 respectivamente. Actualmente exis-ten máis de 700 especies de artrópodos nos que se reportou o desenvolvemento de resistencia a unhavariedade de pesticidas.

Concepto de resistencia

A resistencia defínese como a capacidade desenvolvida por unha estirpe de insectos para tolera-ren doses de tóxicos que son letais para a maioría dos individuos nunha poboación normal da mesmaespecie.

A aparición de resistencias é coñecida de vello. Os primeiros casos de resistencia xorden dende ocomezo do uso rutinario dos insecticidas (finais do século XIX).

Na práctica maniféstase porque para combater unha praga é preciso utilizar doses cada vez meiran-des dun mesmo pesticida, e maiores tamén ás que antes eran eficaces. A persistencia do praguicida é cada

vez menor.

A que se debe a aparición de resistencias?

A resistencia a praguicidas de determinados organismos praga débese a un proceso de seleccióndentro da poboación onde o axente de selección é o praguicida. A base deste proceso de selección éxenética. Polo tanto, non se trata dunha resposta adaptativa do individuo para se protexer da exposiciónó praguicida.


116

b

a

a

Como aparecen as resistencias?

Non tódolos individuos dunha praga son igualmente susceptibles á dose que se está empre-gando. Algúns sobreviven por ter algunha característica (xenética, biolóxica, de comportamento) que osfai menos vulnerables.

Os superviventes multiplícanse maiormente, polo tanto, a seguinte xeración conterá maiorproporción de individuos resistentes, e así sucesivamente.

Que insectos desenvolven resistencias?

Normalmente as pragas máis graves están suxeitas a tratamentos extensos e repetidos (orixe daaparición da resistencia). Adoita tratarse de pragas polífagas, con elevada capacidade de dispersión e altacapacidade de reprodución (elevada taxa intrínseca de crecemento) e ciclos de vida curtos.

Onde adoitan aparece-las resistencias?

A aparición dunha resistencia prodúcese normalmente nun ámbito local (finca, comarca, etc) eposteriormente vaise xeneralizando pola aparición de novos focos de resistencia ou pola emigración deindividuos resistentes.

Como se evita a aparición de resistencias?

Aplicando correctamente os praguicidas seguindo as recomendacións do fabricante: dosescorrectas (nin inferiores á recomendada -subletables-, nin superiores), maquinaria de aplicación axeitada.

Alternando diferentes materias activas e produtos con distinto modo de acción.

No caso de que aparecese resistencia, interrompe-la aplicación do praguicida que a orixinou eoutros de similar modo de acción.

Diminuí-las aplicacións de praguicidas e usar outros métodos de control (biolóxico, biotecno-lóxico, cultural, físico, xenético,…)

Que é unha resistencia cruzada?

Cando un insecto ou ácaro desenvolve unha resistencia fronte a certo praguicida e iso o fai taménresistente a outras substancias do mesmo grupo (insecticidas relacionados quimicamente) ou doutrosgrupos que posúan similar modo de acción.

Especies nas que se teñen detectado resistencias

A resistencia a praguicidas é observada máis frecuentemente na orde díptera (35% dos casos),seguida pola orde lepidóptera, coleóptera, acarina, homóptera e heteróptera.


117

c

d

e

f

g

h

Actualmente existen moitas pragas que adquiriron resistencias ós pesticidas

12.8.2. Xermolos de pragas secundarias

É por todos coñecido que a loita altera profundamente o equilibrio biolóxico do ecosistema,podendo en moitos casos chegar a favorece-la poboación dunha ou de varias especies, ata entón indife-rentes, co conseguinte perigo de se converteren en nocivas.

Un exemplo moi coñecido é o dos ácaros, perigosísima praga actual de tódolos cultivos herbáceos,arbustivos e leñosos que, aló polos anos 30 ou 40 pasaba totalmente inadvertida. Outros exemplos enárbores froiteiras, ata fai escasamente vinte e cinco a nos eran os minadores da folla, ata entón descoñeci-dos, ou cando menos, non producían danos económicos. Hoxe en día son motivo principalísimo de aten-ción por tódolos horticultores.

12.8.3. Trofobiose

Existe unha complexa e recíproca relación entre as plantas, a acción dos praguicidas sobre as plan-tas e o efecto resultante sobre os ataques de pragas. A planta, ademais de servir de asento ós insectos,proporciónalles alimento. Polo tanto, calquera modificación na súa natureza provoca nunhas especies asúa eliminación ou emigración, constituíndo para outras óptimas condicións nutricionais, que conseguenaumenta-la poboación de insecto praga sobre a planta.

As plantas gozan dun determinado grao de sensibilidade ou resistencia natural ante os artrópodos,que varía segundo o seu estado fenolóxico. Esta sensibilidade pode ser modificada por prácticas culturais,tales como o abonado (tipo e dose), o rego, a poda, etc., e por suposto, polo praguicidas e funxicidas.

Está cientificamente comprobado que os ditiocarbamatos, como o mancozeb, o propineb, o manebe o thiam provocan proliferacións súbitas de ácaros, oídium e botrite nos cultivos e cereais, hortalizas eárbores froiteiras. Os herbicidas son produtos que posibilitan a acumulación de compostos proteolíticosna savia dos vexetais autotróficos, provocando o ataque de nemátodos, insectos, virus, fungos,…

Pois ben, ós procesos que determinan un aumento da susceptibilidade da planta ante unha praga,pola modificación favorable do seu réxime alimentario, coñécense co nome de "trofobiose".


118

ESPECIES RESISTENTES A PRAGUICIDAS

ORDE NOME COMÚN NOME CIENTÍFICO

HOMÓPTEROS

LEPIDÓPTEROS

TIANÓPTEROS

DÍPTROS

ÁCAROS

PULGÓNS

MOSCAS BRANCAS

GARDAMA EIRUGA DO TOMATE

TRIPS

MINADORES DEFOLLASARAÑA VERMELLA

APHIS GOSSYPIIMYZUS PERSICAEBEMISIA TABACITRIALEURODES VAPORA-RIOURM

HELICOVERPA ARMIGERASPODOPTERA EXIGUA

FRANKLINIELLA OCCIDEN-TALIS

LIRIOMYZA SP

TETRANYCHUS URTICAE

12.8.4. Recorrencia de pragas

Outro motivo de forte preocupación constitúeo o feito das reinvasións, cada vez maiores, de certaspragas logo de realizar un tratamento.

Como se explica que ós 15 ou 20 días teñamos as nosas colleitas ameazadas por unha poboaciónmáis numerosa cá primitiva se poucos días despois da aplicación de insecticida non se apreciaban exem-plares vivos?

Isto, simplemente, é consecuencia do enorme potencial biótico da praga; así, é coñecido que un sóexemplar de pulgón das crucíferas (coles), a finais de febreiro, pode dar lugar, sete meses despois, a unhadescendencia de medio trillón de pulgóns.

Pois ben, este incrible potencial biótico (número de xeracións ó ano, e fecundidade das femias) estácontrarrestado por factores climáticos e principalmente polos inimigos naturais das pragas, que as podenreducir ata un 90%.

Se mediante a loita química descompensamos o equilibrio biolóxico, favoreceremos involuntaria-mente a multiplicación de pragas ó vérense libres dos seus depredadores ou parásitos, agravando cadavez máis o fenómeno de recorrencia.

12.8.5. Residuos e perigosidade contra outros organismos

O "límite máximo de residuos" (LMRs) é a cantidade máximade residuos dun determinado praguicida sobre un determinado pro-duto agrícola permitida pola Lei. É dicir, a cantidade que non podeser sobrepasada para que o produto poida ser posto en circulaciónou comercializado.

A primeira idea que debe quedar clara con respecto ós "límitesmáximos de residuos", é que se trata dun concepto legal máis que

toxicolóxico. Para a determinación deste límite séguense dúas vías: unha toxicoloxía e outra agronómica.Na primeira, o que se pretende é que a inxesta diaria do residuo considerada non provoque efectos noci-vos durante toda unha vida, segundo os coñecementos actuais.

Na vía toxicolóxica determínase o "nivel sen efecto" en animais de experimentación, que logo seextrapola ó home aplicando grandes coeficientes de seguridade. Este límite exprésase como a "inxesta dia-ria admisible". Posteriormente, tendo en conta a dieta alimentaria media do país considerado e os alimentosque poden ser tratados con ese praguicida, aplícaselle un coeficiente e obtense unha cifra que representa onivel permisible de residuos dun praguicida nun produto vexetal dende o punto de vista toxicolóxico.


119

Recorrencia de pragas. Unha praga ten,nun determinado ecosistema, a posiciónde equilibrio (PE I) cunha variación nasúa densidade de poboación representa-da graficamente. No día sinalado polostratamentos prodúcese un desequilibriobiolóxico (tratamento con praguicida degran gama de acción) e a consecuenciadel, -eliminación da loita natural ou bioló-xica- a poboación do fitófago experimen-ta un grande incremento ata se estabilizarna nova posición de equilibrio (P.E. II).

RESIDUO DE PRAGUICIDAS: segundo o Códex Alimentario da FAO/OMS:"Toda substancia presente nun produto alimentario destinado ó consumohumano ou animal como consecuencia do emprego dun praguicida".

Unha vez establecido o máximo nivel toxicolóxico, que nunca se pode superar, hai que ter en contaos residuos que realmente quedan do praguicida no momento da recolección cando se emprega unha"boa práctica agrícola". Isto determínase por medio de ensaios de campo e, como consecuencia, obtenseun residuo real en colleita que debe ser inferior ó nivel toxicoloxicamente permisible, que é o que se con-sidera para o establecemento dos LMRs.

Realmente, o uso abusivo dos praguicidas chega ata non respectar o período mínimo de temporequirido entre a última aplicación e a recollida da colleita (prazo de seguridade). Desta maneira a maiorparte dos alimentos teñen residuos de produtos tóxicos, que se ben non producirán a morte inmediatado consumidor, si poden dar lugar a molestias e lixeiras afeccións dixestivas, cuxas consecuencias se agra-varán no caso de teren propiedades acumulativas.

A cadea de contaminación residual é moi variada. Así, un solo contaminado a baixo nivel dá lugara concentracións maiores nos artrópodos e organismos que viven con el, os cales transmitirán os seusresiduos a outros sectores que se alimentan deles, e estes á súa vez, cada vez máis concentrados, ós seusparásitos e depredadores, e así ata chegar ó final da cadea alimentaria.

Causas directas da presenza de residuos en alimentos:

Non respectar os prazos de seguridade establecidos

Sobredoseficación

Uso de praguicidas non autorizados para o cultivo

Emprego innecesario e repetitivo de praguicidas

12.9. Emprego da Loita Química en Produción Integrada

Como xa mencionamos na sección de Control Integrado, no que se refire a control de pragas eenfermidades, sempre que sexa posible antepoñeranse os métodos biolóxicos, biotecnolóxicos, culturais,físicos e xenéticos ós métodos químicos.

En caso de resultar necesaria unha intervención química, as sustancias activas a empregar seránseleccionadas de acordo cos criterios de menor risco para o home, fauna silvestre e medio ambiente; aefectividade no control da praga, patóxeno e mala herba; a selectividade (débese evita-la toxicidade parapolinizadores e inimigos naturais); os residuos e o risco de aparición de poboacións resistentes.


120

Concentración biolóxica deresiduos dunha cadea alimen-taria. Se a auga (pantano, río oumar) ten unha concentraciónde 0,02 ppm, en cada elo dacadea trófica vaise concen-trando da forma que ilustra ográfico.

As materias activas empregadas naloita química deben ser de baixa toxi-cidade para os polinizadores

As materias activas empregadas na loita quími-ca deben ser selectivas de forma que se res-pecte os inimigos naturais das pragas. Foto:Xoaniña depredando un pulgón.

De entre os produtos fitosanitarios actualmente autorizados no Rexistro Oficial de Produtos eMaterial Fitosanitario, unicamente se poderán emprega-las substancias activas autorizadas na ProduciónIntegrada para poder obte-la identificación de garantía "produción integrada" nos produtos colleitados.

12.9.1. En produción integrada esíxese:

O uso de produtos fitosanitarios realizarase respectando as indica-cións reflectidas nas correspondentes etiquetas.

Os volumes máximos de caldo e caudal de aire nos tratamentosaxustaranse tendo en conta a fenoloxía do cultivo para obte-la máximaeficacia á menor dose.

Protección da fauna auxiliar (depredadora e parásita) existente nomedio, mediante o emprego de produtos selectivos da praga a controlar.

Controla-las malas herbas, sempre que sexa posible, con medios mecánicos, biofísicos (solarización).

Evita-las sobredosificación.

Adoptar medidas para evitar que a deriva das aplicacións chegue a parcelas distintas das que sepretende tratar.

12.9.2. En produción integrada, prohíbese:

Empregar produtos fitosanitarios nas marxes de correntes de auga

En invernadoiros, aplicar herbicidas dentro do invernadoiro unha vez implantado o cultivo,agás expresa xustificación

O emprego de calendarios de tratamentos e aplicacións indescriminadas sen xustificación

12.9.3. En produción integrada, é recomendable:

En invernadoiros, colocar trampas cromotrópicas e feromonas comométodo de estimación do rego e de control de pragas

Con tratamentos químicos, alternar substancias activas de distintos gru-pos químicos e mecanismo de acción, para non realizar máis de dous trata-mentos consecutivos coa mesma sustancia activa.

Usar termohigrógrafos para relaciona-las condicións de humidade relati-va (HR) e temperatura (t) co desenvolvemento de pragas e enfermidadesmediante o uso de modelos de predición, no caso de existiren.


121

A maquinaria empregada debe estaren axeitado estado de funcionamentoe someterse a calibrados periódicos

Trampa cromotrópicaamarela para a deteccióne control de pragas

13 ESPECIFICACIÓNS TÉCNICAS DE CONTROL INTEGRADO

13.0. INTRODUCIÓN

Nesta sección abórdase o estudio de cada patoloxía en varios apartados que inclúen a súa impor-tancia agrícola na actualidade, as plantas susceptibles, o seu aspectos externo, a súa bioloxía, os danos esíntomas que producen nas plantas, na que se destaca a súa importancia relativa.

Do mesmo xeito, abórdanse aspectos relativos a métodos de mostraxe, umbrais de tolerancia, asícomo métodos relativos ó control ou manexo cos métodos e medios que se recomendan na actualidade.En calquera caso, quixemos subministrar esta información o máis completa posible para a súa utilidade, ebaseámonos sempre nas recomendacións dos Servizos Oficiais de Sanidade Vexetal no momento deredacta-lo manual.

Nos últimos anos cambiou substancialmente a forma de enfocar e aborda-lo problema das pragase enfermidades dos cultivos, observándose agora dende a perspectiva do denominado control ou manexointegrado. O control integrado trata as patoloxías de maneira global e ecolóxica, tendo presente o impac-to ambiental das nosas actuacións sobre outros organismos que interaccionan co cultivo, e os efectoscontaminantes no solo e nas augas.

Os datos e descricións que figuran no texto proveñen tanto de observacións dos autores como daampla bibliografía consultada dispersa en libros e revistas de autores nacionais e estranxeiros.

13.1. ESPECIFICACIÓNS TÉCNICAS EN CULTIVOSHORTÍCOLAS

13.1.1. ARAÑA VERMELLA (Tetranychus urticae)

É unha especie moi polífaga e cosmopolita, capaz de desenvolverse sobre máis de 200 especiesvexetais de interese económico tanto en cultivos hortícolas como ornamentais ou arbustivos. En cultivosbaixo cuberta xera importantes perdas económicas en pemento, tomate, fresa, xudía, rosa, xerbeira, etc.

Recoñecemento e diagnóstico

Os ovos son esféricos (0,12 mm de diámetro) e incoloros, aínda que ó acelerarse a eclosión tornaamarelentos. As larvas presentan o corpo redondeado e abrancazado (0,15 mm de tamaño) e os adultosmiden 0,55 mm por termo medio. O seu corpo é moi transparente, chegándose a percibir incluso, nal-gunhas ocasións, manchas laterais máis escuras. A cor pode variar, dende un verde-amarelo a un alaranxa-do-avermellado.


125

1. Aspecto de ovos e larvas da araña verme-lla común (Tetranychus urticae)

2. Adultos de T. Urticae coas súas caracte-rísticas manchas laterais escuras

Hospedantes

Moitas malas herbas serven de reservorio das pragas para acceder acultivos como por exemplo do tomatiño do demo (Solanum nigrum), correola(convolvulus arvensis), malva, labazas (Rumex spp).

Bioloxía e observacións

En condicións favorables, a araña vermella pode aparecer en calqueraépoca do ano. Forman colonias nas que tecen capas de seda, e poden chegara cubrir toda a folla, creando así un microclima idóneo para o seu desenvol-vemento.

Danos directos

As follas atacadas presentan unha decoloración difusa, amareleo, dese-cación e incluso caída. Ataca preferentemente o envés da folla, pasando óseu anverso e ós froitos cando a poboación é alta, observándose así mesmounha maraña de sedas que invade toda a superficie afectada.

Destaca a agresividade desta especie que, a miúdo, esgota e seca a planta sobre a que se atopa. Ainvasión comeza localizada en focos dende os cales se expande axudada polo vento.


Realizaranse tratamentos localizados a focos de máxima intensidade, se a presenza de inimigosauxiliares é inferior a 1 fotoseído por cada 10 arañas.

Control integrado

Control biolóxico

Dende comezos dos anos 60 coñécense diferentes especies depredadoras de ovos, larvas e adultosde araña vermella, destacando sen dúbida Amblyseius californicus, Phytoseiulus persimilis.

O ácaro depredador Ambyseius californicus adulto vive uns 20 días, e é quen de consumir diariamente5 adultos de araña vermella e algúns ovos e larvas.

O ácaro depredador Phytoseulus persimilis adulto vive uns 22 días e é capaz de consumir diariamente5 adultos de araña vermella ou uns 20 ovos ou larvas.


126

Solanum nigrum é unhamala herba hospedadorada araña vermella

Danos provocados pola arañavermella en follas de tomate

Adulto de Phytoseiulis depredando unhaaraña vermella nos cultivos protexidos

O Amblyseius californicus é un bodepredador de araña vermella, e ofitoseído máis frecuente nos culti-vos hortícolas españois

A araña vermella caracterízase pola produción de estruturas sedosasnas que se ubica a colonia, e que chegan a cubrir a planta

a

Comercialmente, as formulacións preséntanse en botes de plástico queconteñen tódalas formas móbiles destes depredadores en substrato (vermi-culita) para facilita-la súa aplicación.

O Phytoseiulus persimilis ten unha boa acción depredadora a tempera-turas de entre 15 e 27ºC, pero a súa acción diminúe con temperaturasmaiores.

