İletİŞİm araŞtirmalari - anadolu · 2020. 10. 15. · t.c. anadolu Ünİversİtesİ yayini no:...

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2676AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1642

İLETİŞİM ARAŞTIRMALARI

YazarlarDoç.Dr. Göknil N. KOÇAK (Ünite 1, 2)

Prof.Dr. Ali ŞİMŞEK (Ünite 3, 5)Öğr.Gör. Mine ŞEN (Ünite 4)

Doç.Dr. Jale BALABAN SALI (Ünite 6)Prof.Dr. Murat ATAİZİ (Ünite 7)

Prof.Dr. Hasan Kemal SUHER (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. Necip Serdar SEVERDoç.Dr. Nevzat Bilge İSPİR

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıtveya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

Öğretim TasarımcılarıDr.Öğr.Üyesi Fatma Seçil Banar

Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan

Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret UçarDoç.Dr. Nilgün Salur

Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız

Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

GrafikerGülşah Karabulut

Dizgi ve Yayıma HazırlamaKitap Hazırlama Grubu

İletişim Araştırmaları

E-ISBN 978-975-06-2641-8

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ağustos 2018

2551-0-0-0-1409-V01

iiiİçindekiler

İçindekilerÖnsöz ................................................................................................................. vii

Bilimsel Araştırmada Temel Kavramlar ...................................... 2GİRİŞ ............................................................................................................................ 3BİLİM NEDİR? ............................................................................................................ 3TEORİ (KURAM) NEDİR? ....................................................................................... 5HİPOTEZ VE SINAMA NEDİR? ............................................................................. 5GÖZLEM NEDİR? ...................................................................................................... 6EVREN VE ÖRNEKLEM NEDİR? ........................................................................... 7BAĞIMLI, BAĞIMSIZ VE ARACI DEĞİŞKENLER NEDİR? ............................ 8VERİ, BULGU, BİLGİ VE SOYUTLAMA NEDİR? ............................................... 10GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİK NEDİR? .......................................................... 12Özet ............................................................................................................................... 14Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 15Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 16Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 16Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 17

Bilimsel Bilginin Niteliği .............................................................. 18GİRİŞ ............................................................................................................................ 19BİLİMSEL BİLGİNİN AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ ........................................... 20BİLİMSEL ARAŞTIRMADA AMAÇ ...................................................................... 21BİLİMSEL ARAŞTIRMADA LİTERATÜR TARAMASI VE SUNUMU ............ 22BİLİMSEL ARAŞTIRMADA KAPSAM .................................................................. 23BİLİMSEL ARAŞTIRMADA YÖNTEM .................................................................. 24BİLİMSEL ARAŞTIRMADA SINIRLILIK .............................................................. 25BİLİMSEL ARAŞTIRMADA NESNELLİK ............................................................. 26Özet ............................................................................................................................... 27Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 28Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 29Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 29Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 29

İletişim Araştırmalarının Tarihi ................................................... 30GİRİŞ ............................................................................................................................ 31İLETİŞİM ARAŞTIRMALARINA GENEL BAKIŞ ................................................ 31TARİHSEL BAĞLAMDA İLETİŞİM ARAŞTIRMALARI .................................... 34Erken Dönem Çalışmaları .......................................................................................... 36Rönesans ve Sanayi Devrimi Dönemindeki Araştırmalar ..................................... 37Yirminci Yüzyılın Başındaki Çalışmalar .................................................................. 38İkinci Dünya Savaşı Dönemindeki Araştırmalar .................................................... 39Yakın Dönem Araştırmaları ...................................................................................... 45

1950’lerdeki Çalışmalar ........................................................................................ 451960’lardaki Çalışmalar ........................................................................................ 471970’li ve 1980’li Yıllardaki Çalışmalar .............................................................. 491990 Sonrası Dönemdeki Çalışmalar ................................................................. 51

TÜRKİYE’DEKİ İLETİŞİM ARAŞTIRMALARININ TARİHİ ............................ 52Özet ............................................................................................................................... 57Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 58Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 59Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 59Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 60

1. ÜNİTE

2. ÜNİTE

3. ÜNİTE

İletişim Araştırmalarıiv

İletişim Araştırmaları Uygulama Alanları ................................... 62GİRİŞ ............................................................................................................................ 63İLETİŞİMDE ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ ............................................................... 64FARKLI ALANLARDA KULLANILAN İLETİŞİM ARAŞTIRMALARI ........... 65Reklam Mecrasına Yönelik İletişim Araştırmaları .................................................. 65

Televizyon İzleme Araştırmaları ......................................................................... 65Radyo Dinleme Araştırması ................................................................................ 66Gazete Okurları Ölçümü ...................................................................................... 66Dergi Okurları Ölçümü ........................................................................................ 66Açıkhava Reklam Kanalları Etkinlik Araştırması ............................................. 67Reklam İzleme Araştırması (AD Tracking) ....................................................... 67Reklam Bilinirliğinin Ölçülmesi ......................................................................... 68Reklam İlginliğinin Ölçülmesi ............................................................................ 69Reklama Yönelik Tutum Araştırması ................................................................ 69

Ürüne - Hizmete ve Müşteriye Yönelik İletişim Araştırmaları ............................. 70Ürün İsmi Araştırması ......................................................................................... 70Ön-Test (Pre-Test) Araştırması ........................................................................... 71Son-Test (Post-Test) Araştırması ........................................................................ 71Müşteri Sadakati Araştırması .............................................................................. 72Müşteri Memnuniyeti Araştırması ..................................................................... 72Algısal Haritalama ................................................................................................ 73

İLETİŞİM ARAŞTIRMALARINDA KULLANILAN NİTELİKSELARAŞTIRMALAR ...................................................................................................... 74İçerik Çözümlemesi .................................................................................................... 75Fokus Grup (Odak Grup) Çalışmaları ..................................................................... 76Tek Yönlü Ayna Yöntemi ............................................................................................ 76Gizli Müşteri Araştırması ........................................................................................... 77Gizli Tepki Teknikleri ................................................................................................. 78Tematik Algı Testi ....................................................................................................... 78Fikir Yürüyüşü (Mind Walk) Tekniği ....................................................................... 79Zaman Makinesi Tekniği ............................................................................................ 79Kategorik Biçimlendirme (Category Sculpting) Tekniği ....................................... 80Yönlendirilmiş İmgeleme Tekniği ............................................................................. 80MARKA ARAŞTIRMALARINDA KULLANILAN NİTELİKSELARAŞTIRMA YAKLAŞIMLARI ............................................................................... 80İLETİŞİM ARAŞTIRMALARINDA FİZYOLOJİK ARAŞTIRMALAR .............. 81Göz Hareketlerini İzleme (Eye Tracking) Yöntemi ................................................. 81Galvanik Deri Tepkisi Analizi ................................................................................... 81Beyin Dalgaları Analizi .............................................................................................. 82Ses Tonu Analizi .......................................................................................................... 83Özet ............................................................................................................................... 84Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 85Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 86Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 86Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 87

İletişim Araştırmalarında Nicel Yöntemler ................................. 88GİRİŞ ............................................................................................................................ 89Bilim ............................................................................................................................. 89Bilimsel Yöntem ........................................................................................................... 90Bilimsel Araştırma ...................................................................................................... 90Nicel Araştırma Yöntemi ............................................................................................ 91NİCEL ARAŞTIRMANIN ÖZELLİKLERİ .............................................................. 92

4. ÜNİTE

5. ÜNİTE

İçindekiler v

NİCEL ARAŞTIRMANIN AŞAMALARI ................................................................ 95Araştırma Sorununun Tanımlanması ...................................................................... 96

Sorunu Seçme ........................................................................................................ 96Amaçları Oluşturma ............................................................................................. 99Sınırlılıkları Belirtme ............................................................................................ 100

Alanyazın Taraması ..................................................................................................... 101Araştırma Yönteminin Belirlenmesi ........................................................................ 102

Araştırma Modeli .................................................................................................. 102Evren ve Örneklem ............................................................................................... 103

Verilerin Toplanması .................................................................................................. 105Veri Toplama Araçlarının Türleri ....................................................................... 106

Veri Toplama Araçlarının Özellikleri ....................................................................... 108Verilerin Çözümlenmesi ............................................................................................ 112

Betimsel İstatistik Teknikleri ............................................................................... 112Yordamsal İstatistik Teknikleri ............................................................................ 113

Nicel Araştırma Raporunun Öğeleri ........................................................................ 115Özet ............................................................................................................................... 117Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 118Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 119Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 119Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 120

İletişim Araştırmalarında Nitel Yöntemler .................................. 122GİRİŞ ............................................................................................................................ 123NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ ..................................................................... 123

İletişim Etnografisi ................................................................................................ 124Eleştirel Söylem Çözümlemesi ............................................................................ 124Göstergebilim ........................................................................................................ 125

NİTEL ARAŞTIRMADA VERİLERİN TOPLANMASI ........................................ 126Görüşme ....................................................................................................................... 126Görüşme Türleri .......................................................................................................... 128

Yapılandırılmamış Görüşme ................................................................................ 128Yarı-Yapılandırılmış Görüşme ............................................................................. 129Yapılandırılmış Görüşme ..................................................................................... 129Görüşme Süreci ..................................................................................................... 130

Odak Grup Görüşmeleri ............................................................................................ 130Gözlem ......................................................................................................................... 132Gözlem Türleri ............................................................................................................. 132

Katılımcı Gözlem .................................................................................................. 132Doğrudan Gözlem ................................................................................................ 133

Doküman İncelemesi ................................................................................................. 134NİTEL ARAŞTIRMADA VERİLERİN ÇÖZÜMLENMESİ ................................. 136NİTEL ARAŞTIRMADA GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK .................................... 137Özet ............................................................................................................................... 140Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 141Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 142Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 142Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 143

İçerik Analizi ................................................................................. 144GİRİŞ ............................................................................................................................ 145İÇERİK ANALİZİ ...................................................................................................... 145Tanımı ve Kullanıldığı Yerler ..................................................................................... 146İÇERİK ANALİZİNİN AŞAMALARI ..................................................................... 148

6. ÜNİTE

7. ÜNİTE

İletişim Araştırmalarıvi

Verilerin Kodlanması .................................................................................................. 148Önceden Belirlenmiş Kavramlara Göre Kodlama ............................................ 149Verilerden Çıkarılan Kavramlara Göre Kodlama ............................................ 149Genel Bir Çerçeve İçinde Yapılan Kodlama ...................................................... 150

Temaların Bulunması ................................................................................................. 150Kodların ve Temaların Organize Edilmesi .............................................................. 151Bulguların Yorumlanması ......................................................................................... 152İÇERİK ANALİZİNDE VERİLERİN SAYISAL ANALİZİ .................................... 152Değişmezlik ................................................................................................................. 153Tekrarlanabilirlik ......................................................................................................... 153İsabet ............................................................................................................................. 153Nitel Verileri Sayısallaştırma Yöntemleri ................................................................. 154Nitel Verilerin Yüzde ve Kelime Sıklık Hesapları .................................................... 154

Analiz Biriminin Saptanması .............................................................................. 154Tema ve Kategorilerin Tanımlanması ................................................................. 155Kodlamanın Örnek Bir Veri Seti Üzerinde Denenmesi ................................... 155Kodlama Sonuçlarının Tekrar Gözden Geçirilmesi ......................................... 155Gözden Geçirilmiş Tema ve Kategorilerle Başka Bir Örnek Veri Setinin Kodlanması ............................................................................................... 155Verinin Tümünün Kodlanması ve Yüzdelerin Hesaplanması ......................... 155

İÇERİK ANALİZİNDE BİLGİSAYAR KULLANIMI ............................................ 155Kelime İşlemciler ......................................................................................................... 156Kodlama Yazılımları ................................................................................................... 156Kodlama ve Kuram Geliştirme Yazılımları .............................................................. 156TİCARİ MEDYA ANALİZİ ....................................................................................... 157Kitle İletişim Araçları: Dünyanın En Güçlü İletişim Kanalları ............................. 157Kitle İletişim Araçları: Dünyanın En Büyük Veritabanı ........................................ 157Özet ............................................................................................................................... 159Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 160Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 161Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 161Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 161

Araştırma Projelerinde Maliyet ve Fonlanması ......................... 162GİRİŞ ............................................................................................................................ 163ARAŞTIRMA BÜTÇESİNİN HAZIRLANMASI ................................................... 165Bütçe Unsurlarına İlişkin Konular ............................................................................ 165Avrupa Birliği Projeleri ............................................................................................... 168FON KAYNAKLARI ................................................................................................... 168Üniversitelerin Bilimsel Araştırma Fonları .............................................................. 169Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Destekleri ............................. 169

Sanayi Ar-Ge Proje Destekleri ............................................................................. 170Akademik Ar-Ge Destekleri ................................................................................ 171Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı ................................................................................................................. 171Bilim ve Toplum Proje Destekleri ...................................................................... 172

Avrupa Birliği Çerçeve Programları ......................................................................... 172Özet ............................................................................................................................... 173Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 174Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 175Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 175Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 175İnternet Kaynakları ..................................................................................................... 175

8. ÜNİTE

viiÖnsöz

Önsözİletişim araştırmaları, çok yönlü bir konudur. Bu kitabın hazırlanmasındaki temel

motivasyon, araştırma konusunda teknik detaylar içinde boğulmaktan çok, iletişim araş-tırmaları alanında kullanılabilecek temel yöntemleri tanımlamaktı. Kitaba kanımızca bu gözle bakılması doğru olacaktır. Elinizdeki kitap ayrıca bilimde araştırmanın yerine ve bilimsel araştırma ile entellektüel olma arasındaki ayrıma da ışık tutmakta; siz değerli okuyuculara karmaşık gelen çoğu araştırma kavramını anlaşılır bir dille sunmaktadır.

Halkla İlişkiler ve Tanıtım önlisans programında yer alan bu kitap sekiz üniteden oluşmaktadır. Birinci ünitede bilimsel bilginin sahip olması gereken özellikler açıklan-maktadır. İkinci ünitede, bilimsel araştırma süreci ve bu araştırma sürecindeki temel kav-ramlardan bahsedilmektedir. Üçüncü ünite iletişim araştırmaları tarihini incelemektedir. Dördüncü ünite, iletişim araştırmalarının hangi alanlarda uygulanabileceğini açıklamak-ta ve örneklendirmektedir. Araştırma alanının temel yöntemlerinden birisi olan nitel yöntemler beşinci ünitenin konusudur. Altıncı ünitede, nicel araştırma yöntemleri detay-ları ile açıklanmaktadır. İletişim araştırmaları alanında önemli bir yere sahip olan içerik analizi yedinci ünitede ele alınmaktadır. İletişim araştırmaları kitabınızın son ünitesi olan sekizinci ünitede ise bir araştırma projesinin fonlanması nasıl yapılır ve araştırma proje maliyetleri nasıl yönetilir sorularının cevapları verilmektedir.

İletişim Araştırmaları kitabının ortaya çıkması, birbirinden değerli yazarların gay-retli çabaları ile mümkün olmuştur. Çok kısa bir sürede özverili bir çalışma ile bu kitabı ortaya çıkarmışlardır. Halkla İlişkiler ve Tanıtım önlisans öğrencileri başta olmak üzere araştırma alanına ilgi duyan herkesin başvuracağı bir kitap olması dileğimizle, başta değerli yazarlarımıza ve kitabın baskıya hazırlanmasında emeği geçen herkese teşek-kürlerimizi sunarız.

Editörler Prof.Dr. Necip Serdar SEVER Doç.Dr. Nevzat Bilge İSPİR

1Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Bilimin temel kavramlarının neler olduğunu sıralayabilecek,Bilimin her bir temel kavramını açıklayabilecek,Bilimin temel kavramları arasındaki bağlantıyı açıklayabilecek,Bilimde kavramları belirginleştirmenin önemini tartışabilecekbilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

• Bilim• Teori• HipotezveSınama• NüfusveÖrneklem• BağımlıveBağımsızDeğişken

• Gözlem• MediatörveModeratörDeğişken• VeriveBulgu• BilgiveSoyutlama• GeçerlilikveGüvenilirlik

İçindekiler

İletişim Araştırmaları Bilimsel Araştırmada Temel Kavramlar

• GİRİŞ• BİLİMNEDİR?• TEORİ(KURAM)NEDİR?• HİPOTEZVESINAMANEDİR?• GÖZLEMNEDİR?• EVRENVEÖRNEKLEMNEDİR?• BAĞIMLI,BAĞIMSIZVEARACI

DEĞİŞKENLERNEDİR?• VERİ,BULGU,BİLGİVESOYUTLAMA

NEDİR?• GEÇERLİLİKVEGÜVENİLİRLİKNEDİR?


GİRİŞBu bölümde, bilimsel söylemleri daha açık anlayabilmeniz için bilime dair bazı olguların kavramsal tanımları verilecektir. Bu tanımlara geçmeden önce, sonraki okumaları daha anlaşılır kılmak için “olgu” ve “kavramsal tanım” ifadelerini açıklamak gerekir. “Olgu”; doğada var olan ve duyular yoluyla gözlemlenebilen oluşlardır. Her insan kendi çevresi itibariyle bir takım olguları gözlemleyebilir. Birey; hayattaki farklı karşılaşmalara hazırlık-lı olmak için kendisi tarafından henüz gözlenmemiş başka olgularla ilgili olarak da bilgi sahibi olmayı ister. Öğrenciler; hayat içinde karşılaşılabilecek çeşitli olgularla ve olgular arası ilişkilerle ilgili olarak öğrenim yoluyla bilgi sahibi olurlar.

Olgularla ilgili tartışabilmek için, öncelikle bir oluşa dair ortak bir karakteristik yapı, özellik ve durumların belirtilmesi gerekir. Bir olguya dair gözlenmiş ortak bir karakteris-tik yapı, özellik ve durumların açıklamasını içeren ifadelere “kavramsal tanım” denir. Kavramsal tanımlar belirli bir kavramsal çerçeveden gelir. Bu bölümde açıklanan kavram-sal tanımların çerçevesi “pozitivist” yaklaşımdan gelmektedir. Bunun anlamı, bu bölümde açıklanan temel kavramlara pozitivist yaklaşımdan hareketle anlam yüklendiğidir.

Pozitivizm; bilimsel bilgiye ulaşma yöntem ve süreçlerine dair metodolojik (yöntem bilimsel) bir yaklaşımdır. Neyi; nerede, nasıl, neden, kimin, ne kadar yaptığına (ve tüm bunlarının diğer oluşlardaki kimseleri, nerede, nasıl, neden ne kadar etkilediğine) dair soruların cevaplanma yöntem ve süreçlerini belirli bir dizgede sistematize ederek; sınana-bilir, tekrarlanabilir ve böylece güvenilir, geçerli, nesnel ve genellenebilir kılmayı amaçlar. Günümüzde bilimsel araştırma pratiklerinin gerçekleştirilmesinde egemen olan yakla-şımdır. Bu nedenle bu bölümdeki temel kavramlara yönelik açıklamaların çerçevesinin pozitivist metodoloji kapsamında ele alınması uygun görülmüştür.

BİLİM NEDİR?Akademik kitaplarda açıklanan olguların pek çoğunun ilk paragrafı; olgunun kavramsal tanımı üzerinde “tam bir uzlaşı olmadığının” belirtilmesiyle başlar. Olguların tanımlanı-şına yönelik bilimsel bilginin bir uzlaşıdan uzak gözüken bu hali, bilimi kavrayamamış insanlara şaşırtıcı gelebilir. Bunun nedeni çalışmaların süreğenliği, bilim adamlarının ol-gularla ilgili daha gelişkin kavrayışlara ulaşmak için hep daha derine ve daha uzağa, eleş-tirel ve çok yönlü bakabilme çabasıdır. Anlatmak istediğimizi bir örnekle somutlaştıralım. Yaşadığınız şehrin üzerinde havalanmakta olan bir uçakta olduğunuzu düşünün. Önce şe-hir içinde iyi bildiğiniz yerleri ayırt eder, sonra iyi bildiğiniz yerleri nirengi alarak daha az bildiğiniz yerleri fark edersiniz. Bu heyecan verici bir yükselme, diğer bir deyişle kavrayış

Bilimsel AraştırmadaTemel Kavramlar

İletişim Araştırmaları4

sürecidir. Alçaktan bakışla ve kendi küçük adımlarınızla gezerken görebildiğinizden çok daha fazlasını görmektesinizdir. Uçak yükseldikçe ayrıntılar silikleşir, çizgilerle ayrılmış gibi desenlerden ve renklerden oluşan bir mozaik belirir. Şehri bu haliyle görmek şaşırtı-cıdır. Şimdi sizden şehrinizi anlatmanız (tanımlamanız) istense nasıl anlatırdınız? Kendi tanımlarınız dahi şehre baktığınız farklı ufuk açılarından hareketle farklılaşırdı değil mi? Şehre bakış örneğinde olduğu gibi, pek çok farklı ufuk açısı ve nihayetinde ulaşılan çok yönlü kavrayış, bilimsel çalışmaların süregiden birikimli yapısının sonucudur. Bu nedenle de üzerinde tam olarak uzlaşıya varılmış mutlak tanımlar genellikle yoktur. Tüm bunların ardından BİLİM NEDİR sorusuna cevaben, üzerinde tam uzlaşıya varılmış bir tanımın olmadığı da, bilimi kavramaya başlayan sizlerce rahatlıkla tahmin edilebilir.

Bilimin ne olduğu konusunda tam bir uzlaşma sağlanmış değildir. Ancak tanımlarda bir uzlaşı olmaması bilimsel faaliyetin anlaşılırlığına engel değildir. Uçaktan şehri sey-retme örneğinden devam edelim. Uçak havalanırken kafanızı cama yapıştırarak şehri görmeye çabalamanızın en temel sebebi “merak”tır. Bu merakı gidermek için yapmakta olduğunuz şey “gözlem”dir. Bu gözlemi yaparken gördüklerinize anlam yükleyebilmek için daha önce bildiğiniz yerleri “nirengi” alarak bilmediğiniz yerleri “keşfetmeye” ve bu bilmediğiniz yerlerin özelliklerini “anlamaya/açıklamaya” çalışırsınız. Bu bilim adam-larının kendi araştırmaları için, daha önce başka bilim adamlarınca yapılmış araştırma bulgularını dikkate alarak kavrayışlarını geliştirmelerine benzer. Uçak yükseldikçe ve ma-nevra yaptıkça değişen manzaranın yere olan mesafe ve açıyla ilgili olduğunu fark eder, yani mesafe “ölçüm”ünün önemini kavrarsınız. Daha önce fark etmediklerinizi gözlem-lediğiniz bu seyahatin dönüşünde şehre inince, kuşbakışı gördünüz bazı mahallelerin ya-kın görünüşteki detaylarını uzaktan görünüşleriyle karşılaştırmak yani bilimsel ifadesiyle “sınamak” istersiniz. İki büyük düşünür Albert Einstein ve Bertrand Russell’ın bilim ta-nımları uçak metaforuyla kastedilenleri iki farklı bakışla açıklamaktadır. Einstein’ın tanı-mı; “bilim; düzenden yoksun duyu verileriyle, mantıksal olarak düzenli düşünce arasında uygunluk sağlama çabasıdır”. Russell’ın tanımı; “gözlem ve gözleme dayalı akıl yürütme yoluyla, dünyaya ait olguları ve bu olgular arasındaki bağlantıları bulma çabasıdır”.

Einstein’ın bilim tanımındaki; “düzenden yoksun duyu verileri” araştırılan olguya ilişkin gözlemleri işaret etmektedir. Gerçekten de aynı insanın farklı mesafe ve açılardan yaptığı gözlemler değişebildiği gibi, aynı uçağın diğer yandaki camlarından bakanların gözlemledikleri de farklı olabilir. Ama tüm gözlemler gözlemciler tarafından “mantıksal düşünceyle” uyumlu hale getirilerek anlamlandırılmaya çalışılır. Russell’ın bilim tanımın-daki “gözlem ve gözleme dayalı akıl yürütme yoluyla, dünyaya ait olguları ve bu olgu-lar arasındaki bağlantıları bulma çabası” da yine duyu verileri ile mantıksal düşüncenin uyumlandırılması yoluyla daha gelişmiş kavrayışa giden ilişkilendirme/bağlantıları bulma sürecine dikkat çeker. Gerçekten de uçakta önce bir mahalle, sonra onunla ilişkili diğer mahalleler fark edilmişti.

Tüm bu tartışmaları ve büyük düşünürlerin yaklaşımlarını bir araya getirdiğimizde bi-limin tanımını şu şekilde derleyebiliriz: Bilim; gözlemleyebildiğimiz evrene dair sistemli biçimde veriler elde etmek, elde edilenleri diğer verilerle mantıksal ve anlamlı biçimde ilişkilendirmek ve ulaştığımız tüm yargıları alternatif gözlem ve ilişkilendirmelerle tek-rarlı sınamalara tabi tutmaktır.

Uçak havalanırken gözlediğiniz şehre yönelik izlenimlerinizi uçağın farklı yüksekliklerin-den hareketle anlatınız ve hangi anlatımın daha “doğru/gerçerli” olduğunu tartışınız. Bir anlatımın diğerinden daha doğru veya geçerli olmasını sağlayan ne olabilir?

1

1. Ünite - Bilimsel Araştırmada Temel Kavramlar 5

TEORİ (KURAM) NEDİR?İnsanlar ezelden beri çevrelerini gözlemler ve gözlemlerinden hareketle bazı mantıksal ilişkiler kurarak sonraki durumlar için çıkarımlarda bulunurlar. Örneğin ağaçlarda ol-gunlaşan tüm elmalar yere düşer. Bir tüy süzülerek yavaşça yere düşerken bir taş yere hızla düşer. Ama gökyüzünde gördüğümüz ay yere düşmez. Neden elmalar düşerken ay düşmez? Neden taş tüyden hızlı düşer. Merak duyup araştıran bilim adamları sayesinde artık bunların cevaplarını biliyoruz. Hepimiz Newton’un “kütle çekim” teorisinden ha-berdarız ve biraz önceki sorulara bu teori yardımıyla cevap bulabileceğimizi biliyoruz. İlgisi olup bu teoriyi inceleyenler, teoride ağırlık, hız, kütle, sürtünme gibi kavramlardan ve bunların birbirleriyle ilişkilerinden bahsedildiğini ve hatta ilişkinin yapısının mate-matiksel bir formülasyonla ifade edildiğini bilir. Teori; bir takım olguları ve bu olgular arasındaki ilişkileri anlamlı bir örüntü oluşturacak şekilde ortaya koyan kavramsal sis-temdir. Bu tanımı çözümlersek; teorilerin olgulara ilişkin olduğunu, etkileşim halinde-ki bir grup olgunun birbiriyle ilişkisini nitelediğini, bu nitelemenin mantıksal olduğunu ve teoriyi ortaya koyma işinin kavramsal düzeyde yapıldığını anlayabiliriz. Teori bir icat değil, doğada zaten var olan oluşları ortaya koyan bir keşfin açıklamasıdır. Bu keşifsel açıklamalar sonraki icatlar, yaklaşımlar, gelişmeler için kaynaklık yapar. Örneğin kütle çekim teorisiyle herhangi iki cismin birbirini çekme durumunun niteliği ve bu çekime direnmek için gereken kuvvetin miktarı tespit edilebilmiş ve yerin çekim kuvvetini aşacak yeterlilikte uzay roketleri icat edilebilmiştir. Şüphesiz teoriler doğa bilimleri kadar sosyal bilimler alanında da hayatımızı yönlendirici etkiye sahiptir. Örneğin hepimiz Pavlov’un “şartlı refleks teorisi”ni duymuşuzdur. Bu teoride şartsız uyaran ile şartsız refleks ve şartlı uyaran ile şartlı refleks arasındaki ilişkisel yapı açıklanmış ve bu teoriden esinle insanlar üzerinde de ödülün istendik davranış elde etmede etkili olduğunu temel alan öğrenme te-orileri yapılandırılmıştır. Gerçekten ödül beklentisi insanların davranışlarını çoğu zaman güdülemektedir. Sınavlara çalışarak mezun olmak, mezun olarak iyi bir işe girebilmek, işte çok çalışarak yükselmek, ulaşacağımız ödüller için davranışlarımızın yönlenişinin ör-nekleridir. Reklamlarda önerilen ürünü satın aldığımız koşulda ulaşacağımıza koşullan-dırıldığımız durumlar veya duygusal haller de benzer koşullanma teorileri doğrultusunda tasarlanmaktadır. Özetle insan davranışlarını yönlendirmekten, uzaya roket göndermeye kadar girişilmiş bilinçli çabaların gerisinde teorilerle ifade edilen keşifler vardır.

HİPOTEZ VE SINAMA NEDİR?Gözlemlerimize konu sayısız olgu vardır ve bu olgular arasında sayısız ilişki cereyan eder. Tüm bunları açıklamak için pek çok teori geliştirilmiştir ve insan merak duymaya ve göz-lem yapmaya devam ettiği sürece de teoriler gelişmeye devam edecektir. Ancak bazen aynı olgusal ilişkileri açıklayan farklı teorilerin olgular arasındaki ilişkileri açıklayış bi-çimleri arasında farklılıklar olabilir. Veya bir teorinin açıkladığı olgusal ilişkinin başka koşullarda da geçerli olup olmadığı belirgin olmayabilir. Bu durumda teoride öyle olduğu belirtilen (önerilen) ilişkisel yapının gerçekten de doğru olup olmadığının test edilmesi yani sınanması gerekir. Bu durumda teorinin önermelerinden hareketle sınanmaya uygun yargı ifadeleri ortaya koyarız. Teoride önerilen olgular arası ilişkilerden hareketle sınan-mak amacıyla belirtilen yargı ifadelerine hipotez denir. Gözlem yoluyla bir hipotezdeki yargının doğruluğunu veya yanlışlığını saptamak amacıyla yapılan testlere sınama denir.

Hipotezler doğrulanmak için değil sınanmak için ortaya atılırlar. Bu bilimdeki nesnellik an-layışının bir gereğidir. Sınama ifadesi yerine doğrulama ifadesi kullanmak hata olur.


Birlikte basit bir deneme yapalım. Ünitenin bir önceki bölümünde insan davranışlarının ödülle güdülendiğine işaret eden teorilerden bahsetmiştik. Ama hepimiz biliriz ki; bazen bi-rine bir şeyi yaptırmanın alternatif bir yolu da onu bir ceza ile korkutmaktır. Burada belirgin bir yaklaşım farklılığı ortaya çıkmaktadır. Bir teori insanları istendik davranışa yönlendire-nin ödül olduğu belirtirken bir diğeri insanları istendik davranışa yönlendirenin ceza oldu-ğunu belirtebilir. İki alternatif yaklaşım arasında hangisinin geçerli olduğunu belirleyebil-mek için hipotezler ortaya atar ve sınama yaparız. Örneğin; “istendik davranışı yaratmanın yolu ödüldür” veya “istendik davranışı yaratmanın yolu cezadır” gibi. Ama bu ifadeler sı-nanmak için yeterli açıklığa sahip değildir. Uygun sınanma ifadesi şu şekilde olabilir: “Ödül beklentisi ile istendik davranış arasında pozitif ilişki vardır”. Bu hipotezi sınamak için yeterli sayıda ve uygun nitelikte bir grup birey belirleriz. Daha önceden tasarladığımız bir konuda ve farklı düzeylerde ödül öneririz ve ardından davranışlarındaki değişimi gözlemleriz. Göz-lemlerimizi (veriler) kaydeder ve bazı istatitiki tekniklerle analiz ederiz. Kabul edilebilir bir güven aralığında ödül arttıkça istendik davranışın da artığı sonucuna vardıysak, ödül ve is-tendik davranış arasında pozitif ikişki vardır bulgusuna ulaşırız. Yani hipotezimiz desteklen-miş olur. Aynı araştırma sürecini “ceza beklentisi ile istendik davranış arasında pozitif ilişki vardır” hipotezini sınamak için de uygulayabiliriz. Bu tip hipotezlere “doğrusal ilişki arayan” hipotezler denir. Bazen de ilişki doğrusal değil eğrisel olabilir. Örneğin ödül beklentisi baş-langıçta düzenli biçimde istendik davranışa neden olabilir ancak, belirli bir süre sonra artık ödülün istendik davranış üzerindeki etkisi düşmeye başlayabilir. Bu tip hipotezlere “eğrisel (curvlinear) ilişki arayan” hipotezler denir. Ancak sosyal bilimler alanında gözlem konusu insan olduğu için değişimi süreğen biçimde gözleyecek biçimde hassas ölçüm yapmak kolay değildir. Bu nedenle eğrisel ilişki arayanlara kıyasla doğrusal ilişki arayan hipotezlere daha sık rastlanır. Bazen de ödül ve ceza yaklaşımlarının davranışa etkililiği konusunda kadın ve erkek veya çocuk ve yetişkin arasında fark var mı diye merak ederiz. Bunu bilmek önemlidir çünkü böylece hangi gruba yönelik olarak hangi taktiğin daha etkili olacağını bilebiliriz. Bu durumda da “fark arayan hipotezler” ortaya atarız. Hipotezimizin sınanmaya uygun olan formu şu şekilde olabilir: “Kadınlar ile erkekler arasında cezaya gösterilen tepki düzeyleri arasında fark yoktur”. Bu tip sınamalarda özellikle ilişkinin yokluğunu öneren hipotezler test edilir. Eğer ilişkinin yok olduğunu öneren hipotez “red edilirse” bu ilişkinin varlığına delalet eder. Sonraki aşamada kadın ve erkekler arasında hangi grubun cezaya daha çok tepki ver-diği yine eldeki gözlem verilerinin istatistiksel analiziyle belirlenir.

Bir teknik direktörün takım oyuncularını ceza ile mi ödül ile mi yönlendirmenin daha sıkı antreman yapmalarını sağlayabileceğini bilmesi, bir önceki maçın kaybedilmiş veya kazanılmış olması koşullarında ödül veya cezadan hangisinin daha etkili olduğunu bil-mesi ne kadar yararlı olurdu değil mi? Alternatif koşullarda ödül ve cezanın davranışa etkisini açıklayan teorilerden hareketle önereceğimiz hipotezleri farklı takımlar üzerinde sınayarak doğru taktikleri geliştirebilmek heyecan verici olmaz mı?

GÖZLEM NEDİR?Gözlem bir bilimsel araştırmada veri toplamak için kullanılan tekniklerin genel adıdır. Her araştırmanın amacı doğrultusunda nasıl bir gözlem yapılması gerektiği, yani uygun veri toplama teknikleri tasarlanır. Pozitivist bilim anlayışında sıklıkla kullanılan “görgül bilim” ifadesi de buradan gelir. Yani doğrudan ya da dolaylı olarak gözlenemeyen (metafi-zik) konular bilimsel faaliyetin dışındadır. Bu haliyle bilim, “salt bir akıl yürütme faaliyeti” olmaktan da uzaklaşır. Bu yaklaşım araştırmacıları tarafsız gözlem sonucu elde edilen “ve-riler üzerinden” konuşmaya yöneltir. Bilim adamı; gözlem verilerinin işaret ettiği bulgular üzerinden “nesnel” yorum yapar. Sistematik olarak tasarlanmış ve tekrarlanabilirliği sağ-layacak şekilde raporlanmış gözlem süreçleri sonucu ulaşılan bulgular; bir araştırmacının “öznel” görüşünü yansıtmaktan çıkar.


Bilimsel araştırmada alternatif gözlem yolları vardır. Bunlardan biri deneydir. Labora-tuvar deneyleri karıştırıcı koşulların en üst düzeyde kontrol altında tutulabilmesi imkânını sağlar. Alan deneyleri karıştırıcı koşullardan izolasyon konusunda zayıf nitelik gösterse de sosyal bilimler alanında uygulanan gözlem tekniklerinden bir diğeridir. Deneysel olma-yan yöntemlerle yapılan gözlemlerin en yaygınlarından biri yapılandırılmış görüşmeler-dir. Halk arasında yaygın kullanımda anket olarak adlandırılan bu gözlem tekniği, çok sayıda veriye ekonomik olarak ulaşmayı sağladığı için yaygın kullanım alanı bulmaktadır. Çok sayıda örnekleme ulaşma imkânı tanıması nedeniyle, nüfus genellemesi (population sampling) amacını taşıyan araştırma tasarımları için uygundur.

Genellikle nitel araştırma tasarımlarıyla ilişkilendirilerek uygulanan diğer gözlem çe-şitleri; yarı yapılandırılmış görüşme, yapılandırılmamış görüşme ve odak grup görüşmele-ridir. Bu tip gözlem teknikleri araştırmacının konuya ilişkin kavrayışını derinlemesine ge-liştirmesine ve çok yönlü ve detaylı veri toplamasına olanak tanır ve daha esnektir. Ancak bu tip gözlemlerde; çok sınırlı sayıda örneklemle çalışılabilmektedir. Bu nedenle; amacı nüfus genellemesi olan araştırmalardan ziyade, teorik genelleme (theoretical sampling) olan araştırmalarda kullanılır. Bunların dışında araştırma amacına uygun olarak, günlük-ler, resimler, arşivler gibi diğer dökümanlar üzerinde ve sosyal olaylarda da veri toplama için gözlem yapılabilir.

Her gözlem tekniğin uygulamada pek çok ayrıntısı ve üstün ve zayıf yönleri vardır. Ancak bu konular bu bölümün amacı ve kapsamı dışında olduğu için ayrıntıya girilme-miştir. Önemli olan; seçilen gözlem teknik veya tekniklerinin araştırma amaçlarına uy-gunluğunun savunulabilmesidir.

EVREN VE ÖRNEKLEM NEDİR?Bir önceki bölümde teorilerdeki önermeleri test etmek için hipotezler geliştirdiğimizden bahsetmiştik. Bu hipotezleri sınamak için de yeterli sayı ve uygun nitelikte bir grup birey belirlediğimizi söylemiştik. Bu bireyler üzerinde gözlem yapmış ve elde ettiğimiz veriler-den hareketle de sonucu yorumlamıştık. Bu anlatılanlar gösteriyor ki; hipotezlerimizi sı-namak için yeterli sayı ve uygun nitelikte bireyi gözlemlemeliyiz. Peki neden merak ettiği-miz konuyla ilgili herkesi gözlemlemiyoruz? Sadece bir grup insanı gözlemliyorsak, yeterli sayı ve uygun nitelik nedir? Sadece bir grup insanı gözlemleyerek ulaştığımız verilerin gösterdiği sonucu herkese genellemek doğru olur mu? Bu soruların cevaplarını “evren ve örneklem” kavramlarından hareketle verebiliriz.

Annenizi kek yaparken izlemişsinizdir. Un, şeker, yumurta ve yağdan belirli miktarlar-da koyar ve iyice karıştırır. Tadı yerinde oldu mu diye parmağının ucuyla bir miktar alır ve tadar. Tadı yerinde mi diye bütün bulamacı yemesi gerekmez! Parmak ucunda duran küçük bulamaç, tüm bulamacın özelliklerini zaten taşımaktadır ve “tüm” hakkında fikir verir. İşte buradaki bulamacı “evren”, kâfi miktardaki parmak ucu tadımlığını da “örnek-lem” olarak değerlendirebilirsiniz. Bulamacın denenen kısmının bütünün özelliklerini gösterdiğini bilirsiniz. Yani “evren”; hakkında araştırma yaptığımız, belirli bir konuda ni-teliğini öğrenmek istediğimiz kitlenin bütünüdür. “Örneklem” ise nüfusun genel özellik-lerini yansıtan, yani nüfusun bütününü temsil niteliği taşıyan, yeterli büyüklükteki şeçil-miş nüfus parçasıdır. Evren ve evreni temsil eden örneklem seçiminde sosyal bilimlerdeki yaklaşım da kek tatmaya benzer niteliktedir.

Genel seçimlere yakın; pek çok haber mecrasında, seçimlere giren partilerin oy da-ğılımlarına yönelik haberler verilir. Bunlar bazı kuruluşların seçimlere yönelik yaptıkları kamuoyu yoklamalarının sonuçlarıdır. Seçimler sonucunda bazı araştırma kuruluşlarının seçim sonuçlarını hatasız öngörebildiğini duyarız. Bu kamuoyu yoklamalarını yapmak için Türkiye’de oy verme ehliyetine sahip “evrenin” tümüne tercihini önceden sormak; ne


zaman, ne de maddi imkânlar açısından uygun değildir. Bu koşulda evreni temsil yete-neğine sahip “örneklem” seçilir. Burada önemli püf noktası seçilen örneklemin nitelik ve sayı bakımından evreni temsil yeteneğidir. Bu nasıl sağlanabilir? Aynı örnekten hareket edersek, Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre Türkiye nüfusunun demografik yapısı belirlidir. Yüzdesel dağılımla ne kadarı erkek, ne kadarı kadın, yaş gruplarının dağılımı nasıl, bölgelere göre nüfus dağılımı nasıl, gelir dağılım yapısı nasıl, kırsal ve kentsel yer-leşim yoğunluğu, meslek grupları gibi farklı demografik verilere ulaşmak mümkündür. Bu verilere ulaştıktan sonra, tüm gerekli görülen demografik kategorilerden yeter sayıda katılımcıdan görüş sormak yeterli olacaktır. Örneğin Türkiye nüfusun %45’i erkek %55’i kadınsa, verilerin %45’i erkek %55’i kadın katılımcılardan oluşmalıdır. Aslında farklı amaçlar için doldurduğumuz anket formlarının giriş bölümünde bize sorulan demografik sorular (cinsiyet, yaş, meslek, gelir gibi) örneklem niteliğinin evren niteliğiyle uygunlu-ğunu belirlemek içindir. Böylece araştırmacı topladığı verinin nitelik olarak evreni temsil ettiğinden emin olur. Bu durum genelleme yapabilmenin ön aşamasıdır. Nitelik açısından temsil yeterliliğini sağladıktan sonra dikkate alınması gereken diğer konu sayısal yeterli-liktir. Bu konuda istatistiksel bazı hesaplama yöntemlerinden yararlanılır. Bilgisayar des-tekli istatistik programları da bu konuda yardımcı olabilir.

Örneklem büyüklüğü konusunda ayrıntılı bilgi için şu kitap incelenebilir: Özdamar, Kazım (2003). Kaan Kitabevi, Eskişehir.

BAĞIMLI, BAĞIMSIZ VE ARACI DEĞİŞKENLER NEDİR? Bu ünitenin başında yaptığımız bilim tanımını hatırlayalım. Bilimi; “gözlemleyebildiğimiz evrene dair sistemli biçimde veriler elde etmek, elde edilenleri diğer verilerle mantıksal ve anlamlı biçimde ilişkilendirmek ve ulaştığımız tüm yargıları alternatif gözlem ve ilişkilen-dirmelerle tekrarlı sınamalara tabi tutmak” olarak tanımlamıştık. Peki bilimsel faaliyete neden ihtiyaç duyarız? Bu soruya felsefi açıdan, ereksel açıdan, sosyolojik açıdan, ideolo-jik açıdan pek çok farklı cevaplar verilebilir. Burada bizi ilgilendiren bilimin fonksiyonel açıdan yapılma sebebi. Fonksiyonel açıdan neden bilim yaptığımız sorusu, “bilim ne işe yarar” sorusuyla aynı anlamda ele alınabilir. Bilim; (en genel haliyle) olgular arasındaki neden-sonuç ilişkilerinin yapısını çözümlemeye yarar. Neden ve sonuç arasındaki yapı-sal ilişkiyi çözümlediğimiz zaman; nedenleri değiştirerek (manipüle ederek), sonuçları daha istendik hale getirebiliriz. Örneğin günümüzde insanların “aşırı kilolu” olması bir sorundur. Bilim adamları bu soruna çözüm önerileri üretebilmek için aşırı kilolu olma durumunun nedenlerini araştırır. Farklı alanlardan bilim adamları farklı açılardan bu durumun nedenlerini sorgular. Örneğin bir sosyolog yalnız veya grup halinde yemenin yeme miktarıyla ilişkisini araştırırken, bir iletişimci, televizyondaki reklamların atıştırma eğilimi üzerindeki etkisini inceleyebilir. Bir hekim sık veya seyrek yemenin kan şekeri ve insülin direnci üzerindeki etkisini araştırabilir. Bu araştırmalar; hangi nedenin (ne-denlerin) araştırılan sonuca sebep olduğunu keşfetmeyi sağlar. Dahası; nedendeki pozitif veya negatif yönlü değişme düzeylerinin, sonucu etkileme düzeyi de belirlenir. Buna göre nedendeki bir birimlik değişmenin sonucu ne kadar değiştirdiği anlaşılır. Tıpkı yetişkin bir insanın günlük alması gereken ortalama 2500 kalorilik miktarın %10i azaltılmasının, kilo seviyesini belirli bir sürede %15 azaltması gibi (bu örnek tamamen varsayımsaldır). Burada, neden sonuç ilişkisi kurulan ve karşılıklı etkileşim durum ve düzeyleri incele-nen olgulara “değişken” denir. Belirli bir sonucun “nedeni” olan, yani sonucun durumu üzerinde değişime neden olan değişkene “bağımsız değişken” denir. Bir nedene bağlı olarak durumu değişen değişkene ise “bağımlı değişken” denir. Yani bağımlı değişken-deki değişim, bağımsız değişkendeki değişime bağlıdır. Örneğin “kilo” ve “yeme mikta-


rı” arasındaki ilişkiye bakarsak; kilo, bağımlı değişkendir ve yeme miktarına göre değişir. Yeme miktarı ise bağımsız değişkendir. Bu ders üzerinde tartıştığınız bazı arkadaşlarınız size, “Bu doğru değil, yemiyorum ama yine de kilo alıyorum. Su içsem yarıyor” diyecektir. Oysa siz yemeyi biraz azalttığınızda hemen kilo veriyor olabilirsiniz. Yemeği azaltınca siz hemen kilo verirken, diğer arkadaşınız için bu durumun geçerli olmama sebebi aracı değişkenler yoluyla açıklanır. Aracı değişkenler; bağımsız ve bağımlı değişken arasındaki ilişkinin yapısına farklı biçimlerde etki eden üçüncü grup değişkenlerdir ve moderatör ve mediatör değişken olarak iki gruba ayrılırlar (Baron ve Kenny, 1986).

Mediatör ve moderatör değişkenlerin her ikisi de bağımsız ve bağımlı değişken arasındaki ilişkinin yapısında farklılığa yol açmasına rağmen birbirlerinden farklıdırlar ve karıştırıl-mamalıdırlar.

Bağımlı ve bağımsız değişken arasında öngörülen ilişkinin yapısında değişikliğe ne-den olma potansiyeline sahip “farklı gözlem kategorilerine” moderatör değişken denir. Moderatör değişken; bağımsız ve bağımlı değişken arasındaki ilişkinin yönüne ve/veya gücüne etki eden üçüncü değişkendir. Örneğin ailenin gelir düzeyiyle çocukların aldıkları toplam eğitim süresi arasında doğrusal bir ilişki kurulabilir. Burada “ailenin gelir düze-yi” bağımsız değişkendir, “çocukların eğitim süresi” bağımlı değişkendir. Ailelerin mad-di durumu iyileştikçe, çocukların eğitim aldıkları sürenin arttığı varsayılabilir. Ama bu ilişkide moderatör değişken olarak “çocuğun zihinsel engelinin varlığı/yokluğu” dikkate alındığında, ilişkinin yapısı değişebilir. Yani incelenen çocukların zihinsel engelinin olup olmamasına bağlı olarak bağımsız ve bağımlı değişken ilişkisinde gözlenen yapı değişebi-lir. Örneğin çocukta zihinsel bir anomali olmadığı koşulda; aile geliri arttıkça çocuk daha uzun süre eğitim alıyorken; çocuk zihinsel engelli olduğunda; aile geliri ile eğitim süresi arasında anlamlı ilişki çıkmayabilir. Özetlersek; “ailenin gelir düzeyi = bağımsız değişken”, “çocukların eğitim süresi = bağımlı değişken”, “çocuğun zihinsel durumu = moderatör de-ğişken”. Burada dikkat çekici olan; bağımlı ve bağımsız değişken arasında anlamlı bir ilişki varken, moderatör değişkenin ne bağımlı ne de bağımsız değişkenle arasında anlamlı bir ilişki yoktur. Ama buna rağmen bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkinin yapısını etkiler. Yani aile geliri ve eğitim süresi ile çocuğun zihinsel durumu arasında doğrudan bir ilişki (korelasyon) yoktur. Ama “ailenin gelir düzeyi” ile “çocukların eğitim süresi” arasın-daki ilişki çocuğun zihinsel durumuna göre farklılaşabilir.

Bağımlı ve bağımsız değişken arasında gözlenen ilişkinin şiddetini, bu değişkenlerle olan farklı ilişkisi nedeniyle azaltan veya ortadan kaldıran değişkene mediatör değişken denir. Mediatör değişkeni bir örnek üzerinden anlatalım. İnsanların bizim firmamızın kıyafetlerini tercih etmelerini sağlayacak bir reklam tasarlamak istiyoruz. Satın alma eği-limini (üzerinde değişiklik yapmak istediğimiz bağımlı değişken) arttırmak için reklam-da hangi niteliğe vurgu yapmamız gerektiğini (yani bağımlı değişkeni etkileyen bağımsız değişkenleri) saptayacağız. Bu nitelikler kıyafetin kalitesi (tüketicinin algıladığı kalite) ve fiyatı (tüketicinin algıladığı fiyat) olsun. Gerçekten de fiyat ve kalite, bir kıyafeti alma ka-rarımızda etkili olabilir değil mi? Böylece elimizde ilişkisel yapısını çözmemiz gereken üç değişken oldu. Bu üç değişken; algılanan fiyat (bağımsız değişken), satın alma eğilimi (bağımlı değişken) ve kalite algısı (mediatör değişken). Önce değişkenlerin tek tek birbir-leriyle ilişkisine bakalım:

1. Algılanan fiyat (bağımsız değişken) ile satın alma eğilimi (bağımlı değişken) ara-sında “negatif ” ilişki var. Yani fiyat arttıkça insanlar satın almaktan çekinir.

2. Algılanan kalite (mediatör değişken) ile satın alma eğilimi (bağımlı değişken) ara-sında “pozitif ” ilişki var. Yani kaliteli ürünleri almayı tercih ederiz.


3. Algılanan fiyat (bağımsız değişken) ile algılanan kalite (mediatör değişken) arasın-da “pozitif ” ilişki var. Yani bir ürünün fiyatının yüksek olmasını bize onun kaliteli olduğunu düşündürür.

Eğer biz reklamda sadece fiyat unsurunun yüksekliğini vurgularsak, bu insanlarda satın alma eğilimini azaltabilir (1. maddeye bakınız, iki değişken arasında negatif kore-lasyon vardı). Ama biz fiyatın yanısıra kalite vurgusunu aynı anda kullanırsak, bu yüksek fiyatın satın alma eğilimi üzerindeki negatif etkisini azaltabilir ve hatta ortadan kaldıra-bilir çünkü kalite vurgusu ürünün fiyatının yüksek olmasını anlaşılır kılar. Yani mediatör değişken (kalite); bağımsız değişkenin (fiyat) bağımlı değişkenle (satın alma eğilimi) olan negatif ilişkisini azaltabilir ve hatta ortadan kaldırabilir. Moderatör değişkenin bağımlı ve bağımsız değikenler ile arasında doğrudan bir ilişki olmamasına rağmen; mediatör değiş-kenin hem bağımlı hem de bağımsız değişkenle arasında anlamlı ilişki vardır. Bu haliyle moderatör değişken; bağımlı ve bağımsız değişken ilişkisinin farklı kategoriler (kadın-erkek, engelli engelsiz) için değişmesine neden olurken, mediatör değişken hem bağımlı hem de bağımsız değişkenle olan ilişkisi nedeniyle bağımlı ve bağımsız değişken arasın-daki ilişkinin gücünü etkilemektedir.

Bağımsız değişken olan yeme miktarıyla, bağımlı değişken olan kilo miktarı arasındaki ilişkinin yapısında değişime neden olan mediatör ve moderatör değişkenler neler olabilir? Anne baskısı ve hormon düzensizliği iki aracı değişken olarak dikkate alınırsa, hangisi me-diatör, hangisi moderatör olabilir?

VERİ, BULGU, BİLGİ VE SOYUTLAMA NEDİR?Bilimsel çalışmalarda sıklıkla kullanılan ifadelerden biri de veridir. Veri; araştırmamızda incelediğimiz değişkenlerin gözlenen niteliksel veya niceliksel özelliklerine atfen saptanan değerlerdir. Örneğin; Türkiye İstatistik Kurumu her yıl enflasyon oranlarını açıklar. Bu bir veridir. Bu verinin elde edilmesi için enflasyon sepeti içinde dikkate alınacak ürün grupları belirlenir. Enflasyon sepeti şüphesiz çok çeşitli ürün gruplarından oluşmaktadır, ancak örneği basitleştirmek adına bu sepette giyim, gıda, ulaşım ve barınma gideri oldu-ğunu varsayalım. Sepetteki her bir ürün grubunun hanehalkı harcamaları içindeki göreli payının öngörülmesi gerekir. Örneğin giyim %10, gıda %50, ulaşım %10, barınma %30 gibi. Enflasyon hesaplaması için her bir ürün grubunun kapsamı (örneğin gıda grubu için; un, şeker, tuz, et süt, yumurta gibi) belirlenir ve ilgilenilen dönem için (enflasyon hesapla-masında geçmiş bir yıl) belirlenen kalemlerdeki fiyat değişimleri kaydedilir, ortalamaları alınır. Sepetteki tüm ürün grupları için aynı işlem tekrar edilir. Bu örnekte gözlenen ürün fiyatları ve fiyatlardaki değişim oranları “veri”dir. Amaca uygun olarak; tablolar, grafikler veya alternatif şekillerle gösterilebilirler. Yani araştırmacıların amaçları doğrultusunda in-celedikleri değişkenlerin aldıkları değerler veridir.

Araştırmacılar veri elde etmek için bizzat kendileri gözlem yapabilecekleri gibi, amaca ve koşullara göre başkalarının gözlemleri sonucu elde edilmiş verilerden de yararlanabi-lirler. Araştırmacının bizzat kendi gözlemleri sonucu elde edilen verilere “birincil veri” denir. Araştırmacı amaçları doğrultusunda birinci elden gözlem yapar ve sonuçlarını kay-dederek kendi verilerine ulaşır. Ancak bu her zaman gerekli ya da mümkün olmayabilir. Örneğin Türkiye’nin son 20 yıldaki enflasyon oranları ve yatırım harcamaları arasındaki ilişkiyi incelemek istediğimizi düşünelim. Son 20 yıldaki, fiyat değişim yapısını gözlem-leyerek enflasyon oranlarını ve yatırımlara harcanan toplam meblağı tespit etmeye çalış-mak anlamlı değildir ve hatta münferit bir araştırmacı için mümkün değildir. Bu koşulda incelenen konuda daha önce derlenmiş verilerden yararlanılır (örneğin Türkiye İstatistik Kurumu verileri). Daha önce farklı araştırmaların gözlemleri sonucu elde edilmiş verilere

2


“ikincil veri” denir. İkincil verileri elde etmek birilcil verilere kıyasla daha pratiktir ve daha az zaman alır. Çünkü yeni bir gözlem süreci gerektirmez. Bu nedenle ikincil verilerin maliyeti, birincil veri toplamaya kıyaslaya daha düşüktür. Ancak ikincil veriler her zaman birincil veriler kadar geçerli olmayabilir. Çünkü ikincil veriler daha önce farklı bir amaçla toplanmışlardır ve sonradan tasarlanan diğer araştırmanın amaçlarına ve gereklerine tam uygunluk göstermeyebilir. İkincil veri bazen tek bir kaynaktan elde edilebilir ve bu verile-rin güvenilirliğini sınamak için alternatif bir kaynak bulunamayabilir. Oysa birincil veride tekrarlı gözlemler yapılarak verinin güvenilirlik durumundan daha çok emin olunabilir.

Veriler, ulaşılmak istenen bulgunun girdisini oluştururlar. Bölümün başındaki enflas-yon hesaplaması örneğini hatırlayın. Enflasyon hesaplaması için alternatif ürün grupla-rındaki kategorilere ilişkin elde edilen tüm veriler, başta öngörülen biçimde oranlanarak bütüne yansıtılır ve nihai enflasyon oranı “bulunur”. Bu nihai oran “bulgu”dur. Veya ikin-cil verilerden yararlanan bir araştırmacının son 20 yıldaki enflasyon oranları ve yatırım harcamaları verilerine ikincil kaynaklardan ulaştığını ve iki değişkenin ilişkisel yapısını çözümlediğini düşünün. Ortaya konan ilişkisel yapı da “bulgu”dur. Bulgu; verilerin amaç doğrultusunda seçilmesi, sınıflanması ve ilişkilendirilmesiyle ulaşılan sonuçtur. Veriler ham halleriyle bulgu olma niteliğine kavuşamazlar. Veriler amaca göre işlenerek (analiz edilerek) daha üst soyutlama seviyesine ulaşırlar ve “bulgu” haline gelirler. Aksi koşulda tek başına domatesin veya kiranın veya otomobilin fiyatlarını ve fiyatların değişim de-ğerlerini veya her yıl yatırımlara ayrılan toplam meblağı belirlemiş (gözlemlemiş) olmak anlam ifade etmez. Parça parça elde edilen gözlem verileri anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde ortaya konduğu koşulda bulgulara ulaşılmış olur.

Verilerin analizi sonucu ulaşılan bulgu da anlam yüklenmesi (soyutlama seviyesi) açı-sından yetersizdir. Türkiye’deki enflasyon oranının %10 olarak bulunduğunu varsayalım. Bu bulgunun anlamı nedir? Yüksek mi düşük mü, refah seviyesi açısından, iyi mi kötü mü? Bulguların bilgi haline ulaşabilmesi için daha üst soyutlama seviyelerine ihtiyaç var-dır. Soyutlama; gözleneni, bağlamı içerisinde değerlendirmektir. Ağlayan bir çocuk ve yanında ilgisiz bir anne gördüğünüzü düşünün (bunlar sizin gözlem verileriniz). Tek ba-şına bu görüntü bir şey ifade etmez. Annenin ilgisizliği sürdükçe çoçuğun çığlıklarının arttığını fark ettiğinizde, annenin tutumu ile çocuğun tepkisi arasında bir ilişki olduğunu anladınız (bu sizin gözlem verileri sonucu ulaştığınız bulgu). Bu bulguyu nasıl yorumlar-sınız? Çocuk canı yandığından mı, istediği oyuncak alınmadığından mı ağlamaktadır? Anne çocuğun canının yanmasını umursamadığı için mi, yoksa istediği bir şeyi elde et-menin yolunun ağlamak olmadığını öğrenmesi için mi kayıtsız durmaktadır? Eğer anne çocuğun canının yanmasını umursamıyorsa yargınız farklı, anne bu tavrıyla çocuğa, ağ-lamanın istediği bir şeyi elde etmenin yolu olmadığını göstermeye çalışıyorsa yargınız farklı olacaktır. Bir bulgu, bağlamından bağımsız ele alındığında anlaşılamayabilir veya daha kötüsü yanlış anlaşılabilir. Bu nedenle bilimde bulgular bilgi haline dönüştürülürken hangi bağlamla anlam yüklendikleri açıklanır. Bilgi; üst kavramlarla “gerekçelendirilerek” ilişkilendirilen bulgulardır. Yani bir bulgu ancak soyutlama bağlamı ve mantıksal kurgusu gerekçelendirilerek açıklandığı koşulda bilgi olma niteliğine kavuşur. Soyutlamanın ya-pılmasını sağlayan bağlamlar “üst kavramlar”dır (çocuğa kayıtsız kalan anne örneğinde; ilgi/ilgisizlik, sorumluluk/sorumsuzluk, terbiye, yaklaşım, gibi üst kavramlar). Bilimsel bir bulgunun bilgi haline dönüşebilmesi için, bir bulguya anlam kazandıran kavramsal çerçevenin (kavramsal çerçeve de teoriden gelir) belirgin olması gerekir. Yani gözlem ve-rilerinden hareketle elde edilen bulguların hangi bağlamda değerlendirildiği mantıksal gerekçelendirmelerle açıklanır. Böylece bilimsel bulgunun hangi üst kavramlarla ilişkilen-dirildiği bilinir ve bilgi; “bağlamı içinde” güvenilir ve geçerli olur.


Burada açıklanan bilgi; gözleme dayalı uslamlamanın, daha önce üretilmiş bilgilerle anlam-lı şekilde ilişkilendirilmesiyle oluşturulan “bilimsel nitelikteki bilgi”dir.

Değişkenlerin aldıkları tespit edilen değerler, diğer deyişle gözlem sonucu elde edi-len veriler, araştırma tasarımına göre önerilen hipotezlerin sınamaya tabi tutulabilme-leri için gereklidir. Ünitenin üst bölümlerindeki tartışmalardan hatırlanacağı üzere; bi-limsel bir araştırmada, teoriden hareketle değişkenler arasında var olduğu öngörülen ilişkileri sınıyorduk. Bu sınama için önce bağımsız değişkenin farklı düzeyleri için veri topluyor, sonra bağımsız değişkenin her bir düzeyi için bağımlı değişkenin düzeylerini belirliyorduk. Bağımlı ve bağımsız değişkenin niteliksel veya niceliksel özelliklerinin aldıkları değerleri “veri” olarak adlandırmıştık. Bağımlı ve bağımsız değişkenin birlikte değişim durumunu incelediğimizde, yani bağımsız değişkendeki değişimin, bağımlı de-ğişkendeki varyasyonu açıklama düzeyini ve yapısını saptadığımızda bulgulara ulaşmış oluruz. Bilimsel araştırma tasarımlarında bulgu; araştırma amaçları doğrultusunda test edilmek üzere ortaya atılan hipotezlerin sınama sonuçlarıdır. Bu bulguları, dayanılan teoriler ve/veya alternatif teorik yaklaşımlardan hareketle (bilimin tanımlandığı bölüm-deki uçak örneğindeki ‘nirengi’ noktasının işlevini hatırlayın) tartışarak ve yorumla-yarak bulguya anlam yüklendiğinde bilgiye ulaşılmış olur. Bir bulguyu anlamlı kılan, bütün ile ilişki içerisinde kavrayışa yaptığı katkıdır. Tıpkı yapboz parçalarının tek tek bir anlam ifade etmeyip, kendileriyle ilişkili diğer parçalarla bir araya geldikçe anlam bulması gibi, her bulgu (yapboz parçası) bütün içinde uygun bağlama yerleştikçe (so-yutlandıkça) anlam bulur ve bilgi olma niteliğine kavuşur.

GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİK NEDİR?Geçerlilik ve güvenilirlik, bilimsel bilginin niteliğinin yorumlanışında kullanılan temel kavramlardır. Bilimsel bilgiyi diğer bilgi türlerinden ayırırken, geçerli ve güvenilir olduğu vurgulanır. Geçerlilik, bilimsel bulguların “doğru” olması, gerçeği göstermesidir. Güve-nilirlik, tekrarlı sınamalarda aynı sonuca ulaşılmasıdır. Yani bilimsel bilgi, doğru olanı göstermeli (geçerlilik) ve bu doğru süreğen olmalıdır (güvenilirlik). Hatta bilim “geçerli ve güvenilir bilgi” olarak tanımlanabilmektedir.

Geçerli olması gerekenin gerçekte ne olduğu konusunda farklı yaklaşımlar vardır. Geçerlilik genellikle ölçme aracının bir fonksiyonu olarak görülür. Ölçme aracının ge-çerliğinin sayısal ispatı için bazı istatistik analizler yapılır ve analiz sonuçlarının belirli kriterleri karşılaması beklenir. Diğer yandan geçerlilik “ölçek ve ölçme süreçleri, yani ta-sarımın kendisi” ile ilişkili bir kavram olarak da görülebilmekte veya “araştırma sonuçları-nın doğruluğu” ile de ilişkilendirilebilmektedir. Yani geçerlilik niteliği atfedilen; araştırma tasarımı, ölçme aracı veya bulgular olarak değerlendirilebilmektedir. Bilimden beklenenin özü itibariyle doğru ve genellenebilir bilgi üretmesi olduğu düşünüldüğünde, geçerli yani doğru olması beklenenin en genel itibariyle “bulgular” olduğu söylenebilir. Ölçme aracını geçerli kılma çabası da nihayetinde geçerli bulgulara ulaşmak içindir. Bilimsel bulguların geçerliliğinin sağlanabilmesi için tüm araştırma sürecinin geçerlilik argümanını destekle-yecek şekilde tasarlanması gerekir. Seçilen yöntemin amaca uygunluğu ilk adımdır. Göz-lem teknik, araç ve süreçlerinin tasarımında, (1)araştırmacı yanlılığının (reseracher bias) engellenmesi, (2)araştırmacı yönlendirmesinin (responce construction) engellenmesi, (3)teyit edici yaklaşımların (confirmist responces) engellenmesi ve (4)sosyal kabul edilirlik kaygısının engellenmesi gerekir. Bunların dışında örneklemin uygunluğu, örnekleme tek-niğinin uygunluğu, veri toplama zamanının uygunluğu, analizlerin uygunluğu da nihaye-tinde bulguların geçerliliği açısından önemlidir.


Güvenilir olması gerekenin gerçekte ne olduğu konusunda da farklı yaklaşımlar var-dır. Güvenilirliği de geçerlilik gibi ölçme aracının bir niteliği olarak gören yaklaşımlar olmakla birlikte, aynı ölçme aracıyla yapılan tekrarlı ölçümlerde aynı bulgulara ulaşmak olarak değerlendiren yaklaşımlar da vardır. Güvenilirlik, bilimsel bilginin evrenselliği yani genel geçerliğiyle ilgilidir. Bilimde genellenebilir ve evrensel bilgilere ulaşma çabası vardır. Elbette genelleme için tekrarlı sınamalar gerekir. Tekrarlı sınamalarda aynı bulgulara ula-şıldığı görüldüğünde, güvenilirlikten bahsedilebilir. Tekrarlı sınamalarda aynı bulgulara ulaşabilmenin ön koşulu şüphesiz ölçme aracının güvenilir olmasıdır. Bununla birlikte bulguların güvenilirliğinden emin olmak için tekrarlı sınamalarda aynı bulgulara ulaş-mak gerekir. Bunun için araştırmacıların bilimsel çalışmalarını tekrarlanabilirliğe uygun detayda raporlamaları gerekir.


ÖzetBu bölümde, bilimsel söylemleri daha açık anlayabilmeniz için bilime dair bazı olguların kavramsal tanımları açıklanmıştır. “Olgu”; doğada var olan ve duyular yoluyla gözlemlenebilen oluşlardır. Bir olguya dair gözlenmiş ortak bir karakteristik yapı, özellik ve durumların açıklamasını içeren ifadelere “kav-ramsal tanım” denir. Bu bölümde verilen kavramsal tanımlar pozitivist metodoloji bağlamında tasarlanmıştır.Bilimin ne olduğu konusunda net bir uzlaşı olmamakla bir-likte, en genel haliyle tanımlarsak; bilim; gözlemleyebildi-ğimiz evrene dair sistemli biçimde veriler elde etmek, elde edilenleri diğer verilerle mantıksal ve anlamlı biçimde ilişki-lendirmek ve ulaştığımız tüm yargıları alternatif gözlem ve ilişkilendirmelerle tekrarlı sınamalara tabi tutmaktır.Teori; bir takım olguları ve bu olgular arasındaki ilişkileri anlamlı bir örüntü oluşturacak şekilde ortaya koyan kavram-sal sistemdir. Bu tanımı çözümlersek; teorilerin olgulara iliş-kin olduğunu, etkileşim halindeki bir grup olgunun birbiriy-le ilişkisini nitelediğini, bu nitelemenin mantıksal olduğunu ve teoriyi ortaya koyma işinin kavramsal düzeyde yapıldığı-nı söyleyebiliriz. Teoride önerilen olgular arası ilişkilerden hareketle sınanmak amacıyla ortaya konan yargı ifadeleri-ne hipotez denir. Gözlem yoluyla bir hipotezdeki yargının doğruluğunu veya yanlışlığını saptamak amacıyla yapılan testlere sınama denir. Gözlem bir bilimsel araştırmada veri toplamak için kullanılan tekniklerin genel adıdır. Sistematik ve tekrarlanabilirliğe uygun raporlanmış gözlem süreçleri, araştırma bulgularının nesnelliği açısından önemlidir. Hipotez sınamalarda belirli bir nüfusa genellenme amacı olabilir. Nüfus; hakkında araştırma yaptığımız, belirli bir konuda niteliğini öğrenmek istediğimiz kitlenin bütünüdür. Hipotezleri sınamak için kitlenin bütününe ulaşmak her za-man mümkün olmaz veya gerekli de olmayabilir. O koşulda hipotezlerimizi örneklemden topladığımız verilerle sınarız. “Örneklem” nüfusun genel özelliklerini yansıtan, yani nüfu-sun bütününü temsil niteliği taşıyan, kâfi büyüklükteki şeçil-miş nüfus parçasıdır. Belirli bir örneklemi gözlemleyerek sınadığımız hipotezler değişkenlerden hareketle kurulur. Neden sonuç ilişkisi kuru-lan ve karşılıklı etkileşim durum ve düzeyleri incelenen olgu-lara “değişken” denir. Belirli bir sonucun “nedeni” olan, yani sonucun durumu üzerinde değişime neden olan değişkene “bağımsız değişken” denir. Bir nedene bağlı olarak durumu değişen değişkene ise “bağımlı değişken” denir. Yani bağımlı değişkendeki değişim, bağımsız değişkendeki değişime bağ-lıdır. Bağımsız ve bağımlı değişken arasındaki ilişkinin ya-pısına farklı biçimlerde etki eden üçüncü grup değişkenlere aracı değişkenler denir ve moderatör ve mediatör olarak iki gruba ayrılırlar. Bağımlı ve bağımsız değişken arasında öngö-

rülen ilişkinin yapısında değişikliğe neden olma potansiyeli-ne sahip “farklı gözlem kategorilerine” moderatör değişken denir. Moderatör değişken; bağımsız ve bağımlı değişken arasındaki ilişkinin yönüne ve/veya gücüne etki eden üçün-cü değişkendir. Bağımlı ve bağımsız değişken arasında göz-lenen ilişkinin şiddetini, bu değişkenlerle olan farklı ilişkisi nedeniyle azaltan veya ortadan kaldıran değişkene mediatör değişken denir. Moderatör değişkenin bağımlı ve bağımsız değikenler ile arasında doğrudan bir ilişki olmamasına rağ-men; mediatör değişkenin hem bağımlı hem de bağımsız değişkenle arasında anlamlı ilişki vardır. Bu haliyle modera-tör değişken; bağımlı ve bağımsız değişken ilişkisinin farklı kategoriler (kadın-erkek, engelli engelsiz) için değişmesine neden olurken, mediatör değişken hem bağımlı hem de ba-ğımsız değişkenle olan ilişkisi nedeniyle bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkinin gücünü etkilemektedir. Teorideki önermelerden hareketle belirlenen değişkenlerle kurulan hipotezleri sınamak için seçilmiş örneklem grubu üzerinden veri toplarız. Veri; araştırmamızda incelediğimiz değişkenlerin gözlenen niteliksel veya niceliksel özellikleri-ne atfen saptanan değerlerdir. Araştırmacının bizzat kendi gözlemleri sonucu elde edilen verilere “birincil veri” denir. Araştırmacı amaçları doğrultusunda birinci elden gözlem yapar ve sonuçlarını kaydederek kendi verilerine ulaşır. An-cak bu her zaman gerekli ya da mümkün olmayabilir. Daha önce farklı araştırmaların gözlemleri sonucu elde edilmiş verilere “ikincil veri” denir. Bulgu; verilerin amaç doğrultu-sunda seçilmesi, sınıflanması ve ilişkilendirilmesiyle ulaşılan sonuçtur. Veriler ham halleriyle bulgu olma niteliğine kavu-şamazlar. Veriler amaca göre işlenerek (analiz edilerek) daha üst soyutlama seviyesine ulaşırlar ve “bulgu” haline gelirler. Soyutlama, gözleneni bağlamı içerisinde değerlendirmektir. Bir bulgu, bağlamından bağımsız ele alındığında anlaşıla-mayabilir veya daha kötüsü yanlış anlaşılabilir. Bu nedenle bilimde bulgular bilgi haline dönüştürülürken hangi bağlam-la anlam yüklendikleri açıklanır. Bilgi; üst kavramlarla “ge-rekçelendirilerek” ilişkilendirilen bulgulardır. Yani bir bulgu ancak üst kavramlarla mantıksal bir kurgu içinde ilişkilendi-rilerek açıklandığı koşulda bilgi olma niteliğine kavuşur. Bilimsel bilgiyi diğer bilgi türlerinden ayırırken, geçerli ve güvenilir olduğu vurgulanır. Geçerlilik, bilimsel bulguların “doğru” olması, gerçeği göstermesidir. Güvenilirlik, tekrarlı sınamalarda aynı sonuca ulaşılmasıdır. Yani bilimsel bilgi, doğru olanı göstermeli (geçerlilik) ve bu doğru süreğen ol-malıdır (güvenilirlik). Seçilen yöntemin amaca uygunluğu ve desenlemesi bulguların “geçerliliği”, tekrarlanabilirliği sağla-yan raporlama “güvenilirlik” açısından önemlidir.


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdakilerden hangisi “kavramsal tanım”ın taşıması gereken niteliklerden biri değildir?

a. Sezgisel bir nitelik taşımalıb. Bir olguya dair olmalıc. Ortak bir karakteristik yapıyı nitelemelid. Ortak özellikleri nitelemelie. Ortak durumların açıklaması olmalı

2. Bilimde olguların kavramsal tanımları üzerine net bir uzlaşı olmamasının sebebi olarak aşağıdakilerden hangisi gösterilemez?

a. Bilimsel çalışmaların süreğenliğib. Bilimin eleştirel yapısıc. Bilimdeki çok yönlü bakışd. Bilimsel bilginin genellenemez oluşue. Farklı nirengi noktalarının dikkate alınması

3. Bilimdeki teori kavramı için aşağıdakilerden hangisi ge-çerli değildir?

a. Teoriler olgulara ilişkindirb. Teoriler bilim adamları tarafından icat edilir c. Teorilerde olguların birbiriyle ilişkisi açıklanırd. Teoriler kavramsal düzeyde ortaya konure. Teoriler doğada var olan oluşlarla ilgilidir

4. Teoride önerilen olgular arası ilişkilerden hareketle sı-nanmak amacıyla belirtilen yargı ifadelerine ne denir?

a. Örneklemb. Gözlemc. Kavramsal tanımd. Olgue. Hipotez

5. Aşağıdakilerden hangisi bilimsel araştırmadaki alternatif gözlem yollarından biri değildir?

a. Laboratuvar deneyib. Alan deneyic. Yapılandırılmış görüşmed. Rüyalare. Odak grup görüşmesi

6. Bilimsel araştırmalarda; hakkında araştırma yaptığımız, belirli bir konuda niteliğini öğrenmek istediğimiz kitlenin bütününe ne denir?

a. Evrenb. Örneklemc. Kapsamd. Genele. Tüm

7. Belirli bir sonucun nedeni olan, yani sonucun durumu üzerinde değişime neden olan değişkene ne denir?

a. Bağımlı değişkenb. Bağımsız değişkenc. Moderatör değişkend. Mediatör değişkene. Aracı değişken

8. Aşağıdakilerden hangisi en üst soyutlama seviyesindedir?a. Birincil verib. İkincil veric. Bulgud. Bilgie. Gözlem

9. Bilimsel bilginin doğru olanı gösterme niteliğine ne ad verilir?

a. Geçerlilikb. Güvenilirlikc. Sınanabilirlikd. Genellenebilirlike. Tekrarlanabilirlik

10. Aşağıdakilerden hangisi bilimsel bilginin geçerliliğini sağlamak için dikkate alınan unsurlardan biri değildir?

a. Yöntemin amaca uygunluğub. Örneklemin uygunluğuc. Örnekleme tekniğinin uygunluğud. Analizlerin uygunluğue. Birincil veri kullanımı


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı1. a Yanıtınız yanlış ise “Giriş” başlıklı konuyu yeniden

gözden geçiriniz.2. d Yanıtınız yanlış ise “Bilim Nedir?” başlıklı konuyu

yeniden gözden geçiriniz.3. b Yanıtınız yanlış ise “Teori Nedir?” başlıklı konuyu

yeniden gözden geçiriniz.4. e Yanıtınız yanlış ise “Hipotez ve Sınama Nedir?” baş-

lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.5. d Yanıtınız yanlış ise “Gözlem Nedir?” başlıklı konuyu

yeniden gözden geçiriniz.6. a Yanıtınız yanlış ise “Evren ve Örneklem Nedir?” baş-

lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.7. b Yanıtınız yanlış ise “Bağımlı, Bağımsız ve Aracı Değiş-

ken Nedir?” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.8. d Yanıtınız yanlış ise “Veri, Bulgu, Bilgi ve Soyutlama

Nedir?” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.9. a Yanıtınız yanlış ise “Geçerlilik ve Güvenilirlik Ne-

dir?” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.10. e Yanıtınız yanlış ise “Geçerlilik ve Güvenilirlik Ne-

dir?” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1Uçak havalanırken gözlediğiniz şehre yönelik izlenimlerinizi uçağın farklı yüksekliklerinden hareketle anlattığınız koşul-da çok farklı cevaplar vereceksiniz. Aynı şehir anlatılması-na rağmen birbirinden farklı anlatımlar oluşması doğaldır. Anlatımlarınızın doğru/geçerli olabilmesinin yolu, şehri nitelerken bulunduğunuz yüksekliği, bakış açınızı, anlatır-ken dikkate aldığınız kriterleri dürbün ya da çıplak göz gibi nasıl bir gözlem aracı kullandığınızı, şehirle ilgili daha önce hangi bilgilere sahip olduğunuzu açıklamaktır. Bu açıklama-lar anlatımın hangi koşullar altında, nasıl, ne amaçla, hangi kapsamda, kim tarafından, hangi ölçme aracıyla yapıldığına açıklık getirir. Tekrarlanabilirliği ve sınanabilirliği sağlar. Tekrarlanabilirlik ve sınanabilirlik, anlatımların doğru veya geçerli olmasını sağlar.

Sıra Sizde 2Bağımsız değişken olan yeme miktarıyla, bağımlı değişken olan kilo miktarı arasındaki ilişkinin yapısında değişime ne-den olan mediatör değişkenlere örnek olarak; yemeğin lez-zetine yönelik algı, yemeğe başlarkenki açlık düzeyi gösteri-lebilir. Aynı ilişkisel yapıda değişime neden olan moderatör değişkenlere örnek olarak, cinsiyet, yemeğin kalori değerleri gösterilebilir. Bu iki değişken arasındaki ilişkiye anne baskı-sı mediatör, hormon düzensizliği moderatör değişken olarak etki edebilir. Elbette bu öngörüleri analizlerle sınamak gerekir.


Yararlanılan KaynaklarBaron, R. M. ve Kenny, D. A. (1986). “The Moderator-Media-

tor Variable Distinction in Social Psychological Research: Conceptual, Strategic and Statistical Considerations”. Jour-nal of Personality and Social Psychology, 51(6), 1173-1182.

2Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Bilimsel bilginin diğer bilgi türlerinden neden farklı olduğunu açıklayabilecek,Bilimsel bilginin temel niteliklerini sıralayabilecek,Bilimsel araştırma sürecinin aşamalarını açıklayabilecek,Bilimsel araştırmada nesnellik yaklaşımın nasıl sağlanabileceğini anlatabilecekbilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

• BilgiKaynakları• BilimselBilgi• Amaç• Literatür

• Yöntem• Sınırlılık• Nesnellik• Kapsam

İçindekiler

İletişim Araştırmaları Bilimsel Bilginin Niteliği

• GİRİŞ• BİLİMSELBİLGİNİNAYIRTEDİCİÖZEL-LİKLERİ

• BİLİMSELARAŞTIRMADAAMAÇ• BİLİMSELARAŞTIRMADALİTERATÜR

TARAMASIVESUNUMU• BİLİMSELARAŞTIRMADAKAPSAM• BİLİMSELARAŞTIRMADAYÖNTEM• BİLİMSELARAŞTIRMADASINIRLILIK• BİLİMSELARAŞTIRMADANESNELLİK


GİRİŞAkademi çatısı altında öğrenim gören öğrenciler aldıkları derslerde edindikleri bilgile-rin doğru olduğunu düşünür ve güven duyarlar. Oysa farklı bilgi kaynaklarından gelen başka türlü bilgiler, akademisyenler tarafından aktarılan ve ders kitaplarında raporlanmış bilgilere kıyasla daha şüpheyle karşılanır. Bunun nedenini hiç düşündünüz mü? Neden bölümünüzün ders kitaplarında yazan bilgilere tereddütsüz güveniyorsunuz? Televiz-yon kanallarının ana haber bültenlerinde kulağınıza çalınan şu tip anonsları hatırlayın: “Amerika’nın X üniversitesinde görevli bilim adamlarının yaptığı bir araştırmaya göre orta yaşlı insanların ihtiyaç duydukları ortalama uyku süresinin Y olduğu tespit edilmiştir”. Veya; “Avrupalı bilim adamlarının yaptığı bir araştırmaya göre, anne babaların çocuk ile-tişiminde otoriter ve ceza verici olmaktan çok hoşgörülü ve özgürlükçü yaklaşımı benim-semesinin çocuğun zeka gelişimini daha olumlu etkilediği tespit edilmiştir”. Bu haberlere diğerlerinden daha çok güven atfetmenizin nedeni nedir? Bu güvenin nedeni, size ulaşan bu bilgilerin “bilimsel” nitelikli olduğunu düşünmenizdir.