Na nosa área xeográfica, o depredador de araña máis abundantesobre as plantas de forma espontánea é o fitoseído Amblyseius californicusque, ademais de controlar ataques de araña vermella é activo tamén a altastemperaturas.

Son aconsellables ceibas combinadas de N. Californicus e Phytoseilus permisilis no control da arañavermella. Normalmente, o ácaro depredador necesita ó redor de tres semanas para controla-la praga.

As introducións de depredadores débense iniciar cando se vexan as primeiras aparicións de arañavermella, localizando os focos e zonas preferenciais de ataque en invernadoiro, para realizar nelas as pri-meiras soltas.

De maneira orientativa, nos cultivos de xudía, tomate e pemento adóitanse introducir doses de 20P. permisilis por metro cadrado, aplicando directamente nos focos da araña vermella, e 2-4 P. permisilis noresto do cultivo. As ceibas repítense durante 2-3 semanas consecutivas.

Medidas culturais

Eliminación de malas herbas e restos de cultivo

Colocación de mallas nos laterais do invernadoiro, e vixilancia e control do seu estado, sobretodo daquelas mallas que cadran na dirección dos ventos dominantes.

Vixia-los primeiros estados de crecemento das plantas nos que os ataques son máis graves.

Os abonados con exceso de Nitróxeno favorecen o desenvolvemento da praga.

13.1.2. TRIPS (Franliniella occidetnalis)

O seu nome significa "ás con flecos". É unha especie orixinaria deAmérica do Norte, que sufriu unha progresiva expansión nos últimosanos, polo que pode considerarse cosmopolita. En España acada maiorimportancia nas rexións máis cálidas. Nos cultivos baixo cuberta xeraimportantes perdas económicas, sobre todo en pemento, tomate, amoro-do, xudía, cabaciña, cogombro, flores, etc.


As femias miden de 1,2 a 1,6 mm de lonxitude, fronte a 0,8 - 0.9mm dos machos. É hialino e reniforme ó comezo, e abrancazado e lixei-ramente estreitado no polo anterior no momento da eclosión.

As larvas son branquecinas e van adquirindo colocación amarela a medida que se van desenvolven-do, pasando de aproximadamente 0,4 mm ata o tamaño de adulto.


127

Solta de P. persimilis nun cultivode melón

Aspecto xeral dun trips no que seobservan as características anatómicas

b

Hospedantes

É un trips polífago que coloniza e parasita a maior parte das hortalizas, os frutais do oso e pebida,cítricos, unha boa parte de cultivos florais, ornamentais, forraxeiros, etc. De igual xeito, a lista de especiesespontáneas sobre as que se encontraron é cada vez máis ampla, a medida que se foron estendendo polasdiferentes rexións.


As femias incrustan os seus ovos en tecidos vexetais tenros das follas, froitos e flores. As larvasemerxen e localízanse no anverso das follas, no interior da cavidade floral e nas xemas. Nos seguintesestados ninfais deixan de se alimentaren pasando a un estado de inmobilidade que se desenvolve na capasuperficial do solo, sobre follaxe e restos vexetais. En condicións favorables poden presentar ata 12 ou 15xeracións por ano en cultivos de invernadoiro.

Distribución

Unha infestación de trips pode comezar coa entrada dos insectos no invernadoiro co materialvexetal. Os adultos poden entrar voando dende o exterior axudados polos ventos dominantes.Finalmente, poden hibernar en fendeduras e outros lugares recónditos reaparecendo na estación seguinte.

Danos directos

Debido a picaduras que os adultos e as larvas deixan ó se alimentaren, o tecido afectado adquire óprincipio un ton abrancazado ou prateado e, máis tarde escurécese tomando unha coloración marrón.Cando os tecidos son novos chéganse a necrosa-las zonas afectadas. En órganos forestais os danos porpicaduras pódense traducir na desecación e polo tanto a súa caído ou aborto. Nas follas os danos adoitanapreciarse tanto na face coma no reverso.

Danos indirectos

Frankliniella occidentalis é o principal e máis eficaz vector do virus do bronceado do tomate (TomatoSpotted Wilt Virus) TSWV. É o virus adquirido polas larvas ó se alimentaren de plantas afectadas. Candoo insecto se volve alimentar, despois de que as partículas do virus acadaran as glándulas salivares, conta-mina a planta ó inxectarlle a saliva inocula nos tecidos da planta.


128

Aspecto dunha larva de trips. Polo xeralos estados infales son inactivos e transco-rren no solo

A maioría de trips depositan no interiordo tecido vexetal un ovo en forma de rile aspecto hialino. Na foto, ovos de tripsdas flores extraídos da epiderme vexetal

Danos producidos polo trips das flores en xerbeira e gladíolo


Tanto en pemento coma en tomate baixo cuberta, as mostraxes directassobre a planta realizaranse sobre os hábitats preferenciais da praga, é dicir, sobreflores e froitos. No caso da mostraxe indirecta, mediante trampas cromáticas adhe-sivas; as de cor azul son as máis efectivas contra os trips. As trampas débensesituar á altura do cultivo.

O umbral de tolerancia para a intervención fíxase con poboacións superioresa 0,5 trips/flor. Outro criterio para a intervención é a simple presenza de TSWV.

Control biolóxico

Dentro dos inimigos naturais dos trips cabe destacar Amblyseius barkerii e Amblyseius cucumeris e chin-ches do xénero Orius (O. Leavigatus), así como produtos formulados a base do fungo Verticilium lecanii.

Respecto ó Amblyseius cucumeris, cómpre saber que é o ácaro fitoseído máis empregado no controlbiolóxico de trips en cultivos de pemento, tomate, xerbeira, crisantemo, etc. O depredador adulto viveaproximadamente 3 semanas e aliméntase principalmente de ovos e larvas de trips.

No mercado atópase baixo as formulacións de sobres de cría que conteñen preto de 1000 A. cucu-meris en tódolos estadios evolutivos mesturado con salvado. Os sobres distribúense no cultivo a razón de0,5 - 1 sobre / metro cadrado pendurándoos das plantas. Tamén se presentan formulados nos botes de


129

Pemento afectado polo TSWV. Unha boa parte dos danos que ata agora levaproducido o Frankliniella occidentalis débense á súa capacidade para trans-mitir de maneira eficaz o virus do branceado do tomate (esquerda). Puntosnecróticos producidos por trips en tomate (dereita)

As trampas cromotrópicasson empregadas ó princi-pio do cultivo e nelas apé-ganse os adultos ó vérenseatraídos pola color.

Aspecto do ácaro depredadorAmblyseius cucumeris. Aliméntase prin-cipalmente de ovos e larvas de trips

Orius laevigatus depredando un trips adulto.Depreda larvas e adultos de trips. Pode con-sumir ata 20 trips ó día e máis de 300 ó longoda súa vida.

plástico cun substrato (vermiculita) para facilita-la súa aplicación. O contido do envase esparéxese directa-mente sobre as follas de cultivo.

Respecto ó Orius Iavigatus depreda larvas e adultos de trips en tódolos seus estadios evolutivos.Pode consumir ata 20 trips ó día e máis de 300 ó longo da súa vida. Un chinche adulto vive 3-4 semanase pode voar, de modo que se move facilmente dun lugar a outro, e así élle doado localizar novas presas.Ademais á Orius gústanlle tamén outro tipo de presas, como pulgóns, arañas vermellas ou ovos de lepi-dópteros.

Os formulados comerciais preséntanse en botellas de plástico que conteñen adultos e ninfas deOrius en substrato para facilita-la súa aplicación en cultivos como: pemento, tomate, amorodo, xerbeira,etc. De maneira orientativa, as ceibas de O. Iaevigatus débense realizar cando aparecen as primeiras floresde maneira preventiva a razón de 1-2 Orius/metro cadrado, ou curativamente, de 5-10 chinches pormetro cadrado nos focos.

Recoméndase a aplicación combinada de O. Iaevigatus e A. cucumeris. Inicialmente A. cucurmeris éconsiderada unha ferramenta vital no control do trips, antes de que o O. Iaevigatus acade o tamaño depoboación desexado. O éxito deste medio de control está moi ligado á utilización de fitosanitarios xa quemoitos poden afectar ó desenvolvemento dos organismos beneficiosos e incluso causárlle-la morte.

Medidas culturais

Ídem (araña vermella)

Eliminación e destrución de plantas afectadas polo TSWV.

Seguimento de poboacións utilizando trampas cromotrópicas azuis, aínda que tamén resultenefectivas as de cor amarela, habitualmente empregadas para detecta-las outras pragas que afecten ó culti-vo (en cultivo en invernadoiro adóitanse situar en proximidade das aperturas de ventilación, en posiciónvertical xusto por riba da altura de cultivo).

13.1.3. MOSCA BRANCA DE INVERNADOIRO (Trialeurodesvaporariorum)

Orixinaria de áreas tropicais de Centroamérica, o carácter desta praga foi adquirido na década dos70, ó se produci-la súa expansión sobre os cultivos realizados baixo cuberta plástica. É un insecto polífa-go que se multiplica sobre un gran número de plantas hortícolas e ornamentais en invernadoiro.


130

Ceiba de Orius nun cultivo de pemento.Preséntase en botes de plástico de 500 adul-tos e ninfas nun substrato (vermiculita) parafacilita-la súa aplicación. O contido dos enva-ses pódese repartir en pequenos montonci-ños de 25/50 individuos para favorece-losaparellamentos

Sobres de papel poroso queconteñen o depredador A. cucu-meris en tódolos estadios evolu-tivos. A ceiba efectúase distribu-índo uniformemente os sobressen abrir no cultivo, pendurán-doos nos cruces das plantas


Mide uns 2 mm de longo, aínda que tamaño do macho é algo menor có da femia. O ovo da moscabranca é ovalado e mide arredor de 0,2 mm de lonxitude; son brancos e logo van escurecendo.

As larvas expulsan melaza que provoca a aparición dunha especie de congro. Cando son novos sontranslúcidas, e ó final do estadio adquiren tonalidades amarelentas. A pupa é ovalada e grosa, e presentade 5 a 8 longos filamentos dorsais de estrutura cerosa.

Os adultos, ó emerxer, teñen o corpo amarelo e as ás transparentes.Deseguido cóbrense de po ceroso branco característico.

Hospedantes

É unha especie moi polifaxia, tanto sobre hortícolas como ornamentais: leituga, tomate, sandía,xudía, etc., e sobre malas herbas: tomatiño do demo (Solanum nigrum), malva, sonchus oleraceus, etc.

Distribución e observacións

As femias poñen os ovos mediante o ovopositor no envés das follasnovas e prefiren aquelas que son especialmente pilosas. O incremento pobo-acional encóntrase correlacionado positivamente co da concentración de Nna folla.

Danos directos

Os adultos e as larvas, ó se alimentaren, succionan contidos celulares e savia. Os tecidos e órganosafectados amarelecen. As poboacións sitúanse no envés das follas, manifestándose o ataque no anversoen forma de clorose. En caso de poboacións moi elevadas chégase a produci-lo decaemento das follas ouo murchamento da planta.


131

Larva e ovos de T. vaporariorum. Ó princi-pio son de cor branca e logo escurécen-se co tempo

Os adultos de tódalas espe-cies de mosca branca teñenun aspecto bastante unifor-me. A cera que os recobrefai que o seu corpo sexa decor branca

As poboacións de moscabranca sitúanse no envésdas follas

Pupa de T. vaporariorum, de formaovalada. Neste caso ten algúns fila-mentos céreos

Danos indirectos

Débense á segregación, por parte das larvas, de substanciasde refugo azucradas (melaza). Esta melaza acumúlase na face dasfollas inferiores, servindo de medio de desenvolvemento da fumaxi-na (Cladosporium sphaerosporum) ou dunha especie de congro enfollas, flores e froitos, provocando asfixia vexetal, dificultando afotosíntese, polo que diminúe a calidade da colleita e dificulta apenetración de fitosanitarios.


Para tomate, pemento, cabaciña, berenxena ou xudía baixo cuberta, as mostra-xes directas sobre a planta realizaranse a nivel da última folla ben desenvolvida,observando principalmente as plantas de bandas e de puntos habituais de entrada dapraga no invernadoiro. Poderase intervir cando se detecte máis dun adulto de moscabranca por folla ou a presenza dunha especie de congro en follas ou ramallos.

En mostraxes indirectas empregaranse trampas cromáticas adhesivas de coramarela, que é a que máis as atrae; colocaranse antes do transplante e revisaranseperiodicamente.

Control biolóxico

Encarsia formosa

De entre tódolos inimigos naturais, o axente máis amplamente empregado pola súa maior eficaciano control desta praga é o parasitoide Encarsia formosa.

A Encarsia formosa é unha avespa parasitaria cuxa femia non precisa ser fecundada, xa que pon osseus ovos no interior de larvas de mosca branca (parasitismo). Dez días (a 23ºC) despois do parasitismo alarva convértese en pupa. No caso da mosca branca, as pupas que foron parasitadas pola avespa ennegré-cense. Máis ou menos dez días despois, unha nova E. formosa adulta sae da pulpa a través dun orificioredondo.


132

Sobre de melaza excretada polas larvas demosca branca , que desenvolve unha espe-cie de congro, como se aprecia na folla daxudía

A instalación de trampasapegañentas amarelas nointerior permite detectare segui-las evolucións daspoboacións de adultos

Encasia formosa depositando un ovo nalarda de mosca branca

Larvas de mosca branca parasita-das pola avespa E. formosa, que sediferencian por seren de cor negra

a

Durante a súa vida unha Encarsia formosa parasita por termo medio 250 larvas de mosca branca(450 como máximo) e mata 30 máis para a súa alimentación. A cantidade necesaria de E. formosa para unbo control biolóxico varía dun mínimo de 20.000, nas mellores condicións, a 300.000 pupas negras porhectáreas, nun número de ceibas que varía entre 3 e 7, en intervalos de 1 a 2 semanas.

Os formulados comerciais atópanse en forma de tarxetas. No interior de cada tarxeta atópanseadheridas arredor de 100 pupas que se penduran no pecíolo das follas baixas-medias da planta, xa que éaí onde encontran a maior parte das larvas de mosca branca. A modo de orientación, de maneira preven-tiva, a dose de aplicación é dunha tarxeta ca 120 m2 de cultivo a intervalos semanais. O control incre-mentará a dose a 1 tarxeta cada 20-60 m2.

Outras formulacións atópanse como pupas ceibas, en doses de 1.000 ou 5.000. As pupas ceibasvértense nunhas caixiñas que se poden colocar nos cultivos. En cada caixiña deposítanse unhas 100pupas de E. formosa.

Macrolophus caliginosus

Como depredadores comercialízase o chinche Macrolophus caligino-sus, que é un chinche verde que mide de 2,9 a 3,6 mm. Ten uns ollosvermellos e antenas longas e verdes coa base negra. Depreda variosinsectos praga (trips, pulgóns, arañas vermellas) aínda que prefire amosca branca, tanto en estado de ovo como de larva ou pupa. Por díaun adulto pode consumir de 40 a 50 ovos de mosca branca.


133

Tipo de tarxeta que contén pupas parasita-das. De cada pupa emerxe un parásito de E.formosa. Colócanse directamente na zonamedia-baixa da planta (onde se concentra amaior parte de larvas de mosca branca)

Botes de plástico que conteñen pupasparasitadas, das cales emerxen avespasde E. formosa. As pupas están mesturadascun substrato para facilita-la dispersión

Adulto de E. Formosa. As larvasparasitadas son de cor negra

Adulto de M. caliginousus, chinche depreda-dor de ovos, larvas e pupas de mosca branca

Mediante esta caixiña pre-vense a caída ó solo dosinimigos naturais durante asúa liberación

Normalmente aplícase Macrolophus caliginosus no cultivo do tomate, pemento e berenxena para aloita contra mosca branca, combinándoo con Encarsia formosa ou Eretmocerus eremicus. Debido ó lento des-envolvemento do chinche hai que ceibar o auxiliar con bastante antelación no invernadoiro.

A modo de orientación, a ceiba durante algunhas semanas e e ó redor dos focos de mosca branca 5a 10 Macrolophus / metro cadrado ata a obtención de 1 a 2 Macrolophus /metro cadrado por todo o inver-nadoiro.

Os formulados comerciais atópanse en botes de plástico con ó redor de 500 exemplares, con subs-trato (vermiculita) para facilita-la súa aplicación. Os chinches dos formulados son todos adultos ou do últi-mo estadio larvario. As ceibas de Macrolophus caliginosus realízanse en focos de mosca branca ou nas partesmenos frescas do invernadoiro.

Outros produtos biolóxicos son o parasitoide Eretmocerus sp., que é unha avespa parasitadora de lar-vas de mosca branca igual cá E. formosa e, como os patóxenos causantes de enfermidades, emprégaseVerticillium Iecani e Aschersonia aleyrodis, etc.

Medidas culturais


Utilización de placas apegañentas amarelas no interior, que permiten detectar e segui-las evolu-cións das poboacións de adultos.

13.1.4. PULGÓNS (Aphis gossypii, Myzus persicae)

Myzus persicae, coñecido vulgarmente como pulgón verde do pexegueiro, é unha especie de distribu-ción cosmopolita e ampla poligaxia, que afecta a case toda a totalidade de plantas cultivadas baixo inver-nadoiro. O Aphis gossypii ou pulgón de algodoeiro é unha especie cosmopolita, polífaga, extendida porzonas cálidas e temperás, cun alto poder multiplicativo e de adaptación.


Myzus persicae: A forma áptera ten unha lonxitude de 1,5 a 2,5 mm e cor verde. A forma alada tenun tamaño algo inferior pero coa cabeza e o tórax escuros.

Aphis gossypii: A forma áptera de 1,4 a 2 mm de lonxitude e coloración verde escura, verde-azuladaou verde-amarelada. A forma alada é de menor tamaño e posúe unha cabeza e un tórax moi escuros.

Hospedantes

Myzus persicae: como hospedantes primarios, plantas de xénero Prunus, principalmente pexegueiro.Como secundarios, unhas 500 especies, fundamentalmente herbáceas, gramíneas, solanáceas, crucíferas,etc. Dentro das hortícolas os seus principais hospedadores son o tomate e o pemento.


134

Formas ápteras do pulgón verde dopexegueiro Myzus persicae, que é todoverde

Colonia de A. gossypii. Os adultos sonde cor negra-azulada. Ás veces podenser tamén de cor verde

Aphis gossypii: algodón, cítricos, cucurbitáceas (melón, sandía, cogombro, cabaciña, etc.), coliflor,crisantemos, roseiras, etc.

Bioloxía

Os pulgóns teñen ciclos de vida complicados, con plantas hospedadores primarias e secundarias,aínda que en cultivos hortícolas protexidos poden desenvolver todo o ciclo sobre o cultivo. Presentanpolimorfismo, con femias aladas e ápteras.

O Myzus persicae é unha especie dioica, que ten como hospedante primario as Prunáceas, e comosecundarios o tomate, pemento, leituga e flores, comportándose como holocíclico. En zonas cálidas ouen cultivos protexidos preséntase como anholocíclico.

O Aphis gossypii compórtase como anholocíclica ó non presentar formas sexuadas. Multiplícase uni-camente por partenoxénese e emprega só hospedantes secundarios (plantas adventicias ou cultivadas).

Distribución

As colonias de pulgóns dispérsanse dentro dos invernadoiros pormedio de femias aladas. A distribución do pulgón en invernadoiro é típicapor focos. Sitúanse normalmente no envés da folla. A distribución dentrode liñas é máis rápida (unhas tres veces máis) ca entre liñas.

Os principais hospedadores on pemento e tomate, pero tamén flo-res. As formas aladas localízanse na face das follas superiores e gromos,pero as ápteras, tanto en follas novas como nas máis vellas (polo envés), óposuír maiores niveis de nitróxeno. En solanáceas (pataca) localízanse noenvés das follas baixas e medias.

ObserObservvaciónsacións

O vento inflúe no voo das formas aladas. A velocidade de voo dos pulgóns é de 1m/s. Os longosdesprazamentos son ocasionados por correntes de aire. As bandas orientadas ós ventos dominantesteñen maior probabilidade de aparición de colonias.

Danos indirectos

Os pulgóns prefiren para se alimentaren os órganos das plantas novas, ten-ras e en crecemento. Provocan un debilitamento nos órganos afectados que semanifesta por un menor desenvolvemento e amarelamento das follas. Durante aalimentación inxecta saliva que contén substancias tóxicas, que en xeral ocasionadeformacións como enmarañamento ou curvaturas nas follas, talos, órganos flo-rais e pequenos froitos.


135

Colonia de A. gossypii mostrandovariacións de cor

Infestación de A. gossypii nunha florde pemento

Danos ocasionados porAphis gossypii en gro-mos e follas

Forma alada de pulgón verde,Myzus persicae

Danos indirectos

Os pulgóns excretan substancias azucradas (melazas) sobre follas, froitas ou outros órganos sobreas que se desenvolven fungos (especies de congros) que reducen os procesos fotosintéticos da planta. Osfroitos con esa especie de congro e melaza teñen peor aspecto e calidade, polo que son comercialmentedepreciados. Moito máis importantes son os danos causados pola transmisión de virose, xa que os pul-góns son capaces de transmitir e dispersa-los virus CMV (Virus do mosaico do cogombro) e PVY (VirusY da pataca), etc.


Poderase intervir cando:

Non se detecte nivel de parasitismo dabondo e exista presenza de colonias e/ou especie decongro.

Tratamentos localizados sobre os primeiros focos.

Se o número de focos detectados é superior a un por cada 1000 metros cadrados, o tratamen-to poderá ser xeneralizado.

En caso de se detectar presenza de pulgóns canda síntomas de virose, débese realizar un trata-mento e eliminar de contado as plantas afectadas de virose.

Control biolóxico

Os auxiliares que se poden empregar no control biolóxico clasifícanse en tres grupos:

Depredadores: Chrysoperla carnea, Coccinella septempunctata, Aphidoletes aphidimyza, etc.

Parásitos: Aphidius matricariae, Aphidius colemani, Lysiphlebus testaceipes, etc.

Patóxenos: Verticillium lecanii.

Aphidius colemani

Parécese bastante á Aphidius matricariae e é unha avespa pará-sita de cor negra, con patas marróns. A femia pon un ovo no interiordo pulgón co seu ovopositor. A larva de A. colemani devora o pul-gón por dentro, empezando polas partes non vitais. Unha femiaadulta vive 2-3 semanas, pode producir uns 300 ovos e só pon unovo por hóspede.


136

A forma áptera de Myzus persicae é ovector máis importante de virose nasplantas, como o virus Y da pataca

Adulto de Aphidius colemani parasitando un áfido. Se o pulgón é do tamaño axeitado enon está xa parasitado, a avespa curva o abdome por debaixo do seu corpo e atravesa oáfido co seu ovopositor, depositando un ovo no seu interior

Especie de congro que se desenvolvena melaza excretada polos pulgónsensucia follas e froitos

a

Sete días despois do parasitismo, a larva de A. Colemani inmobiliza o pulgón, que o deixa fixo naplanta e comeza a inchar. O exterior do pulgón escurécese converténdose na típica "momia" de cor dou-rada. Desta momia emerxerá un adulto de A. colemani facendo un orificio redondo.

A. colemani parasita áfidos adultos e ninfas xéneros Aphis e Myzus de pulgón, e posúe unha elevadí-sima capacidade de busca para localiza-las súas presas.

Recoméndase A. colemani no control preventivo de pulgóns, para evita-lo establecemento da praga.En tomate, pemento, cogombro, roseira e crisantemo aconséllanse ceibas preventivas a razón de 0,15 A.colemani por metro cadrado.

Ó observa-los primeiros focos de áfidos, ou nas trampas adhesivas amarelas, aumentarían as canti-dades de introdución a 0,5 - 1 A. colemani por metro cadrado cada semana, en función da situación docultivo, e como mínimo durante tres semanas. Como complemento desta avespa aconséllase o empregode depredadores aplicados nos focos da praga, como Aphidoletes aphidimyza.

Ás dúas semanas de introduci-lo A. colemani, obsérvanse as primeirasmomias, o cal indica que o pulgón está a ser parasitado. Aproximadamenteás tres semanas pode chegar a un alto nivel de control.

Os formulados comerciais preséntanse en botes que conteñenmomias mesturadas con substrato, das que emerxen avespas parásitas.

O contido dos botes pódese aplicar directamente sobre as caixas ounas caixiñas de aplicación. Ademais existen produtos comerciais do parásitoAphelinus abdominalis e de depredadores como o díptero Aphidoletes aphidi-muza, cuxa larva succiona os áfidos do seu entorno, e a crisopa Chrysoperla

carnea, cuxas larvas son moi agresivas e eficientes nos focos de pulgóns. Unha larva de crisopa podecomer máis de 50 pulgóns ó día (aproximadamente uns 600 pulgóns na súa vida).

Chrysopa carnea é un depredador que non se alimenta unicamente de diferentes especies de pulgóns,senón que ademais pode comer trips, araña vermella, mosca branca, etc.


137

Áfido inmobilizado e inchado debido óparasitamento de A. colemani

Ceiba de Ahidius en cultivo decabaciña. Os botes conteñenmomias mesturadas con substratopara facilita-la súa aplicación

Larva de A. aphidimza depredando pul-góns

Larva de Chryopa carnea depredando unpulgón

Momia de pulgón con orificio de saída daavespa parasitadora de pulgóns Apidiuscolemani

No caso de infestacións moi avanzadas adóitase controlar coas xoani-ñas Adalia bipuncatata e Harmonia axyridis, que son grandes depredadores depulgón.

Medidas culturais


Emprego de placas apegañentas amarelas no interior do invernadoiro, que permiten detectar esegui-las evolucións das poboacións de áfidos adultos.

13.1.5. MINADORES DE FOLLA (Liriomyza trifolli Burguess)

Dende a súa introdución en España en 1975, a especie Liriomyza trifolli (Burgess, 1880) vén repre-sentando unha das pragas chave en cultivos de invernadoiro e, aínda hoxe, está considerada a nivel mun-dial como unha das pragas máis importantes de cultivos de invernadoiro e/ou protexidos.


Os ovos son brancos translúcidos de 0.25 - 5 mm, e localízanse baixo a epiderme da folla. As lar-vas incoloras ó principio pasa a coloracións amareladas segundo se vai desenvolvendo, e acadan os 2.5 - 3mm de lonxitude. A pupa é de coloración parda e presenta os aneis marcados.

O adulto de L. trifolii é unha mosca de pequeno tamaño (entre 1,5 e 2,5 mm de lonxitude), de colo-ración amarela e negra; a femia é algo maior có macho, do que se diferenza doadamente pola termina-ción do abdome, no que se destaca a cápsula do ovopositor de cor negra.

Hospedante

É un insecto cun marcado carácter polífago (máis de 120 especies vexetais). Destacan os ataquesen plantas hortícolas, principalmente tomate, pemento, melón, porro, cebola, apio, pataca, etc., ademaisde gran parte das hortalizas e dun bo número de plantas florais e ornamentais. L. trifolii multiplícasesobre malas herbas (Sonchus, Solanum nigrum, Senecio sp., etc.) que se asocian ó cultivo do tomate.


Os adultos aliméntanse das follas dos vexetais; para esto, as femias realizan pequenas fendeduras nasuperficie foliar co seu aparello xenital, succionando entón os contidos celulares co seu aparello bucal.Estas fendeduras "alimenticias" teñen forma redondeada, a diferenza das que emprega para deposita-losovos, que quedan semi-incrustados na superficie da folla, que son alongadas. As larvas que se alimentanda folla, por debaixo do parénquima foliar e por medio, comezan a escava-la galería ou "mina" (que dálugar ó seu nome vulgar) coa axuda do seu pequeno garfo. En zonas de clima cálido ou en cultivos pro-texidos esta especie pódese multiplicar de forma constante.


138

Xoaniña depredandoun pulgón adulto

Adulto da mosca Liriomyza trifolii Pupa de Liriomyza trifolii sobre a folla

Danos directos

Os danos orixinados polos adultos o se alimentaren e realiza-la posta non teñen tanta transcenden-cia no caso do tomate ou o pemento, pero si en produtos aproveitables polas súas follas, coma a leituga,e tamén nas flores, xa que produce unha depreciación comercial nas plantas afectadas. Estas feridaspoden favorece-la instalación de fungos patóxenos.

De tódolos xeitos, os danos producidos polas larvas afectan á larva ó reduci-la capacidade foto-sintética, repercutindo polo tanto na produción. Cando os ataques se producen no viveiro ou sobreplantas novas, poden ser bastante graves; incluso poden retrasa-lo desenvolvemento das plantas ouproducírlle-la morte.

Método de mostraxe e umbral de tolerancia

Observaranse semanalmente, en 20 puntos cada 1000 metros cadrados, cincofollas a nivel da última folla ben desenvolvida, anotando a presenza de picadurasnutricionais, primeiras minas ou adultos. Para a detección das primeiras moscasminadoras aconséllase colocar trampas adhesivas amarelas. A investigación tendemostrado que se atrapan máis adultos colocando as placas horizontalmente epreto do solo.

O umbral de tolerancia establécese na presenza dos primeiros adultos, observación de picadurasnutricionais ou primeiras minas.

Métodos de control

O control químico de L. trifolii amosouse difícil e problemático pola particular bioloxía do insecto,así como pola súa facilidade en desenvolver resistencias ós praguicidas empregados. Por isto, unha boaalternativa ó emprego dos agroquímicos foi o uso de inimigos naturais do díptero que sexan quen decontrola-las súas poboacións manténdoas a niveis que non sexan nocivos para os cultivos.

Control biolóxico

De entre os parasitoides susceptibles de ataca-la Liriomyza trifolii, destacan diversas especies deHimenópteros das cales destacan as avespas parásitas Diglyphus isaea e Dacnusa sibirica. Vexamos unexemplo:

Control biolóxico mediante Diglyphus isaea

Aplícase Diglyphus isaea para a loita biolóxica contra a mosca minadora en tomate, pemento, melón,xerbeira, crisantemo e outras hortícolas e ornamentais en cultivos protexidos. Os adultos deste insectomiden 1.5 mm e o seu corpo é de color verde moi escuro, con reflexos metálicos.


139

Logo de deposita-los ovos baixo asuperficie das follas, as larvas constrú-en minas sinuosas ó final das cales seatopa o insecto

Pequenas picaduras "alimenticias" enfollas, realizadas por Liriomyza, nas quesucciona os contidos celulares

a

Diglyphus isaea é un ectoparasitoide de larvas do minador, é dicir, a femia deposita o ovo no exteriorda larva do segundo ou terceiro estadio do minador. As femias realizan a aposta no interior da folla, ó péda larva do díptero minador, que previamente se paralizara. Ó eclosionar o ovo, a larva neonata do para-sitoide atopa doadamente a larva paralizada do minador da que empeza a alimentarse.

A larva de Diglyphus (antes de pupar) constrúe cos seus excrementos de 6 a 8 piares verticais paramanter separadas as paredes da galería e protexer a futura pupa no lugar no que esta se desenvolve. Estespiares, moi característicos e de cor negro, son visibles a través da folla. O ciclo complétase coa aparicióndo adulto, o cal emerxe ó exterior perforando a galería.

Unha característica moi imporante de D. isaea, que aumenta o seu valor como axente de control bio-lóxico, é ademais a súa acción depredadora. Este produce mortandade sobre as larvas de minador para sealimentar, xa que a femia "pica" reiteradamente esas larvas e absórbelle-lo suco ata se produci-la morte.

Un adulto de Diglyphus vive dende 10 días (a 25ºC) a 32 días (a 20º) e pon untotal de 200-300 ovos. A 20ºC mata aproximadamente 70 larvas para a súa alimenta-ción. Recoñécese unha larva pola galería curta.

Os formulados comerciais ofrécense en botes de plástico con 250 adultos. Pararealiza-la ceiba ábrense os botes e distribúense as avespas parásitas camiñando entreas liñas do cultivo a razón de 0,1 ind./ metro cadrado (normal) ou de 1 ind./ metrocadrado (curativa). É necesario efectuar introducións repetidas, cada 2-3 semanas, ataacadar un 70% aproximadamente as larvas parasitadas.

13.1.6. EIRUGAS (Heliothis armigera Hübner, Autogrpha gamma,Spodoptera littoralis,…)

Estes noctúidos están entre as pragas máis prexudiciais nos cultivos de todo o mundo, pola súagran voracidade e dificultade de control, e por atacar a plantas de gran valor económico nas súas partesmáis valiosas, froitas ou cápsulas.


140

Adulto da avespa Diglyphus isaea Ovo de D. isaea sobre larva deLiriomyza

Piares de protección da larva de D. isaea

Envase de plástico utilizado para a comercialización de Diglyphus

A larva de minador parasitada por D.isaea escurece


EIRUGA DO TOMATE (Heliothis armigera): os ovos esféricos, depositados de forma illada, decor branca e con estrías na superficie miden aproximadamente 0,5 mm. A eiruga é a coloración variablee fondo verde, máis raramente pardusco. Fase larvaria de 5 a 7 estados e con lonxitude máxima de 30 a40 mm. A pupa de 20 a 25 mm, e cor pardo avermellado. Os adultos miden 20 mm e de 35 a 40 mm deenvergadura; as femias son de cor branca tirando a marrón claro e os machos verdosos.

PLUSIA (Autographa gamma): os ovos, illados ou en grupos, son de cor brancuzca e presentanestrías verticais. A larva acada de 3,5 a 4 cm de lonxitude. É engrosada de cara ó final, e dunha corverde intensa, ás veces azulada. Na súa parte dorsal pódense apreciar 6 liñas delgadas brancas e sinuosasna parte dorsal. A pupa é marrón e mide uns 21 mm. O adulto acada de 4 a 4,5 cm de envergadura. Sonde cor marrón clara pero con múltiples manchas, de tons grises, negros e brancos.

HOSPEDANTES

Especies polífagas que poden atacar a un alto número de plantas cultivadas. Así mesmo, o númerode especies de malas herbas e plantas espontáneas sobre as que pode alimentarse é alto. Sobre cultivoshortícolas pódense atopar sobre pemento, tomate, berenxena, cogombro, cabaciña, caravel, etc.


Recoméndase a realización de mostraxes semanais. A colocación de trampas de feromonassexuais e trampas de luz pode axuda-la detección dos primeiros voos de adultos e tamén como métodode control.

O umbral de tolerancia é baixo.

É importante vixia-los primeiros estados de desenvolvemento do cultivo, xa que os ataques sonmoi graves e poden ser irreversibles ó afectar a gromos e talos.

Danos e importancia

Eiruga negra (Heliothis armigera): as eigas aliméntanse de follas, floras e gromos que orixinan undebilitamento xeneralizado da planta. O dano principal é debido á introdución das eirugas dentro dosfroitos (pemento, tomate,…), que ademais de esburaca-los froitos e aparece-lo interior comido, danlugar a podremias

Plusia (Autographa gamma): os danos máis graves son orixinados polas larvas máis desenvolvidas,que devoran as follas, o cal pode ser particularmente grava en plantas nos seus primeiros estados de des-envolvemento. Ademais poden ataca-los froitos.


141

Eiruga do tomate, Heliothisarmigera

Larva de plusia Autographagamma

Rosquilla negraSpodoptera littoralis

Rosquilla negra (Spodoptera littoralis): a súa actividade é fundamentalmente nocturna: cando semolesta a unha larva, esta déixase caer e tírase en forma circular, de aí o seu nome. Os danos causadospolas eirugas que devoran follas (e aveces flores ou froitos) con avidez. Máis adiante comen follas entei-ras producindo graves defoliacións podendo tamén roe-los talos, chegando a perforar galerías.

Umbral de tolerancia e métodos de mostraxe

Empregaranse trampas con feromonas sexuais para a monitorización dos noctúidos e a elaboraciónde curvas de voo. A trampa máis apropiada para o monitoreo desta praga é a trampa para trazas, en cuxointerior se colocará unha pastilla de DDVP para que os insectos atrapados morran. O umbral de toleran-cia establécese no momento de máximas capturas, no caso de curvas de voo, ou cando se detecte a pre-senza de ovos, larvas ou danos recentes.

Control integrado

Os noctúidos desenvolven rapidamente resistencia ós produtos químicos, polo que se estánensaiando métodos de loita biolóxica.

Control biolóxico

Ente os inimigos naturais podemos encontrar algúns depredadores e parásitos eficaces no controlde noctúidos praga. Dentro dos depredadores xeneralistas existen diversas especies que exercen comodepredadoras de ovos e larvas aínda que cunha incidencia baixa, tales como Chrysoperla carnea, Coccinellaseptempunctata, Orius spp.).

Respecto dos parasitoides, cómpre dicir que aínda que son numerosos en cultivo ó aire libre, noscultivos baixo invernadoiro só destacan Hyposopter didymator e Sinophorus sp. como parásitos de ovos e lar-vas, pero con porcentaxes moi baixas de parasitismo.

Existen ademais preparados de parásitos de ovos Trichogramma evanescens para a súa utilización encontrol de Heeliothis, Autographa gamma e Ostrinia nubilalis.