Bilimsel bilginin daha güvenilir olduğu, insanlar arasında genel kabulünün daha yük-sek olduğu açıktır. Peki acaba “bilimsel” olduğu için bu kadar sorgusuz kabullendiğimiz “bilimsel bilgi” nasıl bir niteliği sahiptir? Bilimsel bilgiyi bu kadar geçerli ve güvenilir kılan nedir?

Ders kitaplarınızda yer alan bilimsel bilgiler; uzun ve birikimli taramalar, titiz tasarım-lar, sistematik gözlem süreçleri, derlenen verilerin analizlerinin ardından ulaşılan bulgu-ların, tekrar ve tekrar sentezlenerek sınanmalarını mümkün kılacak yapıdaki raporlama-larla ince bir imbikten süzülüp gelmektedir. Bilimsel bilginin taşıdığı ve taşıması gereken nitelikleri bilmek, tüm akademik hayat boyunca yapacağınız okumalar ve değerlendir-melerle beslenecek öğrenme süreciniz için rasyonel bir zemin oluşturacaktır. Dahası aka-demik hayat dışında karşılaşacağınız ve/veya üretmek zorunda kalabileceğiniz bilgilerin değerlendirilmesi anlamında da ayırt edici olacaktır.

Bu ünitede öncelikle bilimsel bilgiyi diğer bilgi türlerinden farklı kılan ayırt edici özel-likler açıklanmaktadır. Ardından bilimsel araştırma tasarımlarının hangi amaçlarla yapı-labildiği, geçmiş bilimsel çalışmaların nasıl tarandığı ve bu taramaların nasıl sunulduğu anlatılmaktadır. Bilimsel araştırmada kapsam belirlemenin önemi ve bunun yöntem açı-sından neden önemli olduğu, bilimdeki alternatif metodolojik yaklaşımlar örneklenerek verilecektir. Bilimsel bilginin temel niteliklerinden olan nesnelliliğin ne olduğu ve nasıl sağlanabileceği ve genellemenin öneminden bahsedilecektir. Bu ünitede bilimsel bilginin niteliğine dair yapılan açıklamalar pozitivist metodoloji kapsamında değerlendirilmelidir.

Bilimsel Bilginin Niteliği


BİLİMSEL BİLGİNİN AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİİnsanların yaşadıkları dünyayı anlayabilmek, davranışlarını istendik sonuçlar elde edecek şekilde yönlendirebilmek ve böylece hedeflerine ulaşmak için bilgiye ihtiyaçları vardır. Dağarcığınızda pek çok farklı kaynaktan edinilmiş pek çok farklı bilgi vardır. Örneğin dünyada iyi insan olmanın ve iyi şeyler yapmanın ahirette cennete gitmek için gerekli olduğu, “dini önermelerden” gelen bir bilgidir. Pek çok insan için hayat içinde davranışla-rını belirleyici bir referans olabilir. Büyükler başlamadan yemeğe başlamamak gerektiğini öğrenmiş olabilirsiniz. Bu bilgi size “gelenekler” yoluyla aktarılmıştır. Bir gün size büyük-babanız, “iyi bir evlilik hayatı için tuş olmayı baştan kabul etmek gerektiğini” söylemiştir ve siz bu nasihattan hareketle eşinizin ısrarcı olduğu bir konuda diklenmemek gerektiğini öğrenmişsinizdir. Büyükbabanız sizin için bir otorite figürüdür ve söylediklerinin doğru olduğunu değerlendirmektesinizdir. Yani “otorite” diğer bir bilgi kaynağıdır. Şanslı kale-miniz olmadan girdiğiniz sınavlarda düşük not aldığınızı düşünmektesinizdir. Bu “kişisel deneyimden” gelen bir bilgidir. Dün baktırdığınız kahve falında çok şanslı bir döneme girdiğiniz ve işinizde yükseleceğiniz söylenmiştir. Bu tip “hurafeler” de bazılarınca bir bilgi olarak değerlendirilebilir. Özetle; her birinin kaynağı ve niteliği farklı olmakla bir-likte, dini referanslar, gelenekler, otorite, kişisel deneyimler (bazıları için hurafeler dahi) alternatif bilgi kaynaklardır. Bilim de bir bilgi kaynağıdır ve bazı temel niteliksel özellikler açısından diğer bilgi kaynaklarından ayrılır.

Bilimsel bilginin en temel ayırt edici niteliksel özelliği “gözlenebilir olgularla ilgili” olmasıdır. Üst paragraftaki dinsel öğretilerle ilgili örneği hatırlayın. Ahiret gözlemlenebi-lir niteliğe sahip değildir. Dolayısıyla bu dünyadaki yaşam biçimiyle ahirette gidilecek yer arasında bir ilişki kurulmaya çalışıldığında, ahiret gözlenebilir olmadığı için bilimsel araş-tırmanın kapsamı içine girmez. Bilimsel araştırmadaki tüm dizgeler, doğrudan ya da do-laylı olarak gözlenebilen olgularla ilgilenir. Örneğin insan düşünce ve duyguları doğrudan gözlenebilir bir niteliğe sahip olmamasına rağmen, bilimsel araştırma alanına girmektedir. Duygu ve düşüncelerin davranışa yansımaları olduğu için, gözlenebilir olan davranış yo-luyla, duygu veya düşünce hakkında yorum yapılabilir. Veya bilimsel araştırmalarda birey-lerin duygu ve düşünceleri doğrudan kendilerine sorularak veri toplanabilir. Böylece duy-gu ve düşünceler hakkında, birinci elden düşünen ve hisseden insandan veri toplanarak, duygu ve düşüncelerin gözlemi yapılabilir. Örneğin “yoksullara yardım etme davranışının, ahiret inancının varlığından/yokluğundan etkilenip etkilenmediği” konusunda bilimsel bir araştırma yapılabilir. Hatta farklı dinsel inanışlara sahip insanların yoksullara yardım etme davranışı arasında fark olup olmadığı da bilimsel olarak araştırılabilir. Bu araştırmalarda katılımcılara kendi ahiret inançları doğrudan sorulur ve böylece gözlem verilerine ulaşılır. Buradaki araştırma konusunun, ahiretin varlığı veya yokluğu gibi bir tartışmadan tama-men farklı olduğuna dikkat ediniz. Ahiretin varlığı gözlemlenebilir değilken, insanda ahi-ret inancının varlığı (katılımcı beyanlarından hareketle) gözlemlenebilir. Doğrudan veya dolaylı olarak gözlemlenebilir olmayan olgular, bilimsel araştırmanın kapsamı dışındadır.

Değişkenler gözlenirken, değişkenlerin değişim durumları kaydedilir ve bağımsız de-ğişkendeki değişimin bağımlı değişkende yarattığı değişim düzeyi belirlenir. Yani bilimin diğer bir ayırt edici niteliği “gözlenen olgulardaki değişimin ölçümlenmesi”dir. Büyük babanın bir otorite olarak, iyi bir evlilik için kabullenici yaklaşım gösterme önerisi getirdi-ğinden bahseden örneği hatırlayın. Ne kadar kabullenici olursanız, ne kadar daha mutlu bir evlilik yaşarsınız? Otoriteden gelen bilginin ölçümlenmesi söz konusu değildir. Oysa bilim-sel araştırmalarda, bağımsız değişkende gözlenen her bir düzey için, bağımlı değişkendeki düzey gözlenmekte, dolayısıyla bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni etkileme düzeyi öl-çülmektedir. Doktora gittiğiniz zaman hastalığınızın durumuna göre size belirli bir doz-da ilaç önermektedir. Doktorların ilaç dozu belirleme pratiği, daha önce yapılmış bilimsel

2. Ünite - Bilimsel Bilginin Niteliği 21

araştırmalardan gelmektedir. Aksi takdirde doktorlar hastalarına reçete ettikleri ilaçlarda alınması uygun olan dozu öngöremezlerdi. Yani, farklı ilaç dozlarının, hastalığın seyri üze-rindeki etkisi ölçülerek çıkarımlarda bulunulmaktadır. Ölçme yaklaşımı, iletişim alanında yapılan bilimsel çalışmalarda da uygulanabilir. Örneğin alternatif iletişim araçlarının, me-sajın hatırlanırlığına etkisini bilmek istediğimizi düşünün. Görsel ve işitsel olarak iki farklı kanaldan aynı mesaj gözlem grubuna iletilir ve belirli bir süre sonra mesajları hatırlamaları istenir. Böylece alternatif kanallarla iletilen mesajın hatırlanırlık düzeyleri ve düzeyler ara-sındaki fark ölçüm sonuçlarıyla verilebilir. Katılımcı grubun niteliği ve/veya iletilen mesajın niteliği farklılaştırılarak ölçme işlemine devam edilebilir. Böylece; hangi gruba, hangi tür mesajlarda, hangi iletişim aracının kullanılmasının uygun olduğu önerilebilir. Diğer bilgi türlerinde, değişkenlerinin gözlenen değerlerinin ölçülmesi yönünde bir yaklaşım yoktur.

Bilimsel araştırmaların raporlamasında belirli ilkeler vardır. “Yöntem” bölümü, bilimsel araştırma raporlarında yer alan temel bölümlerden biridir. Bu bölümde araştırma amacı-na “nasıl” ulaşılacağı ve “neden” böyle yapılmasının tercih edildiği gerekçeleriyle açıklanır. Bunun nedeni sonraki araştırmalarda aynı yöntem tasarımıyla gözlemlerin “tekrarlanabi-lirliğine” olanak sağlamaktır. Böylece birbirinden bağımsız farklı araştırmacılar; farklı katı-lımcılar ve/veya farklı ürün grupları üzerinde aynı araştırmayı “tekrarlayabilirler”. Örneğin Eskişehir’de Anadolu Üniversitesi İletişim Fakültesi öğrencileri örneklenerek yapılan bir çalışmada; ders anlatımlarında görsel materyal kullanımının, derse olan ilgiyi (görsel ma-teryal kullanmamaya kıyasla) artırdığı bulunmuş olabilir. Bu araştırmanın raporlamasında, araştırmacı nasıl bir yöntemle bu bulguya ulaştığını açıklar. Böylece farklı bir araştırmacı Amerika’da bir üniversitede farklı öğrenciler üzerinde aynı çalışmayı tekrarlayabilir. Bu yaklaşım bilimsel bilginin diğer bir ayırt edici özelliğine işaret eder; “tekrarlanabilirlik”. Bilimsel bilginin tekrarlanabilirliği, sınanabilmeyi sağlar. Bir araştırmanın bulguları, fark-lı araştırmacılar tarafından tekrarlı sınamalara tabi tutulur. Böylece; “ders anlatımlarında görsel materyal kullanımı, derse olan ilgiyi artırır” gibi bir önerme güvenilir bilgi niteliğine kavuşur. Defalarca sınanan bilgi güvenilir bir genelleme yapmaya imkân verir. Bilimsel bil-ginin “sınanabilir”liği diğer bir ayırt edici özelliktir. Bilimsel bilginin tabi tutulduğu tekrar-lı sınamalar aynı zamanda bilimin kendine yönelik “eleştirel” yapısını ortaya koymaktadır.

Daha önceki araştırmalarda tekrarlamalı sınamalara tabi tutulmuş ve böylece güve-nilirliğe kavuşmuş bilgiler, sonraki başka araştırmalar için nirengi olarak kullanılırlar. Böylece güvenilir bilgilerin ışığında ve onları dayanak alarak yeni hipotezler ve sınamalar gerçekleştirilebilir. Bunlar bilimin “birikimli” olma özelliğine işaret eder.

Yukarıdaki anlatımı özetlersek; bilimsel bilginin temel ayırt edici özellikleri, gözle-nebilir olgularla ilgili olması, ölçüm sonuçlarına dayanması, tekrarlanabilir, sınanabilir, eleştirel ve birikimli olmasıdır. Bu ayırt edici özellikler nedeniyle bilimsel bilgi; güvenilir, geçerli, nesnel ve genellenebilir olma vasıflarına kavuşur. Bu vasıflara sahip bilimsel bilgi üretimi ilk adımdan sonuna kadar titiz bir süreç gerektirir. Ünitenin takip eden bölüm-lerinde bilimsel bilginin nihayetinde güvenilir, geçerli, nesnel ve genellenebilir olmasını sağlayan süreçlerden bahsedilecektir.

Otoriteden kaynaklı bilgi ile bilimsel bilgiyi karşılaştırınız.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA AMAÇ Bilimsel bir araştırmaya kılavuzluk eden temel soru ifadeleri “bu nedir, bu nasıl çalışıyor ve neden böyle çalışıyor, bu çalışıyor mu” olarak gruplanabilir. Bu sorular en genel haliyle; kavramsallaştırma, keşfetme ve sınama amaçlarına karşılık gelmektedir. Bu amaçlar aşa-ğıda örneklenerek açıklanmıştır.

1


Bu nedir sorusuna karşılık; “İletişim nedir”, “mesaj nedir”, “algı nedir” gibi sorular ör-nek olarak verilebilir. “Bu nedir” sorusu, bilimde “kavramsallaştırma” amacına yönelik araştırmaların sorusudur. Kavramsallaştırma, bir olguya dair gözlenmiş ortak bir karakte-ristik yapı, özellik ve durumların açıklamasını içerir. Diğer bir deyişle kavramları; bir ol-guya dair gözlenmiş ortak bir karakteristik yapı, özellik ve durumları niteleyen “etiketler” olarak düşünebiliriz. Olgulara yönelik belirli kavramsal tanımlar yapılmadan olgular arası ilişkileri incelemek anlamsız ve imkânsızdır. Çocuk ve ebeveyn iletişimini incelediğinizi düşünün. Çocuk, ebeveyn ve iletişim olgularının kavramsal tanımları olmadan böyle bir araştırma imkânsız olurdu. Bu nedenle öncelikle çocuk nedir, ebeveyn nedir, iletişim ne-dir sorularının cevaplarını ortaya koymak gerekir. Kavramsallaştırma bilimsel araştırma-da sonraki amaçlar açısından da yol göstericidir.

Bilimsel araştırma amaçlarını niteleyen diğer soru yapısı “bu nasıl çalışıyor ve neden böyle çalışıyor” şeklindedir. Neden ve nasıl sorularıyla yönlenen araştırmalardaki amaç, olgular arasındaki ilişkinin yapısını “keşfetmek”tir. Örneğin “çocuk iletişimi nasıldır ve neden böyledir” sorularına cevap ararken bu iletişimi etkileyen diğer olgularla birlikte etkileşim yapısını ortaya koymak gerekir. Çocuk olma halinin niteliksel özellikleri, ço-cuk iletişiminde kullanılan kanallar, alternatif kanalların işleyiş mekanizması, farklı kanal kullanımlarının nedenleri, iletişimde verilmek istenen mesajın niteliği, mesaj niteliği ve kullanılan kanal arasındaki ilişki ve daha pek çok bağlam bu araştırma amacı içinde bir-birleriyle anlamlı bir örüntü oluşturacak şekilde gözlenebilir. Bu tip keşifsel çalışmalar özü itibariyle teori geliştirme çalışmalarıdır. Teori bir takım olguları ve olgusal ilişkileri açıklayan kavramsal bir sistemdir. Daha anlaşılır haliyle teori, bir takım olguları neden sonuç bağlamları içinde açıklar. Her ne kadar burada anlaşılırlık sağlamak için kavram-sallaştırma ve keşfetme iki ayrı amaçmış gibi sunulsa da, bilimsel pratikte birlikte yürüyen süreçlerdir. Kavramsallaştırma aynı zamanda bir keşfetme sürecidir. Bir olgunun kavram-salaştırılması için olguyu var eden süreçlerin keşfedilmesi gerekir. Fizikteki “kütle çekim” kavramının tanımlanması ve formüle edilmesi, kütle çekime etki eden “ağırlık, hız, kütle, sürtünme” gibi olguların kavramsal tanımları öncelikle bilinmeden ve bu olguların birbi-riyle olan etkileşimi keşfedilmeden yapılamaz. Kavramsallaştırma ve keşfetme tipi araştır-maların metodolojik olarak sistematize edilmesi zordur. Araştırmacının saf bir meraka, güçlü bir literatür bilgisine, eleştirel düşünce ve gözlem yeteneğine ve soyutlama becerisi-ne sahip olması gerekir.

Bilimsel araştırma amaçlarında yol gösterici olan diğer yaklaşım, “bu çalışıyor mu” tarzı soruların yol göstericiliği ile açıklanabilir. Bu tip araştırmalar özü itibariyle “sınama” araştırmalarıdır. Daha önce yapılan kavramsallaştırma ve keşfetme araştırmalarından ha-reketle oluşturulan teorilerdeki önermeler hipotez formunda ifade edilerek sınanır. Aynı teorik önermenin farklı örneklemler, farklı ürün grupları için de geçerli olup olmadığı test edilebilir. Veya alternatif iki teorinin birbiriyle çelişkili önermelerinden hangisinin belirli bir koşulu açıklamak için daha uygun olduğu sınanabilir. Teoride jenerik olarak yer alan olgular ve olguların ilişkisel yapılarında, daha önce belirtilmemiş bir değişkenin etkisi in-celenebilir. Tüm bunlar var olan teoriyi geliştirir, dolayısıyla bilgi birikimini gelişkin kılar.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA LİTERATÜR TARAMASI VE SUNUMULiteratür; belirli bir konu ile ilgili geçmişte yapılmış çalışmalara verilen genel addır. Lite-ratür kelimesinin yerine “yazın” ifadesi de kullanılmaktadır. Her iki kelimede nitelenen aynıdır. Bir araştırmaya başlarken; araştırmacının, araştırdığı konuyla ilgili geçmişte ya-pılmış çalışmaları bilmesi gerekir. Bu; araştırmacının kavrayışının gelişmesi, neyi, hangi kapsamda ve nasıl araştıracağını belirlemesi için bir zorunluluktur. Bunun için araştır-macı literatür taraması yapar. Literatür taraması için internet ortamında bulunan bilimsel


veri tabanlarından veya basılı pek çok materyalden faydalanılabilir. Yeni araştırmacılar için başlangıçtaki en büyük zorluk çok büyük hacimdeki literatürden uygun kaynakla-rı seçebilmektir. Doğru literatür seçimine yardımcı ilk kılavuz samimi bir “merak”tır. Araştırmanın başlangıç aşamasında önünde binlerce literatürle karşı karşıya olan araş-tırmacı karanlıkta kaybolmuş gibidir. Merak edilen ve ilgi duyulan bir konuda okumak daha akıcı ve verimli olur ve karanlıkta yol aramak için araştırmacıya güç verir. Literatür okumaları devam ettikçe araştırmacı için “amaç” belirginleşmeye başlar. Amaçla birlikte beliren “kapsam”, okunacak literatürün sınırlanmasına yardımcı olur. Bunun yanı sıra araştırma sonucunda teorik ve pratik alana yapılabilecek “katkı hedefi”nın netleşmesi de literatürü sınırlamada diğer bir yardımcıdır. Teorik ve pratik anlamda sizin araştırdığı-nız alana özgü konuların tartışıldığı kaynakları tespit edersiniz. Bu kaynaklarda sizinle aynı meraka ve benzer amaçlara sahip araştırmacıların raporlarına ulaşabilirsiniz. “Alana özgü kaynaklar”ın bilgisine ulaştığınızda karanlık tünelin ucunda ışık gözükmeye başlar. Alanda neyin eksik olduğunun, sizin ne yapabileceğinizin bilincine ulaşırsınız. Bu aşama, araştırmanın amacının, kapsamının, öngörülen katkısının ne olduğunun ve gözlem süreç-lerinin nasıl belirleneceğinin tam olarak belirgin olduğu aşamadır. Bu noktada araştırma-cı kendi araştırma raporunun “literatür sunumu” bölümünü yazmaya başlar.

Araştırma raporlarındaki literatür sunumu, yapılan yeni araştırmanın amacına, öne-mine ve katkısına dayanak olacak önceki araştırmaların serimi için yapılır. Araştırmacı-nın daha önce incelediği pek çok sayıdaki literatür arasından kendi araştırması açısından gerekli gördüğü araştırmalara atıfla yazılır. Araştırmacının literatüre yaptığı atıflar; ha-len bilinenden, yeni keşfedilecek ya da sınanacak olana geçişte, “nirengi” görevi görürler. Araştırmacı literatür sunumunda geçmiş çalışmaların açığa çıkardığı alanları nirengi ala-rak hangi alanlarda hâlâ belirsizlik olduğunu gösterir ve bu belirsizliği gidermenin önemi-ni tartışır. Araştırmacının literatürde belirsiz olduğunu düşündüğü veya tekrar sınanması gerektiğini düşündüğü alanlar araştırmanın kapsamı açısından yol göstericidir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA KAPSAMBilimsel araştırmanın kapsamı bir araştırmanın ele aldığı konunun sınırlarını belirleme işlemidir. Bir araştırmacı, yaptığı araştırmanın sınırlarını net olarak belirlemeden; uygun literatür taraması yapamaz, doğru şekilde gözlem yapıp veri toplayamaz, bulguları yorum-layamaz ve bilimsel bilgi birikimine katkı yapacak soyutlamayı gerçekleştiremez.

Kapsam belirleme işi öncelikle araştırmanın amacından gelir. Amaç araştırmaya imkân tanıyacak kadar geniş ve fakat belirgin bir alanda bir sonuç belirtmeyi mümkün kılabilecek kadar dar olmalıdır. Örneğin “elmalar neden düşer” konusunu araştıracağını belirten bir araştırmacının, soruyu/sorunu hangi kapsamda ele alacağı belirsizdir. Elmala-rın düşme nedeni incelenirken dikkate alınabilecek alternatif kapsamlar olabilir. Örneğin; “meyve olgunlaşma süreci”, “elmanın kütlesel çekimi”, “besin döngüsü içinde mevsimlerin rolü”, “taşıma elemanının ağırlığa direnci” alternatif kapsamlara sadece birkaç örnektir. Amacın hangi kapsamda belirlendiği, dayanak alınacak ve test edilecek teorileri tamamen farklılaştırır. Besin döngüsü içinde elmanın olgunlaşma, düşme ve çürüme sürecine dair araştırma yapan birinin, ağırlık ve direnç teorilerine atıf yapması anlamlı olmaz.

Araştırmanın kapsamı neyin/kimin, ne zaman, nasıl gözleneceği ile de ilişkilidir. Ör-neğin amacımız “televizyon reklamları yoluyla tutundurması yapılmaya çalışılan otomo-billerin reklam tasarımında hangi niteliklerin vurgulanması gerektiğini belirlemek” olsun. Bu amacın neden önemli olduğunun açıklanması gerekir. Bu amaç önemlidir, çünkü tü-keticinin hangi otomobil niteliğinden etkilendiğini bilerek reklam tasarlamak, reklamın amacına ulaşma etkinliği açısından belirleyicidir. Bu amaca ulaşmak için tüketicilerin otomobillerin hangi niteliklerine değer atfettiğini belirlememiz (gözlemlememiz) gerekir.


Peki, hangi tip tüketici ve hangi tip otomobil? Kapsam belirsiz olduğunda; kimin, hangi tip araçtan beklediği nitelikleri belirleceğimizi bilemiyoruz. Kapsamımızı binek otomobil ve bireysel tüketici olarak belirlemek uygun olabilir. Çünkü endüstriyel tüketici talebini uyarmak için, kitlesel medya reklamları yerine genellikle kişisel satış kullanılır. Biz; televiz-yon reklamlarının niteliği konusunda çıkarımda bulunacağımıza göre, televizyona reklam veren bir ürün kategorisi seçmeliyiz. Ancak binek otomobil kapsamı da, hangi tip binek otomobilin inceleneceğine cevap vermediği için belirsiz kalmaktadır. Binek otomobillerin kapsamını, orta sınıf aile otomobili olarak sınırladığımız varsayalım. Ancak ürün kapsa-mını belirlemek yeterli değildir, gözlenenlerin kapsamını da belirlemek gerekir. Örneğin orta sınıf aile otomobillerinden beklenen nitelikler konusunda öğrencilerden veri topla-mak uygun olur mu? Özellikle erkek öğrenciler binek otomobillerin nitelikleri ve üstün ve zayıf yönleri hakkında detaylı bilgi sahibi olabilir ve binek otomobil satıcıları için potan-siyel hedef kitle olabilir. Ancak öğrenciler mevcut maddi imkânları açısından kısa vadede bir araç alım tercihinde bulunacak durumda olmayabilir. Bizim amacımız reklam tasarım-ları yoluyla “satış arttırmaktı”. Burada hangi satışları (bu yılki satışları mı veya gelecekte-ki satışları mı) arttırmayı hedeflediğimizi belirtmemiz gerekir. Eğer amacımız; geleceğe yönelik talebi uyarmaksa, bugünden öğrencilerin hayallerini süsleyecek bir araba tanıtı-mının yapısını araştırmak anlamlı olabilir. Ama amacımız; kısa vadede satış arttırmaksa, öğrenciler uygun hedef kitle, dolayısıyla uygun örneklem olamaz. Kapsamımızı kısa va-deli satış artırıcı reklam tasarımlarıyla sınırladığımızı varsayalım. Bu durumda örneklemi mevcutta satın alma gücü yeterli olan tüketiciler arasından seçmemiz gerekecek. Halen bir binek arabası olanlardan veri toplamak uygun gözükebilir. Bu kitle ne aradığını bildikle-ri ve arabaların niteliklerinden haberdar oldukları için uygun görülebilir. Ancak bunun yerine araba galerilerinde uygun araç arayanlardan da veri toplanabilir. Daha önce araba tercih deneyimi olan veya olmayan örneklem grubundan toplanan veriler, bulguların ge-çerliğine etki eder. Özetle anlatılmak istenen; amacın kapsamı belirlediği, kapsamın göz-lem tasarımını (yöntemi) etkilediği ve yöntemin de bulguların geçerliliğini etkilediğidir.

Araştırma sürecindeki her aşama, kendinden önceki ve sonraki aşamalardan etkilenmekte-dir. Araştırmanın kapsamı, tüm aşamaların niteliği açısından belirleyicidir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA YÖNTEMBilimsel araştırmalarda yöntemi hem raporlama hem de desenleme açısından değerlen-dirmek gerekir. Bilimsel araştırma raporlarında yöntem bölümünün nasıl aktarıldığı, tekrarlanabilirlik dolayısıyla sınanabilirlik açısından önemlidir. Yöntem bölümünün de-senlenmesi ise araştırma gözlem teknik ve süreçlerinin araştırma amacına uygunluğuyla ilgilidir. Yöntem bölümünün araştırma amaçlarına uygun desenlenmesi bilimsel araştır-manın bulgularının “geçerlilik” argümanını sağlaması açısından önemlidir.

“Yöntem” bölümü, bilimsel araştırma raporlarında yer alan temel bölümlerden bi-ridir. Bu bölümde araştırma amacına “nasıl” ulaşılacağı ve “neden” böyle yapılmasının tercih edildiği gerekçeleriyle açıklanır. Diğer bir deyişle; araştırma amaçlarına ulaşmak için, neyin/kimin; nerede, nasıl gözlendiği ve gözlemin neden böyle yapıldığı detaylı bi-çimde açıklanır. Özetle, yöntem bölümünde araştırmada yapılacak gözlemlere ve gözlem süreçlerine dair tüm detaylar anlatılır. Böylece, bu araştırmanın bulgularının güvenilirli-ğini sınamak isteyebilecek sonraki araştırmacılar açısınından “tekrarlanabilirlik” sağlanır. Birbirinden bağımsız farklı araştırmacılar; farklı katılımcılar ve/veya farklı ürün grupları üzerinde sizinle aynı gözlem (veri toplama) teknik ve süreçlerini uygulayarak bulgularını-zı sınayabilirler. Bilimsel araştırmanın yönteminin tekrarlanabilirliğe uygun raporlanma-sının dışında “araştırma amaçlarına uygun” olarak da tasarlanması gerekir.


Bilimsel araştırmaların yöntem tasarımında (araştırmanın desenlenmesinde) en önemli belirleyici “araştırma amaçlarına uygunluk”tur. Bilimsel araştırmaların yöntem-lerine kılavuzluk eden iki temel yaklaşım tümevarım ve tümdengelimdir. Bilimsel araş-tırmanın amaçları dikkate alındığında; kavramsallaştırma ve keşfetmenin “tümevarım”, sınamanın “tümdengelim” yaklaşımlarını yansıttığı söylenebilir. Hem tümevarım hem de tümdengelim yaklaşımlarının her ikisinde de genelleme amacı vardır. Ancak bu ortak amaç yanıltıcı olmamalıdır. Çünkü tümevarım yaklaşımında “teorik/olgusal genelleme” hedeflenirken, tümdengelim yaklaşımında “evren genellemesi” hedeflenir. Bu iki farklı genelleme bağlamı, iki farklı metodolojik yaklaşıma işaret eder.

Evren genellemesinde, örneklemin sayısal ve niteliksel olarak nüfusu temsil yeteneği gö-zetilir. Örneğin, Anadolu Üniversitesi öğrencilerine genellenecek bir çalışma yapılmak isten-diğinde, örneklemin Anadolu Üniversitesinin tüm öğrencilerine genellenebilecek büyüklük ve nitelikte olması gerekir. Teorik genellemede ise olgunun veya olgular arası ilişkinin nitelik-sel yapısını yansıtma yeteneği gözetilir. Burada sayısal bir temsil yeterliliği aranmaz. Örneğin teorik genelleme olmaksızın “bütün elmalar düşer” gibi bir önermede bulunmak imkânsız olurdu. “Bütün elmalar düşer” gibi bir önermeye tümdengelimci yaklaşımla ulaşabilmek için, dünyadaki toplam elma ağacı sayısını bilmek, bunların coğrafi dağılımını bilmek, buna göre bir örneklem yapısı belirlemek ve elmaların düşüşünü gözlemlemek gerekirdi. Oysa teorik genelleme amacını taşıyan tümevarımcı yaklaşımla, düşme durumunun (kütle çekim) nite-liksel özelliği ortaya konmakta ve “hangi hacim ve ağırlıktaki kütlelerin, hangi koşulda, hangi hacim ve ağırlıktaki kütleleri çekebileceği” genellenmektedir. Bu genelleme yaklaşımında el-maların veya düşmekte olan diğer objelerin “düşüşlerini gözlemlemeye” gerek yoktur.

Olguların kendi yapısına ve diğer olgularla gösterdiği neden sonuç ilişkilerinin “nite-liğine yönelik” tekil gözlemlerden hareketle genelleyici olgusal yargılara (tüm’e) ulaşma-ya “tümevarım” denir. Tümevarım yaklaşımıyla yapılan keşifsel ve kavramsallaştırmaya yönelik çalışmalar bizi teorilere götürür. Teorilerdeki olgusal ve ilişkisel önermelerden (tüm’den) hareketle hipotezler oluşturup, hedef nüfus açısından teorinin ilgili önermesi-nin geçerli olup olmadığını sınamaya “tümdengelim” denir. Tümevarım ve tümdengelim yaklaşımları, bilimin eleştirel yapısının da göstergesi niteliğindedir. Tümevarım yoluyla ne olduğu ve nasıl oluştuğu “keşfedilen” olgular ve olgular arası ilişkilerin doğruluğu, tüm-dengelim yaklaşımıyla “sınanır”.

Araştırmacılar amaçları doğrultusunda ister tümevarım, ister tümdengelim yaklaşı-mını tercih etsinler; yine de gözlem teknik ve süreçleri birbirinden farklı yüzlerce şekilde tasarlanabilir. Yöntem tasarımında; araştırmacıların bireysel olarak güçlü ve zayıf yanları, finansal, fiziksel ve zaman olanakları, gözlem kitlesinin niteliği, araştırılan olgunun nite-liği ve hatta mevcut bilimsel konjonktürdeki akımlar dahi etkili olur. Önemli olan tüm bu unsurları eş zamanlı olarak gözeterek, geçerlilik ve güvenirlik argümanları açısından mümkün olan en uygun tasarımı yapmaktır. Eğer araştırmacının içinde bulunduğu koşul-lar ve kendi imkan ve kabiliyetleri bir araştırma açısından doğal bir kısıtlılık yaratıyorsa, bu tip araştırma tasarımları yapmamak gerekir. Tüm mevcut ve olası koşulları gözeterek, bu koşullar dahilinde geçerlilik ve güvenilirlikten ödün vermeyecek tasarımı yapabilmek, bilim adamı olma yetkinliğinin göstergelerinden biridir.

“Bütün kuğular beyazdır” önermesinde teorik genelleme mi, evren genellemesi mi geçerli-dir? Cevabınızın nedenini açıklayınız.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA SINIRLILIKBir bilim adamı alanında ne kadar yetkin olursa olsun, yapılan her araştırmada sınırlılıklar vardır. Araştırmanın sınırlılığı, bir araştırmanın “kapsamından” ve/veya “yöntem tasarımın-

2


dan” kaynaklanabilir. Araştırmacının bu sınırlılıkların farkında olması ve araştırma rapo-runda açıkça belirtmesi gerekir. Bir araştırmanın sınırlılıkları gelecek araştırmalarda ne ya-pılması ve hatta ne yapılmaması konusunda öneriler olarak araştırma raporunda açıklanır.

Araştırmacı, araştırması sırasında yöntem tasarımından kaynaklı olarak bir sorunla karşılaşmış ve bu sorunu aşamamış olabilir. Her ne kadar sorun alanları barındıran bir araştırmadan kaçınmak gerekse de, bu belirli nedenlerle sağlanamamış olabilir. Bu ko-şulda araştırmacı bu sınırlılığın ne olduğunu, neden kaynaklandığını, aşılmak için neler yapıldığını ve neden aşılamadığını raporunda açıklar. Bu sorun alanı sonraki araştırmalar için yol gösterici bir ışıktır. Sonraki araştırmacılar kendi çalışmalarında bu sorun alanın-dan kaçınmanın yollarını arayabilirler veya aksine bu sorun alanının üzerine gidip çözüm yollarını bulup uygulayarak katkı yaratabilirler.

Araştırma sınırlılıklarının diğer bir nedeni kapsamdır. Araştırmacı kendi araştırma-sının kapsamı dâhilinde ilgilendiği soruna/soruya cevap üretebilmiş olabilir. Ancak araş-tırmanın daha kapsayıcı bilgelere işaret edebilmesi için farklı ve/veya tamamlayıcı kap-samda araştırmalar yapılması gerektiğini farketmiş olabilir. Gelecekte konuyla bağlantılı farklı ve/veya tamamlayıcı kapsamda yapılacak araştırmalar, bilginin daha üst soyutlama seviyelerine ulaşmasını sağlayabilir. Örneğin araştırmacı kendi araştırmasında çocuk ile-tişimini ebeveynle ilişkiler kapsamında incelemiş olabilir. Ancak çocuk iletişimi bilgisinin gelişmesi için, konunun “çevre ile ilişkiler” kapsamında da incelenmesinin yararlı olaca-ğını gözlemlemiştir. Böyle bir koşulda; araştırma raporunda çocuk iletişiminin ebeveynle ilişkiler kapsamında incelenmesinin bir sınırlılık oluşturduğu ve gelecek araştırmalarda çevre ile ilişkilerin incelenmesinin çocuk iletişiminin anlaşılmasındaki gereği, neden ge-rekli olduğu ve bu araştırmayla nasıl ilişkilendirilebileceği açıklanır. Özetle bir araştır-manın desenlemesinden veya kapsamından kaynaklı sınırlılıklar, “gelecek araştırmalar için öneriler”le ilişkilendirilerek açıklanır. Böylece bilimsel faaliyet, daha gelişkin bilgiye ulaşma yönünde sürüp gider.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA NESNELLİKNesnel ifadesi en genel haliyle “düşünceden bağımsız olan” demektir ve sosyal bilimler “in-sani olarak öznel” oldukları için tamamen nesnel olamazlar (Rubin ve Babbie, 1989: 40,62). Bu nedenledir ki sosyal bilimlerdeki nesnellik argümanını araştırmacının nesnelliğiyle iliş-kilendirmek doğru olmaz. Sosyal bilimlerde nesnellik argümanını sağlamanın yolu; öznel bakış açılarına sahip farklı araştırmacıların, belirli sistematik gözlem teknikleri yoluyla aynı sonuca ulaşabilmeleridir (Rubin ve Babbie, 1989: 62). Yani “nesnellik”; bulguların tekrarlı sınamalarda aynı sonuca işaret etmesi durumudur. Nesnellik argümanının karşı-lanması için, araştırma gözlem sürecinin tekrarlanabilir nitelikte raporlanması önemlidir.

Araştırmasında uyguladığı gözlem teknik ve süreçlerini tekrarlanabilir nitelikte ra-porlamak, bir araştırmacıya kendi öznel görüşünü özgürce yansıtabileceği bir araştırma tasarlama hakkı vermez. Her ne kadar insan doğası gereği mutlak bir nesnelliğe ulaşamasa da, bilim adamı yaptığı işin taşıması beklenen niteliğin bilinciyle, olabildiğince kendi öz-nel değerlerinden arınık araştırma tasarlamak zorundadır. Nitekim; literatür taramasında, daha önce yapılmış farklı araştırmalara atıf yapmak ve onları dayanak almak, araştırmacı-yı kendi öznelliğini yansıtmaktan alıkoyan bir girişimdir. Amacı ve bu amacın önemini ve yöntemin uygunluğunu savunmak da, diğer araştırmacıların araştırmayı değerlendiresini sağlayarak, araştırmayı bireysel öznellikten uzaklaştırır. Dahası bulguların soyutlama yo-luyla bilgiye dönüşümü sürecinde ilişkilendirme yapılan diğer bulgu ve bilgiler de farklı araştırmacıların çalışmalarından gelmektedir. Bu haliyle bilimin “kollektif bir girişim” ol-duğu açıktır. Nesnelliği sağlayan bu kollektif yapı ve tekrarlı sınamalardır.


ÖzetBilimsel bilginin en temel ayırt edici niteliksel özellikleri “gözlenebilir olgularla ilgili” olması ve “gözlenen olgularda-ki değişimin ölçümlenebilmesi”dir. Gözlemlenebilir olgula-ra ilişkin gözlem ve ölçümler, elde edilen bulguların başka arştırmacılar tarafından da tekrarlanabilmesini sağlar. Aynı gözlem ve ölçümlerin tekrarlanması bulguların sınanmasını sağlar. Yani bilimsel bilginin diğer ayırt edici özellikleri, tek-rarlanabilirlik ve sınanabilirliktir. Bilimsel bilginin tabi tutul-duğu tekrarlı sınamalar aynı zamanda bilimin diğer ayırt edi-ci özellikleri olan, eleştirel olma ve birikimliliğe işaret eder.Bilimsel bir araştırmaya kılavuzluk eden temel soru ifadeleri “bu nedir, bu nasıl çalışıyor ve neden böyle çalışıyor, bu ça-lışıyor mu” olarak gruplanabilir. Bu sorular en genel haliyle; kavramsallaştırma, keşfetme ve sınama amaçlarına karşılık gelmektedir. “Bu nedir” sorusu, bilimde “kavramsallaştırma” amacına yönelik araştırmaların sorusudur. Kavramsallaştır-ma, bir olguya dair gözlenmiş ortak bir karakteristik yapı, özellik ve durumların açıklamasını içerir. Bilimsel araştırma amaçlarını niteleyen diğer soru yapıları olan “bu nasıl çalışı-yor ve neden böyle çalışıyor” ifadeleri keşifsel amaçla yapı-lan araştırmalara işaret eder. Kavramsallaştırma ve keşfetme tipi araştırmaların metodolojik olarak sistemetize edilmesi zordur. Araştırmacının saf bir meraka, güçlü bir literatür bil-gisine, eleştirel düşünce ve gözlem yeteneğine ve soyutlama becerisine sahip olması gerekir. “Bu çalışıyor mu” tarzı so-ruların yol göstericiliği ile tasarlanan araştırmalar “sınama” amaçlıdır. Daha önce yapılan kavramsallaştırma ve keşfetme araştırmalarından hareketle oluşturulan teorilerdeki öner-meler hipotez formunda ifade edilerek sınanır.Literatür; belirli bir konu ile ilgili geçmişte yapılmış çalış-malara verilen genel addır. Literatür kelimesinin yerine “ya-zın” ifadesi de kullanılmaktadır. Bir araştırmaya başlarken; araştırmacının, araştırdığı konuyla ilgili geçmişte yapılmış çalışmaları bilmesi yani literatürü taraması gerekir. Bu; araş-tırmacının kavrayışının gelişmesi, neyi, hangi kapsamda ve nasıl araştıracağını belirlemesi için bir zorunluluktur. Yeni araştırmacılar için başlangıçtaki en büyük zorluk çok bü-yük hacimdeki literatürden uygun kaynakları seçebilmektir. Doğru literatür seçimine yardımcı ilk kılavuz samimi bir “merak”tır. Literatür taraması devam ettikçe araştırmanın amacı, kapsamı ve katkısı belirginleşir. Bu süreçte araştırma konusu özelinde yayın yapan kaynaklar belirginleşir ve lite-ratür kapsamı netleşir. Bu aşamadan sonra araştırmacı kendi araştırmasının literatür sunumu bölümünü yazmaya başlar. Literatür sunumu, yapılan yeni araştırmanın amacına, öne-mine ve katkısına dayanak olacak önceki araştırmaların se-rimi için yapılır.

Bilimsel araştırmanın kapsamı bir araştırmanın ele aldığı konunun sınırlarını belirleme işlemidir. Kapsam önemlidir çünkü; bir araştırmacı, yaptığı araştırmanın sınırlarını net olarak belirlemeden, uygun literatür taraması yapamaz, doğ-ru şekilde gözlem yapıp veri toplayamaz, bulguları yorumla-yamaz ve bilimsel bilgi birikimine katkı yapacak soyutlamayı gerçekleştiremez. Kapsam; neyin/kimin, ne zaman, nasıl göz-leneceği ile de ilişkilidir. Araştırma amacı, kapsamı; kapsam, gözlem tasarımını (yöntemi) ve yöntem de bulguların geçer-liliğini etkiler.Araştırmanın ve araştırma raporlarının temel unsurlarından biri olan yöntem; araştırma amaçlarına ulaşmak için, neyin/kimin; nerede, nasıl gözlendiği ve gözlemin neden böyle ya-pıldığının tasarlanması ve açıklanmasıyla ilgilidir. Bilimsel araştırmada yöntem; araştırma amaçlarına uygun olmalıdır. Bilimsel araştırmaların yöntemlerine kılavuzluk eden iki te-mel yaklaşım tümevarım ve tümdengelimdir. Kavramsallaş-tırma ve keşfetme “tümevarım”, sınama “tümdengelim” yak-laşımı ile ilişkilendirilebilir. Olguların kendi yapısına ve diğer olgularla gösterdiği neden sonuç ilişkilerinin “niteliğine yöne-lik” tekil gözlemlerden hareketle genelleyici olgusal yargılara (tüm’e) ulaşmaya “tümevarım” denir. Teorilerdeki olgusal ve ilişkisel önermelerden (tüm’den) hareketle hipotezler oluştu-rup, hedef nüfus açısından teorinin ilgili önermesinin geçerli olup olmadığını sınamaya “tümdengelim” denir. Tümeva-rım yaklaşımında “teorik/olgusal genelleme”, tümdengelim yaklaşımında “evren genellemesi” hedeflenir. Her araştırmanın “kapsamından” ve/veya “yöntem tasarı-mından” kaynaklı olarak bazı sınırlılıkları vardır. Araştır-macının bu sınırlılıkların farkında olması ve araştırma rapo-runda açıkça belirtmesi gerekir. Araştırmanın sınırlılıkları gelecek araştırmalarda ne yapılması ve hatta ne yapılmaması konusunda öneriler olarak araştırma raporunda açıklanır. Nesnellik, bilimsel bilginin temel niteliklerinden biridir ve bulguların tekrarlı sınamalarda aynı sonuca işaret etmesi du-rumudur. Bilim kollektif bir girişimdir. Nesnelliği sağlayan bu kollektif yapı ve tekrarlı sınamalardır. Nesnellik argüma-nının karşılanması için, araştırma gözlem sürecinin tekrarla-nabilir nitelikte raporlanması önemlidir.


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdaki bilgi türlerinden hangisi gözlenebilir, olgusal, ölçülebilir, sınanabilir nitelik gösterir?

a. Bilimsel bilgib. Otoriteden gelen bilgic. Geleneklerden gelen bilgid. Deneyimden gelen bilgie. Ortak durumların bilgisi

2. “Bu nedir” sorusu bilimde hangi amaca karşılık gelir? a. Kavramsallaştırmab. Tümdengelimc. Sınamad. Gözlemee. Tekrarlama

3. Literatür kelimesine karşılık gelen diğer kavram nedir?a. Basınb. Basım c. Yazınd. Kapsame. Yöntem

4. Aşağıdakilerden hangisi literatür taramasında araştırma-cı açısından yönlendirici unsurlardan biri değildir?

a. Merakb. Amaçc. Kapsamd. Katkı hedefie. Analiz

5. Bilimsel bir araştırmanın sınırlarını belirten ifade aşağı-dakilerden hangisidir?

a. Nesnellikb. Genellemec. Kapsamd. Yöntem e. Katkı

6. Bilimsel araştırma raporlarında yöntem bölümünün na-sıl aktarıldığı aşağıdakilerden hangisini sağlaması açısından önemlidir?

a. Amaç ve kapsamb. Nüfus ve örneklemc. Gözlem ve veri toplamad. Genelleme yapısıe. Tekrarlanabilirlik ve sınanabilirlik

7. Tümevarım yaklaşımında hangi genelleme hedeflen-mektedir?

a. Evren genellemesib. Örneklem genellemesic. Teorik genellemed. Değişken genellemesie. Kapsam genellemesi

8. Bilimsel araştırmanın sınırlılığı aşağıdakilerden hangi-sinden kaynaklanır?

a. Kapsam ve yöntem tasarımıb. Literatür veya raporlama tekniğic. Genelleme düzeyid. Tümevarım yaklaşımıe. Tümdengelim yaklaşımı

9. Bilimsel bir raporlarda sınırlılık aşağıdakilerden hangi-siyle ilişkilendirilerek açıklanır?

a. Gelecek araştırmalar için önerilerb. Güvenilirlikc. Verid. Geleneke. Tekrarlanabilirlik

10. Bulguların tekrarlı sınamalarda aynı sonuca işaret etme-sine ne denir?

a. Soyutlamab. Öznellikc. Kapsayıcılıkd. Uygunluke. Nesnellik


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar1. a Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Bilginin Ayırt Edici

Özellikleri“ başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.2. a Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Araştırmada Amaç“

başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.3. c Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Araştırmada Literatür

Taraması ve Sunumu” başlıklı konuyu yeniden göz-den geçiriniz.

4. e Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Araştırmada Literatür Taraması ve Sunumu” başlıklı konuyu yeniden göz-den geçiriniz.

5. c Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Araştırmada Kapsam” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

6.e Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Araştırmada Yöntem” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Araştırmada Yöntem” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Araştırmada Sınırlılık” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Araştırmada Sınırlılık” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Araştırmada Nesnellik” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Bilimsel bilgi; gözlenebilir olgularla ilgili, ölçülebilir, tekrar-lanabilir, sınanabilir, eleştirel ve birikimlidir. Oysa otorite doğası gereği tek kişidir, alınan bilginin ölçümü mümkün değildir, sınanmaz ve eleştirilmez, olduğu gibi kabul edilir. Tek kişiden geldiği için birikimli değildir.

Sıra Sizde 2“Bütün kuğular beyazdır” önermesi, teorik genellemeye ör-nektir. Doğası gereği, böyle bir önermeye ulaşmak için tüm kuğuları temsil yeteneğine sahip bir örneklem belirlemek ve gözlemek mümkün değildir. Beyaz olma hali kuğunun nite-liğiyle ilgilidir.

Rubin, A. ve Babbie, E. (1989). Research Methods for Social Work. Wadsworth Publishing Company. Belmont, Cali-fornia.

3Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;İletişim araştırmalarının ilgilendiği konuları belirtebilecek,Alanyazındaki iletişim araştırmalarını sınıflayabilecek,Dünyadaki iletişim araştırmalarını tarihsel bağlamda tartışabilecek,İletişim araştırmalarını iletişim araçlarının gelişimiyle ilişkilendirebilecek,Türkiye’deki iletişim araştırmalarının tarihini özetleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

• İletişimAraştırması• Propaganda• İdeoloji• Göstergebilim• Yapısalcılık

• Retorik• İletişimKuramı• SosyalMedya• Küreselleşme• Post-Modernizm

İçindekiler

İletişim Araştırmaları İletişim Araştırmalarının Tarihi

• GİRİŞ• İLETİŞİMARAŞTIRMALARINAGENEL

BAKIŞ• TARİHSELBAĞLAMDAİLETİŞİM

ARAŞTIRMALARI• TÜRKİYE’DEKİİLETİŞİM

ARAŞTIRMALARININTARİHİ


GİRİŞİletişimin tarihi, büyük olasılıkla insanlığın tarihi kadar köklüdür. İnsan, her dönemde kendini ifade etmenin uygun yöntem ve araçlarını geliştirmiştir. Bu nedenle, iletişim ta-rihi oldukça zengin ve kapsamlıdır. Buna karşılık, iletişim araştırmalarının tarihi görece yenidir çünkü iletişim genç bir bilim dalıdır. İletişime konu olan olay ve olgulara ilişkin kapsamın çizilmesi ve konuların bilimsel yaklaşımla incelenmesinin tarihi çok gerilere gitmez. Her ne kadar geçmiş yüzyıllarda çeşitli iletişim konularında sınırlı incelemeler yapılmışsa da, iletişim araştırmaları büyük ölçüde yirminci yüzyılda bilimsel bir kimlik kazanmıştır.

Ayrıca, iletişim araştırmaları deyince bundan saf anlamda bilimsel araştırmaları anla-mamak gerekir çünkü iletişim alanının gelişimine büyük etkilerde bulunan çalışmaların önemli bir bölümü belki bugünkü anlamda araştırma sayılamaz. Burada “iletişim çalış-maları” gibi bir kavram daha doğrudur. Kaldı ki, iletişim alanı zaten tarihsel olarak değişik isimlerle anılmıştır, bugün bile bu çeşitlenme belirli ölçülerde sürmektedir. Yaygın olan isimlendirmeler arasında özellikle “iletişim”, “iletişim çalışmaları”, “konuşma iletişimi”, “retorik çalışmaları”, “iletişim bilimi”, “medya çalışmaları”, “iletişim sanatları”, “gazete-cilik”, “kitle iletişimi”, “medya ekolojisi”, “bilişim”, “iletişim ve medya çalışmaları” başta gelmektedir. Dahası, iletişim çalışmaları bazen radyo-televizyon, sinema-film ve reklam-cılık-halkla ilişkiler gibi isimler altında da yürütülmektedir.

İLETİŞİM ARAŞTIRMALARINA GENEL BAKIŞGenel olarak iletişim alanı ve araştırmaları sosyal bilimler ya da insani bilimler başlığı altın-da ele alınmaktadır. Bunun temel nedeni, iletişimin büyük ölçüde sosyoloji, psikoloji, sosyal psikoloji, antropoloji, siyaset bilimi, ekonomi, retorik, dilbilim, edebiyat ve anlambilim gibi alanlarla yakından ilişkili olmasıdır. Dahası, iletişim çalışmalarının yolu bazen biyoloji, mü-hendislik, mimarlık, matematik, sağlık, bilgisayar bilimi ve estetik ile de kesişmektedir. Tüm bu yönleriyle ele alındığında iletişim araştırmalarının ilgilendiği konular kültürden ekono-miye, teknolojiden tasarıma ve konuşmadan sanata kadar uzanmaktadır. Bu da alandaki araştırmaların hem enginliğine hem derinliğine incelenebileceğini göstermektedir.

Hangi açıdan bakılırsa bakılsın, iletişim bilimi, günümüzde bile tam olarak bağımsız bir kimliğe kavuşamamıştır. Özgün kuram ve araştırmalarıyla kendine yeten bir iletişim alanı olmadığından ya da alan yeterince olgunlaşmadığından bağımsız bir iletişim araştır-maları tarihinden söz etmek de zordur. İletişim araştırmaları tarihinin geniş bir bölümü yukarıda belirtilen bilim dallarında gerçekleştirilmiş olan araştırmalarda iletişimin deği-

İletişim Araştırmalarının Tarihi


şik boyutlarını konu edinen çalışmaların tarihi şeklindedir. Bu da iletişim araştırmalarını incelemede bazı sıkıntıları birlikte getirmektedir. Biraz da bu yüzden olsa gerek, şimdiye değin iletişim araştırmalarının tarihi tam olarak yazılamamıştır. Yazılanlar oldukça sınır-lıdır ve daha çok yazarın alana bakışını yansıtmaktadır.

İletişim araştırmalarının tarihi hangi açılardan incelenebilir?

İletişim araştırmalarının tarihini değerlendirirken temel alınabilecek ölçütlerden biri, iletişim teknolojilerinin evrimi olabilir çünkü iletişimin tarihi büyük ölçüde iletişime ara-cılık eden ortamların tarihidir. Nitekim ilk çağda mağara duvarlarına yapılan resimler, yerel nitelik taşıyan deneyimleri öteki insanlara aktarmanın önemli bir aracı olmuştur. Sümerlerin tablet yazıları ve Mısırlıların papirüsü ise sınırları genişleyen toplum yaşamın-da önemli bir gelişme sağlamıştır. Daha sonraki dönemlerde de matbaanın ağırlıklı bir etkisinin olduğu bilinmektedir. Günümüzde yeni iletişim teknolojilerinin toplumu nasıl dönüştürdüğü tartışılırken taş tablet, deri, papirüs, kâğıt, telefon, gazete, radyo, televizyon, bilgisayar ve İnternet gibi iletişim araçlarının kullanımı ve etkileri iletişim araştırmaları-na yön vermiştir. Bu araçların insan davranışlarıyla etkileşimi, iletişim araştırmalarının önemli inceleme konularından birisi olmuştur. Son yüzyıl boyunca yaklaşık her on yılda yeni bir iletişim ortamının başatlık kazandığı düşünüldüğünde, iletişim araştırmalarını değerlendirirken bu teknolojilerin gelişimini dikkate almak bir zorunluluk olarak karşı-mıza çıkmaktadır. Nerone’a (2006) göre, iletişim alanı her zaman geleceğe vurgu yapmıştır çünkü bu alan özünde yeni teknolojiler ve kültürel biçimlerle anlamlı bir etkileşim sağla-yabilme gereksiniminden doğmuştur.

İletişim araştırmalarının tarihinde en büyük rolü oynayan etkenlerden biri iletişim tekno-lojileridir.

İletişim araştırmalarının tarihi, iletişimin temel bileşenleri açısından da irdelenebilir. İletişimin özünde içerik ve ilişki olmak üzere başlıca iki boyut bulunmaktadır. İçerik bo-yutu çoğu zaman duygu, düşünce ve fikirleri kapsamaktadır. Bu boyut daha çok ileti tür-leri ya da sembol sistemleriyle ilgilidir. Örneğin yazılı, sözlü, görüntülü vb. iletilerden söz etmek olanaklıdır. Belirli iletişim konuları bu açılardan bilimsel olarak irdelenebilir. Hangi ileti türlerinin ya da bunların farklı tasarımlarının nasıl bir iletişim ortamı yarattığı ya da sonuçlarının ne olduğu araştırılabilir. İletişim türleri ve araştırmaları, ilişkiler bağlamında iç iletişim, bireylerarası iletişim, grup-örgüt iletişimi, kitle iletişimi ve kültürel iletişim olmak üzere beş başlık altında sınıflandırılmaktadır (Erdoğan, 2005). İletişim araştırmala-rının bir bölümü bu dallarda odaklanmış ve iletişimdeki ilişki boyutlarının anlaşılmasına katkı sağlamıştır. Kuşkusuz, iletişimin bileşenlerine ilişkin bu sınıflamaları değişik bakış açılarına göre çeşitlendirmek olanaklıdır. Nitekim iletişime ilişkin her tanımlama ya da sınıflama, iletişimin doğasından çok yazarlar hakkında bir şeyler söylemektedir Örneğin, bir mühendis olan Shannon iletişimi “iletilerin aktarılması ve alınması” olarak tanımlar-ken teknik bir yaklaşım sergilemektedir. Buna karşılık, bir felsefeci olan Richards “iletişim anlam üretmedir” derken insancıl bir bakış açısını yansıtmaktadır (Griffin, 1997).

İletişim araştırmalarını değerlendirirken yararlanılabilecek başka bir ölçüt de araştır-maların temel aldığı ideolojik paradigmalar olabilir. Buna göre iletişim araştırmaları ya yerleşik/egemen paradigma ya da alternatif/eleştirel paradigma altında sınıflandırılmak-tadır. Genellikle pozitivist ve tümdengelimci olan egemen kuramlar yerleşik durumun korunmasını hedefleyen araştırmaları desteklemektedir. Muhalif ve alternatif bir bakış açısına sahip olan eleştirel kuramlar ise, egemen yaklaşımların sonuçlarını yapısalcılık,

1

3. Ünite - İletişim Araştırmalarının Tarihi 33

ekonomi-politik ve kültürel çalışmalar gibi yaklaşımlar bağlamında irdelediği için genel-likle toplumsal çatışmalar, sınıf farklılıkları, ekonomik dengesizlikler, yeni iletişim tekno-lojilerinin topluma etkisi ve kültür endüstrisi çerçevesinde açıklamaktadır (Şimşek, 2011). Paradigmaya dayalı bakış aslında köktenci bir bakıştır. Kuhn’a (1991) göre bilim ancak paradigma değişimiyle ilerlemektedir. Paradigma bilimde koruyucu tutumlardan ve de-ğerlerden beslenen uzun dönemli ve belirli düşünsel çerçeve ya da düşünme sistemleri anlamına gelmektedir. Paradigmaların gelişimi dönemsel olup normal bilim süreci dışın-da oluşan tıkanmalar ile bunalım süreci başlamakta; bunun sonucunda karşıt olan yeni fikirler, görüşler ya da bulgular ortaya çıkmaktadır. Yeni paradigmaların oluşmasında, ya-şanan toplumsal tıkanmaların ve gereksinimlerin de etkisi vardır. Savaşlar, ekonomik çö-küntüler, siyasal çalkalanmalar, yıkıcı doğa olayları ve yeni iletişim teknolojilerinin ortaya çıkışı bilimsel paradigma değişimini tetikleyen önemli gelişmelerdir. Genel olarak iletişim araştırmalarındaki paradigmalar dönemin egemen bilim anlayışını yansıtmaktadır.

İletişim çalışmaları süreç ve göstergebilim temelinde de sınıflandırılmaktadır. Süreç yaklaşımlarında genelde ileti aktarımı amaçlanmaktadır. Kodlama, kod açımı, etkililik, doğruluk ve gürültü gibi konularla ilgilenen süreç çalışmaları niyet ile etki arasındaki far-kın bulunmasına çalışmaktadır. Büyük ölçüde savaş dönemindeki propaganda ideolojisi altında şekillenen bu iletişim yaklaşımı, günümüze kadar yapılan iletişim araştırmaları-na yön vermiştir. Bu bağlamda, sosyoloji ve psikoloji, ilk araştırmaların dayandığı bilim dalları olmuştur. Göstergebilim yaklaşımında ise anlamların üretimi ve değişiminin an-laşılması amaçlanmaktadır. İletilerin insanlarla ve kültürle nasıl etkileştiğini araştıran bu yöntem, genellikle dilbilim ve güzel sanatlar alanlarından beslenmektedir (Fiske, 2003). Bugün itibariyle süreç çalışmaları genelde nicel paradigmaya, göstergebilimsel çalışmalar ise nitel paradigmaya uygun görünmektedir. Değişik paradigmalarla yapılan çalışmalar sayesinde 1960’lı yılların sonunda bir disiplin olmaya başlayan iletişim alanındaki araştır-maların tarihi 1990’ların ortalarına kadar yeterince yazılamamıştır, günümüzde de bunun pek tamamlandığı söylenemez (Pooley, 2008).

Buraya değin yapılan açıklamalardan anlaşılacağı üzere, iletişim olgusunun çok yönlü olması ve birçok bilim dalından yararlanması, tarihsel bir bakış açısıyla incelenmesinin daha uygun olacağını göstermektedir. İnsana ilişkin her değerlendirme sürecinde iletişim doğrudan ya da dolaylı olarak vardır. Bilimin gelişme süreçleri de içinde bulunduğu toplu-mun yapısı ve değerlerinden bağımsız değildir. Bu süreçleri inceleyen ilk bilim tarihçiler-den Auguste Comte, toplumun gelişim dönemleri ile bilimin gelişim dönemlerinin paralel gerçekleştiğini öne sürmektedir (Kahya, 2005). Dolayısıyla, iletişim araştırmalarının ele aldığı konuları, kullandığı yöntemleri ve ulaştığı sonuçları tarihsel bir bakış açısıyla irde-lemek yerinde olacaktır.

Tarihsel bakış açısı; toplumsal bağlamı, yani iletişim araştırmalarının yapıldığı dö-nemdeki toplumsal değişimleri dikkate almayı gerektirmektedir. İletişim araştırmaları-nı tarihsel süreçte değerlendirme, ilgili dönemlerdeki öteki önemli değişkenleri de göz önünde bulundurarak bütünsel bir bakış açısı geliştirmeyi zorunlu kılmaktadır. Tarihsel bakış açısının mantığı bir örnek üzerinden şu şekilde somutlaştırılabilir. Örneğin, pro-pagandaya ilişkin iletişim araştırmaları, aslında İkinci Dünya Savaşı sürecinde kitle-leri kısa zamanda etkileme, savaşın gerekleri konusunda yurttaşları ikna etme, morali yüksek tutma, devlete bağlılığı sağlama ya da düşmana kendi güçlülüğünü ve haklılığı-nı kabul ettirme gibi dönemin koşullarına özgü gereksinimlerden ortaya çıkmıştır. Bu yüzdendir ki, propagandayla ilgili iletişim çalışmalarının tarihi, İkinci Dünya Savaşı sürecine oturtularak incelenebilirse daha anlamlı hale gelmekte ve gerçekler daha rahat anlaşılabilmektedir. Benzer bir yaklaşımı incelenen tüm dönemlerdeki gündeme ve ge-lişmelere uygulamak olanaklıdır.


Tarihsel yaklaşım, iletişim araştırmalarını yapıldıkları dönemin önemli olayları bağlamın-da incelemeye olanak sağlar.

Özetle belirtmek gerekirse, iletişim araştırmaları, paylaşılan semboller aracılığıyla an-lamların ortak kılınmasını öngören işlevsel/mekanik yaklaşımlardan toplumsal gerçekli-ğin yeniden üretilmesi gibi kültürel/politik yaklaşımlara kadar uzanan geniş bir yelpazeyi ortaya çıkarmaktadır (Şimşek, 2011). Dolayısıyla, iletişim araştırmalarının tarihini ince-lerken bunların tümünü dengeli biçimde kapsama zorunluluğu bulunmaktadır. İletişim araştırmalarını sınıflandırma ve değerlendirme konusundaki farklı yaklaşımların tümü tarihsel yaklaşım altında irdelenebileceği için kitabın bu bölümündeki açıklamalar tarih-sel bakış açısına dayandırılmaktadır.

TARİHSEL BAĞLAMDA İLETİŞİM ARAŞTIRMALARIİletişime ilişkin ilk bilimsel çalışmaların 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlan-gıcında gelişen gazeteler, dergiler ve filmleri temel alan kitle iletişimine dayandığı genel anlamda kabul görmektedir. Ancak ilkçağdan itibaren özellikle felsefecilerin iletişim araş-tırmalarına yaptıkları katkıları yadsımamak gerekir. O dönemde oluşturulan görüşler, gü-nümüzdeki iletişim araştırmalarının ilk kuramsal temelini oluşturmaktadır. Bu nedenle, Antik Yunan dönemindeki değerlendirmeler felsefe, psikoloji ve sosyoloji gibi alanlarda olduğu gibi iletişim alanında da başlangıç niteliğindeki kuramsal çalışmalar olarak kabul edilmelidir.

Ortaçağ boyunca egemen olan dinsel-dogmacı felsefe, tarihte uzun bir bilimsel du-raklama dönemine neden olmuştur çünkü düşünme engellenmiştir. Ortaçağ felsefesinin son döneminde din ile felsefe, inanç ile akıl birbirinden ayrılmış ve bu durum Rönesans felsefesinin aklı önde tutan yaklaşımını getirmiştir. Yeniçağda gelişen özgürlükçü ve in-sancıl akımlar dinsel felsefenin bilim üzerinde yarattığı baskının önemli ölçüde kırılma-sını sağlamıştır. Daha sonra ümmet-devlet anlayışı yerine ulus-devlet kavramı yer almış; demokrat, liberal ve sosyal devlet fikirleri gelişmiştir (Gökberk, 1979).

Ortaçağ, bilimsel araştırmaları neden olumsuz etkilemiştir?

On sekizinci yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan “aydınlanma felsefesi” ile bireyin ak-lına verilen önem yeniden bilimsel çalışmaların başlamasına zemin oluşturmuştur. Bu-rada insanların değerlendirmelerini kendi akıllarıyla yapması ya da yaşamlarını bilgiyle aydınlatması önemli görülmüştür. Bunun yansıması olarak siyaset, din, hukuk ve eğitim gibi toplumsal kurumların öncelikle aklın eleştirisinden/süzgecinden geçirilerek yeniden düzenlenmesi görüşü baskın olmaya başlamıştır. Bu akım, önce Avrupa’da sonra tüm dün-yada yansımalarını bulduğu için bilim dünyası yeniden canlanmıştır.

Sanayi devrimi sürecinde daha çok üretim ve artı değer elde etme öncelikli hale gelmiştir. Bu da kitle üretimi ve emeğin daha çok sömürülmesine yol açmıştır. Yavaş da olsa zamanla daha çok sayıda insanın çalıştığı sanayi örgütleri doğmuştur. Yalnızca makinelere ve üretime önem verilerek insanı göz ardı etmenin yabancılaşma, rahatsızlık, isyan, sabotaj ve işi yavaş-latma gibi olumsuz sonuçları görülmeye başlanmıştır. İletişimdeki egemen yaklaşımların kültürel temeli de bu dönemde atılmıştır. Belirtilen zemin üzerinde gelişen yönetim, liderlik ve örgütlenme gibi konular örgütsel iletişim kavramının temelini oluşturmuştur.

Birinci Dünya Savaşı sonrasında geliştirilen eleştirel yaklaşımlar daha çok akıl ve fel-sefe ayrışmasını eleştirmektedir. Bununla ilgili olarak, aklın doğayı ele geçirmesi çabasına doğanın oldukça güçlü bir tepki verdiği ve insanı doğanın aleti konumuna düşürdüğü

2


belirtilmiştir (Horkheimer, 2005). İkinci Dünya Savaşı sırasında yaşanan büyük insanlık trajedisinden sonra yükselmeye başlayan postmodernizm ise, iletişim araştırmalarının paradigmatik dönüşümlerini iyice belirginleştirmiştir. Bu bağlamda imgeler, gerçekliğin parçalanması, simgesel hiyerarşilerin çökmesi ve popüler ürünlerin hızlı tüketimi gibi ko-nular iletişim araştırmalarının yönünü değiştirmiştir.

Özetle; insanlığın tarihsel gelişimine bakıldığında, iletişim araştırmaları bakımından ilk çağdaki görüşlerin iletişim çalışmalarına temel dayanak oluşturduğu söylenebilir. Buna karşılık, sonraki iki bin yıl gibi oldukça uzun bir süreçte iletişim alanına büyük katkı sağ-layan yeterli çalışma olmaması şaşırtıcıdır. Ancak son yüzyılda iletişim araştırmalarında çarpıcı bir gelişme ve çeşitlenme gözlenmiştir. Çağdaş teknolojilerin yarattığı yeni iletişim sistemlerinin de etkisiyle, neredeyse her on yıllık dönemde iletişim araştırmaları yeni bir yön kazanmıştır.

Söz konusu tarihsel süreç Çizelge 4.1’de daha iyi anlaşılmaktadır. Jensen (2002) tara-fından hazırlanan çizelgeye burada yeni eklenen ve İnternetin ya da yeni kuşak web uygu-lamalarının da etkisiyle hızla yaygınlaşan sosyal medya ağları, iletişimin anlamını kökten biçimde değiştirmeye aday görünmektedir. Özellikle Facebook, YouTube ve Twitter gibi iletişim ağları yeni dönemin çekici araştırma konuları arasında yer almaktadır.

MÖ.25.0000 Mağararesimleri

M.Ö.3100 Hiyeroglifyazı(Sümer)

M.Ö.1600 İlkbilinenalfabe(Filistin)

M.Ö.1200 Resimliyazı(Çin)

M.Ö.730 Fonetikalfabe(Yunan)

M.S.1041Hareketlitipteahşapbaskı(Çin)

M.S.1241 Metaltipbaskı(Kore)

M.S.1456Gutenberghareketlitipteelmatbaası(Almanya)

M.S.1609Düzenlibasılangazete(Almanya)

M.S.1814 Düzyataklısilindirbaskı

M.S.1839 Fotoğraf

M.S.1844 Telgraf

M.S.1846 Çiftsilindirliroratifbaskı

M.S.1867 Daktilo

M.S.1876 Telefon

M.S.1888 Halkasatılanfonograf

M.S.1895 Halkafilmgösterimi

M.S.1895 İlkradyoyayını

M.S.1911 İlktelevizyonyayını

M.S.1920 Sürekliradyoyayını

M.S.1936 Süreklitelevizyonyayını

M.S.1945Programlanabilirelektronikbilgisayar

M.S.1947 Transistör

M.S.1948 Gramafon

M.S.1956 Videoteyp

M.S.1957 Uydu(Sputnik)

M.S.1962Uyduaracılığıylatelevizyonyayını

M.S.1963KompaktKaset,Audioteyp

M.S.1969 ARPANET

M.S.1971 Mikroişlemci

M.S.1976 VHSvideokasetkaydı

M.S.1976 Teletext

M.S.1978 Telefax

M.S.1979 Walkman

M.S.1980CNN(CableNewsNetworks)

M.S.1981 MTV(Müziktelevizyonu)

M.S.1981 IBMkişiselbilgisayar

M.S.1982 AudioCompactDisk

M.S.1984AppleMacintoshbilgisayar

M.S.1991 WorldWideWeb(Internet)

M.S.2004 Facebook

M.S.2005 YouTube

M.S.2006 Twitter

Çizelge 3.1İletişim Araçlarının Gelişimi

Kaynak: Jensen (2002, s.18; aktaran: Yaylagül, 2006, s.14) tarafından önerilen çizelgeden uyarlanmıştır.


Erken Dönem Çalışmalarıİletişime ilişkin ilk çalışmaların Sümerler’den başlatılması yerinde olacaktır. M.Ö.3500’ler ile M.Ö 2000’li yıllar arasında Mezopotamya’da yaşayan Sümerler, M.Ö.3200 yılında yazıyı bulmaları sayesinde yalnızca iletişim tarihini değil insanlık tarihinin de yazılı başlangıcını gerçekleştirmişlerdir. Sümerlerin kendi dillerine göre önce taş sonra kil tablet üzerine yazı yazmalarıyla insanlık tarihi önemli bir sıçrayış gerçekleştirmiştir. Yazdıkları belgeler ile-tişimin en önemli işlevlerinden birisi olan kültürün geliştirilmesi ve aktarılmasında etkili olmuştur. Sümerlerin din ve hukuk alanlarındaki yapıtları, günlük yaşama ilişkin efsane, şiir, destan, atasözü ve öyküleri kültürel iletişimin temelini oluşturmaktadır, özellikle ya-zıtlarıyla sonraki dönemlerde ortaya çıkan uygarlıkları güçlü bir şekilde etkilemişlerdir.

Sümerlerin dillerinin Türkçeye benzediği, pek çok Türkçe sözcüğün Sümercede kul-lanıldığı, anlatılan efsanelerin Türklerin efsane ve inançlarıyla benzerlik gösterdiği ve Sü-merlerin dağlık yerden göç ettikleri kanısı gittikçe yaygınlaşmaktadır. Hatta bazı bilim insanlarına göre, Sümerce Türk dili olarak da kabul edilmektedir (Çığ, 2007). Eğer bu bilgiler doğruysa, ilk yazılı iletişim dilinin ve çalışmalarının Türkçe kökenli ya da Türkçe ile bağlantılı olduğu söylenebilir.

Sümerlerin Gılgamış Destanı’ndaki kahramanları Gılgamış ve Enkidu, insanı anlamaya yönelik bilinen ilk örneklerdendir. Gılgamış ve Enkidu ayrı kişiler olmayıp, tek kişiye ait iki ayrı kimliği temsil etmektedir. Genelde Gılgamış olumlu, Enkidu ise olumsuz özellik-lere sahip olup bu farklı özelliklerin dengelenmesiyle insanın temel karakterinin oluştuğu vurgulanmaktadır. Gılgamış, insanın manevi yönünü ya da ‘gönül’ kavramını, Enkidu ise maddi yönünü ya da ‘nefis’ kavramını yansıtmaktadır (Yüksel, 2007; aktaran: Şimşek, 2011). Bu bağlamda bireysel özelliklere ya da insanın nesnel ve öznel yönlerine ilişkin günümüze ulaşan ilk çözümlemelerin Sümerler döneminde yapıldığı ileri sürülebilir.

Antik Yunan döneminde matematik, fizik, astronomi ve geometri gibi bilim dallarında araştırma yapan bilim insanlarının çoğu aynı zamanda birer düşünürdü. Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi ünlü felsefeciler erdemli, güvenilir ve aklını kullanabilen insan olabil-meyi hedef olarak göstermişlerdir (Birand, 1964, s.82; Diener, 1994, s.103). Bu dönemde Aristoteles, insanların sahip olmaları gereken özellikleri sınıflandırarak, iletişimin kay-nak-alıcı etkileşimine ve ikna etmeye yönelik ilkelerini ortaya koymuştur.

Erken dönemdeki iletişim çalışmaları, retorik başlığı altında sınıflandırılabilir (Güzel, 2003). Retorik sözcüğü Yunanca kökenli olup hitabet ya da söylev anlamındadır. “Güzel söz söyleme” ya da “etkili konuşma” sanatı olarak da adlandırılabilir. İnsanları ikna etmek için dilin kullanımına ilişkin olarak sofist düşünürler ve Aristoteles tarafından M.Ö. 500’lü yıllarda yapılan çalışmalar genellikle ilk iletişim araştırmaları olarak kabul edilmektedir.

İlkçağ felsefesinde iletişim çalışmaları daha çok güzel konuşma anlamına gelen retorik bağ-lamında ele alınmıştır.

Retorikte söylevci (konuşmacı), dinleyicinin algısını dil yoluyla değiştirmeyi, başka bir deyişle ikna etmeyi hedeflemektedir. Eski Yunan döneminde sınırlı anlamdaki doğrudan demokrasi geleneğinde vatandaşların sorunlarını halk meclisinde dile getirmesi, davala-rın halk jürisi önünde karara bağlanması, bireylerin ikna konusuna olan ilgisini artıran kültürel ve hukuksal yapıyı oluşturmuştur. Bu gelenek Roma döneminde de sürdürülmüş ve hatiplerin yetiştirilmesini amaçlayan retorik okulları kurulmuştur. Nitekim eski Roma eğitiminin en önemli konusu güzel konuşma olmuştur.

Retoriğin Ethos, Pathos ve Logos boyutları iletişimin temel öğeleri olan kaynak, alıcı ve kanal gibi kavramların o dönemde çözümlendiğini göstermektedir. Ethos kaynağın güvenirliği ve karakterini, pathos hedef kitle açısından çekicilik ve erdemi, logos ise aklı


ve mantığı temsil etmektedir. Ethos; sesin kullanımı, jestler, mimikler ve göz temasıyla dinleyicinin iyi tanımlanması ve çözümlenmesi yoluyla ikna edilmesini kapsar. Ayrıca konuşanın inandırıcılığı ve karakteri de önemlidir. Pathos dinleyicilerin etik ya da ahlaki kararlarını kapsamakta olup cesaret, sağduyu ve adalet gibi kavramlara işaret etmektedir. Logos ise dinleyicileri mantıksal, akılcı ve güçlü kanıtlarla ikna etmeyi amaçlamaktadır (Aristotle, 2010).

Dil ile ilgili araştırmalara eski Yunan felsefesindeki Herakleitos’un (MÖ.535-475) gö-rüşleri de önemli katkı sağlamaktadır. Herakleitos, bilginin temelini akıl ve söz üzerine kurarak dil ve doğa felsefesi ayrımını getirmiştir. Bu dönemde dilin toplumsal yaşamda kullanımı başlıca konu olarak ele alınmıştır (Zıllıoğlu, 2007, s.114).

Antropolojik dönem sofistlerinden Protagoras (M.Ö. 5. yüzyıl) “insan her şeyin öl-çüsüdür” diyerek iletişim ve psikolojideki en önemli kavramlardan birisi olan öznellik kavramını ortaya atmış ve herkes için geçerli tek doğru olmadığını belirtmiştir. İletişimde bireysel farkındalığın da temelini oluşturan insanın kendisini iyi tanıması ve kendisiy-le uyum içinde olması yönündeki vurgulama da dikkate değer sayılabilir (Birand, 1964; Hançerlioğlu, 1965).

Aristuppus’un (M.Ö. 435-366) hedonizmle hazzın artırılarak acının azaltılması ve Epicurus’un (M.Ö 342-270) hazzı en üst düzeye getirmede ahlaki kısıtlamaların gereğine dikkat çekmesi (Peterson, Park, & Seligman, 2005) iletişim açısından kapitalist yaklaşımın benimsediği egemen kuramların felsefik temelini oluşturmaktadır. Günümüzde özellikle pazarlama iletişimi ve reklamcılık gibi alanlarda haz olgusunun sıklıkla işlendiği görül-mektedir.

Aristoteles (M.Ö 384-322) “eudemonia” yani bireyin özbenliğine karşı dürüst olması yaklaşımını benimsemiştir. Günümüzde popüler olan pek çok bireysel gelişim çalışma-sının temeli aslında Aristoteles tarafından doğru olarak ortaya konulmuştur. Bu görüş, “insan yalnızca potansiyelini ve erdemlerini fark eder, gerçekleştirir ve en önemlisi onlara göre davranırsa yaşamının iyi gideceğini” savunmaktadır (Peterson, Park, & Seligman, 2005). Bireylerin bu bağlamda geliştirmesi gerekli beceri ve yeteneklerinin başında gerek kendisiyle gerek çevresiyle iletişim kurabilme gelmektedir.

Rönesans ve Sanayi Devrimi Dönemindeki AraştırmalarOn beşinci yüzyılda Gutenberg tarafından matbaanın bulunması, iletişim araştırmaları tarihindeki dönüm noktalarından birisidir. Ancak bu dönemde iletişimin gücünü elinde tutan ve kullanan kesim kilisedir. İletişim teknolojisinde devrim niteliğindeki matbaa, ki-lise güdümünde olması nedeniyle ilk dönemlerde dinsel amaçlı kullanılmıştır. Söz konusu dönemde %5 dolayındaki okuma-yazma oranının düşüklüğü dikkate alındığında ve yal-nızca dinsel içerikli/onaylı metinlerin basıldığı göz önünde bulundurulduğunda matbaa duygu, düşünce ve fikirlerin yayılımında uzun bir dönem etkili olamamıştır. Matbaa ile basılan gazete, kitap ve dergi gibi yayınların etkileri ancak Rönesans ve Reform süreçleri sonrasında değerlendirilebilmiştir. Kilisenin katı denetimindeki bilgi kaynakları ancak bu yeni süreçte geniş kitlelere yayılabilmiştir.

İletişim tarihinde fikirlerin basılıp çoğaltılmasında matbaa devrimci bir rol oynamıştır.

Sanayi toplumuna geçiş sonrasında kitlelerin kontrol edilmesinin gerekliliği iletişim araştırmalarına ideolojik bir yön vermiştir. Genel olarak 18. yüzyılın sonlarından 19. yüz-yılın ortalarına kadar özellikle İngiltere ve Fransa’da yaygınlaşan gazete ve dergiler serbest bir tartışma ortamı oluşturmuştur. Doğru ile yanlışın bireysel iradeyle ayırt edilmeye ça-lışıldığı bu süreçte yazılı basının olanakları sayesinde bireyler toplumun düzenlenmesi


ve devlet yönetimi hakkında tartışma özgürlüğüne kavuşmuştur. Bu tartışmalar ilerleyen dönemlerde eleştirel kuramcılardan Habermas’ın kamusal alanın nasıl olması gerektiğine ilişkin çalışmasına örnek oluşturmuştur.

Yaklaşık olarak 18. yüzyılın sonlarında iletişim açısından öne çıkan olay, Thomas Jefferson’ın görüşlerinin aktarıldığı 1776 Virginia Haklar Bildirgesi’nin 12. maddesindeki basın özgürlüğü ve “bu özgürlük (despot) hükümetler tarafından kısıtlanamaz” söylemini savunduğu metindir. Bu dönemdeki iletişim çalışmaları medyanın asıl işlevinin ne olduğu üzerinedir. Ortaya çıkan serbest tartışma ortamının risklerini ve kitle iletişim araçları-nın potansiyel gücünü kısa sürede kavrayan sermaye sahipleri birleşerek örgütlenmiştir. Dolayısıyla kitle iletişim araçları sayesinde oluşan kamusal alan kısa sürede feodalleşme sürecine girmiştir (Çaplı, 2002, s.13)

İlk iletişim araştırmalarının 19. yüzyılın ikinci yarısında başlaması rastlantısal bir olay değildir. On dokuzuncu yüzyıl maddi refahın yükseldiği bir dönem olup yeni teknolojiler ve gelişen sanayi, toplumsal yaşamı yönlendiren temel etmen olarak karşımıza çıkmak-tadır. Bu etkiler sonucunda köylü/çiftçi toplumundan kentli/işçi toplumuna geçiş yaşan-mıştır. Toffler’in (1981) birinci dalga olarak söz ettiği tarım devriminden ikinci dalga olan sanayi devrimine geçiş sürecinde insanlardaki ve yaşamdaki büyük değişim şok olarak ad-landırılmaktadır. Drucker (1992) bu dönemi betimlerken 19. yüzyıldaki yenilik hareketle-rinin çoğunun 1865-1914 arasındaki 50 yıllık dönemde gerçekleştiğini ve yılda neredeyse bir önemli buluş, icat, keşif ya da yeni kurum olduğunu belirtmektedir. Gazete, telefon ve telgraf gibi kitle iletişim araçları da belirtilen süreçte bulunmuş ve geliştirilmiştir.

Hızlı bir değişim çağı olan 19. yüzyılda yaşanan nicel değişimler, özünde pazarın ge-lişmesine ve ekonomik emperyalizmin yayılmasına neden olmuştur. Kuşkusuz, malların dolaşımı ve sermayenin yeniden üretimi sürecinde teknolojinin gelişimi tek başına toplu-mu dönüştüren bir güç olarak kabul edilmemelidir.

Sanayi toplumuna geçişle birlikte yeni iletişim araçlarının da gelişimi, toplumsal ya-şamın ve bireylerin beklentilerinin değişimini beraberinde getirmiştir. Bürokrasinin art-ması ve ağır çalışma koşulları bu sürecin getirdiği olumsuzluklar olmuştur. Şehirlere göç hızlanmıştır. Üretim araçlarına sahip olanlar güçlendikçe ve çalışanların yaşam koşulları ağırlaştıkça sınıf çatışmaları gibi toplumsal sorunlar artmaya başlamıştır. On dokuzuncu yüzyıl sonlarında yaygınlaşan gazete ve dergiler ile yirminci yüzyıl başında gelişmeye baş-layan film ve benzeri teknolojilere dayalı kitle yayıncılığı toplumsal değişimle etkileşerek iletişim araştırmalarına farklı boyutlar kazandırmıştır.

Yirminci Yüzyılın Başındaki ÇalışmalarAmerika Birleşik Devletleri’ndeki ilk iletişim çalışmaları konuşma (speech), tiyatro, psi-koloji, siyasal bilimler ve sosyoloji bölümlerinde başlamıştır. İngilizce öğretmenleri bu dönemde konuşma (speech) öğretmenleri olarak görev yapmışlardır. Bir grup İngilizce öğretmeni tarafından bugün Ulusal İletişim Derneği (National Communication Asso-ciation) olarak bilinen örgütün ilk çekirdeği 1914 yılında Kamusal Konuşma Akademik Öğretmenleri Ulusal Derneği adıyla kurulmasına karşın iletişim alanı 1960’lara kadar ba-ğımsız bir disiplin olamamıştır. Daha önce de belirtildiği gibi, iletişim tarihini yazmanın en büyük zorluğu, iletişimin ayrı bir bilim dalı olmasının gecikmesi ve çalışmaların farklı disiplinlerde ortaya çıkmasıdır (Griffin, 1997).

Bugün alanda önemli bir kuruluş olan Ulusal İletişim Derneği’nin ilk kurucuları İngilizce öğretmenleridir.


1900’lü yılların başında üniversitelerdeki Konuşma İletişimi Bölümleri; alanyazının sözlü yorumlanması, sunuşlar, radyo duyuruları, drama, münazara, yuvarlak masa tartış-maları ve uygulamalı iletişim gibi alanlara odaklanmıştır. Kökenleri eski Yunan ve Roma dönemlerine kadar dayanan konuşma eğitimi bölümlerinde özellikle Aristoteles, Platon, Çiçero ve Quintilian gibi konuşma ustaları, hatipler ve felsefecilerin izinden gidilmiştir. Bu çalışmaların devamı olarak 1925 yılında Herbert Wichelns tarafından yazılan retorik eleştirisi konulu makale, Aristoteles’in yaptığı akılcı, duyuşsal ve etik kategorilerde söylem değerlendirmesine dayanan bilimsel çözümleme yöntemini önermesi açısından alandaki ilk kuramsal çalışmalardandır (Griffin, 1997).

1900’lü yıllardaki ilk iletişim çalışmalarından birisi ABD’deki göçmenler üzerinde basının etkilerinin araştırılmasıdır. Sosyologlar tarafından yapılan bu araştırma ancak Birinci Dünya Savaşı sonrasında yayımlanabilmiştir. (Alemdar, 1981). Propaganda, ikna ve kamuoyunun görüşlerinin yönlendirilmesi Birinci Dünya Savaşı ile birlikte önem ka-zanmış ancak çoğunlukla İkinci Dünya Savaşı sırasında bilimsel yayın haline getirilmiştir.

İletişim çalışmalarının emeklemeye başladığı bu ilk dönemde gelişen askeri teknolo-jiler, silahlar, tanklar ve uçaklar insanlık tarihinde başka bir dönüm noktası yaratmıştır. Birinci Dünya Savaşı, bilim ve teknolojideki olumlu ilerlemeyi kesintiye uğratmıştır. Bi-rinci Dünya Savaşı’nda askeri gereksinimlerden kaynaklanan bazı teknolojik ilerlemeler sağlanmış olsa da savaş öncesindeki olumlu ve hızlı ivme savaş sırasında büyük ölçüde kaybedilmiştir.

Birinci Dünya Savaşı’nın bitimi (1918) sosyal bilimler açısından yalnızca silahların sus-ması olarak algılanamaz çünkü savaşın insanlar üzerindeki yıkıcı etkisi uzun süre devam etmiştir. Savaş sonrasındaki iletişim çalışmaları, savaşta yıpranmış askerlerin sağaltımına ve konuşma bozukluklarına odaklanmıştır. Bu dönemde iletişimciler özellikle ses ve konuşma alanlarında yaşanan zorluklar ve kekeleme üzerinde durmuşlardır. Topluluk önünde konuş-ma, tartışma ve müzakere yine temel çalışma konuları olmuştur. Radyo konuşmaları, söy-lem ve retorik çalışmalarına devam edilmiştir (Northeastern University, 2012). Ayrıca, kitle iletişim araçlarının kullanımı ve doyumu üzerine çalışmalar başlamıştır.

İkinci Dünya Savaşı Dönemindeki AraştırmalarBirinci Dünya Savaşı ekonomik kaynaklı tamamlanmamış bir çekişme olup kısa sayı-labilecek bir süre sonra İkinci Dünya Savaşı (1939-1944) çıkmıştır. Medyanın gücünün ve etkisinin anlaşılmaya başlandığı bu dönemde özellikle propaganda odaklı çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar çoğunlukla psikoloji, sosyoloji, siyaset bilimi ve gazetecilik alanlarından gelen bilim insanlarınca gerçekleştirilmiştir. Böylece devam etmekte olan konuşma konusuyla paralel gelişen başka bir iletişim çalışmaları süreci ya da alanı ortaya çıkmıştır (Griffin, 1997).

İkinci Dünya Savaşı öncesinde, sırasında ve sonrasında ABD’deki iletişim çalışma-larının ve bu çalışmaları yapan üniversitelerdeki ilgili birim ve enstitülerin, genellikle Rockefeller Vakfı, ordu, CIA ve devletin öteki fonlarıyla desteklendiği bilinmektedir. Bu fonlar sayesinde özellikle anti-nazi propagandası ve psikolojik savaşa ilişkin çalışmalar yapılmıştır (Pooley, 2008). Yayıncılığın duygusal etkilerinin yanı sıra, iletişim sürecindeki kaynağın ve konuşmacının güvenirliği gibi konularda da çalışmalar yapılmasına karşın bu araştırmaların çoğu propagandanın etkinliğini artırma yönünde gerçekleştirilmiştir

Savaş olasılığının güçlendiği 1939 yılında Marshall tarafından düzenlenen ve savaş dö-nemindeki iletişim çalışmalarının yönünü belirleyen İletişim Semineri isimli etkinlik de propaganda çözümlemesini konu almıştır. Bu seminer, nazi propagandasından korunmayı ve halkın moralinin yükseltilmesini amaçlamıştır. Seminer aracılığıyla devletin propaganda kampanyasının yönü belirlenmiştir. İletişim sözcüğünü kullanması nedeniyle bu seminer


iletişimin alan olarak kategorizasyonunu desteklemiştir. Seminere katılan Lazarsfeld, Cant-ril ve Lasswell gibi araştırmacılar yaptıkları çalışmalarla iletişim alanının öncü isimleri ol-muşlardır. Ağustos 1939’da İkinci Dünya Savaşı çıkmadan hemen önce kitle iletişim çalış-maları radyo, film ve basın başlıklarında gerçekleştirilmiştir (Pooley, 2008, s.52).

Savaş döneminde, Merkezi Avrupa’nın işgali sürecinde “İletişim Seminerleri” ya da daha küçük boyuttaki “İletişim Çalışma Grupları” görece az gerçekleşmiştir. Bu süreçte de iletişim araştırmalarının konuları genellikle kitle iletişim çalışmaları, nazi propaganda-sıyla mücadele planı ve savaş desteğini hareketlendirmek olmuştur.1940 yılının Temmuz ayında iletişim seminerlerinin ilk grup raporu çıkmıştır. Söz konusu rapor ünlü “kim, kime, hangi kanalla, hangi etki için, neyi iletir?” şeklinde formüle edilen yaklaşımı ortaya koymuştur. Bu yaklaşım, iletişimdeki doğrusal model olarak bilinen anlayışı ifade etmek-tedir. Doğrusal modelde bağımsız değişkenlerin birbirinden ayrışmasıyla sonuç göster-gesi olarak kabul edilen bağımlı değişkenlerde farklılıklar yaşanması nedeniyle bu model günümüze kadar nicel araştırmalarda sıklıkla kullanılmıştır.

Lassweel’in Doğrusal Modeli, bilinen ilk iletişim kuramıdır.

İletişimde doğal olarak kabul edilen doğrusal ve tek yönlü etki mekanizmasının al-tında aslında propaganda ideolojisi yatmaktadır. Çoğunlukla Lasswell’in Kuramı olarak bilinen bu yaklaşımının söz konusu seminerlerde tartışıldığı söylenmektedir. 1940 yılının Ekim ayındaki başka bir grup raporunda ise “iletişimde gereksinim duyulan araştırma konularına” odaklanılmıştır. Bu raporda devlet ve yurttaşlar arasında iki yönlü iletişim ol-ması gerektiği ve bunun tersinin demokrasiye zarar vereceği vurgulanarak propagandanın otoriter düzene zemin hazırlayacağı görüşü ağırlık kazanmıştır (Pooley, 2008).

İkinci Dünya Savaşı döneminde iletişim çalışmalarının ana başlığı, çok büyük ölçüde savaş ortamının gereksinimlerine bağlı olarak psikolojik savaş ve propaganda olmuştur. Lazarsfeld, Schramm, Lasswell, Hovland, Berelson, Lewin ve Lerner gibi öncüler savaş sırasında ve sonrasında alandaki çalışmaların yönünü belirleyen etkin iletişimcilerdir.

ABD Savaş Bakanlığı Bilgilendirme ve Eğitim Bölümü Araştırma Birimi’nde Hovland başkanlığında bir grup 1945 yılında personelin barışın yaklaştığı düşüncesiyle iyimser bir havaya girerek savaşma azmini yitirmesi sorununa iletişimsel bir çalışmayla açıklık getir-meye çalışmıştır. Söz konusu araştırma, propaganda tekniklerini geliştirmek için yapılmış olup Hovland, Lumsdaine ve Sheffield tarafından 1954 yılında yayımlanmıştır. Bu yazar-lar, çalışmalarında “sunulan teze ilişkin tek yanlı destekleyici görüşü vermenin mi yoksa hem destekleyici hem karşıt iki görüşü birlikte vermenin mi daha ikna edici olduğu” so-rusuna yanıt aramışlardır. Sonuçta eğitim düzeyi düşük olanlarda iki yanlı sunumun is-tenmeyen yönde değişiklik yarattığı, tek yanlı sunumun daha etkili olduğu belirlenmiştir. Eğitim düzeyi yüksek olanlarda ise iki yanlı sunum daha etkili olmuştur. Ayrıca, başlan-gıçta kişisel görüşü, sunulan içerikle aynı olan kişiler tek yanlı sunumdan, farklı olanlar ise iki yanlı sunumdan daha çok etkilenmişlerdir (Oskay, 1992, s.213).

Hovland ve Weiss (1951) tarafından kaynağın güvenirliği ve haberleşmenin etkin-liği üzerine yapılan başka bir çalışmada toplum üzerinde istenen değişimi yaratmak ide-olojisine dayanan yeni bir araştırma ortaya konulmuştur. Bu çalışmanın sonucuna göre, bilginin öğrenilmesi ve unutulmasında kaynağın güvenirliğinin pek önemi olmayıp bi-reysel özellikler daha etkilidir. Bilginin kabul edilmesi ise kaynağın güvenirliği ve zaman arasındaki etkileşimle oluşmaktadır. Yakın zamanda güvenilir kaynağın sunduğu içerik daha güçlü bir şekilde kabul görürken zaman ilerledikçe güvenilmeyen kaynak tarafından sunulan içeriğin reddedilmesi azalmaktadır. Uyutucu etki adı verilen bu yaklaşımda za-manla kaynak unutulmakta ama bilgi hatırlanmaktadır. Böylece, güvenilen ve güvenilme-


yen kaynağın sunduğu içeriğin kabul edilme oranı birbirine yaklaşmaktadır. Bu sonuçlar, savaş ortamında özellikle siyasal propaganda açısından çok önemli veriler sağlamış, hal-kın uzun dönemde düşman ve dost tarafın bilgilerini ayırt edemediği belirlenmiştir (Os-kay, 1992, s.237). Savaş bitiminde Hovland, Yale Üniversitesi’nde araştırma birimi kurarak çalışmalarına devam etmiştir (Yaylagül, 2006, s.34).

İkinci Dünya Savaşı sırasında ya da izleyen dönemde savaşın etkisiyle kitle iletişimi, propaganda ve toplumsal çözümlemelere dayanan önemli iletişim araştırmalardan ba-zıları, ilgili dönemin iletişim araştırmaları geleneğini yansıtması açısından kısaca şöyle özetlenebilir:

• Schramm (1954) tarafından yazılan iletişimin nasıl gerçekleştiğini, iletişim süreçle-rini, iletinin kodlanmasındaki kuralları anlatan “İletişim Nasıl İşler?” isimli makale

• Lerner’in (1963) propaganda da önceden kazanılmış bilgi, değer ve inançların yanı sıra ortamı dikkate alan “Propagandada Etkililik: Koşullar ve Değerlendirme” isimli çalışması

• Leighton ve Opler (1963) tarafından Japon askerlerinin moral gücüne ilişkin “Japonya’ya Karşı Psikolojik Savaşta Psikiyatri ve Uygulamalı Antropoloji” çalışması

• Buchanan ve Cantril (1963) tarafından toplumların birbirleri hakkında yaptıkları akılcı olmayan değerlendirmelere ilişkin “Ulusların Kalıp Yargıları” konulu çalışma

• Speier’in savaşı kazanmanın fiziksel güç kadar savaşma azmine bağlı olduğunu belirten ancak propaganda yöntemlerini şiddetle eleştiren “Psikolojik Savaş Hak-kındaki Düşüncelerin Yeniden Değerlendirilmesi” isimli makale

Burada listelenen makaleler Schramm (1963) tarafından “The Science of Human Communication” (İnsan İletişimi Bilimi) isimli kitapta derlenmiştir (Oskay, 1992). Bu yapıt iletişimin alan olmasında çok etkili olmuştur. Bu çalışmaların dışında Kurt Lewin de Hitler’den kaçmış bir sosyal psikolog olarak önyargı ve bireysel kararlarda grup etkisi gibi konulara açıklık getirmiştir (Griffin, 1997).

Yukarıdaki araştırmaların genel özellikleri incelendiğinde İkinci Dünya Savaşı sıra-sında çoğunlukla sosyoloji, psikoloji, sosyal psikoloji, gazetecilik ve siyaset bilimi alanla-rında davranışçı geleneğin baskınlık gösterdiği etki araştırmaları olduğu görülmektedir. Bilişsel odaklı araştırmalarda bile uyarıcı-tepki etkileşimi deneysel çalışmalarla pekiştiril-miştir. Kamuoyu oluşturma, nazi propagandasına karşı koyma ve tutum değişikliği gibi konular iletişim araştırmalarının başlıca konusu olmuştur. Açıkça söylenebilir ki, iletişim-ciler ya da iletişim araştırmacıları savaşta bir güç çarpanı olarak yer almıştır. Buna karşılık, uygulanan yöntemlerin etik yönleri çok sınırlı düzeyde tartışılmıştır.

İkinci Dünya Savaşı’nda etkin olan ve deneyim kazanan iletişimciler savaş sonrasında da çeşitli kuruluşların ve devletin desteğiyle çalışmalarına devam etmişlerdir. Lazarsfeld 1944 yılında Rockefeller Vakfı desteğinde Uygulamalı Sosyal Araştırmalar Bürosu (The Bureau of Applied Social Research) olarak bilinen birimi kurmuştur. Bu büro, medya endüstrileri ile iletişim çalışmaları arasındaki işbirliğinin öncülerindendir. 1939 yılında kurulan Columbia Üniversitesi Radyo Araştırmaları Ofisi bu büronun devamı niteli-ğindedir. Uygulamalı Sosyal Araştırmalar Bürosu birçok kitap ve araştırma yayınlamış olup, iletişimin bir disiplin olarak tanınmasına öncülük etmiştir. Özellikle Lazarsfeld ve Katz’ın birlikte yazdığı “Personel Influence” (1955) isimli kitap ile medya etkisi yaklaşımı kuramsallaşmıştır. Bu kitap, iletişim çalışmalarının düzenli bir şekilde sunulması açısın-dan önemlidir (Wikipedia, 2012).

Kullanımlar ve Doyumlar Kuramının özü nedir?3


İletişim araştırmalarında önemli rolü olan Kullanımlar ve Doyumlar Yaklaşımı, Uy-gulamalı Sosyal Araştırmalar Bürosu tarafından 1940’larda gerçekleştirilen çalışmalara dayanmaktadır. Bu kapsamda pembe diziler ve yarışma programlarının etkileri incelen-miştir. Ayrıca Berelson’ın 1949 yılında yayınladığı ve 1945’teki New York’ta yaşanan gazete grevinin yarattığı sorunların tartışıldığı “Gazetesiz kalmak ne demektir?” isimli makalesi, gazetenin kullanım nedenleri ve birey açısından ne ifade ettiğinin doğal laboratuvar orta-mında incelenmesi bakımından kullanımlar ve doyumlar yaklaşımını güçlendiren önemli bir çalışma olmuştur (Oskay,1992, s.137).

1940’lar ve sonrasında etkili olan İletişim ve Kamuoyu Komitesi (The Comittee on Communication and Public Opinion) Chicago Üniversitesi bünyesinde kurulmuştur. Rockefeller Vakfı söz konusu komiteyi de desteklemiştir. Komite, özellikle savaş dönemin-de ve sonrasında Lasswell gibi tanınmış iletişimcilerle, devletin sağladığı ödenek yardı-mıyla ve dev şirketlerin çıkarları doğrultusunda iletişim araştırmalarını şekillendirmiştir. Söz konusu komite daha sonra Chicago Üniversitesi’nin rektörünün ismiyle anılan İfade Özgürlüğü Üzerine Hutchins Komisyonu olarak kurumsallaşmıştır. Ayrıca, yine bu dö-nemde, biraz da belirtilen gelişmelerin katkısıyla Kamuoyu ve İletişim (Public Opinion and Communication) ve Kamusal İletişim Çalışmaları (Studies in Public Communicati-on) gibi dergiler alandaki öncü dergiler olmuştur (Wikipedia, 2012).

İletişim araştırmalarının kurumsallaşmasında önemli olan başka bir kurum Illinois Üniversitesi’nde Wilbur Schramm tarafından kurulan İletişim Araştırmaları Enstitüsü (The Institute for Communication Research) olmuştur. Hem İngilizce eğitimi alan hem de gazeteci olan Schramm’ın öncülüğünde başlatılan ve alanda ilk olma özelliği taşıyan Iowa Üniversitesi Kitle İletişimi Doktora Programı ve bağlantılı çalışmalar genellikle konuş-ma iletişimi, retorik ve gazetecilik alanlarında yoğunlaşmıştır. Ayrıca yine Schramm’ın editörlüğünü yaptığı Kitle İletişim Süreci ve Etkileri (The Process and Effects of Mass Communication) isimli yayın iletişim sürecine ilişkin kuramsal boşluğu belli bir süre için doldurmuştur (Griffin, 1997; Rogers, 1997).

İletişim alanında ilk doktora programı Schramm’ın öncülüğünde Iowa Üniversitesi’nde 1943 yılında açılmıştır.

1940’larda yapılan iletişim çalışmalarının genelde nicel yöntemi benimsediği ve son-raki dönemlerde bu yaklaşımın sıklıkla kullanıldığı görülmektedir. Norbert Wiener tara-fından insanlarda ve hayvanlarda kontrol ve iletişim üzerine yapılan çalışmalardan daya-narak önerilen Sibernetik Yaklaşım ile Claude E. Shannon ve Warren Weaver tarafından önerilen ve iletilerin aktarım sürecini temel alan Matematiksel İletişim Kuramı (Mathe-matical Theory of Communication) bu dönemde geliştirilmiştir.

Öyle görünüyor ki, ilk iletişim kuramları, yapılan çalışmalar ışığında İkinci Dünya Savaşı döneminde geliştirilmiştir. Savaş bağlamındaki çalışmalar ana akım kuramları oluşturmuştur. Bu kuramlar, iletişimi bilgi alışverişine indirgeyen ve alıcıyı edilgen olarak kabul eden doğrusal yaklaşımları içinde barındırmaktadır. Shannon ve Weaver’in (1949) matematiksel iletişim kuramı, süreç yaklaşımının temelini oluşturmaktadır. Mühendis ve matematik geçmişleri olan Shannon ve Weaver iletişimin teknik, anlamsal ve etkililik bo-yutlarının olduğunu belirtmişlerdir. Ancak anlamın oluşturulmasında kültürün etkisi hiç dikkate alınmamıştır. Lasswell’in (1948) “kim, ne söylüyor, hangi kanaldan, kime, hangi etkiyle” değişkenleriyle özetlenen iletişim süreci, Shannon ve Weaver’in doğrusal iletişim sürecinden farklı değildir. Etki yaklaşımının kitle iletişim araçlarına uygulanabilirliği, içerik çözümlemesi, hedef kitle çözümlemesi ve sistemsel yaklaşım sağlaması açısından önemli bulunmaktadır (Fiske, 2003).


Bu dönemde medyanın etkileri konusunu araştıran çalışmalar ön plana çıkmıştır. Güçlü ve minimum etki tartışmaları iletişim araştırmalarını şekillendirmiştir. Lippman’ın (1921) Kamuoyu isimli kitabıyla ortaya konulan medyanın düşüncelerin şekillenmesin-deki en güçlü araç olduğu tezi, Yale üniversitesinde siyaset bilimci olan Lasswell’in hipo-dermik iğne kavramıyla pekiştirilmiştir. Hipodermik iğne, medyanın izleyiciler üzerin-de kısa sürede çok güçlü etki yarattığı görüşünü anlatmaktadır. Bu bağlamda Lasswell tarafından iletişim işlevleri şu başlıklar altında sınıflandırılmıştır: (1) çevrenin gözetim altında tutulması; (2) toplumun değişik kesimleri ve çevreye verilen tepki arasındaki kar-şılıklı ilişki; (3) toplumsal mirasın kuşaklar arasında aktarılması (aktaran: Yaylagül, 2006, s.39). Bu anlayışta iletişim, kitleleri kontrol altında tutmak ve yönlendirmek için bir araç olarak görülmektedir. Birey genellikle bu süreçte edilgen olup etkide bulunulan bir nesne konumundadır.

Sosyolog Lazarsfeld ise medyanın etkilerinin sınırlı olduğunu söyleyerek güçlü etki yaklaşımına karşı çıkmış ve minimum etki ya da iki aşamalı model yaklaşımını benimse-miştir. Çalışmalarında kullandığı anket ve odak kümesi gibi yaratıcı yöntemler, pazarlama ve endüstriyel alanlarda yaşanan sorunları aydınlatmayı hedeflemiştir. Hem devlet hem endüstri alanındaki yöneticilerle birlikte çalışan Lazarsfeld, kamuoyunu ikna düzeyini ve tüzel sistemlerin verimli bir şekilde düzenlenmesini amaçlamıştır. Bilgi değişimi yaklaşı-mı, genellikle bu çalışmalarda etkin olan temel anlayıştır (Northeastern University, 2012).

Lazarsfeld biraz da sosyolog olmasının etkisiyle Lasswell’in deneysel ve dikkatle tasa-rımlanmış ortamlara dayalı nicel yöntemlerinden uzaklaşarak alan araştırmalarına yö-nelmiştir. Özellikle 1940’larda oy verme davranışı üzerinde çalışan Lazarsfeld, medya-nın davranışları pek etkilemediği, bireylerin içinde bulundukları grubun etkisinde daha çok kaldığı ve bireylerarası ilişkiler ile kanı önderlerinin tutum ve davranış değişiminde çok etkili olduğu sonuçlarını ortaya koymuştur. Bu bağlamda “medya yalnızca insanla-rın önceden sahip olduğu kişisel görüşleri pekiştirmekte, bunun dışında içinde bulunulan durumun sürdürülmesine hizmet etmektedir” tezi iletişim araştırmalarına yeni bir yön vermiştir. Ancak 1970’li yıllarda Alman toplumbilimcisi Neumann’ın görüşleriyle güçlü medya yaklaşımı yeniden popülerlik kazanmıştır. Neumann, medyanın sürekli aynı içe-rikleri tekrar ederek seçici algıyı körelttiği, bu nedenle medyanın etkisinin uzun dönemde arttığını belirtmektedir (Yaylagül, 2006, s.44).

Shannon ve Weaver’in İletişim Kuramı, Lasswell’in Genel İletişim Modeli, Lazarsfeld’in İki Aşamalı Akış Modeli ana akım kuramları oluşturmaktadır.

Etki araştırmalarının ve nicel çalışmaların sürdüğü dönemde karşıt ve yeni bir para-digma da taraftar toplamaya ve güçlenmeye başlamıştır. Eleştirel Kuram adı verilen ve bir anlamda kapitalist sistemin eleştirisi niteliğinde olan bu yeni paradigma, Frankfurt Okulu’nun görüşlerine dayanmaktadır. Frankfurt Okulu bünyesinde oluşturulan görüş-lerin kökeninde 1917 Sovyet Devrimi’nin Avrupa’da bir türlü yayılamamasının yarattığı hayal kırıklığı, faşizmin yükselmesi, İkinci Dünya Savaşı sonrasında batı kapitalizminin elde ettiği başarı ve yeni koşulların yarattığı ideolojik değişimler vardır (Erdoğan & Alem-dar, 2006). Eleştirel kuramın iletişim çalışmaları açısından önemi bireyi edilgen gören, bireyin yabancılaştığı, şeyleştiği, sahte bir bilincin yaratıldığı, bilimin halka değil sermaye sahiplerine hizmet ettiği geleneksel kuramın karşısında olmasıdır. Sonraki dönemlerde gelişen yapısalcılık, ekonomi politik ve kültürel çalışmalar da eleştirel yaklaşımın temel bileşenleri olmuştur.

Frankfurt Okulu’nun görüşlerini eleştirel yapan yön nedir?4


Frankfurt Okulu Weil tarafından 1923 yılında Almanya’da kurulmuştur. Okul, baş-langıçta ekonomi politik alanında disiplinlerarası çalışmalar yapmayı amaçlamış olsa da özellikle 1931 yılından itibaren Horkheimer’in önderliğinde felsefe, kültür ve medya alanına yönelmiştir. Felsefeci olan Marcuse 1932 yılında, disiplinlerarası çalışan Ador-no ise 1939 yılında okula katılmıştır 1933 yılında Hitler’in egemenliğinin güçlenmesi ile Frankfurt Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü üyeleri Amerika’ya giderek New York’a yer-leşmişlerdir. 1949 yılında Horkheimer Frankfurt’a geri dönmüştür. Frankfurt Okulu’nda 1930-1950 arasında Horkheimer, 1950-1970 döneminde Adorno ve Marcuse, 1970’den sonra da ağırlıklı olarak Habermas’ın görüşlerinin etkili olduğu görülmektedir (Erdoğan & Alemdar, 2006).

Frankfurt Okulu kapitalizm sonrasında değişen ekonomik yaşam ile bireyin psikolojik gelişimi arasındaki etkileşimleri kültürel değişimler kavramıyla bilimsel çerçeveye oturtma-ya çalışmıştır. Horkheimer’in 1937’de yazdığı “Geleneksel ve Eleştirel Kuram” isimli makale, iletişim alanında paradigma değişiminin yaşanmasında öncü olmuştur. Makalede bireylerin kendi kararlarıyla hareket ettiklerini sanırken, davranışların genellikle toplumsal mekaniz-ma tarafından biçimlendirildiği öne sürülmektedir (Erdoğan & Alemdar, 2006).

İlk olarak Benjamin, Adorno, Horkheimer ve C.S. Marcuse tarafından kültür endüstri-lerinin köklü eleştirisiyle başlayan Frankfurt Okulu’ndaki çalışmalar sonraki dönemlerde Habermas, Löwenthal, H. Marcuse ve Kracauer’in yürüttüğü çalışmalarla eleştirel kura-mın geniş bir kitle tarafından kabul edilmesi sağlanmıştır. Benjamin ve Horkheimer, oku-lun ilk dönem temsilcilerindendir. Adorno ve C. S.Marcuse ise 1970’lerde daha etkindir.

Benjamin, estetikçi bir kültür eleştirmenidir. 1936 tarihli “Mekanik Yeniden Üretim Çağında Sanat” makalesinde kapitalist sistemin kültür ve sanatı ele geçirdiğini, teknoloji-nin sıradan, birbirine benzeyen rutin ürünler ortaya çıkardığını ve sonuç olarak kitlelerin bilinç ve belleğini zayıflattığını savunmaktadır. (Yaylagül, 2006, s. 87).

Horkheimer, 1947’de yazdığı “Akıl Tutulması” isimli kitabında akılcı bakış açısını eleştirmekte, akıl ve felsefenin ayrışmasının ve aklın biçimselleşmesinin eşitlik, mutlu-luk gibi kavramları tarihsel köklerinden kopardığını belirtmektedir. Aklın tümdengelimci yaklaşımı kabul ederek öznelleşmesi, başka bir deyişle bilgiyi kendi dışında araması nesnel gerçekliği kavrayamamasına neden olmaktadır. Aklın araç haline geldiği böyle bir süreçte diyalektik tersine dönerek doğanın tepkisiyle karşılaşmaktadır. Bireyin eşya üzerindeki tahakkümü, eşyanın birey üzerindeki tahakkümüne dönüşmektedir. Bu süreçten kurtuluş ancak aklın eleştirisiyle olabilmektedir. Genellikle kitle iletişim araçlarının sunduğu hazır düşünce kalıplarını tümüyle içselleştirerek edilgenleşen bireylerin kendi varoluş koşulları-nı anlaması ve bağımsız düşünceyi zincirlerinden koparması umut olarak görülmektedir. Ancak Horkheimer bunun geç kalınmış bir çaba olduğunu, bilincin ele geçirildiğini, yal-nızca belleğin kaldığını söylemektedir.

Adorno, sanat eleştirmeni olup popüler kültür ürünlerini basit ve düzeysiz bulmak-tadır. Horkheimer ile birlikte 1947 yılında yayınladıkları “Aydınlanmanın Diyalektiği” isimli yapıtta kültür endüstrilerinin aile gibi kültürleme ve toplumsallaşma kurumları-nın yerini aldığını söylemektedir. Baskıcı olan kültür endüstrileri kültürü basitleştirip tek tipe indirgeyerek bireyleri edilgenleştirmiş, kapitalist sistemin tutsağı haline getirmiştir. Kültür endüstrileri medya ve eğlence aracılığıyla gerçeklerden kaçan, eleştirel düşüneme-yen, tüketime odaklanan, yararcı bir toplum yapısı ortaya çıkarmaktadır. Adorno, kültür ürünlerinin seçkin ve nitelikli olması durumunda bireylerin sorgulayıcı ve özgürlükçü yaklaşımlarının gelişeceğini öne sürmektedirler (Yaylagül, 2006, s. 88).

H. Marcuse, felsefe doktoru olup, “Karşı Devrim ve İsyan” (1998) isimli çalışmasında liberalizm ve kapitalizmi karşılaştırmıştır. Marcuse, liberalizmin kapitalizmin rekabetçi döneminin ürünü olduğunu belirtmekte, kapitalist sistemin tüketim ve boş zaman etkin-


liklerini kontrol ettiğini vurgulamakta ve kapitalizmin toplumu tüketime koşullandırdı-ğını ileri sürmektedir. Marcus, sermayenin her türlü yolla halkı denetlediğini ve iletişim araçlarının duyuşsal ve bilişsel tepkileri yönlendirdiğini söyleyerek bu sürece karşı koy-manın pek de olanaklı olmadığını ifade etmektedir (aktaran: Yaylagül, 2006).

Yakın Dönem AraştırmalarıGenel olarak İkinci Dünya Savaşının ve yakıcı etkilerinin sona erdiği dönemden günümü-ze kadar devam eden süreci yakın dönem olarak nitelendirmek olanaklıdır. Ancak yarım yüzyılı aşkın bir süreyi kapsayan bu dönem çok farklı gelişmelere sahne olmuştur. Bu nedenle, 1950’lerden başlayarak bugün de devam eden yakın dönemdeki iletişim araş-tırmalarını kendi içinde belirli zaman dilimlerine ayırarak incelemek yerinde olacaktır.

1950’lerdeki Çalışmalar1950’lerde simgesel iletişim çalışmaları öne çıkmıştır. Margaret Mead öncülüğünde ge-lişen simge ya da sembol yaklaşımı iletişim çalışmalarına yeni bir boyut kazandırmıştır. Simgesel iletişimde Mead’in öğrencisi Herbert Blumer öncülüğündeki Chicago Okulu in-sancıl, Manford Kuhn öncülüğündeki Iowa Okulu ise sosyal bilimsel geleneği oluşturmuş-tur. Simge yaklaşımında bireylerin edilgen tepki gösterme yerine etkin oyuncular olduğu ve çevrelerindeki uyarıcıları algılama ve seçenekleri bilinçli seçme yoluyla anlamlandır-dıkları savunulmaktadır. İletişim çalışmaları açısından Chicago Okulu bireyin davranışla-rının ancak başka bireylerle olan etkileşimleriyle açıklanabileceğini, Iowa Okulu ise sim-gelerin laboratuvar ortamında açıklanabileceğini ileri sürmektedir (Erdoğan, 2005, s.38).

Savaş sonrasında bireylerin çektiği acıların azaltılması ve ruhsal rahatsızlıkların tedavi edilmesi gereksinimi doğmuştur. Bu bağlamda psikoloji, sosyoloji ve sosyal psikoloji çalış-malarının iletişim alanındaki baskınlığı şaşırtıcı değildir. Shannon ve Weaver’in matematik-sel iletişim kuramı, nicel araştırmaların temeli olmaya devam etmiştir. Bu dönemde özellikle bireyin bilişsel mekanizmaları üzerindeki çalışmalar doğrultusunda iletişim sürecinde bi-reyin edilgen bir alıcı olmadığı fark edilmiştir. Çalışmalarda bireyin algı, karar verme, seç-me, değerlendirme ve anlamlandırma gibi yöntemlerle iletişim sürecinde etkin biçimde yer almakta olduğu varsayılmıştır. Ayrıca iletişim sürecinde toplumun rolü ve etkisi yeniden sorgulanmıştır. Bu dönem, aynı zamanda dilbilimsel yaklaşımların ve yeni iletişim teknolo-jilerinin etkilerinin sorgulandığı eleştirel yaklaşımları da içinde barındırmaktadır.

Chicago Okulu, iletişim çalışmalarına eleştirel-kültürel yaklaşımıyla oldukça farklı bir yön vermiştir. İletişimdeki kültürel çalışmalar antropoloji, psikoloji ve sosyoloji alanla-rının ortak çalışmalarıyla ortaya çıkmıştır. Bu çalışmalarda araştırmacılar, iletişimi bilgi paylaşımı olmaktan çok anlam, dil ve düşüncenin gelişimi bağlamında incelemişler ve bireyin çevreyle etkileşiminde kültürel anlamların nasıl ve hangi yollarla yaratıldığına odaklanmışlardır. Bu sayede gelişen yapılandırmacılık (constructivism) ve etkileşimcilik (interactionism) yaklaşımları gelecekteki iletişim çalışmalarına yön göstermiştir (Northe-astern University, 2012).

Yapısalcı dilbilim ve göstergebilim, sembollerin incelenmesine ve metin okumaya da-yanmakta olup iletişimin dille ilgili öteki alanındaki gelişimi devam etmektedir. Bu akım, 1950’li yıllarda Barthes ve 1960’lardan sonra Strauss’un çalışmalarıyla önem kazanmış, ileti-şim sürecinin ve olguların ancak dil ve kültürün çözümlenmesiyle gerçekleşebileceğini ileri sürerek genelde eleştirel kuram temelinde gelişmeye başlamıştır (Yaylagül, 2006).

Peirce’in (1931) gösterge tanımlamasından hareketle yaptığı gösterge-nesne ilişkisi-ne ilişkin görüntüsel gösterge, belirtisel gösterge ve simge sınıflandırmalarının yanı sıra Saussere’in göstergenin anlamlandırılmasında bir göstergenin öteki göstergelerle ilişki-sinin önemli olduğuna ilişkin vurguları gösterge ile kültür arasındaki ilişkinin yakından


sorgulanmasını gerektirmiştir (aktaran: Fiske, 2003). Böylece, iletişim araştırmaları salt dil üzerindeki odaklanma yerine kültürün de içine alındığı anlamlandırma sürecinin çö-zümlenmesini kapsamaya başlamıştır.

1950’li yıllarda iletişim araştırmaları ve geliştirilen kuramlar özü itibariyle psikoloji ve sosyoloji ağırlıklıdır. Bu dönemde pozitivist deneysel yöntemler sıklıkla kullanılmıştır. Festinger’in Bilişsel Uyum Kuramı, NewComb’un ABX modeli, Westley ve McLean’ın Ara-cılanmış İletişim Modeli, Riley ve Riley’in İletişime Sosyolojik Bakış Modeli, Gerbner’in Genel İletişim Modeli bu dönemdeki iletişim araştırmalarında ön plana çıkmıştır. Innis’in Medyatik Yayılma ve Kontrol tezi ise iletişim teknolojilerine eleştirel bakış açısından önemlidir. Ayrıca, Bartes de eleştirel yaklaşımların bu dönem içindeki önemli bir temsil-cisidir.

1950’li yıllar çok sayıda iletişim kuramı ve modelinin geliştirildiği bir dönem olmuştur.

Festinger’in 1957 tarihli Bilişsel Uyum Kuramı, bireylerin tutumları, inançları, değer-leri ve çevre arasında tutarlılık aradığını ve herhangi bir tutarsızlık olduğunda bunu azalt-maya yönelik bilişsel bir çabaya gireceğini savunmaktadır. Buna göre, birey uyumsuzluk durumunda ya davranışlarını ya da düşüncelerini değiştirecektir; ayrıca tutarsız iletileri reddetme, kendi davranışlarını/düşüncelerini değiştirerek iletiyle uyumlu hale getirme ya da iletiyi önemsizleştirme yöntemlerini izleyerek denge konumuna dönmeye çalışabilir (Oskay, 1992, s.65)

NewComb’un ABX Modeli, iletişim sürecinde öteki kişilerle etkileşimi dikkate almak-tadır. Bu model, A ve B kişileri ile X nesnesine yönelimlerde denge arayışı olduğunu ve X’e yönelimde farklılıklar ortaya çıktığında iletişim ve uzlaşma ile denge durumuna geçi-şin sağlanacağını savunmaktadır. Her zaman uzlaşmanın sağlanamayacağı savıyla model eleştirilmekle birlikte, özellikle bireylerarası ilişkilerin dinamiğini açıklama bakımından modelin tezleri önemlidir (McQuail & Windahl, 2005, s.43).

Westley ve McLean’ın Aracılanmış İletişim Modeli, büyük ölçüde sosyal psikoloji, denge ve yönelim kuramlarının sentezi niteliğindedir. ABX modelinin eşik bekçisi ya da editörler aracılığıyla geliştirilmiş hali olup modeli bireylerarası ilişkilerden kitle ile-tişimine genişletmektedir. Bu modele göre bireylerin yönelebileceği çok sayıda X ve çok sayıda A vardır. C’ler A ve B arasındaki eşik bekçisidir. Bunlar medya editörleri olarak da adlandırılmaktadır. A kaynak, B ise izleyicidir. X haberi A iletişimcisi tarafından B’ye gönderilmek üzere hazırlanmakta ancak C bu haberlerin izleyicilere ulaşıp ulaşmaması konusunda karar vermektedir. Model, medyanın çeşitli güç yapılarıyla ilişkilerine yönelik çalışmalara başlangıç noktası sayılabilir (McQuail & Windahl, 2005, s.43).

Riley ve Riley‘in 1959 tarihli İletişime Sosyolojik Bakış Modeli, iletişimin toplumsal ve kurumsal bir eylem oluğunu ve izleyicilerin toplumdan soyut atomize bireyler olarak sınıflandırılamayacağını savunmaktadır. Buna göre bireylerin duygu, düşünce, davranış ve değerleri birincil olarak aile, yakın çevre, ikincil olarak resmi ve hukuksal ilişkilerle belirlenmektedir. Kitle iletişim araçlarının toplumsal yapıdan tümüyle bağımsız olmadığı ve hem toplumu etkilediği hem de kendisinin toplumdan etkilendiği belirtilmektedir.

Gerbner’in (1956) Genel İletişim Modeli, kitle iletişim sürecini, algı ve seçim bo-yutlarını dikkate alarak açıklamayı amaçlamaktadır. Modelin yatay boyutu algı olup bu kavram özünde bireylerin algısını temsil etmektedir. Burada anlam, dışsal uyarıcılar ile içsel kavramaların birleşmesinden oluşmaktadır. Modeldeki dikey boyut ise biçim ve içeriği temsil etmekte olup burada iletişim araçlarının kontrolü söz konusudur (aktaran: Fiske, 2003, s.43).


Innis’in 1950’li yılların başında ortaya attığı Medyatik Yayılma ve Kontrol tezi, ge-nel anlamda eleştirel medya yaklaşımının gelişmesinde öncü olmuştur. Innis’in (1950) “İmparatorluk ve İletişim” (Empire and Communications) isimli çalışması yeni iletişim teknolojilerine karşı karamsar bir bakış açısını yansıtmaktadır. Bu çalışma kısaca teknoloji tarafından belirlenen bilgi tekellerinin toplumun denetimini yapacağını belirtmektedir (aktaran: Timisi, 2003).

Bartes anlamlandırma sürecindeki düz anlam ve yan anlam sınıflamasını yapmıştır. Mitler ve simgelerin anlamlandırmadaki yerinin ortaya konulmasıyla iletişim çalışmala-rında göstergebilim yöntemi gelişmiştir. Mitler ve simgeler anlamanın kültürel yolu olarak görülmektedir. Bartes’in simgelerle ilgili eğretileme (metaphor) kavramı ile bilinmeyen bir şeyin bilinen bir şey yerine konması yaklaşımı, reklamcılık alanında sıklıkla kullanılmak-tadır. Düzdeğişmece (metanymy) ise bir parçanın bütünü temsil etmesinin sağlaması olup fotoğraf, haber filmleri, şiir ve romanlarda sıklıkla kullanıldığı görülmektedir (Fiske, 2003). Bu görüşe göre kapitalist toplumlarda üretilen egemen ideolojiler, topluma açık uçlu mitler yoluyla aktarılmaktadır. Bu mitlerin izleyicinin etkin anlamlandırma sürecine etki yaptığına ilişkin görüşler yapısalcılık ve göstergebilimin iletişim alanına katkısını sağlamıştır.

1960’lardaki Çalışmalar1960’lı yıllarda savaş döneminde doğan çocukların büyüdüğü, yaşanan hızlı toplumsal de-ğişimle birlikte sosyal adalet ve refah hareketinin başladığı bilinmektedir. Aynı dönemde soğuk savaş kendisini göstermeye başlamıştır. Vietnam Savaşı’nın kızıştığı, Martin Luther King, Malcom X gibi liderlerin öncülüğünde bireysel hakların daha çok aranmaya başla-dığı bu dönemde bireylerarası iletişim alanı belirginleşmeye başlamıştır. İletişimcilerin çoğu bireylerarası iletişim ve sözsüz iletişim gibi konulara yönelmişlerdir. Sokaklarda otu-ran hippi gençler düşünüldüğünde, ortam artık iyi gerekçelendirilmiş etkileyici konuş-malar için uygun değildir. Konuşma alanı 1970’lerde iyice modası geçmiş bir alan olarak görülmeye başlanmıştır (Griffin, 1997). Sözsüz iletişim, kendini açma, çatışma çözümü, uzlaşma, güven oluşturma ve bireylerarası ilişkilerin geliştirilmesi yoluyla bireysel gelişi-min sağlanması gibi konular üzerinde durulmuştur. Bu dönemde Kanadalı akademisyen McLuhan tarafından geliştirilen yeni iletişim teknolojilerinin topluma ve bireyin algısına etkilerine yönelik çalışmalar iletişim alanını önemli ölçüde etkilemiştir.

1960’larda Beatles rüzgârı ile betimlenen özgürlükçü ve barışçı yaklaşımlar insancıl psikolojinin gelişimine koşuttur. Bu dönemde artık ikna kavramı hoşa gitmeyen bir anlam kazanmıştır. İletişimde doğruyu söylemenin yerini iletişim ortağına bağlılık almıştır. İliş-kiler iletinin içeriğinden daha önemli hale gelmiştir. Konuşma yaklaşımından bireylera-rası ilişkiler yaklaşımına geçiş, neyin söylendiğinden çok nasıl söylendiği ve söylenenlerin karşıdakini nasıl etkilediğine odaklanmakla ilişkili bulunmuştur (Griffin, 1997).

1960’lar Amerikan üniversitelerinde genç bir bilim dalı olarak iletişim çalışmalarının başladığı ve iletişim alanının tanınıp, bağımsız bir disiplin olarak görülmeye başlandığı ilk dönemlerdir. Sosyal ve insani bilimler alanından, bağımsızlaşan iletişim alanına geçişler yaşanmaya başlamıştır. Bu dönemde iletişimin özellikle gazetecilik okullarıyla kurumsal kişilik kazandığı söylenebilir. İletişimin dil ile ilgili öteki gelişim süreci de devam etmiştir.

1960’lar aynı zamanda pozitivist bunalımın yaşandığı dönemlerdir. Berelson’un ‘artık iletişim alanında yapılacak bütün araştırmaların yapıldığı’ görüşü bu bunalımı çok gü-zel özetlemektedir. Çok sayıda iletişim araştırması yapılmasına karşın çalışmaların çoğu davranışçı kurama ve etki araştırmalarına dayanmıştır (Erdoğan & Alemdar, 2006). Bu dönemde göstergebilimsel yöntemler ve uygulamalarına ilişkin çalışmalar artmaya baş-lamıştır. Bunlardan bazıları paradigma ve dizimler yoluyla normların ve sapkınlıkların


belirlenmesi, yöntem değiştirme testi, görsel eğretileme ve düşdeğiştirmecelerin çözüm-lenmesi, yeğlenen okuma ile başat, müzakereli ve muhalif kodların çözümlenmesi olarak belirtilebilir (Fiske, 2003, s.135).

1960’larda İngiliz Kültürel İncelemeler Yaklaşımı (Birmingham Çağdaş Kültürel İncelemeler Çalışmaları) dil ve kültürü incelemek amacıyla Hoggart tarafından kurul-muş, Hall’ın yöneticiliğinde geniş kitlelerin ilgisini çekmiştir. İlk dönemlerde Althusser ve Gramsci’nin ideoloji ve hegemonya konusundaki görüşlerini destekleyen okul, 1980’lerde post-yapısalcı ve post-modern çalışmalara ağırlık vermiştir. Hoggart, kültür ve ideolojinin tam olarak anlaşılmasının ancak popüler kültür ürünlerinin çözümlenmesinde yattığını belirmektedir. Kültürel incelemeler yaklaşımının gelişimindeki öncülerden Williams ise “Uzun Devrim” (The Long Revoluation, 1961) isimli yapıtında kültür incelemelerinde yalnızca metinsel içeriğe değil, kültürün üretim ve dağıtım süreçlerine de vurgu yapmak-tadır. Hall ise medyanın gerçeği yansıtıyormuş gibi yaparak gerçeği kendine göre inşa etti-ğine değinmekte, kodlama-kodaçma çalışmasında anlamın üretilmesi sürecinde egemen okumanın baskın olduğunu belirtmektedir (aktaran: Yaylagül, 2006, s.111).

1960’lar kapitalizmin giderek güçlenmeye başladığı dönemlerdir. Bu dönemde açılan gazetecilik okullarının etkisiyle medyanın kullanımına yönelik ana akım ya da ana damar kuramların yanı sıra kapitalizmin güçlenmesini eleştiren yaklaşımlar da ortaya çıkmıştır. Ayrıca dil ve göstergebilime ilişkin kuramsal modeller de güçlenmeye devam etmiştir.

Jakobson Modeli (1960) dilin işlevlerini çözümlemek amacıyla dilbilimci Jakobson tarafından geliştirilmiştir. Süreç ve göstergebilim yaklaşımlarını sentezleyen bu modelde kaynak ve alıcı arasındaki bağlam, fiziksel ve psikolojik bağlantıları simgeleyen ilişki ve iletinin kod sistemi dikkate alınmaktadır (aktaran: Fiske, 2003, s.56).

Pennsylvania Üniversitesi’nden Gerbner’in Yetiştirme Kuramı (Cultivation Theory), önceki dönemlerde yapılan medya çalışmalarındaki kısa dönemli etki çalışmalarının yö-nünü televizyonun zaman içindeki gerçeklik algısını oluşturması gibi farklı bir yöne çevir-miştir. 1960’lı yıllarda yaptığı çalışmalara dayanarak Gerbner, televizyonun merkezileşmiş öykü anlatma sistemi olarak gerçek ilişkilerin yerini aldığını, gelecekteki olası tercih ve kullanımları etkileyen tutum ve değerleri ekip yetiştirdiğini vurgulamaktadır. Bu kurama göre televizyon izleme miktarına bağlı olarak anlamlar birey tarafından daha çok ya da daha az emilmektedir (Şimşek, 2000).

Yetiştirme Kuramı, özellikle televizyonun yavaş ama uzun dönemli etkilerine dikkat çekmektedir.

Maletzke (1963) sosyal psikolojik bakış açısıyla kitle iletişim araçlarını değerlendir-miştir. Bu yaklaşımda iletişim aracından gelen örtük bir baskı olduğu, iletişim aracının bireydeki imajının güvenirlik yoluyla alıcıların seçimini etkilediği görüşü savunulmakta-dır. Başka bir deyişle, her insanın kafasında her iletişim ortamına ilişkin bir algı ve değer-lendirme bulunmaktadır (aktaran: Şimşek, 2000).

Yine bu dönemde önemli bir gelişme olarak Innis ve McLuhan tarafından iletişim sü-reçlerini teknoloji bağlamında değerlendirme çabaları olmuştur. Innis, teknolojik değişi-min toplumsal değişimin kaynağı olduğuna ilişkin teknolojik belirlenimcilik anlayışını savunmuştur. McLuhan ise teknolojinin toplumu küresel köy haline getirdiğini, teknolo-jik araçların kendisinin ileti olduğunu, bu araçların insanın uzantısı olarak içlerinde ege-men değişim gücünü barındırdığını ileri sürmüştür. İletişim teknolojilerinin insan bilin-cine ve değişime etki ettiği görüşleri özü itibariyle teknolojik belirlenimcilik yaklaşımına uygun olarak değerlendirilebilir.

Habermas (1962) Kamusallığın Yapısal Dönüşümü isimli kitabıyla eleştirel yaklaşım-da yeni bir bakış açısı getirmiştir. Habermas bilim ve teknolojinin bireysel bilincin gelişi-


mine olumsuz yönde etkide bulunduğunu ve toplumsal ilerlemenin ancak çarpıtılmamış iletişimle sağlanacağını belirtmektedir. Buna göre, İngiltere ve Fransa’da erken kapitaliz-min geliştiği dönemde yaratılan tartışma ortamı yok olmuş, kamusal alan feodalleşmiştir. Toplumsal ilerlemenin ancak tartışmalı konularda tüm katılımcıların eşit ve özgür bilgiye erişim olanağının olduğu, sorunların anlaşılıp uzlaşmayla çözüldüğü ve kamuoyunun de-mokratik olarak biçimlendiği bir kamusal alanın yeniden yaratılmasıyla olası olduğunu savunmaktadır (Habermas, 2003; Timisi, 2003). Bu yaklaşım, İletişimsel Eylem Kuramı olarak da adlandırılmaktadır.

Strauss’un (1969), Seussure’in dil kuramını kültüre uyarlaması yapısalcı yaklaşımın gelişimindeki önemli adımlardan birisi olmuştur. Strauss, anlamlandırma sürecinin ka-tegorileştirme ve ikili karşıtlıklar olduğunu söylemektedir. Eğretileme ile soyut kavramlar somut hale getirilmektedir. Mitlerin içinde bulunduğu kültürün önemli karşıtlıkları ba-rındırdığını ve yüzeysel ya da bilinçaltı anlamları olduğunu belirtmektedir. Yapısalcı yak-laşımda kitle iletişim araçlarının ilkel toplumlardaki öykü anlatma görevini yüklenerek mitlerin oluşumuna ve sürdürülmesine hizmet ettiği savunulmaktadır. Bu bağlamda ileti-şim çalışmalarında mit çözümlemesi yaklaşımı güçlenmiştir. Mitler, işleyişi açık ve anlamı gizli toplumsal değerleri gösteren metinler olarak kabul edilmiştir (aktaran: Fiske, 2003).

1970’li ve 1980’li Yıllardaki Çalışmalar1970’li ve 1980’li yıllardaki iletişim çalışmaları umutsuz bir bütünsel model oluşturma çabası olarak nitelendirilebilir. Buna “evrensel model avına çıkmak” da denebilir (Griffin, 1997). Önceki dönemlerden 1970’lere kadar yapılan iletişim çalışmalarına bakıldığında; konuşma kaygısı üniversitelerin konuşma bölümleri tarafından, liderlik özellikleri ve bi-çimleri grup dinamiğine odaklananlar tarafından, kaynağın güvenirliği ikna konusunu araştıranlar tarafından ve kendini açma-kendine güven, sözsüz iletişim, çatışma çözümü gibi konular ise bireylerarası iletişime odaklananlar tarafından sahiplenilmiştir. İletişim sürecini etkileyen öğeler çok farklı biçimde çizelge, diyagram ve şekil ile birleştirilerek nihai bir iletişim modeli oluşturulmaya çalışılmıştır. Ancak iletişim sürecine ilişkin uzla-şılmış ortak bir paradigma oluşturulamamıştır. Nitekim sistem kuramcıları iletişime kural oluşturma yaklaşımını eleştirmektedirler. İletişimi parçaların toplamından daha büyük olan bir sistemin öğesi gibi kabul etmektedirler. Bu dönemde örgütsel iletişim, reklamcı-lık, halkla ilişkiler, çatışma yönetimi ve uygulamalı liderlik becerileri gibi konular iletişi-min yeni alanları olarak kendini göstermeye başlamıştır (Griffin, 1997).

Evrensel bir iletişim kuramı geliştirmek neden kolay değildir?

1970’li ve 1980’li yıllar eleştirel kuramın, yapısalcılığın, ekonomi-politiğin, gösterge-bilimin ve post yapısalcılığın etkilerinin iletişim araştırmalarında yaygınlık kazanmasıyla geçen bir süreç olmuştur. Medya etkisi araştırmalarında feminist eleştiri ve insancıl söy-lem sıkça kullanılmıştır. Eleştirel kuramın etkisiyle, iletişimde belirli sembol sistemleri yardımıyla anlamların oluşturulması ve paylaşılması yaklaşımı yaygınlaşmıştır. Ayrıca, kültür, güç ve öznellik iletişim bağlamında ele alınmıştır (Northeastern University, 2012).

Bu dönemde kullanılan nicel araştırma yöntemleri ya da başlıca araştırma konuları süreç yaklaşımı kapsamında içerik çözümlemesi, anlamsal ayrıştırmalar, medya izleyicile-rinin kullanımları ve doyumları, gereksinimlerin toplumsal kökenleri ve izleyici etnoğra-fileridir. Buna karşılık, nitel yöntemler özellikle göstergebilim yaklaşımı ışığında ideoloji, anlamın oluşumu, kodların ve göstergelerin çözümlenmesi biçiminde ortaya çıkmıştır (Fiske, 2003). Nicel çalışmalar, çoğunlukla egemen kuramların dayandığı etki, kullanım-lar ve doyumlar, yetiştirme/ekme kuramı, editörlerin eşik bekçiliği gibi alanlarda davra-

5


nışsal nitelikli olarak gelişmiştir. Nitel iletişim çalışmaları ise yapısalcılık temelinde kültür, ekonomi, tarih ve bilişsel yaklaşımları bütünleştiren bir yaklaşım sergilemiştir.

Kullanım ve doyum çalışmaları, 1960’lar ve 1970’lerdeki yaygın iletişim araştırmala-rındandır. Katz, Blumler ve Gurevitch iletişim süreçlerinde alıcıların ne elde ettiği, özel-likle kitle iletişim araçlarıyla nasıl etkileşime girdiklerini araştırmışlardır. Kullanımlar ve doyumlar yaklaşımı medyanın etkilerini bireylerin medyayla ne yaptıkları bağlamında değerlendirmektedir (Bayram, 2008).

Ekonomi-politik yaklaşım ise 1960’lardaki bağımlılık kuramları doğrultusunda geli-şen eleştirel yaklaşım olup 1970’lerde kuramsal yapısı ortaya konulmuştur. Ekonomideki gelişmeler toplumsal güç ilişkilerini yansıtmaktadır. Bu nedenle ekonomi, siyaset ve top-lumsal gelişmenin birbirinden bağımsız olamayacağı düşünülmektedir. İletişim sistemleri ve kitle iletişimi, kapitalizm, pazar ilişkileri, tekelleşme, çapraz mülkiyet ve küreselleşme bağlamında tartışılmaktadır. Shiller, Smythe, Chomsky ve Herman gibi yazarlar ekonomi politik yaklaşımının öncüleridir.

Yapısalcılık, göstergebilimsel yöntemle ilişkili olup anlamın kültür aracılığıyla üretil-diğini, inançların ve öznel deneyimlerin gerçeğin bir parçası olduğunu savunan bir yakla-şımdır. Görgül yöntemlerdeki nihai ve tek bir doğrunun olduğu, anlamın hazır bir şekilde bulunduğu ve doğanın saf kategorilerden oluştuğu anlayışına karşı çıkmaktadır. Başka bir deyişle, pozitivist yöntem reddedilmekte ve içinde bireyin deneyimlerini barındıran nitel yaklaşımlar önem kazanmaktadır.

Yapısalcılık, 1970’li ve1980’li yıllarda ilginç bir şekilde İngiliz Kültürel Çalışmalar Okulu’nun etkin anlamlandırma süreçlerine ilişkin çözümlemeleri ve daha önceki Alt-husser ve Gramci yanlısı görüşlerinden ayrılarak postmodern ve post-yapısalcı görüşleri benimsemeye başlamıştır. Medyanın kapitalist ideolojiyi yeniden ürettiğini belirten sınıf, ideoloji, iktidar, kültür ilişkileri çalışmalarının yerini feminizm, haz ve zevk gibi konu-lar almıştır (Yaylagül, 2006, s.118). Bu dönüşüm, anlamlandırmanın kültürel bir süreç olmasından çok postmodern ve post-yapısalcı yaklaşımlardaki anlamın anlık olduğu gö-rüşünden kaynaklanmaktadır. Post-yapısalcılıkta dilin dışında gerçeklik aranmaz görüşü vardır. Post-modernizm ise belirsizliğin baskın olduğu, doğru ve gerçek gibi kavramların önemini yitirdiği, iletişim ve imgelere bireyin anlam vermesi nedeniyle medyanın sorum-luluğunun ortadan kalktığı bir anlayışı temsil etmektedir (Erdoğan & Alemdar, 2006). Post etiketli yaklaşımların etkisiyle edebiyat, metin ve dilsel çözümlemeye gereğinden çok önem verilerek anlamın gelişmesinde önemli olan ekonomik ve kültürel sistemin ihmal edilmeye başlandığı bir araştırma sürecine girilmiştir.

İletişim çalışmalarındaki postmodernizm ve post yapısalcı yaklaşımlara dönüşüm, sa-natla ilgili meslek sayısının artmasına, sanatın popüler kültürün içine sokulmasına, sim-gelerin ve hiyerarşilerin çökmesine, duygusal denetimsizliğin ortaya çıkmasına, gösterge ve imaj toplumu haline gelmeye bağlanmaktadır. Çokkültürlülük, farklılıkların benimse-nerek seçim yerine çeşitliliğin başarılması gibi durumlar genelde postmodern sonuçlar olarak görülmektedir (Featherstone, 2005). Bu yaklaşım, malların herhangi bir engelle karşılaşmadan serbestçe akabilmesi ve küreselleşmenin devam etmesi açısından büyük devletlere ve çokuluslu şirketlere avantaj sağlamaktadır. Anlam yerini artık gösterge ve imajlar ile tüketime bırakmıştır. Haz, bireylerin en önemli amacı haline getirilmiştir. Do-layısıyla, iletişim çalışmaları da bu yönde ilerlemiştir.

Defleur’un (1970) Psikodinamik Modeli, kitle iletişim araçlarının etki yaratma süre-cinde bireysel farklılıkların önemi üzerinde durmaktadır. Bu modelde iletinin açık dav-ranış değişimine neden olabilmesi için henüz tam açıklanmamış gizli psikolojik süreçler olduğu ve bireyin kişilik özelliklerine bağlı olarak davranış değişikliğinin gerçekleştiği belirtilmektedir. Etki-tepki mekanizması, bireyi edilgen gören bir yaklaşım olarak eleşti-rilmektedir (aktaran: McQuil & Windahl, 2005).


McComb ve Shaw (1972) Gündem Belirleme Kuramları olarak açıkladıkları çalış-malarıyla kısa dönemli medya etkilerine ilişkin yeni bir bakış açısı kazandırmışlardır. Bu görüş altında siyasal iletişim çalışmaları şekillenmiştir. Gündem belirleme kuramları, iz-leyicilerin kitle iletişim araçlarından yalnızca iletinin içeriğini değil iletiye vereceği önemi de öğrendiğini savunmaktadır (aktaran: Yaylagül, 2006).

Tichenor, Donohue ve Olien tarafından 1970’lerin başında ortaya atılan Bilgi Açığı Kuramı, kitle iletişim araçlarının topluma etkilerine ilişkin farklı bir boyutu ortaya koy-muştur. Buna göre, sosyo-ekonomik düzey gibi bazı farklılıklar nedeniyle gruplar arasında bilgiye ulaşma ve özümseme konusunda belirli bir açık oluşacaktır. Düşük sosyo-ekono-mik düzeydeki grubun daha az bilgiye erişimiyle oluşan açık, bilginin artmasıyla geniş-lemektedir. Rogers (1983) ise “Yeniliklerin Yayılması” isimli kitabında bilgi açıklarının eğitim dışında pek çok nedeni olabileceğine ve bilgi açıklarının davranış ya da tutumlarda da etkilerinin bulunabileceğine dikkat çekmiştir.

1970’ler ve 1980’ler soğuk savaş dönemidir. Gramci, hegemonya kavramıyla ideolo-jinin sürekli bir mücadele olduğunu ve çoğunluğun rızasının ikna yoluyla sürekli yeni-den kazanılması gerektiğini öne sürmüştür. Bu dönemde de ideolojiye ilişkin çalışmalar Gramci’nin izinde devam etmiştir. Altusser, ideolojinin dışarıdan değil içeriden tüm sı-nıfların düşünce ve yaşam biçimine derinden işlediğini belirtmektedir. İdeolojiye yapı-lan vurguyla anlamın toplumsal/siyasal boyutlarına dikkat çekilmektedir. Bu kuramlar-da ideolojik işleyişin statükoyu her zaman koruma eğiliminde olduğu ve iktidarı elinde bulunduranların yalnızca malların değil fikirlerin ve anlamların da üretilip dağıtılmasını kontrol ettiği ileri sürülmektedir.

Shiller (1971), “Amerikan İmparatorluğu ve Kitle İletişimi” isimli çalışmasında ile-tişimin ihraç edilen programlar aracılığıyla emperyalizmin yayılmasına hizmet ettiğini ortaya koymuştur. Serbest ticaret adı altında bilginin daha çok tek yönlü akarak dünyanın benzeştirilmesine ve az gelişmiş ülkelerin edilgenleştirilmesine neden olduğunu savun-maktadır (aktaran: Yaylagül, 2006). Smythe ise “reklamlar, bilinç endüstrisinin talep yö-netim biçimidir” görüşünü savunan bir eleştirel yaklaşım geliştirmiştir. Tekelci kapitalist sistemin buluşu olarak nitelendirdiği kitle iletişim araçlarının ara ürünlerinin ileti değil reklamcılara satılan izleyiciler olduğunu ifade etmiştir. Mattelart ise çok uluslu şirketler ve emperyalizm üzerine çalışmış ve izleyicilerin bu duruma direniş alanları olduğunu belirt-miştir (Erdoğan &Alemdar, 2006).

İletişimde ideolojinin yeri ve rolü üzerinden çalışan yazarlardan Chomsky ve Her-man da Medya Propoganda Modeli olarak bilinen kavramsallaştırmayı önermişlerdir. Modelde medyanın içinde bulunduğu toplumsal yapının çözümlemesi yapılmadan ve sahiplik-mülkiyet ilişkileri incelenmeden iletişim ve kültür endüstrilerinin tam olarak anlaşılamayacağı ileri sürülmektedir çünkü medya sürekli olarak egemen değerlerin, dev-let politikasının, iktidar ilişkilerinin, sermayenin ve tüketim kültürünün propagandasını yapmaktadır.

1990 Sonrası Dönemdeki Çalışmalar1990’lar ve 2000’lerde iletişimin disiplinlerarası kökleri iletişim çalışmalarının farklı alan-lardaki gelişimine yön vermeyi sürdürmüştür. Erdoğan ve Alemdar (2006), içinde bu-lunduğumuz 1990 sonrası dönemde yeni kuramların ortaya çıkmadığını fakat Marksizm ötesi, pozitivizm ötesi, yapısalcılık ötesi gibi yaklaşımlarla eski kuramlara yeni bakış açı-ları getirildiğini belirtmektedirler. Bu dönemde Frankfurt Okulu’nun yaklaşımları büyük ölçüde terk edilmiştir. Bunun yerine post-eleştirel, post-emperyalist, post-Altusserci yak-laşımlar yaygınlık kazanmıştır.


Araştırmacılar tarafından nicel ve nitel araştırma yöntemleri iletişim çalışmalarında kullanılmaya devam edilmiştir. Lazarsfeld’in izinde farklı iletişim biçimlerinin siyaset-sanayi işbirliğini sürdüren yeni iletişim uygulamaları incelenmiştir. Ayrıca konuşma ve retorik alanı da iyi bir konuşmacı ve iknacı olma yönünde devam etmiştir, hatta bu alan yeniden canlandırılmaya çalışılmıştır. Eleştirel medya çalışmaları daha çok yeni iletişim teknolojilerinin yayılması ve etkisi bağlamında yürütülmüştür. Bu bağlamda yorumlama-cı ve etnografik araştırmalarda artış gözlenmektedir.

Bu dönem aynı zamanda teknolojik devrimin yaşandığı bir dönemdir. Bilginin girdi olarak kullanıldığı dönemde teknolojiler bütünleşerek ağ mantığında birbirine bağlan-mıştır. Üretim süreçlerinin kökten biçimde değişmesi, toplumsal ve ekonomik alanda da önemli dönüşümlere neden olmuştur. İletişimciler bu dönüşümü yeni iletişim teknolojile-rinin özellikleri, yayılması ve sonuçları bağlamında incelemişlerdir. Başka isimlendirme-lerin yanı sıra bilgi toplumu adı verilen bu dönemde temsili demokrasiden katılımcı ya da doğrudan demokrasiye geçiş olup olmadığı ve bunu yaratmada başta İnternet olmak üzere sosyal medyanın rolü tartışılmaktadır (Timisi, 2003).

Günümüzdeki iletişim araştırmaları büyük ölçüde sosyal medya üzerinde odaklanmıştır.

Sanal iletişim, ağ toplumu olma, etkileşimli kitle iletişimi, çok kültürlü iletişim örün-tüleri, kültür endüstrisinin genişleyen boyutları, küreselleşme, yerel medya, çokortamlılık, yeni toplumsal hareketler bağlamında iletişim ve alternatif medya arayışları iletişim ça-lışmalarında odaklanılan güncel konulardır. Son yıllarda iletişim çalışmaları belirgin bi-çimde sosyal medya üzerine odaklanmıştır. Bu bağlamda İnternet gazeteciliği, Facebook, YouTube, Twitter, akıllı telefonlar ve mobil iletişim ortamlarının değişik kullanım alanları gibi konular üzerinde yoğunlaşılmaktadır.

Daha önceki dönemlerde gerçekleştirilen araştırmalara ve geliştirilen kuramlara ba-kıldığında alandaki “mayalanma” tutmuştur. Artık iletişim konuları bilimsel yaklaşımlarla çalışılmaktadır. Dahası, alan kendi yetiştirdiği araştırmacıların çalışmalarıyla ilerlemeye başlamıştır. Bu da genç bir bilim dalı olarak görülen iletişimin alanının bağımsızlaşma çabalarına önemli sayılabilecek katkılar sağlamaktadır. 1950’lerden sonraki dönemde ile-tişim sorunlarının tümünü neredeyse deney tüpü içinde algılayan ya da “çekiç yasası” yak-laşımıyla inceleyen iletişim araştırmacılarının yerini günümüzde dünyanın gündeminde bulunan her türlü sorunu alternatif yöntemleri kendi içinde harmanlayan karma yakla-şımlarla çalışan araştırmacılar almıştır.

TÜRKİYE’DEKİ İLETİŞİM ARAŞTIRMALARININ TARİHİTürkiye’deki iletişim araştırmalarının tarihine ilişkin genel durum ve sorunlar, başlangıçta belirttiğimiz dünyadaki iletişim araştırmaları tarihinden farklı değildir. Henüz 50-60 yıl-lık bir geçmişi olmasına karşın iletişim çalışmaları farklı disiplinlerde yapıldığından bir araya getirmek ve bütünleştirerek tarihini anlatmak kolay görünmemektedir. Korkmaz Alemdar, Oya Tokgöz ve Aysel Aziz gibi bilim insanları bu konudaki eksiklikleri gider-meye yönelik önemli katkılar sağlamışlardır. Büyük ölçüde belirtilen yazarların değer-lendirmelerinden yararlanılarak Türkiye’de iletişim çalışmalarının tarihi genel çizgileriyle aşağıda özetlenmiştir.

Gazeteler 17. yüzyıldan itibaren batı toplumlarında görülmeye ve yayılmaya başlamış fakat Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk gazete ancak 1795’ten sonra batı kaynaklı olarak çık-mıştır. Genellikle yabancıların çıkardığı ilk gazetelerin sürdürdükleri yayın politikaları yönetimde rahatsızlık yaratmıştır. İlk basın yasası ise 1865’te çıkmış olup gazeteler açısın-dan önemli sayılabilecek yasak ve sınırlamalar getirmiştir (Alemdar, 2001, s.43)


Birinci Dünya Savaşı ve hemen sonrasındaki bağımsızlık mücadelesinde iletişim ala-nındaki eksiklik önemli ölçüde hissedilmiştir. Bu dönemde halkın ulusal kurtuluş ha-reketi konusunda basın aracılığıyla doğru biçimde bilgilendirilemeyişi, psikolojik savaş konusunda deneyimli olan yabancı unsurların Türk halkının savaşma azmini azaltan ve yanlış yönlendiren propagandaları ve basının manda yönetimi ısrarı üzerine gazetecilik konusundaki sorunlar gündeme gelmiştir. Türk halkının kurtuluş mücadelesinde ne ka-dar haklı olduğu yabancı ülkelerin halklarına yeterince anlatılamayınca 6 Nisan 1920 tari-hinde cephede savaş sürerken Anadolu Ajansı kurulmuştur.

Yeniden dirilip ayağa kalkan genç Türkiye Cumhuriyeti, patlak veren isyan olayları nedeniyle 1925 yılında Takrir-i Sükun Yasası’nı çıkarmak zorunda kalmıştır. 1931 yılında Cumhuriyet döneminin ilk basın yasası çıkmış olup, gazete ve dergi sahiplerinin lise ya da yüksekokul mezunu olması koşulu getirilmiştir. 1932’de Darülfünun tarafından gazeteci-lik okulu açılması çalışmaları başlamıştır. Ancak basın yasasının bir yıl sonra değişmesiyle gazete ve dergi sahiplerinin yüksekokul ya da lise mezunu olma koşulu kaldırılınca gaze-tecilik okulu açılmasından vazgeçilmiştir. 1950 yılında ilk basın yasası olan 1931 tarihli yasa yeniden değiştirilmiştir. Bu yasaya göre gazete ve dergi çıkarmak için izin alma ge-reksinimi ortadan kaldırılmıştır (Alemdar, 2001, s.83)

İletişim çalışmalarının tarihine, iletişim araçlarının gelişimi bağlamında baktığımızda ilk radyo yayınlarının 1927 yılında başladığı görülmektedir. Yine ilk sinema filmleri de bu yıllarda yapılmaya başlanmıştır. Televizyonun ancak 1968 yılında sınırlı olarak yayın yapması, özellikle teknolojiye dayanan iletişim araştırmalarının oldukça geç başlamasıyla ilişkili bulunmaktadır (Aziz, 2005).

1950’lerde yabancıların Türkiye’de yaptıkları iletişim araştırmaları da önemlidir. 1952 ve 1954 yıllarında savaş araştırmalarında istihbarat subayı olarak görev yaparak uzman-laşan ve propaganda üzerinde Lerner’in öncülüğündeki Ankara Balgat Araştırması batı-nın yayılma politikalarına yön vermiştir. Kalkınmaya karşı tutumlar tipolojisi daha önce Ürdün’de yapmış olan ‘modern, geleneksel ve geçiştekiler’ sınıflandırmasını yineleyerek kalkınmaya ilişkin tutumları kendi ideolojileri doğrultusunda kiminle nasıl görüşecekle-rini belirlemişlerdir (Korkmaz & Alemdar, 2006, s.94)

Türkiye’de iletişim çalışmalarının gündeme gelmesi ve bilimsellik kazanması iletişim eğitiminin gelişmesiyle ilişkilidir. Bu nedenle, Türkiye’deki iletişim araştırmalarını değer-lendirirken Cumhuriyetin kurulması ile 1960’lı yılların sonunu kapsayan iletişim eğitimi öncesi dönem ve 1970’lerden sonrasını kapsayan iletişim eğitimi dönemi gibi sınıflandır-malara da rastlanmaktadır (Taşcıoğlu, 2010). Burada iletişim eğitiminden anlaşılan büyük ölçüde üniversite düzeyindeki eğitimdir.

Türkiye’de ilk özel gazetecilik okulu 1948 yılında açılan İstanbul Özel Gazetecilik Oku-lu olarak bilinir. Hemen ardından 1949’da iki yıllık eğitim vermek üzere İstanbul Üniver-sitesi İktisat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü kurulmuş ve ilk öğrencilerini 1950 yılında kabul etmiştir. Sonraki yıllarda bu okul eğitim süresi artırılarak İstanbul Üniversitesi Ga-zetecilik ve Halkla İlişkiler Yüksek Okulu olarak isimlendirilmiştir. Gazetecilik dışındaki öteki alanlarda duyulan eksiklik üzerine Ankara Gazeteciler Cemiyeti daha genel anlamda iletişimi kapsayan eğitim gereğini ortaya koymuştur. 1962 yılında başlayan çalışmalar so-nucunda 1964 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Basın Yayın Yüksek Okulu kurulmuştur. Basın, Halkla İlişkiler ve Radyo-Televizyon olmak üzere iletişimin üç alanında eğitime 1965’te başlanmıştır. 1965 yılında yine özel gazetecilik okulları kurulmuş ancak 1971 yılında bu okullar devlete bağlanmıştır (Altun, 1995; Uzun, 2007).

1970’lerden itibaren Ankara ve İstanbul’un yanı sıra Marmara, Ege ve Gazi Üniversi-teleri, 1975 yılından itibaren ise Anadolu Üniversitesi iletişim alanındaki eğitimlere baş-lamıştır. 1982 yılında söz konusu kurumlar Yükseköğretim Yasası kapsamında topluca


Basın Yayın Yüksek Okulları, 1992 yılında ise İletişim Fakülteleri olmuştur. Bu kap-samda Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi ve Konya İletişim Fakülteleri de bağımsız kimliklerine kavuşmuştur. Farklı devlet üniversitelerinde iletişim bölümlerinin açılmasının yanı sıra 1997’den itibaren vakıf üniversitelerinde de iletişim eğitimi verilme-ye başlanmıştır (Tokgöz, 2003).

Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi ilk kez 1972 yılında kurulmuştur. Kurulduğu yıl, Akademik Kapalı Devre Televizyon ile Eğitim Enstitüsü adını alan okul, ilk öğrencilerini 1977-1978 öğretim yılında kabul etmiştir. Öncelere yalnızca sinema ve televizyon alanlarında eğitim verdiği için adı Sinema ve Televizyon Yüksekokulu olarak değiştirilen okul, 1979 yılında Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi bünyesin-de Televizyonla Eğitim ve Öğretim Fakültesi olmuştur. Bir yıl sonra da ilk kez iletişim sözcüğü bir bilim kuruluşunun adına girmiş ve okul İletişim Bilimleri Fakültesi olarak sinema ve televizyon konusunda eğitim vermeye başlamıştır. 1982 yılında YÖK Yasası-nın getirdiği yeni yapılanma kapsamında bu okul Açıköğretim Fakültesi’ne bağlanmıştır. Okul, 1991 yılında, İletişim Bilimleri Yüksekokulu olarak Anadolu Üniversitesi çatısı al-tında yeni bir kimlik kazanırken, 1992 yılında bu kez yeniden İletişim Bilimleri Fakültesi olarak şu andaki statüsüne kavuşmuştur.