142

Danos provocados enfroitos por rosquillanegra, Spodoptera litoralis

A trampa máis apropiadapara realiza-lo monitoreodas eirugas praga é atrampa para trazas

Adulto de rosquilla negraSpodoptera littoralis

Adulto da eiruga negraHeliothis armigera

Danos producidos polaeiruga Heliothis armigeraen froitos e follas depemento

Comeduras produci-das por Spodopteraexigua en follas depemento

a

Insecticidas de orixe biolóxico

As eirugas combátense efectivamente co insecticida de orixe bacterianaBacillus thuringiensis var. Kurstaki, que se debe aplicar nos primeiros estadios dedesenvolvementos, alternándoo con outros produtos para evitar resistencias.Tamén son efectivos os IGR (reguladores da medra): hexalumurón, teflubenzu-rón, etc., que actúa por inxestión sobre os estados larvarios.

As eirugas combátense efectivamente co insecticida de orixe bacteriano Bacillus thuringiensis var,Kurstaki, que se debe aplicar nos primeiros estadíos de desenvolvemento, alternándoo con outros produ-tos para evitar resistencias. Tamén son efectivos os IGR (reguladores da medra): luferurón, teflubenzu-rón, etc., que actúa por inxestión sobre os estados larvarios.

Estes IGR actúan fundamentalmente pro inxestión, interferindo na síntese de quinita. O seu efectoé tanto máis rápido canto maior sexa a dose inxerida pola eiruga: se a dose é dabondo, morren antes daseguinte muda; se é menor, non poden desprenderse do exuvio e morren durante a muda.

Outro IGR, Azadiractin é un insecticida vexetal que ten efectos sobre tódolos estados larvarios epupais da eiruga do tomate (Heliothis armigera) e a rosquilla negra (Spodoptera littoralis), pero non ten efectossobre ovos nin adultos. Actúa por contacto e inxestión interferindo nos procesos de muda. As larvas

afectadas deixan de comer e morren.

Loita química racional

Son especies difíciles de combater cando as larvas son de gran tamaño, pois mostran unha notableresistencia natural á maioría dos praguicidas. É moi importante polo tanto combatela cando as eirugasson pequenas. Os tratamentos pódense localizar en pulverización total, con insecticidas autorizados enprodución integrada e nas doses recomendadas, ou con cebos envelenados.

Recoméndase o emprego de cebos a base de insecticida, salvado, azucre ou melaza e auga, espare-xidos ó pé das plantas, a última hora da tarde para evitar que reseque.

Medidas culturais

Colocación de mallas nas bandas do invernadoiro; vixia-las rachaduras do plástico para dificul-ta-la entrada de adultos.

Elimina-las malas herbas, antes de implanta-lo cultivo.

Tanto en invernadoiro como ó aire libre débese tratar de coñecer as épocas de voo das poboa-cións praga. A colocación de trampas de feromonas e trampas de luz pode axudar á detección dos pri-meiros voos de adultos e tamén como método de control.

13.1.7. MILDEU en tomate (Phytophtora infestans (Mont.) de Bary)Esta enfermidade, orixinaria de México, foi introducida gradualmente en América Central, Europa e

Estados Unidos, e actualmente atópase estendida por todo o mundo. É o mesmo patóxeno que ataca á pataca.

Danos e importancia

Ataca á parte aérea da planta e en calquera etapa de desenvolvemento. En "follas" aparecen man-chas irregulares de aspecto aceitoso que rapidamente necrósanse e invaden case todo o folíolo; no envésaparece un velo branquecino. En "talo" aparecen manchas pardas que se van agrandando e que normal-mente acaban por circundalo. Afecta a "froitos inmaturos", manifestándose como grandes manchas par-das de superficie e contorno irregular que se localizan na metade superior do froito.


143

b

c

d

Eiruga Spodoptera spp.afectada por IGR (regu-lador da medra) na follade pemento

HOSPEDANTES

Este fungo é o axente causal do Mildeu da pataca e do tomate, pero afecta a outras especies desolanáceas.

Influencia de factores externos

O modo de dispersión do mildeu é mediante a choiva, vento, rego poraspersión, orballo e gotas de condensación. As condicións favorables para o seudesenvolvemento son humidade relativa elevada superior ó 90% e temperaturascomprendidas entre 10 e 25ºC. As noites frías e os días moderadamente cálidos,cunha forte humidade, favorecen a extensión deste parásito. Pola contra, unhaatmosfera seca e as temperaturas próximas a 30ºC destrúeno.


Realizaranse mostraxes semanalmente. Débese tratar cando se detecten plantas cos primeiros sínto-mas e condicións favorables para o seu desenvolvemento de HR: 90% e temperaturas entre 10-25 ºC.

En parcelas con antecedentes da enfermidade, poderanse realizar tratamentos preventivos enépoca de risco a criterio do técnico responsable, baseados en condicións climáticas e estados de desen-volvemento da planta.

Control integrado

Mediante o control químico racional, empregando materias activas autorizadas en produciónintegrada, e seguindo os criterios de intervención anteriormente expostos. En tratamentos curativosdébese aplicar unha materia sistémica máis unha de contacto, e non repetir os mesmos sistémicos máisde dúas veces.

Control cultural

Os métodos preventivos como a ventilación evitarán as condicións ambientais favorecedorasdo desenvolvemento da enfermidade (auga libre sobre o cultivo).

Empregar substrato san, desinfectado, a turba dos sementeiro debe ser renovada periodi-camente.

Usar sempre sementes tratadas e certificadas.

Limita-lo uso de regos e o abonado nitroxenado.

Eliminar plantas enfermas e froitos afectados durante o cultivo e en especial ó final do mesmo.


144

Dano producido por Phytophtora infes-tans nos froitos de tomate; as manchas decor parda e forma irregular localízansena metade superior do froito

Danos provocados porPhytophtora infestans en talos

Aspecto dun ataque grave producido porPhytophtora infestans nunha planta detomate

13.1.8. MILDEU da leituga (Bremia Iactucae Regal).

Os ataques de Bremia iactucae son especialmente importantes en zonas húmidas, tanto en cultivos óaire coma en invernadoiro.

Danos e importancia

Os primeiros síntomas poden aparecer en sementeiro sobre cotiledóns, que unha vez infectadosamarelan, secan e morren prematuramente. Sobre as follas externas do gromo aparecen zonas máis oumenos grandes claras, que logo amarelan e acaban por escurecer e necrosarse. O contorno destas man-chas é anguloso e limitado polas nervaduras. Na zona atacada, e sobre todo na parte do envés, fórmasecomo un filtro branco-fariñento constituído polas frutificacións do fungo.

Hospedantes

O B. Iactuacae desenvólvese nun gran número de plantas da familia Compostas, tanto cultivadascomo silvestres, pero é sobre leituga onde provocan os maiores danos.

Umbral de tolerancia e control

Ídem mildeu do tomate. Débese respectar escrupulosamente o prazode seguridade. É importante combater esta enfermidade durante os primei-ros períodos vexetativos, e sobre todo na fase de sementeiro.

Control cultural

Ídem mildeu do tomate.

13.1.9. OÍDIO (Leveillula taurica (Lev.) Arnaud)

É unha micose bastante endémica en case todo o mundo. Ataca a máis de 1000 especies, entre elassolanáceas, cucurbitáceas, malváceas e incluso especies arbóreas.

Danos e importancia


145

Danos producidos por Bremia Iactucae naface de follas de leituga

Ataque forte de B. Iactuacaenas follas exteriores dunhaleituga

Aspecto da peluxe branquecina e poeirentaprovocada por B. Iactucae no envés das follas

Típico micelo abrancazado de oídiono envés das follas en cultivo depemento

Forma das manchas amareladas, causadaspor Leviullula taurica, na face de follas detomate

Obsérvanse na face das follas unhas manchas amareladas que se necrosan polo centro, debaixodas cales pode verse un micelio abrancazado no envés que desaparece ó ser arrastrado polos dedos.Ataques fortes provocan que o tamaño e o número de froitos da mesma planta diminúa, así como pro-ducirlle a morte.

Hospedantes

En plantas hortícolas, Leveillula taurica ataca o tomate, pemento, berenxenas, cucurbitáceas. Asfamilias con maior número de especies susceptibles son compostas e cucurbitáceas en plantas silvestres, esolanáceas en plantas cultivadas.

Influencia de factores externos

As temperaturas elevadas favorecen o desenvolvemento do patóxeno, situándose o rango de tem-peraturas entre 10ºC e 35ºC, sendo a situación óptima unha temperatura arredor dos 26ºC, e unha humi-dade relativa do 70%. O odio propágase a longas distancias a través do vento.


Realizaranse mostraxes semanalmente; para isto observaranse en 25 puntos cada 10.000 metroscadrados a aparición de síntomas nas follas. O umbral de intervención establécese cando se detecte a pre-senza de plantas cos primeiros síntomas e existan condicións ambientais favorables para o seu desenvol-vemento HR: 70% e temperaturas entre 10-35 ºC, cun óptimo de 26ºC.

Para leituga e xudía, nas parcelas con antecedentes da enfermidade poderanse realizar tratamentospreventivos en épocas de risco a criterio do técnico responsable, baseados en condicións climáticas eestado de desenvolvemento da planta, e só con xofre en tomate e pemento.

Control integrado

Mediante o control químico racional, empregando materias activas autorizadas en produción inte-grada, seguindo os criterios de intervención anteriormente expostos. Non se debe empregar máis de dúasveces consecutivas a mesma materia activa (agás xofre), para evita-la aparición de cepas resistentes.

Prácticas culturais

Xa que vive sobre múltiples especies cultivadas e adventicias, débense eliminar malas herbas erestos de cultivo.

Material vexetal san.

13.1.10. PODREDUME GRIS (Botrytis cinerea Pers.)Botrytis cinerea é un fungo moi polífago, que se desenvolve especialmente baixo condicións de alta e

persistente humidade. Constitúe un dos axentes máis importantes causante de graves perdas en plantashortícolas.

Danos e importancia


146

Os primeiros puntos de infección provoca-dos por B. Cinerea en xudía son as follas eflores. Aspecto do característico feltro corgris cinza en froito e folla de xudía

Ás veces as infeccións principais proce-den do solo. Neste caso, os primeiros ata-ques danse na zona do pescozo da leituga,provocando a caída das follas exteriores ósolo

En leituga, aínda que os danos importantes se presentan no estadio adulto, C. Cinerea pode causarenfermidades en plántulas nos sementeiros ou inmediatamente despois do transplante. O síntoma inequí-voco da súa presenza é o desenvolvemento sobre os tecidos parasitados dun abundante micelio de corgris cinza que xera enorme cantidade de esporas. As plantas novas de leituga teñen maior sensibilidade anivel do pescozo e cando está formado o corazón.

En xudía produce podremia branda. Os primeiros puntos de infección son as follas e as flores, aíndaque tamén ataca os froitos. Os danos importantes preséntanse no estado adulto, xa que poden provoca-lomurchamento das plantas y sobre os órganos afectados desenvólvese a característica masa grisácea.

En tomate son característicos dous síndromes causados por B. Cinerea: podremia branda e manchapantasma. A podremia branda pode afectar a follas, tallos e froitas. A invasión das follas prodúcese nospuntos nos que se depositan os cálices infestados desprendidos das flores. Os talos poden quedar anela-dos por esta invasión progresiva ou por infeccións en cicatrices de poda mal realizada. En froitos produ-ce unha podremia branda nos que se observa o micelio gris do fungo, que adoita comezar cunha inva-sión primaria do cáliz ou a través de fendeduras ou picaduras de insectos.

A mancha pantasma é un síntoma pouco común que corresponde a ataques abortados. Arredordun mínimo punto necrótico central apréciase un fino anel descolorado de 5 a 10 mm de diámetro queadquire tonalidades brancas sobre o froito verde, e amarelas sobre o froito maduro.

Hospedantes

É un fungo cosmopolita e polífago que pode actuar como saprófito ou como parásito sobre máisde 200 plantas diferentes, entre as especies de cultivos hortícolas de invernadoiro destaca pola súa sus-ceptibilidade en berenxena, leituga, pemento, tomate, xudía e cogombro.

Influencia dos factores externos

Altas humidades e temperaturas máis ben frescas, de 5 a 18ºC favorecen o seu desenvolvemento ea formación do seu característico micelio de cor gris cinza sobre as zonas parasitadas. A velocidade depropagación é variable segundo as temperaturas, de maneira que o desenvolvemento acadado durante 6días a 6-7ºC é equivalente ó de 2 días a 16-18ºC.


Realizaranse mostraxes semanalmente. O umbral de intervención establécese cando se detecte apresenza de plantas cos primeiros síntomas e existan condicións favorables para o desenvolvemento dofungo HR: 95% e temperaturas entre 17 e 23 ºC.

En parcelas con antecedentes da enfermidade, poderanse realizar tratamentos preventivos en épocade rego a criterio do técnico responsable, baseados en condicións climáticas e o estado de desenvolve-mento da planta.


147

Aspecto da podremia branda produci-da por B. cinerea en froitos e follas detomate

Síndrome da mancha pantasma provocadapor B. Cinerea en tomate

Control integrado

Mediante o control químico racional, empregado materias activas autorizadas en produción integra-da, seguindo os criterios de intervención expostos anteriormente.


Evita-la presenza de auga libre sobre o cultivo.

En tomate e pemento:

Aplicar pastas funxicidas nos talos.

Con baixo risco (HR baixa) empregar funxicidas xerais. Se o risco é elevado (HR alta, elevadaconcentración de inóculo) hai que empregar funxicidas específicos.

13.1.11. FUNGO da xudía (Uromyces appendiculatus Pers.)

O fungo da xudía atópase estendido por todo o mundo. Trátase dun fungo autoico, por realizartodo o seu ciclo na mesma planta hóspede.

Danos e importancia

Maniféstase por manchas amareladas na face das follas que secorresponden no envés con manchas pardas. No interior destas manchasxorden pústulas de cor parda ó principio que se van ennegrecendo cotempo, e que desprenden abundante po. O ataque tamén afecta a talos eincluso ás casulas.


Realizaranse mostraxes semanais, observando en 25 puntos cada 1.000 metros cadrados a apariciónde síntomas nas follas. O umbral de intervención establécese cando se detecte a presenza de plantas cosprimeiros síntomas e existan condicións ambientais favorables para o seu desenvolvemento de alta humi-dade e temperaturas de 17-23 ºC.

Control integrado

Mediante o control químico racional, empregando materias activas autorizadas en produción inte-grada, seguindo os criterios de intervención expostos anteriormente.


148

Típicas pústulas amarelentas noenvés de follas de xudía, que conte-ñen ecidiosporas do fungo da xudía.


149

13.2. POLINIZACIÓN NATURAL DE CULTIVOS

13.2.1. Introdución

Para poder colleitar froitos dunha planta, na maioría dos casos, a polinización é indispensable, xaque é trala fecundación cando as sementes e o froito empezan a se desenvolveren. Unha flor pódesepolinizar polo vento, por diversos insectos, como as abellas melíferas, as moscas e tamén os paxaros.

Nos cultivos ó exterior, o vento é o principal axente que facilita a polinización, pero dentro doinvernadoiro, ó non existiren correntes de aire, é preciso empregar técnicas alternativas. O emprego dehormonas está restrinxido en produción integrada e aínda que se intentaron moitas técnicas de poliniza-ción, sobre todo con ventiladores e vibradores, o mellor sistema dentro dun invernadoiro é mediante oemprego de abellóns.

O abellón é un gran polinizador; poliniza tódolos cultivos da abella e, a maiores, os de tomate eberenxena, os cales non poliniza a abella. En canto á dinámica do abellón, existe unha gran confusión:moita xente cre que vai de flor en flor e leva o pole dunha a outra, pero non é así. O abellón polinizamediante o movemento das súas ás; crea unha certa corrente de aire que traslada o pole e calla na flor,efectuando un callado óptimo e unha produción excelente.

Abellón polinizando unha flor detomate, un dos cultivos máis proble-máticos neste senso. Os abellóns nonson especies agresivas, e teñenmaior capacidade polanizadora cásabellas

O uso de abellóns redu-ce a aplicación de pro-dutos químicos, fomen-tando a loita biolóxica

A flor do tomate non produce néctar, polo que asabellas non o polinizan. O abellón é especial-mente axeitado para a polinización de cultivosdentro ou fóra do invernadoiro

Os cultivos máis indicados para as colmeas son tomate,berenxena e pemento, nos que se consegue maior produ-ción e maior calidade dos froitos

As vantaxes máis inmediatas queos abellóns ofrecen son que voanincluso con baixas temperaturas apartir de 6-8º C e en días anubra-dos, polo que poden ser emprega-dos no inverno

En España comezou o seu emprego en Almería e Murcia no ano 1991, co obxectivo da poliniza-ción en tomate, pemento, berenxena, cabaciñas e algunhas clases de xudías.

Tendo en conta que os insecticidas e pesticidas son o peor inimigo destes polinizadores, hai insecti-cidas totalmente prohibidos mentres as colmeas permanezan dentro do invernadoiro; en cambio haioutros tolerables: é nese momento cando hai que saca-las colmeas fóra algúns días. Tamén existen algúnsinsecticidas totalmente inofensivos. Polo tanto, o uso de abellóns reduce a aplicación de produtos quími-cos. Ademais, moitos produtos deben substituírse por produtos menos daniños para o medio ambiente.

Nas zonas nas que se empregan abellóns para a polinización de cultivos, nótase que hai un aumen-to considerable do uso de inimigos naturais contra os insectos prexudiciais dos cultivos.

13.2.2.Vantaxes do uso de colmeas con abellóns.

Grande actividade. Voan incluso con baixas temperaturas, a partir de 6-8 ºC e en días anubrados,polo que poden ser empregados no inverno.

Posibilidade de polinizar flores de tomate e berenxena e maior capacidade polinizadora cás abellas.

Os abellóns poden substituír completamente a polinización manual e o emprego de hormonas,o que acarrea unha diminución da man de obra.

Maior produción e calidade superior dos froitos, principalmente en cultivos de tomate e pemento.

Grande homoxeneidade de polinización en todo o invernadoiro.

13.2.3. Manipulación das colmeas

As seguintes directrices son específicas para polinizar tomate, o cultivo que, polo de agora, estásendo maiormente polinizado por abellóns.

Emprazamento e época de emprego

As colmeas débense situar repartidas homoxeneamente no invernadoiro, protexidas de temperatu-ras exteriores extremas, e non tapadas polas plantas ou estruturas do invernadoiro. A introdución noinvernadoiro pódese facer dende o momento en que aparecen as primeiras flores.

Densidade e duración das colmeas

De maneira xeral, é suficiente unha colmea para polinizar entre2.000 e 2.500 metros cadrados de cultivo durante 6 a 8 semanas,aínda que se recomenda unha primeira introdución de 4 a 5 colmeaspor hectárea. O número de colonias necesarias depende do tipo deinvernadoiro o túnel, da estación do ano, da variedade de tomate oucultivo, da densidade de plantación e da presenza de flores, entreoutros factores.