Anadolu Üniversitesi bünyesinde ayrıca 1993 yılında İletişim Bilimleri Enstitüsü adıyla bir enstitü kurulmuştur. Bu enstitü, Türkiye’de kendi alanında ilk ve tek enstitü olma özelliğini korumaktadır. Söz konusu enstitünün amaçları arasında iletişim bilimleri alanında lisansüstü düzeyde eğitim vermek, alana akademisyen yetiştirmek, özgün araş-tırmalar yapmak, projeler yürütmek, danışmanlık hizmetleri sunmak ve bilimsel yayınlar yapmak bulunmaktadır. Enstitü uzunca bir sessizlik döneminin ardından son birkaç yıl-dır etkin olmaya başlamıştır. Bu bağlamda Türkiye’deki iletişim araştırmalarını ve alan-daki öğretim üyelerini kapsayan ulusal ölçekli bir veri tabanı hazırlanarak tüm iletişim bilimcilerin hizmetine sunulmuştur. Mart 2012 tarihi itibariyle söz konusu veri tabanında 1340 yüksek lisans tezi, 486 doktora tezi ve 333 öğretim üyesine ilişkin bilgi bulunmak-tadır. Bazı bilgilerin eksik olduğu da düşünülürse eldeki tez verilerinden hareketle bile Türkiye’de çok sayıda iletişim araştırması yapıldığını ve alanın önemli sayılabilecek bir derinlik kazandığını söylemek olanaklıdır.

Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Enstitüsü kendi alanında Türkiye’de ilk ve tek enstitüdür.

Türk iletişim araştırmaları açısından ilk çalışmalardan birisi Ahmet Emin Yalman’ın 1914 yılında ABD’de Columbia Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi’nde yaptığı ve ba-sındaki bilgilere dayalı olarak modern Türkiye’nin gelişimini inceleyen (Özgün adı: The Development of Modern Turkey as Measured by its Press) doktora tezidir (Tokgöz, 2006).

Öztürk (2008) “Türkiye’de İletişim Düşüncesinin Kökenleri” isimli çalışmasında iletişimin çok disiplinli yapısı gereği, Fuat Köprülü, Pertev Naili Boratav, İlhan Başgöz, Nermin Abadan-Unat, Sabri İlgener, Doğan Avcıoğlu ve Ahmet Hamdi Tanpınar’ın ça-lışmalarını iletişim açısından irdelemiştir. Fuat Köprülü, “Türk Edebiyat Tarihi” (1926) kitabını yazmıştır. Toplumsal yaşamın, değerlerin ve düşünce tarzının edebi eserlerle çö-zümlenebileceğini düşünen Köprülü, anlamın üretilmesinde İngiliz Kültürel Araştırmalar Yaklaşımının kurucusu Hoggart ile aynı noktada buluşmaktadır. Bu çalışmada halk kitap-ları, âşık tarzı ve meddah hikâyeleri popüler kültür ürünleri olarak ele alınarak çözümle-meler yapılmıştır (aktaran: Öztürk, 2008).

Pertev Naili Boratav (1969) halkbilim araştırmaları yoluyla, başka bir deyişle ma-sal, destan, türkü, halk fıkraları gibi sözlü/yazılı halk ürünleri çözümlemesiyle tarihsel dönüşümleri ve toplum ilişkilerini anlamlandırmayı amaçlamıştır. Örneğin, 1931 yılında


derlediği Köroğlu Destanı iletişim açısından dönemin özelliklerini ve baskın iletişim ya-pılarını kavramak için farklı biçimde okunabilmektedir. Bu yaklaşımın, iletişime yalnızca iletişim teknolojileri açısından bakmaması ve doğrusal etki araştırmalarıyla sınırlı kalma-ması dikkat çekicidir. Anlamların nasıl üretildiğine odaklanması ve alanı kuramsal olarak zenginleştiren bütüncül bir toplumsal ve kültürel bakış açısını ortaya koyması bakımın-dan yenilikçi bir bakış açısına sahiptir. İlhan Başgöz de, halkbilim alanında çalışmasına karşın iletişimin disiplinlerarası doğası gereği alana katkısı olmuş ve iletişim süreçlerinin toplumsal bir gösterim olduğunu ileri sürerek savunarak yalnızca metne ya da içeriğe de-ğil toplumsal bağlama de önem verilmesi gereğini savunmuştur (aktaran: Öztürk, 2008).

Nermin Abadan-Unat,1950’li ve 1960’lı yıllarda göç, kadın sorunları ve seçmen davra-nışları üzerinde çalışmıştır. İletişim bilimlerine en büyük katkılarından birisi görgül (em-pirik) yöntemin uygulanmasında öncü olmasıdır. 1959 yılında öğrencilerin serbest zaman kullanımlarına ilişkin araştırması, 1963 yılında da ilk radyo dinleyicisi araştırmasını yap-ması bu öncü rolüne örnek olarak verilebilir. 1966’da siyasal parti programlarının içerik ve metin çözümlemesiyle siyasal iletişim çalışmalarını başlatarak hem alanın gelişimine hem de yöntemsel zenginlik kazanmasına katkı sağlamıştır. 1972 yılında yaptığı incelemelere dayanan “Batı Avrupa ve Türkiye’de Basın-Yayın Öğretimi” isimli çalışma içinde iletişim eğitimine ilişkin öneriler bulunmaktadır.

Sabri Ülgener, iletişim ve ulaşım arasındaki bağlantıların netleştirilmesine katkıda bu-lunmuştur. Doğan Avcıoğlu’nun 1968-1980 yılları arasında yazdığı “Türkiye’nin Düzeni” isimli son derece kapsamlı kitabında geri kalmışlığın nedenlerini bulmaya yönelik sor-gulamalar yapması ve bu kapsamda iletişim alanına ışık tutacak saptamalar yapması da oldukça önemlidir (Öztürk, 2008).

Daha önce de belirtildiği üzere, Türkiye’de ilk iletişim eğitimi İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü’nde verilmiş olup kısa süre içinde eğitimin yeterlili-ği sorgulanmıştır. 1955-1956 yıllarında konuk profesör olarak üniversitede bulunan Wil-mont Haacke, programı incelemiş ve sonuç olarak programı tam akademik öğretime uy-gun bulmamış ve uluslararası çalışmalar için öğrencilerin yetkin olmadığını belirtmiştir. Enstitünün “basın, film, radyo, televizyon, propaganda, reklam, amme psikolojisi, tetkik, demoskopi gibi fenomenlerle ilgilenmesi gerektiğini” belirterek iletişimin gazetecilikle sı-nırlı olmadığını vurgulamıştır (Abadan-Unat, 1972).

1940’larda Ankara Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi’nde, 1950’lerde ise İstanbul Üniversitesi’nde dolaylı olarak yapılan iletişim araştırmaları bulunmakla birlikte asıl An-kara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi kapsamında yapılan çalışmalar Türkiye’de ile-tişim alanının oluşmasına öncülük etmiştir (Tokgöz, 2006). 1950’ler çok partili döneme geçildiği, televizyonun bilinmeye başlandığı, radyo ve gazetelerin daha yaygın olduğu bir dönemdir. Bu bağlamda ilk gazetecilik okullarının kurulması ve bu alanda çalışmalar ya-pılması pek şaşırtıcı değildir.

Türkiye’de bilimsel anlamda iletişim çalışmalarının gelişmesi, iletişim doktora tez-leri ve bu bağlamda yapılan yeni çalışmalarla özdeşleştirilebilir. Tokgöz (2006) özü iti-bariyle 1971 yılından itibaren Ankara Üniversitesi’nde, 1985’ten itibaren Anadolu Üniversitesi’nde, 1988 yılından itibaren YÖK programlarıyla yapılan tezlere ve ek olarak yurtdışında tamamlanan tezlere, iletişimin disiplinlerarası bir bilim dalı olması ve araştır-maların yönünü belirlemesi açısından özel önem vermektedir. Ünsal Oskay, Oya Tokgöz, Aysel Aziz, Uygur Kocabaşoğlu ve Nilgün Abisel “ilk beşler” olarak adlandırılmaktadır. Çalışma alanları yeni iletişim teknolojileri, basın ve siyaset, televizyon, propaganda, ga-zetecilik eğitimi ve popüler kültür gibi alanlardır. 1988’den itibaren YÖK düzenlemeleri doğrultusunda açılan programlarda yapılan doktora tezleri ise iletişim araştırmalarının başlıca kaynağını oluşturmaktadır (Tokgöz, 2006).


Türkiye’deki elektronik kitle iletişim araçlarının devlet denetiminde olmasının toplu-mun eğitimine katkı sağladığı ve yukarıda sözü edilen üniversitelerce yapılan ilk çalışma-larda bu konunun göz ardı edilmediği görülmektedir. Çalışmalarda kullanılan yöntemler sosyal bilimlerde yaygın kullanılan yöntemlerin yanı sıra içerik çözümlemesi ve söylem çözülmesi olmuştur. TRT 1972 yılından itibaren kendi yayın gereksinimleri doğrultusun-da düzenli radyo ve televizyon izleyici araştırmaları yapmaya başlamıştır. Bunun yanı sıra çeşitli sivil toplum örgütleri ve uluslararası kuruluşlarca yapılan iletişim araştırmaları da vardır (Aziz, 2005).

Türkiye’de yapılan iletişim çalışmaları Aziz (2005) ve Tokgöz (2006) tarafından değer-lendirilmiş olup genel nitelikli bazı sonuçlar ortaya konulmuştur. Yapılan araştırmalarda yöntem açısından çeşitlilik sağlanamadığı, genelde var olan modellerin pekiştirilmesine dönük çalışmalar yapıldığı, yeni modellerin üretilemediği, ulusal ve uluslararası düzeyde kapsamlı araştırmaları yapmada kaynak sıkıntısı yaşandığı belirtilmektedir. Sunulanlar arasında en dikkate değer öneri olarak da iletişim alanında öğrenim gören öğrencilerin mutlaka araştırma yöntemleri dersi almaları gereği vurgulanmaktadır. Belki bu yolla hem nicel hem de nitel açıdan yeterli araştırmalar yapılarak alanın gelişimine daha kısa sürede önemli katkılar sağlanabilir.


Özetİletişimin tarihi, büyük olasılıkla insanlığın tarihi kadar köklüdür. İnsan, her dönemde kendini ifade etmenin uy-gun yöntem ve araçlarını geliştirmiştir. Bu nedenle, iletişim tarihi oldukça zengin ve kapsamlıdır. Buna karşılık, iletişim araştırmalarının tarihi görece yenidir çünkü iletişim genç bir bilim dalıdır. Her ne kadar geçmiş yüzyıllarda çeşitli iletişim konularında sınırlı incelemeler yapılmışsa da, iletişim araş-tırmaları büyük ölçüde yirminci yüzyılda bilimsel bir kimlik kazanmıştır.Genel olarak iletişim alanı ve araştırmaları sosyal bilimler ya da insani bilimler başlığı altında ele alınmaktadır. Bunun te-mel nedeni, iletişimin büyük ölçüde sosyoloji, psikoloji, sos-yal psikoloji, antropoloji, siyaset bilimi, ekonomi, retorik, dil-bilim, edebiyat ve anlambilim gibi alanlarla yakından ilişkili olmasıdır. Dahası, iletişim çalışmalarının yolu bazen biyoloji, mühendislik, mimarlık, matematik, sağlık, bilgisayar bilimi ve estetik ile de kesişmektedir. Tüm bu yönleriyle ele alındı-ğında iletişim araştırmalarının ilgilendiği konular kültürden ekonomiye, teknolojiden tasarıma ve konuşmadan sanata kadar uzanmaktadır. Bu da alandaki araştırmaların hem en-ginliğine hem derinliğine incelenebileceğini göstermektedir. İletişim araştırmalarının tarihini incelerken konuya değişik açılardan yaklaşmak olanaklıdır. İletişimde kullanılan tekno-lojiler, iletişimin temel bileşenleri, araştırmaların dayandığı bilimsel paradigmalar, süreç ve göstergebilim boyutları bunla-rın başlıcalarıdır. Ancak iletişim olgusunun çok yönlü olması ve birçok bilim dalından yararlanması, araştırmaların tarihsel bir bakış açısıyla incelenmesinin daha uygun olacağını göster-mektedir. İletişim araştırmalarını tarihsel süreçte değerlendir-me, ilgili dönemlerdeki tüm değişkenleri de göz önünde tuta-rak bütünsel bir bakış açısı geliştirmeyi zorunlu kılar.İletişim araştırmaları, paylaşılan semboller aracılığıyla an-lamların ortak kılınmasını öngören işlevsel/mekanik yakla-şımlardan toplumsal gerçekliğin yeniden üretilmesi gibi kül-türel/politik yaklaşımlara kadar uzanan geniş bir yelpazeyi ortaya çıkarmaktadır. Dolayısıyla, iletişim araştırmalarının tarihini incelerken bunların tümünü dengeli biçimde kapsa-ma zorunluluğu bulunmaktadır.

İnsanlığın tarihsel gelişimine bakıldığında, iletişim araştır-maları bakımından ilk çağdaki görüşlerin iletişim çalışma-larına temel dayanak oluşturduğu söylenebilir. Buna karşılık, sonraki iki bin yıl gibi oldukça uzun bir süreçte iletişim alanı-na büyük katkı sağlayan yeterli çalışma olmaması şaşırtıcıdır. Ancak yirminci yüzyılda iletişim araştırmalarında çarpıcı bir gelişme ve çeşitlenme gözlenmiştir. Çağdaş teknolojilerin ya-rattığı yeni iletişim sistemlerinin de etkisiyle, neredeyse her on yılda iletişim araştırmaları yeni bir yön kazanmıştır.İletişim araştırmalarının tarihini genel çizgileriyle belirli dö-nemlerde incelemek olasıdır. Bunlar erken dönem çalışma-ları, Rönesans ve Sanayi Devrimi dönemindeki araştırmalar, yirminci yüzyılın başındaki çalışmalar, İkinci Dünya Savaşı dönemindeki çalışmalar ve yakın dönem araştırmaları olarak özetlenebilir. Bunlar içinde ilkçağdaki erken dönem çalışma-ları oldukça önemlidir. Ancak iletişim alanındaki en büyük gelişmeler yirminci yüzyılın ortalarında yaşanmıştır. Özellik-le İkinci Dünya Savaşı’nın etkisiyle iletişim araştırmalarında çok büyük gelişmeler sağlanmış ve çok sayıda özgün kuram üretilmiştir. Günümüzde de sosyal iletişim ağları alanındaki çalışmalar ilginç boyutlar kazanmıştır.Türkiye’deki iletişim araştırmaların tarihine ilişkin durum ve sorunlar, dünyadaki iletişim araştırmaları tarihinden pek farklı sayılamaz. Türkiye’de iletişim araştırmalarının geliş-mesi, iletişim doktora tezleri ve bu bağlamda yapılan yeni çalışmalarla özdeşleştirilebilir. Yapılan araştırmalarda yön-temsel açısından yeterince çeşitlilik sağlanamadığı, genellik-le var olan kuramların/modellerin pekiştirilmesine dönük çalışmalar yapıldığı, alternatif yaklaşımların tam anlamıyla üretilemediği ve geniş kapsamlı araştırma projeleri yapmada kaynak sıkıntısı yaşandığı görülmektedir.


Kendimizi Sınayalım1. İletişim araştırmalarının tarihini yazmak neden zordur?

a. Alanda yeterince araştırma yokturb. İletişim alanı yenidirc. Alandaki araştırmalar farklı bilim dallarında yapıl-

mış olduğu için dağınıktırd. İletişim bir bilim değildire. Alanda aşırı miktarda araştırma yapılmıştır

2. Aşağıdaki alanlardan hangisi iletişim alanına çok katkı sağlamıştır?

a. Sosyal psikolojib. Matematikc. Tarihd. Kimyae. Arkeoloji

3. İletişim bilimleri genel olarak hangi bilim kategorisinde değerlendirilmektedir?

a. Eğitim bilimlerib. Sağlık bilimleric. Fen bilimlerid. Sosyal bilimlere. Mühendislik bilimleri

4. Aşağıdakilerden hangisi iletişim araştırmalarını değer-lendirmede bir ölçüt olarak alınamaz?

a. İletişim teknolojilerib. Ekonomik gelişmişlikc. Araştırma paradigmalarıd. Tarihsel yaklaşıme. İletişimin bileşenleri

5. İlkçağdaki iletişim çalışmalarında tartışılan en önemli konu nedir?

a. Yazıb. Etikc. Resimd. Haze. Retorik

6. Rönesans sürecinde en büyük rolü oynayan iletişim tek-nolojisi aşağıdakilerden hangisidir?

a. Matbaab. Telgrafc. Gramafond. Telefone. Daktilo

7. Yirminci yüzyılın başındaki iletişim araştırmalarında en çok üzerinde durulan konu nedir?

a. Propagandab. Sinemac. Konuşma iletişimid. Basıne. Psikolojik savaş

8. Aşağıdakilerden hangisi İkinci Dünya Savaşı sırasında iletişime artan ilginin temel nedenlerinden biridir?

a. Halkın bilgi edinme hakkıb. Basın özgürlüğüc. Askerler ve aileleri arasında haberleşmed. Barışa duyulan özleme. Nazi propagandasından korunma

9. Aşağıdaki yazarlardan hangisi Frankfurt Okulu’nun üye-lerinden biri değildir?

a. Horkheimerb. Adornoc. Benjamind. Lazarsfelde. Habermas

10. Türkiye’de ilk ve tek olan İletişim Bilimleri Enstitüsü hangi üniversitededir?

a. Ankarab. Egec. Anadolud. İstanbule. Marmara


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı1. c Yanıtınız yanlış ise “İletişim Araştırmalarına Genel

Bakış” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.2. a Yanıtınız yanlış ise “İletişim Araştırmalarına Genel

Bakış” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.3. d Yanıtınız yanlış ise “İletişim Araştırmalarına Genel

Bakış” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.4. b Yanıtınız yanlış ise “İletişim Araştırmalarına Genel

Bakış” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.5. e Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Bağlamda İletişim Araş-

tırmaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.6. a Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Bağlamda İletişim Araştır-

maları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.7. c Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Bağlamda İletişim Araş-

tırmaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.8. e Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Bağlamda İletişim Araş-

tırmaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.9. d Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Bağlamda İletişim Araş-

tırmaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.10. c Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Bağlamda İletişim Araş-

tırmaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1İletişim araştırmalarının tarihini değişik açılardan değer-lendirmek olanaklıdır. İletişim tarihi büyük ölçüde iletişim teknolojilerinin tarihi olduğu için araştırmalar bu açıdan incelenebilir. Araştırmalar, iletişimin temel bileşenleri olan içerik ve ilişki açısından da değerlendirilebilir. Araştırmala-rın dayandığı bilim paradigmaları başka bir inceleme boyutu olabilir. Dahası, iletişim araştırmalarını süreç ve göstergebi-lim açısından da incelemek olanaklıdır.

Sıra Sizde 2Ortaçağ boyunca egemen olan dinsel ağırlıklı dogmacı fel-sefe, uzun bir bilimsel duraklama dönemine neden olmuştur çünkü insanların düşünmesi ve gerçeği akıl yoluyla araştır-ması engellenmiştir. Yeniçağda gelişen özgürlükçü ve insan-cıl akımlar dinsel felsefenin bilim üzerinde yarattığı baskının önemli ölçüde kırılmasını sağlamıştır.

Sıra Sizde 3Kullanım ve doyum çalışmaları, 1960’lar ve 1970’lerdeki yaygın iletişim araştırmalarındandır. Genel olarak iletişim süreçlerinde alıcıların ne elde ettiğini, özellikle kitle iletişim araçlarıyla nasıl bir etkileşime girdiklerini araştırmaktadır. Başka bir deyişle, kullanımlar ve doyumlar yaklaşımı, med-yanın etkilerini bireylerin medyayla tam olarak ne yaptıkları bağlamında değerlendirmektedir.

Sıra Sizde 4Frankfurt Okulu düşünürlerinin geliştirdiği eleştirel kura-mın iletişim çalışmaları açısından önemi; genel olarak bireyi edilgen gören, bireyin yabancılaştığı, şeyleştiği, sahte bir bi-lincin yaratıldığı, bilimin genelde halka değil sermaye sahip-lerine hizmet ettiği geleneksel kuramın karşısında olmasıdır.

Sıra Sizde 5Önceki dönemlerde iletişimle ilgili birçok konu belirli grup-lar/kurumlar tarafından araştırılmış ve sahiplenilmiştir. Ko-nuşma kaygısı üniversitelerin konuşma bölümleri tarafından, liderlik özellikleri ve biçimleri grup dinamiğine odaklananlar tarafından, kaynağın güvenirliği ikna konusunu araştıranlar tarafından ve kendini açma, güven, sözsüz iletişim, çatışma çözümü gibi konular ise bireylerarası iletişime odaklanan-lar tarafından sahiplenilmiştir. Ayrıca, çok disiplinli bir alan olan iletişimin tüm boyutlarını tek kuram altında inceleyebil-mek olanaklı değildir. Bu nedenlerle iletişim sürecine ilişkin ortak bir paradigma ya da kuram oluşturulamamıştır.


Yararlanılan KaynaklarAbadan-Unat. N. (1972). Batı Avrupa ve Türkiye’de Basın Ya-

yın Öğretimi. Ankara: Sevinç.Alemdar, K. (2001). İletişim ve Tarih. Ankara: Ümit.Altun, A. (1995) Türkiye’de Gazetecilik ve Gazeteciler. Anka-

ra: Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları.Aristotle. (2010). On Rhetoric: A Theory of Civic Discourse

(Trans. G. A. Kennedy). Cedar Lake, MI: ReadaClassic.com.

Aziz, A. (2005). Dünyada ve Türkiye’de İletişim Araştırmala-rı. Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi İletişim Araştır-maları Sempozyumu Bildiri Kitabı, http://kitaplar.anka-ra.edu.tr/dosyalar/pdf/625.pdf

Bayram, F. (2008). Gazete Okurlarının Okuma Motivasyon-ları ve Doyumları Üzerine Bir Kullanımlar ve Doyumlar Araştırması. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergi-si, 8(1), 321-336.

Birand, K. (1964). İlk Çağ Felsefesi Tarihi (2. baskı). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.

Çaplı, B. (2002). Medya ve Etik. Ankara: İmge. Çığ, M. İ. (2007). Sümer Dili ile Türk Dili Karşılaştırmaları.

12 Temmuz 2009 tarihinde şu adresten erişilmiştir: http://www.turuz.info/Kesli%20toplusu-meqale%20

mecmuesi/0098-Sumer-turkler-%20muazzez%20 %20%20ilmiye %20cig(2.212KB).pdf

Diener, E. (1994). Assessing Subjective Well-being: Progress and Opportunities. Social Indicators Research, 31, 103-157.

Drucker, P. F. (1994). Gelecek İçin Yönetim: 1990’lar ve Son-rası. (Çev. F. Üçcan). Ankara: İş Bankası Yayınları.

Erdoğan, İ. (2005). İletişimi Anlamak. Ankara: Olumlu Mat-baacılık.

Erdoğan, İ. & Alemdar, K. (2006). Öteki Kuram: Kitle İleti-şim Kuram ve Araştırmalarının Tarihsel ve Eleştirel Bir Değerlendirmesi. Ankara: Erk.

Featherstone, M. (2005). Postmodernizm ve Tüketim Kültü-rü. (Çev. M. Küçük). İstanbul: Ayrıntı.

Fiske, J. (2003). İletişim Çalışmalarına Giriş. (Çev. S. İrvan). Ankara: Bilim ve Sanat.

Gökberk, M. (1979). Felsefenin Evrimi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Griffin, E. (1997). A First Look at Communication Theory (3rd edition). New York: McGraw-Hill.

Güzel, C. (2003). Aristoteles’te Bilgi, Bilim, Bilgide Kesinlik. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 20(1), 126-139.

Habermas, J. (2003). Kamusallığın Yapısal Dönüşümü. (Çev. T. Bora & M. Sancar). İstanbul: İletişim.

Hançerlioğlu, O. (1965). Başlangıcından Bugüne Mutluluk Düşüncesi. İstanbul: Varlık.

Horkheimer, M. (2005). Akıl Tutulması. (Çev. O. Koçak). İs-tanbul: Metis.

Jensen, K.B. (2002). The Humanities in Media and Commu-nication Research. In K. B. Jensen (Ed.), A Handbook of Media and Communication Research: Qualitative and Qunatitative Methodogies. New York: Routledge.

Kahya, E. (2005). Bilim-Bilim Tarihi, Felsefe-Felsefe Tarihi İlişkisi. Üniversite ve Toplum, 5(1). 18 Aralık 2011 ta-rihinde şu adresten erişilmiştir: http://www. universite-toplum.org/text.php3?id=213

Kuhn, T. (1991). Bilimsel Devrimlerin Yapısı. İstanbul: Alan.McQuail, D. & Windahl, S. (2005). Kitle İletişim Çalışmala-

rında İletişim Modelleri. (Çev. K. Kumlu). İstanbul: İmge. Nerone, J. (2006). The Future of Communication History. Cri-

tical Studies in Media Communication, 23(3), 254-262. Northeastern University. (2012). History of Communication

Studies. Retrieved on 12 March 2012 from http://www. commstudies.neu.edu/undergraduate_program/history_studies

Oskay, Ü. (1992). Kitle Haberleşmesi Teorilerine Giriş (Dü-zeltilmiş dördüncü basım). İstanbul: Der.

Öztürk, S. (2008). Türkiye’de İletişim Düşüncesinin Kökenle-ri. Ankara: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi.

Peterson, C., Park, N., & Seligman, M. (2005). Orientations to Happiness and Life Satisfaction: The Full Life versus rhe Empty Life. Journal of Happiness Studies, 6, 25-41.

Pooley, J. (2008). The New History of Mass Communication Research. Chapter Two. In D. Park, and J. Pooley (Eds.), The History of Media and Communication Research: Contested Memories (pp.43-69). New York: Peter Lang.

Rogers, E. M. (1997). A History of Communication Study. New York: Free Press.

Rogers, E. M. (1983). Diffusion of Innovations (3rd edition). New York: Free Press.

Şimşek, A. (2000). Eğitim İletişimi. Eskişehir: Anadolu Üni-versitesi Yayınları.

Şimşek, E. (2011). Örgütsel İletişim ve Kişilik Özelliklerinin Yaşam Doyumuna Etkileri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Taşcıoğlu*, R. (2010). Türkiyede 0leti_im Bilimine Katk1 Ba-lam1nda Hilmi Ziya Ülkeni Okumak. Gazi Üniversitesi 0leti_im Fakültesi Dergisi, 31, 233-250.

Timisi, N. (2003). Yeni İletişim Teknolojileri ve Demokrasi. Ankara. Dost.


Toffler, A. (1981). Üçüncü Dalga. (Çev. A. Seden). İstanbul: Kesim.

Tokgöz, O. (2006) Türkiye’de İletişim Eğitimi: Elli Yıllık Bir Geçmişin Değerlendirmesi. Kültür ve İletişim, 6(2), 7-32.

Uzun, R. (2007). İstihdam Sorunu Bağlamında Türkiye’de İle-tişim Eğitimi ve Öğrenci Yerleştirme. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 25, 117-134.

Wikipedia. (2012). Communication Studies. Retrieved 14 March 2012 from http://en. wikipedia.org/wiki/Commu-nication_studies

Yaylagül, L. (2006). Kitle İletişim Kuramları: Egemen ve Eleş-tirel Yaklaşımlar. Ankara: Dipnot.

Yüksel, B. (2009). Sümerler. 12 Temmuz 2009 tarihinde şu adresten erişilmiştir: http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=44425, 2007.

Zıllıoğlu, M. (2007). İletişim Nedir? İstanbul: Cem.

4Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;İletişimde kullanılan araştırmaları tanımlayabilecek,İletişimde kullanılan araştırmaların nasıl uygulandığını açıklayabilecek,İletişimde kullanılan araştırmaların ne tür bilgiler verdiğini açıklayabilecek,İletişimde kullanılan niteliksel araştırmaların örneklerini özetleyebilecek,İletişimde fizyolojik araştırmaların kullanımı örneklendirebilecekbilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

• İletişimAraştırmaları• ReklamMecrasıAraştırmaları• FizyolojikAraştırmalar• Ön-Test/Son-TestAraştırmaları• TVİzlemeAraştırmaları• GazeteOkumaAraştırmaları

• AçıkhavaReklamlarıAraştırmaları

• AlgısalHaritalama• MüşteriMemnuniyeti

Araştırmaları

İçindekiler

İletişim Araştırmaları İletişim Araştırmaları Uygulama Alanları

• GİRİŞ• İLETİŞİMDEARAŞTIRMANINÖNEMİ• FARKLIALANLARDAKULLANILAN

İLETİŞİMARAŞTIRMALARI• İLETİŞİMARAŞTIRMALARINDA

KULLANILANNİTELİKSELARAŞTIRMALAR

• MARKAARAŞTIRMALARINDAKULLANILANNİTELİKSELARAŞTIRMAYAKLAŞIMLARI

• İLETİŞİMARAŞTIRMALARINDAFİZYOLOJİKARAŞTIRMALAR


GİRİŞİletişim çok dinamik ve etkileşimli bir süreçtir. İnsanlar, iletişim yoluyla gönderilen ileti-lerden istediklerini almakta ve onları kendi düşünce sistemlerine göre şekillendirmekte-dir. Markaların imajları bu düşüncelerden oldukça etkilenmektedir. İletişimde araştırma, karar vermeye yardımcı olan önemli bir araçtır. İşletmeler alacakları kararlarda riskleri en aza indirgemek isterler. Bu noktada alınacak kararların sadece içgüdülere ya da tecrübelere dayandırılması beklenemez. Bir firmanın her zaman için belirsizlikleri azaltıp ilerlemesi gerekir. Önünü göremeyen günün birinde mutlaka bir buz dağına çarpacaktır. Araştırma elbette ki başarı garantisi olarak düşünülemez. Firmanın tüm sorunlarına çözüm bulamaz. Tüketiciler hakkındaki tüm soruları yanıtlayamaz. Fakat araştırma, bilgi verir, bilinmeye-ne ışık tutar ve fikirler denizinden en uygun fikri yakalama imkanı verir. Araştırma yap-madan yola çıkmak ya da yola devam etmek aslında iğneyle kuyu kazmak gibidir.

Araştırma aslında gündelik hayatımızda her bireyin, her gün yaptığı bir eylem olarak düşünülmelidir. Gündelik hayatımızda, sabah kalkınca hangi kıyafeti giyeceğimizden tu-tun da, o gün gideceğimiz yere hangi yolu kullanacağımızı veya hangi aracı tercih edece-ğimizi belirlerken bile aslında zihinsel olarak bir araştırma yapmaktayız. Gün boyunca her insan birçok konuda karar almak durumundadır. Bu sebeple gün içinde pek çok konuda karar alma süreci yaşarız. Gündelik hayatımızda aldığımız kararları, belirli bir rutin iş-lemler şeklinde gerçekleştirdiğimiz için çoğu zaman bu karar sürecinin farkında bile ol-mayız. Düşünün ki, caddede yürürken bir arkadaşınıza rastladınız ve biraz sohbet ederek birlikte yürüdünüz. Sohbete o kadar dalmıştınız ki, ne kadar yol gittiğinizi bir süre sonra fark ederek çok şaşırdınız. Arkadaşınız ile “Biz bu kadar yolu ne zaman yürüdük?” diye düşünebilirsiniz. Peki, yol boyunca hiç sola ya da sağa dönmediniz mi? Ya da hiç karşıdan karşıya geçmediniz mi? Aslında tüm bunları farkında olmadan yaptınız ve farkında olma-dan kararlar alarak onları uyguladınız. Beyninizin bir bölümü bu kararları almak için ça-lışırken bir bölümü de sohbeti devam ettirme ile ilgilenmektedir. Sürekli karar verdiğimiz ve benzer konulardaki kararları benzer şekilde pek çok kez yaptığımızdan artık gündelik hayatta aldığımız kararları rutin bir biçimde gerçekleştiririz. Karar almak, aslında doğru seçim yapmaya çalışmaktır. Doğru seçim yapabilmek için hatayı minimuma indirgemeye çalışırız. Bunun için bazen tecrübeler, daha önceden sahip olduğumuz bilgiler yeterli ola-bilir. Ama bu deneyim ve bilgilerin yetersiz olduğu bir durumda karar almak durumunda ne yapacağız? Kimi zaman alacağımız kararlar gündelik hayatta aldığımız kararlara ben-zemeyebilir. Alacağımız kararların sonucunda maddi ya da manevi anlamla büyük riskler bulunabilir. Bu durumda alacağımız karar önemli süreçlerden geçmek durumundadır.

İletişim Araştırmaları Uygulama Alanları


İşte bu noktada bize “araştırma ve araştırma yöntemleri ” yardımcı olacaktır. Araştırma yapmak; hata payını azaltmak, sistemli bir çalışma gerçekleştirmek, meydana gelebilecek riskleri ve hataları azaltmak konusunda bize pek çok bilgi verir.

Bu bölümde sizlere iletişim araştırmaları uygulama alanları konusunda bilgi verile-cektir. İletişim araştırmaları, iletişim kavramının çok yönlülüğünden dolayı farklı farklı uygulama alanlarını içinde barındırmaktadır. Bu alanları tanımak, gelecekte yapılacak ça-lışmalarda önemli olacaktır. Böylece iletişim araştırmaları uygulamalarına daha geniş bir çerçeveden bakmak imkanı bulacaksınız.

İLETİŞİMDE ARAŞTIRMANIN ÖNEMİGünümüzde rekabet koşullarındaki zorlu süreçler işletmeleri araştırma yapmaya zorla-makta ve başarıya ulaşmak için araştırma olmazsa olmaz bir durum almaktadır. İnsan-ların arasındaki ekonomik, sosyo-kültürel değişimlerin hızlanması, bilgi akışının ve tek-nolojinin çok dinamik bir hal alması ulusal ve uluslararası pazarlarda önemli değişimlere sebep olmaktadır. Etkili, verimli ve doğru kararlar alabilmek için araştırma yapmak artık keyfi bir araç değil zorunlu bir araç olmaktadır. İletişim araştırmaları bu değişimlerden et-kilenerek, psikoloji, sosyoloji, ekonomi, finans, pazarlama, istatistik vb. farklı bilim dalları ile birlikte yürütülmesi gereken disiplinlerarası bir yaklaşım ile çalışmak durumundadır.

Psikolojiyi bireyi belirleyen hareket etme, düşünme, duygulanma biçimlerinin bütü-nü olarak ele alabiliriz. Bu durumda iletişim araştırmalarında müşteri ya da tüketicilerin ürün veya hizmet hakkındaki davranışlarında psikolojik etmenleri belirlemede psikoloji bize yardımcı olacaktır. Bireylerin davranışla-rının psikolojik ve fizyolojik tepkimelerini ortaya koyabiliriz.

Sosyolojinin konusu ise toplum ve toplumsal yaşama ait olgu ve olaylardır. İletişim araştırmalarda pek çok konuyu toplumsal yaşamı göz ardı etmeksizin incelemek gerek-mektedir. Toplumsal yaşamda kültürün bireylerin davranışlarını nasıl etkilediğini, tü-ketim sürecinde tüketicilerin rollerini belirlemede sosyolojinin iletişim araştırmalarına katkıları çoktur.

Sosyal psikoloji, bireyler üzerinde toplumsal şartların nasıl etki yaptığını inceler. Ki-şilerin birbirleriyle etkileşimini irdelemek açısından sosyal psikoloji önemli bir araçtır.

Antropoloji ise kültürlerarası karşılaştırmalar, toplumların örgütlenme yapıları, top-lumsal olguların kültürel karşılaştırmaları ile ilgilenmektedir. Bu noktada da, antropoloji iletişim araştırmalarına bireylerin kültürel alanlardaki davranışlarını inceleme konusunda yol göstericidir.

Ekonomi ise, bireylerin sınırsız tüketim arzu, istek ve ihtiyaçlarının sınırlı kaynaklar ile en tatmin edici biçimde nasıl gerçekleştirileceği konusunda insanları aydınlatır. Bu nok-tadan hareketle, iletişim araştırmalarında önemli bir değişken olan “fiyat”ın, tüketicilerin davranışlarını hangi yönde etkilediği konusunda ekonomi bize faydalı ipuçları verecektir.

Farklı iletişim araçlarının çeşitliliğinin fazlalaşması iletişim araştırmalarının türlerini de etkilemekte ve birçok yeni yaklaşım ortaya çıkmaktadır. İletişim aşağıdaki şekilde de görüldüğü üzere tüm bilim dalları ile ilişki halinde olan bir bilim dalıdır. İletişim araştır-macıları uygulamalarında pek çok farklı yöntemlerin kullanıldığı birçok alt başlıkla araş-tırmalarını yapılandırırlar.

Teknolojinin günümüzde hızla gelişmesi ve tüketicilerin gündelik hayatına internet, akıllı telefonlar, tablet bilgisayarın girmesi ile tüketicinin sadece mağazada giderek, gö-rerek alışveriş yapması dönemi artık kapanmıştır. Bu da iletişim alanını doğrudan etkile-mekte ve farklı araştırma yöntemleri kullanmaya yönlendirmektedir. Yenilik ve değişim her alanda olduğu gibi iletişim araştırmalarında mutlaka olmalıdır. Dijital reklam ve pa-zarlama araçları iletişim sektöründe önemli bir mecra oluşturmaktadır.

4. Ünite - İletişim Araştırmaları Uygulama Alanları 65

İletişim araştırmaları, neden farklı bilim dalları ile etkileşim halindedir? Tartışınız.

FARKLI ALANLARDA KULLANILAN İLETİŞİM ARAŞTIRMALARIKitabınızın bu bölümünde sizlere iletişim araştırmalarının çeşitli alanlarda kullanımını tanıtmaya çalışılmaktadır. Bu bağlamda çok çeşitlilik gösteren iletişim araştırmalarının varlığını unutmamak gerekir. Sizlere bu bölümde genel olarak reklam mecrasına yönelik araştırmalar, ürüne/hizmete ve müşteriye yönelik araştırmalar, iletişim araştırmalarında kullanılan niteliksel araştırmalar, marka araştırmalarında kullanılan niteliksel araştırma yaklaşımları ve fizyolojik araştırmalar çerçevesinde örnekler sunulmaya çalışılacaktır. Uy-gulama örneklerin çeşitliği çok fazla olmakla beraber burada sizlerle en sık karşılaşılan iletişim araştırmaları paylaşılacaktır.

Reklam Mecrasına Yönelik İletişim AraştırmalarıPazarlamanın en önemli başlıklarından bir tanesi, reklamdır. Reklam, tüketicinin ürün ya da hizmetle ilgilenmesini sağlayan önemli bir araçtır. İletişim araştırmalarında rek-lam mecrası araştırmaları sıklıkla kullanılan araştırmalardır. İşletmeler büyük bütçeler ödeyerek hazırlattıkları reklamların tüketici üzerinde yarattığı etkiyi görmek isterler. Ya da hangi mecrada reklam vermeleri gerektiği kararını almak durumundadırlar. Bu tür bilgi ihtiyaçlarını açık, detaylı ve net bir biçimde elde edebilmek için araştırmadan ya-rarlanırlar. Bilindiği üzere günümüzde reklamların tüketiciye sunulduğu çeşitli mecralar bulunmaktadır. Bunlar, basın, televizyon, radyo, internet, açıkhava reklamları olabilir. Bu mecralardaki reklamların etki ve boyutlarını incelemek için iletişim araştırmacıları diğer bilim dallarından da faydalanarak pek çok yöntem geliştirmişlerdir. Bu bölümde sizlere reklam mecrasına yönelik araştırmaların örnekleri anlatılacaktır. Reklam mecrası araş-tırmaları, ürün ve hizmetlere yönelik tutundurma çalışmaları için uygun olan mecraların sistematik olarak incelenerek reklamcılıktaki israfı ortadan kaldırmaya çalışır. Medya kanalları açısından baktığımızda bu araştırmaları Basın Araştırması, Televizyon Reklam-ları Araştırması, Radyo Araştırması, Poster araştırması, Sinema İzleyici Araştırması ola-rak sınıflandırmak mümkündür. Bu tür araştırmalar genellikle özel araştırma şirketleri tarafından gerçekleştirilerek reklam verene önemli bilgi sağlamış olurlar. Reklam veren bu araştırmalardan elde edilen bulgular yardımı ile uygun reklam mecrasını/mecralarını belirleyebilecekleridir.

Televizyon İzleme AraştırmalarıTV izleme araştırmaları, genellikle özel araştırma şirketleri tarafından gerçekleştirilen araştırmalardır. Bu araştırmalarda öncelikle hedef kitleyi temsil edecek nitelikte bir ör-neklem oluşturularak bir televizyon paneli yapılandırılır. TV izleme araştırması, örnek-

Şekil 4.1

İletişimin Diğer Bilim Dalları İle İlişkisi

1


lemin televizyon izleme kalıplarını projekte ederek günün ve haftanın farklı saatlerindeki televizyon izleyicilerinin büyüklükleri hakkında bilgi sağlar. İzleyicilerin izledikleri prog-ramları ne derece beğendiklerinin ölçülmesi de bu çalışmada ölçülebilmektedir. TV iz-leme araştırmaları büyük bütçeli araştırmalardır. Kullanılan ölçüm yöntemleri günlük, grup ölçer ve kişi ölçer olmak üzere üç farklı yapıdadır. Bu kavramları açıklayacak olursak; Medya araştırması günlüğü, katılımcıların yapılandırılmış bir formda kendi televizyon izleme kayıtlarını yazmaları demektir. Bir hafta boyunca günlük tutulur. Haftanın gününe, saatine göre kanal ve program isimleri not alınır. Günlükler hanehalkı bazında tutulur. Daha sonra araştırmacılar günlükleri çözümleyerek rapor hazırlar.

Grup ölçer, panel araştırması biçiminde uygulan bir yapıdadır. Bu araştırmada be-lirli özelliklere göre seçilen hanelerin evlerindeki televizyonlara bir ölçüm cihazı takılır. Ölçüm cihazı televizyonun açılması ile birlikte kayda başlar. Günün belirli saatlerinde ölçüm cihazından telefon hatları yardımı ile bilgiler çekilir. Böylece hangi televizyon kanallarının, hangi programların hangi saatlerde ne kadar izlendiğini ölçebilmek müm-kün olur.

Kişi ölçer ise grup ölçerin özel bir halidir. Kişi ölçer yönteminde televizyon başına geçen her bir aile üyesi elektronik aygıtın kumandasıyla kendisine ait numarayı girer ve televizyon izlemeye başlar. Böylece o an kimin televizyon karşısında olduğunu anlamak mümkün olacaktır. Panel üyelerine yönelik bireysel analizlere buradaki verileri kullana-rak ulaşmak mümkün olur. Türkiye’deki uygulaması özel araştırma şirketleri tarafından yürütülmektedir.

Radyo Dinleme AraştırmasıRadyo dinleme araştırmaları, radyo istasyonlarının reklam stratejilerinin doğru ölçüm-lenmesinin sağlayan, sürekli ve güvenilir bir sistem geliştirmek amacına yönelik araştır-malarıdır. Bu araştırmalarda genellikle “günlük yöntemi” uygulanır. Ölçülecek radyo is-tasyonunun kapsama alanındaki hedef kitleden belirli örneklemler alınır. Örneklemlere haftalık günlük bırakılır. Ankete katılan kişiler bu günlüğü bir hafta boyunca doldururlar. Araştırmaya katılan kişiler günlüklerde radyo dinleme alışkanlıklarına yönelik bilgilere ver verirler. Araştırmacı daha sonra günlükleri toplayarak, orada bulunan bilgileri analiz eder. Radyo dinleme araştırmaları Türkiye’de özel araştırma şirketleri tarafından yürütül-mektedir.

Gazete Okurları ÖlçümüGazete okurları ölçümünde ise “Dünkü Okuma” yöntemi kullanılmaktadır. Bu yöntemde cevaplayıcılara öncelikle son altı ay içinde okudukları ya da baktıkları gazeteler sorulur. Daha sonra da gazetelere ait logo katalogları kartları yardımı ile cevaplayıcıya gazete logo-larını göstererek tek tek her bir gazete için en son hangi gün baktığı, dün hangi gazete veya gazeteleri okuduğu sorulur. Gazete okurları ölçümü çalışmada önemli olan kişinin gazete-yi alması değil, kişinin gazeteyi okumasıdır. Kişini gazeteyi nerede okuduğu, demografik ve psikografik özelliklerine yönelik sorularda sorulabilir.

Dergi Okurları ÖlçümüDergi okurları ölçümünde ise, kişinin derginin sayfalarına bakması ve yardımlı hatırlatma soruları ile dergi okurluğu ölçümü gerçekleştirilir. Burada, gazete okurluğu ölçümünde olduğu gibi, incelemeye alınan dergilerinin logolarının bulunduğu bir katalog kullanılır. Cevaplayıcıya bu katalog verilir ve son altı ay içinde okuduğu ya da incelediği dergiler sorulur. Daha sonra okumadığından ve bakmadığından emin olduğu dergilerin hangileri olduğu sorulur.


Sonraki aşamada ise cevaplayıcının okuduğu ya da incelediğini belirttiği dergilerden önceden kısaltılmış olarak hazırlanan dergi örnekleri gösterilir. Bu dergi örnekleri en fazla dokuz makaleyi kapsayacak biçimde hazırlanmıştır. Okuyucuya bu makaleleri hatırlayıp hatırlamadığı, yayını nerede gördüğü ve dergiye genel olarak kaç puan verdiği gibi çeşitli sorular yöneltilir. Böylece her bir dergi için, ayrı ayrı olarak okur birikimleri, okur sayıları, okurların demografik yapıları ölçülmüş olur.

Açıkhava Reklam Kanalları Etkinlik AraştırmasıGünümüzde işletmeler tüketiciye ürünü sadece iletişim araçları yolu ile değil, dış mekânlardaki bu mecraları kullanarak da tanıtma yoluna gitmektedir. Açıkhava reklam-cılığı, dış mekânlarda kullanılan tanıtım ve reklâm amaçlı broşür, bilboard, afiş, silindir reklam kuleleri, bina cephesi reklam panoları vb. reklâm mecralarıdır. Büyük alışveriş merkezlerinin zeminlerindeki, toplu taşıma araçlarının üzerlerindeki, otobüs durakların-daki reklâmlar birer açıkhava reklamı örneğidir. Sizlerin de kolayca fark edebileceği üzere günümüzde açıkhava reklamcılığı ülkemizde de sıklıkla kullanılmaktadır. Araştırmalar göstermektedir ki, tüketiciler açıkhava reklamlarını TV, radyo, gazete gibi diğer mecra reklamlarından daha az rahatsız edici bulmaktadır. Açıkhava reklamlarının diğer mecra reklamlarına göre avantajları da bulunmaktadır. Bunlar; daha büyük kitlelere ulaşma im-kanı, diğer mecralara göre daha ucuz olması, yaratıcılığa ve farklı uygulamalara elverişli olması, mekan ve konum sınırını daha geniş olması, gider ve içerik açısından esnek bir yapıda olması olarak tanımlanabilir. Evimizden herhangi bir yere giderken birçok açık-hava reklamı ile karşılaştığımız açıktır. Gün geçtikçe önemli bir reklâm mecrası halini alan açıkhava reklam kanalarının da etkinliğinin araştırılması gerekir. Tıpkı televizyon izleme araştırmalarındaki ratingler gibi açıkhava reklamlarının da görünürlüğünün ölçül-mesi ihtiyacı bulunmaktadır. Bu araştırmalar ile açıkhava reklam mecralarının hitap ettiği tüketici kategorisi, konumunun işlekliği gibi belirli değişkenlerin ölçülmesi ile görünürlü-lüğünün ortaya konulması amaçlanır. Ülkemizde, Açıkhava İzleme Araştırmaları Kurulu oluşturularak açıkhava reklamcılığı ile ilgili değişkenlerin ölçülmesi üzerine çalışmalar devam etmektedir. Açıkhava reklamlarının etkinliğinin araştırmasında genellikle fizyolo-jik araştırma tekniklerinden yararlanılır.

Reklam İzleme Araştırması (AD Tracking)Reklamın yayınlandığı süre içinde, reklamın etkinliğinin, markanın hatırlanması ve diğer değişkenler üzerindeki etkisinin ölçülmesi araştırmalarına reklam izleme araştırması de-nir. Reklam izleme araştırmaları ile daha önceden elde edilen Ön-Test sonuçlarını baz ala-rak tüketicinin reklama beklenen ya da umulan tepkiyi verip vermediğinin belirlenmesini sağlar. Genellikle uzun süreli araştırmalardır. Periyodik dönemler içinde yapılırlar. (Aylık, haftalık, iki haftalık periyodlar vb.). Sonuçlar da periyodik dönemler halinde elde edilerek zaman serisi verisi olarak kullanılabilirler. Böylelikle, sürekli ölçümler sayesinde reklam harcamaları, reklamı görme fırsatı (OTS), reklam payı (SOV-share of voice) gibi reklam girdileri ile inceleme yapabilme fırsatı sunarlar.

Bu araştırmaların gerçekleştirilmesinde yüz yüze ya da telefon ile anket yöntemi kul-lanılır. Daha kısa sürede veri toplama imkanı sağladığı için telefonla anket yöntemi daha çok tercih edilir. Ama bu durumda da görüşme süresinin kısa tutulması gerektiği için (Görüşmeler 10-15 dakikayı geçmemeli) , soruların sınırlandırılması söz konusudur. Bu yüzden araştırmaya katılan kişilere, genellikle reklamın hatırlanmasına (Bu reklamı daha önce gördünüz mü?) reklamın mesajının hatırlanmasına (Bu reklamın içeriğini anlatabilir misiniz?) ve reklamın beğenilme düzeyine yönelik sorular sorulur. Aslında bir son-test araştırmasıdır.


Reklam izleme araştırması ile;• Reklamınsatınalmadaetkiliolupolmadığını• Reklamınmarkaimajındakietkisini• Reklamınhatırlanmadüzeyini• Reklammesajınınaktarılıpaktarılmadığını• Rakipfirmalarınreklamlarınınetkisini• Medyaağırlığınıayarlayabilmeyi

ortaya koyabilirsiniz.

Reklam Bilinirliğinin ÖlçülmesiReklam bilinirliliği hatırlama ve tanıma ölçümü tekniklerini içeren hafıza testleri yardı-mıyla gerçekleştirilir. Burada iki farklı yaklaşım söz konusudur ; “yardımlı” ve “yardımsız” hatırlama. Tanıma kavramı ise aslında, destekli hatırlama biçimi olarak ele alınabilir.

Yardımlı Hatırlama: Tüketicinin kendisine reklamın bir tarifi ya da anahtar olabilecek görsel bir malzeme gibi bir “ipucu” sunulduğunda reklama ya da kampanyaya daha önce maruz kalmış olduğunu doğrulama düzeyi ile ilgilidir. Reklamın kendisi ya da tüm kam-panyayı temsil edebilecek bir reklam gösterilmişse, burada reklamı tanıma terimi kullanılır.

Açıkça söylemek gerekirse “tanıma”, bilinirliğin bir kriteri değildir. Bu, her şeyden önce tüketiciye bir şeyin aklına getirilebilmesi için yardım edilmesi gerektiği anlamına gelmektedir. Yine de “tanıma” pratikte, bir bilinirlik kriteri olarak kabul edilmekte ve o şekilde kullanılmaktadır.

Yardımsız Hatırlama (Reklamın kendiliğinden hatırlanması): tüketicinin belirli bir ürün/marka grubu ve/veya zaman boyutu hatta bunlara ek olarak mekan boyutu (araç tipi) açısından tüm reklamı ya da reklamın parçalarını adlandırıp tarif etme düzeyi ile ilgilidir.

Akla ilk gelenin reklam bilinirliği: Yanıtlayıcılardan bir ürün grubunu düşünmesi is-tendiğinde aklına gelecek ilk markanın hangisi olduğu sorularak ölçülür. Bu yolla belli bir marka için yapılan reklamların belleklerde, pazardaki diğer reklamlara göre ne denli öne çıktığı belirlenir.

Gündemde olma, reklamların diğer reklamlara oranla ne denli ön plana çıkmış olduk-larını tanımlamakta kullanılan bir terimdir. Reklamın ya da kampanyanın bilinmesi ka-dar, reklamın ya da kampanyanın içeriğinin de bilinmesi oldukça önem taşır. Tüketicinin reklamda kullanılan kelimeleri, imgeleri ve/veya sesleri hatırlayıp hatırlamadıklarının da irdelenmesi gerekir. Reklam ya da kampanya içeriğinin bilinirliğini incelerken üç temel başlık doğrultusunda ele almak faydalı olacaktır;

Reklam/kampanya göndericisinin bilinirliği: Burada anlatılmak istenen, reklam ya da kampanyanın hangi marka/ürün grubu/hizmet için yapıldığının bilinirliğidir.

Reklam/kampanyanın mesajının bilinirliği: Bu maddede belirtilen ise “Reklam ne söy-lüyor?” Sorusunun bilinirliğinin incelenmesidir.

Reklam/kampanyanın mesajının sunumu: Burada ise “Reklamın mesajı nasıl iletili-yor?” sorusunun bilinirliğine bakılır.

Ülkemizde 2004 yılında Reklamverenler Derneği tarafından gerçekleştirilen bir rek-lam etkinliği araştırmasını sizlerle paylaşalım;

“ Reklamverenler Derneği tarafından yaptırılan “TV Reklam Etkinliği Araştırmasının sonuçları, “TV’de Sorumlu Yayıncılık-Sorumlu Reklamcılık” konulu konferansta, Araştır-mayı yapan Millward Brown şirketinin Genel Müdürü Betül Khan tarafından açıklandı.

2004 Ekim ayında 14-50 yaş arası televizyon izleyen 612 kişi üzerinde yüz yüze, grup tartışması ve tekli görüşmelerle yapılan araştırmanın İstanbul, Ankara ve İzmir illerini kapsadığı bildirildi. Araştırmaya katılan televizyon izleyicilerinin, televizyonu hayatın vazgeçilmez bir parçası olarak gördüklerini ifade ettikleri, televizyondaki reklamlara karşı


ise çelişkili tavırlar gösterdikleri belirtildi. Araştırmaya göre televizyon izleyicileri rek-lamın televizyonlar için gerekli olduğunu biliyor ama bir taraftan da programların rek-lamlarla kesilmesi karşısında öfkeleniyorlar. Dizi filmlerin arasına yerleştirilen reklam-lar konusunda araştırmaya katılanların % 77’si gerekenden fazla reklam olduğunu ifade ediyor. Araştırmaya göre dizi arası reklam sırasında izleyicilerde boşluk, bunalma, öfke, yalnızlık, şiddet duyguları oluşuyor bu da reklamlarla ilgili negatif algılama olduğunu gösteriyor. Reklam kuşağı başladığı zaman izleyicilerin % 66’sı başka kanala geçtiklerini ifade ediyorlar. Dizi ya da filmlerin uzun reklam kuşakları ile kesilmesi karşısında aktif ya da pasif negatif duygular yaşayan izleyicilerin % 57’sinin televizyon kanalına, % 32’sinin reklam kuruluşuna, % 29’sunun Radyo ve Televizyon Üst Kuruluna kızdığı belirtiliyor. İzleyiciler 30 dakikalık bir dizide maksimum 5 dakika süre ile reklam yayınlanmasına hoşgörü ile bakabileceklerini ifade ediyorlar. (http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGos-ter.aspx?icerik_id=1267a578-e8fb-47ef-9808-084f26ac919d).

Reklam İlginliğinin ÖlçülmesiReklam ilginliği, reklam/kampanya ile tüketici arasındaki bağın derecesini ifade etmekte-dir. Reklamın, tüketici için önem taşıyan değerlerle bir şekilde kurduğu ilişkinin ulaştığı sınırdır. Reklam ilginliği bir tüketici karakteristiğidir.

Reklam ilginliği genellikle, reklama yönelik tutumun belirlenmesinde olduğu gibi ölçekler yardımı ile ölçülür. İlginlik ölçeklerinde genellikle Likert Ölçeği ve Semantik Farklılıklar Ölçeği kullanılır. Semantik farklılıklar ölçeğinde yanıtlayıcılardan her iki ucunda reklama ilişkin sözcük çiftleri bulunan beş ya da yedi puanlık ölçekler yardımıyla reklam hakkındaki fikirlerini belirtmeleri istenir. Şekil 4.2, reklam ilginliğinin Semantik Farklılıklar Ölçeği yardımıyla incelendiği bir anket formu örneği içermektedir.

Reklama Yönelik Tutum Araştırması Reklam araştırmalarında tutum önemli bir yer taşır. Tutum, davranışı etkileyen bir et-mendir. Araştırmacılar açısından bakıldığında ise bu yönü ile önemli bir araştırma de-ğişkeni haline gelir. Tutum davranışsal deneyimlerden elde edinilen bilgi ve duygulara dayanır. Tutum davranışı etkilediği gibi, davranışlarda tutumları etkileyecektir. Reklama karşı geliştirilen olumlu bir tutum o ürünü satın alma davranışını tetikleyebilir. Bu neden-le reklama yönelik tutum araştırmaları reklam ve pazarlama uzmanları için yol gösterici olacak çalışmalardır.

Şekil 4.2

Reklam ilginliğinin Ölçümünde Semantik Farklılıklar Ölçeği


Tüketicinin zihninde bir reklama yönelik olarak oluşan tutumu belirmek için araş-tırmacılar çeşitli ölçekler geliştirerek bu ölçeklerden faydalanırlar. Bu ölçekleri ortak yönü, reklamla ilgili olarak geliştirilen cümleler listesinden yanıtlayıcıların bu cümlele-re ne ölçüde katılıp katılmadıklarının belirlenmesidir (Burada geliştirilen özel ölçekler kullanılabilir; 1:Kesinlikle Katılmıyorum 2: Katılmıyorum 3:Kararsızım 4: Katılıyorum 5:Kesinlikle Katılıyorum şeklindeki Likert Ölçeği vb.) Reklama yönelik tutum reklamcılık literatüründe beğenilme olarak anılan kavramla ilişkilidir. Diyelim ki, yeni yayına giren bir çikolata reklamı tüketicilere izletilerek aşağıdaki gibi hazırlanan anket formunu dol-durmaları istenmiştir.

Anket formunda yer alan bazı sorular Şekil 4.3’de verilmiştir. Daha sonra çeşitli istatis-tiksel yöntemler yardımı ile bu anket formları değişkenlere göre analiz edilir.

Reklamın yayınlandığı süre içinde, reklamın etkinliğinin, markanın hatırlanması ve diğer değişkenler üzerindeki etkisinin ölçülmesi hangi araştırma türü ile gerçekleştirilmektedir?

Ürüne - Hizmete ve Müşteriye Yönelik İletişim Araştırmalarıİletişim araştırmalarında müşteri odaklı yaklaşımların oldukça önem kazandığı günü-müzde, işletmelerin ürettikleri ürün ya da hizmete ve tüketicilere yönelik olarak araştır-malar yapması elbette ki kaçınılmaz olmuştur. Bu nedenle burada sizlere bu alanlardaki araştırma örneklerini vermek istedik.

Ürün İsmi AraştırmasıBir ürün pazara çıkmadan önce alınacak kararlar içinde önemli bir aşama da ürünün is-minin ne olacağının belirlenmesidir. Bu konu basit görünen bir konu olmasına rağmen aslında çok iyi bir araştırma çalışması gerektirir. Burada elde edilen sonuçların güvenilir ve geçerliliği oldukça önemlidir. Çünkü bu araştırmalar doğrultusunda alacağımız karar-lar ürünün satışı, işletmenin imajı gibi pek çok konuyu etkilemektedir. Dilerseniz bir ürü-ne isim verme araştırmasının nasıl yapıldığına bakalım. Ürüne isim verme aşamasında üç önemli nokta bulunmaktadır;

• İhtiyacınTanımlanması• OlasıİsimlerinBelirlenmesi• BelirlenenİsimlerinTestEdilmesi

Şekil 4.3

Tutum Araştırmalarına Yönelik Anket Örneği

2


Öncelikle ihtiyacın çok iyi bir şekilde tanımlanması gerekir. İhtiyacın tanımlanma-sında, isim belirlenirken genel olarak pazarlama hedefleri, işletmenin imajı, bu ismin işletmenin ürünlerine katkısının ne olacağı sorularına cevap aranır. Daha sonra beyin fırtınası yöntemi ile olası isimler belirlenir. Beyin fırtınası, yeni fikirler oluşturmak için, daha önceden belirlenen kurallar yardımı ile düşünceleri engellemeden yapılan bir fikir yaratma yöntemidir. Beyin fırtınasında fikir yaratma sürecinde yaratılan fikirler sıra dışı, mantıksız, çılgın ya da imkansız fikirler olabilir. Önemli olan bu fikirlerin eleştirilmeme-sidir. Tüm fikirler oluşturulduktan sonra en iyi fikir seçilir. Bu isimler arasından en iyi olanı belirlemek için imaj ya da algılama testlerinden faydalanılabilir.

Ön-Test (Pre-Test) AraştırmasıÖn-test araştırmaları, ürün ya da hizmetin örneğin bir reklam materyalinin (TV, Rad-yo, Basın, Açıkhava vb.) ya da reklam kampanyasının hedef kitlenin tamamının karşısı-na çıkmadan önceki süreçte gerçekleştirilen araştırmalardır. Bu araştırmalarda niteliksel yöntem kullanılacaksa genellikle fokus (odak) grup tekniği tercih edilir. Böylece hedef kit-lenin beklentilerini, beğendikleri ve beğenmedikleri yönler, derinlemesine inceleme fır-satı yakalanmış olur. Eğer niceliksel araştırma yöntemleri kullanılacaksa bu durumda da firma ya da ürün ihtiyacına göre hazırlanan testler kullanılır. Bir deney ortamında ürünün reklamı ya da materyali gerçeğine uygun bir şekilde hazırlanarak hedef kitleden insanlar ile buluşturulur. Onların düşünceleri irdelenir. Bu çalışmalar farklı ürün tasarımları ya da farklı alternatif reklam örneği şeklinde hazırlanabilir. Deneklere farklı ürünler ya da reklam alternatifleri sunulur.

Ön-test araştırmalarının faydalarına bakacak olursak, • Ürününyadamateryalinyayınöncesindehedefkitleüzerindeyarattığıetkiningö-

rülebilmesi (beğenme/beğenmeme, ikna olma/olmama, farklı bulma/bulmama vb.)• Gerekiyorsaürününyadamateryalinrevizeedilmesi• Tüketicininürünüsatınalmasındaetkinroloynayıpoynamayacağı• Satınalmaeğilimininnederecedeğiştirilebileceğietkisinibelirleme• Markaimajınaetkisi• Ürünyadareklambütçesinitekrargözdengeçirme

olarak sayılabilir.Ön-test yaparken dikkat edilecek nokta, belli bir ön test yönteminin kullanılmasından

önce amaçlanan kampanya etkilerinin ve ön testin amaçlarının açıkça belirtilmiş olma-sıdır. Eğer alıcıların bir reklamla nasıl bir ilişki içinde oldukları saptanmak isteniyorsa, beğenilme ya da uygunluk ölçümü gibi tanısal yöntemler uygundur. Eğer amaçlanan şey, satın alma davranışını doğrudan etkilemekse, tutum değişimi ve/veya alım niyeti ölçüm-leri daha yerinde tercihler olacaktır. Bu nedenle amacımıza yönelik olarak, ön-test araş-tırmalarını niteliksel yöntemler (genellikle fokus grup) ya da niceliksel yöntemler (ürüne özel tasarlanmış anketler) kullanılarak çalışmalar gerçekleştirilir.

Son-Test (Post-Test) AraştırmasıBu araştırmalar ise Ön-Test Araştırmalarının tersine, herhangi bir ürünün ya da reklam kampanyasının hedef kitle ile buluşmasından sonra yapılan araştırmalardır. Bu araştırma-lar bize istediğimiz hedeflere ulaşıp ulaşmadığımız hakkında sonuçlar verirler. Son-testin amacı, küçük bir grup ile ve yapay koşullarda gerçekleştirilen öntest sonucunda ölçülen “etkinin” normal şartlarda da aynı olup olmadığının belirlenmesidir. Son-test araştırmala-rında aşağıdaki unsurlar incelenir;

• Ürüne/Reklamakarşıtutumlar• Reklamdanyadamarkadanhoşlanma


• Ürünün/Reklamınhissettirdikleri• Markayakarşıtutum• İknaolma• MarkatercihleriSon-test araştırmalarının faydalarına bakacak olursak, • Ürünün/reklamınbelirlenenhedeflerenekadarulaşıpulaşmadığınıanlamak• Ürününmarkaimajınayaptığıetkiyigörmedeyardımcıolacakfikirlersunmak• Hedefkitlenin“aynıdönem”çerçevesindekullanımvetüketimalışkanlıklarınıor-

taya koymak• Eğerrevizeedilmesigerenbirdurumvarsa,yenidendüzenlemek.Genellikle niceliksel yöntemler kullanılarak gerçekleştirilirler. Örneğin, telefon ya da

yüzyüze anketler yardımı ile periyodik olarak (her hafta anket yapmak gibi) son-test çalış-malarını gerçekleştirmek mümkündür.

Müşteri Sadakati AraştırmasıSadık müşteri, kendi isteği ile bir ürünü devamlı alan kişidir. Sadakat, tüketicinin ürün ve hizmetleri kendi arzusu ile tekrar sürekli olarak alması demektir. Elbette ki var olan müşteri potansiyelini korumak işletmeler için, yeni müşteri potansiyeli oluşturmaktan daha az maliyetli bir iş prensibi olacaktır. Bu noktada da müşteri sadakatinin önemi ar-tacaktır. Müşteri odaklı işletme yaklaşımlarında müşteri memnuniyeti kadar müşteri sadakati de önem kazanır. Müşterinin her zaman dinamik bir yapıda olduğunu, ürüne yönelik çalışmalar yeterince yapılmazsa müşterinin rakip firmalara yöneleceğini hiçbir zaman unutmamak gerekir. Bu yüzden müşteri sadakati araştırmaları sadece bir defalık değil sürekli olarak yinelenmesi gereken çalışmalardır. Müşteri sadakati araştırmalarında genellikle niceliksel yöntemlerden anket yöntemi kullanılır. Müşteri sadakati araştırma-larında işletmeler,

• Müşterilerininrakiplerinekıyaslanekadarsadıkolduğunu,• Farklımüşterigruplarınınsadakatinietkileyenetmenlerinnelerolduğunu,• Müşterininzihnindekibaşarılımarkaimajınınneolduğunu,• Tüketicizihnindehanginoktalardarakiplerdenfarklılaştığımızı,• Müşterisadakatinindışfaktörlerdennasıletkilendiğini,görebilmefırsatınıyaka-

larlar.

Müşteri Memnuniyeti AraştırmasıGün geçtikçe işletmelerin misyonlarına Müşteri Odaklı bir çalışma felsefesini ekledikle-rini görmekteyiz. Müşteri odaklı pazarlama yaklaşımı ile müşteri memnuniyetini arttır-ma fırsatı yakalanır. Farklılıklar yaratabilmek, tüketicilerin gözünde rakiplerin arasından sıyrılabilmek adına müşteri memnuniyeti araştırmaları işletmelere önemli fırsatlar sunar. Müşteri Memnuniyeti Araştırması, var olan ve olası müşterilerin ürünlere, firmaya ve ay-rıca rakip ürünler ve firmalara yönelik olarak memnuniyet derecelerini belirlemeye yöne-lik çalışmalardır. Bu araştırmalarda genellikle niceliksel ve niteliksel araştırma yöntemleri bir arada kullanılır. Niteliksel araştırma yardımıyla müşteri memnuniyetini olumlu ya da olumsuz yönde etkileyen faktörler belirlenir. Niceliksel araştırmalarla ise, var olan ve olası müşterilerin ürüne yönelik olarak beklentileri, beğenileri ve memnuniyetleri ölçümlenir. Verilerin toplanması ve yorumlanmasından sonra ürüne yönelik olarak revize edilmesi gereken unsurlar varsa tekrar gözden geçirme şansı yakalanmış olur. Bundan sonra oluş-turulan değişim planı sayesinde yola devam edilir.

Müşteri memnuniyeti araştırmalarının bize kazandırdıklarına bakacak olursak, temel oluşturan noktaları şu şekilde sıralayabiliriz;


• Varolanmüşterilerineldetutulmasıiçindikkatedilmesigerekenunsurlarınıbelir-lemek

• Olasıyenimüşterilerikazanmayollarınıbelirlemek• Varolanürünyadahizmetlerinneölçüdemüşteribeklentilerinikarşılayabildiğini

belirlemek• Rakiplerinürünlerikarşısındavarolanürünyadahizmetindurumuincelemek• Mevcuthizmetanlayışındaaksaklıklarvarsaonlarıbelirlemek• Müşterisadakatihakkındabilgieldeedebilmek• Ürüneyönelikolarakmüşteribeklentilerinitespitedebilmek• Zamaniçerisindekieğilimleriinceleyerekaksayanyönleritespitedebilmek• Müşterininürüneyönelikolarakkafasındaoluşanüründeğeri algısını vekalite

algısını belirlemekPerformans bilgileri ile “rekabet ile karşılaştırma” (benchmark) imkanı sağlamak Müşteri memnuniyeti araştırmalarının gün geçtikçe öneminin artması bu alanda ya-

pılan çalışmaların sayısını da arttırmaktadır. Sizlerle bu konuda yapılan bir araştırmayı paylaşalım; Amazon.com, dünyanın en büyük kitapçısı olmaktan öte farklı anlamlar ifade etmektedir. Amazon firması aynı zamanda, internet ortamındaki en kapsamlı peraken-deci işletmelerden biridir. Müşteri önceliklerini hedefleyen Amazon.com rakiplerinden önde olmak amacıyla, müşterilerine sunduğu hizmeti ve işletme modelini sürekli olarak gözden geçirmektedir. Müşterileri için, şirketleriyle iş yapmayı kolaylaştıran stratejileri sayesinde, Amazon.com firmasının, 3.1 milyondan fazla sadık müşterisi bulunmaktadır. (Seybold v.d 2001).

Algısal HaritalamaAlgısal haritalama, tüketici tercihleri, marka algıları, rekabetçi pazar yapısı ve ürün ko-numlandırma gibi konularda pazarlama ve reklam dünyasının ihtiyacını karşılayan önemli bir araçtır. Algısal haritalama, markaların, belirlenmiş kıstaslara göre rakiplerine karşı sıralanarak sunuldukları, kullanışlı, analitik bir araçtır. Markaların, harita üzerin-deki göreli konumları ve ölçümleri, araştırmalardan türetilir ve haritadaki “boşlukları” göstererek eyleme yönlendirebilen açıklayıcı bir sistemdir.

Algısal haritalama da nitelik temelli ve nitelik temelli olmayan iki yaklaşım söz konu-sudur. Nitelik temelli yaklaşımlar, markanın pek çok sayıda belirli niteliğinin cevaplayıcı tarafından değerlendirilmesini sağlayarak, marka ya da ürünler arasındaki farkı anlamak, bu özelliklerin tüketicinin algısını nasıl etkilediğini değerlendirmek için kullanılırlar. Ni-telik temelli algısal haritalama, istatistiksel tekniklerden ayırma analizi, uygunluk analizi ve faktör analizi tekniklerini kullanır. Nitelik temelli olmayan yaklaşımlar, niteliklerden ziyade cevaplayıcının marka hakkındaki benzer terimlere ya da tercihlerine dayanır. Her iki algısal haritalama da veri toplama yöntemleri farklı yaklaşımlar gösterse de her iki yaklaşımda da ortak olan marka ve ürün değerlendirmesinin geniş boyutlarıdır.

Araştırmalar göstermektedir ki tüketiciler pek çok ürün kategorisinde az enerji ve za-man kullanarak markaları incelemeye çalışır. Tüketiciler bu amacı ilk olarak tanımlayarak ve sonra marka ya da ürünleri karşılaştırmada geniş boyutlar kullanarak tamamlamaya çalışırlar. Geniş boyutlar markaları ve ürünleri çözümlemede tüketiciye zaman ve enerji tasarrufu sağlar. Yirmi, otuz bireysel nitelikten ziyade 2 ya da 3 tane genişletilmiş boyutu hatırlamak daha kolaydır. Algısal haritalama belirlenen boyutları bulmaya çalışır.

Temel veriye ilişkin farklılıklar ve algısal harita türüne göre boyut yaratma uygula-maları farklılaşır. Nitelik temelli algısal haritalamada marka ve ürün niteliklerine ilişkin analizler ile boyutlar oluşturulur. Örneğin benzin konusunda alternatif benzin markaları çözümlemesinde “performans” ve “uygunluk” iki boyut olarak kullanılabilir. Performans


boyutunda, çabuk hızlanma, yavaş hızlanma, no knock ve no run-on nitelikleri kullanı-labilir. Uygunluk boyutunda ise istasyon sayısı fazlalığı, istasyonlardaki pompa sayıları, ödeme kolaylıkları nitelik olarak ele alınabilir. Böylece, boyutlar, tüketicinin genel marka tercihi ve markalar arasındaki benzerlik ya da farklılıkları tanımlayarak kafasındaki gizli kriterleri yansıtır. Diyelim ki, cep telefonuna yönelik olarak tüketicilerin zihinlerindeki marka algısını ölçmek istiyorsunuz. Bu amaca yönelik olarak algısal haritalama yöntemi ile araştırma gerçekleştireceksiniz. Yapmanız gereken öncelikle bir anket formu yardı-mı ile markalara yönelik tüketici algısı sorularını hazırlayarak anketi gerçekleştirmektir. Daha sonra istatistiksel yöntemler ve bilgisayar programları yardımı ile algısal haritala-mayı oluşturmak mümkündür. Cep telefonu markalarına yönelik olarak, önde gelen 10 cep telefonu markasına yönelik olarak bir algılama haritası araştırması yapılmıştır. Şekil 2’de marka imajının iki yüzü incelenmiştir. Bunlar marka kullanıcılarının yaşları ve marka kullanıcılarının cinsiyetleridir. Bu özellikleri araştırma konusuna göre arttırmak müm-kündür. Ürünün incelenmek istenen özelliklerine göre istediğimiz özellikleri inceleyebi-liriz. Bu çalışmalar bize görsel sunumlar sunabildikleri için daha kolay anlaşılır sonuçlar elde etmek mümkün olur. Reklam ve pazarlama araştırmacıları, reklam verenin karşısına bu araştırmalarla çıkmayı tercih edebilir. Böylelikle reklam verenin ürünün tüketici al-gısında nerede olduğunu görebilmesi ve nerede olmak istediğini söyleyebilmesi imkanı dolar. Şekil 4.4 incelendiğinde cep telefonu pazarındaki, markaların eril yönelimlilerden daha ziyade dişil yönelimli olmasıdır. Tüketicilerin algılanan yaşlarına göre cep telefonu markaları daha çok gençleri temsil etmektedir.

Algısal haritalama yöntemindeki yaklaşımlar nelerdir? Tartışınız.

Zaltman, G. Tüketici Nasıl Düşünür? Çeviren: Semih Koç, MediaCat Yayınları, İstanbul, 2003.

İLETİŞİM ARAŞTIRMALARINDA KULLANILAN NİTELİKSEL ARAŞTIRMALAR İletişim araştırmalarında, incelenen olgu öncelikle “ insan” olgusudur. İnsan sizlerin de bildiği üzere karmaşık bir olgudur. Araştırmalarda bu faktörün göz ardı edilmemesi gere-kir. Sadece niceliksel araştırmalar yaparak olguları açıklamaya çalışmak yetersiz kalabilir.

Şekil 4.4

Cep Telefonlarının Algısal Haritası Örneği: Seçilmiş kullanıcı Profillerin Demografiklerinin Algılanması

3


Bu durumda niteliksel araştırmalar bizim derinlemesine bilgi ihtiyacımızı karşılarlar. İle-tişim araştırmalarında “Nedir?” sorusuna cevap ararken niceliksel teknikleri kullanmak mümkündür. Niceliksel araştırmalar ile tüketicinin kim olduğunu belirlemek imkanı ya-kalanır. Fakat “Neden?” sorusuna cevap arıyorsanız niceliksel yöntemler size yeterince yardımcı olamayacaklardır. Tüketicinin neden sizin ürününüzü tercih edip etmediğinin cevabını niceliksel araştırma yaparak detaylı bir biçimde tespit edemezsiniz. Niceliksel yöntemler ile derinlemesine cevaplara ulaşmak güçleşir. Tüketicinin nasıl davrandığını ve neden böyle davrandığını anlamak istiyorsanız niceliksel araştırma kullanmanız eksik bilgiye sebep olabilir. Bu durumda niteliksel yöntemlerden faydalanmak çok daha verimli sonuçlar elde etmemizi sağlar. Günümüzde araştırmacılar, inceleme durumunda olduk-ları konuya uygun ise, her iki yöntemi de kullanarak çok daha etkili sonuçlara ulaşma yolunu tercih etmektedirler.

Kitabın daha diğer bölümlerinde sizlere niteliksel araştırma yöntemleri konusunda yeterince bilgi sunulmuştur. Bu bölümde ise daha çok iletişim araştırmalarında kullanı-lan niteliksel araştırma yöntemlerine dair örnekler sizlerle paylaşılacaktır. Böylece sizlere farklı araştırma türlerini inceleme fırsatı sunulacaktır.

Günümüzde hem niteliksel hem de niceliksel araştırma yöntemlerini bir arada kullanılarak yapılan araştırma tasarımları yaygınlaşmaktadır. Böylece, niteliksel araştırmadan elde edi-len bilgiler yardımıyla, niceliksel araştırma daha tutarlı bir şekilde yapılandırılmaktadır.

İçerik Çözümlemesiİçerik çözümlemesi, iletişim araştırmacılarının “kitle iletişim araçlarındaki içeriğe yönelik kullanılan bir metot “olarak geliştirdikleri bir yöntemdir. İçerik çözümlemesinde, belge ve metin çözümleme yoluna gidilir. Araştırmacıların birçoğu bu yöntemde belge ve metin-lere birer gözlem olarak bakmaktadır. Bu belge ve metinleri sadece basılı medya için dü-şünmemek gerekir. Belge ve metinler, gazete, dergi, basılı medyadaki söyleşiler, makaleler, mektuplar, TV programları, radyo programları, politikacıların seçim dönemindeki kam-panyaları ya da reklam metinleri olabilmektedir. İçerik çözümlemesinin uygulama alanı çok geniştir. Kitabınızın içerik analizi bölümünde detaylı bilgi verildiği için burada sadece örnekler sizlerle paylaşılacaktır. İçerik çözümlemesinin; resmetme, sahiplik politikaları-nın incelenmesi, gerçek dünya ile karşılaştırma, temsil etme ve medya etkisi araştırmala-rına destek verme olmak üzere beş temel kullanım amacı bulunmaktadır (Gunter, 2002).

İçerik Çözümlemesinin Resmetme Amacı: Eğer medyanın bireyleri ya da topluluk-ları resmetme, biçimlendirmelerini ya da eğilimlerini belirlemek gibi bir amacımız varsa içerik çözümlemesi bize yardımcı olacaktır. Örnek olarak, dizilerde erkeklerin nasıl yan-sıtıldığı, otomobil reklamlarında kadınların nasıl resmedildiği, çocuklu aile kavramının hangi tür reklamlarda kullanıldığı, yabancı filmlerde Türk kadınının nasıl sunulduğu, gençlerin sinema reklamlarında nasıl resmedildiği gibi konuları içerik çözümlemesi ile incelemek mümkündür.

İçerik Çözümlemesinin Sahiplik Politikalarını İnceleme Amacı: Bu amaç ile med-ya içerik üreticilerinin amaç ve politikalarıyla ilgili verilere ulaşmak mümkündür. Örnek olarak, herhangi bir gazetenin kendi bağlı bulunduğu firmanın haberlerine sıklıkla yer vermesi, sosyal kampanyalarda firmaların kendi reklamlarını sunma çabalarının olup ol-mamasının belirlenmesi verilebilir.

İçerik Çözümlemesinin Gerçek Dünya İle Karşılaştırma Amacı: Medya dünya-sı elbette ki gerçek dünyadan beslenmektedir. Ama gerçek dünyayı kendi dünyalarında bireylere ya da toplumlara nasıl göstermekteler? İşte bu sorunun cevabını bulmak için kullanılacak yöntemlerden bir tanesi de içerik çözümlemesidir. İçerik çözümlemesi ile


medya içeriklerini, gerçek dünya göstergesi içerikleri ile karşılaştırmak amacı ile kullan-mak mümkündür. Örneğin ülkemizdeki işsizlik oranı nüfusun % 12’sini oluşturuyorsa, Türk dizilerinde bu oranı temsil eden karakterlerin oranı ne kadardır? Ya da Türkiye’de çalışan kadınların oranı % 24,3 ise, acaba Türk filmlerinde çalışan kadın karakterlerinin oranı nasıldır?