Combinación de produtos fitosanitarios e colmeas de abellóns.Sempre que sexa posible, débense retirar as colmeas o día interior acalquera tratamento con produtos fitosanitarios, e estas non volveránser colocadas no invernadoiro ata pasado o prazo de persistenciacorrespondente.

Hai unha serie de produtos compatibles co uso dos abellóns.Non obstante, recoméndase pechar a tapa das colmeas mentres serealiza o tratamento. O recomendable é solicitar asesoramento técni-co antes de aplicar calquera produto.


150

Disposición de colmaes de abellóns eninvernadoiro para a polinización detomate

13.3. ESPECIFICACIÓNS TÉCNICAS EN CULTIVOS EXTENSIVOS

13.3.1. ESCARAVELLO DA PATACA (Leptinotarsa decemlineata)

Trátase dun coleóptero crisomélido procedente de Estados Unidos, que foi unha das pragas agríco-las máis graves deste século.


O insecto adulto mide 1 cm de lonxitude, ten forma oval e é de cor amarelada nunhas partes eencarnado noutras, con manchas e raias negras. Os ovos son de cor amarela e de forma alongada; o seutamaño é maior dun milímetro e agrúpanse e fíxanse por un dos seus extremos ó envés das follas dapataca. As larvas desenvolvidas miden entre 10 e 15 mm de lonxitude. Pasan por catro estadios e o seucorpo é de cor encarnada, cunha dobre fila de manchas negras en ambos costados do abdome.

Danos indirectos

Os danos producidos polo escaravello, pero principalmente polas larvas, son espectaculares, xa quechegan a devorar e a destruí-las follas, os gromos e os talos tenros, dando lugar á paralización de desen-volvemento dos tubérculos.

Os ataques producidos non inflúen na calidade da pataca, que segue a ser apta para o consumo,pero a contía da colleita é menor.


Realizarase semanalmente, en 5 talos en 5 sitios diferentes da planta-ción (é dicir, 25 talos por plantación). Cóntase o número de adultos, larvaspequenas (1º e 2º estadio) e larvas grandes (3º e 4º estadio) en cada un dostalos. O umbral de intervención para o tratamento establécese cando a mediados individuos por talo sexa de:

0,5 adultos / talo

4 larvas pequenas (1º e 2º estadio) / talo

1,5 larvas grandes (3º e 4º estadio) / talo


151

Detalle dun adulto de L. decemline-ata e a súa posta. Os élitros amare-los con liñas negras son inconfundi-bles e característicos do escarave-llo da pataca

A elevada capacidade de mul-tiplicación e a voracidade doescaravello da pataca podenacabar con toda a parte aéreada planta en pouco tempo

As larvas de escaravello da patacason gordechas e amarelas ou alaran-xadas, cunha dobre fila de manchasnegras laterais

Control integrado

Control con insecticidas de orixe biolóxica

Como produtos recomendados en control integrado, recoméndase o insecticida de orixe bacterianoBacillus thuringiensis, que se debe aplicar nos primeiros estadios de desenvolvemento de Leptinotarsa decemli-neata, alternándoo con outros produtos para evitar resistencias. Como IGR (reguladores do crecemento)é recomendable o Clorfluazuron, que tamén atúa por inxestión sobre os estadios larvarios.


Baseada no emprego de materias activas autorizadas en produción integrada, nas doses recomenda-das ó superar o umbral de tolerancia.

13.3.2. PULGÓN DA PATACA

Os pulgóns son especies de distribución cosmopolita e ampla polifaxia, que afectan a case a totali-dade de plantas cultivadas, tanto ó aire libre como baixo invernadoiro. Posúen un alto poder multiplicati-vo e de adaptación.

Son varias as especies de pulgóns que poden desenvolverse dobre as follas, talos ou partes máisnovas da pataca (Myzus persicae, Aphis frangulae, Aulacorthum solari, Macrosiphum euphorbiae…)

Danos directos

Os átidos poden causar danos de diversas maneiras: co seu esti-lete extraen nutrientes das plantas, e así debilítanas. As infestaciónsdas follas darán lugar logo á súa deformación. Excretan o exceso deazucre consumido como melaza, sobre a que medran os fungos daespecie de congro.

Sen dúbida, os máis importantes son os danos indirectos, xa quealgunhas especies son vectores de enfermidades víricas, coma o "VirusY" da pataca.

Método de mostraxe

Dende o momento da xermolación débense iniciar controis sema-nais sobre 50 follas elixidas da seguinte maneira:

En 10 zonas da plantación seleccionar 5 plantas en filas diferen-tes, elixindo 1 folla da parte media da planta. Ademais, opcionalmentepoderanse colocar trampas engomadas amarelas e trampas engomadasamarelas de auga, contando semanalmente as capturas existentes, o quecontribúe á detección do pulgón.


Poderase realizar unha intervención cando:

dende a xermolación ata o inicio da tuberización, 2 pulgóns / folla

dende o inicio da tuberización ata 2 semanas antes da morte do talo: 4 pulgóns / folla

dende as 2 semanas da morte do talo: 10 pulgóns / folla


152

a

b

Aspecto dunha colonia de pulgóns(Macrosiphum euphorbiae)

As trampas engomadas amarelas coló-canse no campo con marcos de madei-ra ou estacas de caña. Tralo aporqueinstálanse as trampas, cunha densida-de de 20 a 40 trampas por hectárea noscasos de detección e seguimento

Control integrado

Os métodos de control deben respectar no posible ós numerosos inimigos naturais. No caso docontrol biolóxico de pulgón, cómpre dicir que se comercializan numerosos axentes para ser empregadosen cultivos de invernadoiro, ó contrario que para os cultivos ó aire libre.

Control biolóxico

Harmonia axyridis é un excelente depredador de pulgóns que pertence áfamilia dos Coccinélidos. Tanto a larva como o adulto consumen gran parte depulgóns. Un adulto pode chegar a vivir 6 meses, e se dispón de comida dabon-do, pode pór ata 3.800 ovos. As larvas como os adultos de Harmonia podenconsumir ata 150 pulgóns por día.

Xeralmente, Harmonia pode ser empregada contra calquera especie depulgón na maioría dos cultivos, tanto en invernadoiro como ó aire libre. As lar-vas de Harmonia introduciranse cando a poboación de pulgóns non é aíndademasiado alta. Non se debe agardar a que a poboación sexa moi grande.Aconséllase realizar unha única ceiba sobre as áreas afectadas.


Os tratamentos realizaranse con produtos químicos autorizados para produción integrada e ásdoses recomendadas, aínda que non supoñen un medio de loita efectiva contra o virus "Y" da pataca. Aúnica maneira de reduci-los danos é o emprego de semente de calidade certificada libre de virus.

13.3.3. TRAZA DA PATACA (Phthorimaea operculella Zell.)

É de orixe americana, pero estendeuse por todo o mundo. Ataca a todo tipo de solanáceas e espe-cialmente á pataca. Os seus ataques son moi importantes porque a eiruga vive nos tubérculos e os danosmaniféstanse nas patacas que se gardan nos almacéns.


O adulto ten unha lonxitude que non acada o centímetro, con ás de cor gris con manchas negrasque terminan en flecos. A larva é branca-rosácea, cos extremos escuros. Pupan dentro dun abrocho decor clara. Os ovos son ovais e de cor branca ó principio e escurécense despois.


As femias son de hábitos crepusculares. Para face-la posta prefiren os tubérculos de patacas, perotamén poden facela na parte aérea e en outras solanáceas. A larva penetra na planta e vive como minado-ra en follas e talo. Nos tubérculos inicia as galerías nas bases dos gromos. Dentro do tubérculo, a eirugainicialmente escava galerías superficiais e despois máis profundas. Ó final do desenvolvemento adoitaabandona-la galería para crisalidar, aínda que tamén pode facelo no interior do tubérculo.


153

a

b

Adulto de depredadorHarmonia axyridis, excelentedepredador de pulgóns

Adulto de P. operculella Aspecto das larvas e danos produ-cidos polas eirugas de P. opercule-lla en tubérculos

A "pombiña" é natural de rexións cálidas, polo que só voa con temperaturas moi altas. Nos sitioscon maiores temperaturas, como os almacéns, o ciclo repítese durante o inverno, e en condicións máisfrías, coma no campo, inverna en forma de pupa nos restos de cultivo.

Danos indirectos

Os danos que causa na parte aérea son insignificantes. Nos tubérculos de pataca almacenada, osdanos poden ser moi importantes. As patacas podrecen polo ataque de fungos e bacterias do solo, que sedesenvolven nas galerías abertas polas eirugas.


Se se empregan trampas de feromonas sexuais para o control de adultos, débense realizar trata-mentos nos máximos das curvas de voo.

Control integrado

Unha forma de combater a traza é elimina-los machos, o que se consegue atraéndoos, capturándo-os e matándoos por medio de trampas con feromonas sexuais ou trampas de luz. Para a detección eseguimento da "pombiña", son necesarias de 1 a 2 trampas con feromona por hectárea, colocadas á altu-ra do cultivo.

As trampas débense colocar en primavera, antes dos primeiros voos dos adultos, e semanalmentecontaranse as capturas de bolboretas. Realizarase un tratamento químico en vexetación, cun insecticidaautorizado en produción integrada, cando se observe o máximo voo de machos nas trampas.

A trampa axeitada para a captura de "pombiñas" é a trampa para trazas, en cuxo interior se colocaunha pastilla de DDVP para que os insectos atrapados morran. O difusor de feromona colócase nunhagaiola situada no centro da trampa.


En caso de ataques fortes, destrución dos restos de cultivo, así como dos tubérculos atascados.

Semente profunda, ben aporcado, e solo libre de malas herbas.


154

As larvas da "pombiña"comen no interior dasfollas, barrenan gromos,talos e tubérculos

Coloca-la gaiola na tapa datrampa

Introduci-lo difusor deferomona

Pecha-la gaiola

Dano causado nos tubérculos. As larvas raspan acasca dos tubérculos e logo métense no interiorpara se alimentaren, producíndolles túneles quea veces se podrecen

Empregar pataca de sementeira sa.

Desinfección de almacén, se se vai almacenar pataca.

13.3.4.VERMES GRISES (Agrotis segutum e Agrotis ipsilon)

Denomínase así a un conxunto de especies de noctúidos que corresponde a un complexo grupo deespecies de Agrotis, nos cales as larvas teñen unhas cores grisáceas, son lisas e brillantes; cando as larvasestán desenvolvidas viven no solo. Os adultos son de cores apagados.


A. segetum pasa polo inverno como larva de últimos estadios en diapausa enterrada no solo.Cando chega a primavera completa o seu desenvolvemento, e sobre marzo e abril comezan os primeirosvoos dos adultos, cun máximo de abril/maio, e pódense producir danos máis graves. O dano prodúcesepola larva, nunca polos adultos, e poden presentar 1 ou 2 xeracións ó ano. Aliméntase só durante a noite,e permanece oculta de día no solo, a pouca profundidade, e envolta coma unha rosquilla.

Plantas hospedantes

Son tipicamente praga en pataca, cebola, millo, etc.

Danos directos

Os danos son producidos polas larvas desenvolvidas (L3 e seguintes) sobre raíces, tubérculos, follasinferiores, así como no pescozo da planta. Nese último caso depende do desenvolvemento da planta edas larvas para que ese dano sexa de importancia económica. Cando o cultivo pasa dun certo estadofenolóxico e o pescozo da planta ten un grosor suficientemente grande, aínda que se produza o ataqueda planta é capaz de seguir o seu desenvolvemento e non se ve afectada na súa evolución.

Umbral de tolerancia e Control Integrado

Ídem que na "pombiña" da pataca.

Insecticidas de orixe biolóxica

O IGR (regulador do crecemento): Azadiractin, insecticida vexetal, ten efectos sobre tódolos esta-dos larvarios e pupais de Agrotis spp e non ten efectos sobre ovos nin adultos. Actúa por contacto einxestión interferindo nos procesos de muda. As larvas afectadas deixan de comer e morren.

13.3.5.VERMES BRANCOS (Melolontha melolontha)

Os vermes brancos viven baixo terra e aliméntase de raíces e tubérculos. Causan danos importan-tes en pataca e cultivos hortícolas.


155

Adulto de verme gris (Agrotis segetum Os vermes grises viven no solo. As eiru-gas teñen coloracións grisáceos e envól-vense con facilidade

a


156


O aspecto das larvas é moi característico e responde ó tipo escaraveiforme. Corpo branquecino,arqueado de 40-45 mm de lonxitude, con tegumentos brandos e carnosos, patas longas pero débiles,cabeza amarela ben desenvolvida e a parte final do abdome abultada de cor azulada, de maneira quetransparenta os alimentos.


As femias realizan a posta no solo, en galerías de 10 a 15 cm de profundidade. As larvas teñen undesenvolvemento lento, é dicir, o período en estado de larva ten unha duración de 2 ou 3 anos. Duranteeste tempo, a larva é activa agás no inverno, época na que se enterra a maior profundidade e permaneceinactiva ata a primavera seguinte.

Danos directos

As larvas masticadoras devoran raíces de multitude de plantas, bulbos ou tubérculos, facendo galeríasque merman a calidade e diminúen a produción, tendo lugar ademais infeccións por fungos ou bacterias dosolo, o que orixina en moitos casos focos de putrefacción. Ataca a vide, céspedes, prados e na horta éfunesta, xa que, por te-lo solo ben labrado, son eses os lugares preferidos por estes vermes brancos.

Métodos de control

Con respecto á loita integrada, ensaiáronse novidosos métodos na loita biolóxica, e tamén insectici-das de orixe biolóxica, aínda que de este último tipo aínda non existen ensaios contra o verme branco enEspaña.

Control biolóxico

O que mellor resultados presenta é o nematodo parásito "Heterohabditis bacteriophora Poinar". Esenematodo comercialízase actualmente para o control de vermes brancos no solo (Anoxia villosa,Melolontha…) cuxas larvas viven no solo e en maior ou menor medida aliméntanse de raíces.

Heterohabditis bacteriophora vive en simbiose cunhas bacterias que son as que verdadeiramente para-sitan o verme branco. O nematodo móvese polo solo atraído polas feromonas que emiten os vermesbrancos, portando no seu interior estas bacterias. Cando atopa unha larva de verme branco, as bacterias

que porta invaden a larva e ésta morre en pouco tempo, alimentándoseos dous de ela e volvendo así a comeza-lo ciclo.

O produto comercial distribúese en bolsas que conteñen arredorde 50 a 500 millóns de nematodos nun substrato que permite suspendero seu contido en auga, de maneira que pode ser aplicado con regadeira,equipo de pulverización ou a través do sistema de rego por goteo. Pararealizar o tratamento o solo debe estar húmido e manterse nesas condi-cións, cando menos, os 20 días seguintes.

Larva de verme branco, arqueada, bran-quecina e co final do abdome abultado

Crisálida de insecto rodeada de nema-todos Heterohabditis bacteriophara

Aspecto característico dos tubérculos atacadospola larva do verme branco da pataca

a


157

Insecticidas de orixe biolóxica

Beauvería brongniartii é un fungo entomopatóxeno cuxas esporas parasitan o verme branco en tódo-los seus sentidos, dende ovo a adulto. Unha vez que as esporas conseguen entrar no interior do insecto,medran e desenvolven con rapidez de forma que o insecto morre e o fungo reprodúcese cubrindo todoou parte do insecto cun halo abrancazado producindo numerosas esperas que, de alcanzar a outro insec-to, repetirían o ciclo.

Loita química

A loita contra o verme branco pódese facer sobre as formas adultas ou sobre as larvas. Os trata-mentos máis estendidos son ó chan, para elimina-las larvas mediante o emprego de insecticidas autoriza-das en produción integrada, respectando as doses e os prazos de seguridade.

Medidas culturais

Resulta moi eficaz, cando o cultivo o permita, que as larvas queden expostas ó exterior, xa quemorrerían rapidamente por desecación; ademais son presa fácil de depredadores do solo e paxaros insec-tívoros, pero cómpre vixiar que os tubérculos nunca queden expostos.

Rotación de cultivos; en caso de alto grao de infestación absterse de sementar pataca nunha mesmaparcela varias veces seguidas é o máis recomendable.

Colleita oportuna; recoméndase colleita-la pataca no momento mesmo da súa madurez fisiolóxica,xa que deixar que permaneza no solo aumenta a posibilidade de danos ó tubérculo por pragas.

13.3.6.VERME DE ARAME (Agriotes sp.)

As larvas dos coleópteros da familia Elateridae coñécense como vermes de arame, debido á delga-dez e rixidez dos seus corpos.


b

c

c

Larva de verme branco parasitada polofungo Beauveria brongniartii, á esquerda, ópé da outra larva sa

As larvas de elatéridos son ama-relas e de aspecto ríxido.Denomínanse vermes de arame.

Os elatéridos adultos teñen unha formatípica en oxiva e saltan cun mecanismoespecial cando caen boca abaixo pararecupera-la posición normal.

Aspecto dun verme branco adultoparasitado por Beauvería brongniartii

A larva é cilíndrica e alongada, cun tegumento moi esclerotizado de cor amarelo, alaranxado oumarrón. Miden arredor de 20 mm de lonxitude e posúen unha cutícula dura que lles proporciona certarixidez e tarda en desenvolverse 4 anos, alimentándose os dous primeiros de materia orgánica en descom-posición.

Danos e importancia

O verme inverna nas capas profundas do solo, e na primavera chega á zona radicular. Os tubércu-los atacados presentan oquedades, pero en ataques temperáns o tecido cicatriza arredor do burato daentrada.

Os maiores danos realízaos sobre patacas de media estación e tardías, ocasionando a depreciaciónda colleita.

Control integrado

Ídem ca en vermes brancos.

13.3.7. NEMATODO DO QUISTE (Globodera rostochiensis Woll)

Praga cunha alta incidencia en determinadas zonas de Galicia onde maior importancia ten o cultivoda pataca e que produce importantes perdas no rendemento do cultivo.


Os machos adultos son vermiformes e alongados, microscópicos (orde de micrómetros mm), emóvense libremente. As femias son globosas en forma de pera e sedentarias de cor branca ou amarela clara.Os ovos son esféricos e están retidos no interior do corpo enquistado da femia. No interior dos mesmosrealízanse as dúas primeiras mudas, ata o segundo estadio (J2) que sae do ovo e penetra nunha raíz. Os (J2)na boca presentan un estilete a modo de agulla coa que succionan o alimento, logo sofren tres mudas atatransformarse en adultos.