İçerik Çözümlemesinin Temsil Amacı: Toplumda belli grupların medya içeriklerin-de nasıl yer aldığının resmedilmesi incelenmek isteniyorsa, içerik çözümlemesi ile ince-leme yapmak mümkündür. Bu gruplar; azınlıklar, yoksullar, işsizler, zenginler, cemiyet grupları, azınlıklar, yaşa göre farklı gruplar, cinsiyete göre gruplar, etnik kimlikler vb. ola-bilir. Basında etnik kimlikler nasıl yer alıyor, erkek dergilerindeki reklamlarda erkek ya da kadının nasıl yer aldığı, dizilerde yaşlı insanların nasıl gösterildiği gibi örnekler verilebilir.

İçerik Çözümlemesinin Medya Etkisi Araştırmalarına Destek Amacı: Bu amaç doğrultusundaki çalışmalar uygulamadan çok akademik alanda fayda sağlayan çalışma-lar olarak düşünülebilir. Burada iletişim alanında yer alan kuramlar, teoriler ya da yakla-şımların medya araçlarında nasıl kullanıldığı incelenmeye çalışılır. Örnek olarak, mesaj stratejilerinin reklamlarda nasıl kullanıldığı, teorik olarak belirlenen toplumsal değerlerin dizilerde vurgulanıp vurgulanmadığı irdelenebilir.

Fokus Grup (Odak Grup) Çalışmalarıİletişim araştırmalarında niteliksel yöntemlerden belki de en sık kullanılanı fokus grup çalışmalarıdır. Fokus gruplar aslında eğitim almış bir moderatör yönetiminde doğal olma-yan bir ortamda hedef kitleye uygun olarak seçilen 6-12 kişilik bir grup ile gerçekleştirilen görüşmelerdir. İletişim araştırmalarında, ürün-hizmet piyasaya sürülmeden önce ön-test araştırmalarında, müşteri memnuniyeti araştırmalarında, gerçekleştirilecek bir niceliksel araştırma öncesinde kullanılmaktadır. İşletmeler;

• Birürünkategorisineilişkintüketicialgılarını,tercihlerinivedavranışlarınıanlamak,• Yeniürünfikirlerihakkındaizlenimlereldeetmek,• Eskiürünlerileilgiliyenifikirlerüretmek,• Hazırlanacakreklamlariçinyaratıcıfikirvemalzemelergeliştirmek,• Farklıpazarsegmentasyonlarındakitüketicitepkileriniöğrenmekiçinfokusgrup

çalışmaları gerçekleştirebilirler.

Tek Yönlü Ayna YöntemiDaha çok reklam araştırmaları için düzenlenen fokus (odak) grup çalışmalarında kullanı-lan tek yönlü ayna yöntemi aynı zamanda marketlerde alışveriş davranışlarını belirlemek, gençlerin yemek alışkanlıklarını tespit etmek gibi konularda bir gözlem aracı olarak da kullanılabilir. Tek yönlü ayna yönteminde, tüketici gözlemlendiğinin farkında olmadığın-dan davranışlarında değişiklik yapma ihtiyacı duymayacaktır (Hawtorne Etkisi). Bunun nedeni ise tüketicilerin herhangi bir yapay araştırma ortamına sokulmaksızın doğal or-tamda gözlemlenmesidir. Sunduğumuz hizmete ya da sattığımız ürüne tüketici tarafından bakmak başarıya ulaşmada önemli bir rol oynar. İşletmelerin yapacağı araştırmalar, dina-mik pazar sistemi içinde ayakta kalabilmeyi sağlayan önemli yardımcılardır. Tüketicilerin fikirleri her zaman için büyük önem taşır. Bu fikirler farklı perspektifler tarafından sunu-lan zenginliklerin kilidin açabilir ve işletmelere mutlu müşteriler kazandırabilirler. Resim 4.1’de bir oyuncak firması için uygulanan tek yönlü ayna yöntemi örneği yer almaktadır.


Gizli Müşteri AraştırmasıGizli müşteri araştırması, bir işletmenin herhangi bir zamanda, herhangi bir müşteri tara-fından hizmet performansı açısından değerlendirilmesi sürecidir. Bu araştırmaların ama-cı, tüketiciye araştırma ortamında bulunduğunu hissettirmeden doğal ortamda gözlem yapabilmektir. Bu çalışmalarda olaylar, gerçek hayat içerisinde ya da doğal hayatta ince-lenir. Böylece yapılan çalışmada elde edilecek veriler dış geçerlilik açısından yüksek veri-ler olacaklardır. Firmalar bazen kendi şirket yapılarına eleştirel bir gözle bakamazlar. Bu durumda firmalarında oluşan problemleri, firmanın rakiplerine göre durumunu görmek güçleşecektir. Aslında erken fark edilerek kolay bir şekilde çözümlenebilecek problemler karmaşık bir hal alacaklardır. İşletmeler, büyük bütçeler harcanarak çalışanlara verilen eğitimlerin ne ölçüde kullanıldığını, personelin sunduğu hizmet ya da sattığı ürün hak-kında ne kadar bilgisi olduğunu, firmanın vizyon ve misyonlarını çalışanlar tarafından ne kadar anlaşıldığını ve bunları iş hayatlarına nasıl yansıttıklarını Gizli Müşteri Araştırması yaparak ortaya koyabilme fırsatı yakalarlar. Bu araştırmanın en büyük faydası, işletmenize “müşteri gözü” ile bakabilme imkânı sunmasıdır. Böylece işletmenizin hangi konumda ol-duğunu, nasıl algılandığını görebilme fırsatını yakalarsınız. Gizli müşteriler “olayın yaşan-dığı an” bilgiyi toplarlar. Özel bir zamanda değil, rutin bir zamanda bilgi toplarlar. Gerçek müşteri kitlesinden seçildikleri için fark edilmezler. Özel bir göz değil, gerçek müşteridir.

Bu araştırmada öncelikle işletme hangi noktaları değerlendireceğine karar vermek durumundadır. İşletmenin neyi öğrenmek istediği, güçlü ve zayıf yönlerin neler olduğu, çalışanlardan beklentilerin neler olduğu, müşterilerin kafasında önem verdiği unsurların neler olduğu tespit edilir. Bu sorulara cevap veren bir değerlendirme formu hazırlanır. Daha sonra işletmenin yapısına uygun senaryolar hazırlama sürecine geçilir. Senaryolarda müşterilerin işletmede karşılaşabileceği problemlere yer verilir. Bu aşamadan sonra sıra gizli müşterinin belirlenmesine gelir. Gizli müşteri belirlenirken, işletmenin yapısına uy-gun müşteri profilini temsil edebilecek olması önemli bir noktadır.

Resim 4.1

Tek Yönlü Ayna Yönteminin Uygulanması

Kaynak: http://www.cicicee.com/


Gizli müşteri belirlendikten sonra, gizli müşterinin eğitim süreci başlar. Seçilen giz-li müşterilerin değerlendirme formundaki her bir maddeyi aynı şekilde algılamaları çok önemlidir. Bu sebeple değerlendirme formunda bulunan her bir soru için tek tek eğitim verilmesi gerekir. Böylece gizli müşteriler arasında ortak bir algı oluşması sağlanmış olur. Eğitim alan gizli müşteriler, işletmenin çeşitli yerlerdeki şubelerine giderek denetimlerini gerçekleştirirler. Denetim yaparken sıradan bir müşteri gibi davranırlar. Daha önceden hazırlanan senaryolar yardımı ile bazen satış öncesinde, bazen satış sırasında ve bazen de satış sonrasında bir problem oluşumu gerçekleştirerek firma çalışanlarının davranışlarını gözlemlerler. Denetim formundaki soruların cevaplarını aldıktan sonra sıra değerlendir-me raporunu oluşturmaya gelir. Genellikle bu raporlarda, genel bir değerlendirme, dene-timi gerçekleştirdiği şube ya da bayii bazında değerlendirme, incelenen unsurlar açısın-dan değerlendirme ve bayii-şubeler arası değerlendirmeye yer verilir.

Gizli müşteri araştırmasının faydaları arasında şunlar sayılabilir:• Çalışanlarınperformansındaartışsağlama• Müşterimemnuniyetindeartışsağlama• Rakipleritakipedebilme• Müşteriyeverilenöneminartması• Çalışaneğitiminegereksinimolupolmadığınıntespitedilmesi• İşletmeninperformansınınmüşterigözüylebelirlenmesi• İşletmeningelişimsüreciniizleyebilmeBu araştırmayı genellikle geniş şube ya da bayi ağı bulunan işletmeler kullanmaktadır.

Çünkü gizli müşteri araştırması çok geniş bir alanda uygulanabilmektedir. Otomobil satış bayileri, Büyük alışveriş mağazaları, Bankalar, oteller, turizm acenteleri, restoran zincirle-ri, hastaneler, sosyal tesisler bu araştırmayı sıklıkla kullanan sektörlerdir.

Gizli Tepki TeknikleriAnket yöntemi ile veri toplamada, tüketicinin ne hissettiğini anlamak bazen mümkün olmayabilir. Tüketicinin düşüncesi ile yaptıkları arasındaki bağı kurmak anket çalışma-sı ile oldukça güçtür. Tüketicinin tepkisel davranışlarını ölçmeye yönelik bir çalışmada anket yöntemi yerine gizli tepki teknikleri kullanılarak çok daha verimli bilgiler topla-mak mümkün olacaktır. Gizli tepki teknikleri araştırmacıya gözlemsel araştırma ile veri toplama imkanı sağlar. Araştırmacı örneğin, bazı kelime gruplarına veya resimlere tepki vermenin –bir bilgisayar klavyesinin tuşuna basarak- ne kadar sürdüğünü ölçmektir. Ve-rilen tepkinin çabukluğu, katılımcıların düşünce ve duygularındaki “sesin” varlığını ya da yokluğunu diğer yöntemlere nazaran daha açık bir şeklide ortaya çıkarabilir.

Tematik Algı TestiTematik algı testi aslında psikolojide kullanılan bir testtir. Testin amacı kişinin, düşünme biçimini, davranışlarını, gözlem yeteneğini ve duygularını ifade etme yöntemlerini çeşitli test materyalleri ile anlamaktır. Testin uygulanışı şu şekilde gerçekleşmektedir; bu testte hikaye anlatmaya teşvik edici 30 tane kart bulunmaktadır. Katılımcılara daha önceden ha-zırlanmış 10 tane kart tek tek gösterilir ve onlardan her kart için bir hikaye anlatmaları iste-nir. Burada temel varsayım, kişinin hikayeyi anlatırken hikayedeki karakter ile özdeşeceği ve böylece kendi duygu ve düşüncelerini hikayedeki karakter yardımı ile anlatabileceğidir.

İletişim araştırmalarında bu test nasıl kullanılır? Şimdi bu sorunun cevabını açıkla-yalım. İletişim araştırmalarında, araştırmaya katılan kişilere markasız olarak hazırlanan bir resim sunulur. Sonra bu resimden hareket ile katılımcılardan bir hikaye oluşturmaları istenir. Daha sonra katılımcılara sorular yöneltilerek onlarda oluşan duyguların neler ol-duğu öğrenilmeye çalışır. Bu soruların bazıları şunlardır;


• Sizceburesimdenelerolmakta?• Sizceburesimdekikişilerneyapıyor?• Sizcebukişilernedüşünüyor?• Sizcebukişilernehissediyor?• Buresimdenbiröncekiresimdeneolmuşolabilir?• Buresimdenbirsonrakiresimdenelerolacak?Daha sonra ise aynı resmin marka adı ve mesajlı hali gösterilir. Resmin marka ile uyu-

mu sorulur. Katılımcının senaryosunda bir değişiklik olup olmadığı, oldu ise nasıl bir değişiklik olduğu üzerinde tartışılır. Böylece markanın tüketicinin gözünde yarattığı izle-nim, dolaylı yoldan irdelenme şansını yakalar.

Fikir Yürüyüşü (Mind Walk) TekniğiBu yöntem ile ürün-fayda ilişkisi incelenmeye çalışılır. Bu amaç doğrultusunda bu yön-temde katılımcılardan belirtilen ürünü kullandıkları ve memnun kaldıkları bir anı ha-tırlamaları ya da hayal etmeleri istenir. O anı düşünen katılımcılar, o anı tanımlamaya çalışırlar. O an neredeler? Kimlerle birlikteler? Neler konuşuyorlar? Neler hissediyorlar? Bu tanılamalar sayesinde tüketicinin zihnindeki ürün-fayda ilişkisi irdelenir.

Zaman Makinesi TekniğiBu yöntemde psikolojide kullanılan yöntemlerden yapılandırılmıştır. Bu yöntemde ise katılımcılarınbirzamanmakinesiiçindeolduklarınıhayaletmeleriistenir.Zamanmaki-nesi katılımları 5 yıl sonrasına, 10 yıl sonrasına ya da 25 yıl sonrasına götürecektir. Sözde zaman makinesi durduğunda katılımcılar inerler ve etraflarını gözlemlemeye başlarlar. Katılımcıların kendi yaşadıkları yer ile farklılıkları ya da benzerlikleri anlatmaları istenir. Burada bulunabilecek ürünleri incelemeleri bu ürünlerin fayda ya da zararlarının neler olabilecekleri dinlenir. Böylece çıkan farklılıklar listelenerek ürün ya da reklamda yapıla-bilecek değişiklikler belirlenmeye çalışılır.

Resim 4.2

Tematik Algı Testi Örneği

Kaynak: http://www.minddisorders.com


Kategorik Biçimlendirme (Category Sculpting) TekniğiBu yöntemde katılımcılardan ürün grubu ya da markaların kalabalık bir aile olduğunu ve her bir ürün ya da markanın ailenin birer ferdi olduğunu hayal etmeleri istenir. Daha sonra katılımcı her bir aile üyesinin nasıl yaşadığını, nerede yaşadığını, değer yargılarının neler olabileceğini, kaç yaşında olduğunu, nasıl bir eğitim aldığını, aile içindeki yerini vb. tanımlar. Ailenin birbiri ile olan ilişkisinin nasıl olabileceğini anlatması istenir. Böylece o ürün grubuna yönelik oluşan imaj belirlenmeye çalışılır.

Yönlendirilmiş İmgeleme TekniğiPsikolojide kullanılan bir yöntem olan Katatimi ismiyle de adlandırılan Yönlendirilmiş İmgeleme ya da Hayal Kurma Yöntemi, kişinin rahat bir ortamda gözlerini kapatarak ha-yal kurmasının istenmesidir. Uzman kişinin yönlendirmesi ile kişinin duygu ve düşünce-leri sorular yardımı ile irdelenir. Aşağıda bu çalışmaya yönelik olarak reklam araştırmala-rında kullanılan bir egzersiz örneği verilmiştir.

Katılımcılara gözlerini kapatmaları, arkalarına yaslanıp, rahatlamaları söylenir. Katı-lımcılara üstlerinde araştırılan ürün/markanın resmi olan bir kapıdan geçtiklerini hayal etmeleri istenir. Bu kapının tarifinin yapılması istenir. Bu kapıdan geçince neler gördükleri sorulur. Kapıdan geçince bambaşka bir görüntü görecekleri söylenir. Bu görüntüyü detaylı-ca incelemeleri istenir. Görüntü tamamen incelendikten sonra, o görüntünün içinde bir kişi görecekleri söylenir. Katılımcıların bu kişinin gününden bir kesiti gözleyebilecekleri söyle-nir. Katılımcılar o bir anlık zaman kesitini etraflıca gözler. Daha sonra, o kişinin o andan önce ve sonraki zamanlarının nasıl olduğunun hayal edilmesi istenir. Katılımcılardan gözle-rini açmaları ve gözlemlediklerini anlatmaları istenir. Böylelikle, incelenen markaya yönelik olarak tüketicinin zihninde oluşan algı ya da imajı kendi cümleleri ile ifade etmesi sağlanır.

www.pazarlamadunyasi.com

MARKA ARAŞTIRMALARINDA KULLANILAN NİTELİKSEL ARAŞTIRMA YAKLAŞIMLARIYukarıda bahsedilen araştırmalar, sıklıkla reklama yönelik niteliksel araştırmalarda kulla-nılan tekniklerden oluşmaktadır. Burada ise sizlere markaya yönelik olarak geliştirilen nite-liksel araştırma yaklaşımlarından bahsetmek istiyoruz. Reklam araştırmalarında kullanılan teknikler marka araştırmalarında da kullanılmaktadır. Araştırmacılar markaya tüketici gö-züyle bakabilmek amacıyla, bu tekniklerin yanısıra farklı niteliksel teknikler de geliştirmiş-lerdir. Marka çağrışımları, hedef grupta niteliksel araştırma yoluyla ölçülebilir. Bu, marka ile tüketicileri arasındaki ilişki hakkındaki bilgi kaynaklarından biridir. Araştırma şirket-leri ve reklam ajansları, tüketicinin zihninde markaya ilişkin var olan tüm çağrışım, tutum ve değerlerin bir haritasını çıkartmak için kendi yöntem ve tekniklerini geliştirmişlerdir. Niteliksel yöntemler, yanıtlayıcıların karşılık vermeleri gereken açık bir soruyla yüz yüze geldikleri serbest çağrışımlı ve projektif teknikler içerir. Projektif teknikler şunları içerir:

Kolaj: Yanıtlayıcılardan genellikle dergilerden alınmış resimlerin montajı yoluyla bir marka hakkındaki düşünce ve kanılarını ifade etmeleri istenir.

Fotoseçme: Yanıtlayıcılar bir fotoğraf kümesinden bazı fotoğrafları seçerek markayla ilgili çağrışımlarını açıklamaya çalışırlar.

Rol Oyunu: Başkan katılımcılara oynayacakları rolleri dağıtır. Gruba bir durum ve bir problem verilir. Çözümler değerlendirilir ve kaydedilir.

Kişileştirme: Yanıtlayıcılardan markayı bir kişiymişçesine tanımlamaları istenir. Psiko-skeçler: Bir markaya ilişkin çağrışım ya da projeksiyonlar, yanıtlayıcı tarafından

çizilen bir resimle ifade edilir.


İLETİŞİM ARAŞTIRMALARINDA FİZYOLOJİK ARAŞTIRMALARİletişim araştırmalarında yöntemlerden bahsederken, fizyolojik araştırmalara değinmek gerekmektedir. Fizyolojik araştırmalar, aslında daha çok psikolojide kullanılan çalışma-lardır. İletişim araştırmalarında ise reklamlar ya da ürün tasarımı gibi uyarıcılara yönelik cevapları ölçmeye yönelik olarak kullanılırlar. Fizyolojik araştırmalar, insanların fizyo-lojik tepkilerini bazı aletler yardımı ile ölçen çalışmalardır. Bu araştırmalarda insanların kontrol altına alabildiği ve kontrol altına alamadığı tepkilere göre farklı yaklaşımlar söz konusudur. Kontrol altına alabileceğimiz tepkiler Göz İzleme (Eye Tracking) yöntemi ile incelenir. Kontrol altına alamayacağımız tepkiler ise Galvanik Deri Tepkisi (Galvanic Skin Response), Beyin Dalgaları Analizi (Brain-Wave Analysis), Ses tonu analizi (Voice pitch analysis) ile ölçülür.

Göz Hareketlerini İzleme (Eye Tracking) YöntemiBu araştırma “ilgi arttıkça göz bebeği büyür” varsayımı ile hareket eder. Bu çalışmalar-da deneğin nereye baktığını belirlenir. Yani bu çalışmalar, hangi uyarıcının onun dikkati-ni çektiğini söyler. Fakat niçin baktığını söylemez. Bunun için deneğe sorular sorarak çalışma desteklenebilir. Görsel mater-yaller için uygun bir analiz yön-temidir. Aşağıdaki resimde göz hareketlerini izleme cihazının kullanıldığı bir uygulama yer almaktadır.

Galvanik Deri Tepkisi AnaliziBu çalışmada, reklamlara ya da bir ürüne karşı tepkileri ölçü-len kişinin psikolojik bir dürtü karşısında (örneğin korkma) ortaya koyduğu psikolojik tepki ölçülür. Bu araştırmalar cildin, özellikle de avuç içlerinin ve di-ğer kılsız bölgelerin, uyarıcıya bir tepki olarak elektrik direnci-nin değişmesi mantığına daya-nır. Duygu ve stres düzeyindeki değişimleri ölçmeye yarar. He-yecanı ölçmeye yarar. Olumlu –olumsuz tepkileri birbirinden ayıramaz. Bunları analize yönelik sorular ile desteklenmelidir. Aşağıdaki görselde bu yön-temde kullanılan fizyolojik cihaza bir örnek sunulmuştur.

Resim 4.3

Göz Hareketlerini İzleme (Eye Tracking) Yöntemi

Kaynak: http://www.blog.pointit.ro

Resim 4.4

Galvanik Deri Tepkisi Analizi

Kaynak: http://www.b hks.harvard.edu


Beyin Dalgaları AnaliziBeynin sol lopu ve sağ lopunun farklı çalıştığı mantığına dayanır. Sol lop; mantıklı, ras-yonel, analitik bölüm, sağ lop ise duygularla, hislerle, sözcüklerle ilgili bölümdür. Araş-tırma laboratuvar ortamında gösterilen olaya karşı kişinin beynindeki değişimlerin be-yin dalgaları yardımı ile ölçülmesi biçiminde gerçekleşir. Burada da çalışma sorular ile desteklenmelidir.

Geray, H. Toplumsal Araştırmalarda Nicel ve Nitel Yöntemlere Giriş: İletişim Alanından Ör-neklerle, Siyasal Kitapevi, Ankara, 2006.

İletişim Araştırmalarında kullanılan fizyolojik araştırma yöntemlerini sıralayınız.

Online pazarlama ve reklamcılık giderek yaygınlaşırken, bugün varlı-ğını sürdüren pek çok büyük sitenin birinci gelir kalemini oluşturmakta-dır. Durum böyle olunca yıllık gelir-leri milyarlarca dolar olan bu devle-rin online pazarlama konusuna özel ilgi göstermesi kaçınılmaz.

İşte bu “özel ilginin” boyutuna çok ilginç bir örnek: Facebook‘un Neurofocus ile birlikte yaptığı bir araştırmada kullanıcıların beyin dal-galarını ölçerek online pazarlamanın nörolojik etkilerini araştırdı.

Neurofocus’un sitesinde yayınla-nan raporun amacı online pazarlama-nın nörolojik olarak ölçülebilir veri-

lerle ele alınıp alınamayacağını bulmak ve eğer bu mümkünse bu veriler sayesinde online pazarlamanın etkilerinin nasıl arttırılabileceğini ölçmektir. Facebook’un yanı sıra “premi-um siteler” olarak nitelendirilen Yahoo ve New York Times’ın da dahil ettiği araştırmada Facebook aradığı sonucu bulmuş gibi görünüyor. Araştırmanın sonuçlarında kullanıcıların ilgileri, duygusal ve hafıza etkileşimlerinin farklı sitelerde ne şekilde ortaya çıktığı ölçül-dü. Yapılan ölçümlere göre Facebook ilgi ve duygusal etkileşim alanlarında Yahoo ve New York Times’ın önünde görünüyor. Bir tek hafızaya kaydetme konusunda New York Times, Facebook’un az farkla önünde yer almaktadır. Araştırmada Facebook sosyal ağları, Yahoo hafif haberler ve eğlence, New York Times ise önemli haber ve yorum kategorilerinde ele alınıyor. Bu durumda online pazarlama açısından bakıldığında ilgi ve duygusal etkileşimin daha fazla kişisel tecrübe imkanına sahip, sosyal ağlarda öne çıktığı, fakat bunların daha hızlı tüketildiği, hafızada yer etme özelliğinin ise yoğun bilgi içeren haber kaynaklarında yüksek olduğu sonucuna varılabilir. Raporda öne çıkan diğer sonuçlardan bazıları ise şun-lardır; Premium olarak kabul edilen siteler her üç ölçümde de ortalama sitelerden daha yük-sek geri dönüşlere yol açıyorlar. Araştırmada cinsiyet farklılıkları çok sınırlı alanlarda kayda değer sonuç değişikliklerine yol açmış durumda. Örneğin erkekler Facebook’u kadınlara oranla daha fazla “benim için” yani kişisel tecrübe olarak algılarlarken, kadınlar Yahoo’yu erkeklere oranla daha fazla bağlantı ve tavsiye kaynağı olarak kabul ediyorlar (http://www.webrazzi.com/2011/12/09/facebook-beyin-dalgalarini-olctugu-pazarlama-arastirmasi/).

4

Resim 4.5

Beyin Dalgaları Analizi


Ses Tonu AnaliziBelirli bir uyarıcıya karşı kişinin konuşma yapısının analiz edilmesidir. Diyelim ki kişiye bir TV reklamı izlettiriyorsunuz. Reklamı izledikten sonra izleyiciye beğenip beğenme-diği, inandırıcılığı vb. hakkında sorular soruyorsunuz. Hem kişinin söylediklerini hem de cevaplarını sözle nasıl ifade ettiğini kayda geçiyorsunuz. Bu analiz ile cevapların ses karakteristikleri analiz edilir.


Özetİletişim kavramı, disiplinlerarası bir kavramdır. İletişimi sosyolojiden, psikolojiden, tarihten, antropolojiden ve görsel sanatlardan ayrı düşünmek mümkün değildir. Bu nedenle iletişim araştırmaları da her zaman için disiplinlerarası bir yaklaşım ile çalışır. İletişimde araştırma, iletişim yönetiminde karar alma süre-cinde gerekli olan bilgileri sistematik ve objektif olarak sunan ve geliştiren yaklaşımlar bütünüdür. İletişimin farklı disiplin-ler ile çalışabilmesi, iletişim araştırmalarında da çeşitliliğe yol açmaktadır. İletişimde kullanılan pek çok araştırma türü bulunmaktadır. Bu araştırmalar arasında, Reklam Mecrası Araştırmaları, Te-levizyon İzleme Araştırmaları, Radyo Dinleme Araştırması, Outdoor Reklam Kanalları Etkinlik Araştırması, Ön-Test (Pre-Test) Araştırması, Son-Test (Post-Test) Araştırması, Reklam İzleme Araştırması (AD Tracking), Ürün İsmi Araş-tırması, Reklam Bilinirliğinin Ölçülmesi, Reklama Yönelik Tutum Araştırması, Reklam İlginliğinin Ölçülmesi, Algısal Haritalama, Tek Yönlü Ayna Yöntemi, Gizli Müşteri Araş-tırması, Niteliksel Araştırma Örnekleri, Fizyolojik Araştır-malar, Müşteri Memnuniyeti Araştırması, Müşteri Sadakati Araştırması olarak sayılabilir.

İletişimde kullanılan araştırmalar niceliksel ve niteliksel araş-tırma yöntemlerinden faydalanmaktadır. Bu araştırmaların bazıları psikolojide kullanılan yöntemlerden yararlanmakta-dır. Bazıları ise anket, görüşme, deney ve gözlem gibi çeşitli veri toplama yöntemleri sayesinde çözümlenir. Çözümleme konusunda istatistik bize yardımcı olmaktadır.İletişim araştırmaları hedef kitle hakkında bilgiye ulaşmak, tüketiciyi tanımak, beklentilerini öğrenmek, reklamlara/kampanyalara yönelik tutum ve davranışlarını belirlemek mümkündür. Sadık müşterilerin özelliklerini, müşteri sada-katin de ürüne yönelik olarak tüketicilerin beklentilerinin ne olduğu konusunda bizi aydınlatır. Ürünün tüketici gözünde-ki imajı, ürün ya da hizmetin kalitesinin değerlendirilmesini sağlar. Ayrıca bu araştırmalar, rakiplerin tüketici zihninde-ki algısını, rakiplere göre olumlu/olumsuz yanların ortaya konmasına fırsat verir. Ürün ismi konusunda bilgiler sunar. Tüketicinin reklamı beğenip beğenmediğini, reklamın satın alma gücüne etkisini, reklam mesajının algı düzeyini ölçmek mümkündür. Ayrıca yapılan iletişim araştırmaları ile tüketi-cinin medya alışkanlıklarını ortaya çıkarılır


Kendimizi Sınayalım1. Bireyler üzerinde toplumsal şartların nasıl etki yaptığını inceleyen bilim dalı hangisidir?

a. Sosyolojib. Antropolojic. Sosyol Psikolojid. Psikolojie. Ekonomi

2. Radyo dinleme araştırmalarında hangi yöntem en sık kullanılan yöntemdir?

a. Kişi ölçer yöntemib. Günlük yöntemic. Grup ölçer yöntemid. Panel ölçer yöntemie. Toplum ölçer yöntemi

3. Reklam izleme araştırmalarında aşağıdaki bilgilerden hangisini direkt olarak elde etmek mümkün değildir?

a. Reklam mesajının aktarılıp aktarılmadığınıb. Reklamın hatırlanma düzeyinic. Reklamın satın almada etkili olup olmadığınıd. Ürünün markaya etkisini e. Rakip firmaların reklamlarının etkisini

4. Otobüs duraklarında gördüğümüz reklamların etkinliği-nin ölçülmesi hangi araştırma türünde gerçekleştirilir?

a. Reklam ilginliği araştırmasıb. Ön-test araştırmasıc. Basın araştırmasıd. Müşteri araştırmasıe. Açıkhava reklam araştırması

5. Ürün ismi belirleme araştırmalarında en çok kullanılan yöntem aşağıdakilerden hangisidir?

a. Deneyb. Derinlemesine görüşme c. Gözlemd. Beyin fırtınasıe. İkincil veriler

6. Son-Test araştırmalarında aşağıdakilerden hangisi ince-lenmez?

a. Reklamdan yada markadan hoşlanmab. Reklama karşı tutumlarc. Reklamda revize edilecek unsurları belirleme d. Reklamın hissettirdiklerie. Markaya karşı tutum

7. Markaların, harita üzerindeki göreli konumları ve öl-çümlerini göstererek eyleme yönlendirebilen araştırma aşa-ğıdakilerden hangisidir?

a. Semantik Farklılıklar Ölçeğib. Algısal Haritalamac. Beyin Fırtınasıd. Likert Ölçeke. Deney tasarımı

8. Aşağıdakilerden hangisi gizli müşteri araştırmasının fay-dalarından değildir?

a. Müşteri memnuniyetinde artış sağlama b. Çalışanların performansında artış sağlamac. Rakip işletmenin gelişim sürecini incelemed. Fiyat kontrolü yapmae. Müşteriye verilen önemin artması

9. Duygu ve stres düzeyindeki değişimleri ve heyecanı ölç-meye yarayan yöntem aşağıdakilerden hangisidir?

a. Galvanik Deri Tepkisi b. Beyin Dalgaları Analizi c. Ses tonu analizi d. Göz Hareketlerini İzleme Analizie. Duygusal Tepkimeler Analizi

10. Aşağıdakilerden hangisi niteliksel yöntemlerde kullanı-lan projektif tekniklerden değildir?

a. Rol Oyunub. Kolajc. Fotoseçmed. Fokus grupe. Kişileştirme


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı1. c Yanıtınız yanlış ise “İletişimde Araştırmanın Öne-

mi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.2. b Yanıtınız yanlış ise “Radyo Dinleme Araştırmaları”

başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.3. d Yanıtınız yanlış ise “Reklam İzleme Araştırması”

başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.4. e Yanıtınız yanlış ise “Açıkhava Reklam Kanalları Et-

kinlik Araştırması” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yanıtınız yanlış ise “Ürün İsmi Belirleme Araştırma-sı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yanıtınız yanlış ise “Son-Test Araştırmaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yanıtınız yanlış ise “Algısal Haritalama” başlıklı ko-nuyu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yanıtınız yanlış ise “Gizli Müşteri Araştırması” baş-lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yanıtınız yanlış ise “Galvanik Deri Tepkisi Analizi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yanıtınız yanlış ise “Marka Araştırmalarında Kulla-nılan Niteliksel Araştırma Yaklaşımları” başlıklı ko-nuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1İnsanların arasındaki ekonomik, sosyo-kültürel değişimlerin hızlanması, bilgi akışının ve teknolojinin çok dinamik bir hal alması ulusal ve uluslararası pazarlarda önemli değişimlere sebep olmaktadır. Etkili, verimli ve doğru kararlar alabilmek için araştırma yapmak artık keyfi bir araç değil zorunlu bir araç olmaktadır. İletişim araştırmaları bu değişimlerden et-kilenerek, psikoloji, sosyoloji, ekonomi, finans, pazarlama, istatistik vb. farklı bilim dalları ile birlikte yürütülmesi gere-ken disiplinlerarası bir yaklaşım ile çalışmak durumundadır

Sıra Sizde 2Reklamın yayınlandığı süre içinde, reklamın etkinliğinin, markanın hatırlanması ve diğer değişkenler üzerindeki etki-sinin ölçülmesi reklam izleme araştırması ile yapılır.

Sıra Sizde 3Algısal haritalama da nitelik temelli ve nitelik temelli olma-yan iki yaklaşım söz konusudur. Nitelik temelli yaklaşımlar, markanın pek çok sayıda belirli niteliğinin cevaplayıcı tara-fından değerlendirilmesini sağlayarak, marka ya da ürünler arasındaki farkı anlamak, bu özelliklerin tüketicinin algısını nasıl etkilediğini değerlendirmek için kullanılırlar. Nitelik temelli olmayan yaklaşımlar, niteliklerden ziyade cevaplayı-cının marka hakkındaki benzer terimlere ya da tercihlerine dayanır.

Sıra Sizde 4İletişim araştırmalarında kullanılan fizyolojik araştırmalar; Göz izleme yöntemi, galvanik deri tepkisi, beyin dalgaları analizi ve ses tonu analizidir.


Yararlanılan KaynaklarGegez, A.E, (2010). Pazarlama Araştırmaları, İstanbul: Beta

Basım A.Ş. Geray, H. (2006). Toplumsal Araştırmalarda Nicel ve Nitel

Yöntemlere Giriş, Ankara:Siyasal Yayınevi.Gunter, B. (2002). A Handbook of Media and

Communication Research Qualitative and Quantitative Methodologies, USA:Roudledge.

Hochking ve diğerleri. (2003). Communication Research, USA: Addison-Wesley Educational Publishers Inc.

İslamoğlu, A.H. ve Altunışık, R. (2003). Tüketici Davranış-ları, İstanbul: Beta Basım A.Ş.

Seybold ve diğerleri (2001) Müşteri.Com İnternette Daha Karlı Bir İş Stratejisi Nasıl Yaratılır?, İstanbul:Epsilon Yayınları.

Zaltman,G.(2003). Tüketici Nasıl Düşünür? İstanbul: Me-diaCat Yayınları.

5

İletişim Araştırmalarıİletişim AraştırmalarındaNicel Yöntemler

• GİRİŞ• NİCELARAŞTIRMANIN

ÖZELLİKLERİ• NİCELARAŞTIRMANINAŞAMALARI


AmaçlarımızBu üniteyi tamamladıktan sonra;Temel kavramları tanımlayabilecek,Araştırmanın aşamalarını özetleyebilecek,Sorun belirleme ve tanımlama ölçütlerini açıklayabilecek,Araştırma amaçlarını soru ya da denence olarak belirleyebilecek,Evren ve örneklem ilişkisini tartışabilecek,Veri toplama araçlarını ve özelliklerini açıklayabilecek,Veri çözümleme tekniklerini belirtebilecek,Araştırma raporunun öğelerini açıklayabilecekbilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

• AraştırmaSorunu• Denence• Geçerlik• Güvenirlik• Değişken

• AraştırmaModeli• Evren• Örneklem• VeriToplamaAracı• VeriÇözümlemeTekniği

İçindekiler

GİRİŞİletişim; özünde felsefe, psikoloji, sosyoloji, antropoloji, ekonomi, dilbilim vb. bilim dal-larından tümüyle bağımsız değildir. İletişim araştırmalarında kullanılan yöntemler de be-lirtilen alanlarda geçerli olan araştırma yöntemleri ile büyük ölçüde benzerlik göstermek-tedir (Erdoğan, 2005, s.264). Öteki bilim dallarıyla paylaştığı ortak yönler iletişim alanını zenginleştirmekle birlikte, söz konusu alanlardaki uygulamaların iyice anlaşılmadan ya da iletişim alanına uyarlanmadan kabul edilmesi araştırmalarda çeşitli sorunlara yol aç-maktadır.

İletişim araştırmalarında karşılaşılan temel sorunlardan bazıları şöyle özetlenebilir: Sorunun bütün yönleriyle ve net biçimde ortaya konulamaması, soruna ilişkin kuramsal temelin yeterince oluşturulamaması, araştırma sınırlarının belirgin biçimde çizilememesi, içerik açısından benzer araştırmaların yapılması, amaca ulaşmada uygun modellerin işe koşulamaması, örneklem yetersizliği ya da uygunsuzluğu, geçerli ve güvenilir araçlarla veri toplanmaması, verilerin yanlış çözümlenmesi ve sonuçları yorumlarken alanyazın bağlamında yapılan tartışmanın eksik olması. Kuşkusuz, bu sorunların tüm iletişim araş-tırmalarında gözlendiği söylenemez ama özelle nicel yöntemler açısından bakıldığında iletişim araştırmalarında bu tür sorunların yoğunluğu dikkati çekmektedir.

Belirtmek gerekir ki, alandaki araştırmaların bilimsel ölçütleri karşılayamaması, görece bağımsız bir iletişim alanının gelişimine de engel olmaktadır ya da bu süreci yavaşlatmak-tadır. İletişim alanı, bilimsel araştırmanın ve onun gereklerinin tam anlamıyla kavranarak işe koşulması durumunda bağımsız bir bilim dalı olarak hak ettiği yere ulaşabilecektir. Bu süreçte özellikle nicel araştırmaların önemli bir rolü olduğunu kabul etmek gerekir.

Nicel araştırmaları tam olarak anlayabilmek ve doğru biçimde gerçekleştirebilmek için temel nitelikli bazı kavramlara açıklık kazandırmak yararlı olacaktır. Nicel araştırmadan ne anlamak gerektiğini, bu araştırmaların tasarımının nasıl yapılacağını, uygulamanın nasıl yürütüleceğini ve söz konusu çalışmaları değerlendirirken nelere dikkat etmek ge-rektiğini anlamada bu kavramlara ilişkin açıklamalar yol gösterici bir işlev üstlenecektir.

Bilim Bilim en genel tanımıyla “gerçeğin görgül, sistematik ve nesnel yollarla araştırılması ve araştırmaların sonucunda ulaşılmış olan düzenli bilgiler bütünü” olarak görülebilir. Elbet-te gerçeği arayan başka uğraşlar ve alanlar da vardır. Üstelik onlar da kendi içinde düzen-lilik gösteren bilgiler üretirler. Ancak düzenliliğe sahip her türlü bilgi bilimsel bilgi olarak kabul edilemez. Bilginin bilimsel olarak kabul edilebilmesi için görgül (empiric) ve nesnel

İletişim Araştırmalarında Nicel Yöntemler


(objective) olması önemlidir. Görgüllük, duyular aracılığıyla gözlemlenebilir kanıtlar içer-meyi, nesnellik ise gözlemlerin yansız ve herkese açık olmasını anlatmaktadır. Başka bir deyişle, bilimsel bilgide önemli olan boyut ya da temel alınan ölçüt, hem bilgiyi elde etme yolunun hem de üretilen bilginin kendisinin geçerli ve güvenilir olmasıdır.

Bilimin ne olduğu ve nasıl yapılması gerektiği konusunda birbirinden farklı görüşler bulunmaktadır. Dahası, bu görüşler belirli felsefeleri ve ideolojileri yansıtmaktadır. Bunun doğal sonucu olarak da bilimin özü ve özellikleri konusundaki açıklamalar farklılık gös-termektedir. Kimi yazarlar bilimin olgulardan hareketle kesin doğruları ortaya çıkarması gerektiğini ileri sürerken, kimileri de bilimin değerlerden bağımsız yapılamayacağını ve doğrunun yoruma bağlı olduğunu savunmaktadırlar. Kuşkusuz, farklı bilimsel görüşlerin kendilerine göre daha uygun bulduğu bazı yöntemler vardır. İletişim alanı da bu çeşitlilik-ten etkilenmekte ve yapılan araştırmalar bu durumu yansıtmaktadır.

Bilimsel YöntemBilimsel yöntem özünde bir sorun çözme yoludur. İnsanlığın karşılaştığı sorunlara çözüm üretme konusunda bugüne değin çok farklı yollar izlediği bilinmektedir. Doğaüstü güçlere inanmak, kişisel deneyimlerden yararlanmak, sezgileri dikkate almak, otoritelere başvur-mak ve akıl yürütmek bunların bazılarıdır. Elbette her sorun çözme yolunun kendine göre olumlu ve olumsuz yönleri vardır. Örneğin, deprem ya da ölüm gibi sorunlar karşısında dinsel inançlar belki insanları rahatlatabilir ama aynı inançlar insanları sorunların gerçek nedenlerini araştırmaktan da alıkoyabilir. Benzer biçimde, hukuk ile ilgili bir sorun ya-şadığımızda hakkımızı aramak için belki yargıya başvurabiliriz fakat otorite olarak kabul ettiğimiz yargının her zaman tam bir adalet dağıttığını kimse söyleyemez. Dolayısıyla, daha sağlam bir sorun çözme yoluna gereksinim vardır.

Bilimsel yöntem insanların bugüne kadar bulduğu en güçlü sorun çözme yoludur. Da-hası, bilim ancak bilimsel yöntemler kadar ilerleme gösterebilir çünkü bilimsel araştır-manın temelinde bilimsel yöntem yatmaktadır. Özellikle nicel araştırmalarda kullanıldığı şekliyle bilimsel yöntem; araştırılacak sorunun tanımlanması, olası çözüme ilişkin denen-celer geliştirilmesi, gerekli verilerin toplanması, denencelerin test edilmesi ve sonuçların raporlaştırılmasına dayalı oldukça sistematik bir süreci temel almaktadır. Bu da bir araş-tırma yapmak demektir.

Bilimsel yöntemin özü birçok bilimsel çalışmada aynı olmakla birlikte yöntemi oluş-turan alt boyutlar alanlara göre farklılık gösterebilmektedir. Daha doğrusu, bazı yön-temsel tercihler belirli alanlarda daha sık kullanılmakta, başka alanlarda ise daha farklı tercihler yapılmaktadır. Örneğin, uluslararası ilişkiler alanında belge tarama baskın bir veri toplama tekniği iken belki kamu yönetimi alanında odak küme tartışması daha yay-gın kullanılabilmektedir. Aynı şekilde, ekonomi araştırmalarında tabakalı örneklem sık-ça kullanılırken işletme alanındaki araştırmalarda sistematik örnekleme daha çok tercih edilebilmektedir. İletişim bilimleri, değişik yöntemsel tercihlerin yapılabilirliği açısından çok uygun bir alandır. İletişim araştırmalarında kullanılan yöntemlerin çoğunun başka alanlarda geliştirilmiş yöntemler olması bu çeşitlenmede önemli bir rol oynamaktadır.

Bilimsel yöntem konusunda neden farklı paradigmalar vardır?

Bilimsel AraştırmaBilimsel araştırma, kuramsal ya da uygulamalı bir soruna etkin çözümler üretmek için bilimsel yöntemin işe koşulmasıdır. Şöyle de söylenebilir: Bilimsel araştırma aslında bi-limsel sorun çözme çabasının somutlaşmasıdır; bir anlamda bilimin süreç boyutudur. Bu süreç, entelektüel açıdan rahatsızlık yaratan ve çözüm gerektiren bir güçlüğün sezilmesiy-

1

5. Ünite - İletişim Araştırmalarında Nicel Yöntemler 91

le başlar ve o güçlüğün olası çözümüne ilişkin bir raporun ortaya çıkarılmasıyla son bulur. Bilimsel araştırma, açık ve saydam bir raporlama olmadan tamamlanmış sayılmaz.

Bütün bilimsel araştırmalar bilimsel bilginin elde edilmesini amaçlamaktadır. Bunun için yöntemli bir çaba ortaya konulmaktadır (Karasar, 2007; Sencer, 1989). Aslında araş-tırma yöntembilimi ortak bir dildir, dünyanın her yerinde araştırma yapmak kadar yapı-lan bir araştırmadan yeterince yararlanabilmek için de bu dili iyi bilmek gerekmektedir.

Bilimsel araştırmaların bir bölümü doğrudan kuram geliştirmeye dönüktür, bunlara temel araştırmalar denir. Bazı bilimsel araştırmalar ise uygulamaları iyileştirmeye yönelik-tir, bunlara da uygulamalı araştırmalar adı verilir. İletişim araştırmaları her iki kategoride de yapılabilir. Örneğin, günümüzde görece yeni sayılan sanal iletişim konusunda özgün nitelikli bakış açıları geliştirmeyi amaçlayan temel araştırmalar yapılabileceği gibi, belirli reklam türlerinin yarattığı etkiyi uygulamalı araştırmalarla inceleyerek sektörde daha iş-levsel reklam kampanyalarının nasıl yürütülebileceği de araştırılabilir.

Nicel Araştırma YöntemiNicel araştırma, gerçeğin sayısal olarak ifade edilen kanıtlara dayalı biçimde ve kişisel yanlılıktan kaçınan bir tutumla incelenmesini ilke edinen olgucu bilim anlayışının ürünü-dür. İster doğa bilimlerinde ister toplum bilimlerinde olsun, nicel araştırmacılar araştırma konularına fiziksel bir gerçekliği araştırır gibi yaklaşmak zorundadırlar. Bu düşüncede gerçek araştırmacıdan bağımsız olarak vardır, araştırmacıya düşen görev onu bulup açık-lamaktır. Araştırmacı olayların dışında kalarak veri toplamak ve topladığı verileri uygun istatistiksel tekniklerle çözümledikten sonra yorumlamak durumundadır. Kabul etmek gerekir ki, toplum bilimlerinde bunu başarmak her zaman kolay değildir çünkü toplumsal gerçekliğin birçok yönü fiziksel gerçeklikten farklıdır.

İletişim alanı, sosyal bilimler ya da toplum bilimleri alanında sayılmaktadır. Genel an-lamda doğa bilimleri doğanın bir parçası olan nesnelere ve nesnelerin arasındaki ilişkilere, toplum bilimleri de toplumun bir üyesi olarak insana ve insanların arasındaki ilişkilere odaklanmaktadır (Sencer, 1989, s.2). Bu açıdan bakıldığında, iletişim alanını toplum bi-limleri kapsamında ele almakta ve araştırma yaparken toplum bilimlerinde geçerli olan yöntemleri kullanmakta bir sakınca yoktur.

İletişim araştırmalarında yararlanılabilecek paradigmalardan biri olan nicel araştırma anlayışının özünde pozitivizm (olguculuk) yatmaktadır. Sosyolog Auguste Comte tarafın-dan geliştirilen pozitivizm, felsefedeki realizm ve idealizm çatışmasında realizm yanında yer almaktadır. Realizm; bilginin ve gerçekliğin insan zihninden bağımsız biçimde var olduğunu, idealizm ise bilginin zihinde olduğunu ve düşünme yoluyla elde edilebilece-ğini ileri sürmektedir. Başka bir deyişle, pozitivist bilgi kuramında bilgi dışarıdaki mad-di ortamdadır; bu bilgiler görgül yollarla yani duyularla, gözlemlerle, deneylerle, nesnel biçimde ve ölçülerek elde edilebilir. Maddi evrendeki her şey belirli bir sistem içerisinde, mekanik doğa yasaları doğrultusunda, gerçekleşmekte olup bilim bu yasaları ve sistemin parçaları arasındaki olası ilişkileri ortaya çıkarmaktadır.

Bilimsel paradigma kavramı, koruyucu tutumlardan ve değerlerden beslenen uzun dönemli ve belirli bir düşünsel çerçeve anlamına gelmektedir.

Pozitivizm, doğa bilimlerinde kullanılan araştırma yaklaşım ve yöntemlerinin top-lum bilimlerinde de kullanılabileceğini savunmaktadır. Daha doğrusu, pozitivizmde bi-lim anlayışı tektir ve hem doğa bilimlerinde hem de toplum bilimlerinde aynı şekilde uygulanmalıdır. Pozitivizm gerçeğin kesinlik taşıdığı, bireyin dışında bulunduğu, uygun yöntemlerle ölçülebileceği, sayılarla ifade edilebileceği ve yanlılıktan arınmış biçimde yo-


rumlanabileceği varsayımına dayanmaktadır. Zaten nicel kavramı, miktarı ölçülebilir ya da sayılarla ifade edilebilir anlamına gelmektedir. Bunun altındaki temel düşünce şudur: “Herhangi bir şey doğada ya da toplumda varsa bunun bir miktarı vardır, bir şeyin miktarı varsa o şey ölçülebilir, bir şey ölçülebiliyorsa ölçüm sonuçları sayılarla ifade edilebilir.” Örneğin, eğer bir iletişim araştırmasında belirli bir kuruma ilişkin algılar üzerinde çalışı-lıyorsa, kurumsal algının yönü ve miktarı uygun ölçekler kullanılarak belirlenebilir.

Pozitivizmde önbilgi ve gözlemlere dayanarak denenceler oluşturur ve toplanan veri-lerle bu denenceler test edilir. Ulaşılan sonucun tesadüfen ortaya çıkmaması için istatis-tiksel anlamlılık testleri yapılır. Sonuçta denencelerin her biri kabul ya da ret edilir. Tüm bu süreçlerde değişkenlerin sayısal olarak sınıflandırılması ve ölçülmesi önemlidir. Bu yönüyle bakıldığında, pozitivizmin genel anlamdaki tümdengelimci bakış açısı nicel araş-tırma söz konusu olunca hem tümdengelimi hem de tümevarımı içermektedir. Araştırma sorununa ilişkin denencenin oluşturulması ve sınanarak sonuca ulaşılması tümevarım, denencenin var olan kuramlardan kaynaklanması ve geçici de olsa doğru kabul edilmesi ise tümdengelim yaklaşımıdır (Karasar, 2007). Ancak nicel araştırmalarda genelde tüm-dengelim yaklaşımının ağırlıklı olduğu söylenebilir.

Son yıllarda gittikçe yaygınlaşan eleştirel yaklaşımlar bir yana bırakılırsa, tarihsel ola-rak iletişim araştırmalarında pozitivist paradigmanın temel alındığı görülmektedir (Yayla-gül, 2006). Bu paradigmaya dayalı ilk iletişim araştırmaları etki-tepki ve matematiksel bir yapıya dayanan çizgisel iletişim süreci hakkındaki çalışmalar olarak gösterilebilir. Daha sonraki dönemlerde özellikle sosyoloji ve psikoloji alanındaki gelişmelerle birlikte kanı önderliği, psikolojik denge, etkileşim, medyada şiddet, propaganda, kimlik ve yapı gibi kavramlar ele alınmıştır (Erdoğan & Alemdar, 2005). Bu paradigmaya dayalı araştırmalar halen önemli görülmekte, yaygın olarak yapılmakta ve tümüyle nicel çalışmalar olarak ya da karma paradigmaya dayalı çalışmaların içinde nicel boyut olarak sürdürülmektedir.

Buna karşılık, pozitivist araştırmaların ilgilenmediği konular eleştirel yaklaşımlara dayalı olarak araştırılmaktadır. Eleştirel araştırmalar özellikle hegemonik ilişkiler, yapı-salcılık, ekonomi-politik, kültürel incelemeler, toplumsal/siyasal çatışmalar, sınıf farklı-lıkları, ekonomik dengesizlikler, yeni iletişim teknolojilerinin topluma etkileri ve kamusal söylem gibi konularda yoğunlaşmaktadır (Althusser, 2006; Habermas, 2005; Oskay, 2000).

NİCEL ARAŞTIRMANIN ÖZELLİKLERİNicel araştırmalar bilinmeyeni bulup ortaya koymayı, bilineni daha iyi açıklamayı ve gele-ceğe ilişkin kestirimlerde bulunmayı olanaklı kılar. Nicel araştırmalarda bilginin işlenme-sinin genelde keşfedici (exploratory), betimleyici (descriptive) ve açıklayıcı (explanatory) düzeylerde olabileceği belirtilmektedir (Arı, Armutlu, Tosunoğlu, & Toy, 2009).

Keşfedici araştırmalara bazen “açımlayıcı araştırmalar” da denilmektedir. Bu tür araş-tırmalarda temel amaç var olan sorunun ve bu soruna ilişkin değişkenlerin net olarak ortaya konulmasıdır. Özellikle araştırmada ele alınan sorunun yeni olduğu ya da yeterince belirgin olmadığı durumlarda temel bilgileri toplayabilmek için keşfedici araştırmalardan yararlanılmaktadır. Bu yaklaşım, nitel araştırmalarda da kullanılmaktadır.

Betimleyici araştırmalarda var olan bir durumun ya da olgunun tanımlanması amaç-lanmaktadır. Bu kategorideki araştırmalar keşfedici araştırmalara benzemekle birlikte, özellikle araştırma sorununun ve değişkenlerin daha net tanımlandığı ya da izlenen yön-temin daha belirgin olduğu durumlarda betimleyici araştırmaları tercih etme yönünde bir eğilim vardır.

Açıklayıcı araştırmalar genelde etki-tepki ilişkileri ya da neden-sonuç bağlantılarını araştırmaktadır. Çoğu zaman deneysel ya da yarı-deneysel modeller kullanılarak gerçek-leştirilen bu tür araştırmalarda bağımsız değişken olarak adlandırılan öğedeki değişimin,


bağımlı değişken üzerinde bir etki/değişim yaratması beklenmektedir. Bu tür araştırma-larda iki değişken arasındaki ilişkinin türü, yönü, düzeyi ve şiddetini açıklama çabası ön plandadır.

Araştırmacı değişkenlerin belirginliğine ve araştırmak istediği ilişki türüne göre amacını keşfetme, betimleme ve açıklama olarak belirleyebilir.

Hangi amaçla yapılırsa yapılsın, tüm nicel araştırmalarda geçerli olan bazı özellikler vardır. Temelde olgucu bilim anlayışından kaynaklanan bu özellikleri aşağıdaki gibi özet-lemek olanaklıdır (Şimşek, 2012a):

Nicel araştırmanın temelinde pozitivist düşünce yatar. Pozitivist düşünce, doğa bi-limlerinde kullanılan yöntemlerin sosyal bilimlerde de kullanılmasını öngörür. Bilimin temel amacı, doğadaki ya da toplumdaki düzenlilikleri ifade eden yasaları ortaya çıkar-maktır. Bu nedenle, nesnellik önemlidir. Eğer iletişim bir bilim olarak kabul ediliyorsa, bu alanın kendine özgü yasaları, evrensel düzeyde geçerli sayılan yöntemler kullanılarak ortaya çıkarılabilmelidir. Öznel ya da kişisel yorumlarla bilim yapılamaz.

Nicel araştırmanın nesnesi olgulardır. Bu anlayışa göre fiziksel bir gerçekliği araş-tırmak ile toplumsal bir gerçekliği araştırmak arasında olgusallık yönünden fark yoktur. Bilimsel veriler geçerli ve güvenilir yollarla toplandığında ortaya çıkacak sonuçlar aynı olacaktır çünkü bilimsel gerçek kişilerden bağımsızdır. Nicel araştırmalar duygusal değer-lendirmeleri değil görgül verileri kullanır. Bilimselliğin temel dayanağı, gerçeğin sayısal olarak ölçülebilmesidir. Sayısallık içermeyen gerçeklik tanımlamaları özünde idealizme dayanır ve metafizik açıklamalar içerir, oysa bilimde metafiziğe yer yoktur.

Nicel araştırmada gerçeklik bireyin dışındaki maddi ortamdadır. Pozitivizm, nesnel gerçeğin bireyin dışında olduğunu ileri sürmektedir. Birey bu gerçekliğin bir parçası ol-madığı için araştırmacı da olayların dışında kalmalıdır. Tıpkı doğal olayların incelenme-sinde olduğu gibi araştırma yapan bireyin bu sürece ve sisteme etkisi söz konusu olamaz. Eğer araştırmacı kişisel duygu, algı, düşünce, yorum ve izlenimlerini veri olarak sunma-ya çalışırsa orada nesnellik yitirilmiş demektir. Güvenilirliğini korumak için araştırmacı, yaptığı çalışmanın tüm aşamalarında yansızlığa özen göstermeli araştırmaya etki edebile-cek davranışlardan kaçınmalıdır.

Nicel araştırma değerlerden bağımsızdır. Nicel araştırmanın temel koşullarından biri, araştırmanın görgül yöntemlerle yapılmasıdır. İşin içine değerler girdiğinde yorumlar da gerçeğin bir parçası olarak sunulacaktır. Oysa bilimsel olduğu öne sürülen her araştırma dışsal olguları yansıtan kanıtlar içermelidir. Üstelik bu kanıtlar tartışılabilir şeyler olma-malıdır. Bunun da güvencesi duyulara dayalı somut veriler toplamaktır. Tersi durumda herkese göre farklılaşan bir gerçek ortaya çıkar ki buna bilim demek güçleşir. Nitekim gör-gül yöntemlere dayalı araştırmalarda neden-sonuç ilişkilerinin açıklanması daha kolaydır.

Nicel araştırma genellikle tümdengelimci bir yaklaşım izler. Nicel araştırmacılar genellikle alanyazında var olan bilgi birikimine dayanarak çeşitli denenceler geliştirir ve topladıkları verilerle bunları test ederler. Sonuçta söz konusu denenceler kabul edilir ya da ret edilir. Alandaki kuramlardan hareketle geliştirilen denenceler, genelde değişkenler arasındaki ilişkileri sorgular. Bu anlamda bilimin birikimliliği büyük önem taşır. Bilgi ta-banı geniş olan bilim dallarında denence üretmek daha kolaydır. Dolayısıyla, test edilen denence sayısına bağlı olarak birçok konu netlik kazanmıştır. Buna karşılık, yeni bilim dallarında kuramsal temel yetersiz olduğu için denence üretmekte sıkıntı yaşanmaktadır. İletişim de içinde olmak üzere, bazı bilim alanlarının bilimselleşme ölçütü açısından ye-tersiz kalmasının bir nedeni de nicel araştırma sayısının azlığıdır.


Nicel araştırma indirgemecidir. Bu anlayışta bütün, kendini oluşturan daha küçük parçalara/birimlere ayrılarak incelenebilir. Özellikle toplum bilimlerinde olguların tama-mını çalışmak çoğu zaman güçtür, bu nedenle incelenecek olay kendi içinde parçalara ayrılır ve her parça ayrı bir araştırmanın konusu olur. Başka bir deyişle, olgunun tüm yönlerini bir araştırmada çalışmanın ya da sağlıklı ölçüm yapmanın olanaksız olduğu du-rumlarda, karmaşıklık derecesine bakılmadan, bütün kendi içinde ölçülebilir birimlere ayrılarak araştırılabilir (Kubalkova, Onuf & Kowert, 1998).

Nicel araştırma genellemelere ulaşmayı hedefler. Bu görüş, bilinmeyeni belirlemeyi ve bilinenlerden hareketle bilinmeyenler hakkında geçerli kestirimlerde bulunmayı ön-görür. Tekil olgular nicel araştırmalara pek konu olmaz. Burada kapsamlı ya da karmaşık gerçeğin daha küçük parçalar üzerinde yapılan çalışmalarla aydınlatılması amaçlanır. Be-lirlenen düzenliliklerden ya da ilişkilerden hareketle aynı sonuçların benzer koşullarda her zaman geçerli olacağı varsayılır. Bu amaçla nicel araştırma raporlarında hangi koşul-lar altında hangi sonuçların elde edildiği açıkça tanımlanır. Genellemelerde önemli olan benzerliklerdir.

Nicel araştırma başta belirlenen yönteme bağlı kalır. Yöntem, araştırmanın nasıl yapılacağına ilişkin bir kılavuz olarak tanımlanır ve nicel araştırmalarda planlanan yön-temin dışına pek çıkılmaz, en azından çıkmamaya özen gösterilir. Yöntemde araştırma modeli, evren ve örneklem, verilerin toplanması, verilerin çözümlenmesi ve yorumlan-ması gibi boyutlar yer alır. Bu boyutların her biri sistem bütünlüğü içinde tasarımlandığı için herhangi birinde yapılacak değişiklik çalışmanın tümünü farklılaştırabilir. Araştırma başladıktan sonra ortaya çıkacak yöntemsel sapmalar bilimselliği zedeleyeceğinden nicel araştırmalarda en çok dikkat gerektiren bölümün yöntem olduğu söylenebilir.

Nicel araştırmada sorun net olarak tanımlanmıştır. Nicel araştırma genellikle tüm-dengelimci bir yöntem izlediğinden ele alınan sorun bütünleştirme, sınırlandırma ve tanımlama (Karasar, 2007) aşamalarından geçirilerek açıkça ifade edilmelidir. Bütünleş-tirme, araştırılan sorunun ilişkili olduğu öteki bağlamlarla birlikte ele alınarak açıklanma-sıdır. Sınırlandırma, sorunun kavramsal çerçevedeki yerinin belirli bir kesit şeklinde gös-terilmesidir. Tanımlama ise araştırmanın odağı ve üzerine gideceği eksikliğin net olarak belirtilmesidir. Araştırma sorununun ve değişkenlerin başlangıçta belirlenerek alanyazın-la bütünleştirilmesi, tümdengelimin uygulanması bakımından da önemlidir.

Nicel araştırmada evreni temsil edecek bir örneklem alınır. Nicel araştırmalarda önce hakkında araştırma yapılan evren tanımlanır, sonra tanımlanan evreni temsil edecek bir örneklem seçilir. Örneklemin temsil gücünün yüksek olması örneklem ile evren arasın-daki uyumu yansıtır. Genel olarak örneklemden elde edilen verilerin evren için geçerli olabilmesi, örneklemin evreni doğru ve yeterli biçimde temsil etmesine bağlıdır. Bu ne-denle, nicel araştırmalarda örnekleme hatasının azaltılması ve daha güvenilir sonuçlara ulaşılması öngörülmektedir.

Nicel araştırmada sayısal veriler toplanır. Veriler niteliksel olduğu durumda bile sa-yısal olarak ölçülebilir birimlere dönüştürülmekte ve gruplandırılmaktadır. Nicel araştır-malarda sayılar çok önemlidir çünkü sayısal verilerin kesin sonuçlara ulaşmanın tek yolu olduğu düşüncesi egemendir. Tarihsel olarak da bilimde sayılarla ölçülemeyen ya da nicel olarak ifade edilemeyen olguların nesnelliği sorgulanmıştır. Günümüzdeki birçok iletişim araştırmasında bile hipotez testi yaptığını ileri süren ya da denencelerin doğrulandığı so-nucunu rapor eden birçok çalışma bulunmaktadır. Nicel araştırmanın temel ilkesi olarak uygun sayısal veriler olmadan hiçbir denence test edilemez.

Nicel araştırmada veriler çözümlenirken istatistiksel yöntemler kullanılır. Bunun amacı var olan durumu daha net olarak betimlemek ya da anlamlılık testlerinin sonucun-da hatalardan arınmış bulgulara ulaşabilmektir. Bu amaçla betimsel istatistik (frekans da-


ğılımı, yüzde, ortalama, standart sapma, genişlik vb.) ve yordamsal istatistik (korelasyon, çoklu regresyon, t-testi, varyans analizi, faktör analizi, yapısal eşitlik modeli vb.) kullanıl-maktadır. Dahası, nicel araştırmalarda veri toplama araçlarının geçerlik ve güvenirlik dü-zeyleri de rapor edilmelidir. Nicel araştırmaların belki de en önemli üstünlüğü güvenirlik yani ölçümler arasındaki tutarlılıktır.

Nicel araştırmada kesin olduğu varsayılan sonuçlara ulaşılır. Toplanan verilerin is-tatistiksel açıdan anlamlılığının sınanmasıyla elde edilen sonuçların kesin ve doğru ol-duğu kabul edilmektedir. İlke olarak, başka bir araştırmacı, benzer bir uygulamada aynı sonucu elde edebilmelidir. Bu, matematiksel bir denklemde bilinmeyenlerin yerine aynı rakamların konulmasıyla aynı sonuçların elde edilmesi mantığıyla benzerdir. Kuşkusuz, sonuçlar her zaman tümüyle aynı olamayacaktır. Bunun için de araştırmalarda belirli bir hata payı kabul edilir.

Nicel araştırma yinelenebilir. Nicel araştırmalarda olayların benzer koşullar altında belirli bir düzenlilik ve tutarlılık göstereceği varsayıldığından daha önce yapılan bir araş-tırmanın benzer bağlamlarda yeniden yapılabileceği düşünülür. Bu nedenle, bazen yeni bir örneklem alınarak, bazen değişkenlerde küçük bir değişikliğe gidilerek, bazen aynı yapıyı ölçen paralel nitelikli araçlar kullanarak, bazen de aynı deneklerden güncel veriler toplayarak daha önce yapılmış bir araştırma yinelenebilir; buna yineleme çalışması (rep-lication study) denir. Bunun altında yatan düşünce, bu tür araştırmalarda gözlemlenen olayların tutarlı olduğu, bağlama göre değişmediği ve benzer etkiler karşısında aynı so-nuçların oluşacağı görüşüdür.

Nicel araştırmada görece formal bir dil kullanılır. Araştırmacı kendini olabildiğince araştırma raporundaki anlatımın dışında tutar ve üçüncü tekil kişi dilini kullanır. Anla-tım, daha çok yöntem doğrultusunda şekillendirilir. Nicel araştırmacılar arasında bilimsel raporlama için uygun olduğu varsayılan ortak bir anlatım biçimi vardır. Tüm araştırmacı-lar bu dili zaman içinde iyice öğrenmek ve araştırma raporlarında doğru biçimde kullan-mak zorundadırlar. Araştırmacının kullandığı dil, onun bilimselliğe ilişkin tutumlarının da bir göstergesi olarak kabul edilir.

İletişim bir sosyal bilim olduğuna göre bu alanda pozitivist anlayışa dayalı nicel araştırma-lar yapmak olanaklı mıdır?

Kabul etmek gerekir ki, günümüzdeki birçok iletişim araştırması nicel yöntemlerin dayandığı temel ilke ve ölçütleri karşılamaktan uzaktır. Bunun için “iletişimin bir sosyal bilim olması ve ilgilendiği olayların doğası gereği nicel yöntemlerin uygun düşmediği” gerekçesi ileri sürülmektedir. Ancak sorunun asıl kaynağı, araştırma yöntembilimi ko-nusundaki yetersizlik ve sınırlı bilgiye dayalı yanlılıktır. Alandaki araştırmacıların nicel araştırma konusunda doğru tercihler yapabilmesine katkıda bulunmak amacıyla burada nicel araştırmanın temel aşamalarını açıklamak yararlı olacaktır.

NİCEL ARAŞTIRMANIN AŞAMALARIİletişim araştırmaları tür ve kapsam olarak farklı şekillerde olabilir. Tez, araştırma maka-lesi, bilimsel bildiri, teknik rapor, sektörel araştırma, proje önerisi, kampanya değerlen-dirme raporu vb. bunların başlıcalarıdır. Ancak bu araştırmaların amacı ya da niteliği ne olursa olsun, tümünde bazı öğeler bulunmak zorundadır. Sorunun tanımlanması, alan-yazın taraması, yöntem, bulgular ve öneriler bunların başlıcalarıdır. Kuşkusuz, bunların kendi içinde kırılımları da vardır. Örneğin, yöntemin içinde birçok alt boyut yer alır ve bunların her birine ilişkin ayrıntılı açıklamalar yapılır. Şimdi belirli bir sıraya bağlı kalarak nicel araştırmanın aşamalarını ve her aşamada neler yapıldığını açıklayalım.

2


Araştırma Sorununun Tanımlanması

Sorunu SeçmeHer bilimsel çalışma bir araştırma sorununun belirlenmesiyle başlar. Bilimsel araştırma-larda kullanıldığı anlamıyla sorun; “belirsizlik içeren, birden çok çözüm olasılığı bulunan ve merak uyandıran bir durum” olarak tanımlanabilir (Karasar, 2007). Kavramsal olarak “araştırma sorunu” çoğu zaman “araştırma konusu” ile karıştırılmaktadır. Araştırma ko-nusu genel olup belirgin ve araştırılabilir bir boyuta indirgenmedikçe sorun olarak kabul edilemez. Örneğin “iletişim çatışmaları” bireyin ilgisini çeken bir araştırma konusu olabi-lir. Ancak “örgütlerde iletişim çatışmalarına neden olan etmenlerin belirlenmesi” araştır-ma sorununu ortaya koymaktadır.

Araştırmanın ele alacağı özgül sorunu belirlemede çoğunlukla konuyla ilgili yaşanan sıkıntılardan yola çıkılır. Sorun araştırmacıda entelektüel açıdan belirli bir rahatsızlık ya-ratmış olmalıdır. Bu rahatsızlık kuramsal nitelikli olabileceği gibi uygulamalı bir boyutu da kapsayabilir. Tüm alanyazın tarandığında araştırmacının kafasındaki sorular yanıtlan-mamış olmalıdır ki, üzerinde çalışılacak gerçek bir sorunun varlığından söz edilebilsin. Başka bir deyişle, sorun belirsizlik içermektedir ve eldeki bilgilerle bu belirsizliği gider-mek olanaklı değildir. Bu yüzden, araştırmacı yeni bir araştırma yapmaya gereksinim duy-maktadır. Sorunun ne olduğuna ve nasıl çözülebileceğine odaklanmak, belki de araştırma sorununun belirlenmesindeki en önemli noktadır.

Nicel araştırmaların ele alacağı sorunlar bu araştırma paradigmasının ölçüt ve ilkelerine uygun olmalıdır.

Hemen her alanda yanıtı bilinmeyen ve çözümü merak edilen pek çok sorun vardır. Ancak bunların tümünün araştırma sorunu olarak tanımlanması olanaklı olmayabi-lir çünkü seçilen konunun araştırma sorunu olabilmesi için bazı ölçütlerin gözetilmesi gerekir. Örneğin, genç bir araştırmacı “iç savaş yaşayan bir ülkedeki çocuklar üzerinde savaşın bıraktığı izlerin onların günlük iletişimine nasıl yansıdığını ve bu yansımaların gelecekteki yaşamlarında kalıcı olup olmayacağını” merak edebilir. Ancak böyle bir konu-nun araştırılması sanıldığı kadar kolay değildir çünkü seçilen konu birçok açıdan nicel bir araştırmaya uygun görünmemektedir.

İletişim alanında nicel araştırma yapacak bir araştırmacı sorun seçerken nelere dikkat et-melidir?

Bir araştırma sorunu belirlenirken dikkate alınması gereken birçok ölçütten söz edi-lebilir. Bunların bazıları oldukça önemlidir ve araştırmacılar tarafından mutlaka dikkate alınır. Söz konusu ölçütleri kendi içinde genel ölçütler ve özel ölçütler olarak sınıflamak olanaklıdır. Genel ölçütler daha çok seçilen konuyla ilgili, özel ölçütler ise araştırmacıyla ilgilidir.

Genel ölçütler açısından bakıldığında seçilecek sorun önemli, güncel, özgün, çözülebilir ve etik kurallara uygun olmalıdır. Bunlarla ilişkili olarak Creswell (2008), araştırma sorunu-nun alanyazındaki bir boşluğu doldurması, geçmişte yapılan bir çalışmanın farklı bir örnek-leme uygulanması, önceden araştırılan bir konunun derinleştirilmesi ya da genişletilmesi ve şimdiye kadar göz ardı edilen konuların (sokakta yaşayan evsizler, Internet bağımlıları, cinsel şiddet mağdurları vb.) tartışılmasına olanak vermesi gerektiğini vurgulamaktadır.

Araştırma sorununun önemli ve araştırmaya değer olması gereklidir. Dünyada kim-senin işine yaramayan ve gerek araştırmacının gerekse başka bireylerin ilgisini çekmeyen

3


konularda yapılan araştırmalar kaynak savurganlığı olarak görülmekte hatta mizah konu-su yapılmaktadır.

Aynı şekilde, araştırma yapılan bilim dalıyla ilgili gündemdeki konular kapsamında bir sorun seçerek çalışmanın güncel olması sağlanmalıdır. Güncel araştırmaların işlev-selliği ve kullanışlılığı artar. Böylece, araştırma somut bir soruna çözüm sunarak katkı sağlamış olur.

Araştırma sorununun özgün olması da önemlidir. Konu alanıyla ilgili daha önceden çok sayıda çalışma olsa bile sorunun yeni bir boyutunun bulunması gerekmektedir. Bu-nun için çok araştırılmış konuları tekrar araştırmaktan kaçınmak ve yeni konulara yönel-mek işi kolaylaştırabilir. Konuya farklı bir bakış açısı getirmek de özgünlük sağlayacaktır.

Araştırma sorununu seçerken sorunun çözülebilirlik yönü de iyi düşünülmelidir. Hem kuramsal hem de uygulamalı araştırmalar mutlaka sorduğu sorulara yanıt üretmelidir. Örneğin, “Kültür ve İletişim” gibi bir araştırma başlığı ne sorunun tanımlanmasına ne de çözülebilirliğine katkı sağlamaktadır.

Genel ölçütler arasında etik kurallara uygunluk da bir başka ölçüttür. Amacı ne olur-sa olsun, hiçbir araştırma etik kuralları çiğneyerek yapılamaz. Bu nedenle, etik kurallar kapsamında araştırılabilecek bir sorun seçilmelidir. Bilim için de olsa hiç kimsenin baş-kalarına zarar verme ayrıcalığı düşünülemez; kaldı ki bilim kurumları bunları önleyici önlemleri zaten almıştır.

Özel ölçütler araştırmacının kendisi ya da koşullarıyla ilgilidir. Bunların başında araş-tırmacının alandaki birikimi, yöntemde yeterliği, veri toplama izni alabilmesi, konuya bi-reysel ilgisi ve sahip olduğu olanaklar özellikle önemlidir.

Araştırmacı, bizzat çalışma yapacağı alanda kuramsal açıdan yeterli birikime sahip olmalıdır ki, hem seçtiği sorunu derinlemesine kavrayabilsin hem de sorunla alandaki öteki konuların bağlantısını kurabilsin. Bunu sağlamanın en uygun yolu, araştırmanın yapılacağı alanda iyi bir eğitim almaktan geçer. Örneğin, halkla ilişkiler alanında yetişmiş bir kişinin işletmelerde eğitimle ilgili bir sorun seçerek araştırma yapması akılcı değildir.

Benzer şekilde araştırmacının araştırmada kullanacağı yöntem konusunda yeterli ol-ması beklenir. Uygun modele karar verebilmek, örneklem seçebilmek, veri toplama araç-larını geliştirebilmek, istatistiksel teknikler yardımıyla verileri çözümleyebilmek bunların yalnızca bazılarıdır. Örneğin, Yapısal Eşitlik Modeli kavramını başka kişilerden duymuş ama ne olduğunu bilmeyen bir araştırmacı bu modeli gereğince kullanamayacağı için bu yönde bir tercih yapmamalıdır.

Araştırmalarda veri toplama izni elde etmek çoğu zaman uzun ve yorucu bir çabayı gerektirmektedir, hatta bazen hiç olanaklı olmamaktadır. İzin konusu ülkelerin, kurumla-rın, bireylerin değer ve öncelikleriyle ilgilidir. Örneğin, “terör örgütlerinin iletişim yapısı” üzerinde bilimsel çalışma yapacak bir araştırmacıya devletin güvenlik birimleri izin ver-meyebilir. Benzer şekilde, cinsel tacize uğramış insanlar kendileriyle ilgili gerçeğin tümü-nü anlatmayabilir ya da gerçeği çarpıtarak doğru bilgilere ulaşmayı engelleyebilir. Önbilgi ve deneyimlerine dayanarak ilgili yerlerden gerekli veri toplama iznini alamayacağını gö-ren bir araştırmacı konuyu, örneklemi ya da veri toplama biçimini değiştirmelidir.

Özel ölçütler arasında belki kuramsal açıdan değil ama uygulama açısından önemli olan bir başka ölçüt konuya ilişkin sürdürülebilir bireysel ilgi olarak belirtilebilir. Birçok araştırmacı konuyu/sorunu seçtiğinde çok heyecan duyar ama işin içine girip güçlükleri yaşadıkça bu coşku giderek kaybolur. Bunu önlemek için araştırmacılar gerçekten önem-sedikleri ve birey olarak uzun süre ilgi duyabilecekleri bir sorun seçmelidirler. Örneğin, gündelik bir skandalın medyada işlenişini sorun olarak seçen bir araştırmacının konusu kısa süre sonra gündemden düşecek ve araştırmacının heyecanı da azalacaktır.


Son olarak, araştırmacının sahip olduğu olanaklar da sorun seçmede çok etkili olmak-tadır. Süre, bütçe, donanım, yazılım ve insan kaynağı gibi konular iyi düşünülerek hatta güvence altına alınarak sorun seçilmelidir. Örneğin, bitirme çalışması yapacak bir öğren-cinin en çok sekiz aylık bir zamanı vardır, dolayısıyla araştırılması iki yıl sürecek bir sorun seçmemelidir. Araştırma için gereksinim duyulan parasal ve teknolojik kaynaklar için de iyi bir ön inceleme yapmak gerekir ki çalışma başladıktan sonra kaynak yetersizliğinden yarım kalmasın.

Araştırma konusu bulmak özellikle henüz belli bir araştırma gündemi ya da çizgisi olmayan genç araştırmacıların çok zamanını almaktadır. Bu güçlüğü aşabilmek için araş-tırma sorununun belirlenmesinde aşağıdaki yaklaşımlar kullanılabilir:

• Sistematikbirokumaprogramıgerçekleştirmek• Öğretimüyeleriilegörüşmek• Kütüphanedeyadaİnternettetaramayapmak• Alandakiindekslerebakmak• Birprojeekibindeçalışmak• İleridüzeydekiseminerlerekatılmak• Bilimseltoplantılarakatılmak• Günlüktutmak• Birkuramıyadasavıtestetmek• Yinelemeçalışmalarıyapmak• Tezlerinyadaderskitaplarınınsonundakiönerilerebakmak• MedyadakitartışmalarıyakındanizlemekAraştırma için seçilen sorunun tanımlanması genellikle sorunun ortaya konulması,

çalışmanın gerekçelerinin belirtilmesi ve sorunu net olarak ifade eden bir paragrafın ya-zılmasını içerir. Bu yapılırken sorunun ilgili herkesin anlayabileceği açıklıkta yazılması, alanyazındaki kuramlarla bütünleştirilmesi, araştırmanın gerekçelerinin oluşturulması ve alanda hangi boşluğu dolduracağının belirtilmesi gerekir. Nicel araştırma daha çok doğrusal ve sıralı bir sisteme dayanmaktadır. Araştırma sorunu, yönteme ilişkin bir pu-sula olup sorunun yanlış ifade edilmesi soruna ilişkin hatalı ya da ilgisiz yanıtlar bulmaya götürebilir.

Araştırma sorununun ortaya konulması, Karasar (2007) tarafından aşamalı olarak bütünleştirme, sınırlandırma ve tanımlama şeklinde açıklanmıştır. Bütünleştirme aşama-sında önce sorun ilişkide bulunduğu öteki bağlamlarla birlikte açıklanarak bütünleştirilir ve kuramsal çerçevesi çizilir. Sınırlandırma aşamasında, sorunun söz konusu kuramsal çerçeve içerisindeki yeri belirtilerek sınırları çizilip daraltılır. Sorunun, kuram ve uygula-mada neden önemli olduğu, araştırmanın niçin yapıldığı ortaya konulur. Son olarak ta-nımlama aşamasında araştırmanın hangi boşlukları dolduracağı ve neleri aydınlatacağı belirtilir. Hangi yönlerden soruna çözüm sağlanması gerektiği vurgulanır. Soruna ilişkin araştırılacak değişkenler bu aşamada iyice netlik kazanmış olmalıdır.

Araştırma sorunu tanımlanırken genelden özele doğru gittikçe daralan bir yaklaşım izlenir.

Araştırma sorunu tanımlandığında, araştırmacının ele alacağı sorunu çok iyi anlamış ve olabildiğince açık bir şekilde anlatmış olması gereklidir. Sorun tanımlaması okuyucu-yu araştırmanın gereğine ikna etmelidir. Ayrıca, soruna ilişkin örneğin “Antalya ilinde” ya da “Anadolu Üniversitesi’nde” gibi bir seçim yaparak sınırlandırma getirildiyse bunun nedenleri de açıklanmalıdır. Sorunun ifade edildiği kısımda ilgili kavramların ya da de-ğişkenlerin belirlenmesindeki dayanaklar kadar sorunun alandaki kuramlar ve tartışma konularıyla ilişkileri de net biçimde ortaya konulmalıdır.


Amaçları OluşturmaAraştırmanın ele alacağı sorun tanımlandıktan sonra genellikle sorunla ilişkili biçimde olarak yapılacak çalışmanın amaçları üzerinde yoğunlaşılır. Başka bir deyişle, araştırma-nın neleri gerçekleştirerek ya da hangi yanıtları üreterek soruna çözüm ya da çözümler sunabileceği biraz daha belirginleştirilir. Bu doğrultuda önce araştırmanın geniş kapsamlı olan temel amacı, ardından özel boyutlara odaklanan alt amaçları belirtilir.