Hospedantes

Estes nematodos presentan como hospedantes a solanáceas cultivadas (pataca, tomate e berenxena)e algunhas adventicias como Dulcamara (Solanum dulcamara), Estramonio (Datura stramonium). Os exuda-dos radiculares destas plantas provocan a eclosión dos estadios xuvenís (J2) situados nos quistes.


Os xuvenís de segundo estadio (J2) emerxen dos quistes en presenza dos exudados radiculares dapataca e invaden as raíces, onde se fixan a elas e se alimentan dos seus contidos celulares. Aquí, fixados áraíz, sofren tres mudas ata transformarse en adultos.

Os machos adultos viven de forma libre no solo. As femias, ó final do desenvolvemento engrosanmoito, e fanse visibles sobre a raíz da pataca como pequenas boliñas de 0,5 mm de diámetro.


158

Femias (cor branca e amarelo claro) e corpo da femiaenquistado (color marrón) de G. rostochiensis incrus-tadas nas raíces da pataca

Detalle da cabeza e doestilete dun xuvenil do2º estadio (J2)

As femias visibles sobre as raíces son brancas e, despois, de cor amarela clara; trala cópula, osovos son conservados no interior do seu corpo, que se enquista e pode permanecer moitos anos enforma de quiste.

Danos directos

O nematodo provoca perdas de rendemento no cultivo (tamaño e peso dos tubérculos) e a plantaafectada presenta un mal crecemento: con síntomas de clorose, ananismo, marchitez, gromos malforma-dos, follas pequenas e morte prematura. Estes síntomas aparecen primeiro en rodais e acábanse esten-dendo a toda a parcela.

Todo factor desfavorable ó cultivo aumenta os seus danos; por exemplo, a falta de auga que seproduce nos solos areosos provoca que estes sexan os máis afectados. A súa presenza agrava os danos,tamén, debidos a outras enfermidades, como Verticillium ou Rizoctonía. O dano relaciónase co nivel deinfestación inicial do terreo, medida como número de formas xuvenís por gramo de solo (J2 / gr). Ovalor deste umbral varía coas poboacións (algunhas son máis perigosas outras) e coas variedades depataca.

Método de mostraxe

Pódense realizar mostraxes sobre o terreo ou sobre as propias raíces das plantas para determinar sese observa o corpo da femia engrosado sobre as mesmas.

É recomendable mostrear o solo da parcela antes de sementar; 50 catas/parcela, recollidas en zig-zag, con bastón holandés, recollendo 1 kg de solo. Co cultivo implantado, pódense recoller mostras deraíces para a súa análise en 50 puntos por hectárea e envialas ó laboratorio que designe a administración.


As parcelas con antecedentes de nematodos poderanse tratar sen a presenza de síntomas, ou nocaso de mostrear o solo indícanse de forma orientativa as seguintes perdas de rendemento en relacióncoas formas viables de ovos e larvas do segundo estadio (J2) por gramo de solo:


159

Quiste duna femia de G. rostochiensis seg-mentado en cuxo interior chegan a alber-gar entre 200-300 ovos

Detalle dun rodal nunha pataqueira. Os síntomas aparecen, óprincipio, en rodais e acábanse estendendo a toda a parcela

Aspecto dun estadio xuvenil(J2) de G. rostochiensis

2 formas viables: comezan danos.

10 formas viables: 10 % de perdas

30 formas viables: 15% de perdas

50 formas viables: entre 18-25 % de perdas.

Métodos de control:

Loita química

Os nematicidas máis comúns son produtos tóxicos, residuais,de amplo espectro, e cun elevado prazo de seguridade (arredor dos2-3 meses), polo que de realizarse a loita química só se consideraxustificado en parcelas con antecedentes ou que a través de mostra-xes se evidencie que superen o umbral de tolerancia.

Os tratamentos realizaranse seleccionando de entre as materiasactivas que exerzan un control efectivo, as de menor toxicidade res-pectando as doses e os prazos de seguridade recomendados. O trata-mentos realizaranse nos focos ou de forma xeneralizada cando o

número de focos detectados sexa maior de un por cada 1000 m2.

Medidas culturais

As medidas culturais son as máis recomendables, dada la elevada toxicidade dos nematicidas; asmáis destacables son:

A rotación de cultivos: en casos de alto grao de infestación, manter unha parcela dous anossen cultivar pataca diminúe drasticamente o número de quistes viables no solo.

Medidas profilácticas: a profilaxe debe comezarse polo rexeitamento de todo o material conta-minado directa o indirectamente destinado á multiplicación, polo que é necesario empregar pataca desementeira certificada.

Emprego de variedades resistentes: permite en primeira instancia reducir as poboacións denematodos no solo nun 60-80% anualmente, aínda que se incorre no risco de seleccionar outras especiesde nematodos presentes no solo, despois de ser cultivadas 3 ou 4 veces nunha parcela.

Limpar a terra de apeiros, rodas de tractor e botas que trasladan os quistes de nematodosdunha parcela a outra propagando a infección.

Outras medidas de control son a solarización ou a inundación da parcela no verán, ámbalasdúas de difícil utilización na nosa zona de cultivo.

13.3.8. MILDEU DA PATACA (Phytophtora infestans (Mont.) de By)

Trátase da enfermidade máis importante que afecta ó cultivo da pataca, e é a que produce maioresperdas económicas en todo o mundo. Para que se desenvolva a enfermidade deben confluír os seguintesfactores:

dispoñibilidade de inóculo

sensibilidade varietal

temperatura axeitada

humidade relativa axeitada


160

a

b

Detalle de femias e quistes de G. rosto-chiensis sobre raíces de pataca


161

Na actualidade non existe ningunha variedade comercial completamente resistente ó mildeu, peroos melloradores están traballando en introducir resistencias polixenéticas que non poden ser superadaspolo fungo.


Os síntomas son unhas amplas manchas pardas, difusas e irregulares situadas preto dos bordos dosfoliolos, que evolucionan a cor negra e disemínanse polos pecíolos cara o talo. Se o ataque é moi fortepode incluso afectar ós tubérculos, dando lugar a podremias.

Métodos de mostraxe e umbral de tolerancia

Para o control axeitado do mildeu, é necesaria unha estaciónmeteorolóxica, ben na propia plantación ou ben o máis próximo posi-ble a ela, que mostre en todo momento a temperatura e a humidaderelativa.

Para determina-lo momento de realiza-lo primeiro tratamento,existen dous métodos; ámbolos dous débense comezar cando o cultivoacade o 50% de emerxencia.

Método 1:

Seguimento das condicións de temperatura e humidade relativa para determina-lo ÍndiceAcumulado segundo a seguinte táboa.

Débese intervir de 7 a 14 días despois de que o índice acumulado chega a 18 - 20 ºC.

Lesión en folla de pataca causada polomildeu Phytophthora infestans

Estación meteorolóxica situada ó pédun cultivo de pataca

Lesións do mildeu en pecíolos etalos de pataca. As partes ataca-das permanecen firmes, de aí osobrenome de podremia seca

CALCULO DOINDICE

Temperatura media (ºC) durante o período en quea humidade relativa (Hr) é do 90% ou superior

7,2 a11,7

11,7 a15

15 a26,8

máis de 26,5

0 0 0

0 0 1

0 1 2

1 2 3

2 3 4

3 4 4

4

0 - 9

Horasininterrompi-das de humi-dade relativa(Hr) maior do

90%

10 - 12

13 - 15

16 - 18

19 - 21

22 - 24

+ 25 4 4

Non seacumulan

valores


162

Método 2:

Determina o primeiro tratamento predicindo o comezo da enfermidade de 7 a 14 días despois dorexistro de 10 días consecutivos de choiva favorable, considerando día de choiva favorable cando:

A temperatura media dos 5 días precedentes é de 25,5º C:Se a temperatura media do 5º día é de 25,5º C, comeza a contar.

Se a temperatura media do 5º día é de 7,2º C, non se inclúe este día na conta, e non comezaa contar.

O total de choiva caída nos 10 días precedentes é de 30 mm.Control integrado

O control da enfermidade fundaméntase na realización dos tratamentosno momento axeitado, antes de que haxa síntomas visibles na parcela. É funda-mental que os tratamentos se apliquen dende o punto de vista preventivo. Poristo contamos con sistemas que nos permiten predicir cando vai aparece-laenfermidade.

Unha vez que sabemos o momento no que aparecerá a enfermidade, reali-zarase o tratamento con produtos químicos autorizados en produción integrada,respectando as doses e os prazos de seguridade.

Medidas culturais

Emprego de variedades resistentes.

Destrución de posibles fontes de inóculo como montóns de residuos agrícolas.

Manter unha boa cobertura do terreo por medio de aporques axeitados.

Recolección dos tubérculos afectados antes de almacenalos.

Durante o almacenamento a ventilación será axeitada, mantendo a temperatura o máis baixaposible.

13.3.9. NEGRÓN DA PATACA (Alternaria solani (Ell. e Mart.) Sor.)

Esta enfermidade adoita afectar ós talos e follas da planta, e en menor medida, ós tubérculos.


A infección comeza nas follas máis vellas, dando lugar a pequenasmanchas circulares que van escurecendo a medida que medran. En ocasiónsas lesións presentan aneis concéntricos de cor variable entre marrón escuroe negro. O desenvolvemento da enfermidade ten lugar durante os períodosde humidade e seca de forma alternativa.


A mostraxe para a detección temperá de Alternaria comezará con observacións de 40 a 50 díasdespois da emerxencia. Observaranse semanalmente 10 follas da metade inferior da planta (excluíndo asmortas) en 10 zonas da plantación, contando o número de follas que manifesten síntomas temperáns de

Aspecto das esporas dofungo "P. infestans" sobreunha folla de pataca, vistoó microscopio electrónico

Lesión de A. solani en follas depataca

Alternaria. O umbral para o tratamento establécese cando se detectan algunhas manchas sobre as follasbaixas.

Control integrado

Baseado na aplicación de funxicidas autorizados en produción integrada, respectando as doses e osprazos logo de supera-lo umbral de tolerancia.

Ademais, recoméndase:

Realizar amplas rotacións de cultivos.

Utilización de cultivares menos susceptibles ó ataque de Alternaria.

Destrución de restos de cultivares anteriores.

13.3.10. TRADE DO MILLO (Sesamia nonagrioides, Ostrinia nubilalis)

Hai dúas especies de trades ou barrenadores do millo: o noctúido Sesamia nonagrioides e o pirálidoOstrinia nubilalis. O ciclo vital e os danos producidos son semellantes en ámbalas dúas especies, se ben émáis intenso o ataque de Sesamia. No noso país aparecen as dúas especies xuntas, incluso ás veces namesma caña.


Os adultos de Sesamia poden chegar a medir entre 3 e 4 cm de lonxitude. As ás anteriores son decor amarela clara, cunha franxa distal escura cuns puntos negros. As ás posteriores son brancas. As eiru-gas son rosáceas polo dorso e brancas pola súa parte ventral, chegando a acadar os 4 cm.

Os adultos de Ostrinia son máis pequenos, entre 2 e 3 cm; tamén teñen coloracións máis escuras evariables. A eiruga de Ostrinia é máis pequena, ata uns 2 cm, de cor amarela grisácea cunha banda escurano dorso e puntos negros. Os ovos son globosos, achatados e postos en grupo.


Invernan en forma de eiruga desenvolvida dentro da cana de millo; cristalizan na mesma caña e oadulto sae en maio. En primavera adoitan aparecer antes os adultos de Ostrinia cós de Sesamia. Os danosprovocados pola primeira xeración, en xeral, non son elevados. Fan postas nas malas herbas ou nas plan-tas novas; unha femia pode poñer uns 500 ovos.

Ós poucos días emerxen as eirugas que se alimentan das follas, e que penetran pronto no interiordo talo, aínda que as de Sesamia tenden a alimentárense máis tempo no envés das follas antes de penetrar.A larva prepara o orificio de saída do futuro adulto antes de pupar. As bolboretas de segunda xeraciónpoñen os ovos nas plantas de millo. A Ostrinia ponos no envés de calquera folla mentres que a Sesamiadeposítaos entre a casula da folla e o talo, normalmente nas follas inferiores.


163

Eiruga de Ostrinia nubialis atacandounha mazaroca

Eiruga de S. nonagrioides atacandounha mazaroca

As eirugas de segunda xeración poden atacar calquera parte da planta. As larvas novas adoitanpenetrar ó interior da cana destruíndo a medula, o que produce o debilitamento do talo e o encamado daplanta. Isto provoca perdas no rendemento do cultivo, ó que hai que sumar o ataque directo sobre amazaroca. Nas condicións ambientais galegas ten dous ciclos anuais.

Danos indirectos

As galerías que escarvan no interior da cana destrúen a medula, co que a planta se debilita, provo-cando a redución da colleita. Tamén pode vivir no interior da mazaroca. As plantas atacadas rompenpolo pé moi doadamente.

Métodos de control

O control da praga do trade tense intentado por diversos métodos: control químico (empregandoinsecticidas), agronómico (cambiando as prácticas culturais), biolóxico (empregando parásitos das larvasou ovos) e control xenético (desenvolvendo plantas transxénicas resistentes ou variedades resistentes óataque da praga). Cada método debe contribuír en distinta medida á diminución do efecto da praga e, enningún caso, un método ten que excluír ós demais.

Control mediante manexo de feromonas sexuais e trampas

Unha maneira de combate-la traza é eliminando os machos, o que se consegue atraéndoos, captu-rándoos e matándoos por medio de trampas con feromonas sexuais. Para a "detección e seguimento" dotrade, son necesarias 1 ou 2 trampas con feromona por hectárea, colocadas á altura do cultivo.

As trampas débense colocar en primavera, antes dos primeiros voos dos adultos, e semanalmentecontaranse as capturas de bolboretas para a confección da curva de voo.


164

Danos producidos polo trade do millo en talos e gromosdo millo

Femia adulta de Ostrinia nubilalis (esquerda) e macho(dereita)

Trampa para trazas: odifusor de feromonaalóxase no interior dagaiola

a

Mediante umbrais de tolerancia establecidos en cada zona, defínese despois o momento de adoptarmedidas de control que poden ser: capturas masivas, control biolóxico, ou insecticidas de orixe biolóxica,e loita química racional (se o estado de desenvolvemento da raíz permite a aplicación dun tratamento).

Para facer "capturas masivas" auméntase a cantidade de trampas por superficie, segundo a situacióne a homoxeneidade das parcelas. Unha trampa controla unha superficie de 500 a 1000 metros cadrados.Isto tradúcese nunha densidade de 10 a 20 trampas por hectárea.

A trampa axeitada para a captura do trade é a trampa para trazas, en cuxo interior se coloca unhapastilla de DDVP para que os insectos atrapados morran. O difusor de feromona colócase na gaiolasituada no centro da tapa da trampa.

Polo que respecta á "confusión sexual", estanse a realizar probas no campo, que nunha primeiraetapa se realizarán para o control de Sesamia nonagroides.

Control de insecticidas de orixe biolóxica

Os trades pódense controlar tratando en pulverización as plantas durante o período de eclosióndos ovos, para acadar as larvas neonatas antes de que penetren nos talos. Recoméndanse: Baccillus thurin-giensis, que actúa por inxestión: as larvas paralízanse, deixan de se alimentaren e morren. A Azadiractina(inhibidor do crecemento) tamén dá moi bos resultados sobre os estadios larvarios.

Loita química

O emprego de insecticidas é especialmente ineficaz par o control desta praga, posto que as larvasviven a maior parte do tempo no interior da cana, ademais da imposibilidade de realizar tratamentos enfases avanzadas do cultivo. Ademais, os insecticidas arrastran o problema de que os seus residuos podenser tóxicos para os organismos beneficiosos e a saúde humana. Recoméndanse insecticidas autorizadosen produción integrada (baixa toxicidade e selectivos) e ás doses recomendadas.

Control biolóxico

O emprego da avispa parásita Trichogramma spp, deu bos resultados na loita contra Ostrinia nubilalis,pero non se probou aínda contra Sesamia. Trátase dun diminuto endoparasitoide, que apenas se ve a sim-ple vista, que parasita ovos de Ostrinia. Os ovos de Trichogramma desenvólvense no interior dos de Ostrinia,e ó cabo de 5 a 7 días póñense de cor escura. Unha femia de Trichogramma pode poñer de 30 a 90 en 7días. As ceibas débense realizar cando se observen as primeiras bolboretas. Comercialízanse en estado depupa negra en tarxetas para pendurar das plantas (unha caixa adoita conter 7 tiras de 6 tarxetas, das quesairán unhas 10.000 Trichogrammas).


165

b

c

d

Trichogramma, é unha avespa caseimperceptible a simple vista. Aspectoda avespa poñendo os seus ovos nointerior dos ovos de trade de millo(Ostrinia nubilalis)

As cápsulas colócanse uniformementepor todo o cultivo cando as bolboretasde Ostrinia están poñendo os seus ovosno millo

Control de tipo cultural

Este tipo de control é doadamente compatible con outros métodos, por exemplo no millo. Nascondicións galegas sería conveniente realizar "sementeiras temperás" para evita-lo ataque da segundaxeración dos trades. Esta ten o seu pico a finais de agosto, e nese momento as plantas de millo que sesementaron cedo encontraranse nun estado de desenvolvemento no que os danos producidos pola pragaserían menores.

Por outra parte, en ocasións un labor oportuno reduce a poboación do axente produtor da praga,polo que para reduci-las poboacións de trades recoméndase arrinca-lo restroballo triturado.

13.3.11. TÍPULA DOS PRADOS (Tipula spp.)

O seu aspecto externo lembra ós grandes mosquitos que viven entre a vexetación. As larvas soncilíndricas e alongadas, e desenvólvense no solo, alimentándose de materia orgánica e de raíces.


Os adultos son mosquitos de gran tamaño de cor grisácea, co abdome máis amarelado no caso dafemia, e de 1,5 a 2,5 cm de tamaño. Os ovos son alongados de cor negra metálica. As larvas desenvolvi-das acadan máis de 3 cm de lonxitude e son de cor gris e aspecto terroso. Ten unha consistencia durapolo que é moi difícil de esmagar. A pupa é algo máis pequena cá larva, pero da mesma coloración.


Os adultos con hábitos diúrnos voan en primavera e principios de verán por riba da vexetación,preto do chan. Estímase que ten dúas xeracións anuais, unha en primavera e outra en outono. O invernopásao no solo en forma de larva activa, que posteriormente se transformará en pupa. As femias da pri-meira xeración aparecen en primavera e realizan varias postas no solo introducindo na terra varios centosde ovos. Prefire realizala nos terreos húmidos, de regadío ou con abundante vexetación, xa que a humi-dade é necesaria para que o ovo se desenvolva.