Araştırmanın temel amacı, bir bütün olarak çalışma tamamlandığında ilgili alana han-gi katkıyı sağlayacağını ortaya koyar. Bu yönüyle temel amaç, ancak araştırmanın tümü tamamlandıktan sonra gerçekleştirilebilir. Örneğin, sivil toplum örgütlerinin iletişim ça-lışmalarında sosyal medyanın kullanımını inceleyen bir araştırmanın temel amacı “sivil toplum örgütlerinin yürüttüğü iletişim çalışmalarının içinde sosyal medyanın kullanım amaçlarını, yoğunluğunu ve sağladığı özel katkıları belirlemek” olarak dile getirilebilir.

Temel amaca ulaşmak için alt amaçları gerçekleştirme zorunluluğu vardır. Nicel araş-tırmalarda alt amaçlar ya sorular ya da denenceler şeklinde ifade edilebilir. Bunların han-gisinin ne zaman kullanılacağı ise önemli bir ayrımdır. Genellikle alanyazında belirli bir bilgi birikimi oluşmuşsa, net bazı yönelimler ortaya çıkmışsa ya da sınayacak kadar olgun-laşmış savlar varsa bunları test etmek üzere denenceler geliştirilir. Sonuçta bunlar ya kabul edilir ya da ret edilir. Öte yandan sorunun boyutları tam bilinemiyorsa, belirsizlikler çoksa ya da sınamaya değer görüşler ortaya çıkmamışsa sorular sorularak bunlara yanıt aranır.

Araştırmalardaki denenceler temel amaç doğrultusunda belirli bir beklentiyi ifade etmeli, dayanakları olmalı, test edilebilmeli, kısa ve açık yazılmalıdır. Denencelerin test edilmesi sürecinde H0 ve H1 olmak üzere iki denence oluşturulur. Çoğu zaman H0 iki değişken/durum arasında anlamlı farklılık olmadığını, H1 ise anlamlı farklılık olduğunu öne sürmektedir. Bazen de H0 belirli bir yönde beklentiyi ifade ederken, H1 tersi yönde bir beklentiyi dile getirir.

Sorular da bazı özelliklere sahip olmalıdır. Genel olarak alanyazında hazır yanıtları ol-mayan, basitçe evet-hayır sonuçlarını öngörmeyen, araştırmaya değer kapsamlı bir içerik taşıyan ve veri toplama araçlarındaki maddelerle bire bir çakışmayan sorular kullanılma-lıdır. Nicel araştırmalardaki soruların genelde verilere dayalı olarak belirli bir durumu tanımlayıcı, değişkenler arasındaki ilişkileri sorgulayıcı ve farklılıkları istatistiksel açıdan karşılaştırıcı olması beklenir.

Alt amaçları somut bir örnekle açıklayalım. Parlamenter sistemle yönetilen ülkelerde başbakanların yaşı ile bu ülkelerde kişi başına düşen ulusal gelir arasındaki ilişkiler tar-tışılıyor olabilir. Bu değişkenler arasında anlamlı bir ilişkinin olup olmadığını incelemek isteyen bir araştırmacı kamuoyundaki tartışmaları dikkate alarak bir denence oluşturabi-lir. Başbakanları genç olan ülkelerde kişi başına gelirin daha yüksek olduğu savlanabilir. Sonuçta araştırmacı parlamenter sistemle yönetilen ülkelerin görev başındaki başbakan-larının yaşlarını öğrenir, aynı ülkelerde kişi başına düşen geliri saptar ve bunlar arasındaki korelasyon katsayısını hesaplar. Eğer hesaplanan korelasyon katsayısı istatistiksel açıdan yüksek ve anlamlı ise denence doğrulanmış olur. Burada alt amaçların denence şeklinde yazılmasının dayanağı alanyazındaki görüşler ya da kamuoyundaki tartışmalardır. Alan-yazındaki kanıtlar güçlüyse yönlü (directional) denenceler kullanmak daha kolaydır.

Denence test edilen bir önermedir, oysa varsayım test edilmeden doğru kabul edilir.

Araştırmalarda denence ile varsayım arasındaki farkın ayırt edilmesi de çok önemli-dir. Ne yazık ki, iletişim alanındaki birçok araştırmada hatta araştırma yöntemleri ile ilgili kitaplarda bile bu iki kavram birbiriyle karıştırılmaktadır. Denence (hypothesis), adından da anlaşılacağı üzere, denenmek üzere ortaya atılan ve verilere dayalı olarak sınandıktan


sonra kabul ya da ret edilen önermedir. Buna karşılık, varsayım (assumption) test etme-ye gerek görmeden doğru olarak kabul ettiğimiz ve çalışmayı üzerine temellendirdiğimiz önermedir. Varsayım yerine bazı yazarlar “sayıltı” sözcüğünü de kullanmaktadırlar; bun-da herhangi bir sakınca yoktur çünkü anlam aynıdır. Ancak denence ile varsayım birbi-rinden çok farklı kavramlardır ve varsayımın doğruluğu şüpheli bir savdan ibaret olması düşünülemez.

Denence ile varsayım arasındaki farkı bir örnekle açıklayalım. Örgütsel iletişim ala-nında kişilik yapısı ile iletişim doyumu arasındaki ilişkileri inceleyen bir araştırma ya-pıldığını düşünelim. Araştırmacı, alanyazından edindiği bilgilere dayanarak “bir örgütte çalışan insanların kişilik yapısı ile o örgütteki iletişimden elde ettikleri doyum arasında ilişki olduğunu” varsayabilir. Dolayısıyla bu iki değişken arasındaki ilişkinin yönü, düze-yi ve anlamlılığını incelemek isteyebilir; hatta birinden hareketle ötekini kestirebilmenin olanaklı olup olmadığını araştırabilir. Belirtilen varsayım üzerine oturtulan araştırmada denence olarak “dışa dönük kişilik yapısına sahip bireylerin iletişim doyumu daha yüksek-tir” biçiminde bir denence geliştirerek bunun doğruluğunu test edebilir. Dikkat edilirse, burada kişilik yapısı ile iletişim doyumu arasında ilişkinin varlığı kabul edilerek test edil-memiş ama ilişkinin yönüne ilişkin olarak ortaya atılan denence test edilmiştir.

Şunu kesinlikle vurgulamak gerekir ki, bir araştırmanın alt amaçlarında denenceler kullanılıyorsa araştırma verilerine dayalı olarak bu denenceler test edilecek demektir. Araştırmacı, bunları doğru olarak kabul edip kanıtlamaya çalışmaz. Böyle bir yaklaşım yanlılık içerir, güvenilir değildir, etik de sayılmaz. Oysa bazı araştırmacılar denenceleri “sınamak” ya da “test etmek” yerine “doğrulamak” ya da “kanıtlamak” gibi ifadeler kul-lanmaktadırlar. Örneğin, “bu araştırmanın amacı medyanın halkı nasıl yanılttığını kanıt-lamaktır” şeklindeki bir ifade yerine “bu araştırmanın temel amacı, kamuoyundaki yanlı-lıkların oluşmasında medyanın rolünü aydınlatmak” şeklindeki bir ifade daha uygundur.

Sınırlılıkları BelirtmeAraştırma sorununu belirlemekle ilgili önemli bir boyut da araştırmada kabul edilen sı-nırlılıklardır. Doğaldır ki, her araştırma kendi içinde bazı sınırlılıklara sahiptir. Bunların bazıları belirgindir ve hemen saptanabilir ama bazıları belirsizdir ve çoğu zaman bunları araştırmacının dışındaki insanların saptaması zordur. Bu noktada araştırmacıdan bekle-nen şey, çalışmayı etkileyen ya da sonuçları yorumlamada dikkate alınması gereken sınır-lılıkları açıkça belirtmesidir.

Bir araştırmanın hangi konularda sınırlılıklar taşıdığını belirtmenin başlıca nedeni, araştırmacının kendi öngördüğü kısıtlılıkları ortaya koyması ve elde edilen bulguların bu sınırlılıklara bağlı kalarak yorumlanmasını istemesidir. Sınırlılıklar soruna uygulanacak kuramsal yaklaşımları kapsayabileceği gibi yöntemsel boyutlarla da ilgili olabilir. Örne-ğin, sinema oyuncularının yıldızlaştırılması konusunu inceleyen bir araştırma kendi yak-laşımını eleştirel kuramlara dayandırarak sınırlayabilir. Televizyonla ilgili bir çalışmanın örneklemi kendi evlerinde pembe dizileri izleyen ev hanımları olarak sınırlandırılabilir. Aynı şekilde, gazetelerin yandaşlığı üzerine yapılan bir araştırmada verilerin toplandığı dönem genel seçimlerden önceki bir aylık zaman dilimini kapsayacak biçimde sınırlandı-rılabilir. Bu sınırlılıkların her biri aslında tanımlanan sorunun bir uzantısıdır.

Sınırlıklıkların açıklanması bir araştırmayı zayıflatmaz, tersine araştırma bağlamının daha iyi anlaşılmasını sağlar.

Sorunu tanımlamanın ya da sınırlılıkları belirtmenin dolaylı bir yolu da tanımlardır. Araştırma raporlarındaki tanımlar genellikle araştırmada çok sık geçen kavramlar, teknik


terimler, tartışmalı durumlardaki tercihler ve işevuruk tanımlamaları içerir. Bunlar da çoğu zaman sorunun ortaya konulması, kavramsal çerçeve, kuramsal dayanak ve yaklaşım sınırlamasıyla ilgilidir. Dolayısıyla yapılan tanımlar aslında soruna bakış açısını ya da so-run için çizilen çerçeveyi ortaya koyar. Örneğin, sanal iletişim alanındaki bir araştırmada “katılım” kavramı basitçe “etkileşim amaçlı ileti gönderme” olarak tanımlanabileceği gibi daha kapsamlı olarak “kamusal söylemin oluşmasına katkıda bulunabilme” biçiminde de tanımlanabilir. Burada verilen iki tanım, hem nitelik hem de içerik olarak çok farklıdır ve sorunun hangi düzlemde ele alındığını açıkça göstermektedir.

Alanyazın TaramasıAlanyazın taraması, araştırma için seçilen konu ya da sorunla ilgili tüm kaynakların ince-lenmesidir. Alanyazın taraması yapmak bir araştırmaya birçok açıdan katkı sağlar. Soru-nun kavramsal çerçevesinin oluşturulması, araştırmanın sınırlarının çizilmesi, yeni yakla-şımların geliştirilmesi, önemli çalışmaların incelenmesi, güncel tartışmaların öğrenilmesi, alandaki araştırma boşluklarının belirlenmesi, yeni sorular ve denencelerin geliştirilmesi bunların bazılarıdır (Şimşek, 2012b).

Alanyazın taraması yaparken çeşitli kaynaklardan yararlanılır. Bunların içinde en yay-gın olanları makaleler, tezler, bildiriler, kitaplar vb. olarak belirtilebilir. Ancak bu kaynak-lardan haberdar olmak ve bunları bulmak ayrı bir sorundur. Bu tür sorunları azaltmak için kütüphaneler, veri tabanları, özler, dizinler, toplu değerlendirmeler, kaynakçalar ve bilgisayar taramalarından yararlanılmaktadır. Bu gibi toplu bilgi kaynaklarında adı geçen kaynakları belirledikten sonra bunlara ulaşıp her kaynağın sonundaki kaynak listelerin-den yararlanmak da olanaklıdır.

Ancak alanyazında tüm konular aynı yoğunlukta çalışılmamıştır. Bazı konular çok araştırılmıştır ve bunun sonucu olarak derin bir alanyazın ortaya çıkmıştır. Buna karşılık, bazı konular yeterince çalışılmadığı için sığ bir alanyazın vardır ve konuyla ilgili kaynak bulmak zordur. Genelde kaynakların yoğun olduğu bir sorunu çalışarak var olan alanya-zına yeni bir boyut getirmek daha akılcı görünmektedir. Öte yandan, kaynak sayısı az olan bir sorun üzerinde çalışmak çeşitli zorlukları içermekle birlikte, araştırmacıya o alandaki temel araştırmalardan birini yapma şansını verebilir.

Alanyazın taraması yaparken çoğu zaman belirli bir sistematik izlenmekte, bu da kay-naklara ulaşmayı kolaylaştırmaktadır. Bu süreçte önce temel değişkenlerle ilişkili anah-tar sözcükler belirlenmelidir. Özellikle elektronik veri tabanlarının taranmasında doğru anahtar sözcük seçimi önemlidir. Alanyazın taraması deneyimle gelişen bir beceri gerek-tirir. Tarama yaptıkça ilgili öteki anahtar sözcükler ortaya çıkacak ve tarama kapsamı ge-nişleyecektir. Örneğin, “yaşam doyumu” konusunu araştıran bir araştırmacı “mutluluk”, “yaşam kalitesi”, “yaşam memnuniyeti” ve “öznel iyi olma” gibi farklı anahtar sözcüklerle de tarama yapmalıdır. Kaynakların bir listesini yaptıktan sonra bu kaynakların her biri dikkatle okunarak uygun yerlerden notlar alınır. Son olarak araştırmacı elindeki bilgileri belirli bir mantıkla harmanlayarak alanyazın tarama raporunu yazmaktadır.

Alanyazın taraması, ulaşılan kaynakları yalnızca özetlemek olmayıp onları dikkate değer-lendirmeyi de içerir.

Kaynaklar araştırmaya konu olan olayı doğrudan gözlemleyen ve aktaran kaynaklar-dır. Örneğin, bir doktora tezi rapor ettiği çalışmayla ilgili birincil bir kaynaktır. Tez raporu dayandığı araştırmayı anlatmaktadır. İkincil kaynaklar ise birincil kaynaklardan aldığı bil-gileri aktarmakta olup, olayın gerçekleşmesine doğrudan tanıklık etmeyenler tarafından yazılan kaynaklardır. İkincil kaynak birincil kaynaktaki konuyu aktarırken kendi bakış


açısına göre yorumlayarak birincil kaynağın görüşlerinden belli ölçülerde uzaklaşmış ola-bilir. Bu nedenle, bilimsel çalışmalarda zorunlu kalmadıkça birincil kaynaklar kullanıl-malıdır.

Alanyazın taraması yapılırken bazı ölçütler göz önünde tutulmalıdır. Bir bütün olarak bakıldığında alanyazın taraması kaynaklar açısından kapsamlı, amaca dönük, sistematik bir yaklaşıma dayalı, yazar tarafından özümsenmiş, her çalışmayı eleştirel olarak değer-lendiren, güncel yayınlar ağırlıklı ve etik kurallara uygun olmalıdır. Şöyle de söylenebilir: Alanyazın taraması yapılırken konuyla ilgili tüm kaynaklar gözden geçirilmelidir. Gerek-siz kaynaklara yer vermeden özellikle araştırılan soruna ışık tutan çalışmalardan yararla-nılmalıdır. Ayrıca, yararlanılan kaynaklar kendi içinde düzenlenmeli ve bilgiler anlamlı bir yapı içinde sunulmalıdır. Kaynaklardaki bilgileri işlemeden aktarmak yerine kaynak-lardan elde edilen bilgiler birbiriyle ilişkilendirilerek özgün sonuçlara ulaşılmalıdır. Da-hası, her kaynaktaki bilgiler dikkatle gözden geçirilmeli ve saptanan hatalar tartışılmalıdır. Konuyla ilgili çok sayıda kaynak varsa daha güncel olanlara ağırlık verilerek bilimin biri-kimliliği yansıtılmalıdır. Son olarak, kaynaklardan yararlanırken evrensel bilim anlayışı-nın etik ölçütlerine uyulmalıdır.

Araştırma Yönteminin Belirlenmesi Nicel araştırmaların yöntem bölümünde tipik olarak araştırma modeli, evren ve örnek-lem, verilerin toplanması, verilerin çözümlenmesi ve yorumlanması gibi alt başlıklar yer alır. Bu açıdan bakıldığında yöntem; araştırmanın nasıl desenlendiği, verilerin kimlerden ve nasıl toplandığı ile toplanan verilerin çözümlenmesinde hangi istatistiksel teknikle-rin kullanıldığını ortaya koyar. Aslında bir çalışmayı nicel ya da nitel yapan yön biraz da yöntemde gizlidir. Bu nedenle, yöntemin alt boyutlarını burada biraz açımlamak nicel araştırmaların daha iyi anlaşılması bakımından yararlı olacaktır.

Araştırma ModeliAraştırma modeli, yöntem bölümünde ilk yer alan başlıktır. Bu başlık altında araştırma-nın dayandığı paradigma, model ve desene ilişkin açıklamalar yapılır. Esasen bunlar ge-nelden özele doğru bir aşamalılık izlediği için kendi aralarında bir yapı ve tutarlılık vardır. Değişik sınıflamalar olmakla birlikte, bu kitabın iç tutarlılığı yönünden nicel araştırmalar-da işe koşulan modelleri kısaca dört başlık altında toplamak olanaklıdır.

Araştırma modelleri uygulama açısından kendi içinde çeşitli desenlere ayrılır.

Betimleyici modellerde var olan durum olduğu gibi ortaya konularak araştırılan ol-guların betimlemesi yapılır. Bu aslında tipik bir tarama araştırmasıdır. Ele alınan sorun hangi değişken açısından irdeleniyorsa buna dönük tanımlayıcı veriler toplanır. Ardından özellikle betimleyici istatistiksel teknikler aracılığıyla durum tanımlanır ya da betimlenir. Bu amaçla yaygın olarak kullanılan istatistiksel tekniklerin başında merkezi eğilim ölçü-leri, grafikler ve değişkenlik ölçüleri gelmektedir. Örneğin, Türkiye’de sarı basın kartına sahip olan gazetecilerin yaş, cinsiyet, eğitim, gelir vb. demografik özelliklerini ya da belirli konulardaki kişisel tercihlerini ortaya koymayı amaçlayan bir araştırmanın betimleyici olduğu söylenebilir.

İlişkisel modeldeki araştırmalarda genelde değişkenler arasındaki ilişkiler üzerinde odaklanılmaktadır. Var olan durum değişkenler arasındaki ilişkilere bağlı olarak tanım-lanmakta ya da açıklanmaktadır. İki değişken arasındaki ilişkinin yönü, düzeyi ve anlam-lılığından hareketle öngörü ya da kestirimler yapılabilmektedir. Ancak bunun söz konusu olabilmesi için çoğunlukla iki değişkenin de sayısal değerlerle ifade edilebilmesi gerekir.


Bu modeldeki araştırmalar tipik olarak korelasyon ve regresyona dayalı araştırmalardır. Eğer olumlu yönde bir bağıntı bulunmuşsa, bir değişkendeki artışa koşut olarak öteki de-ğişkende de artış olacak demektir. Olumsuz (negatif) yönde bir ilişki saptanmışsa, bir de-ğişkende artış gözlenirken öteki değişken de azalma olacak demektir.

Yalnız burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta vardır: İlişkisel model ne-denselliği açıklamadığından dikkatli yorumlanmalıdır. Örneğin, satın alma bedeli olarak daha ucuz bir cep telefonu kullanan bireylerin aylık telefon ödemesi genellikle pahalı cep telefonu kullanan kişilerin ödemelerine göre daha düşüktür. Burada insanların aylık konuşma ücretlerinin düşük ya da yüksek olması kullandıkları cep telefonunun marka-sından ya da bedelinden kaynaklanmaz. Dolayısıyla, korelasyon değerlerini nedensellik göstergesi olarak yorumlamaktan kaçınmak gerekir.

Nedensel karşılaştırmalı modele dayalı araştırmalarda, önceden oluşmuş bir değiş-kene bağlı olarak grupların belirli bir özelliği ya da performansı arasındaki farklılıkların karşılaştırılması yapılmaktadır. Karşılaştırılan gruplardan birinde önceden bir farklılık oluşmuştur ve bu farklılığın sonuçları gerçekten etkileyip etkilemediğine bakılmaktadır. Ancak oluşan farklılık araştırmacıdan bağımsız ya da onun dışında oluşmuştur ve araştır-macı durumu verili olarak alır.

Bu model ile bağımsız değişkenin bağımlı değişkene olan etkilerinin yanı sıra bağımlı değişkeni oluşturan değişkenlerin belirlenmesi de olanaklıdır. Örneğin, “doğum öncesin-de verilen anne-babalık eğitiminin doğumdan sonra çocukla kurulan iletişime yansımala-rı” konusunda bir araştırma yapıldığını varsayalım. Bir grup anne-baba kendi çabalarıyla böyle bir eğitim almış olsun ama bir grup anne-baba da bu konuda hiç eğitime katılmamış olsun. Araştırmacı bu grupları oldukları gibi bulur, onları herhangi bir uygulamaya kat-maz, yalnızca bağımlı değişkeni ölçmek amacıyla veri toplama aracını uygular. Burada önemli olan nokta, araştırmacının zaten oluşmuş bir durumun etkilerini saptamaya ça-lışmasıdır.

Deneysel modellerde, bağımsız değişkenlerdeki farklılıkların grupların bağımlı değiş-ken ölçümlerinde ne tür değişimlere neden olduğu araştırılmaktadır. Bu tür araştırmalar nicel paradigma kapsamındaki en güçlü araştırmalardır çünkü neden-sonuç ilişkisi açık-lanmaktadır. Deneysel modellere dayalı araştırmaların tümü aynı güçte değildir. Örneğin, yarı deneysel araştırmalarda gruplara denek ataması bireysel olarak ve yansız biçimde yapılmaz; çoğunlukla kümesel atama söz konusudur. Benzer biçimde tek denekli araştır-malarda denek ataması yoktur, var olan denek(ler) üzerinde deneysel bir uygulama yapılır ve sonuçlar rapor edilir.

Evren ve ÖrneklemNicel araştırma yöntemlerinde çoğu zaman örneklem yoluyla evrene ilişkin eğilimler be-lirlenmektedir. Evren (population) araştırma sorununa ilişkin bütün öğeleri (insanları, örgütleri, ülkeleri vb.) kapsayan ve hakkında genellemeler yapılan en geniş kümedir. Ev-ren bazı yazarlar tarafından anakütle ya da nüfus olarak da adlandırılmaktadır. Ancak tek-nik açıdan evrenin tümünden veri toplamak çoğunlukla hem olanaklı hem de gerekli de-ğildir; bu nedenle iletişim araştırmalarında genellikle örneklem üzerinde çalışılmaktadır. Örneklem (sample), evren içinden seçilen ve evreni temsil etme yeterliğine sahip olduğu belirlenen görece küçük bir gruptur. Örneklem alma işlemine de örnekleme (sampling) denilmektedir.

Örnek seçerken dikkat edilmesi gereken en önemli konu örneklemin evreni temsil yeterliği-ne sahip olmasıdır.


Araştırmalarda örneklem almanın en temel koşulu, örneklemin evreni tüm yönleriyle temsil edebilecek biçimde seçilmesidir. Özellikle genç ve deneyimsiz araştırmacılar ör-neklemin büyük olmasını çok önemsemektedirler. Normal koşullarda daha büyük bir ör-neklemin evreni daha iyi temsil etmesi beklenir. Ancak örneklemin büyüklüğü tek başına bir şey ifade etmez, önemli olan uygun bir örnekleme yöntemi kullanılarak evrene çok benzeyen bir örneklemin ortaya çıkarılabilmesidir.

Araştırmalarda örneklem alınırken yararlanılabilecek çok sayıda yöntem vardır. Bun-ların temeli evreni temsil etme özelliği açısından örneklemenin olasılıklı ya da olasılıksız yapılmasıdır.

Olasılıksız örneklemede evreni temsil etme koşulu aranmaz; evrenin içinden belirli bir amaca ya da ölçüte dayalı örneklem alınır. Bu tür örneklemede araştırmacının kararları önemli olduğundan buna “yargısal örnekleme” de denilmektedir. Olasılıksız örnekleme-de duruma göre gelişigüzel örnekleme, kolaylı ya da hazır örnekleme, kota örneklemesi, amaçlı örnekleme, odak küme örneklemesi, gönüllü örnekleme ve kartopu yaklaşımıyla örnekleme gibi yöntemler uygulanabilir. Olasılıksız örnekleme yöntemleri genellikle nitel araştırmalarda tercih edilir ve nicel araştırmalarda pek kullanılmaz. Bu yüzden bu bölüm-de ayrıntılı olarak ele alınmamıştır.

Nicel araştırmalarda niçin özellikle olasılıklı örnekleme teknikleri kullanılmaktadır?

Olasılıklı örneklemede örneklemin evreni temsil etme olasılığına dikkat edilerek se-çim yapılır. Olasılıklı örnekleme evrendeki tüm öğelerin örnekleme seçilme şansının eşit olmasını gerektirir. Nicel araştırmalarda örneklem istatistiği yoluyla evrene ilişkin para-metreler kestirilmeye çalışıldığı için örneklemin evreni temsil edebilme olasılığının yük-sek olması özellikle önemlidir. Olasılıklı örneklemede araştırmanın amacına ve evrenin özelliklerine bağlı olarak yansız örnekleme, sistematik örnekleme, kümesel örnekleme ve tabakalı örnekleme yöntemleri sıkça kullanılmaktadır.

Yansız örnekleme: Evrendeki öğeler hakkında yeterince bilgi topladıktan sonra eğer rastgele bir seçim yapmanın sakıncası olmadığına karar verilmişse yansız örnekleme (random sampling) yöntemi kullanılabilir. Bunun için aranan tek koşul, evrendeki her bireyin örnekleme girme şansının eşit olmasıdır. Yansız örnekleme yaparken genellikle birkaç teknikten yararlanılabilir. Örneğin, evreni oluşturan tüm bireylere birer numara verdikten sonra piyango yaklaşımıyla torbadan numaralar çekilir ve çekilen numaralara karşılık gelen bireyler örnekleme alınır. Benzer biçimde önce her bireye bir numara verip ardından yansız sayılar çizelgesinden yararlanarak seçilen her sayının temsil ettiği birey örnekleme alınabilir. Burada evren içinden seçilerek örnekleme girecek bireylerin tesadüfi olarak belirlenmesi önemlidir.

Sistematik örnekleme: Bu yöntem daha çok evrenin kaç kişiden oluştuğu biliniyor-sa ve örnekleme hangi bireylerin girdiği fark etmiyorsa tercih edilmektedir. Sistematik örnekleme (systematic sampling) yönteminin kullanıldığı durumlarda şöyle bir yol iz-lenmektedir: Evrenin büyüklüğüne bağlı olarak seçilecek örneklemin büyüklüğüne karar verilir. Bu, genellikle oranlı bir örneklemedir. Örneklemin kaç bireyden oluşacağı saptan-dıktan sonra evrenin büyüklüğü örneklem büyüklüğüne bölünerek seçme aralığı belirle-nir. Ardından, aralık büyüklüğünden küçük bir sayı başlangıç noktası olarak seçilir. Bu sayıdan başlayarak aralık genişliği kadar atlayarak örnekleme yapılır.

Durumu bir örnekle açıklayalım. Türkiye’deki ISO-500 sıralamasındaki işletmelerin “kurumsal iletişim yönetimi” üzerine bir araştırma yapacağımızı varsayalım. Var olan liste (evren) toplam 500 işletmeden oluşmaktadır. Bunun içinden araştırmacılar 100 işletme (örneklem) seçmeye karar vermiş olsunlar. Evren büyüklüğünü ifade eden 500 sayısını ör-

4


neklem büyüklüğü anlamına gelen 100 sayısına böldüğümüzde aralık genişliği 5 olacaktır. Başka bir deyişle, örneklem evrenin beşte birinden oluşacaktır. Başlangıç noktası olarak 5 rakamından küçük bir sayıyı rastgele belirlememiz gerektiği için 2 rakamını seçmiş ola-lım. Bu noktadan başlayıp 5 atlayarak sırasıyla listede 2, 7, 12, 17….497 sayılarına karşılık gelen işletmeler örnekleme alınmış olacaktır.

Kümesel örnekleme: Bazı durumlarda evrenden birey örneklemesi yapmak kolay ol-mayabilir, hatta bazen olanaksızdır. Bunun temel nedeni uygulama güçlükleridir. Örneğin, bir işletmede ya da okulda araştırma yapılıyorsa, ilgili kurumun yöneticileri araştırmaya izin verirken bir birimin ya da sınıfın bölünmeden aynı anda alınmasını isteyebilirler. Bu tür durumlarda bireyleri tekil olarak seçip her birini farklı gruplara atamak çok akılcı değildir. Dolayısıyla önceden oluşmuş ve birbirine eşdeğerliği kanıtlanmış olan grupları parçalamadan örnekleme birimi olarak almak daha yerinde bir yaklaşımdır. Nitekim bu tür durumlarda söz konusu grupların her biri tüm bireyleriyle birlikte bir bütün olarak alınır ve atama gruplar temelinde yapılır. Demek oluyor ki, kümesel örneklemede (cluster sampling) belirli bir özellik etrafında kümeleşmiş birimler örnekleme alınmaktadır.

Duruma uygun bir örnek verelim. Liselerde öğrenim gören ergenlik çağındaki genç-lerin “akran iletişiminde empati kullanımı” üzerine bir araştırma yaptığımızı ve iki aylık özel bir yetiştirme programının sonunda öğrencilerin empatik iletişimi ne kadar ve nasıl kullandıklarını ölçtüğümüzü varsayalım. Bunun için okul yönetimi araştırmacılara 11. sınıf düzeyinde dört şube vermiş ve uygulamalar için haftanın belirli gün ve saatlerindeki oturumları ayırmış olsun. Bu koşullarda araştırmacıların öğrencileri harmanlayıp yansız örnekleme yapmaları kolay değildir. Dolayısıyla araştırmacılar verilen şubelerden ikisini deney grubu, ikisini de kontrol grubu olarak kullanmak isteyebilirler. Yine de hangi gru-bun deney, hangisinin ise kontrol grubu olacağına yansız biçimde karar vermek gerekir.

Tabakalı örnekleme: Evrenin içinde belirgin tabakalar ya da katmanlar varsa ve bun-ların örnekleme evrendeki oranlarıyla girmeleri önemliyse tabakalı örnekleme (stratifi-ed sampling) yöntemi kullanılmaktadır. İletişim araştırmalarında söz konusu tabakalar çoğunlukla demografik özelliklere göre oluşmaktadır. Ancak yapılacak olan araştırmada tabakalar ya da katmanlar her zaman demografik özelliklere göre ortaya çıkmayabilir. Araştırmacı kendi çalışmasında önemli olan değişkenlere bakarak evrende ayırt edici ta-bakaların olup olmadığına karar verebilir. Örneğin, öğretim üyelerinin “eğitsel iletişimde sosyal ağların kullanımına ilişkin görüşleri” araştırılıyorsa burada cinsiyet, unvan, yaş ve alan önemli olabilir. Dolayısıyla tabakalar belirtilen değişkenlere göre oluşturulur.

Araştırma amaçları ve veri çözümlemeleri açısından tabakalar önemli olduğu için fark yaratması olası görülen değişkenlere göre evrendeki durum önceden incelenmeli ve ör-neklem ortaya çıktıktan sonra aynı oranların korunduğundan emin olunmalıdır. Şunu da belirtmek gerekir ki, tabaka ya da katman sayısının artması ek çaprazlamalar gerektireceği için örneklemeyi zorlaştırabilir hatta olanaksız hale getirebilir. Bu nedenle, araştırmada yalnızca önemli özelliklere tabakaların belirlenmesinde yarar vardır.

Bir araştırmada farklı örnekleme teknikleri birbiriyle kaynaştırılarak da kullanılabilir.

Verilerin ToplanmasıNicel araştırmalarda, araştırma amaçları doğrultusunda sorulara yanıt verilebilmesi ya da denencelerin test edilebilmesi için sayısallaştırılabilir bilgilerin toplanması gerekmekte-dir. Verilerin toplanması aslında çoğu zaman bir ölçme işlemine karşılık gelmektedir. Bu nedenle, “veri toplama araçları” ve “ölçme araçları” gibi ifadeler birbirinin yerine kullanı-labilmektedir.


Kuşkusuz, verilerin toplanması yalnızca veri toplama araçlarından ibaret değildir. Ni-cel araştırma raporlarında veri toplama süreçlerinin de ayrıntılı olarak açıklanması zo-runluluğu vardır. Başka bir deyişle, verilerin ne tür araçlarla toplandığı kadar nasıl bir süreç izlenerek toplandığı da önemlidir. Özellikle deneysel çalışmalarda sürecin her adımı sonuçları etkileyebileceği için saydam açıklamalar yapılmalıdır.

Veri Toplama Araçlarının Türleriİletişim alanındaki nicel araştırmalarda genellikle bilgi, görüş, algı, duygu, beklenti, davra-nış, tutum, performans, süre, etkileşim vb. ölçülerek sayısal veriler haline getirilmektedir. Aslında her ölçüm teknik açıdan bir gözlem olarak kabul edildiği için ölçme kavramını tanımlarken çoğunlukla “gözlem sonuçlarını sayısallaştırma” denilmektedir. Dolayısıyla nicel veri toplama araçları yoluyla istatistiksel açıdan işlenebilir bilgiler toplamaya öncelik verilmektedir.

Kısaca tanımlamak gerekirse veri için “işlenmemiş bilgi” denilebilir. İşlenmemiş bil-giler iki türde ortaya çıkabilir. Olgusal veriler deneklerin ya da katılımcıların kişisel yo-rumlarına açık değildir. Eğer olgulara dayalı güvenilir bir ölçüm yapılıyorsa her zaman aynı veriler toplanacak demektir çünkü olgular değişmemiştir. Örneğin, televizyon izleme oranlarını ölçen aygıtın verdiği bilgiler olgusaldır çünkü belirli bir zaman diliminde belirli bir izleyici kitlesinin hangi kanalları izledikleri elektronik olarak saptanmıştır. Yargısal veriler ise bireylere göre farklılık gösterir. Kişisel görüş oluşturmanın olanaklı olduğu her durumda yargısal verileri toplamak olanaklıdır. Örneğin, kitle iletişim araçlarındaki ya-yınların şiddeti özendirip özendirmediği konusunda herkesin görüşü farklı olacağı için belli sayıda insana bu yönde sorular sorulduğunda ortaya çıkacak veriler büyük ölçüde yargısal nitelikte olacaktır.

Nicel araştırmalarda yaygın biçimde kullanılan veri toplama araçları olarak anketler, performans testleri, ölçekler ve denetim listeleri ön plana çıkmaktadır. Bunların bazıları olgusal verileri toplamak için geliştirilirken bazıları da yargısal verileri toplamak için işe koşulur. Örneğin, anketler yargısal veriler için daha uygun iken testler olgusal verileri toplamada daha iyi sonuçlar sağlayabilir.

Anketler: Bireylerin çeşitli konulardaki bilgi, duygu, davranış, beklenti, görüş, düşün-ce, eleştiri ve önerilerini saptamak amacıyla kullanılan bir veri toplama aracıdır. Anket-lerde yanıtlayıcıların kişisel bildirimleri/beyanları temel alındığı için tutarlılıktan öte bir iç denetim yapılamaz. Bu da, bir veri toplama aracı olarak anketin güvenirliğinin zayıf ol-ması anlamına gelir. Ancak anket uygulayan bir araştırmacı buna razı olmak ve topladığı verileri dikkatli yorumlamak zorundadır.

Anketlerin genellikle kısa bir kapak yazısı ya da açıklayıcı yönergesi olur. Burada olası yanıtlayıcıya araştırmanın amacı, kendisinin görüşlerine niçin başvurulduğu, yanıtlama işleminin nasıl yapılacağı, tahmini yanıtlama süresi, gizlilik, yanıtlanan anketin araştır-macıya nasıl ulaştırılacağı ve teşekkür ifadelerine yer verilir. Ayrıca, kapak sayfasının ya da yönergenin altında araştırmacının ve varsa danışmanının iletişim bilgileri bulunur.

Anketlerdeki soruların açık ve anlaşılır olması, genelden özele doğru sıralanması, teknik terimler (jargon) içermemesi, seçeneklerin sunulması, açık uçlu sorulardan ka-çınılması, kısa ve yalın ifadelerin kullanılması, her maddede yalnızca bir konuda görüş sorulması, olumlu ifadelerin yeğlenmesi, yönlendirici soru sorulmaması ve özel konulara girilmemesi önemlidir.

Performans testleri: Bireylerin belli bir konudaki birikim, yeterlik, başarı ya da kaza-nımlarını ölçmeyi amaçlayan veri toplama araçlarıdır. Aslında bireyin belirli bir andaki performansını ölçmeyi amaçladığı için iletişim alanında kullanılan testler genellikle per-formans testleridir. Ancak bu testlerde ölçülen yeterlikler farklı içerik türlerinde olabilir.


Sözel bilgiler, zihinsel beceriler ve bilişsel stratejiler bunların en yaygın olanlarıdır. Ör-neğin, bireylere çeşitli reklamları izlettikten sonra reklamların içeriğini ya da iletisini ne kadar anımsadıkları kısa bir test ile ölçülebilir.

Nicel araştırmalarda kullanılan testlerin çoğu yapılandırılmış testlerdir. Bu testlerin temel özelliği sorulara verilecek yanıtların seçenekler şeklinde önceden belirlenmiş olma-sıdır. Dolayısıyla yapılandırılmış testler genellikle doğru/yanlış, eşleştirmeli, boşluk dol-durmalı ve çoktan seçmeli maddelerden oluşur. Çok ender olarak kısa yanıtlı ve açık uçlu sorulara da yer verilebilir.

Bir veri toplama aracı olarak testleri geliştirirken bazı konulara dikkat etmekte yarar vardır. Bunları kısaca şöyle sıralamak olanaklıdır: Mutlaka bilinmesi gerekenler sorulma-lı, her sorunun yalnızca bir doğru yanıtı olmalı, sorular kolaydan zora doğru sıralanmalı, soru köklerinde yanıltıcı ifadeler yer almamalı, sorular gereksiz yere karmaşık hale geti-rilmemeli, bir sorunun yanıtına ilişkin başka bir soruda ipucu verilmemeli, doğru yanıtlar öteki seçeneklerden daha uzun yazılmamalı, kültürel açıdan yanlı sayılabilecek sorular yöneltilmemeli, doğru seçenekleri temsil eden harflere göre dengeli bir dağılım olmalı ve seçeneklerin her biri belirli bir mantığı yansıtmalıdır.

Ölçekler: Bireylerin tutum, değer, tercih ve inanç gibi duyuşsal alandaki eğilim ve yö-nelimlerini belirlemek amacıyla kullanılan veri toplama araçlarıdır. Bu araçlarla, bir an-lamda, bireylerin davranışlara yön veren değer sistemleri ve kişisel eğilimler ortaya konul-maktadır. Dolayısıyla, tutum ölçeklerindeki soruların mutlak bir doğru yanıtı yoktur, her kişiye göre tercih farklılaşabilir. Yine de araştırmacı örneklemden aldığı yanıtların genel anlamda birbiriyle tutarlı olmasını bekler çünkü ölçekteki her madde belli bir duruma ilişkin tepkileri ölçmeyi hedefler.

Tutum ölçeklerinin çok değişik türleri bulunmakla birlikte, iletişim araştırmalarında genellikle Likert tipi ölçekler kullanılır. Bu ölçekler uygulandığında her maddede belirli bir ifade sunulur, yanıt için en olumsuzdan en olumluya doğru derecelendirme gösteren seçenekler verilir ve yanıtlayıcı kendi durumuna en uygun olan seçeneği işaretler. Likert tipi ölçekler çoğunlukla beşli bir derecelendirme gösterir ve olası seçenekler “Kesinlikle katılmıyorum (1)” ile “Kesinlikle katılıyorum (5) arasında değişir. Kuşkusuz, bunun deği-şik biçimleri de düşünülebilir.

Nicel araştırmalarda veri toplamak amacıyla ölçek geliştirilirken ölçekteki madde sayı-sının insanları yoracak kadar çok olmaması, ifadelerin açık ve anlaşılır biçimde yazılması, kısa cümlelerin yeğlenmesi, her maddede yalnızca tek konu hakkında yanıt istenmesi, gerekirse maddelerin belirli kategoriler altında toplanması, olumlu ve olumsuz ifadelerin iyi harmanlanması, seçeneklerin tutarlı biçimde düzenlenmesi, orta noktanın kararsızlık ya da denge belirtmesi ve her yanıtın bir puan değerinin olması gibi konulara dikkat edil-melidir.

Denetim listeleri: Belirli bir durumla ilgili olarak önceden saptanan ölçütlere uyulup uyulmadığını ya da beklenen davranışların sergilenip sergilenmediğini ölçmeyi amaç-layan veri toplama araçlarıdır. Denetim listeleri genellikle gözlem yoluyla veri toplama süreçlerinde uygulanmaktadır. Burada amaç hem durum saptaması yapabilmek hem de gözlem sonuçlarını sayısal olarak raporlayabilmektir. Tipik uygulamada araştırmacının kendisi ya da araştırma kapsamında özel bir eğitimden geçmiş kişiler araştırmaya konu olan durumu gözlemler ve ellerindeki denetim listesini doldururlar. Farklı gözlemcilerin güvenilir biçimde veri toplayabilmesi açısından özel yetiştirme ve pilot uygulama büyük önem taşır.

Şöyle de söylenebilir: Denetim listeleri sistematik gözlem yaparken verileri sayısal hale getirebilmek amacıyla gözlem sonuçlarının önceden hazırlanmış forma işaretlenme-si şeklinde uygulanır. Puanlama seçenekleri önceden yapılandırılmış olmalıdır. Sonuçla-


rın yorumlanabilmesi için bir kodlama sistemi geliştirilmelidir. Birden fazla gözlemcinin denetim listelerini doldurması önyargıların ve hataların azaltılması kadar araştırmanın güvenirliğini de artıracaktır. Ancak bunun için gözlemci yeterli deneyime sahip olmalı ve gözlem yaparken rahatsız edilmemelidir. Gözlemci yalnızca önemli konulara odaklanma-lı, gereksiz ayrıntılarla uğraşmamalı ama gözlemini bağlamsal bilgilerle desteklemelidir.

Uygun veri toplama araçları, araştırmanın amacına ve toplanacak verilerin niteliğine göre değişir.

Araştırılacak konuya ilişkin olarak hâlihazırda geliştirilmiş veri toplama araçları ay-nen ya da uyarlanarak kullanılabileceği gibi araştırmacı kendi veri toplama aracını da ge-liştirebilir. Ancak veri toplama aracının geliştirilmesi ölçme ve değerlendirme konusunda uzmanlaşmayı gerektirir. Bu nedenle eğer amaç yeni veri toplama aracı geliştirmek de-ğilse, öncelikle konuya ilişkin olarak geliştirilmiş veri toplama araçlarının incelenmesi ve olanaklıysa kullanılması uygundur.

Başkaları tarafından geliştirilmiş veri toplama araçlarının kullanımı ve yayımlanması telif haklarını elinde tutan kişi ya da kuruluştan alınacak izne bağlıdır. Bazı veri toplama araçları ise web kaynaklarında açık olarak bulunmakta ve kullanımının serbest olduğu belirtilmektedir. Veri toplama aracının serbestçe kullanımına ilişkin net bir bilgi yoksa araştırmacı, aracı geliştiren bireyle iletişim kurarak izin almalıdır. Özellikle eğitim, psiko-loji ve işletme alanlarında kullanılan bazı veri toplama araçları parasal getiri sağlamakta olup kullanımına çok kısıtlı izin verilmektedir. Araştırmacı kullanım izni almış olsa bile veri toplama aracını geliştiren bireyin onayı olmadan ölçme aracının tamamını açık ola-rak yayınlamamalıdır.

Veri Toplama Araçlarının ÖzellikleriNicel araştırmalarda veri toplama araçlarının seçiminde ve geliştirilmesinde dikkate alın-ması gereken iki önemli özellik güvenirlik ve geçerliktir. Araştırma raporlarında veri top-lama araçlarının güvenirliği ve geçerliğine ilişkin bilgiler mutlaka verilmeli ve belirtilen değerlerin kabul edilebilir sınırlar içinde olup olmadığı tartışılmalıdır. Ayrıca, güvenir-lik ve geçerlik değerleri düşük ise, araştırmacının bu değerleri artırmak için neler yaptığı açıklanmalıdır.

Bilimsel araştırmalarda veri toplama araçlarında aranan en önemli iki özellik güvenirlik ve geçerliktir.

Güvenirlik: Bukavramdahaçokölçmenintutarlılığıylailgilidir.Genelanlamıylagüvenirlik; “aynı özelliğe ilişkin farklı ölçümler arasındaki tutarlılık derecesi” olarak tanımlanabilir. Başka bir deyişle, aynı şey birkaç kez ya da birkaç ayrı yöntemle ölçüldüğünde bunların birbirine yakın değerler vermesi ölçmenin güvenilir olduğu anlamına gelir. Öte yandan, aynı özelliğe ilişkin ölçümler arasında ciddi farklar ortaya çıkıyorsa, bu da ölçmenin pek güvenilir olmadığı biçiminde yorumlanır. Örneğin, aynı bilgileri ölçen iki ayrı başarı tes-tinde öğrencilerin puanları çok farklı çıkıyorsa ölçme işlemi yeterince güvenilir değildir.

Güvenirliğin düşük olması genelde ölçme hatalarından kaynaklanır. Ölçme hataları ise ölçme aracı, uygulama koşulları ya da ölçmeyi yapan kişi(ler) ile ilgilidir. Söz konu-su hatalar üç tür olarak sınıflandırılmaktadır. Bunlar sabit hata, sistemli hata ve tesadüfi hatadır (Tekin, 1993). Sabit hatalar ölçme aracından ileri gelir ve bu hataların oluştuğu durumlarda ölçme aracı düzenli olarak aynı hatayı verir. Örneğin, içerik çözümlemesine dayalı bir iletişim araştırmasında gazetelerdeki fotoğrafların boyutlarını ölçtüğümüz 20


santimetrelik bir cetvel gerçekte 21 santimetrelik bir uzunluğa sahipse bu sabit bir hata-dır. Sistemli hatalar genellikle araştırmacının yanlılığından kaynaklanmaktadır. Örneğin, denetim listelerinin kullanıldığı gözleme dayalı bir halkla ilişkiler araştırmasında temiz giyimli bireylerin davranışlarının daha olumlu işaretlenmesi sistemli bir hatadır çünkü belirli bir varsayıma dayanmakta ve gizli bir mantığı yansıtmaktadır. Tesadüfi hatalar ise nedeni tam olarak bilinmeyen hatalardır. Araştırmacı tarafından yapılan açıklamalar, ve-rilerin toplandığı ortam, yorgunluk, katılımcıların ilgi düzeyi, süre, test korkusu ve birey-lerarası etkileşimler gibi etmenler tesadüfi hataların oluşmasında rol oynayabilir.

Kullanılan veri toplama araçlarına göre farklılaşmakla birlikte, güvenirliğin kendi be-lirli başlıklar altında toplanabilecek çeşitleri vardır. Bunlar test-yeniden test güvenirliği, paralel formlar güvenirliği, bölünmüş yarılar güvenirliği, iç tutarlılık güvenirliği ve puan-layıcılararası güvenirlik olarak belirtilebilir.

Test-yeniden test güvenirliği, sorulara verilen yanıtların belirli bir zaman aralığında gösterdiği tutarlılıkla ilgilidir. Aynı test aynı bireylere belirli bir zaman aralığında iki kez uygulanır. Bireylerin iki uygulamada verdiği yanıtlar arasındaki ilişkinin yüksek olması test-yeniden test güvenirliğinin yüksek olması demektir. Özünde korelasyona dayalı olan bu güvenirlik türünde iki ölçüm arasında tüm koşulların normal kaldığı ve olağanüstü bir durum yaşanmadığı varsayılmaktadır.

Paralel formlar güvenirliği, aynı testin iki ayrı sürümünde (örneğin Form A ve Form B) elde edilen puanlar arasındaki bağıntıya dayanır. Başka bir deyişle, paralel formlar gü-venirliği, sorular aynı olduğu halde soru sırasının değiştirilmesine dayanan bir güvenirlik hesaplama yöntemidir. A testindeki yanıtlar ile B testindeki yanıtlar arasındaki korelasyo-nun yüksek olması güvenirliğin yüksek olduğu, düşük olması da ölçme işleminin düşük bir güvenirliğe sahip olduğu anlamına gelir. Bazı konularda soruların sırası yanıtları et-kileyebilmektedir. Böyle bir etkinin kontrol edilmesi amacıyla bu güvenirlik türü kulla-nılmaktadır. Örneğin, iletişim doyumu ile yaşam doyumu arasındaki ilişkiyi belirlemeyi amaçlayan bir araştırmada genel olarak mutlu olup olmadıkları sorulan bireylerin bu so-ruya verdikleri yanıtlar, daha sonra çeşitli alanlardaki yaşam doyumlarıyla ilgili sorulara verdikleri yanıtları etkileyebilmekte hatta şekillendirmektedir.

Paralel formlar güvenirliğinin mantığına uygun olarak kullanılan bir başka güvenirlik türü de alternatif formlar güvenirliğidir. Alternatif form güvenirliği, uygulanan testin aynı özelliği benzer bir sistemle ölçen başka bir testle karşılaştırılmasıdır. Burada katılımcılar iki testi de tamamlar ve her birinden aldıkları puanlardan hareketle iki testteki toplam puanların arasındaki korelasyon hesaplanır. Bazen bu testlerden biri ötekisi için alternatif ya da yordayıcı olarak kullanılabilmektedir.

Bölünmüş yarılar güvenirliği, veri toplama aracının tek sayılı (1,3,5…) maddelerine ve-rilen yanıtlar ile çift sayılı (2,4,6…) maddelerine verilen yanıtlar arasındaki ilişki düzeyine dayanmaktadır. Burada her bireyin tek sayılı maddelerden aldığı puanlar ile çift sayılı mad-delerden aldığı puanlar listelendikten sonra testin tamamı için bunlar arasındaki korelasyon katsayısı hesaplanarak veri toplama aracının güvenirlik düzeyi rapor edilmektedir.

İç tutarlılık güvenirliği, veri toplama aracındaki sorulara verilen yanıtların kendi için-de ne kadar bir tutarlılık gösterdiğiyle ilgilidir. Bunun için çoğu zaman tekil madde var-yansları ile testteki toplam puan varyansını temel alan hesaplamalar yapılır. Veri toplama aracının türüne bağlı olarak çoğunlukla Kuder-Richardson formülü (özellikle KR-20) ve Cronbach’ın Alfa formülüne (α) dayalı katsayılar hesaplanır.

Kuder-Richardson formülleri (KR-20 ve KR-21) özellikle kesin doğru ve kesin yanlış yanıtların geçerli olduğu test durumlarında kullanılır çünkü kodlamalar sırasında yanıt doğru ise 1, yanlış ise 0 puan verilmesi gerekmektedir. Çoktan seçmeli gibi yapılandırıl-mış başarı testlerinin güvenirliğini hesaplamak için uygun bir formüldür. Buna karşılık,


Cronbach’ın Alfa formülü, kesin doğru ya da kesin yanlışın olmadığı durumlar için daha uygundur. Örneğin, beş dereceli Likert türü bir tutum ölçeğinde bu formül tercih edilir çünkü herkesin yanıtı farklı olabilir ve doğru ya da yanlış diye sınıflama yapılamaz.

Genel olarak iç tutarlılık hesaplamalarında veri toplama aracındaki madde sayısı art-tıkça güvenirliğin artması öngörülmektedir. Ayrıca, iç tutarlılık hesaplamalarının sağlıklı yapılabilmesi için bireylerin yanıtlarının hız ya da süre kısıtlamalarından etkilenmemesi gerekmektedir. İç tutarlılık hangi yolla hesaplanırsa hesaplansın, güvenirlik katsayısının kabul edilebilir bir değerin üstünde olması önerilmektedir. Yaygın biçimde dile getirilen önerilere göre KR-20 formülünün kullanıldığı durumlarda güvenirliğin en az 0,70 olması istenirken Cronbach’ın Alfa formülünün kullanıldığı durumlarda ise güvenirliğin en az 0,80 olması beklenmektedir. Eğer elde edilen değerler bunların altında ise pilot uygulama-lardan sonra iyileştirmeye özel bir önem verilmelidir.

Puanlayıcılararası güvenirlik, araştırmada veri toplama işleminin birden çok kişinin kodlamasıyla ya da puanlamasıyla yapıldığı durumlar için geçerlidir. Örneğin, serbest ya-nıtlı ya da açık uçlu soruların yer aldığı bir testteki puanlama birden çok kişi tarafından yapılabilir. Aynı şekilde, video kayıtlarının çözümlemesine dayalı bir gözlem söz konusuy-sa önceden hazırlanmış kodlama formu kullanılarak birden çok kişi tarafından kodlama yapılabilir. Her iki durumda da olabildiğince yansız ve nesnel bir ölçüm yapabilmek için farklı puanlayıcılar, kodlayıcılar, gözlemciler ya da değerlendirmeciler arasındaki tutarlı-lığı bilmeye gereksinim vardır. Farklı kişiler tarafından yapılan puanlama ya da kodlama işleminde uzlaşma ya da hemfikir olma oranının %90 değerinin üzerinde olması beklen-mektedir.

Güvenirlik hesaplamasına ilişkin istatistiksel formüller “Eğitimde Ölçme ve Değerlendir-me” kitabında (Tekin, 1993, ss. 57-70); güvenirliğin bilgisayar programıyla nasıl hesaplana-cağına ilişkin bilgiler ise “Sosyal Bilimlerde SPSS Uygulamaları (Akbulut, 2010, ss. 79-83) kitabında ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.

Geçerlik: Bu kavram, araştırmada kullanılan veri toplama aracının araştırmacının ölçmek istediği özelliği ne kadar ölçebildiğiyle ilgilidir. Eğer kullanılan veri toplama aracı, araştırmacının ölçmeyi amaçladığı yapıyı ya da özelliği doğru ve yeterli biçimde ölçebili-yorsa kullanılan aracın gerekli verileri toplamak için geçerli bir araç olduğu söylenebilir. Başka bir deyişle, araştırmacı neyi ölçmek istiyorsa veri toplama aracı onu ölçmelidir ki toplanan verilerin geçerli olduğu ileri sürülebilsin. Kuşkusuz, bunun için öncelikle aracın güvenilir olması gerekir, yani güvenirlik geçerliğin ön koşuludur.

Geçerlik genellikle veri toplama aracının amaca dönük biçimde geliştirilmesini, uygun şekilde tasarımlanmasını, maddelerin katılımcılar tarafından doğru şekilde anlaşılmasını, yanıtlama için sürenin yeterli olmasını, sonuçlardan dayanaklı çıkarım yapılabilmesini, maddelerin gerekli performans ölçütleriyle ilişkisini ve elde edilecek verilerin uygulama-lara katkısının olup olmadığını göstermektedir (Creswell, 2008). Tüm bu açılardan düşü-nüldüğünde geçerlik veri toplama aracının hem görüntüsü, hem içeriği, hem de sonuçla-rıyla ilgilidir.

Bir veri toplama aracını kullanmadan önce araştırmacılar o aracı çeşitli yönlerden de-ğerlendirirler. Ayrıca, kendi değerlendirmeleriyle yetinmezler ve alanda söz sahibi olan uzmanlardan oluşan küçük bir panelin de incelemesini isterler. Belki daha önce gelişti-rilmiş ve başka araştırmalarda kullanılmış olan araçların geçerlik değerlerine bakarak uygunluk değerlendirmesi yapılabilir. Ancak özellikle araştırmacının kendi çalışmasında kullanılmak üzere geliştirdiği araçlar için uzman panel değerlendirmesi ve pilot uygulama yapılması büyük önem taşımaktadır.


Veri toplama araçlarında geçerlik çok farklı anlamlara gelebilir. Başka bir deyişle, ge-çerliğin kendi içinde türleri vardır. Bunların başlıcaları olarak görünüş geçerliği, yapı ge-çerliği, kapsam geçerliği ve kestirim geçerliği oldukça yaygındır. İletişim araştırmalarında da genelde bu geçerlik türleri rapor edildiği için burada her birini kısaca açıklamakta ya-rar vardır.

Görünüş geçerliği: Bu özellik bazı yazarlar tarafından “yüzey geçerliği” olarak da ad-landırılmaktadır. Kavram, daha çok veri toplama aracının nasıl göründüğüyle ilgilidir. Basılı bir veri toplama aracı kullanılıyorsa kâğıt üzerinde, elektronik bir veri toplama aracı kullanılıyorsa ekrandaki görünüş katılımcıların yanıtlarını etkileyebilir. Örneğin, dağınık ve düzensiz görünen bir veri toplama aracını yanıtlayıcılar pek ciddiye almayacağı için ya hiç yanıtlamaz ya da özensizce yanıtlar. Bunu önlemek için uyarıcıları sayfaya/ekrana düz-gün yerleştirme, uygun font kullanımı, dikkat odaklama araçlarından yararlanma, madde kökleri ile seçeneklerin aynı yerde bulunması, anlaşılır sözcükleri tercih etme, karmaşık cümlelerden kaçınma ve sayfayı/ekranı verimli kullanma gibi konulara dikkat edilmelidir.

Kapsam geçerliği: Bazı kaynaklarda “içerik geçerliği” olarak da kullanılan bu kavram; veri toplama aracının, ölçülmek istenen özelliği tüm yönleriyle ve aslına uygun bir denge gözeterek ölçebilmesidir. Başka bir deyişle, veri toplama aracının içeriği ile ölçülmek iste-nen özelliğin içeriği tam örtüşmelidir. İçerik geçerliği, hem ölçülecek özellikle ilgili tüm boyutların veri toplama aracının içeriğini oluşturan maddelerde kapsanmasını gerektirir hem de veri toplama aracındaki tüm maddelerin ölçülmek istenen özelliği ölçen maddeler olmasını zorunlu kılar. Bu nedenle, kapsam geçerliği çoğu zaman içeriği iyi bilen kişiler ve ölçme yöntemlerinde yetkinleşmiş uzmanlar tarafından değerlendirilmektedir.

Yapı geçerliği: Bu geçerlik türü, veri toplama aracının ölçtüğünü savladığı yapının (construct) ya da özelliğin (trait) gerçekten var olduğunu kabul ederek işe başlar. Örneğin, bir araştırmacı “iletişimci kişilik” diye bir yapıdan söz ediyorsa nicel araştırma ilkelerine göre bunun ölçülebilmesi gerekir çünkü “doğada bir şey varsa miktarı ölçülebilir.” Dahası, söz konusu yapının kendine özgü tanımı, kapsamı, boyutları, türleri ve göstergeleri de olmalıdır. Dolayısıyla ölçme aracının tüm bunları ölçmesi beklenir. Ancak yapının varlığı tartışmalıysa ya da var olduğu savlanan yapı başkalarının farklı kavramlarla isimlendirdi-ği bir yapı ise yeni yapı kavramsal açıdan sorgulanacaktır.

Yapı geçerliği, uzman görüşlerinin yanı sıra faktör analizi ve yapısal eşitlik modeli gibi istatistiksel yöntemlerle de belirlenebilmektedir. Bu tekniklerle yapılan aslında ölçülen değişkene ilişkin kuramsal yapının doğruluğunun test edilmesidir. Örneğin, Beş Büyük Faktör Kişilik Ölçeği olarak bilinen bir veri toplama aracının yapı geçerliğini ele alalım. Buradaki kuramsal varsayım kişiliğin açıklık, dışadönüklük, uyumluluk, sorumluluk ve duygusal dengelilik olmak üzere beş temel faktör ile ölçülebileceğine dayanmaktadır.

Genellikle sosyal bilimlerde yapılar onlara aracılık eden davranış, tutum vb. öğelerle ölçülebilmektedir. Sözgelimi dışadönüklük ölçülecekse arkadaşlarıyla iletişim kurmaktan hoşlanmak, kolaylıkla iletişime girmek, başka bireylerle bir arada bulunmaktan sıkılma-mak gibi davranışlardan çıkarım yapılmaktadır. Kişilik üst yapısına bağlı olarak söz konu-su beş kişilik faktörünü tanımlayan toplam 100 maddelik bir ölçeğin yapı geçerliğini sap-tamak için faktör analizi yapılmaktadır. Buna göre çok sayıda değişken az sayıda faktöre indirgenmektedir. Faktör analizi sonucu belirlenen faktör yapısının beş faktör kuramıyla uyumlu olması yapı geçerliğini göstermektedir.

Yapı geçerliğini belirlemede kullanılan bir başka yöntem olan Yapısal Eşitlik Modeli ise kuram net olarak ortaya konulamadığında ya da araştırmacı tarafından kurama ilişkin olarak ortaya konulan modelin test edilmesinde kullanılmaktadır. Oluşturulan modeldeki değişkenlerin birbiriyle olan ilişkilerinin, söz konusu ilişkilerin yönü ve derecesinin ve faktör yapısının belirlenerek uygunluğunun sınanması yapı geçerliğini göstermektedir.


Yapısal eşitlik modeli özünde faktör analizi ile yol (path) analizinin birleşimidir. Ancak yapısal eşitlik modeli örneklem büyüklüğüne çok duyarlıdır. Schumacker ve Lomax (2004, s.50) yapısal eşitlik modeli için en düşük örneklem sayısını normal ve eliptik dağılımda her değişken için minimum 5, öteki durumlarda ise 10 olarak belirtmektedir. Boomswa ve Hoogland (2001, s.140) ise yapısal eşitlik modelinde örneklemin 200’den büyük olmasının gerektiğini belirtmiştir.

Kestirim geçerliği: Bazı kaynaklarda “ölçüt geçerliği” ya da “yordayıcı geçerlik” olarak da belirtilmektedir. Bu geçerlik türü veri toplama aracının ilişkili olduğu bir kavramı, per-formans ölçütünü ya da çıktıyı ne ölçüde yordadığını gösterir. Burada ölçüt yerine yor-dayıcı kavramı da kullanılmaktadır. Genel olarak kestirim geçerliği, veri toplama aracıyla geleceğe ilişkin performansın ne ölçüde tahmin edilebildiğini göstermektedir. Örneğin, üniversiteye hazırlık eğitimi veren bir özel dershanenin deneme sınavlarında bireylerin aldığı sonuçlar ile üniversiteye giriş sınavında aldığı sonuçlar arasında yüksek bir ilişki varsa, dershanenin deneme sınavlarının kestirim geçerliğinin yüksek olduğu söylenebilir. Buna karşılık dershane sınavlarında yüksek puan alan bireylerin üniversite sınavından çok düşük puan alması sınavın yordama gücünün zayıflığını gösterir.

Verilerin ÇözümlenmesiNicel araştırmada veriler toplanıp bilgisayara girildikten sonra hemen çözümleme yapı-lamaz. Öncelikle yanıtlayıcılardan, verilerden ve araştırmacılardan kaynaklanan maddi hatalar olup olmadığına bakılmalıdır. Örneğin, veri girişlerinde rakam hatası yapılmış olabilir, bazı veriler eksik girilebilir ya da aşırı sapma gösteren uç değerleri çıkarmak ge-rekebilir. Bunlar gözden geçirildikten sonra kullanılacak istatistiksel tekniğin gerektirdi-ği kontroller tamamlanmalıdır. Örnek vermek gerekirse, varyans analizi tekniğiyle veri çözümlemesi yapılacak bir araştırmada normal dağılım, doğrusallık ve türdeş serpilim (homoscedasticity) gibi varsayımların karşılanıp karşılanmadığı gözden geçirilmelidir.

Verilerin gözden geçirilmesine ilişkin detaylı bilgi için “Using Multivariate Statistics” kitabı (Tabachnick & Fidel, 1999, ss.56-110) incelenebilir.

Veri çözümlemede kullanılabilecek istatistiksel teknikler araştırmanın amaçları ve ve-rilerin niteliğiyle doğrudan ilişkilidir. Nicel araştırmalarda işe koşulabilecek başlıca veri çözümleme tekniklerini genel olarak iki kümede toplamak olanaklıdır. Bunlar betimsel ve yordamsal istatistik teknikleridir.

Betimsel İstatistik TeknikleriBu kategoride yer alan istatistiksel teknikler aracılığıyla araştırmaya konu olan durumun sayılara dayalı olarak ayrıntılı bir betimlemesi yapılmaktadır. Kullanılan bilgilerin bir bö-lümü dağılımın geneli hakkında özet nitelikli bulguları içermekte, bir bölümü de dağılı-mın kendi içindeki durumu hakkında fikir vermektedir.

Merkezi eğilim ölçüleri: Bu başlık altında ele alınan ölçüler dağılım hakkında özet-leyici bir fikir vermektedir. Başlıca merkezi eğilim ölçüleri ortalama, medyan ve tepede-ğerdir. Bunlardan ortalama, bir dağılımdaki tüm değerleri toplayıp değer sayısına bölme yoluyla elde edilmektedir. Medyan, dağılımın aşağıdaki yarısını (alt %50) yukarıdaki ya-rısından (üst %50) ayıran değerdir. Basit dağılımlarda değerler en büyükten en küçüğe doğru ya da tersine olarak sıralanır; tam ortada yer alan değer medyandır. Karmaşık da-ğılımlarda ise hesaplamalar sonucunda ellinci yüzdelik sıraya karşılık gelen değer medyan olarak kabul edilir. Bazı kaynaklarda mod olarak da ifade edilen tepedeğer ise, dağılımda en çok yinelenen ya da frekansı en yüksek olan değerdir. Bu ölçülerden hangisinin ne


zaman kullanılacağı araştırılan konu ve dağılımın düzenliliğiyle ilgilidir. Örneğin, bir pa-zarlama araştırmasına katılan bireylerin gelir düzeyleri arasında çok büyük farklar varsa, dağılım hakkında en uygun gösterge medyan olarak alınabilir.

Değişkenlik ölçüleri: Bu kümedeki kavramlar bir dağılımın kendi içinde gösterdiği farklılaşmayı yansıtır. Bu kapsamda genişlik, standart sapma, varyans, çeyrek sapma ve çarpıklık hesaplamaları yapılır. Genişlik, dağılımdaki en yüksek değerden en düşük de-ğeri çıkarma yoluyla bulunur. Böylece minimum değer ile maksimum değer arasında ne kadar bir uzaklık olduğu saptanır. Standart sapma, dağılımdaki tüm değerlerin dağılım ortalamasına göre gösterdiği sapmaların ortalamasıdır. Bunun için önce dağılımın ortala-ması hesaplanır, ardından her değerin ortalama ile farkı alınır, son olarak da bu farkların ortalaması bulunur. Standart sapma yoluyla dağılımdaki değerlerin ortalama çevresinde ne kadar yoğunlaştıklarını anlama olanağı ortaya çıkar. Varyans, standart sapmanın kare-sidir. Bu kavram pratikte bir anlam taşımaz ama standart sapmayı hesaplamada işe yarar çünkü normalde ortalamadan sapmalar artı ve eksi yönde birbirini götüreceği için sap-maların ortalaması sıfır çıkacaktır. Bunun önlemek için önce varyans bulunur, ardından varyansın karesi alınarak standart sapmaya ulaşılır. Çeyrek sapma, dağılımı dört çeyrek dilime ayırdıktan sonra üçüncü çeyreğin üst sınırı ile birinci çeyreğin üst sınırı arasındaki farkın ikiye bölünmesi şeklinde hesaplanmaktadır. Bu ölçü, özellikle gruplanmış verilerde hesaplanmakta ve yüzdelik sıra yorumlamalarında çok işe yaramaktadır. Çarpıklık, da-ğılımdaki yığılmanın nerede yoğunlaştığını ifade etmektedir. Normal dağılımda yığılma ortada olup tüm merkezi eğilim ölçüleri birbirine eşittir. Ancak sola çarpık (negatif) da-ğılımda yığılma yüksek değerlerdedir ve dağılım çizgisinin kuyruğu düşük değerlere yani sola doğru uzamaktadır (örnek: kolay bir testteki başarı durumu). Sağa çarpık (pozitif) dağılımda ise yığılma düşük puanlardadır ve dağılım çizgisinin kuyruğu yüksek değerlere yani sağa doğru uzamaktadır (örnek: zor bir testteki başarı durumu).

Yordamsal İstatistik TeknikleriDeğişkenler arasında saptanan ilişkilerden hareketle, bir dağılımdaki durumdan başka bir dağılımdaki durumu tahmin etmeye, yordamaya, kestirmeye ya da öngörmeye olanak sağlayan istatistiksel tekniklerin tümüne yordamsal istatistik denilmektedir. Bunların ba-zılarında ilişkinin yönü ve düzeyi önemliyken, bazılarında nedensellikler de saptanabil-mektedir. Yordamsal istatistiksel teknikler, betimsel tekniklere göre daha karmaşık olup onları da kapsayan hesaplamalar içermektedir. İletişim araştırmalarında sık kullanılan yordamsal veri çözümleme teknikleri aşağıda açıklanmıştır.

Yordamsal istatistik tekniklerinin çoğunda araştırmanın denenceleri test edilmektedir. An-cak test edilen farksızlık (H0) denencesidir.

Korelasyon: İki değişken arasındaki ilişkinin yönünü ve düzeyini sayısal olarak be-lirlemeye dönük bir tekniktir. Tipik bir uygulamada her denek ya da katılımcıya ait X ve Y değerleri elde edildikten sonra örneklemin tamamı için bir korelasyon katsayısı he-saplanır. Korelasyon katsayısı -1 (en düşük) ile +1 (en yüksek) değerleri arasında değişir, bunlardan daha küçük ya da büyük bir korelasyon katsayısı olamaz. Katsayı -1 ya da +1 değerlerine yaklaştıkça mükemmel bir korelasyondan söz edilir ve tahmin gerçekçi olur, buna karşılık 0 değerine yaklaştıkça ilişki anlamsızlaşır ve tahmin zorlaşır. Korelasyon katsayısı olumlu (pozitif) yönde ise bir değişkendeki artışın öteki değişkendeki karşılığı da artış şeklindedir. Katsayı olumsuz (negatif) yönde ise bir değişkende artma olurken öteki değişkende azalma ortaya çıkar. Ancak unutulmamalıdır ki, korelasyon yalnızca bir ilişki belirtir ve nedensellik olarak yorumlanamaz. Yapılacak deneysel araştırmalarla iki


değişken arasında neden-sonuç ilişkisinin olup olmadığı ya da her ikisinin nedeni olarak başka bir değişkenin bulunup bulunmadığı incelenebilir. Örneğin, insanların kullandıkla-rı otomobilin değeri ile oturdukları evin değeri arasında yüksek bir korelasyon bulunabilir ama biri ötekinin nedeni değildir; belki de her ikisinin kökeninde insanların ekonomik gelirleri yatabilir.

t-testi: Daha çok deneysel araştırmalarda kullanılan bir istatistiksel tekniktir. İki grup ortalaması arasındaki farkın anlamlı olup olmadığını belirlemede kullanılır. Dolayısıy-la ortalama ve standart sapma değerlerini temel alır. Grup sayısı ikiden fazla olduğunda birden çok ikili karşılaştırma yani t-testi yapmak gerekir. Tipik uygulamalar açısından ba-kıldığında bu teknik ya tek gruplu bir araştırmada öntest-sontest karşılaştırması yaparken ya da deney ve kontrol gruplarının ortalamalarını karşılaştırırken kullanılır. Önemli olan gerçek, birden çok grup olduğunda tek t-testi yapmanın yeterli olmayacağıdır. Grupların dolayısıyla ortalamaların birbirine bağımlı olup olmamasına göre farklı formüllerden ya-rarlanılmaktadır.

Nicel araştırma verilerinin çözümlenmesinde t-testinin kullanımını somut biçimde örnekleyelim. Gazetelerin hediye kuponu dağıtmasının satışlar üzerindeki etkilerini araş-tırdığımızı varsayalım. Her yönüyle birbirine benzeyen iki gazetenin okuyucu kitlesinin de birbirine benzediğini varsayalım. Gazetelerden biri aylık bir kampanya başlatarak oku-yucularına gazete ile birlikte hediye kuponu versin, öteki gazete ise böyle bir kampanya yapmamış olsun. Bir ay boyunca her iki gazetenin günlük satış rakamlarını saptayalım. Kampanya bittikten sonra iki gazetenin bir aylık durumunu t-testi kullanarak karşılaş-tıralım. Kupon verenin gazetenin ortalamasının daha yüksek çıktığını düşünelim. Eğer aradaki fark istatistiksel açıdan anlamlı ise hediye kuponu vermenin satışları artırdığını söyleyebiliriz.

Varyans analizi: İngilizce isminin kısaltmasından yararlanılarak ANOVA (analysis of variance) olarak da adlandırılan varyans analizi, sonuca etkide bulunma bakımından değişkenler arasında anlamlı bir fark olup olmadığını belirlemek amacıyla kullanılan bir istatistiksel tekniktir. Aynı t-testinde olduğu gibi, grupların ortalamaları ve standart sap-maları temel alınmaktadır. Ancak karşılaştırılabilecek grup/ortalama sayısı bakımından herhangi bir sınırlama söz konusu değildir. Ayrıca, bağımsız değişkenlerin sayısı da iste-nildiği kadar artırılabilir. Araştırmada tek bağımsız değişken varsa tek yönlü, iki değişken varsa iki yönlü, üç değişken varsa üç yönlü, dört ve daha çok değişken varsa çok yönlü varyans analizi (MANOVA) yapılmaktadır. Varyans analizinde değişkenlerin kendi etki-leri kadar aralarında etkileşim olup olmadığı da saptanabilmektedir. Varyans analizinin özel bir türü olarak kullanılan kovaryans analizi (ANCOVA), belirli değişkenler kontrol altında tutularak varyans analizi yapılmasına dayanır. Örneğin, televizyon ekranlarında-ki yazılı bilgileri öğrenebilme konusunda yapılan bir araştırmada insanların okuma hızı kontrol altında tutularak kovaryans olarak kullanılabilir.

Çoklu regresyon: Hangi değişkenlerin ya da değişken bileşimlerinin sonucun ne ka-darını açıkladığını belirlemede kullanılan bir tekniktir. Başka bir deyişle, regresyona daya-lı teknikler, bağımsız değişkenler yoluyla bağımlı değişkenin ne ölçüde açıklanabildiğine ilişkin çözümlemelerde kullanılmaktadır. Bağımsız değişken sayısı tek ise doğrusal regres-yon eşitliği yazılmakta, birden çoksa ya da çeşitli bileşimler söz konusu ise çoklu regresyon tercih edilmektedir (Aiken & West, 1991). Eğer bağımsız değişkenlerin çözümlemesinde araştırmacı bazı değişkenlere öncelik veriyorsa ardışık (sequential) regresyon seçeneğini kullanabilir. Araştırmacı kendi belirlediği sıraya göre de regresyon çözümlemesinde ba-ğımsız değişkenleri atayabilir. Eğer araştırmacının değişkenlerin sıralaması konusunda bir fikri yoksa istatistiksel ölçüte göre bağımsız değişkenlerin sıralanmasına dayanan adımsal (stepwise) regresyon tercih edilebilir. Bu durumda tüm değişkenler aynı anda regresyon


çözümlemesine katılır. Genel olarak R² değeri bağımsız değişkenlerin ya da çeşitli bile-şimlerinin bağımlı değişkendeki varyans yüzdesini açıklama oranıdır. Bu değer ne kadar yükselirse bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni yordama miktarı o kadar artar.

Çoklu regresyon kullanımını bir örnekle açıklayalım. İnsanların iş bulma olasılıkla-rını etkileyen temel becerilerin neler olduğunu ve bunların içinde iletişim becerilerinin yerini araştırdığımızı varsayalım. Burada iş bulma olasılığı bağımlı değişkendir ve bunu akademik beceriler, teknoloji becerileri, sorumluluk becerileri, iletişim becerileri, takım çalışması becerileri ve kendini yönetme becerileri gibi bağımsız değişkenler etkileyebilir. Çoklu regresyonda önce her bağımsız değişkenin iş bulma üzerinde ne kadar bir katkısı-nın olduğu belirlenir. Ardından belirtilen beceri kategorilerinin ikili, üçlü dörtlü vb. bi-leşimlerinin iş bulma üzerinde katkısı saptanır. Söz konusu bağımsız değişkenler içinde örtüşmeler de olacağı için belki iletişim becerileri sonucu en çok açıklayan değişken ola-rak ön plana çıkabilir.

Ki-kare (Chi-square) testi: Bu teknik genellikle iki süreksiz değişken arasındaki iliş-kinin belirlenmesinde kullanılır. Özünde beklenen sonuçlar ile gerçekleşen sonuçlar ara-sında anlamlı bir fark olup olmadığını karşılaştırmaya dayanır. Buraya kadar açıklanan öteki istatistiksel tekniklerden farkı, öteki teknikler parametrik olarak değerlendirilirken ki-kare testinin non-parametrik olmasıdır. Örneğin, izleyicilerin cinsiyeti ile en çok tercih ettikleri televizyon dizisinin türü arasındaki ilişkinin belirlenmesinde ki-kare testi kulla-nılabilir. Araştırma örnekleminde 40 katılımcı varsa ve televizyon dizileri dört tür olarak sınıflandırılmışsa normalde her dizi türünü tercih eden 10 kişinin olması beklenir. Elbette eşit dağılım yalnızca bir beklentidir, katılımcıların tercihleri beklenti yönünde oluşmaya-bilir. Burada ki-kare aracılığıyla yapılan şey, beklenen tercih dağılımı ile gerçekleşen tercih dağılımı arasındaki farklılıkların anlamlı olup olmadığını saptamaktır.

İletişim araştırmaları açısından düşünüldüğünde en güçlü veri çözümleme tekniği hangisidir?

Nicel Araştırma Raporunun ÖğeleriAraştırmanın niteliğine göre belirli ölçülerde farklılaşmakla birlikte, tipik bir nicel araştır-manın raporu genelde beş bölüm içerir. Bunlar giriş, alanyazın taraması, yöntem, bulgular ve yorum, sonuçlar ve öneriler olarak belirtilebilir. Bu bölümlerin her biri de kendi içinde bazı alt başlıkları kapsar.

Giriş bölümünde araştırmada ele alınan sorun olabildiğince açık ve ikna edici şekil-de tanımlanır. Bunu yaparken sorunu genelden özele doğru daraltarak tanımlamak ve gittikçe odaklamak gerekmektedir. Amaç alt başlığında araştırmanın temel amacı ve alt amaçları belirtilir. Temel amaç kapsayıcıdır. Alt amaçlar ise yanıtlanması gereken soru-lar ya da test edilebilir denencelere dayanır. Hem soru hem denence kullanmak tekrarlar içeriği için önerilmez. Önem alt başlığında araştırmanın pratik değeri ortaya konulur ve elde edilecek sonuçların kimler için yararlı olacağının öngörüsü yapılır. Burada konunun kuramsal önemi değil, çalışmanın işlevsel değeri ön plana çıkarılmalıdır. Varsayımlar, araştırmacının test etmeye gerek görmeden doğru kabul ettiği önermelere dayanır. Ancak varsayımların tartışmalı görüşler içermemesi, sağlam bir temele dayanması ve gerektiğin-de kanıtlarının ortaya konulabilir olması beklenir. Sınırlılıklar, araştırmacının kendi çalış-masını özellikle hangi açılardan sınırlı gördüğünü belirtir. Sınırlılıklar genellikle konuya kuramsal bakış, içerik, yöntemsel yaklaşım, örneklem seçimi, veri toplama ve uygulama koşullarıyla ilgili olabilir. Tanımlar, araştırmada iletişimi aksatabileceği düşünülen kav-ramlara dönük açıklamaları içerir. Bunlar araştırmada sık geçen, teknik anlam içeren, özel kullanım belirten, tercih gösteren ve işevuruk biçimde kullanılan kavramları kapsar.

5


Alanyazın taraması bölümünde araştırılan sorunun kavramsal çerçevesi ve kuramsal temelleri ortaya konulur. Konuyla ilgili yararlanılabilecek tüm kaynaklar dikkatle incelen-dikten sonra araştırmacının oluşturduğu kurguya bağlı olarak alanyazından elde edilen bilgiler paylaşılır. Burada kaynakların basit bir özetlemesi yerine ulaşılan tüm bilgilerin ayrıntılı bir çözümlemesi yapıldıktan sonra yaratıcı sentezlere ulaşmak önemlidir. Ayrıca alanyazın taramasıyla ilgili bölümde sistemli, etik ve eleştirel bir tutum yansıtılmalıdır. Kısacası, alanyazın taramasının temel işlevi, sorunun var olan kuramlar ve araştırmalar bağlamında anlaşılmasını sağlamaktır.

Yöntem bölümünde önce araştırmanın dayandığı model açıklanır. Bunu yaparken modelin paradigmatik bağlamı ve uygulama deseni netleştirilmelidir. Evren ve örneklem başlığı altında önce araştırmanın evreni hakkında bilgi verilir. Evren iyice tanımlandıktan sonra örneklemin nasıl seçildiği, kimlerden oluştuğu ve uygun olup olmadığı tartışılır. Verilerin toplanması başlığı altında ne tür verilerin hangi araçlar ve tekniklerle toplandığı açıklanır. Burada veri toplama araçlarının yapısı ve içeriği tanıtıldıktan sonra güvenirlik ve geçerlik çalışmaları hakkında bilgi verilir. Dahası, bu araçların nasıl bir sistematik ya da süreç içinde uygulandığı özetlenir. Verilerin çözümlenmesi ile ilgili açıklamalarda top-lanan verilerin hangi istatistiksel tekniklerle çözümlendiği gerekçeleriyle birlikte anlatılır. Ayrıca, veri çözümlemesi sırasında araştırmacının hangi tasarruflarda (örneğin aşırı sap-ma gösteren değerleri çıkarma) bulunduğu da belirtilir ve gerekçelendirilir.

Nicel araştırmaların en dikkat edilmesi gereken öğesi yöntem, en özgün öğesi ise bulgulardır.

Bulgular ve yorum bölümünde tamamlanan araştırmada elde edilen bulgulara ve bunların araştırmacı tarafından yapılan yorumlarına yer verilir. Nicel araştırmada bulgu-lar, istatistiksel çözümlemelerin sonuçlarına dayanır. En yaygın kullanılan bulgu sunum araçları çizelgeler ve şekillerdir. Çizelgeler genellikle sayısal bulguları içerir, satır ve sütun bileşimlerine dayanır. Şekiller ise çoğunlukla görselleştirilebilir bulguları kapsar ve çizim, grafik, resim, fotoğraf vb. biçiminde olabilir. Özellikle grafikler kullanılırken tutarlı olun-malıdır. Genel olarak önerilen yaklaşıma göre karşılaştırmalar sütun grafiklerinde, oran-lar pasta grafiklerinde, eğilimler ise çizgi grafiklerinde yansıtılmalıdır. Belirli bir konudaki aynı bulguyu hem çizelge hem de şekilde vermek yineleme içereceği için doğru değildir.

Sonuçlar ve öneriler bölümünde önce araştırmaya ilişkin bir özet sunulur. Burada sorun, amaç ve yönteme ilişkin anımsatma amaçlı bilgiler verilir. Ardından araştırmada elde edilen sonuçlar belirginleştirilir. Bunu yaparken araştırmanın alt amaçlarıyla tutar-lı bir yaklaşım içinde olmakta yarar vardır. Okuyucu, daha önce sorulan sorulara hangi yanıtların üretildiğini ya da test edilen denencelerin durumunun ne olduğunu kolayca izleyebilmelidir. Sonuçları alanyazın bağlamında karşılaştırmaya dönük bir tartışma yap-mak da oldukça önemlidir. Karşılaştırmalarda benzerlikler ve farklılıklar ön plana çıkarı-lırken tartışmada olası neden-sonuç ilişkileri üzerinde durulmalıdır. Son olarak öneriler sunulmalıdır. Yeni araştırmalar ve uygulamadaki iyileştirmeler dikkate alınarak sunulan önerilerin somut, açık, anlamlı ve yapılabilir olmasına dikkat etmekte yarar vardır.


Özetİletişim araştırmalarının bilimsel olarak geçerli çalışmalar sayılabilmesi için uygun araştırma yöntemlerinin işe koşu-larak yapılması gerekmektedir. Bilim; gerçeğin görgül, siste-matik ve nesnel olarak araştırılmasını zorunlu kılmaktadır. Bunun için de bilimsel yöntem uygulanmaktadır. Bilimsel yöntem, bilimsel araştırmada izlenmesi gereken yol ve uyul-ması gereken kurallar bütünüdür. Böyle bir çabanın sonucu çoğu zaman bilimsel araştırmadır. Bilimsel araştırmada, be-lirlenen bir sorun var olan kuramlar ve araştırmalardan da yararlanarak güvenilir ve geçerli bulgulara dayalı bir çözüme kavuşturulmaktadır. Bu kapsamda yapılan nicel araştırmalar genellikle sayısal olarak ölçülebilen değişkenlere dayanmak-tadır. Nicel araştırmaların temeli, bilginin bireyden bağımsız olarak dışarıdaki maddi ortamda olduğunu ve görgül yollarla ulaşılabileceğini savunan pozitivist yaklaşımdır.Nicel araştırmaların tasarımında ve gerçekleştirilmesinde bazı temel aşamalardan geçilmektedir. Bunlar araştırma so-rununun tanımlanması, alanyazın taraması, araştırma yönte-minin belirlenmesi, verilerin toplanması, toplanan verilerin uygun istatistiksel tekniklerle çözümlenmesi ve elde edilen sonuçların raporlaştırılmasıdır. Kuşkusuz, her aşamanın kendi içinde çeşitli adımları vardır.Nicel araştırmalarda sorun belirlerken genel ve özel ölçüt-lerin dikkate alınması gerekmektedir. Genel ölçütler daha çok konuyla ilgilidir. Özgünlük, önemlilik, güncellik, çözü-lebilirlik ve etik kurallara uygunluk bunların başlıcalarıdır. Özel ölçütler ise daha çok araştırmacıyla ilgilidir. Alanda birikim, yöntemde yeterlik, araştırma izni alabilme, konuya sürekli ilgi ve sahip olunan olanaklar da özel ölçütler arasın-dadır. Belirlenen sorun tanımlanırken genelden özele doğru bütünleştirme, sınırlama ve tanımlama aşamalarından geçi-rilmektedir. Kuramsal olarak nicel araştırmalar keşfedici, betimleyici ya da açıklayıcı işlevler üstlenebilir. Tanımlayıcı araştırmalar değişkenler belirgin olmadığında, betimleyici araştırmalar değişkenlerin belirli olduğu ancak çeşitli özelliklerinin daha ayrıntılı betimlenmesi gerektiğinde, açıklayıcı araştırmalar ise değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkilerinin açık-lanmasında tercih edilir. Pratik açıdan bakıldığında ise nicel araştırmaların amaçları ya sorular ya da denenceler biçimin-de ifade edilir. Konu görece yeni ise soruları, alanyazında yeterli dayanak varsa denenceleri geliştirip test etmek daha uygun bir yaklaşımdır.Nicel araştırmalarda veriler ya evrenin tamamından ya da evren içinden seçilen bir örneklemden toplanır. Evren ko-nuyla ilgili anakütle ya da sonuçların genelleneceği en büyük gruptur. Örneklem ise evreni temsil edecek şekilde uygun

tekniklerle seçilen daha küçük grup olarak tanımlanabilir. Nicel araştırmalarda örneklem yoluyla evrene ilişkin genel eğilimler belirlenmeye çalışıldığı için çoğu zaman olasılıklı örnekleme tekniklerinden yararlanılır. Bunların başlıcaları yansız, sistematik, kümesel ve tabakalı örneklemedir. Hangi örnekleme tekniği tercih edilirse edilsin, seçme işleminden sonra ortaya çıkan örneklem ayrıntılı biçimde betimlenmeli ve uygunluğu tartışılmalıdır. Nicel araştırmalarda sık kullanılan veri toplama araçları an-ketler, performans testleri, ölçekler ve denetim listeleridir. Bunların her biri farklı durumlar ve veri türleri için uygun-dur. Dolayısıyla, hangi veri toplama araçlarının kullanılaca-ğına dikkatli biçimde karar vermek gerekir. Araştırmacılar alanyazın taraması yaptıktan sonra ya var olan araçlardan tercih yaparak uygun olanları kullanırlar ya da kendi araştır-maları için daha uygun olacağını düşündükleri yeni araçlar geliştirirler. İster var olanlar arasından seçim yapılsın, ister yeni araçlar geliştirilsin, bilimsel bir araştırmada kullanılacak veri toplama araçlarının mutlaka güvenirlik ve geçerlik gibi ölçütleri karşılaması gerekir. Bunlardan güvenirlik tutarlı öl-çüm yapabilmek, geçerlik ise ölçülmek istenen özelliği ölçe-bilmek anlamına gelmektedir.Nicel araştırmalarda verilerin çözümlenmesi amaca ve ve-rilerin niteliğine uygun istatistiksel teknikler aracılığıyla ya-pılmaktadır. Bunlardan betimsel istatistik teknikleri var olan durumu sayılar ve hesaplamalar yoluyla betimlemeyi amaç-lar. Merkezi eğilim ölçüleri ve değişkenlik ölçüleri bunların başlıcalarıdır. Yordamsal istatistik teknikleri ise değişkenler arasındaki ilişkileri belirlemeyi ve birinden hareketle ötekini tahmin edebilmeyi amaçlar. Korelasyon, t-testi, varyans ana-lizi, çoklu regresyon ve ki-kare gibi teknikler de bu kategori-de yer alır. Tipik bir nicel araştırma raporu beş ana bölümden oluşur. Birinci bölüm giriş bölümü olup burada sorun, amaçlar, önem, varsayımlar, sınırlılıklar ve tanımlar yer alır. İkinci bölüm alanyazın taramasını kapsar ve bu bölümde sorunun kuramsal temelleri ya da kavramsal çerçevesine ilişkin kap-samlı bilgiler sunulur. Üçüncü bölümde yöntem açıklanır ve bu kapsamda araştırma modeli, evren ve örneklem, verilerin toplanması, verilerin çözümlenmesi gibi alt boyutlar üzerin-de durulur. Dördüncü bölümde elde edilen bulgular ve yo-rumlarına yer verilir. Beşinci ve son bölümde önce sonuçlar belirgin hale getirilerek alanyazın bağlamında tartışılır, ar-dından yeni araştırmalar ve uygulamadaki olası iyileştirme-ler için öneriler sunulur.


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdakilerden hangisi bilimde saydamlığı tanımla-maktadır?

a. Eleştirel bir tutum izlemekb. Doğru seçim yapabilmekc. Kanıtlara dayalı açıklama yapmakd. Hiçbir şeyi gizlememeke. Önceki bilgilerden yararlanmak

2. “Evrendeki her şey belirli bir sistem içerisinde ve doğa ya-saları doğrultusunda gerçekleştiği için bilimin görevi bu yasa-ları ve sistemin parçaları arasındaki ilişkileri ortaya çıkarmak-tır” ifadesi aşağıdaki kavramlardan hangisiyle ilişkilidir?

a. İdealizmb. Pozitivizmc. Nitel araştırmad. Post-pozitivizme. Paradigma

3. Eğer bir araştırmada iki değişken arasındaki nedensellik ilişkisi inceleniyorsa bu ne tür bir araştırmadır?

a. Keşfedicib. Betimleyicic. Açıklayıcıd. Sınıflayıcıe. Tanımlayıcı

4. Aşağıdakilerden hangisi araştırma sorununu belirlerken dikkate alınması gereken genel ölçütlerden biri değildir?

a. Önemlilikb. Etik kurallara uygunlukc. Çözülebilirlikd. Değiştirilebilirlike. Güncellik

5. “Araştırmada yeni ortaya atılan ve verilere dayalı olarak test edilen önerme” ifadesi aşağıdaki kavramlardan hangisi-nin tanımıdır?

a. Varsayımb. Sorunc. Tanımd. Sayıltıe. Denence

6. İki grup arasında önceden oluşmuş bir farklılığın sonuç-lara etkisini saptamak amacıyla yapılan bir çalışmada uygun araştırma modeli hangisidir?

a. Taramab. Deneyselc. Nedensel karşılaştırmalıd. İlişkisele. Yarı deneysel

7. Aşağıdakilerden hangisi nicel araştırmalarda kullanılan olasılıklı örnekleme tekniklerinden biri değildir?

a. Amaçlıb. Sistematikc. Yansızd. Tabakalıe. Kümesel

8. Nicel araştırma kapsamında bir örgütte çalışan insanla-rın iletişim doyumlarını ölçmek için aşağıdaki veri toplama araçlarından hangisi en uygundur?

a. Anketb. Denetim listesic. Testd. Görüşme formue. Ölçek

9. İki değişken arasındaki ilişkinin yönünü ve düzeyini be-lirlemek için kullanılan veri çözümleme tekniği aşağıdakiler-den hangisidir?

a. Korelasyonb. t-testic. Varyans analizid. Ki-karee. Standart sapma

10. Aşağıdakilerden hangisi nicel araştırma raporlarının ana bölümlerinden biri değildir?

a. Alanyazın taraması b. Kaynaklarc. Bulgular ve yorumd. Yönteme. Sonuçlar ve öneriler


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. d Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırmaya İlişkin Kav-

ramlar” konusunu gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırmanın Özellikleri”

konusunu gözden geçiriniz. 3. c Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırmanın Özellikleri”

konusunu gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırmanın Aşamaları”

konusunu gözden geçiriniz. 5. e Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırmanın Aşamaları”

konusunu gözden geçiriniz.6. c Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırmanın Aşamaları”

konusunu gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırmanın Aşamaları”

konusunu gözden geçiriniz.8. e Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırmanın Aşamaları”

konusunu gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırmanın Aşamaları”

konusunu gözden geçiriniz.10. b Yanıtınız yanlış ise “Nicel Araştırma Raporunun

Öğeleri” konusunu gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1 Bilimde mutlak, tek ve değişmez doğrular yoktur. Bu ilke bi-limsel çalışmalarda elde edilen sonuçlar kadar bilimin ne ol-duğu, nasıl yapılması gerektiği ve ne işe yaradığı konusunda da geçerlidir. Bu konulardaki epistemolojik tartışmalar kendi içinde farklılaştığı için bilim dünyasında alternatif paradig-malar ortaya çıkmıştır.

Sıra Sizde 2 İletişimin bir sosyal bilim olduğu doğrudur. Ancak nicel araştırmanın doğa bilimleriyle özdeşleştirilmesi ya da sınır-landırılması doğru değildir. Nicel araştırmanın temelinde yatan pozitivizm bir değerler sistemi ve bakış açısıdır. Do-layısıyla, bu anlayışın ürünü olan nicel araştırma yöntemleri toplumsal olgular üzerinde yoğunlaşan sosyal bilimlerde de yapılabilir.

Sıra Sizde 3 Araştırmalarda sorun belirlerken dikkate alınması gereken genel ve özel ölçütler vardır. Bunların bir bölümü konuyla, bir bölümü de araştırmacıyla ilgilidir. Bunlara ek olarak ile-tişim alanındaki nicel bir araştırmada sorun seçerken daha dikkatli olmak gerekir. Seçilecek sorunun tanımlanması hem iletişim alanındaki gerçeklere hem de nicel araştırmanın özellikleriyle uyum içinde olmalıdır.

Sıra Sizde 4Nicel araştırmaların çoğunda görece küçük bir örneklem üzerinde çalışarak ilgili kitlenin tamamını kapsayan evren hakkında genellemelere gidilmektedir. Söz konusu genelle-melerin evren açısından geçerli olabilmesi için örneklemin özellikleriyle evrenin özellikleri uyuşmalıdır. Bu da evreni temsil edebilecek nitelikte bir örneklem alınmasını gerektir-mektedir. Dolayısıyla, olasılıklı nicel araştırmalar için olası-lıklı örnekleme teknikleri daha uygun düşmektedir.

Sıra Sizde 5Genel ilke olarak ileri düzey istatistiksel teknikler başlangıç ya da orta düzey olarak kabul edilen istatistiksel tekniklerden daha güçlüdür. Ne var ki, her durumda en güçlü istatistiksel teknik diye bir şey yoktur. Burada kullanılacak veri çözüm-leme tekniğinin potansiyel gücünden çok yapılacak araştır-ma için en uygun çözümleme tekniğinin kullanılması daha önemlidir.Görüşme sorularını yanıtlarken yaşanan duraksa-malarda rahatsız edilip edilmediği hakkında bir fikir sahibi olamayabilir.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı


Yararlanılan KaynaklarAiken, L. S. & West, S. G. (1992). Multiple Regression: Tes-

ting and Interpreting Interactions. California, USA: Sage. Akbulut, Y. (2010). Sosyal Bilimlerde SPSS Uygulamaları. İs-

tanbul: İdeal.Altusser, L. (2006). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları

(Çev. A. Tümertekin). İstanbul: İthaki.Arı, G. S., Armutlu, C., Tosunoğlu, N. G., & Toy, B. Y. (2009).

Nicel Araştırmalarda Metodoloji Sorunları: Yüksek Li-sans Tezleri Üzerine Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64(4),15-37.

Boomsma, A. & Hoogland, J. J. (2001). The Robustness of Lisrel Modeling Revisited. In R. Cudeck, S. D. Tuit, & D. Sörbom (Eds.), Structural Equation Modeling: Present and Future (pp. 139-168). Lincolnwood, IL: Scientific Software International.

Creswell, J. W. (2008). Educational Research: Planning, Con-ducting , and Evaluating Quantitative and Qualitative Research (3rd edition). Upper Saddle River, NJ: Pearson.

Erdoğan, İ. & Alemdar, K. (2005). Öteki Kuram: Kitle İleti-şim Kuram Ve Araştırmalarının Tarihsel ve Eleştirel Bir Değerlendirmesi, (Geliştirilmiş 2. baskı). Ankara: Erk.

Erdoğan, İ. (2005). İletişimi Anlamak. Ankara: Olumlu Mat-baacılık.

Habermas, J. (2005). Kamusallığın Yapısal Dönüşümü (Çev. T. Bora & M. Sancar). İstanbul: İletişim.

Karasar, N. (2007). Bilimsel Araştırma Yöntemi (17. baskı). Ankara: Nobel.

Oskay, Ü. (2000). XIX. Yüzyıldan Günümüze Kitle İletişimi-nin Kültürel İşlevleri: Kuramsal Bir Yaklaşım. İstanbul: Der.

Schumacker, R. E. & Lomax, R. G. (2004). A Beginner’s Gui-de To Structural Equation Modeling (2nd edition). Hill-sdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Sencer, M. (1989). Toplumbilimlerinde Yöntem (3. Baskı). İstanbul: Beta.

Şimşek, A. (2012a). Araştırma Modelleri. İçinde A. Şimşek (Ed.), Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.

Şimşek, A. (2012b). Alanyazın Taraması. İçinde A. Şimşek (Ed.), Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.

Tabachnick, B. G. & Fidel, S. F. (1999). Using Multivariate Statistics (4th edition). New York: Allyn & Bacon.

Tekin, H. (2003). Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. Anka-ra: Yargı.

Yaylagül, L. (2006). Kitle İletişim Kuramları-Egemen ve Eleş-tirel Yaklaşımlar. Ankara: Dipnot.

6Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Nitel araştırma yöntemlerini betimleyebilecek,Nitel veri toplama araçlarını açıklayabilecek,Nitel veri çözümleme yaklaşımlarını karşılaştırabilecek, Geçerlik ve güvenirlik kavramlarını tartışabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

• İletişimEtnografisi• EleştirelSöylemÇözümlemesi• Göstergebilim• Gözlem• Görüşme

• OdakGrup• Dokümanİncelemesi• VeriÇözümleme• Geçerlik• Güvenirlik

İçindekiler

İletişim Araştırmaları İletişim Araştırmalarında Nitel Yöntemler

• GİRİŞ• NİTELARAŞTIRMAYÖNTEMLERİ• NİTELARAŞTIRMADAVERİLERİN

TOPLANMASI• NİTELARAŞTIRMADAVERİLERİN

ÇÖZÜMLENMESİ• NİTELARAŞTIRMADAGEÇERLİKVE

GÜVENİRLİK


GİRİŞNicel ve nitel araştırmalar arasındaki farklar, sosyal ve fen bilimleri arasındaki farklar-dan ortaya çıkmıştır. Sosyal bilim araştırmacıları, fen bilimlerine özgü bilimsel yöntem-leri kullanarak toplumları ve kültürleri incelemişler ve açıklamaya çalışmışlardır. Oysaki sosyal bilimlerde araştırılan değişkenleri kontrol etmek çok fazla olanaklı değildir, çünkü insan davranışları doğası gereği içinde bulunduğu ortama göre sürekli değişmektedir.

Nitel araştırma, araştırmacının araştıralacak konuyu doğal ortamında incelemesi, araştırmaya katılan bireylerin bakış açısından konuyu yorumlama çabası içinde olmala-rını ifade etmektedir. Araştırmaya katılan bireylerin kullandıkları özel bir dil ve anlamlar incelenir ve bunların onlar için ne anlam ifade ettikleri ortaya çıkarılmaya çalışılır.

Nitel araştırma daha çok bir olgunun varlığına ve anlamına yönelirken, nicel araştırma bir olgunun ne derece var olduğuna, başka bir deyişle araştırılan konunun sayısal özel-liklerine yönelmektedir. Örneğin, nicel bir araştırmayla televizyon izleyicilerinin hangi programları tercih ettikleri ya da yaş gruplarına göre izlenen program türleri belirlene-bilir. Nitel bir araştırmayla ise, izleyicilerin neden o programları tercih ettikleri ve nasıl anlamlandırdıkları incelenebilir. Bu anlamda nitel araştırmalar, iletişim araştırmacıları tarafından büyük önem taşımaktadır.

Nitel araştırmada amaç, araştırılan konu hakkında betimsel ve gerçekçi açıklamalar yapmaktır. Bunu sağlamak için toplanan verilerin ayrıntılı ve derinlemesine olmasına ça-lışılır. Bununla beraber, araştırmaya katılan bireylerin görüşleri ve deneyimleri de müm-kün olduğunca doğrudan sunulmaktadır.

Bu ünitede, iletişim araştırmalarında en çok kullanılan nitel araştırma yöntemleri, nitel veri toplama araçları, nitel verilerin çözümlenmesi, nitel araştırmalarda geçerlik ve güvenirlik kavramları sırasıyla incelenecektir.

NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİAraştırma yöntemi, araştırmanın amacına uygun biçimde örneklem seçiminin yapılma-sı, veri toplama araçlarının geliştirilmesi, verilerin toplanması, çözümlenmesi ve raporlaş-tırılması gibi tüm araştırma sürecini belirleyen ilkelerdir. Alanyazında bazı kaynaklarda “araştırma modeli” ya da “araştırma deseni” olarak da adlandırılmaktadır. Başka bir de-yişle; araştırma yöntemleri, araştırma sürecinde geçerli ve güvenilir bir araştırma gerçek-leştirmesi için araştırmacıya rehberlik yapmaktadır.

Sosyal bilimlerden etkilenen nitel araştırma yöntemleri farklı yaklaşımları temsil et-mektedir. Alanyazında; etnografik araştırma (ethnographic research), olgubilim (feno-

İletişim Araştırmalarında Nitel Yöntemler


menoloji), kuram oluşturma (grounded theory), durum çalışması (case study), eleştirel söylem çözümlemesi (critical discourse analysis), yorumlayıcı çözümleme (hermeneutic analysis), göstergebilim (semiotic analysis) ve eylem araştırması (action research) gibi çok çeşitli nitel araştırma yöntemleri bulunmaktadır. Bu ünitede, iletişim araştırmalarında en çok kullanılan yöntemler ve temel özellikleri açıklanacaktır.

İletişim EtnografisiEtnografi, Yunanca ethnos (insanlar) ve graphein (yazım, betimleme) kelimelerinden oluşmaktadır. Etnografik çözümleme, belirli bir gruba ya da topluluğa ait sosyal iliş-kilerin, öğrenilen ve paylaşılan inançların, değerlerin ve davranışların tanımlanması ve yorumlanmasıdır. Burada vurgulanması gereken konu; etnografik çözümlemenin, tek ba-şına bireyle değil topluluk duygusu içindeki bireylerle ilgilenmesidir (Angrosino, 2007).

Kültür, belli bir gruba ait kişiler tarafından öğrenilen ve paylaşılan inançlar, değerler ve davranışlardır. Bu durumda, televizyon ya da reklam gibi iletişim alanındaki işletme-ler; televizyon programları izleyicileri, sosyal paylaşım ağları kullanıcıları ya da belirli bir markanın tüketicileri gibi gruplar; gazetecilik, dijital oyun tasarımcısı ya da halkla ilişkiler uzmanlığı gibi meslekler etnografik araştırmaların konusu olabilir. Temel amaç, araştır-mada yer alan belirli bir gruba ait kültürü çözümlemektir. Başka bir deyişle, araştırmada yer alan katılımcıların kullandıkları dil ve iletişim araçları, değerler, tutumlar, algılar, dav-ranışlar ve paylaştıkları deneyimler kendi doğal ortamında gözlenerek iletişim etnografisi araştırmalarıyla incelenebilir.

Etnografi, kültürel antropoloji biliminin yaygın olarak kullandığı yöntemlerden bi-risidir. Antropolog, incelemek istediği topluluklarda belirli bir süre onlar gibi yaşayarak gereksinimlerine göre fotoğraf çeker, video kaydı yapar, sistematik gözlemlerini ayrıntıç-lı biçimde yazar, günlüğüne notlar alır ya da görüşme yaparak veri toplayabilir. İletişim etnografisinde de aynı veri toplama araçları kullanılabilir. Örneğin, izleyici araştırmala-rında, araştırmacının kendisi de izleyicilerle birlikte televizyon programlarına katılabilir, gözlem ve görüşmeler yapar, gerektiğinde fotoğraf çeker, günlük yazar ya da video kayıt-ları oluşturabilir. Çok sayıda veri toplama aracı kullanılarak bulguların, geçerliği ve güve-nirliği artırabilir. Araştırmacı, bütün bu veri toplama araçlarıyla elde edilen bilgileri daha sonra çeşitli yöntemlerle çözümleyerek izleyicilerle ilgili betimlemeler yapar.

İletişim teknolojilerinin gelişimiyle paralel iletişim etnografisi araştırmalarında da farklı yaklaşımlar görülmeye başlanmıştır. Örneğin internet etnografisi denilen yaklaşım-da araştırmacı; yeni medya aracılığıyla ortaya çıkan metinleri ya da bunu ortaya çıkaran süreçleri inceleyebilir, sosyal paylaşım ağlarında insanlarla görüşme yapabilir, çevrimiçi sohbetlere katılabilir ve gerektiğinde araştırmasını desteklemek için gerçek ortamlarda da veri toplayabilir.

Eleştirel Söylem ÇözümlemesiEleştirel söylem çözümlemesi, metin içinde egemen söylemlerin hangi biçimde kurul-duklarını ortaya çıkarmaya yönelik çalışmaları içermektedir. Söylem çözümlemesi dille ilgilidir. Ancak, eleştirel söylem çözümlemesi, söylemin ideolojik boyutunun çözümlen-mesidir. Özer’e (2011) göre, ideolojiler büyük ölçüde söylem aracılığıyla yayılmaktadır. İdeolojinin dilde anlatım bulması söylemle doğrudan ilişkilidir. Söylem, ideolojilerin ye-niden üretiminde ve günlük ifadelerde önemli bir role sahiptir.

İdeoloji, aynı zamanda gündelik yaşamımız içinde de yer almakta ve bireyleri etkile-mektedir. Söylemlerimizin çoğu ideolojik temelli görüşlerimizi yansıtmaktadır. İdeolojik düşüncelerimizin çoğunu ilk olarak ebeveynlerimizden, sonra arkadaşlarımızdan ve öteki grup üyelerini dinleyerek öğreniriz. Ayrıca, televizyon programları, okuduğumuz kitaplar,

6. Ünite - İletişim Araştırmalarında Nitel Yöntemler 125

reklamlar, gazeteler ve günlük konuşmalar da ideolojilerimizi belirlememize katkı sağla-maktadır. İdeolojik araçların en önemlisi medyadır. Bu alanda çalışan iletişim araştırma-cılarına göre, bu nedenle haberde egemen ideoloji yeniden üretilmektedir.

Eleştirel haber çalışmaları, haber metinleri üzerinde yapılmakta ve bu çalışmalarda ha-berin söyleminde yapılan ideolojik üretime dikkat çekilmektedir. Söylemin çözümlenmesi; yazılı, sözlü ve görsel metinler içerisinde ifade edilen ideolojilerin ortaya konması için bir yol sağlamaktadır. Kısaca, eleştirel söylem araştırmacıları, eşitsizliğin ve egemenliğin ye-niden üretiminde söylemin önemini vurgulamaktadırlar. Bununla beraber, bazı araştırma konularının seçiminde de rehberlik sağlamışlardır. Örneğin, haber söyleminde ırkçılığa karşı göçmenler ve mülteciler, erkek egemenliğine karşı kadınlar, cinsel baskı ve şiddete uğrayanlar araştırma konusu olarak seçilerek bu durum ortaya konmaya çalışılmaktadır.

Haber metinleri üzerinde yapılan söylem çözümlemeleri, makro yapı ve mikro yapı olarak iki bölümde çözümlenmektedir:

Makro Yapı• TematikÇözümleme:Üstbaşlık,başlık,altbaşlık,habergirişlerivefotoğraflarayer

verilir.• ŞematikÇözümleme:Durum(haberinsunumu,sonuçları,ardalanbilgisi,bağlam

bilgisini)veyorum(haberkaynaklarıveolayıntaraflarınınsözlütepkileri)bilgile-rine yer verilir.

Mikro Yapı• SözdizimselÇözümleme:Cümleyapılarınınaktifyadapasifolması,cümleyapıla-

rının karmaşıklığı gibi bilgilere yer verilir.• BölgeselUyum:Ardardagelencümlelerinbirbiriyleilişkileriincelenir.• SözcükSeçimleri:Seçilensözcüklerözeldemuhabirin,geneldeisegazeteninide-

olojisini yansıtmaktadır. Örneğin, aynı insanın terörist ya da özgürlük savaşçısı olarak tanımlanması haberin yer aldığı gazetenin ideolojisine bağlıdır.

• HaberinRetorikÇözümlenmesi:Haberdeiknaediciveinandırıcıverilerebakıl-maktadır. Haberin inandırıcı olması için görgü tanıklarından alıntılara yer verilir. Fotoğraf, grafik ve sayısal verilerden yararlanılır.

GöstergebilimGöstergebilim, en genel anlamıyla göstergeleri (işaretleri) inceleyen bir bilimdir. Temeli man-tıkvedilbiliminedayanır.Dahaiyianlamakiçingöstergeninneolduğunubirlikteinceleyelim.Gösterge, kendisinden başka bir şeyin yerini tutan anlamlı birimdir. Örneğin, birbirimizle iletişim kurmak için kullandığımız dil, alfabe, yazı, resim, fotoğraf, trafik işaretleri, mektup-lar, ilanlar, yemek menüsü, reklam afişleri, müzik eserleri, mimari eserler, yüz ifadeleri ya da internette kullandığımız ikonlar gibi düşüncelerimizi ifade eden dilsel ve dilsel olmayan an-lamlı bir bütün oluşturan her şey göstergedir. Göstergebilim ise, çevremizde beş duyumuzla algılayabildiğimiz tüm bu göstergeleri ve bunların nasıl anlam ürettiğini açıklamaya çalışır.

Göstergeler; özel bir tür olarak kendisi, anlamı, kullanımı ya da etkisi incelenmek için araştırma konusu olabilir (Lang, 1996). İletişim araştırmalarında göstergeler, anlamın ta-şıyıcısıyadaaracıolarakgörülmektedir.Dolayısıyla,bütüniletişimaraçlarındayeralanyazılı ve görsel metinlerin çözümlemesi yapılabilir. Örneğin, reklamlarda, gazetelerde, te-levizyon programlarında ya da internette yer alan yazılı ve görsel her şey araştırma konusu olabilir. Seçilen göstergelerin anlamı nasıl oluşturduğu, nasıl kullanıldığı ya da hedef kitle üzerinde nasıl bir etki bıraktığı incelenebilir.

Araştırmacılar, göstergelerin anlamı nasıl oluşturduğu ve çözümlenmesi konusunda çe-şitli yaklaşımlar kullanmaktadırlar. Hangi yaklaşım kullanılırsa kullanılsın asıl amaç, göster-gelerin analitik olarak çözümlenmesi ve altında bulunan esas anlamın ortaya çıkartılmasıdır.


Her gösterge bir anlam taşımaktadır. Ancak bu anlamlar; post-yapısalcı yaklaşımlara göre topluluğa, kültüre ve bireye göre farklılık göstermektedir. En çok kullanılan analitik araçlar; eğretileme (metafor), düz değişmece (metonimi) ve zıtlık kurmadır.

Yukarıda belirtilen araştırma yöntemlerinde sizce hangi örnekleme yönteminin seçilmesi uygun olur?

NİTEL ARAŞTIRMADA VERİLERİN TOPLANMASINitel araştırma, insanların deneyimlerini olduğu gibi tanımlamayı ve açıklamayı amaçla-maktadır. Araştırmacılar da bu sürecin sonunda yorumlarına kanıt olması için veri topla-maktadırlar. Nitel araştırmalarda elde edilen nitel veri, sayılardan oluşan bir yapı içinden değil daha çok sözlü ve yazılı metinlerden toplanmaktadır. Bu araştırmalarda olası veri kaynakları ise, katılımcılarla yapılan görüşmeler, gözlemler ve dokümanlardır. Bu bölüm-de iletişim araştırmalarında da sıklıkla kullanılan görüşme, odak grup görüşmesi, gözlem ve doküman incelemesi ayrıntılı biçimde incelenecektir.

Görüşmeİnsanların dünyayı ve kendi yaşamlarını nasıl algıladıklarını öğrenmek istiyorsak, onlarla konuşmak en kolay yoldur. İnsanlar birbirleriyle konuşarak, sorular sorarak ve yanıtlar vererek birbirleriyle etkileşimde bulunurlar. Sohbet etmek, öteki insanlarla kurulan en te-mel etkileşim biçimidir. Sohbet ederek, öteki insanların duyguları, düşünceleri, tutumları, değerleri, inançları ya da deneyimleri hakkında bilgi toplayabiliriz.

Görüşme, araştırmanın amaçlarına uygun bilgi toplamaya çalışan araştırmacıyla görüşülen kişi arasında soru sorma ve yanıtlamaya dayalı etkileşimli bir iletişim süreci-dir. Nitel araştırmalarda en çok kullanılan veri toplama araçlarından birisidir. Görüşme sürecinde; görüşmeyi yürüten ve soruları yönelten kişi görüşmeci, görüşme yapılan ve araştırma konusuyla ilgili bilgileri sağlayan kişi ise görüşülen ya da katılımcı olarak ni-telendirilmektedir.

Görüşmenin temel amacı, katılımcıların deneyimlerini ve bu deneyimleri nasıl an-lamlandırdıklarını açıklamaya çalışmaktır. Bu nedenle odaklanılan nokta, öteki insanların öyküleri, izlenimleri, duygu ve düşünceleridir.

Araştırmalarda genellikle katılımcıyla aynı mekânda yüz yüze görüşmeler gerçekleş-tirilir. Ancak, telefon ve bilgisayar gibi ses ve görüntü iletişimi sağlayan araçlarla ya da işitme engellilerin kullandığı işaret dili kullanılarak da katılımcılarla görüşme yapılabilir. Örneğin; çevrimiçi ortamlarda paylaşılan nefret söyleminin belirli gruplarda nasıl üretil-diğini ve paylaşıldığını inceleyen bir araştırma, katılımcıların bu konuda gözlenemeyen davranışları ve bakış açılarına ilişkin sorular içerebilir.

Görüşmesüreci,sanılanınaksinezahmetlibirsüreçtir.Ulaşılmasızorkatılımcılar,gö-rüşmeci seçimi ve yeterlikleri, soruların hazırlanması, konuşmaların yazılı metne dönüş-türülmesi ve çözümlenmesi hem deneyim hem de yoğun çaba gerektirmektedir.

Görüşme sürecinde bilginin elde edilmesi, görüşmeciyle katılımcı arasındaki sosyal etkileşime dayanmaktadır (Kvale, 2007). Kurulan sosyal ilişkinin gücü, görüşmecinin ye-terlikleriyleyakındanilişkilidir.Dolayısıylagörüşmecinin,görüşmesürecindedikkatet-mesi gereken bazı konular bulunmaktadır. Bunlar aşağıda listelenmiştir: Görüşmeci;

• Sabırlı,doğalvenesnelolmalı.• Katılımcıyagüvenvermeli.• Farklıbakışaçılarınasaygıduymalı.• Empatikdinlemebecerilerinesahipolmalı.• Katılımcıyısorgulamadanveyargılamadankaçınmalı.

1


• Araştırmanınamacınıbilmelivesorularıöncedençalışmalı.• Katılımcınınsorularıdoğruanlamasınaçabagöstermeli.• Yeterliolmayanyanıtlariçineksorularsorabilmeli.• Katılımcıyıyanıtvermeyeteşviketmeli.• Katılımcınınyanıtlarınıetkileyecekyorumlardankaçınmalı.• Görüşmeningizlilikkurallarınabağlıkalmalı.• Sesyadagörüntükaydınıyürütebilecekteknikbeceriyesahipolmalı.Nitel görüşme, veri toplama aracı olarak anket ya da ölçekle kıyaslandığında bazı üst-

tünlüklere sahiptir. Bunlar kısaca aşağıda yer almaktadır:• Katılımcının daha derinlemesine yanıtlar vermesi için ek sorular sorulmasına

imkân sağlar.• Katılımcınınverdiğiyanıtlardoğrultusundabeklenilmeyenkonularadeğinmees-

nekliği yaratır.• İncelenenkonuhakkındaayrıntılıveritoplanmasınaolanakverir• Görüşmeciyeterliğinebağlıolaraksorularınyanıtlanmaoranıyüksektir.• Yüz yüze görüşmede katılımcının kullandığı dille beraber bedendili, jestleri ve

mimikleri de araştırmacıya bilgi sağlayabilir. • Katılımcılarınanlamadığısorularkolaycaaçıklanabilir.• Katılımcıgörecebaşkalarındanetkilenmedendahakolayyanıtverebilir.• Kendinisözelolarakdahaiyiifadeedenkatılımcılariçinuygunveritoplamaaracıdır.• Okuma yazması olmayanlar, çocuklar ve anket formu işaretlemeyi sevmeyenler

için daha uygundur.Nitel görüşme, veri toplama aracı olarak üstünlüklere sahip olduğu gibi bazı sınırlık-

laradasahiptir.Bunlarkısacaaşağıdayeralmaktadır(Yıldırım&Şimşek,2006):• Görüşmesürecipahalıolabilir.Görüşmeiçinharcanacakyolveiletişimmasrafları,

görüşmecinin ücreti, ses kayıtlarının yazıya geçirilmesi maliyetli olabilir.• Görüşmesüreciçokzamanalabilir.Araştırmacı;katılımcılarıbelirlemek,onlarla

iletişim kurup randevu ayarlamak, belirlenen yerde görüşmeyi yapmak, kayıt tut-mak ve onları yazıya geçirmek için çok zaman harcayabilir.

• Görüşmecininkendisindenkaynaklananhatalarolabilir.Örneğin,görüşmecikatı-lımcının yanıtlarını yanlış anlayabilir ya da kendi durumuna göre yorumlayabilir. Katılımcının görünüşü, cinsiyeti, yaşı, sosyal statüsü, tutumları ya da kullandığı dil gibi bireysel özelliklerinden olumlu ya da olumsuz etkilelenebilir.

• Katılımcı,konuhakkındayakınlarındaulaşabileceğinesnelkaynaklaradanışma-danyanıtlarınıvermektedir.Dolayısıylagörüşmeyleeldeedilenbilgi,katılımcınınöznel yargısı ya da anımsadıklarını kapsamaktadır.

• Katılımcılarbazıdurumlarda sosyalolarakkabuledilebilirbiçimdeyanıtvermeeğiliminde olabilirler. Örneğin yanıtlar ahlaki olarak doğru olmayan bir durumsa, katılımcı görüşmeciyi rahatsız etmeyecek ve kendisi hakkında olumsuz bir izlenim yaratmayacak biçimde farklı yanıtlar verebilir.

• Etkilibirgörüşmeyapabilmekiçingörüşmecinyetiştirilmesipahalıvezamanalıcıolabilir.

• Görüşmeci,katılımcınındahaderinlemesineyanıtlarvermesiiçineksorularso-rabilir ya da soruların soruluş şeklini değiştirebilir. Ancak, bu durumda toplanan verilerin standart olmamasına bağlı olarak katılımcılardan farklı bilgiler elde edi-lerek, toplanan verilerin güvenirliği olumsuz etkilenebilir.

• Görüşmesonuçlarınınetkililiği,katılımcınınkendiniifadeetmebecerisiyleilişki-lidir. Kendini sözel olarak kolay ifade edemeyen katılımcılarla görüşme yürütmek oldukça zor olabilir.


• Görüşmeyleeldeedilennitelverilerinçözümlenmesinicelverileregöredahaçokzaman alıcı bir süreçtir.

• Görüşmeraporuhazırlanırkenaraştırmacıdankaynaklananbazıhatalaroluşabilir.Tanımlanan bulguların açıklanması, ilişkilendirilmesi ve anlamlandırılması aşa-malarında araştırmacının öznelliği yorumları etkileyebilir.

Görüşme TürleriBu ünitede görüşme türleri üç ayrı başlık altında incelenecektir. Bunlar; yapılandırılma-mış görüşme, yarı-yapılandırılmış görüşme ve yapılandırılmış görüşmedir (Bogdan & Biklen, 1998; Fontana & Frey, 2005). İletişim araştırmalarında görüşmenin ne derece ya-pılandırıldığı; araştırmanın amacı, ne oranda derinlemesine bilgi toplanması gerektiği, katılımcıların özellikleri ve katılımcılara ayrılacak süreyle yakından ilişkilidir. Tüm bu de-ğişkenler dikkate alınarak uygun bir görüşme türüne karar verilmelidir.

Yapılandırılmamış GörüşmeYapılandırılmamış görüşme, genellikle gözlem sırasında araştırmacı ile katılımcı arasın-da oluşan sosyal etkileşime dayalı, soruların önceden belirlenmediği bir görüşme türü-dür. Araştırmacı, katılımcı ile sohbet tarzında gerçekleştirdiği görüşmede, katılımcının anlatımınagörekendiliğindengelişen sorularoluşturmaktadır.Dolayısıyla, araştırmacıher katılımcıdan farklı yapıda veri elde edebilir ve gerekli veriyi toplayabilmek için aynı katılımcıyla birden fazla görüşme yapmak durumunda kalabilir. Araştırmacının amacı, görüşme sürecinde katılımcının bakış açısından katılımcının sosyal gerçekliğini daha iyi anlayabilmektir.

Yapılandırılmamış görüşme, araştırmada birincil veri toplama aracı olarak kullanıla-bileceği gibi, birincil veri toplama aracı olan katılımcı gözlem verilerini desteklemek ama-cıyla da kullanılabilir.

Yapılandırılmamış görüşmede görüşme sorularının içeriği, katılımcıdan toplanan bilgilere göre kolayca değiştirilebilir. Bu durum araştırmacıya süreç içinde esneklik sağ-lamaktadır. Ancak, sohbet tarzı biçiminde gerçekleşen bu görüşmede, gerçek soruların sorulması yerine incelenmek istenen konu başlıklarının listesi yapılarak da görüşmeciye rehberlik sağlanabilir.

Görüşmenin başarısı, katılımcının tepkilerine göre görüşmecinin araştırmanın bağla-mıylailişkiliyenisorugeliştirmebecerisiyleyakındanilişkilidir.Dolayısıylayapılandırıl-mamış görüşme, görüşmeci etkisine oldukça açıktır. Araştırmada yapılandırılmamış gö-rüşme tercih ediliyorsa, görüşmecinin de bazı yeterliklerine sahip olması gerekmektedir. Görüşmeci, incelenen konu hakkında bilgi sahibi olmalı, çok farklı ortam ve durumlarda insanlarla kolay iletişim kurabilmeli, değişen durumlarda hızlı karar alabilmeli, soruları çabuk ifade etmeli, katılımcıyı araştırmanın bağlamı içinde yönlendirebilmelidir (Patton, 2002, s.343). Özetle, yapılandırılmamış görüşme sürecini etkili biçimde yürütebilmek için görüşmecinin yetkin ve deneyimli olması önerilmektedir.

Yapılandırılmamış görüşmede veri toplama özellikle, araştırmacının ilk defa bulundu-ğu ya da çok az bilgisi olduğu durumlarda çok fazla zaman alıcı olabilir. Ayrıca, görüşme sohbetbiçimindegeliştiğiiçinyanıtlarınyazılmasıyadakaydedilmesigüçtür.Dolayısıyla,elde edilen verilerin düzenlenmesi ve çözümlenmesi de zaman alıcı ve zor bir süreçtir.

Araştırma amaçlarının belirgin biçimde tanımlanmış olduğu durumlarda veri topla-ma sürecinin daha etkili olabilmesi için yapılandırılmamış görüşme yerine yarı-yapılan-dırılmış ya da yapılandırılmış görüşme önerilmektedir.


Yarı-Yapılandırılmış GörüşmeYarı-yapılandırılmış görüşme, incelenmek istenen konu hakkında katılımcılardan aynı türde bilgilerin toplanması amacıyla yapılan bir görüşme türüdür. Bu yaklaşımda görüş-me öncesinde, görüşmeciye rehberlik edecek görüşme sorularının ya da konu başlıkları-nın yer aldığı görüşme formu hazırlanır.

Hazırlanan görüşme formu, yanıtlanması istenilen bütün konuları kapsayan geniş bir liste biçimindedir. Görüşmeci, görüşme formunda yer alan soruları sorabilir, bununla beraber ayrıntılı bilgi toplama amacıyla ek sorular da geliştirebilir. Yarı-yapılandırılmış görüşme,bubiçimiyleamaçlıbirsohbetebenzemektedir.Dolayısıyla,görüşmeformun-da yer alan soruların belirli bir öncelik sırasıyla sorulması zorunlu değildir. Görüşmeci, hazırlanan soruları katılımcıyla olan etkileşimine bağlı olarak farklı sırada sorabilir. Ör-neğin, görüşme sürecinde bir sorunun yanıtı tamamen alınmışsa, o soru tekrar sorulma-yabilir ya da katılımcının gerbildirimlerine dayalı olarak ek sorular yöneltilebilir.

Yarı-yapılandırılmış görüşmede, görüşme formu yaklaşımı kullanıldığı için toplanan veriler,yapılandırılmamışgörüşmeverilerinegöredahasistematiktir.Dolayısıyla,verile-rin düzenlenmesi ve çözümlenmesi görece daha kolaydır.

Yarı-yapılandırılmış görüşme soruları hazırlama aşamasında bazı konulara dikkat et-mekte yarar bulunmaktadır. Bunları kısaca aşağıdaki biçimde belirtmek olanaklıdır:

• Basitveanlaşılırsorularhazırlayın.• Öğrenmeyeilişkingerçeksorularsorun.• Sorularımantıksalbirsıraiçindedüzenleyin.• Yanıtlamasızorsorularıkolaysorulardansonrasorun.• Açıkuçlusorularsormayaözengösterin.• Sorulardayönlendirmeiçerenifadelerdenkaçının.• Birsoruiçindebirdenfazlasorusormayın.• Alternatifsorularhazırlayın.• Ayrıntılıbilgieldeedebilecekeksorularhazırlayın.• Katılımcıilgisininsürekliliğinisağlamakiçinfarklıtürdensorularhazırlayın.• Birbiriyleilişkilisorularıaynıbölümdetoplayın.• Sorularınkapsamınınaraştırmanınamaçlarıylauyumluolmasınaözengösterin.• Sorusayısınınaraştırmanınkapsamıylailişkiliolmasınısağlayın.

Bilgisayar ve İnternet teknolojilerinin gelişmesiyle bazı araştırmalarda kullanılan çevrimiçi görüşme sürecinin daha etkili ve verimli olması için sizce nelere dikkat etmek gerekmektedir?

Aşağıda iletişim alanından bir görüşme rehberi örneği sunulmuştur. Bu çalışmada, Türkiye’de kırıcı (hacker) kültürünü derinlemesine betimlemek amacıyla kırıcılık odaklı çevrimiçi sitelere üye olan Türk kırıcılardan 18 kişiyle yarı-yapılandırılmış görüşme yapıl-mıştır. Araştırmada toplam 34 soru hazırlanmıştır. Aşağıda bu sorulardan bazıları örnek olarak belirtilmiştir (Eriş, 2009).

Yapılandırılmış GörüşmeYapılandırılmış görüşme, her katılımcıya önceden hazırlanan soruların, aynı biçimde ve aynı sırada sorulduğu bir görüşme türüdür. Görüşmeci, belirlenen sırada soruları sora-rak her katılımcıdan verileri toplamaya çalışır. Bu durum, daha önce açıklanan görüşme türlerinegöregörüşmeciyeçokfazlaesnekliksağlamamaktadır.Dolayısıyla,birdenfazlagörüşmecinin kullanılacağı araştırmalar için daha uygundur.

Görüşme formunda hazırlanan sorular açık uçlu sorulardan oluşmaktadır. Ancak, gö-rüşmede sosyal etkileşim sonucu ortaya çıkabilecek ve ileride önemli olabilecek bir konunun

2


ayrıntılı biçimde incelenmesi söz konusu değildir. Görüşmeciden beklenilen her katılımcı-ya, soruları aynı biçimde ve aynı sırada sormasıdır. Aslında bu bir sınırlılık olarak ortaya çıksa da toplanan verilerin düzenlenmesi, karşılaştırılması ve çözümlenmesi, yapılandırıl-mamış ve yarı-yapılandırılmış görüşme verilerinin çözümlenmesine oranla daha kolaydır.

Görüşme SüreciAraştırmanın amacına ve katılımcıların özelliklerine göre en uygun görüşme türüne karar verildikten sonra görüşme sürecinde bazı aşamalar izlenir. Bunlar; sorularının hazırlan-ması, ön denemenin uygulanması, görüşmenin gerçekleştirilmesi, ses kayıtlarının deşifre edilmesi, verilerin çözümlenmesi, doğrulanması ve raporlaştırma aşamalarıdır.

Görüşme sürecinin daha etkili ve verimli olması için bazı konulara dikkat etmekte yarar bulunmaktadır. Bunlar kısaca aşağıda listelenmiştir:

• Görüşmeyapacağınızkişinin,görüşmeyerinivezamanınıbelirlemesinisağlayın.• Görüşmeninöndenemesiniuygulayın.• Görüşmeamacınızıvegizliliğiaçıklayan,kısaveanlaşılırbironayformuhazırlayın.• Hazırlanansorularıgörüşmeöncesiinceleyin.• Katılımcınınnedenseçildiğinivegörüşmeninnekadarsüreceğiniaçıklayın.• Görüşmesırasındaseskaydedicicihazınçalıştığındaneminolun.• Görüşmesırasındasorgulayıcıdeğilgüvenvericiolmayaözengösterin.• Sonundakatılımcılarateşekküretmeyiunutmayın.• Araştırmasonuçlarınınpaylaşılacağınıhatırlatın.• Görüşmelerigerçeğineuygunbiçimdedeşifreyapmayaözengösterin.• Deşifreedilenmetnikatılımcılaraokutarakgörüşmenindoğrulanmasınısağlayın.• Etikkurallarauygunraporyazmayaözengösterin.

Odak Grup GörüşmeleriOdak grup görüşmeleri, küçük katılımcı gruplarıyla yönlendirici (moderator) bir kişi rehberliğinde yürütülen ve katılımcıların tümünü ilgilendiren bir konuda, onların görüş-lerini belirlemeyi amaçlayan görüşmelerdir. Odak grup görüşmeleri, genellikle bir ürün, hizmet ya da olanağın kullanıcılar tarafından nasıl algılandığını ortaya çıkarmak için ger-çekleştirilmektedir (Kırcaali-İftar, 2004). Bu amaçla; incelenecek konu hakkında görüş bildirecek bireylerden odak gruplar oluşturulmaktadır. Her bir odak grup yönlendirici kişi rehberliğinde ayrı ayrı toplanmakta ve gruptaki katılımcılar araştırma konusuyla ilgili görüşlerini bildirmektedirler.

İletişim araştırmalarında odak grup görüşmelerinin kullanım alanı da oldukça geniştir. Örneğin; reklamlar için yaratıcı fikirlerin geliştirilmesi, televizyon ve radyo gibi kitle iletişim araçlarında yayımlanan programlara ilişkin algıların ve tercihlerin belirlen-mesi, örgüt kültürün betimlenmesi ya da iletişim sorunlarının saptanması gibi çok çeşitli alanlarda odak grup görüşmeleri uygulanabilir.

Bir araştırmada en az üç odak grup oluşturulması, her bir grupta en az 6, en fazla 12 katlımcının yer alması önerilmektedir. 6 kişiden az gruplar, etkili bir grup dinamiği için yeterli değildir. Benzer şekilde, 12 kişinin üstündeki gruplar ise, etkili bir görüşme için fazla kalabalıktır. Her bir odak grup görüşmesinin en az bir, en fazla iki saatlik bir sürede, iki kişinin yürütücülüğünde ve katılımcıların kendini rahat hissedebilecekleri bir ortamda yapılması uygun olur. Yönlendirici, gruba rehberlik ederek katılımcıların bakış açılarını anlamayı amaçlar. Yardımcı kişi ise, katılımcıların görüşlerini kayıt altına alma amacıyla ses ya da görüntü kayıdı yapan cihazlarla teknik olarak ilgilenir ve uygun durumlarda katılımcılarla etkileşim de kurabilir. Ancak, kaynakların sınırlı olduğu durumlarda araş-tırmacı her iki görevi de üstlenebilir.


Odak grup görüşmelerinin bireysel görüşmelere oranla en önemli üstünlüğü, grup dinamiği sayesinde yanıtların daha zengin olmasıdır. Patton’un (2002) da belirttiği gibi, katılımcıların kendi görüşlerini başkalarının görüşlerini de dikkate alarak özgürce ifade ettikleri, sosyal etkileşimin güçlü olduğu ortamlarda etkili veri toplanır. Bir katılımcının yanıtı, öteki katılımcıları o konu hakkında kendi görüşlerini anlatmaya cesaretlendiren-bilir. Bu tür görüşmede, katılımcılardan konu hakkında uzlaşmaları beklenmemelidir. Önemli olan etkili bir tartışma ortamı yaratarak, incelenecek konuyla ilgili farklı bakış açılarını elde etmektir.

Odak grup görüşmelerinin bir diğer üstünlüğü ise, daha fazla katılımcıdan daha kısa sürede veri elde edilerek zaman ve maliyet tasarrufu sağlanmasıdır. Araştırmacının üç oturumda otuz kişiden veri toplaması, bireysel görüşmelerle otuz kişiye harcayacağı zamandan daha azdır. Ancak, odak grup görüşmelerinin planlanması da uzun zaman alabilmektedir. Bireysel görüşmeye kıyasla daha fazla katılımcıyla iletişim kurulması, onların bilgilendirilmesi ve ulaşım sorunlarının çözümlenmesi daha fazla zaman ve para gerektirmektedir.

Odak grup görüşmelerinin diğer bir sınırlılığı soru sayısının bireysel görüşmeye kıyasl-la daha az olması nedeniyle daha sınırlı bilgi toplanmasıdır. Aycıca, her bir katılımcıya bi-reysel görüşmeye kıyasla daha az konuşma süresi düşmesi; cinsellik, politik ve dini görüş gibi hassas konular üzerinde görüş toplamanın güç olması ve bazı katılımcıların bazı ko-nularda görüşlerini belirtirken başat olup diğer katılımcıları da etkilemesidir. Bu nedenle, odak grup görüşmelerinin etkili olabilmesi büyük ölçüde yönlendirici becerilerine bağ-lıdır. Yönlendirici, odak grubunda yer alan tüm bireylerin etkin katılımını sağlamalıdır.

Odak grup görüşme sürecinin daha etkili ve verimli olması için bazı konulara dikkat etmekte yarar bulunmaktadır. Bunlar kısaca aşağıda listelenmiştir:

• Katılımcılarıkarşılayaraktoplantıodasınaalınmasınısağlayın.• Görüşmesürecindehitabıkolaylaştırmak içinöncedenhazırlanankatılımcıların

isimlerini belirten isim kartlarını masaya yerleştirin ya da herkesin yakasına tak-masına özen gösterin.

Resim 6.1

Odak Grup Görüşmesi

Kaynak: http://www.msresearchinc.com/focus%20group.html


• Görüşmeninamacınıbelirttiktensonrases/görüntükaydınınbaşlamasınısağlayın.• Açılışkonuşmasında;görüşmelerinamacını,katılımcılarıngörüşveönerilerinin

önemini,ses/görüntükaydınınalınacağını,gizlilikilkesinivetoplantınınolasısü-resini katılımcılara açıklamaya çalışın.

• Önceden hazırlanmış odak grup görüşmesi sorularını katılımcılara yöneltin vetüm katılımcıların her soruyu yanıtlamasını sağlayın.

• Anlaşılmayankonulardaaçıklamayapmayaözengösterin.• Olumluveolumsuzgeribildirimvermektenkaçının.• Geçgelenkatılımcılariçinkısabiraçıklamayapmayıunutmayın.• Mümkünolduğuncayanıtlarlailgilinotlaralmayaçalışın.• Görüşmesonundateşekkürederekses/görüntükaydınıdurdurun.• Görüşmesonrasıkonuylailgiligörüşlerbildirilirsenotalmayıunutmayın.

İlgi duyduğunuz bir ürün ya da hizmetin belirli bir yaş grubu tarafından nasıl algılandığını saptamak amacıyla odak grup görüşmesi yapılacağını varsayalım. Bu araştırmada verilerin odak grup görüşmeleriyle toplanabilmesi için bir görüşme rehberi taslağı hazırlayınız.

Gözlem Gözlem, geçmişte çoğunlukla antropolojik çalışmalara özgü veri toplama aracı olarak görülmüştür. Ancak son yıllarda, sosyoloji, psikoloji, eğitim ve iletişim araştırmalarında da yaygın olarak kullanılmaktadır. Araştırmacının, konu hakkında ayrıntılı bilgi elde et-mek istiyorsa veri toplama aracı olarak görüşme yöntemini tercih edebileceğini bir önce-ki başlıkta belirtmiştik. Ancak, görüşmeye katılan bireyler, sorulan sorulara doğru yanıt vermeyebilir. Bu durumda bireylerin davranışlarıyla söyledikleri arasında farklılık olup olmadığı konusunda bize yardımcı olacak araç gözlemdir.

Gözlem; bireylerin, nesnelerin ve olayların sistematik bir biçimde izlenerek betimlen-mesidir.Davranışlarındoğasıylailgiliayrıntılı,kapsamlıvezamanayayılmışverilertop-lanabilir. Patton’a (2002) göre bilimsel araştırmalarda veri toplama aracı olarak kullanılan gözlemin, sıradan bireylerin yaptığı gözlemden farkı; gözlemcinin yetiştirilmiş olması ve gözlemlerin sistematik biçimde toplanmasıdır.

Araştırma sürecinde gözlemler, genellikle yazılarak kaydedilir. Bununla beraber, video ve seskaydedici cihazlarla elde edilenkayıtlar yada fotoğraflardaveri kaynağıolaraktoplanmaktadır. Elde edilen bütün bu kayıtlara saha notları da denilmektedir. Özellikle iletişim araştırmalarında insanların birbirleriyle nasıl etkileşim kurdukları, izleyici moti-vasyonlarının kaynağı, sosyal paylaşım sitelerindeki ya da çevrimiçi tartışma gruplarında-ki etkileşimlerin nasıl inşa edildikleri konusunda gözlemle veri toplanabilir.

Gözlem TürleriBu ünitede iletişim araştırmalarında kullanılabilecek gözlem türleri iki ayrı başlık altında incelenecektir. Bunlar; katılımcı gözlem ve doğrudan gözlemdir. Bu iki yaklaşım da araş-tırmacınınbaşkabirdeyişlegözlemcinin,gözlemsürecindekirolüneilişkinsınıflandır-maya dayanmaktadır (Gold, 1958).

Katılımcı GözlemKatılımcı gözlem temelde etnografik araştırmalarda yaygın olarak kullanılan veri toplama aracıdır. Bu yaklaşımda araştırmacı, incelemek istediği topluluğun etken bir üyesi olarak gruba katılarak gözlemini gerçekleştirir. Öncelikle gözlemci, incelemek istediği toplulukla belirli bir süre geçirmeli, gruba ait etkinliklerde grubun doğal üyesi olarak görev almalı ve sonuçta o topluluğun bir üyesi olarak benimsenmelidir.

3


Bu yaklaşımda gözlemcinin rolü, tam katılımcı ya da gözlemci olarak katılımcı olabi-lir. Tam katılımcı rolünde, gözlemci incelemek istediği topluluğun doğal bir üyesi olarak görev alarak bireylerin davranışlarını doğrudan gözlemler. Gerektiğinde topluluk içinde yer alan kişilerle konuşarak onların bakış açılarını yorumlar. Burada temel amaç, belirli birkültürüokültüreaitbireylerinbakışaçısındanbetimlemektir.Dolayısıyla,araştırmacıstandart bir gözlem ya da görüşme formu kullanmayabilir. Araştırmacının asıl amacı, in-celemek istediği kültürü ayrıntılı biçimde tanımlamaktır.

Gözlemci olarak katılımcı rolünde ise, gözlemci incelenen topluluğun doğal bir üye-sidir, ancak gözlemcinin rolü bütün üyeler tarafından bilinmektedir. Tam katılım ile göz-lemci olarak katılımcı arasındaki en büyük fark, tam katılımda topluluğun üyelerinin göz-lemcinin araştırmacı kimliğinden habersiz olmasıdır. Gözlemci olarak katılımcı da ise, araştırmacının kimliği gözlenen kişiler tarafından bilinmektedir. Araştırmacı kimliğinin belirtilmemesi ya da saklanması etik sorunları da beraberinde getirmektedir. Önceden gözlemcinin kimliğine ilişkin katılımcılara bilgi verilmemişse bile, gözlemin sonunda mutlaka grup üyelerine araştırmanın amacı açıklanıp, verilerin araştırmada kullanılabil-mesi için izinleri alınmalıdır.

Katılımcı gözlemin en önemli sınırlılığı verilerin kaydedilmesinde yaşanan güçlükler-dir. İncelenen topluluğun doğal ortamında gözlem yapmak ve bu gözlemleri kayıt altına almakoldukçazordur.Bunabağlıolarakdaaraştırmacınınverilerisınıflandırıpçözüm-lemesi de güçleşmektedir.

Doğrudan GözlemBu yaklaşımda gözlemci, incelenmek istenen topluluğu gözlemleyerek betimlemelerde bulunur. Araştırmacı topluluğun sosyal ortamında katılımcı değildir, rolü sadece izlemek ve kaydetmektir.

Bu yaklaşımda katılımcı gözlemde olduğu gibi araştırmanın amacına bağlı olarak gözlemcinin farklı rolleri bulunmaktadır. Gözlemcinin rolü, tam gözlemci ya da katılımcı olarak gözlemci olabilir. Tam gözlemci rolünde, gözlemci araştırılmak istenen sosyal orta-mın içinde yer almaz. Araştırmacı, toplulukta yer alan bireylerle etkileşim içinde değildir sadece dışarıdan gözleyendir. Tam katılımda da olduğu gibi tam gözlemde de araştırma-cının kimliği topluluk üyeleri tarafından bilinmemektedir. Örneğin, çevrimiçi tartışma gruplarındaki sohbetleri takip etmek.

Katılımcı olarak gözlemci rolünde ise, araştırmacı ya da gözlemci incelenen ortam üzerinde mümkün olduğunca az katılımı bulunmaktadır. Gözlemci incelenen kültürün doğal bir üyesi değildir. Bu yaklaşım daha çok görüşmeler yapılırken kullanılmaktadır. Araştırmacı, incelenecek kültürde yer almadan, o grubun bireyleriyle görüşmeler sürecin-de gözlemlerde bulunarak veri toplamaya çalışır.

Katılımcı ve doğrudan gözlemlerin her ikisinde de yapılandırılmamış, yarı-yapılan-dırılmış ya da yapılandırılmış görüşmelerle gözlem verileri desteklenebilir. Birçok nitel araştırmada görüşme ve gözlem birlikte kullanılmaktadır. Bununla beraber, günlükler de kullanılmaktadır. Günlük kayıtlarında, katılımcılardan her gün yaptıklarını, hissettikleri-ni ve düşündüklerini yazmaların istenir. Bu veriler de araştırmacıya katılımcıların bakış açılarını anlama konusunda yardımcı olmaktadır (Akturan ve diğerleri, 2008).

Diğerveritoplamaaraçlarıylakarşılaştırıldığındagözleminbazıüstünlüklerivesınır-lılıklarıbulunmaktadır.Bunlarkısacaaşağıdayeralmaktadır(Yıldırım&Şimşek,2006):

Anket gibi nicel veri toplama araçlarında katılımcılar, soruların yanıt seçeneklerini doldurarak geribildirim sağlarlar. Ancak bu yanıtların gerçekten seçilen kişiler tarafından doldurulduğu ya da hangi koşullar altında yanıtlandığı araştırmacı tarafından bilinemez. Gözlemin en önemli üstünlüğü, araştırmacıya davranışları doğrudan ve uzun süreli ola-rak kapsamlı biçimde gözleme olanağı sunmasıdır.


Gözlemin bir diğer üstünlüğü de, araştırılmak istenen davranışın doğal ortamında in-celenmesidir.Doğalortamdagerçekleşendavranışlargerçeğidahayakındantemsiledereksonuçların geçerliğinin artmasına katkıda bulunur.

Bu yaklaşımın bazı sınırlılıkları da bulunmaktadır. Örneğin; gözlem yapan bir araştırma-cının, doğal ortam üzerinde kontrolünün olmaması ve toplanan bilgiler gözlemcinin öznel al-gılarını yansıttığı için verilerin sayısallaştırılmasında güçlükler yaşanabilir. Ayrıca araştırmacı, gözlem yapılacak alana girmek için gerekli onayı alırken bazı sıkıntılarla karşılaşabilir ya da sonrasında topluluk içinde güven duygusu yaratmak için büyük çaba harcaması gerekebilir.

Doküman İncelemesi Doküman incelemesi, araştırılması istenen konu hakkında bilgi içeren yazılı, görsel ya da işitsel materyallerin çözümlenmesidir. Bu yaklaşım, gözlem ve görüşmenin olanaklı olmadığı durumlarda tek başına veri toplama aracı olarak kullanılabileceği gibi gözlem ve görüşme verileri desteklemek ve araştırmanın geçerliğini artırmak amacıyla da ek bilgi kaynağı olarak da kullanılabilir.

Araştırmalarda hangi dokümanların veri kaynağı olarak kullanılabileceği araştırmanın problemi ve amaçlarıyla ilişkilidir. Örneğin örgütsel iletişimle ilgili bir araştırmada, kurumun misyon tanımı, yıllık kurum raporları, kurum içi ve dışı yazışmalar, bölümler arası yazışma-lar, insankaynaklarıhedefleri,halkla ilişkilerdokümanları,kurumsalyayınlaryadabasınaçıklamaları gibi dokümanlar veri kaynağı olarak kullanılabilir. Araştırmalarda bunlara ek olarak Tablo 6.1’de listelenen dokümanlar araştırmalarda veri kaynağı olarak kullanılabilir.

Kişisel Belgeler Kurumsal ya da Kamusal Belgeler

Yazılı Belgeler

Mektuplar

E-postalar

Günlükler

Otobiyografiler

Anılar

Çevrimiçiyorumlar

Kitaplar,dergiler

Okulkayıtları

Kurumsalkayıtlar

Raporlar

Gazeteler

Bloglar

İstatistikler

İlanlar

Devletarşivleri(Emniyet,mahkeme,sağlık,nüfusvb.)

Görsel ve İşitsel Belgeler

Fotoğraflar

Görüntükayıtları

Seskayıtları

Resimler

Fotoğraflar

Filmler

Broşürler

Afişler

Reklamlar

Sergiler

Haritalar

Şarkılarveşiirler

Radyovetelevizyonprogramları

Tablo 6.1Araştırmalarda Veri Kaynağı Olarak Kullanılabilecek Belge Türleri


Nitel araştırmalarda, dokümanlar iki türde toplanabilir. Birincisi, araştırma konusu-nun geçmişi ya da tarihsel süreci bulguların yorumlanmasında önemli olduğunda arşiv verileri, araştırmada doküman olarak kullanılmaktadır. İkincisi ise, araştırmanın veri top-lamasürecindeçekilenfotoğraflar,katılımcılarlayapılangörüntüveseskayıtlarıyadaka-tılımcıların çizimleri gibi araştırmacı tarafından kaydedilen veriler, araştırmada doküman olarak kullanılabilir.

Dokümanlarelektronikbiçimdedeeldeedilebilir.ElektronikverilerdeTablo6.1’debelirtilen yazılı, görsel ve işitsel belgelerin elektronik türünü içerebilir. Kurumların web sayfaları, e-postalar, çevrimiçi tartışma gruplarının yorumları ya da bloglar gibi çeşitli türde veriler araştırmalarda kullanılabilir. Elektronik veri kullanımının bazı üstünlükle-ri bulunmaktadır. Bu tür veriler, İnternet’in hipermetinsellik temelinde yapılandığı için araştırma konusuna ilişkin başka kaynaklara erişim de kolaylaşmaktadır. Bir diğer üs-tünlüğü ise, elektronik ortamda hem arşiv verilerine ulaşılabilir hem de e-postalar ya da çevrimiçi tartışma gruplarında gerçek zamanlı verilere ulaşılabilmenin kolay olmasıdır. Bununla beraber, elektronik veri kullanılırken mutlaka bir kopyası çıkarılarak ayrı bir bilgisayarda ya da taşınabilir diskte saklanması gereklidir, çünkü araştırmacının elinde olmayan nedenlerle teknik olarak verinin silinmesi ya da hasar görmesi mümkün olabilir.

Dokümanincelenmesüreci,ardışıkolarakilerleyenbazıaşamalarıiçermektedir.Bun-lar; dokümanlara ulaşma, özgünlüğünün kontrol edilmesi ve kullanım izinlerinin alınma-sı, dokümanların anlaşılması, çözümlenmesi ve veriyi kullanma aşamalarıdır. Bu aşamalar aşağıda kısaca açıklanmıştır:

Dokümanlara ulaşma: Bu aşamada, incelenecek konuya ilişkin dokümanlara gereksi-nim olup olmadığı, nerelerden ve kimlerden elde edileceği hakkında bazı kararlar veril-mektedir. Bu aşamadaki kararlar, araştırmacının fazla veriyle uğraşmamasına da yardımcı olmaktadır.

Dokümanların özgünlüğünün kontrol edilmesi ve kullanım izinlerinin alınması: Bu aşa-mada, ulaşılan dokümanların doğruluğu ve güvenirliği kontrol edilir. Özgünlüğü kontrol edilmeyen dokümanlar, daha sonra etik sorunlar ortaya çıkartabilir. Bunun sonucunda araştırmanınvearaştırmacınıngüvenirliğide sorgulanabilir.Dokümanlarınözgünlüğükontrol edilirken; belgelerde kapsanan verilerin araştırma konusuyla ilgili olup olmadığı, verilerinhangikaynaklardan(birincil/ikincil)eldeedildiği,belgelerdedeğiştirmeyadatahribat olup olmadığı, yazarların kimlikleri, nerede ve ne zaman yayınlandığı ya da aynı olguya ait farklı kaynaklardan elde edilen dokümanlar arasında tutarlılığa ilişkin sorgula-malar yapılmaktadır. Bu aşamada dokümanların özgünlüğünü kontrol eden araştırmacı, dokümanı sağlayan kişi ya da kurumlardan da dokümanların araştırmada nasıl kullanıla-cağına ilişkin gerekli izinleri de almalıdır.

Dokümanların anlaşılması ve çözümlenmesi: Bu aşamada dokümanlar okunarak, ve-rilerin sınıflandırılmasıve çözümlemesiyapılmaktadır.Araştırmacı, araştırmayı sadecedokümanlara dayalı olarak gerçekleştirecekse, bu dokümanların birbirleriyle karşılaştır-malı olarak çözümlenmesi gerekmektedir. Aynı olguya ilişkin farklı dokümanlar arasında tutarlılık düzeyi ve belirli olaylara ilişkin farklı bakış açıları sorgulanmalıdır. Araştırmanın amacına göre kapsamlı bir içerik çözümlemesi yapılmalıdır. Elde edilen dokümanlar göz-lem ve görüşme gibi başka veri toplama araçlarıyla birlikte kullanılıyorsa, burada da tüm verilerin birbirleriyle karşılaştırmalı olarak çözümlenmesi gerekir. Ancak, bu durumda karmaşık veri çözümlemesine gerek olmayabilir.

Veriyi kullanma:Dokümanlarınbiraraştırmadakullanılmasıbelirlikurumyadakişi-leri zor durumda bırakmayacak biçimde gizlilikleri korunmalıdır. Gerçek isimler yerine takma isimler kullanılmalıdır. Tanımlamalar ya da betimlemeler içinde ilgili kişi ya da kurumların gizliliği hakkında da dikkat etmek gerekmektedir.


NİTEL ARAŞTIRMADA VERİLERİN ÇÖZÜMLENMESİNitel araştırmanın zor ve çaba gerektiren bir diğer aşaması, toplanan verilerin çözümlen-mesi sürecidir. Bu zorluk temelde, her nitel araştırmada elde edilen verilerin farklı özellikler taşımasından ve dolayısıyla standart bir veri çözümleme sürecinin olmamasından kaynak-lanmaktadır. Alanyazında da veri çözümleme sürecinin standartlaştırılmasının nitel araştır-macıyı sınırlayacağı vurgulanmaktadır. Bununla beraber, alanyazında genel olarak iki tür veri çözümleme süreci önerilmektedir. Bunlar; betimsel çözümleme ve içerik çözümlemesidir.

Betimsel çözümleme: Bu yaklaşımda elde edilen veriler, belirlenen temalara göre sınıf-landırılır ve yorumlanır. Bu temalar, araştırma sorularıyla, görüşme ve gözlem sürecinde kullanılan sorularla oluşturulabilir. Burada amaç, elde edilen bulguları belirli bir sistema-tik yaklaşımla düzenleyerek yorumlamak ve okuyucuya sunmaktır. Öncelikle, verilerin araştırma sorularına ilişkin olarak neleri belirttiği ya da hangi sonuçları ortaya koyduğu betimlenir.Dahasonrabubetimlemeleraçıklanırveneden-sonuç ilişkileri incelenerekgenel bir çerçevede yorumlanır. Betimsel çözümleme dört aşamadan oluşmaktadır. Bun-lar(Yıldırım&Şimşek,2006):

Betimsel çözümleme için çerçeve oluşturma: Araştırma sorularından, kavramsal çerçe-veden, görüşme ya da gözlemde yer alan sorulardan çözümleme için çerçeve oluşturulur. Bu çerçeveye göre verilerin hangi temalar altında düzenleneceği ve sunulacağı belirlenir.

Tematik çerçeveye göre verilerin işlenmesi: Oluşturlan çerçeveye göre elde edilen veriler düzenlenir.Bütünverilerinişlenmesigerekmeyebilir.Rapordayazılacakolandoğrudanalıntılara karar verilir.

Bulguların tanımlanması:Düzenlenenverileraçıkvenetbiçimdetanımlanırvegerek-tiği durumlarda doğrudan alıntılarla desteklenir.

Bulgularun yorumlanması: Tanımlanan bulguların karşılaştırılması, ilişkilendirilmesi ve yorumlanması yapılır.

İçerik çözümlemesi: Bu yaklaşımda, kodlama yoluyla elde edilen veriler kategorilere ayrılır, bu kategoriler arasındaki ilişkiler ortaya çıkarılır ve buna dayalı olarak temalar ve alt-temalar saptanır. Kısaca, elde edilen veriler belirli temalara dayalı olarak bir araya getirilerek düzenlenir ve yorumlanır. İçerik çözümlemesi de dört aşamadan oluşmaktadır. Bunlar(Yıldırım&Şimşek,2006):

Verilerin kodlanması: Elde edilen bilgiler incelenerek anlamlı bölümlere ayrılır ve her bölümün kavramsal olarak ne ifade ettiği saptanır. Bunlar sözcük, cümle, paragraf ya da bir sayfalık veri olabilir. Bu bölümler, kendi içinde bir anlamlı bir bütün oluşturmalıdır. Her bö-lüm de araştırmacı tarafından isimlendirilir. Bu kodlar bir ya da birkaç sözcükten oluşabilir.

Temaların bulunması: Kodları belirli kategoriler altında toplayabilen temalar oluştu-rulur. Kodlar arasında ortak yönler ve ilişkiler saptanmaya çalışılır. Yapılan işleme tematik kodlama adı verilir ve toplanan veriler kodlar aracılığıyla kategorilere ayırılır. Örneğin, toplanan verilerin kodlanması sonucu, güdülenme, moral bozukluğu, beklentiler ya da inançlar gibi kavramlar ortaya çıkmış olabilir. Bu kavramları tek bir tema altında topla-yabilmek için daha üst düzeyde bir kavram oluşturulmalıdır. Bu kavram ‘örgütsel kültür’ olabilir. Bunun gibi farklı temalar oluşturulabilir. Bu temalar birbirlerinden farklı olmalı fakat kendi aralarında anlamlı bir bütün oluşturmalıdırlar.

Verilerin kodlara ve temalara göre düzenlenmesi ve tanımlanması: Birinci aşamada ay-rıntılıkodlama,ikinciaşamadadatematikkodlamayapılır.Üçüncüaşamadadaoluşturu-lan kodlara göre veriler düzenlenir. Araştırmacı, kendi yorumlarına yer vermeden verileri açık ve net biçimde ifade etmelidir.

Bulguların yorumlanması: Araştırmacı, topladığı verileri yorumlar, bulgular arasında-ki ilişkileri açıklar, neden-sonuç ilişkileri kurar ve sonuçların önemine ilişkin açıklamalar yapar.


NİTEL ARAŞTIRMADA GEÇERLİK VE GÜVENİRLİKAraştırma sonuçlarının geçerli ve güvenilir olması, sonuçların inandırıcılığı açısından kullanılan ölçütlerdendir. Özellikle nicel araştırmalarda ölçme araçlarının geçerliği ve güvenirliği, mutlaka test edilerek araştırma raporunda ayrıntılı olarak sunulmaktadır. Bu-nun için belirlenmiş yöntemler ve istatistiksel testler bulunmaktadır. Nitel araştırmalarda da nicel araştırmalarda olduğu gibi veri toplama araçlarının geçerliğini ve güvenirliğini hesaplamak için istatistiksel testler olmasa da bir takım yöntemler bulunmaktadır.

Nicel araştırmalarda hangi veri toplama aracı kullanılırsa kullanılsın, bu araçlar gü-venilir ve geçerli olmalıdır. Güvenirlik, bir ölçme aracının tutarlı ölçüm yapabilmesi; ge-çerlik ise ölçme aracının ölçmek istediğini ölçebilme derecesidir. Bu iki özellik birbiriyle yakından ilişkilidir.

Nitel araştırmalarda ise geçerlik ve güvenirlik anlayışı farklılık göstermektedir. Nitel araştırmada geçerlik, araştırma sonuçlarının doğruluğunu ifade ederken, güvenirlik ise araştırma sonuçlarının tekrar edilebilirliğini belirtmektedir.

Geçerlik, araştırmacının konuyu olduğu biçimiyle ve olabildiğine yansız araştırma-sıdır. Nitel araştırmanın doğası gereği güvenirlikle ilgili sorunlarla karşılaşılmaktadır. Ancak geçerlik açısından nitel araştırmanın bazı üstünlükleri bulunmaktadır. Nitel araştırmada araştırmacının esnek olması bu üstünlüklerin en önemlilerinden birisidir. Örneğin araştırmacı, araştırma sürecinde gerekli gördüğünde görüşme sorularına ye-nilerini ekleyebilir, planlanmayan yeni görüşmeler yapabilir ya da elde ettiği bilgileri doğrulamak amacıyla farklı veri toplama araçları kullanabilir. Bununla beraber, araştır-ma raporunda katılımcılara ait doğrudan alıntılara yer verilmesi ve bunlara ait sonuç-ların açıklanması önemlidir. Bu yaklaşımların hepsi nitel araştırmada geçerliği artıran özelliklerdir. Bu yaklaşımların dışında geçerlik konusunda nitel araştırmacıya sunulan bazı stratejiler de bulunmaktadır. Bunlar; iç ve dış geçerlik kavramlarıyla açıklanabilir (Yıldırım&Şimşek,2006).

İç geçerlik, araştırma sonuçlarına ulaşırken izlenen yaklaşımların, çalışılan gerçekliği ortaya çıkarmadaki yeterliğine ilişkin geçerliktir. İç geçerliği sağlamak amacıyla araştır -macı; veri toplama, analiz ve yorumlama sürecinde tutarlı olmalı, tutarlılığı nasıl sağladı-ğını belirtmeli, sürekli elde ettiği sonuçların gerçeği yansıtıp yansıtmadığını değerlendir-meli ve bunu açık ve anlaşılır şekilde açıklamalıdır.