166

Cada cápsula contén arredor de 600 pupas(ovos de Ostrinia parasitados porTrichogramma). As avespas emerxen por minús-culos buratos de escape 5 días despois da intro-dución

As típulas presentan o aspecto dun mos-quito de ás grandes e patas longas e frá-xiles. Na súa fase adulta carecen deimportancia agrícola

As larvas de típulas desenvólvense nosolo, alimentándose de raíces e outrosórganos vexetais a nivel do solo

Os ovos de trade parasitados porTrichogramma diferéncianse enque ó cabo de 5 a 7 días póñensede cor escura

e

Hospedantes

Son especies moi polífagas, cuxo desenvolvemento ten lugar en hortícolas en xeral e en praderías,alfalfa, céspedes e cultivos nos que pode encontrar as condicións de humidade requiridas para a súa vida.

Danos directos

Provocados polas larvas, que en principio adoitan alimentar-se de restos vexetais e humus, consumen logo raíces e nútrense dopescozo e das follas de plántulas que se atopan ó nivel do solo. Poloxeral, de día permanecen no interior do solo en posición máis oumenos vertical, e saen de noite para tomar alimento.


A mostraxe realízase en "cepellóns" de 40x40x10 cm, efectuando un reconto do número de lar-vas presentes no terreo. En cada parcela realizarase un mínimo de 3 mostras. O umbral de tratamento,segundo diversos autores, establécese arredor de 100 larvas por metro cadrado.

Control integrado

Na loita química recoméndanse tratamentos en outono ou en inverno (xaneiro - febreiro) ó superaro umbral de intervención, con produtos autorizados en produción integrada, ás doses recomendadas erespectando os prazos de seguridade.

Control biolóxico

Steinernema feltiae é un nematodo entomopatóxeno empregado para o control biolóxico de larvas denematodos de Tipula oleracea e Tipula paludosa e outros insectos, que se probou en Estados Unidos,Francia, Alemaña, etc,. e co que se obtiveron bos resultados.

Este nematodo agarda no solo a aparición das súas vítimas, ás cales penetra activamente pola boca,ano ou aberturas respiratorias; ó comeza-la súa alimentación, as bacterias do tracto intestinal do nemato-do dispérsanse polo interior da larva parasitada, multiplícanse e destrúen os seus tecidos, transformándo-os en produtos que o nematodo pode absorber doadamente. A larva morre en poucos días (24-72 horas).Os insectos infectados adquiren unha cor entre amarela e marrón clara, e vólvense mucosos; son difícilesde observar. Os nematodos reprodúcense e abandona a larva morta no estadio de larva 3.


167

Lesións provocadas polas larvasde típula nas follas dunha plántula

Aspecto do nematodo Steinernema feltiae,ocal mostra unha asociación mutualista conbacterias, que son as que producen rapida-mente a morte da larva hospedeira

Larva infectada por Steinernema feltiae.Os nematodos son claramente visiblesdentro da cavidade do corpo da larva

a

b

Para que o tratamento sexa activo o solo debe estar húmido e atemperatura do substrato ha de comprender entre 10 - 30 ºC. Estesprodutos aplicaranse mediante regadeira, rego por goteo ou pulveri-zación groseira. Os formulados comerciais conteñen arredor de 50millóns de nematodos xuvenís.

Os nematodos mestúranse cun substrato inerte (vermiculita), eno momento da mestura coa auga despéganse da materia inerte e for-man unha suspensión. Un envase de 50 millóns de nematodos servepara tratar 50 metros cadrados.

Medidas culturais

Débense evitar condicións de excesiva humidade sobre o terreo, pois é vital para o seu desenvol-vemento, polo que é recomendable unha correcta drenaxe nas praderías e campos de cultivo. Os labo-res de cultivo axudan a diminuí-lo número de larvas. En casos de ataques reiterados aconséllase rota-ción de cultivos.


168

b

As pupas da esquerda están infectadas conematodo Steinernema feltiae; as da derei-ta, sas, non están infectadas

13.4. ESPECIFICACIÓNS TÉCNICAS NO VIÑEDO

TRAZA DO ACIO (Lobesia botrana)

Posiblemente, a traza do acio sexa a praga máis importante do cultivo da vide no noso país. Taménse coñece como verme das uvas, fiandeiro, etc. Hai ademais outras especies que son coñecidas como tra-zas do acio, entre as que podemos citar: Eupoecilia (Clysia), Ambiguella e Cryptoblabes Gnidiella. Sen embargo,a Lobesia Botrana é a máis estendida e moito máis importante cás demais.


O adulto ten uns 12 mm de envergadura e as ás de cor marrón con diversos tons claros e escuros;os machos son algo menores cás femias.

A larva é de cor verde, ás veces marrón coa cabeza de cor pardo. A pupa está protexida por unabrocho sedoso de cor branca. Os ovos son amarelados e aplastados; atópanse de forma illada sobre osfroitos, semellando unha pequena gota de cera.


Inverna en forma de crisálida escondida na codia das cepas, e tamén se pode atopar no solo ou nasmarxes. Os adultos emerxen en primavera de maneira escalonada e volven no crepúsculo. A posta dosovos desta primeira xeración realízase sobre a corola das flores.

Unha femia de L. botrana pon de 50 a 80 ovos que eclosionan á semana. A eiruga emerxida atacaos botóns florais, uníndoos ademais cuns fíos sedosos segregados pola larva, formando masas. Ó finaldo período larvario (20-30 días), a eiruga tece un abrocho nas follas ou na codia e, no seu interior e crisá-lida e sae unha nova xeración de adultos. A segunda e terceira xeración de adultos fan a posta sobre osgrans, preferentemente se están listos e secos, buscando zonas sombreadas e ó abeiro da desecación. Apresenza de humidade ou po de xofre nos acios evita a posta. O número de xeracións pode ser de 2 nasrexións de clima máis fresco, e de 3 nas rexións máis cálidas, aínda que pode variar segundo o clima decada ano.

Danos indirectos e directos

A primeira xeración causa danos ós botóns florais e flores, pero son de escasa importancia, xa quenon afectan á colleita en cantidade nin en calidade.

A segunda e a terceira xeración producen danos indirectos nos grans ó penetrar no seu interior ealimentarse deles. Isto tradúcese nunha perda de valor comercial das uvas. O dano máis importante queproducen as larvas da 2ª e 3ª xeración consiste en que as feridas que abren nos froitos son vía de entradapara podremias do acio (sobre todo Botrytis) que poden chegar a ser mo graves.


169

Grans de uva atacados por unha eiruga datraza do acio Lobesia botrana. Os ataques deLobesia provocan podremias nos acios

Crisálida de Lobesia botrana; ató-panse escondidas na codia dascepas, solo e acios. As invernantesatópanse envoltas por un abrochobranco


Se se empregan trampas de feromonas sexuais, débense realizar tratamentos nos máximos das cur-vas do voo.

Para a primeira xeración o umbral establécese co 20-40% de acios con glomérulos. Para a segundaxeración, o umbral é moi baixo, entorno ó 3-5% de acios afectados se son variedades sensibles a Botrytis.

Métodos de control

Control mediante manexo de feromonas sexuais e trampas

a.1) Para detección e seguimento de voos

Neste suposto, son necesarias de 1 a 2 trampas por hectárea, colocadas á altura do cultivo. Astrampas débense colocar no mes de abril para detectar tamén a primeira xeración, e ó comezo da flora-ción e semanalmente contaranse as capturas de bolboretas; cando na curva de voo se rexistre un máximo,é o momento de adoptar as medidas de control en caso de insecticidas convencionais.

a.2.) Para capturas masivas

Captúranse, principalmente, os machos de Lobesia botrana, co propósito de reduci-los aparellamentos,polo que as femias non copuladas terán ovos inviables. Desta maneira reducimos a poboación da praga.

Para realizar capturas masivas auméntase a cantidade de trampas por superficie, segundo a situación ea homoxeneidade das parcelas. Unha trampa controla unha superficie de 500 - 1.000 metros cadrados, quese traduce nunha densidade de 10 a 20 trampas por hectárea. Factores que inflúen na cantidade de trampasnecesarias son a poboación da praga, os cultivos limítrofes, o nivel de control que se pretenda, etc.

Tamén cómpre destacar o tamaño do cultivo. Cando hai viñedos pequenos e irregulares requíresemaior número de trampas ca en parcelas de maior superficie e uniformes. Nas condicións minifundistasde Galicia non tería unha viabilidade clara, salvo que se realizase en tódalas parcelas dunha zona.

Tipo de trampas

A trampa idónea para a captura de L. botrana é a triangular, tipodelta. Na súa base colócanse as láminas apegañentas, o difusor deferomona, e leva un colgador de arame especial para ubicala á alturado cultivo. Os insectos, atraídos pola feromona, quedan atrapados noadhesivo da lámina. A desvantaxe desta trampa é que as capturasdependen da saturación da lámina apegañenta.


170

a

A trampa idónea para a captura de L.botrana é a triangular, tipo delta, en cuxabase se colocan as láminas apegañentasmáis o difusor de feromona

Época de emprego

Para conseguir un bo control da traza de acio recoméndase combinar os dous métodos, o de detec-ción e seguimento e o de capturas masivas. En primavera, antes de que se produza o primeiro voo deadultos, pódense colocar unha ou dúas trampas por hectárea para a detección e seguimento da praga.

Mediante umbrais de tolerancia establecidos en cada zona, defínese despois o momento para adop-tar medidas de control, en caso de capturas masivas. O umbral para Lobesia botrana é moi baixo, e varíasegundo a zona. Pódese dicir, de forma xeral, que está entre 1 e 3 capturas por trampa e día.

Resultados obtidos

Un control de máis do 95% é bastante frecuente, sobre todo onde se cobren grandes extensións decultivo.

Un factor limitante deste sistema pode ser cando existen moitas parcelas pequenas distribuídas pormoitos lugares, e os veciños teñan un alto nivel de infestación con esta praga.

Confusión sexual

Mediante a colocación de difusores de feromona, antes do pri-meiro voo das bolboretas por toda a superficie da área a protexer. Oobxectivo é reduci-lo número de acoplamentos entre adultos, e coniso diminuí-las poboacións e os danos. Obtéñense resultados positi-vos sempre que na superficie do viñedo que empregue esta técnicasexa totalmente uniforme na súa aplicación. Existen experiencias enGalicia e con resultados do 100% de eficacia, cando a superficie deviñedo era totalmente uniforme na aplicación desta técnica.

Comercialízanse cápsulas. Recoméndase aplicar a razón de 500cápsulas / ha ou 250/ ha en caso de loita combinada. Débense dis-tribuírse uniformemente co fin de conseguir que a concentración deferomona sexa homoxénea en toda a superficie tratada. Aconséllase

non tratar parcelas de superficie inferior a 4 hectáreas, e facer un tratamento adicional nos bordos daparcela.

Control con insecticidas de orixe biolóxica

Como produtos recomendades en control integrado, está o insecticida Bacillus thuringiensis e os IGR(reguladores do crecemento): fenoxicarb, flufenoxurón, tubefenocida que se deben aplicar logo da eclo-sión dos ovos de 2ª xeración.

Control biolóxico

Inclúense aquí os métodos de control que se basean no uso racional e dirixido dos inimigos natu-rais, empregados polo momento en L. botrana.

A produción e liberación de avespas parásitas de ovos (Trichogramma sp.) acadou o nivel de experi-mentación no campo en varios países. As especies cun maior interese aplicado a L. botrana e obxectoactual de estudio son T. evanescens West,. T. cacoeciae Marchal e T. daumalae Dug.

Sen embargo, o método tardará previsiblemente en poderse aplicar, xa que quedan por perfeccio-nar e resolver determinadas cuestións, como rendibiliza-la cría en mas, o control da diapausa, o mante-mento do parásito a niveis axeitados no cultivo, a perfecta coincidencia temporal hospedador-parásito e aoptimización dos sistemas de liberación no viñedo, entre outras.


171

b

c

d

Confusores para o control de Lobesiabotrana. Libérase unha concentraciónesaxerada de feromona sexual noambiente, polo que os machos confundi-dos non logran aparellarse. Así, as femiasnon copuladas terán ovos inviables,reducíndose así a poboación de praga

Medidas culturais

Recoméndase o emprego de difusores de feromonas sexuais para o control pola técnica de con-fusión.

Emprego de trampas sexuais e alimentarias para o control da curva do voo.

Realizar unha poda en verde (esfollado e desnetado) para facilita-la ventilación e exposición dosacios.

13.4.2. MOSQUITO VERDE (Empoasca spp.)

Varias especies do xénero Empoasca son coñecidas co nome de mosquito verde. Tamén ataca aoutras especies silvestres e cultivadas como tomate, berenxena, pataca, etc.


O insecto adulto é de forma alongada, de 2 a 3 mm de lonxitude e de cor verde clara. As ás sontranslúcidas e os élitros verde-amarelados. Os ovos son brancos, alongados e póñenos no interior doespesor da folla. As larvas son amareladas. É característico da larva o seu desprazamento en oblicuosobre o envés da folla, e do adulto os seus saltos para ir de parra en parra.

Hospedantes

Pasan o inverno en fase de adulto sobre gran número de plantas cultivadas e silvestres, sobre todoen herbas de ribadas e sitios abrigados.


En primavera, á brotación da viña, emigran para ela. Nestes momentos a súa poboación é moibaixa, polo que os seus danos pasan inadvertidos. Unha femia de Empoasca spp. chega a poñer arredor de50 ovos, repartidos nos pecíolos e nos nervios principais das follas. O ciclo biolóxico é moi rápido, poisten de 4 a 8 xeracións ó ano.

O estado larvario dura de 10 a 12 días. Dentro do estadio larvario realizan varias mudas cuxosrefugallos se poden observar sobre o envés da folla. Despois dunha segunda muda aparece o imago ouinsecto adulto.

Danos directos

Os seus danos indirectos limítanse ás follas. Son moi abundantes, sobre todo de xullo a setembro.Co seu aparello chupador ataca principalmente os nervios das follas producindo manchas escuras. Se oataque se produce nas primeiras fases de desenvolvemento dos gromos, aparecen descoloracións e dese-cacións marxinais. Tamén se observa crispación do bordo da folla cun enrolamento sobre o envés.


172

e

Aspecto do estado larvario do mosquitoverde (Empoasca vitis)

Aspecto dun adulto de mosquito verde(Empoasca vitis)

Se o ataque ten lugar nunha fase máis avanzada (finais de xullo, agosto e setembro) os síntomaslocalízanse sobre follas xa formadas, presentando nos bordos un arroibamento, que logo torna as plantasmurchas e secas, polo que se chama "fungo colorado".

Danos indirectos

Como danos indirectos do ataque destes parásitos sinalamos a falta de madurez no froito, e quecon ataques graves supón unha perda importante na calidade da colleita.

A sintomatoloxía descrita para este grupo de parásitos non é específica, e pódese prestar a posiblesconfusións con síntomas do "virus do enrolado", "carencias alimenticias", principalmente carencias depotasio e boro, ataques de ácaros,…


Se se realizan mostraxes semanais contando o número de individuos en 100 follas, o umbral detolerancia sitúase de 1 a 2 individuos por folla.

Se se empregan trampas cromotrópicas amarelas, o umbral de intervención fíxase en 250 mosqui-tos por trampa semanalmente.

Control integrado

Débese basear no seguimento das súas densidades poboacionais e na optimización das interven-cións fitosanitarias mediante a aplicación de produtos autorizados para a loita integrada nos momentosnos que os umbrais de tratamento son superados.

A modo de observación, entre os depredadores de cicadélidos atópanse especies xeneralistas, comopoden ser Orius sp. e Chrysopa sp., aínda que a súa capacidade de control parece ser moi limitada.

Entre os parasitoides destaca o mirárido Anagrus atomus, que parasita ovos de cicadélido, no interiordos cales realiza a posta e desenvólvese. Estes ovos presentan unha aparencia encarnada; cando a larvaestá madura pódense observa-los seus ollos. O principal inconveniente de Anagrus atomus á hora de con-trola-los cicadélidos é que a súa presenza é abundante cando os danos causados son xa importantes,motivo polo que baixa moito a súa efectividade, ademais de que non se teñan atopado en mostraxes defauna útil realizados en Galicia.

13.4.3. PEDROULO (Cneorrhinus dispar)

Cneorrhinus dispar é un coleóptero da familia dos Curculiónidos, que en España practicamente atacaas viñas galegas.


173

Adulto de Anagrus atomusparasitoide de ovos de mosqui-to verde

Trampa cromotrópica amarela, empregadapara a detección e seguimento da praga


Presenta ovos de forma ovalada de 1 mm de lonxitude, cor amarela eimpregnados nunha substancia xelatinosa. As larvas acadan os 12 mm de lon-xitude, de cor branca e a cabeza marrón escura. Efectúan o seu desenvolve-mento no interior do solo, alimentándose de raíces. As crisálidas son de corbranca cremosa; os adultos acadan un tamaño de 12 mm. O corpo é globoso,de cor negra e está recuberto de escama grises ou brancas. O macho é algoinferior á femia.


Cneorrhinus dispar presenta unha única xeración ó ano. Inverna no solo en estado larvario, onde,logo de sucesivas mudas, pupa, emerxendo os adultos dende finais de marzo ata o mes de xuño aproxi-madamente. O adulto aliméntase de xemas, follas novas e estados previos ó acio. Efectúa as súas postasen follas e madeira, emerxendo as larvas que volven ó solo para se alimentaren e desenvolvérense.

Danos indirectos

O insecto adulto aliméntase vorazmente de xemas e gromos novos, provocando a súa destrución.Tamén se pode alimentar dos bordos das follas, e así causa un dano menor.

Os danos provocados polas larvas en raíces e raiciñas son galerías que poden provocar, no caso deataques importantes, un debilitamento xeral da planta.


Durante o período de risco, que se considera dende xema inchada ata follas estendidas, é dicir,dende os estadios fenolóxicos "B" ata o "E", débense realizar mostraxes semanais de 100 xemas paradeterminar se están comidas ou danadas pola praga. O umbral de tolerancia sitúase do 3 ó 5% das xemascomidas.

13.4.4. CICADELA BRANCA (Scaphoieus titanus Ball)

A transcendencia de Scaphoideus titanus reside en que é o vector responsable de transmitir o fitoplas-ma, flavescencia dourada, perigosa enfermidade no viñedo. Desorganiza o funcionamento dos tecidos epode provoca-la morte das viñas enfermas.


Os ovos son alongados, de 1,3x0,3 mm de lonxitude e de cor clara, pero van adquirindo tonalida-des alaranxadas e finalmente ocres. As larvas pasan por 5 estadios ata chegaren a adulto, e son facilmenterecoñecibles porque teñen 2 manchas negras no extremo do abdome. Son moi móbiles e atópanse no


174

Aspecto dun adulto de pedrou-lo (Cneorrhinus dispar)

Aspecto dunha femia adulta de cicadelabranca (S. Titanus). As femias teñen nacabeza tres bandas transversais escuras,e os machos teñen unha soa

Estado larvario de S. Titanus; obsérva-se a forma triangular no extremo pos-terior do abdome

envés das follas, onde se alimentan picando os vasos condutores co seu estilete. Os adultos, que son voa-dores, con 5,5 mm de lonxitude, aparecen dende finais de xuño ata mediados de setembro.

Hospedantes

A cicadela é o vector responsable de transmiti-la flavescencia dourada dunha cepa a outra. Tenunha única xeración anual, e o seu único hóspede é a viña.

Danos indirectos

Os síntomas adoitan aparecer de cara á metade do verán, próximos ó cora, e maniféstanse por:

un prematuro cambio de cor nas follas; amarelo nas variedades brancas e encarnado nas tintas,que xeralmente están delimitadas polos nervios principais e secundarios.

Enrolamento das follas cara o envés.

Falta de agostamento dos bacelos, que presentan un porte desmaiado, con desecación nos acios.

Estes síntomas fanse patentes, como mínimo ó ano da infección.


Se se empregan cromotrópicas amarelas, o umbral de tolerancia establécese coa observación depresenza de S. titanus, e se a flavescencia está presente. O período de risco comprende dende os estadosfenolóxicos "F" ata o "L", é dicir, dende acios visibles ata acio pechado.

Control integrado

Actualmente non existe ningún medio de loita química contra a flavescencia dourada, pero si con-tra o insecto vector. Tendo en conta a importancia que ten a loita colectiva e sistemática no control efec-tivo desta enfermidade, débense establecer unhas normas no momento de observa-lo primeiros focos:

Arrincar e destruí-las viñas que teñan máis do 20% das cepas afectadas. En viñas cunha por-centaxe inferior, débense arrincar e destruír só as cepas afectadas.

Realizar tratamentos obrigatorios contra o vector, mediante loita química racional.

As cicadelas non teñen capacidade infecciosa ata despois de teren picado unha cepa enferma e depasar 4 ou 5 semanas de incubación dentro do seu corpo. A partir de aquí, o insecto é infeccioso ata quemorre e infecta a outras cepas nas que se alimenta.

Medidas culturais

É desaconsellable reenxertar sobre o mesmo patrón, xa que pode estar infectado debido a que osporta-enxertos, patróns ou barbados poden levar o fitoplasma pero non manifestar síntomas, de aquí quesexan un medio encuberto para difundi-la enfermidade.


175

Coloración característica de cepas atacadas pola flavescencia dourada, fitoplasma,transmitido polo vector S. Titanus (cicadela branca). Cambio de cor nas follas; amareloen variedades de uvas brancas e encarnado nas tintas

13.4.5. ACARIOSE (Calepitrimerus vitis Nal., syn, Phyllocoptes vitis Nal.)

Actualmente poden ser consideradas como a principal praga de ácaros que ataca as viñas galegas.

É un ácaro non visible a simple vista. Os adultos miden sobre0,15 - 0,20 mm de lonxitude, polo que só se poden ver con lupabinocular. Presentan forma vermiforme e cor branquecina, se se tratade formas invernantes, ou de cor pardo-amarelado en caso de formasde verán.

Os ovos son semi-esféricos, branquecinos e moi pequenos, 0,03- 0,04 mm aproximadamente. C. vitis vive durante o inverno principal-

mente no interior das xemas, en tanto que, durante a primavera e o verán dá preferencia ó envés dasfollas ubicadas na parte media baixa do gromo.

Danos indirectos

Os síntomas durante o inicio da xermolación maniféstanse por unha xermolación anormal moilenta, follas abarquilladas con abultamentos, nervios nas follas moi potentes, entrenós curtos e un malcallado. Principalmente nas follas virxe, pódense ver a contraluz pequenos puntiños amarelos que sonconsecuencia das picaduras do ácaros. No verán a folla toma unha cor bronceada.

Os danos máis importantes están causados polas femias invernantes ó iniciarse o desborre, xa quedificultan a xermolación dos gromos, provocando posteriormente o aborto dalgunhas flores e un malcallado. En acios, produce pequenas punteaduras escuras nos grans e, en ataques fortes, pode ocasionarreducións da colleita ata o 80%.


Realizaranse mostraxes en inverno sobre as xemas de inverno (estado A) para coñece-lo potencialque imos ter. Cóllense 10 bacelos/ha; tómanse 3 gromos de cada un destes bacelos e se temos de 1 a 3ácaros por gromo, é recomendable intervir. Igualmente vixiarase o desborre (estado B).

Durante o período vexetativo, realizaranse mostraxes sema-nais de 50 follas por hectárea, contando o número de ácaros conlupa binocular.

O umbral de tolerancia para realizar intervencións sitúase de10 a 20 ácaros de media por folla. O período de risco é desde oestado de xema inchada "B" ata o estadio de acio pechado "L".

Control de integrado

No caso de Calepitrimerus vitis o control integrado débese basear aínda na optimización dos trata-mentos fitosanitarios, debendo usar materias activas autorizadas para control integrado, non agresivaspara a fauna útil, de tipo xofre (só en salferido), Bromopropilato, Dicofol, etc.


176

Tamaño promedio de C. vitis

Individuos de C. vitis baixo acodia, na base dos gromos

Individuos de C. vitis baixo asbrácteas da xema

Vista xeral do dano de C. vitis sobre a follaxe

Se ben os ácaros depredadores de fitoseídos, dos que existe unha importante diversidade nos viñe-dos galegos, poden exercer un certo control sobre as poboacións de C. vitis, esta cuestión aínda non estásuficientemente demostrada.

13.5.6. ARAÑA VERMELLA (Panonychus ulmi Koch)

Fai anos era a principal praga de ácaros que afectaba ós viñedos galegos. A araña vermella ataca anumerosas árbores e arbustos, entre os que se encontran de forma destacada os frutais e a viña.


Os ovos son de cor vermella, con forma acebolada e un pelo no extremo superior. Entre o ovo e oadulto teñen lugar 6 estados de desenvolvemento, 3 activos e 3 en repouso (ninfas), todos con coloraciónencarnada; ó final de cada estado de repouso ten lugar unha muda.

Os adultos presentan 4 pares de patas. A femia mide uns 0,5 mm, é ovalada e de cor vermella escu-ra, con pelos que saen de protuberancias branquecinas. O macho é de menor tamaño e máis pálido.

Hospedantes

Trátase dunha especie moi prexudicial en frutais, especialmente para os de pebida. Tamén ataca avide e diversos arbustos.

Danos indirectos

Os síntomas en follas esténdense por todo o limbo, no que aparecen punteaduras necróticas rodea-das por unha descoloración. Os primeiros ataques normalmente ocasionan danos graves, redución docrecemento, caída de follas da base e desecación de gromos. Os ataques de verán poden producir unhadiminución do grao de azucre no mosto.


Realizaranse controis visuais de 50 follas observando as formas móbiles. O umbral de toleranciasitúase:

en primavera, se a porcentaxe de follas atacadas supera a cifra de 60-70%, recoméndase intervir

ó final do verán, entre os estadios "L" de pechamento do acio e "M" maduración, recoménda-se intervir se a porcentaxe de follas atacadas supera o 30-45%.

O período de risco abrangue dende follas incipientes "D" ata a maduración "M".


177

Aspecto dun adulto de araña vermellaPanonychus ulmi

Ovos de inverno nun bacelo

Control integrado

Hai que ter en conta que P. ulmi é tal vez o ácaro máis difícil de controlar con produtos químicosdebido a que desenvolve certas resistencias con moita facilidade. Actualmente as bases dos programas decontrol integrado son as técnicas de control biolóxico, debido ós grandes éxitos obtidos.


Hoxe por hoxe, nos programas de control integrado, a base é o emprego de praguicidas que res-pecten os fitosanitarios. Procúrase emprega-los produtos máis respectuosos cos fitoseídos, para combate-las demais pragas, e no caso de ter que recorrer a algún acaricida, empréganse os produtos autorizados enprodución integrada ás doses que provoquen o equilibrio presa-depredador máis axeitado.

A estratexia a seguir ten en conta ós depredadores, e os umbrais de tratamentos defínense paracada zona, en función da relación presa-depredador segundo a especie de fitoseído presente.

Control biolóxico

Aínda que en viticultura o emprego de loita biolóxica nonestá tan desenvolvido como en horticultura ou en árbores froitei-ras de pebida, fixéronse xa os primeiros ensaios experimentaiscontra araña vermella e parece que se obteñen moi bos resultados.Entre os seus depredadores hai que destaca-los ácaros fitoseídosA. andersoni e Amblyseius californicus como as especies máis intere-santes no noso país, podendo incluso aparecer de forma espontá-nea en plantacións comerciais.

Medidas culturais

Queima-la madeira da poda fóra da parcela, xa que nela vai unha parte importante da posta deovos de inverno.

Non abusar dos abonos nitroxenados.

13.4.7. MILDEU (Plasmopara viticola Berl e de Toni)

Plasmopara viticola é, nas zonas vitivinícolas de climatoloxía húmida, unha das máis graves ameazaspara o cultivo, posto que os ataques deste patóxeno causan mermas de ata o 50% da produción en con-dicións favorables. Pese a que as perdas económicas son moi importantes, actualmente o risco é menordebido ó mellor coñecemento da súa bioloxía, a existencia de produtos sistémicos e penetrantes, e amellor preparación dos viticultores.


178

a

b

O fitoseído Amblyseius andersoni é un depre-dador de araña vermella

Bioloxía

Danos e importancia

O "mildeu" pode afectar a tódolos órganos verdes da cepa, localizándose preferentemente nosseguintes:

En "follas": os síntomas maniféstanse polas típicas "manchas de aceite" naface, que se corresponden no envés cunha peluxe branquecina se o tempo é húmi-do. A mancha de aceite adquire progresivamente unha cor amarelada que se tornaa parda-encarnada e adquire a forma de mosaico. Os ataques fortes producen unhadesecación e a caída das follas, que repercute na cantidade e calidade da colleita eno bo agostamento dos bacelos.

En "acios": nas proximidades da floración os síntomas maniféstanse por curvaturas en formas de Se o escurecemento do raquis e posterior recubrimento dunha peluxe branquecina se o tempo é húmido;tamén ocorre así en flores e grans recén callados.

En "grans", cando superan o tamaño dun chícharo non se escurecen nin aparece peluxe branqueci-na, senón que se enrugan e finalmente desécanse, coñecéndose por "mildeu larvado".

Existen outros parásitos que producen síntomas que poden confundirse cos ocasionados polo"mildeu", tal é o caso do "oídio" (Uncinula necator Burr.) que recobre os órganos atacados cunha peluxe


179

Típica mancha de aceite provocada pormildeu (Plasmopara vitícola) na face dafolla esquerda) que se corresponde coapeluxe abrancazada no envés (dereita)

Danos provocados por mil-deu nos acios

branquecina que desaparece ó pasar un dedo e sen embargo a peluxe do "mildeu" non; a "podredumegris" (Botrytis cinerea Pers.) que provoca unha peluxe grisácea nos grans e un escurecemento achocolatadobrando no raquis e non duro coma no caso do "mildeu".


Para seguir a evolución do fungo é necesario coñecer diariamente as variables climáticas de tempe-ratura, humidade relativa, humectación das follas (horas) e chuvia (mm), que poden ser proporcionadaspolos aparatos máis ou menos sofisticados que existen actualmente ou polos instrumentos tradicionais:termómetro de máxima e mínima, higrógrafo, humectógrafo e pluviómetro.

As decisións débense basear nos criterios da Loita Oportuna, que se fundamenta nos seguintescriterios:

En primeiro lugar, localiza-la primeira mancha de aceite no viñedo.

Antes de efectuar o primeiro tratamento, agardar a que a mancha estea esporulada e existancondicións para a infección secundaria.

Terase en conta ademais o período de risco que comprende dende follas estendidas ata o aciopechado, é dicir, do estado fenolóxico "E" ata o estado "L".

Condicións para a esporulación:

Mancha de aceite madura

Escuridade

Nestas condicións (ausencia de luz), follas molladas ou humidade relativa superior ó 92-95%ininterrompidamente durante a lo menos 4 horas

Temperatura de a lo menos 13º C durante este espazoCondicións para a infección secundaria

Esporulación efectuada

Chuvia

Número de follas mulladas multiplicado pola temperatura media durante ese período ten que sersuperior a 50

Unha vez cumpridas estas condicións, aplica-lo primeiro tratamento (empregando preferiblementeun penetrante + un contacto autorizado para control integrado) nos 3 días seguintes como máximo.

Para os tratamentos posteriores é suficiente con que exista esporulación e se cumpran as condi-cións para a infección secundaria.

Débese ter en conta que, se durante 5 ou 6 horas ininterrompidamente, se rexistran temperaturasde 30º C ou máis, esgótase a capacidade xerminativa dos esporanxios (deberíase iniciar un novo ciclo),aínda que esta circunstancia no campo débese confirmar.


Recoméndanse determinadas prácticas, tales como:

Poda en verde que facilite a ventilación da vide.

Destrución da follaxe do cultivo anterior no canto do seu enterramento no solo.

Emprego de equipos específicos para o control e a acumulación de datos climáticos que per-miten predici-las situacións de risco de maneira automática.


180

13.4.8. OÍDIO DA VIDE (Uncinula necator Burr.f.)

É unha enfermidade amplamente estendida que case sempre fai acto de presenza, e que nalgúnsanos de condicións climáticas favorables para o seu desenvolvemento pode ocasionar, en variedades sen-sibles e en zonas propensas, a perda total da colleita.

Danos e importancia

O oídio pode atacar tódolos órganos da vide.

En "follas": os síntomas poden aparecer tanto na face coma no envés; nos dous casos adoitaobservarse un po branco cincento que pode limitarse a algunhas zonas ou ben ocupar toda a superficieda folla; debaixo do po aprécianse puntiños necrosados. A diferenza do mildeu, nunca mostran a típicapeluxe branca no envés, e aprécianse en cambio punteaduras pardas.

En "gromos e bacelos" os síntomas maniféstanse por manchas difusas de cor verde escura, quevan medrando, definíndose e pasando a tons achocolatados, e a mouros ó endurecerse o gromo.

En "acios", onde están os máis importantes, xa que os ataques fortes ocasionan a detención docrecemento da pel, polo que é frecuente que esta fenda e cheguen a rachar algúns grans.

Estas lesións producen uns danos directos na cantidade e calidade da colleita e outros indirectos ófavorecerse a penetración do fungo Botrytis cinerea Pers. Os ataques fortes tamén orixinan un murchadomalo dos bacelos, coa conseguinte diminución da acumulación de reservas nos gromos.

Umbral de tolerancia e métodos de control

Ata agora o único método eficaz de control é a loita química racional, con produtos de contacto(xofre) ou penetrantes: IBE (inhibidores da síntese do ergosterol). Faranse mostraxes semanais de 100follas e/ou 100 acios.

Para Galicia establécese o umbral de tratamento, ó existir un 1% de superficie atacada de follas ouacios. Se se supera este umbral, realizaranse intervencións fitosanitarias con produtos autorizados para ocontrol integrado como Azoxistrobin, Xofre (só en salferimento), Ciproconazol, Diniconazol, Dinocap, etc.

Para unha protección eficaz é aconsellable:

Iniciar as aplicacións con antioídicos de contacto (xofre) deixando os IBE para o período de risco.

Limita-lo número de tratamentos con produtos I.B.E. a 3 ou 4 aplicacións por campaña, xaque teñen facilidade de crear resistencias.

O período de risco sitúase entre o estado de follas estendidas ata o do acio pechado, é dicir, doestado fenolóxico "E" ata o estado "L". Para evita-la aparición de cepas resistentes ós grupos aconséllasenon realizar ó ano máis de 3 tratamentos seguidos con produtos dun mesmo grupo.


181

Típico po branco cincento producido polooídio nas follas da vide; debaixo dese po apré-cianse puntiños necrosados

Lesións producidas por oídio nos acios, ocrecemento da pel detense, o que orixinaque algúns grans fendan


Recoméndanse determinadas prácticas, tales como:

Poda en verde e esfollado que facilite a ventilación da vide e a penetración dos produtos fito-sanitarios empregados.

Emprego de aparellos automáticos que establecen os momentos de máximo risco de contami-nación do fungo.

13.4.9. PODREMIA GRIS (Botrytis cinerea Pers.)

Esta enfermidade está estendida por tódolos viñedos españois, causando os datos máis importantesna zona norte e na zona costeira mediterránea, xa que as condicións climáticas (humidade principalmen-te) son favorables ó seu desenvolvemento. En xeral eta enfermidade afecta á cantidade e á calidade dacolleita obtida.

Danos e importancia

Botrytis cinerea pode atacar a tódalas partes verdes da planta. En"follas", sobre o bordo do limbo aparecen unhas necrose amplas queteñen o aspecto de queimaduras.

En "bacelos" os ataques fortes poden ocasiona-la perda de algúnsgromos novos, coa conseguinte diminución de colleita, e posteriormente ade algunhas xemas da base dos bacelos, que non xermolan ó ano seguinte.Sobre bacelos verdes aparece unha lixeira mancha que se converte nunhaampla necrose, que se cobre cunha peluxe gris, se o tempo é húmido.

En "acios", durante o período cora-recolleita, os grans presentan oaspecto característico de podres, e sobre a súa superficie desenvólvese unmofo da cor grisácea típica; tamén poden manifestarse sobre o raspón doacio e as inflorescencias.


Os umbrais de tratamento para o caso desta enfermidade non están ben definidos; por este moti-vo, ata o momento, a optimización dos tratamentos (empregando materias activas tipo procimidona,iprodiona,… autorizadas no control integrado) baséase na presenza de síntomas e de condicións climáti-cas favorables ó desenvolvemento do fungo, mediante a realización de mostraxes semanais.

En todo caso, permítese a aplicación de tratamentos preventivos tres semanas antes da vendimanaquelas zonas ou variedades nas que se teman ataques que poidan prexudica-la colleita final en cantida-de e calidade.

O período de risco de Botrytis cinerea é dende follas nacentes ata a maduración, é dicir, dende o esta-do fenolóxico "D" ata o "N"

Medidas culturais

Realizar unha poda equilibrada e un desnetado ou esfollado para facilita-la aireación dos acios.

Evita-los ataques de oídio e traza do acio, causantes de feridas nos grans.

Limita-los abonados nitroxenados.

Protexe-los acios de danos mecánicos.


182

Síntomas da podremia gris nos aciosde uva, sobre a súa superficie desen-vólvese o típico mofo de cor grisácea

libro control integrado

Documents