Dış geçerlik, araştırmada elde edilen sonuçların benzer gruplara aktarılabilir olma-sıdır. Nitel araştırmada sonuçlar, deneyimler ve örnekler biçiminde benzer durumlara genelleme yapılabilmektedir. Araştırmacının, raporu okuyan kişiye araştırmanın tüm aşa-maları hakkında ayrıntılı olarak bilgi vermesi gerekmektedir. Okuyucu doğrudan genel-leme yapamayacaktır, ancak deneyimlerden yararlanacaktır. Bu yaklaşımda da ayrıntılı betimlemeler araştırmanın dış geçerliğini artırmaktadır.

Güvenirlik, araştırmanın farklı zamanlarda ya da farklı kişilerle yürütülmesi duru-munda aynı ya da benzer sonuçlara ulaşılmasıyla ilişkilidir. Ancak, nitel araştırmanın te-mel ilkelerinden birisi, gerçeklerin bireylere ve içinde bulunulan ortama göre sürekli bir değişim içinde olduğu ve benzer gruplarla tekrar edilen araştırmada aynı sonuçları elde etmenin mümkün olmamasıdır. İnsan davranışlarının doğası karmaşık ve değişkendir. Bu nedenle, hangi araçlarla veri toplanırsa toplansın insan doğasına ait bir araştırmanın aynen tekrarı mümkün değildir.

İç güvenirlik, başka araştırmacıların aynı veriyi kullanarak aynı sonuçlara ne oranda ulaşacaklarıyla ilişkilidir. Nitel araştırmada, her araştırmacının olayları algılama ve yo-rumlama biçiminin farklı olduğu kabul edilmektedir. Aynı verileri iki farklı araştırmacı farklıolarakalgılayacaktır.Dolayısıylaiçgüvenirlikkavramıdanitelaraştırmanındoğa-sıyla çelişmektedir.


Dış güvenirlik, araştırma sonuçlarının benzer ortamlarda aynı biçimde ne oranda elde edilebileceğiyle ilişkilidir. Bu kavrama da nitel araştırmanın doğası gereği farklı yak-laşılmasıgerekmektedir.Dahaöncedebelirtildiğigibi,nitelaraştırmanınaynentekrarımümkün değildir.

Hem iç güvenirlik hem de dış güvenirlik nitel araştırmanın temel özellikleriyle uyuş-masa da bu kapsamda güvenirliği ve geçerliği artırmak için önerilen bazı yöntemler bu-lunmaktadır. Tablo 6.2’de önerilen bu yöntemler kısaca açıklanmıştır.

Ölçüt Nicel Araştırma Nitel Araştırma Önerilen Yöntemler

Gerçeğindoğrutemsili İçgeçerlik İnandırıcılık Uzunsürelietkileşim

Derinlemesineveritoplama

Çeşitleme

Uzmanincelemesi

Katılımcıteyidi

Sonuçlarınuygulanması

Dışgeçerlik

(Genelleme)

Aktarılabilirlik Ayrıntılıbetimleme

Amaçlıörnekleme

Tutarlığısağlama İçgüvenirlik Tutarlık Tutarlıkincelemesi

Nesnelolma Dışgüvenirlik Teyitedilebilirlik Teyitincelemesi

İnandırıcılık: Araştırma sonuçlarının inandırıcı olabilmesi için araştırmacı, elde etti-ği bulguların gerçekliğine, benzer ortamlarda sonuçların geçerliğine, süreçlerin birbiriyle tutarlı olmasına, verilerin nesnel bir yaklaşımla toplandığına ve yine nesnel bir yaklaşım-la sonuçları ortaya koyduğuna ilişkin kanıtlar sunması gereklidir. İnandırıcılığı artırmak için önerilen stratejiler; uzun süreli etkileşim, derinlemesine veri toplama, çeşitleme, uz-man incelemesi ve katılımcı teyididir. Aşağıda bu öneriler kısaca açıklanmıştır:

Uzun süreli etkileşim; araştırmacının, görüşme yaptığı katılımcılarla, gözlenen ortam-da ya da dokümanlarla araştırmanın doğasına uygun biçimde birlikte zaman geçirmesini ifade etmektedir. Böylece, araştırma sürecindeki rolünden ve öznel bakış açısından ortaya çıkabilecek etkiyi anlayabilir. Ayrıca, gözlem sayısı ve süresinin uzun olmasıyla katılım-cıların araştırmacıya olan güveni artarak katılımcıların da süreç içinde kendilerini doğal akışa bırakmaları kolaylaşacaktır. Görüşme yaklaşımında da görüşme süresi ilerledikçe güven ortamı artacaktır. Kısaca, uzun süren ve geniş zamana yayılan görüşmelerde topla-nan verilerin geçerliliği daha yüksektir.

Derinlemesine veri toplama; araştırılacak konu hakkında kapsamlı ve ayrıntılı veri toplanmasıdır. Araştırmacı, derinlemesine veri toplayarak elde ettiği sonuçları birbirle-riyle sürekli karşılaştırarak ve yorumlayarak araştırmanın geçerliğine ve güvenirliğine katkı sağlamaktadır. Sadece veri toplayan, özetleyen bir yaklaşımın dışına çıkarak veri-lere eleştirel gözle bakması, araştırma sorularına yanıt verme açısından yeterliliğini sor-gulaması, ulaştığı sonuçların gerçeği yansıtmasını ve gerekirse ek veri toplayarak teyit etmesi gerekmektedir.

Çeşitleme (triangulation); veri kaynakları, veri toplama aracı, araştırmacı ve kuram çe-şitlemesi olarak incelenebilir. Veri kaynaklarının çeşitlendirilmesi, farklı özelliklere sahip katılımcıların araştırmada yer almasıdır. Görüşme, gözlem ve doküman incelemesi gibi farklı veri toplama araçlarıyla elde edilen verilerin birbirini doğrulaması, araştırma sonuç-larının geçerliğini ve güvenirliğini artırmaktadır. Herhangi bir alanda çeşitleme yapılma-yan araştırmaların geçerliği ve güvenirliği sorgulanmaktadır.

Tablo 6.2Nicel ve Nitel Araştırmada Geçerlik ve Güvenirlik Kavramlarının Karşılaştırılması

Kaynak: (Yıldırım & Şimşek, 2006, s. 265)


Uzman incelemesi; nitel araştırma hakkında genel bilgiye sahip ve veri toplama araçla-rı konusunda uzmanlaşmış kişilerin, yapılan araştırmayı çeşitli boyutlarıyla incelemesini ifadeetmektedir.Uzman,araştırmanınyöntemi,veritoplamaaraçları,verileri,çözümle-mesi ve sonuçların yazılması konularında araştırmacıya geribildirim sağlar. Bu yaklaşımın amacı, araştırma sürecinin geçerli ve tutarlı olmasını sağlamak için farklı bir bakış açıla-rıyla araştırmanın değerlendirilmesidir.

Katılımcı teyidi; araştırmada elde edilen verilerin ve bunlara ilişkin araştırmacının ulaştığı sonuçların ve yorumların katılımcılar tarafından doğrulanmasıdır. Doğrulamaçeşitli biçimlerde yapılabilir. Örneğin, veri toplama sürecinin hemen sonunda ya da ilk çözümleme raporundan sonra katılımcıların görüşleri alınabilir. Bunların dışında araştır-macı, katılımcılarla doğrulama toplantısı düzenleyenbilir.

Aktarılabilirlik: Nicel araştırmanın kullanılan genelleme kavramının karşılığı olarak nitel araştırmada aktarılabilirlik kavramı benimsenmektedir. Nitel araştırmada sonuçlar doğrudan benzer araştırmalara genellenemez. Bunun yerine, ortaya çıkan sonuçların ben-zer ortamlara aktarılabilirliğinin sağlanması gerekmektedir. Aktarılabilirliği artırmak için önerilen stratejiler; ayrıntılı betimleme ve amaçlı örnekleme yapmaktır. Aşağıda bu öne-riler kısaca açıklanmıştır:

Ayrıntılı betimleme; veri toplama araçlarıyla elde edilen verilerin yeterince açıklan-masıdır. Okuyucuya yorum katmadan ve verinin doğasına mümkün olduğu ölçüde sadık kalınarak veriler aktarılır. Örneğin, bu amaçla doğrudan alıntılar kullanılabilir.

Amaçlı örnekleme; nitel araştırmada aktarılabilirliği artırmak amacıyla kullanılmakta-dır. İncelenmek istenen tipik durumlar ya da bunların değişkenlik gösteren özellikleri için tercih edilmektedir. Ayrıca, amaçlı örneklemle, araştırma süreci içinde ek örneklemeler yapılabilir.

Tutarlık: Nitel araştırmada nicel araştırmadaki güvenirlik yerine tutarlık benimsen-mektedir. Tutarlık incelemesinde, araştırmacının araştırma sürecinde tutarlı davranıp davranmadığını ortaya koyulmaktadır. Tutarlık, veri toplama araçlarının oluşturulması, verilerin toplanması ve çözümlenmesi aşamalarında mutlaka görülmelidir.

Teyit Edilebilirlik: Nitel araştırmada araştırmacının etkisinin hiç olmadığı bir araş-tırmadan söz edilemez. Bu nedenle nesnellik yerine teyit edilebilirlik kavramı önerilmek-tedir. Araştırmacı, ulaştığı sonuçları topladığı verilerle doğrulamalı ve okuyucuya ayıntılı bir betimleme sunabilmelidir. Bu yaklaşımda dışarıdan bir uzman, araştırmada ulaşılan yargı,yorumveönerileriçinhamverilerebakarakdoğrulamasınıyapabilmelidir.Dolayı-sıyla, araştırmacının tüm veri toplama araçlarını, ham verilerini, çözümleme aşamasında yaptığı kodlamaları ve aldığı notları saklamalıdır.


ÖzetNitel araştırma, araştırmacının araştıralacak konuyu doğal ortamında incelemesi ve araştırmaya katılan bireylerin bakış açısından konuyu yorumlamasıdır. Nitel araştırma daha çok bir olgunun varlığına ve anlamına yönelirken, nicel araştırma bir olgunun ne derece var olduğuna, başka bir deyişle araştı-rılan konunun sayısal özelliklerine yönelmektedir. Nitel araştırmada amaç, araştırılan konu hakkında betimsel ve gerçekçi açıklamalar yapmaktır. Bunu sağlamak için top-lanan verilerin ayrıntılı ve derinlemesine olmasına çalışılır. Nitel araştırmada başlıca veri toplama araçları gözlem, gö-rüşme ve doküman incelemesidir. Görüşme, araştırmanın amaçlarına uygun bilgi toplamaya çalışan araştırmacıyla gö-rüşülen kişi arasında soru sorma ve yanıtlamaya dayalı etki-leşimli bir iletişim sürecidir. Görüşme türleri üç ayrı başlık altında incelenmiştir. Bunlar; yapılandırılmamış görüşme, yarı-yapılandırılmış görüşme ve yapılandırılmış görüşmedir. İletişim araştırmalarında en çok tercih edilen görüşme türü yarı-yapılandırılmış görüşme ve odak grup görüşmeleridir. Yarı-yapılandırılmış görüşme, incelenmek istenen konu hak-kında katılımcılardan aynı türde bilgilerin toplanması ama-cıyla yapılan bir görüşme türüdür. Bu yaklaşımda görüşme öncesinde, görüşmeciye rehberlik edecek görüşme soruları-nın ya da konu başlıklarının yer aldığı görüşme formu hazır-lanır. Odak grup görüşmeleri ise, genellikle bir mal, hizmet ya da olanağın kullanıcılar tarafından nasıl algılandığını or-taya çıkarmak için gerçekleştirilmektedir.

Gözlem; bireylerin, nesnelerin ve olayların sistematik bir bi-çimde izlenerek betimlenmesidir. İletişim araştırmalarında kullanılabilecek gözlem türleri iki ayrı başlık altında incelen-miştir. Bunlar; katılımcı gözlem ve doğrudan gözlemdir.İletişim araştırmalarında veri toplama aracı olarak dokü-manlar da oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır. Dokü-man incelemesi, araştırılması istenen konu hakkında bilgi içeren yazılı, görsel ya da işitsel materyallerin çözümlenme-sidir. Bu yaklaşım, gözlem ve görüşmenin olanaklı olmadığı durumlarda tek başına veri toplama aracı olarak kullanıla-bileceği gibi gözlem ve görüşme verilerini desteklemek ve araştırmanın geçerliğini artırmak amacıyla ek bilgi kaynağı olarak da kullanılabilir.Nitel araştırmada elde edilen veriler daha sonraki aşamada çözümlenmeli ve raporlaştırılmalıdır. Bu ünitede, iki tür veri çözümleme süreci özetlenmiştir. Bunlar; betimsel çözümle-me ve içerik çözümlemesidir.Nitel araştırmalarda ise geçerlik ve güvenirlik anlayışı nicel araştırmalara göre farklılık göstermektedir. Nicel araştırma-larda güvenirlik, bir ölçme aracının tutarlı ölçüm yapabil-mesi; geçerlik ise ölçme aracının ölçmek istediğini ölçebilme derecesidir. Nitel araştırmada geçerlik ise, araştırma sonuç-larının doğruluğunu ifade ederken, güvenirlik de araştırma sonuçlarının tekrar edilebilirliğini belirtmektedir.


Kendimizi Sınayalım1. Haber metinleri üzerinde yapılan söylem çözümlemelerin-de aşağıdakilerden hangisi mikro yapı içerisinde yer almaz?

a. Sözdizimsel çözümlemeb. Kullanılan sözcüklerc. Retorikçözümlemed. Şematikçözümlemee. Bölgesel uyum

2. Aşağıdakilerden hangisi görüşme sürecinin ilk aşamasıdır? a. Verilerin doğrulanmasıb. Verilerin çözümlenmesic. Görüşmenin gerçekleştirilmesid. Ön denemenin uygulanması,e. Soruların hazırlanması

3. Odak grup görüşmeleri kaç kişilik katılımcı grubuyla gerçekleştirilmelidir?

a. 5-6b. 6-12c. 7-10d. 8-12e. 9-14

4. Bir araştırmada en az kaç defa odak grup görüşmeleri düzenlenmelidir?

a. 3b. 4c. 5d. 6e. 7

5. Doğrudan gözlem sürecinde araştırmacının rolü aşağı-dakilerden hangisidir?

a. Verilerisınıflandırmakb. Katılımcılara soru sormakc. İzlemek ve kaydetmekd. Katılımcıları yönlendirmeke. Verileri çözümlemek

6. Aşağıdaki belge türlerinden hangisi kişisel bir belgedir?a. Dergilerb. Nüfus kayıtlarıc. Ev içi video kayıtlarıd. Bloglare. Şarkılar

7. Aşağıdakilerden hangisi içerik çözümlemesi sürecinin ilk aşamasıdır?

a. Verilerin kodlara göre düzenlenmesib. Bulguların yorumlanmasıc. Temaların bulunmasıd. Verilerin kodlanmasıe. Verilerin temalara göre düzenlenmesi

8. Nitel araştırmada sonuçların geçerliği nasıl ifade edil-mektedir?

a. Doğrulukb. Tutarlıkc. Tekrar edilebilirlikd. Teyit edilebilirlike. Nesnellik

9. Nitel araştırmada sonuçların güvenirliği nasıl ifade edilmektedir?

a. Geçerlikb. Aktarılabilirlikc. Doğrulukd. İnandırıcılıke. Tutarlık

10. Aşağıdakilerden hangisi nitel bir araştırma sorusu olabilir?a. Kimler programı daha fazla izlemektedir?b. İzleyicilerin bakış açısı nasıldır?c. En çok hangi yazar okunmaktadır?d. Hangi kanallar daha fazla izlenmektedir?e. Hangi program türleri tercih edilmektedir?


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. d Yanıtınız yanlış ise “Eleştirel Söylem Çözümlemesi”

başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.2. e Yanıtınız yanlış ise “Görüşme Süreci” başlıklı konu-

yu yeniden gözden geçiriniz.3. b Yanıtınız yanlış ise “Odak Grup Görüşmeleri” baş-

lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.4. a Yanıtınız yanlış ise “Odak Grup Görüşmeleri” baş-

lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.5.c Yanıtınızyanlışise“DoğrudanGözlem”başlıklıko-

nuyu yeniden gözden geçiriniz.6.c Yanıtınız yanlış ise “Doküman İncelemesi” başlıklı

konuyu yeniden gözden geçiriniz.7. d Yanıtınız yanlış ise “Nitel Araştırmada Verilerin Çö-

zümlenmesi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.8. a Yanıtınız yanlış ise “Nitel Araştırmada Geçerlik ve Gü-

venirlik” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.9. e Yanıtınız yanlış ise “Nitel Araştırmada Geçerlik ve Gü-

venirlik” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.10. b Yanıtınız yanlış ise “Giriş” başlıklı konuyu yeniden

gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Nitel araştırma yaklaşımlarıyla ortaya çıkan amaçlı örnek-leme, zengin bilgiye sahip olduğu düşünülen durumların derinlemesine çalışılmasına olanak sağlamaktadır. Başlıca amaçlı örnekleme yöntemleri şunlardır: Aşırı ve aykırı du-rum örneklemesi, maksimum çeşitlilik örneklemesi, benze-şik örnekleme, tipik durum örneklemesi, kritik durum ör-neklemesi, kartopu örnekleme, ölçüt örnekleme, doğrulayıcı ya da yanlışlayıcı örnekleme ve kolay ulaşılabilir durum ör-neklemesidir.

Sıra Sizde 2Bilgisayar ve İnternet teknolojilerinin gelişmesiyle iletişim araştırmalarında çevrimiçi görüşmelerin kullanımı artmıştır. Çevrimiçi görüşmeler eşzamanlı ya da eşzamanlı olmayan görüşme biçiminde uygulanabilir. Eşzamanlı görüşme, bil-gisayarda yer alan sohbet programları kullanarak yapılabilir. Bu tür görüşme, fiziksel olarak yüzyüze görüşmeyle benzer özellikleri içermektedir. Ayrıca, bu yaklaşım odak grup gö-rüşmeleri için de uygundur. Eşzamanlı olmayan görüşme yaklaşımında ise katılımcılara e-postayla sorular gönderilir ve yanıtlamaları sağlanır. Çevrimiçi görüşmelerin en önemli üstünlüğü, örneklemin çok çeşitli coğrafi bölgelerden seçimi-

ne olanak sağlamasıdır. Bununla beraber, ulaşılması güç katı-lımcılarla görüşme olanağı verir. Örneğin, savaş bölgelerinde bulunanlar, fiziksel olarak görüşme mekânına gelemeyecek olanlar ya da tamamen gizli kalmak isteyenler için uygun bir yöntemdir. Görüşmelerin kaydedilmesi de kolay olacağından çözümlemeye hazır bir veri sağlanabilir. Son olarak, çevrimi-çi görüşmeyle araştırmacı ulaşıma para harcamayabilir. Tüm bu sayılan üstünlüklerine rağmen çevrimiçi görüşmenin bazı sınırlıkları da bulunmaktadır. Görüntüsü olmayan bir sohbet programı kullanılıyorsa, her iki taraf da görsel ipuçlarından yararlanamayacağı için soruların anlaşılmasında güçlükler ortaya çıkabilir. Katılımcılar, teknik olarak kendilerini gö-rüşme yapabilecek yeterlikte hissetmeyebilir. Araştırmacı, katılımcının görüşme sorularını yanıtlarken yaşanan durak-samalarda rahatsız edilip edilmediği hakkında bir fikir sahibi olamayabilir.

Sıra Sizde 3Görüşme rehberi, görüşmecinin araştırma konusu sınırlı-lığında belirlediği başlıklar içinde görüşme sürecinde reh-berlik sağlaması için önceden oluşturduğu soru listesidir. Unutulan bir konu olmamasını sağlamak için gereksinimduyulan konuların tamamını kapsayan sorular oluşturulur. Ancak görüşmeci, etkileşimi sağlamak ve güven geliştirmek için anlık durumlara göre ek soru sorma ya da ayrıntılı bilgi alabileceği konuları belirleme esnekliğine de sahiptir. Siz de kısa bir görüşme rehberi hazırlayın, kendi arkadaş grubu-nuzda uygulayın ve geribildirimleri alarak görüşme rehberi-nizi yeniden düzenleyin.


Yararlanılan KaynaklarAkturan,U.,Ataçkarapınar,M.,Ünverdi,K.B.,Yıldız,D.&

Mizan, E. (2008). Gözlem (s. 99-102). İçinde T.Baş & U.Akturan. (Eds).Nitel Araştırma Yöntemleri: NVivo 7.0 ile Nitel veri Analizi. Ankara: Seçkin.

Angrosino, M. (2007). Doing Ethnographic and Observati-onal research. London: Sage.

Bogdan, R.C. & Biklen, S.K. (1998). Qualitative Research for Education: An Introduction to Theory and Method (3rd ed.). Needham Heights, MA: Allyn and Bacon.

Eriş,U.(2009).Türkiye’de Kırıcı (Hacker) Kültürü. Yayım-lanmamışDoktoraTezi.Eskişehir:AnadoluÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü.

Fontana, A. & Frey, J.H. (2005). The Interview: From Neutral Stance toPolitical Involvement. InN.K.Denzin,&Y.S.Lincoln. (Eds.), The Sage Handbook of Qualitative Re-search (p.695-728) (3rded.).ThousandOaks,CA:Sage.

Gold,R.(1958).RolesinSociologicalFieldObservation. Jo-urnal of Social Forces, 36(3) 217-223.

Kırcaali-İftar, G. (2006). Başmakale: Özel Eğitimde Fokus Grup Araştırmaları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilim-leri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 5(1), 1-7.

Kvale, S. (2007). Doing Interviews. London: Sage.Lang, A. (1996). On Types of Semiotic. http://www.lchc.

ucsd.edu/MCA/Mail/xmcamail.1996_01.dir/0237.htmlÖzer, Ö. (2011). Haber Söylem İdeoloji: Eleştirel Haber Çö-

zümlemeleri. Konya: Literatürk. Patton, M.Q. (2002). Qualitative Research and Evaluation

Methods.ThousandOaks,CA:Sage.Yıldırım,A.& Şimşek,H. (2006).Sosyal Bilimlerde Nitel

Araştırma Yöntemleri. (6. Baskı). Ankara: Seçkin.

7Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;İçerik analizini tanımlayabilecek,İçerik analizinin kullanıldığı araştırmaları açıklayabilecek,İçerik analizinin aşamalarını söyleyebilecek,Verilerin sayısal ve sayısal olmayan analizini açıklayabilecek,İçerik analizinde bilgisayarın nasıl kullanıldığını söyleyebilecekbilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

• Veri• Kodlama• Tema• Bulgu• Yorumlama

• Medya• KitleİletişimAraçları• SayısalAnaliz• Geçerlik• YüzdeveSıklıkHesapları

İçindekiler

İletişim Araştırmaları İçerik Analizi

• GİRİŞ• İÇERİKANALİZİ• İÇERİKANALİZİNİNAŞAMALARI• İÇERİKANALİZİNDEVERİLERİNSAYISAL

ANALİZİ• İÇERİKANALİZİNDEBİLGİSAYAR

KULLANIMI• TİCARİMEDYAANALİZİ


GİRİŞKitle iletişim araçları (medya) genellikle şiddeti körükleyen, toplumu şiddete iten ve cin-selliği ön plana çıkaran yayınlar yapan iletişim organları olarak tanınmaktadır. Bu araçlarla yapılan reklamlar da çeşitli mal ve hizmetleri satmak için tasarlanmış iletiler olarak bilinir. Büyük medya kuruluşlarında sunulan haberler de borsadaki durumları etkileyerek, bazı mal ve hizmetlerin satışlarında düşüşler yaşamasına, bazı kurum ve kuruluşların yönetici-lerinin işlerinden olmasına ve hatta bazı ülkelerde, devlet yöneticilerinin ve başkanlarının koltuklarını kaybetmelerine neden olabilmektedir (Macnamara, 2005). Bu konu ile ilgili geniş bilgiyi aşağıdaki internet sitesinden erişebileceğiniz kitaptan edinebilirsiniz.

Macnamara (2003), Mass Media Effects: A Review of 50 Years of Media Effects research. http://www.archipelagopress.com/jimmacnamara

Bazen yıkıcı da olabilen, etkileri oldukça fazla kitle iletişim araçları, genel tabiriyle medya, yaygın olarak kullanılmaya başlandığı 20. yüzyılın ilk çeyreğinden beri sosyolog-ları ve iletişim araştırmacılarını kendisini izlemeye, taşıdığı mesajları araştırmaya ve çö-zümlemeye meraklı kılmıştır.

İletişim ve özelikle kitle iletişimi konusu, toplumu yönetenleri ve topluma ticari ya da siyasi mesajlar iletmeyi hedefleyen hemen herkesin ilgisini çekmiştir ve çekmeye de devam etmektedir. Bu nedenlerden dolayı iletişim araştırma konularının arasında önemli bir yere sahip olan içerik çözümlemesi ya da başka bir deyişle içerik analizi bu ünitenin konusunu oluşturmaktadır.

İçerik analizi ile ilgili bilimsel bilgiler bu ünitede size bir ders kitabının kapsayacağı şekilde sunulmaya çalışılmıştır. İçerik analizi iletişim araştırmalarında büyük bir alana sahip olduğu için iyi bir araştırmacı ve meraklı bir iletişimci olmaya çalışan siz değerli öğrencilerimizin bu ünitede verilen bilgilerle sınırlı kalmayıp, konu ile ilgili daha fazla araştırma yapmanızı dileriz.

İÇERİK ANALİZİ İletişim araştırmacıları için içerik analizi her zaman kullandıkları ve vazgeçemedikleri araştırma yöntemlerden biridir. Araştırmacılar için iletişim, bir mesaj ve yarattığı içerik anlamına gelmektedir ve bu nedenle içeriğin bir biçimde birleştirilmesi ve sınıflandırıl-ması gerekmektedir (Leslie, 2010). Kamhawi ve Weaver’e (2003) göre 1980 ve 1999 yılları arasında saygın iletişim dergilerinde yayınlanan araştırmaların % 30’unda içerik analizi

İçerik Analizi


yöntemi kullanılmıştır. Bu sonuçları yorumladığımızda içerik analizinin iletişim araştır-malarında en çok kullanılan yöntemlerden biri olduğunu söyleyebiliriz.

İletişim araştırmacılarına göre yaşadığımız bu çağda bilgi bombardımanı altındayız ve içerik analizi bu mesajları ve bilgileri çözümlemekle uğraşır. İletişim araştırmaları kar-maşık medya dünyasında büyük bir çorba tenceresinden bir kaşık çorba almaya benzer. Günümüzün medya dünyasında ise bu çorba tenceresi bir okyanus kadar büyümüştür. Kitle iletişim araçları, iletişim araştırmacılarına televizyon kanalları, kablo şebekeleri, in-ternet siteleri, dergiler, gazeteler, sosyal medya araçları ile inanılmaz fazlalıkta içerik sun-maktadırlar. Bu içerik bolluğunda araştırılacak o kadar fazla iletişim içeriği vardır ki, bu durum araştırmacılar için müthiş bir zenginlik sunmaktadır. Ancak araştırmacılar için bir meydan okuma olan bu içerik bolluğu araştırmacıları rahatsız edecek tek durum değildir. Diğer bir meydan okuma ise bu bollukta çalışılacak içeriği seçmek ve bunu sistematik bir biçimde analiz etmektir. Araştırma tarihine baktığımızda içerik analizini çalışanların yalnızca akademisyenler olmadığını görebiliriz. Diğer yöntemlerden farklı olarak, özellik-le veri toplama aşamasında çalışanların, mutlaka akademisyen olmaları gerekmez. İçerik analizi yönteminin bu özelliği de bize iletişim araştırmalarının ulaşılmaz fildişi kulelerde olmadığını, aksine bu araştırmaları anlayabilmek için mutlaka üniversite diplomasına ge-rek olmadığını da hatırlatır. Örneğin 2004-2005 dönemindeki gençlik dergilerinin kapak-ları 1994-1995 dönemindeki benzerlerine göre daha heyecanlıdır (Nice, 2007) sonucunu anlamak için araştırmacı ya da akademisyen olmaya gerek yoktur.

İçerik analizi konusunu öğrenmeye başladıktan sonra gazetede bir makale okuduğu-nuzda ya da bir televizyon programı izlediğinizde mesajların taşıdıkları anlamlar konu-sunda çeşitli çözümlemeler düşünebileceksiniz ve “… konularında araştırma yapsaydım şu televizyon programının ya da şu yazarın ya da şu konu ile ilgili makalelerin analizini yapardım” gibi fikirlere sahip olabileceksiniz. Bu, araştırmacı olma yolunda önemli bir adımdır ancak iyi bir araştırmacı olmak için çok çalışmak ve araştırma yaparak bu bece-riyi pekiştirmek gerekmektedir.

Yalnızca içerik analizi yöntemini öğrenerek araştırmacı olunmaz. Bilimsel araştırma bir bü-tündür ve araştırmacı olmak için çok çalışmak ve diğer yöntemleri de bilmek gerekir.

Tanımı ve Kullanıldığı Yerlerİçerik analizinin tarihini incelediğimizde, batılı kaynaklarda 1700’lü yılların son çeyre-ğinde, diğer bir deyişle Amerika’nın Koloni (sömürge) olduğu yıllarda yönetim karşıtı makalelerin analizlerinde kullanıldığını görüyoruz. Daha sonra 1920’li yıllarda gazetecilik bölümü öğrencilerinin gazeteleri çözümlemeye çalıştıkları çalışmalar karşımıza çıkıyor. İçerik analizinin tam bir iletişim araştırması yöntemi olarak kullanılması ise İkinci Dünya Savaşı ile birlikte başlar. İletişim araştırmalarının kurucularından olan Harold D. Lass-well, savaş yaklaştıkça, 1930’lu yıllarda, Yeni Medya Propaganda Teknikleri konusunda çalışmalar yapmıştır. Araştırmacı savaş sırasında özelikle Avrupa ve Japonya’da gazete ve radyolardan aldığı bilgileri değerlendirerek düşman birliklerinin hareketleri ve yerleri konusunda orduya fikir vermekteydi. 1950’li yıllarda televizyonun bir kitle iletişim aracı olarak yoğun bir biçimde kullanılmaya başlamasıyla beraber medya içerik analizi yöntemi yayılmaya başlamıştır (Macnamara, 2005). İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Amerika Bir-leşik Devletleri’nde yaşanan nüfus patlaması, bu durumun paralelinde oluşan medyada-ki içerik artışı ile birlikte iletişim araştırmacılarının modern dünyayı anlama çabalarıyla birleşerek içerik analizini iletişim dünyasının en önemli araştırma yöntemi konumuna getirmiştir (Leslie, 2010).

7. Ünite - İçerik Analizi 147

Bu araştırmacılardan biri olan Bernard Berelson, savaş yıllarında Alman ordusunun moral ve düşünceleri üzerine Amerika Birleşik Devletleri için araştırmalar yapmıştır. Berelson’un 1952 yılında çıkardığı kitap günümüzde araştırma dünyasında hâlâ güncelli-ğini korumaktadır. Berelson’un bu kitapta yaptığı tanım günümüzde de geçelidir ve araş-tırma literatüründe yerini korumaktadır. Berelson’a göre “İçerik analizi iletişimin içerdik-lerini nesnel, sistematik ve nitel (sayısal olmayan) bir biçimde açıkça ortaya koyabilmek ve detaylı bir biçimde açıklayabilmek için kullanılan bir araştırma yöntemidir.” Berelson, tanımı ile birlikte tanımda kullandığı ifadeleri de ayrıntıları ile açıklamıştır. Bu açıklama-ları incelediğimizde;

Nesnel teriminin bir araştırmada, farklı yöntemler kullanıldığında bile aynı sonuca ulaşılması gerektiği anlamına geldiğini,

Sistematik teriminin iki anlamı olduğunu belirtmiştir. Birinci anlamı, ilgili içeriği parça parça analiz etmek yerine tümünü çözümlemektir.

İkinci anlamı ise araştırma için bilgi toplama ve bu bilgilerle problem durumu oluşturma biçiminin diğer yöntemlerle aynı olması gerektiğidir. Diğer bir deyişle bilimsel araştır-mada kullanılan yöntemlerle paralellik göstermesi gerekliliğidir. Farklı bir biçimde bilgi toplamamak gerekir.

Tüm bilimsel araştırmalarda benzer yaklaşımları kullanmak gerekir. Aksi taktirde araştır-manın bilimselliğinden söz edilemez.

Berelson içerik analizinin, aynı zamanda, Nitel olduğunu belirtmiştir. Nitellik içerik analizinin, belki de, en can alıcı noktasıdır. Bunun anlamı içerikteki görünen ya da görül-meyen ifadelerin sayılarla ölçülüp ölçülemeyeceğidir. Gerçekte nitellik sayılarla ifade edi-lemez ancak araştırmalarda çoğu zaman sayıların kullanıldığı da görülür (Berelson, 1952). Nitel araştırmalarda elde edilen ve çözümlenen verileri sayılarla ifade etmenin nedenleri ünitenin ilerleyen bölümlerinde açıklanacaktır.

Bu araştırma yöntemi iletişim araştırmacıları tarafından pek çok uygulama ve kul-lanma alanı bulmuştur. Bunlara örnek olarak, iletişimin içeriğini açıklamak, mesajları hipotezlerle test etmek ya da sınamak, dünyada neler olduğunu anlamak için iletişimin içeriğini karşılaştırmak, toplum içerisindeki belirli grupları medyanın nasıl açıkladığını incelemek ve iletişimin insan davranışı üzerindeki etkilerini araştırmak gibi konular ve-rilebilir. Daha sonra televizyon programları, filmler ve kitle iletişim araçlarındaki şiddet, ırkçılık ve kadınlara ilişkin konular içerik analizi yöntemi ile yoğun bir biçimde çalışılma-ya başlanmıştır.

İçerik analizi ile ilgili diğer tanımlara baktığımızda:• Metniniçerisindevarolanbelirliözellikleritanımlamakvebunlardansonuççıkar-

mak için sistematik ve nesnel olarak uygulanan bir araştırma yöntemidir (Stone, Dunphy, Smith ve Ogilvie, 1996).

• Weber(1990)’egöreiçerikanalizi,metindengeçerlibirsonuççıkarmakiçinsiste-matik olarak gerçekleştirilen bir araştırma yöntemidir.

Resim 7.1

Geleneksel kitle iletişim araçları


Tanımları incelediğimizde ortaya şu sonuç çıkmaktadır: Genelde kitle iletişim araçları (medya); televizyon, radyo, gazete, dergi, sinema gibi araçlar tarafından üretilen yazılı, sözlü ya da görsel mesajların sistematik bir biçimde analiz edilmesi yani taşıdığı mesajları anlamak için bilimsel yöntemle çözümlenmesi ve bu mesajların anlamlandırılması yön-temine içerik analizi denilebilir. Son dönemde internet ve sosyal medya araçları (facebo-ok, twitter vb.) da taşıdıkları mesajlar açısından içerik analizi yöntemi ile çözümlenmeye başlamıştır.

Televizyon dizileri ile ilgili içerik analizi çalışması yapılabilir mi?

Bu tanımlamalar çerçevesinde içerik analizinde medyadan ya da diğer kaynaklardan elde edilen veriler tanımlanmaya ve verilerin içerdiği mesajlarda anlatılmak istenenler ortaya çıkarılmaya çalışılır. İçerik analizinde temel olarak yapılan işlem, verileri belirli kavram ve temalar çerçevesinde bir araya getirerek daha sonra bunları anlaşılır bir biçim-de organize ederek yorum yapmaktır (Yıldırım ve Şimşek, 2000). İçerik analizi yöntemini kitle iletişim araçlarında (medyada) yer alan hemen hemen bütün mesajların (iletiler) çö-zümlemesinde kullanabiliriz. Bu mesajlar metin, ses, grafik ve görsel-işitsel iletiler olabilir. Bu yöntemle, aynı zamanda medyada belirli bir süre yer alan araştırmaları, yazıları, yo-rumları, yazı dizilerini, televizyon ve radyo programlarını, bu programların belirli bölüm-lerini, yapılan söyleşileri, konuşmaları, filmleri, fotoğrafları diğer bir deyişle, araştırma konumuza uygun olan ve konumuzla ilgili, tüm iletileri analiz ederek değerlendirebiliriz.

İÇERİK ANALİZİNİN AŞAMALARI İçerik analizi dört aşamada gerçekleştirilir (Yıldırım ve Şimşek, 2000).

Bu aşamalar:1. Verilerin kodlanması2. Temaların bulunması3. Kodların ve temaların organize edilmesi4. Bulguların yorumlanması

Verilerin Kodlanmasıİçerik analizinde birinci aşama verilerin kodlanmasıdır. Kodlama süreci bir anlamda ve-rilerin anlamlı bölümlere ayrılması olarak tanımlanabilir. Anlamlı bölümler de kelime, cümle, paragraf ya da daha uzun bir metin olabilir. Bu bölümlerin yani bir kelimenin,

Resim 7.2

Çeşitli sosyal ağlar

1


cümlenin ya da paragrafın kendi içinde anlamlı olması gerekmektedir. Kendi içinde an-lam taşıyan bu bölümler araştırmacı tarafından isimlendirilir, diğer bir deyişle kodlanır. Kodlama bazen bir kelime ile bazen de bir deyimle yapılabilir. Burada önemli olan nokta kendi içinde araştırmacı tarafından ayrılan bölümlere tanımlayıcı ve ayırt edici kodlar bulmaktır.

Araştırmacı tarafından tüm veriler bu biçimde kodlandıktan sonra bir liste oluşturu-lur. Kod listesi adı verilen bu liste araştırmada anahtar işlevi görür. Toplanan veriler kod-lanarak listedeki ilgili bölümlere aktarılır. Bu listeleme işlemi araştırmacının işini oldukça kolaylaştırır. Bu liste sayesinde farklı bölümlerde bulunan ancak anlam bakımından birbi-riyle ilişkili olan veriler bir araya getirilebilir. Araştırmalarda üç tür kodlama biçiminden söz edilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2000). Bunlar:

1. Önceden belirlenmiş kavramlara göre kodlama2. Verilerden çıkarılan kavramlara göre kodlama3. Genel bir çerçeve içinde yapılan kodlama

Önceden Belirlenmiş Kavramlara Göre KodlamaAraştırmanın temeli kuram ya da kavramsal bir çerçeve ile belirlenmişse yani araştırmada ne ya da nelerin sorgulanacağı önceden kararlaştırılmışsa veri toplamadan önce bir kod listesi çıkarılabilir. Böyle durumlarda veri toplamak daha kolaydır. Aşağıda önceden kod-lanmış verilerle ilgili örnek bir liste görüyorsunuz.

Katılımcı ÖzellikleriFiziksel özellikler

YaşBoyKiloSağlıkGenelgörünüm

Eğitim durumlarıOkulBaşarı(dersnotlarıvb.)

Bireysel özellikler Yetenekliolduğualanlar(matematik,resim,müzikvb.)İçedönüklük(sıkılgan,çokkonuşmazvb.)Dışadönüklük(konuşkan,iletişimdekolaylıkvb.)YardımseverlikHobiler

Tablo 7.1 de görüldüğü gibi araştırmada veri analizi öncesinde hazırlanmış bir kod lis-tesi örneği verilmiştir. Örnekte de görüldüğü gibi katılımcıların bireysel özellikleri birden fazla düzeyde sınıflandırılmıştır. Araştırmanın amacına göre bu özeliklere daha fazla da sınıflama eklenebilir. Verilerden Çıkarılan Kavramlara Göre Kodlama Bu yöntemde ise araştırmacı verileri topladıktan sonra kodlama işlemi yapar çünkü bu tür durumlarda araştırmanın kavramsal ya da kuramsal temeli tam olarak belirlenmemiş-tir. Araştırmacı elde ettiği verilerin ışığında araştırmasını kavramsal ya da kuramsal bir tabana oturtmaya çalışır. Bilimsel araştırmada bu tür durumlara tümevarımcı yaklaşım adı verilmektedir. Araştırmacı elde ettiği verileri inceleyerek belirli kodlar üretebilir ya da doğrudan verilerden yola çıkarak kodlar oluşturur (Yıldırım ve Şimşek, 2000).

Tablo 7.1Araştırmaya katılanların bireysel özellikleriyle ilgili bir kod listesi örneği


Genel Bir Çerçeve İçinde Yapılan Kodlama Bu tür kodlamada ise yukarıda sözü edilen iki tür kodlamanın bir araya getirilmesi ile işlem yapılır. Diğer bir deyişle, araştırmacı önceden belirlenmiş kavramlara ve kuramlara göre bir kodlama geliştirir ancak veriler toplandıktan sonra, tümevarımcı bir yöntemle, ikinci tür kodlamada olduğu gibi verilerden çıkan yeni kavramlara göre de ekleme ve çı-karmalar yapabilir. İki tür kodlamanın birleştirilmiş biçimi olarak da tanımlamak müm-kündür. Özetlemek gerekirse, genel çerçeve içinde yapılan kodlama sürecinde, kategoriler ya da temalar önceden belirlenir daha sonra bu temalar altında yer alabilecek olan diğer kodlar elde edilen verilerin incelenmesinden sonra belirlenir (Yıldırım ve Şimşek, 2000).

Yukarıda sözü edilen üç kodlama yöntemi de araştırmacılar tarafından kullanılır. Araştırmalar bazen önceden belirlenen temalara ve kategorilere göre sonuçlanmayabilir. Veri toplama ve inceleme sürecinde araştırmacının karşısına daha farklı veriler ve bilgiler çıkabilir. Bu nedenle araştırmacının önceden belirlenmiş tema ve kategorilerle sınırlı kal-maması, bunlara çeşitli eklemeler ve çıkarmalar yapması tavsiye edilir. Kısaca, veri topla-ma ve inceleme süreci kodlama sürecini de etkileyen ve geliştiren bir durumdur.

Verileri inceleme sürecinin, araştırmada kullanılan kodları güncelleme ve geliştirme süreci olduğunu da unutmamamız gerekir.

Bazı araştırmalarda analiz sürecinde birden fazla araştırmacı ya da uzman çalışır. Bu nedenle kodlama sürecinde kodlamanın güvenirliğine ilişkin çalışma yapmak da gerek-mektedir çünkü farklı bireyler aynı konuyu değişik biçimlerde yorumlayabilir ve değişik kodlar kullanabilirler. Bu durumda değişik araştırmacıların ortaya çıkardığı kodlar sayı-sal olarak karşılaştırılır ve en az % 70 düzeyinde benzer kodlama yüzdesine ulaşmaları gerekir. Kodlamada % 70 düzeyinden daha az güvenirlik yüzdesi bulunan araştırmalar bilimsel açıdan sorunlu araştırma sınıfına alınırlar. Bu tür araştırmaların güvenirliği dü-şük olacağından bilimsel değerleri de tartışılır bir biçime gelir. Güvenirlik yüzdesi % 100’e ne kadar yakınsa kodlama da o denli iyi yapılmış sayılır. Kodlamada güvenirlik yüzdesi düşük çıkan araştırmalarda kodlayıcıların bir araya gelerek çalışmaları ve daha sonra kod-lamayı yeniden yapmaları tavsiye edilir.

Temaların Bulunması Kodlama işleminin doğru yapılması ve kodların çeşitli sınıflara ayrılması içerik analizi için yeterli değildir. Kodlama işleminden sonra belirlenen verileri birbirlerine benzer ve araştırmanın amaçlarına uygun bir biçimde daha üst düzeyde temaların altına yerleştir-mek gerekir. Bu işleme araştırma literatüründe tematik kodlama adı verilmektedir.

Tematik kodlamayı daha iyi anlayabilmek için bir örnek üzerinden durumu inceleye-lim. Toplanan verilerin kodlanması sonucu “isteksizlik”, “devamsızlık”, “odaklanamama”, “sistemsizlik” kavramlarının çalışma sonucunda ortaya çıkdığını düşünelim. Bu kavram-ları bir tema altında toplayabilmek için bunların hepsini bir şemsiye altına alacak daha üst düzeyde bir kavram bulmamız gerekecektir. Bu kavramı da diğerlerinin anlamlarından anlaşılacağı gibi “sınıfta akademik başarısızlık” olarak varsayalım. Bu genel kavram çerçe-vesinde yani “sınıfta akademik başarısızlık” genel kavramı şemsiyesi altında “isteksizlik”, “devamsızlık”, “odaklanamama”, “sistemsizlik” kavramlarını toplayabiliriz. Bu kavramları genel akademik başarısızlık kavramı altında incelemeye başladığımızda tematik kodlama yapmış oluruz. Bu örnekte elimizde olan verileri daha geniş bir kavram altında toparla-maya çalıştık. Daha önceden de açıkladığımız gibi parçadan bütüne yani tümevarımcı yaklaşımı da uygulamaya başladık. Bu örneğimizden de anlaşılacağı gibi veri analizinin


ikinci aşaması olan tematik kodlamayı yapmaya başladık. Ancak daha önceden kavramsal ve kuramsal çerçevesi iyi çizilmiş bir araştırma deseni oluşturmuş olsaydık bunları yap-mamıza gerek kalmayacaktı.

Tematik kodlamaya geri dönersek, yine aynı örneğimizden yola çıktığımızda “sınıfta akademik başarısızlık” başlğı altında topladığımız “isteksizlik”, “devamsızlık”, “odaklana-mama”, “sistemsizlik” kavramlarını bir üst düzeyde de düşünebiliriz. “Sınıfta akademik başarısızlık kavramını” da “Yüksek öğretimde akademik başarısızlık” kavramı altında in-celeyebilirz. Kavramları birbirleriyle ilişkilendirerek bir silsile oluşturabiliriz ancak ilişki-leri çok düzenli bir biçimde oluşturmamız gerekmektedir.

Tematik kodlama yaparken bazı ilkeleri dikkate almak gerekmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2000). Bu ilkeler bilimsel araştırmalarda mutlaka değerlendirilmesi gereken iç tutarlılık ve dış tutarlılık kavramlarıdır. İç tutarlılık, belirlenen temanın altında gruplanan verilerin anlamlı bir bütün oluşturması durumudur. Dış tutarlılık ise, araştırmada kulla-nılan temaların bir bütün olarak araştırmada elde edilen verileri bilimsel ve anlamlı bir biçimde açıklayabilmesidir. Diğer bir deyişle, temaların birbirlerinden faklı olsalar bile anlamlı bir bütün oluşturmalarıdır. Temalar bir araya getirildiğinde bazı veriler bunların dışında kalıyorsa araştırmada sorun var demektir. Bu gibi durumlarda araştırmacılara bu konuda kendilerinden daha deneyimli araştırmacılardan yardım almaları tavsiye edilir. Daha deneyimli araştırmacıların nezaretinde temalar ve altında gruplanan veriler yeniden biçimlendirilir.

Kodların ve Temaların Organize Edilmesi Bu aşamada araştırmacı tematik bir biçimde kodlanan verileri düzenler ve sıraya dizer. Toplanan verilerin bir düzen içerisinde sunulması araştırmacının en önemli görevleri ara-sındadır. Bu aşamada verilerin okuyucuların anlayacağı bir dille sunulması çok önemlidir. Veriler araştırmacı tarafından sade bir dille ve bir sıra ile okuyucuya sunulur. Araştırma-cının en çok dikkat etmesi gereken nokta ise bu aşamada kendi yorumunu ve görüşünü bu verilere katmamasıdır, yani araştırmacı bu aşamada verileri yalın haliyle sunmakta yü-kümlüdür.

Şekil 7.1

Örnek tematik kodlama


Bulguların Yorumlanması Son aşamada uzun uğraşlar sonucu elde edilen, tanımlanan ve sunulan verilerin araş-tırmacı tarafından yorumlanması yapılır. Yorumlama çok önemli bir aşamadır ve araş-tırmacı tarafından bilimsel ve yansız bir biçimde gerçekleştirilmesi gerekir. Araştırmacı içerik analizi yönteminde veri toplama, tanımlama ve sunma aşamasının her düzeyinde vardır ve araştırmacının bu verileri kendisinin yorumlaması çok önemlidir. Bu nedenle araştırmacı, araştırmanın bu son ve en can alıcı aşamasında topladığı verilere anlam ka-zandırmak, bulgular arasındaki ilişkileri açıklamak, neden-sonuç ilişkileri kurmak ve elde edilen sonuçların önemine ilişkin bilimsel açıklamalar yapmakla yükümlüdür (Yıldırım ve Şimşek, 2000).

İçerik analizinin ya da diğer bir deyişle nitel araştırmaların bu dört aşamasında da araştırmacıya önemli sorumluluklar düşmektedir. Verileri anlamlı bir biçimde kodlamak, temaları belirlemek, temaları ve kodları organize etmek ve son aşamada bulguları yorum-lamak için araştırmacının yansız ve bilimsel olması gerekir.

İÇERİK ANALİZİNDE VERİLERİN SAYISAL ANALİZİGörüşme, gözlem ya da dokümanların incelenmesiyle toplanan nitel verilerin bir süreç içerisinde sayılara dökülmesi yöntemidir. Genel olarak sayısal veriler nicel (sayısal) araş-tırmalarda kullanılıyor olsa da nitel (sayısal olmayan) araştırmalarda da veriler sayılarla ifade edilebilir. Bu biçimde yani verileri sayılarla ifade etmedeki amaç nicel araştırmalarda olduğu gibi sonuçları genellemek ya da değişkenler arasındaki ilişkiyi aramak değildir çünkü nitel (sayısal olmayan) araştırmalarda araştırmanın doğası ve yapısı da bunlara izin vermez (Yıldırım ve Şimşek, 2000).

İçerik analizi gibi nitel araştırmalarda amaç, verilerin sonuçlarını genellemek ya da değiş-kenler arasındaki ilişkiyi aramak değildir. Sonuçların genellenmesi ve değişkenler arası iliş-kiler nicel araştırmalarda yapılmaktadır.

Resim 7.3

Organizasyon


Yıldırım ve Şimşek (2000)’e göre içerik analizi gibi nitel araştırmalarda verilerin sayı-sallaştırılmasının birkaç nedeni vardır. Bu nedenlerden birincisi verileri sayısallaştırarak araştırmanın güvenirliğinin artırılmasıdır.

Weber (1985)’e göre üç tür güvenirlik vardır (Aktaran: Yıldırım ve Şimşek, 2000). Bunlar:1. Değişmezlik2. Tekrarlanabilirlik3. İsabet

Değişmezlik Elimizde bir veri setinin olduğunu varsayalım. Bu veri setinin aynı araştırmacı tarafın-dan analizinin bir kere daha yapılması halinde aynı sonuçlara ulaşılıp ulaşılamayacağını gösterir. Eğer aynı sonuçlara ulaşılırsa araştırmada değişmezlik vardır demektir. Aynı veri seti aynı araştırmacı tarafından tekrar tekrar analiz edilip aynı sonuçlara ulaşılıyorsa araş-tırmada değişmezlik ilkesi de çalışıyor demektir.

TekrarlanabilirlikTekrarlanabilirlik ilkesi bir veri setinin analizinde birden fazla araştırmacı çalıştığında or-taya çıkar. Aynı verilerin analizinde farklı farklı araştırmacıların uyum ve tutarlılık içinde çalışmaları gerekir. Tekrarlanabilirlik ilkesine araştırmacılar arasında uyum ve tutarlılık diyebiliriz.

İsabetİçerik analizinde kullanılan veri setininin analizinde temel olan tema ve kategorilerin be-lirli bir standart ve norma göre yapılıp yapılmadığıdır. Tema ve kategorilerin analizinde norm ve standartlara uyum araştırmanın geçerliliğini de önemli ölçüde etkileyen bir du-rumdur. Bu nedenle içerik analizinde isabet çok önemlidir.

İçerik analizinde nitel verileri sayısallaştırmanın ikinci nedeni yanlılığı azaltmaktır. Yanlılığı azaltırken amaç nesnelliği yakalamak ya da nitel veriyi nesnelleştirmek değildir zaten araştırmalarda nesnellik ulaşılması mümkün olmayan bir amaçtır (Patton, 1987; Aktaran: Yıldırım ve Şimşek, 2000). Bu durumda sayısallaştırılan verileri kullanmadaki amaç yorumların daha adil yapılmasıdır.

Nitel verileri sayısallaştırmanın üçüncü nedeni ise sayısallaştırılan verilerle tema ve kategoriler arasında karşılaştırma yapılması olanağının ortaya çıkmasıdır. Örneğin Yük-seköğretimde akademik başarısızlık örneğimizden yola çıktığımızda “isteksizlik”, “devam-sızlık”, “odaklanamama” ve “sistemsizlik” tema ya da kategorilerinin şu biçimde sayısallaş-tırıldığını varsayalım: Yükseköğretimde akademik başarısızlığın nedenlerinden isteksizlik % 37, devamsızlık % 22, odaklanamama %21 ve sistemsizlik % 20 olarak sıralansın. Bu durumda akademik başarısızlıkta isteksizliğin diğer temalara göre (“devamsızlık”, “odak-lanamama” ve “sistemsizlik”) daha önemli görüldüğü sonucunu verir.

Nitel verileri sayısallaştırmanın dördüncü ve son amacı ise yapılan küçük ölçekli bir içerik analizinin ya da nitel çalışma sonuçlarının ileride daha büyük ve geniş bir örnek-leme ulaşılarak yeniden sınanmasına olanak sağlamaktır (Yıldırım ve Şimşek, 2000). Ör-neğimize dönersek, akademik başarısızlık konusunda içerik analizi yapan bir araştırmacı daha önemsiz görülen tema ya da kategorileri araştırmadan çıkararak yüzdesi daha faz-la olan temalarla (isteksiklik ve devamsızlık konularında) bir anket formu düzenleyerek daha büyük kitlelerden veri toplayabilir ve toplanan bu sayısal verilerle nicel (sayısal) bir araştırma da yapabilir.


Nitel Verileri Sayısallaştırma Yöntemleriİçerik analizide kullanılacak nitel veriler iki biçimde sayısallaştırılabilir. Bunlar basit yüzde hesapları ve kelime sıklık hesaplarıdır. Nitel veriler çeşitli bilgisayar programları yoluyla da daha ayrıntılı bir biçimde sayısallaştırılabilir. Eskiden bu tür bilgisayar programlarının Türkçe destekleri yoktu ve Türkçe yapılan araştırmalarda bu tür bilgisayar programları kullanılamıyordu ancak günümüzde çoğu bilgisayar programı dilimizi desteklemektedir. Bu programlar arasında en popüler olanı da NVivo isimli bilgisayar yazılımıdır.

Nitel Verilerin Yüzde ve Kelime Sıklık HesaplarıGenel olarak nitel araştırmalarda özel olarak da içerik analizinde verilerin yüzdelik değer-ler olarak sayısallaştırılması araştırmalarda önemli bir yer tutar. Nitel içerikli araştırmala-rın yüzdelik değerlerle ifade edilmesinde bazı aşamalar vardır. Bu aşamalar:

1. Analiz biriminin saptanması2. Tema ve kategorilerin tanımlanması3. Kodlamanın örnek bir veri seti üzerinde denenmesi4. Kodlama sonuçlarının tekrar gözden geçirilmesi5. Gözden geçirilmiş tema ve kategorilerle başka bir örnek veri setinin kodlanması6. Verinin tümünün kodlanması ve yüzdelerin hesaplanması (Weber, 1985; Aktaran:

Yıldırım ve Şimşek, 2000).

Analiz Biriminin SaptanmasıGenel olarak nitel bir çalışmada veri setinde iki tür analiz biriminden söz edilir. Bunlar, kelimeler ve cümlelerdir. Kısa olan yazılı metinlerde kelimelere dayalı analizler elle yapı-labilir ancak daha uzun metinlerde analiz için bilgisayar programları tercih edilir. Weber (1985) kelimelere dayalı analizlere örnek olarak 1980 yılında yapılan Amerika Birleşik Devletleri başkanlık seçimlerinde adaylardan Ronald Reagan ve Limmy Carter’in konuş-ma dökümanlarını incelemiştir. Sadece konuşmalarda kullanılan kelimelerin sıklıklarına (kullanılma sayılarına) bakılarak adayların hangi konuya daha eğilimli olduklarının sap-tanabileceğini söylemiştir. Örneğin, “Sovyet”, “askeri” ve “savunma” sözcükleri Reagan’ın konuşmalarında daha sıklıkla yer alırken, Jimmy Carter’ın konuşmalarında ise “sağlık” ve “eğitim” konuları daha çok yer almaktadır. Bu iki konuşmada adayların siyasi eğilimleri ve bağlı oldukları partilerin ideolojileri konusunda çok önemli ipuçları vermektedir (Ak-taran: Yıldırım ve Şimşek, 2000). Weber’in (1985) yılında oluşturtuğu örnek tablonun bir bölümü aşağıda verilmiştir.

Kelime sıklık listesi

)seçimlerinde demokrat ve cumhuriyetçi başkan adaylarının konuşmaları 1980(

Jimmy Carter, 1980 Ronald Reagan, 1980

Kelime Sıklık Kelime Sıklık

Bizim 430 Bizim 347

Demokratik 226 Yönetim 131

Federal 177 Hükümet 128

Tabloda da görüldüğü gibi başkan adaylarının en sık kullandığı kelimeler en üstte yer almaktadır. Bu durum da başkan adaylarının eğilimleri konusunda araştırmacıya bir ipu-cu sunmaktadır.

Tablo 7.2Kelime Sıklık Listesi


Tema ve Kategorilerin Tanımlanmasıİçerik analizi veya nitel araştırmalarda tema ve kategorilerin tanımlanması araştırmanın temelini oluşturmaktadır. Tema ve kategoriler iki türlü tanımlanabilir. Birinci durumda tema ve kategoriler araştırma yapılan konularda literatür taraması yöntemi ile oluşturu-lur. Örneğin iletişimin temel konuları gibi zengin bir literatürü olan alanda araştırma ya-parken yazılı litaratürden faydalanılabilir. Örneğin, bireylerarası iletişim, kitle iletişimi, gruplararası iletişim gibi konularda yapılmış araştırmalar ve bu araştırmalardan üretilmiş literatür zengin olduğu için araştırmacı tema ve kategorilerini ilgili literatürden yararla-narak hazırlayabilir.

İkinci olarak ise literatürü çok zengin olmayan konularda, araştırmacı araştırma prob-lemini belirli kuramlardan kendisi oluşturmayı tercih edebilir. Araştırmacının burada dikkat edeceği husus tema ve kategorilerin birbirine karışmamasıdır. Bu durum araş-tırmanın güvenirliğini zedeleyebilir (Yıldırım ve Şimşek, 2000). Bu gibi aksi durumlarla karşılaşmamak için araştırmacı, araştırmasının alt problemlerinden tema ve kategorilerin oluşmasında yardım alabilir. Analizin ilerleyen aşamalarında araştırmacı, elde ettiği veri-lere göre, tema ve kategorilerini güncelleyebilir.

Kodlamanın Örnek Bir Veri Seti Üzerinde DenenmesiLiteratür kullanarak tema ve kategorileri tanımlanmış bir araştırmada, veri setinden bir örnek alınarak kodlama işlemi yapılır daha sonra tema ve kategorilerin ne derece uygun olduğu bu yöntemle denenebilir. Ancak bu durum tema ve kategorilerin literatüre göre oluşturulduğu araştırmalar için geçerlidir.

Kodlama Sonuçlarının Tekrar Gözden GeçirilmesiAraştırmanın bu aşamasında rastgele seçilen verileri araştırmacı tema ya da kategorilere uygular. Bu yöntem ile bazı tema ve kategorileri değiştirme, bazen de yeni tema ve kate-goriler ekleme durumu ortaya çıkacaktır. Kodlamada birden fazla kişi çalışmışsa, yapılan kodlamaları da kontrol etme imkanı doğacaktır. Bu durum, aynı zamanda, araştırmanın güvenirliğini artırarak araştırmayı daha değerli kılar.

Gözden Geçirilmiş Tema ve Kategorilerle Başka Bir Örnek Veri Setinin KodlanmasıBir önceki aşamanın devamı sayılabilecek bu uygulamada, araştırmacı, ikinci bir veri grubunu da rastgele seçerek tema ve kategorilere uygular. Bunu yapmanın nedeni ise bir önceki aşamada denenen ve gözden geçirilen tema ya da kategorilerin verinin başka bir bölümünde denenmesi ve ne derece işlevsel olduğunun saptanması açısından önemlidir.

Verinin Tümünün Kodlanması ve Yüzdelerin HesaplanmasıÇalışmanın bu aşamasında artık veriler ham veri olmaktan çıkmış işlenmiş veri haline gelmiştir. Tema ya da kategoriler sınıflandırılmıştır. Bu durumda yapılacak işlem araştır-maya dahil olanlardan toplanan belirli görüş ya da analiz birimlerinin (cümleler) her tema ya da kategori altında hangi sıklıkla tekrar ettiğinin hesaplanmasıdır. Araştırmacı sıklık hesaplarını yüzdelik dilimlerle de ifade edebilir.

İÇERİK ANALİZİNDE BİLGİSAYAR KULLANIMIİçerik analizi gibi nitel olarak adlandırılan araştırmalardan elde edilen veriler nicel (sa-yısal) araştırmalar gibi büyük bir bölümü sayılarla ifade edilemediği için ya da tamamen sayısallaştırıldığı zaman değerini ve önemini yitirebileceğinden dolayı, çözümleme işlemi özellikle kapsamlı içerik analizlerinde çok zaman ve emek isteyen bir durumdur. Yorucu ve uzun süren analiz işlemlerinde, günümüzde bize pek çok konuda yardımcı olan, bilgi-sayarlar kullanılmaktadır.


Bugün neredeyse her alanda işimizi kolaylaştıran bilgisayarlar, geliştirilen pek çok ya-zılım yardımıyla içerik analizi çalışmalarında araştırmacıların işini bir hayli kolaylaştır-maktadır. Bilgisayar yazılımları yardımıyla veri analizinde kodlama, temaların ortaya çı-karılması, nitel verilerin sayısal analizi ve bulguların görsel olarak sunulması gibi pek çok işlem yapılmaktadır. İçerik analizinde kullanılabilecek bilgisayar yazılımları basit düzeyde analiz yapmaya olanak sağlayan kelime işlemci programlarından, daha karmaşık seviye-de analize yardımcı olan ve kuram oluşturmaya olanak veren yazılımlara kadar pekçok düzeyde olanları günümüzde mevcuttur. Bu yazılımları sırasıyla incelediğimizde, genel olarak, üç farklı biçimde olduklarını söyleyebiliriz (Yıldırım ve Şimşek, 2000). Bunlar:

1. Kelime işlemciler2. Kodlama yazılımları3. Kodlama ve kuram geliştirme yazılımları.

Kelime İşlemcilerİçerik analizi için geliştirilmemiş olsalar da, kelime işlemci olarak adlandırılan yazılımlar, araştırmacıya analiz sırasında yardımcı olmaktadırlar. Verilerin metinler halinde yazıl-ması ve saklanmasında, yine verilerin organize edilmesinde ve kodlama işlemi için ha-zırlanmasında araştırmacının önemli yardımcılarından biridir. Yazılımdaki makrolar ve çeşitli bağlantılar yardımıyla verilerin kodlanmasında ve birbiriyle ilişkilendirilmesinde araştırmacılar tarafından kullanılır. En çok kullanılan yazılımlara örnek olarak “Microsoft Word” yazılımı verilebilir.

Kodlama YazılımlarıBilgisayarların henüz kullanılmadığı zamanlarda kağıt ve kalemle yapılan kodlamalar, kesip yapıştırmalar, verileri metne dönüştürme işlemleri elle yapılıyordu ve çok zaman almaktaydı. Kağıt üzerinde çok karmaşık gibi görülen bu işlemler kodlama yazılımları yardımıyla bilgisayar ortamında oldukça hızlı ve en az hatayla yapılır biçime gelmiştir. Verileri birkaç farklı düzeyde kodlayabilen, kelime, cümle ve paragrafları bir veri tabanı mantığıyla sıralayabilen nitelikteki bu programlar içerik analizinde araştırmacıya büyük kolaylıklar sunmaktadır. Bu tür yazılımlara örnek olarak Etnograph, HyperQual gibi yazı-lımlar örnek olarak verilebilir (Yıldırım ve Şimşek, 2000).

Kodlama ve Kuram Geliştirme YazılımlarıKodlamalar yardımıyla ve kodlamaya dayalı kuram geliştirmek bazı yazılımlar yardı-mıyla mümkün olabilmektir. Kuram geliştirme, kodlar arasında anlamlı ilişkiler kurma ve kurulan bu ilişkilerden yola çıkarak araştırmanın temel konusunu oluşturan olguyu, bilimsel olarak, açıklama biçiminde gerçekleşmektedir. Aynı zamanda, bu tür yazılımlar araştırmacıya, kodlar arasında ilişki kurmada ve görsel ögeler geliştirmede de yardımcı olmaktadırlar. Bu tür yazılımlara örnek olarak Nudist ve Atlas isimli yazılımlar verilebilir (Yıldırım ve Şimşek, 2000).

Resim 7.4

Bilgisayar yazılımı


TİCARİ MEDYA ANALİZİKitle iletişim araçlarında oldukça fazla yer bulan, haber olan işletmeler, kurumlar, kuru-luşlar, devlet birimleri ve siyasi partiler medya içerik analizini oldukça fazla kullanırlar.

Kurum ve kuruluşların medyada yer alma oranlarını bireysel incelemelerle yaptığı-mızda onlar ile ilgili çıkan haberlerin küçük bir bölümünü yakalayabiliriz. Küçük ve orta boy işletmeler de pratikte, genel olarak, kendileriyle ilgili haberleri izlemede bireyleri kul-lanmaktalar. Ancak, çok uluslu şirketler ve büyük kuruluşlar kitle iletişim araçlarında, yüzlerce belki de binlerce kere yer almaktadırlar. Bu şirketler ve kuruluşların isimleri fark-lı ülkelerde, değişik dillerde yayınlanan kitle iletişim araçlarında haber olurken bunları basit bir biçimde analiz etmek ve yorumlamak da mümkün değildir. Bu nedenle medya içerik analizi günümüzde çok hızlı bir biçimde gelişen ve ticari olarak da kullanılan bir çözümleme yöntemidir. Kitle iletişim araçlarını içerik analizinde çok önemli kılan iki ne-den vardır. Bunlar:

1. Kitle iletişim araçlarının dünyanın en güçlü iletişim kanalları olması2. Kitle iletişim araçlarının dünyanın en büyük veritabanı olması (Macnamara, 2005).

Kitle İletişim Araçları: Dünyanın En Güçlü İletişim KanallarıKitle iletişimi ile ilgili çoğu araştırmada kitle iletişim araçlarının insanların alışveriş ve oy verme tercihlerine, ve bu bağlamda, davranışlarının ve algılarının değişimine büyük etkileri olduğu belirtilmektedir (Macnamara, 2005). Şirket üst düzey ve pazarlama yö-neticileri, reklamcılar ve halkla ilişkiler uzmanları kitle iletişim araçlarının kurumlarının markasına, itibarına ve iletişim kampanyalarının başarısına büyük etkiler yaptıklarını bi-lirler. Bu nedenlerden dolayı mal ve hizmetlerinin reklamlarında kitle iletişim araçlarını kullanmayı tercih ederler.

Literatürde editörlü medya olarak da adlandırılan radyo, televizyon, gazete, dergi, sos-yal ve elektronik medya araçları ile yapılan iletişimin belki de reklamdan daha önemli olduğu söylenebilir. Bu tür araçlarda çıkan yorum, haber ve eleştiriler bu araçları takip eden ve izleyen kitle üzerinde tercihleri açısından da önemli rol oynarlar. Örneğin çeşitli markalar ile ilgili yapılan değerlendirmeler ve karşılaştırmalar bazı markaları, izleyenlerin gözünde değersizleştirirken bazı markaları da rakiplerinden daha öne çıkarabilmektedir-ler. Küresel olarak düşünüldüğünde, dünyanın öbür ucundan yapılan bir yayın dünyanın başka bir ucunda bulunan bir şirketin borsa değerini değiştirebilmektedir. Bu nedenlerle editörlü medyada yer alan haber ve mesajlar kurum ya da kuruluşların halkla iletişiminde önemli roller oynamaktadırlar.

Kitle İletişim Araçları: Dünyanın En Büyük VeritabanıKitle iletişim araçları halkın görüşlerini ve düşüncelerini etkilediği gibi, kurum ve kuru-luşların ve diğer insanların da ne söylediklerini ve neler yaptıklarını yayınlarıyla raporlar. Bunlara ek olarak, kitle iletişim araçları moda olan ve halkın gündeminde olan konularla da ilgilenir ve aynı zamanda gündemi belirleme gibi konularda da etkili yayınlar yapar (Macnamara, 2005).

Kitle iletişim araçları ile yayınlanan bilgilerin ve mesajların içerik analizi de bu ünitede anlattığımız içerik analizi yöntemi kullanılarak yapılır. İyi bir araştırmacı olabilmek için ilgi duyduğunuz konularda yapılmış araştırmaları dikkatli bir biçimde okumanız ve bun-lardan dersler çıkarmanız gerekmektedir.

Kitle iletişim araçlarından olan dergilerde yayımlanan makaleler derginin politik görüşünü yansıtır mı? 2


Resim 7.5

Medya ve iletişim


İletişim araştırmacıları için içerik analizi her zaman kullan-dıkları ve vazgeçemedikleri araştırma yöntemlerden biridir. Araştırmacılar için iletişim bir mesaj ve yarattığı içerik an-lamına gelmektedir ve bu nedenle içeriğin bir biçimde bir-leştirilmesi ve sınıflandırılması gerekmektedir. İçerik analizi-nin tam bir iletişim araştırması yöntemi olarak kullanılması, İkinci Dünya Savaşı ile birlikte başlar. İletişim araştırmala-rının kurucularından olan Harold D. Lasswell, savaş yaklaş-tıkça, 1930’lu yıllarda, Yeni Medya Propaganda Teknikleri konusunda çalışmalar yapmıştır. Araştırmacı savaş sırasında özelikle Avrupa ve Japonya’da gazete ve radyolardan aldığı bilgileri değerlendirerek düşman birliklerinin hareketleri ve yerleri konusunda orduya fikir vermekteydi. 1950’li yıllarda televizyonun bir kitle iletişim aracı olarak yoğun bir biçimde kullanılmaya başlamasıyla beraber medya içerik analizi yön-temi yayılmaya başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşanan nüfus patlaması, bu durumun paralelinde oluşan medyadaki içerik artışı ile birlikte iletişim araştırmacılarının modern dünyayı anlama çabalarıyla birleşerek içerik analizini iletişim dünyasının en önemli araştırma yöntemi konumuna getirmiştir. İçerik ana-lizinin genel tanımlarını incelediğimizde ortaya şu sonuç çık-maktadır: Genelde kitle iletişim araçları (medya), televizyon, radyo, gazete, dergi, sinema gibi araçlar tarafından üretilen yazılı, sözlü ya da görsel mesajların sistematik bir biçimde analiz edilmesi yani taşıdığı mesajları anlamak için bilimsel yöntemle çözümlenmesi ve bu mesajların anlamlandırılması yöntemine içerik analizi denilebilir. İçerik analizi dört aşama-da gerçekleştirilir (Yıldırım ve Şimşek, 2000). Bu aşamalar: 1.

Verilerin kodlanması 2. Temaların bulunması 3. Kodların ve temaların organize edilmesi 4. Bulguların yorumlanmasıdır. İçerik analizinde veriler aynı zamanda sayısal olarak da analiz edilebilir. Yıldırım ve Şimşek (2000)’e göre içerik analizi gibi nitel araştırmalarda verilerin sayısallaştırılmasının birkaç nedeni vardır. Bu nedenlerden birincisi, verileri sayısallaştı-rarak araştırmanın güvenirliğinin artırılmasıdır. İçerik ana-lizinde nitel verileri sayısallaştırmanın ikinci nedeni yanlılığı azaltmaktır. Nitel verileri sayısallaştırmanın üçüncü nedeni ise sayısallaştırılan verilerle tema ve kategoriler arasında kar-şılaştırma yapılması olanağının ortaya çıkmasıdır. Nitel ve-rileri sayısallaştırmanın dördüncü ve son amacı ise yapılan küçük ölçekli bir içerik analizinin ya da nitel çalışma sonuç-larının ileride daha büyük ve geniş bir örnekleme ulaşılarak yeniden sınanmasına olanak sağlamaktır. İçerik analizi gibi nitel olarak adlandırılan araştırmalardan elde edilen veriler, nicel (sayısal) araştırmalar gibi büyük bir bölümü sayılarla ifade edilemediği için ya da tamamen sayısallaştırıldığı za-man değerini ve önemini yitirebileceğinden dolayı, çözüm-leme işlemi özellikle kapsamlı içerik analizlerinde çok zaman ve emek isteyen bir durumdur. Yorucu ve uzun süren analiz işlemlerinde, günümüzde bize pek çok konuda yardımcı olan bilgisayarlar kullanılmaktadır. Bilgisayarlarda içerik analizin-de üç tür yazılım kullanılmaktadır. Bunlar: 1. Kelime işlem-ciler 2. Kodlama yazılımları 3. Kodlama ve kuram geliştirme yazılımlarıdır. İçerik analizi medyada en fazla kullanılan araş-tırma yöntemlerinden birisidir. Kitle iletişim araçları ile ya-yınlanan bilgilerin ve mesajların içerik analizi de bu ünitede anlattığımız içerik analizi yöntemi kullanılarak yapılır.

Özet


Kendimizi Sınayalım1. İlk içerik analizi çalışmaları hangi tarihlerde başlamıştır?

a. 1700’lü yıllardab. 1800’lü yıllardac. 1900’lü yılların başlarındad. 1950’li yıllardae. 2000’li yıllarda

2. Harold D. Lasswell 1930’lu yıllarda içerik analizi ile ilgili çalışmaları hangi amaçla yapmıştır?

a. Reklamları çözümlemekb. Düşman birliklerinin hareketlerini anlayabilmekc. Başkan adaylarının konuşmalarını analiz etmekd. Bebek doğum oranlarını anlayabilmeke. Ekonomik krizi analiz etmek

3. Medya içerik analizi yöntemi ne zaman yayılmaya başla-mıştır?

a. 1920’li yıllarb. 1930’lu yıllarc. 1940’lı yıllard. 1950’li yıllare. 1960’lı yıllar

4. Barelson’a göre içerik analizi aynı zamanda ne tür araştır-ma grubuna girer?

a. Nitelb. Nicelc. Sayısald. Tarihie. Deneysel

5. İçerik analizi kaç aşamada gerçekleştirilir?a. 1b. 2c. 3d. 4e. 5

6. “Verilerin kodlanması” içerik analizinin kaçıncı aşaması-dır?

a. 1b. 2c. 3d. 4e. 5

7. “Temaların bulunması” içerik analizinin kaçıncı aşama-sıdır?

a. 1b. 2c. 3d. 4e. 5

8. İçerik analizinde veriler kaç tür’de kodlanır?a. 1b. 2c. 3d. 4e. 5

9. “Bulguların yorumlanması” içerik analizinin kaçıncı aşa-masıdır?

a. 1b. 2c. 3d. 4e. 5

10. Nitel verilerin yüzdelik dilimlerle ifade edilmesine ne ad verilir?

a. Verilerin analiz biriminin saptanmasıb. Verilerin sözelleştirilmesic. Verilerin sayısallaştırılmasıd. Verilerin analiz için kodlanmasıe. Temaların bulunması


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar1. a Yanıtınız yanlış ise “İçerik Analizinin Tanımı ve Kul-

lanıldığı Yerler” başlıklı konuyu yeniden gözden ge-çiriniz.

2. b Yanıtınız yanlış ise “İçerik Analizinin Tanımı ve Kul-lanıldığı Yerler” başlıklı konuyu yeniden gözden ge-çiriniz.

3. d Yanıtınız yanlış ise “İçerik Analizinin Tanımı ve Kul-lanıldığı Yerler” başlıklı konuyu yeniden gözden ge-çiriniz.

4. a Yanıtınız yanlış ise “İçerik Analizinin Tanımı ve Kul-lanıldığı Yerler” başlıklı konuyu yeniden gözden ge-çiriniz.

5. d Yanıtınız yanlış ise “İçerik Analizinin Aşamaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yanıtınız yanlış ise “İçerik Analizinin Aşamaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yanıtınız yanlış ise “İçerik Analizinin Aşamaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

8.c Yanıtınız yanlış ise “İçerik Analizinin Aşamaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yanıtınız yanlış ise “İçerik Analizinin Aşamaları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yanıtınız yanlış ise “Nitel Verilerin Yüzde ve Kelime Sıklık Hesapları” başlıklı konuyu yeniden gözden ge-çiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Televizyon dizileri ile ilgili içerik analizi çalışmaları yapıla-bilir. Bir dizinin tümü inceleneceği gibi belirli dönemleri de çalışılabilir.

Sıra Sizde 2Kitle iletişim araçlarından olan dergilerde yayımlanan maka-leler derginin politik görüşünün önemli bir bölümünü yan-sıtır.

Althusser, L. (2000). Machlavell and Us. London: Verso.Barelson, B. (1952). Content analysis in communication

research. New York: Hafner.Kamhawi, R., ve Weaver, D. (2003). Mass communication

research trends from 1980 to 1999. Journalism & Mass Communication Quarterly, 80 (1), 7-27.

Leslie, L. Z. (2010). Communication reseach methods in postmodern culture. Boston, MA.: Pearson Education, Inc.

Macnamara, J. (2005). Media content analysis: Its uses; benefits and best practice methodology. Asia Pacific Public Relations Journal, 6 (1), 1-34.

Nice, L. (2007). Tabloidization and the teen market. Journalism Studies, 8 (1), 117-136.

Patton, M. Q. (1987). How to use qualitative methods in evaluation. Newbury Park, CA: Sage.

Stone, P., Dunphy, D., Smith, M., ve Ogilvie, D. (1996). The general inquirer: a computer approach to content analysis. Cambrige: MIT Press.

Yıldırım, A., ve Şimşek, H. (2000). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.

Weber, R. (1985). Basic content analysis Newbury Park, CA: Sage.

Weber, R. (1990). Basic content analysis (ikinci baskı). Newbury Park, CA: Sage.

8Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Araştırma maliyetlerini belirleyebilecek,Araştırma maliyet unsurlarını açıklayabilecek,Fon kaynaklarını tanımlayabilecekbilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

• AraştırmaBütçesi• Fon• MaliyetUnsurları

• BAP• TÜBİTAK• ÇerçeveProgramı

İçindekiler

İletişim Araştırmaları Araştırma ProjelerindeMaliyet ve Fonlanması

• GİRİŞ• ARAŞTIRMABÜTÇESİNİN

HAZIRLANMASI• FONKAYNAKLARI


GİRİŞİster basit ister karmaşık olsun, hertür bilimsel araştırmaya bir proje matığı ile yaklaşmak gereklidir. Bu açıdan araştırma süreçleri proje yönetimi ilkeleri göz ününde bulunduru-larak planlanmalıdır. Araştırma sürecinin her bir aşamasının harcanacak zaman, işgücü, ekipman ve maliyetler açısından detaylı bir şekilde planlanması gereklidir.

Şeçilen araştırma konusunun başarısını belirleyen bazı faktörler bulunmaktadır. Araş-tırma konuları araştırılabilir olmalıdır. Yani şeçilen konuda veriler toplanabilmeli, top-lanan veriler analiz edilebilmelidir. Araştırmalar belli bir amaca dönük olarak yapılırlar. Araştırmanın amacı doğrultusunda elde edilen sonuçların kuram veya uygulamaya bir katkı sağlaması gerekmektedir. Kurama yada uygulama alanına bir katkısı olmayan araş-tırmaların pek bir değeri yoktur. Uygulama ya da kuramsal anlamlılığa bağlı olarak araş-tırma konuları özgün olmalıdır. Ayrıca seçilen araştırma konusu gerek kurumun, gerekse akademik çevrelerin beklentileri ile uyum içinde olmalıdır. Araştırmanın konusunun ba-şarısını belirleyen bir diğer faktör de araştırmacının yeterlilikleridir. Seçilen araştırma ko-nusu, araştırmacının araştırma yeteneğinden, bilgisinden, sahip olduğu zaman ve maddi kaynaklardan etkilenir. Sahip olunan kaynaklar ile araştırmanın gerçekleştirilip gerçekleş-tirilemeyeceği değerlendirilmelidir. Bunun içinde sahip olunan kaynaklar ve araştırmanın maliyetleri ayrıntılı bir şekilde karşılaştırılmalıdır. Araştırmanın sağlıklı yürütülebilmesi sahip olunan maddi kaynaklar ile mümkündür. Telefon giderleri, veri toplama araçları için baskı maliyetleri, veri analizi, kırtasiye masrafları, seyahat maliyetler arasında sayılabilir.

Araştırma genel itibariyle bakıldığında pahalıdır ama göreceli olarak karşılaştırıldı-ğında nitel yöntemlerle (odak grup, derinlemesine görüşme gibi) toplanan veriler nicel yöntemlerle (anket, gözlem, deney gibi) toplanan verilere göre daha ucuzdur. Örneğin sahada uygulanan ve tesadüfi örnekleme yöntemlerini baz alan az katılımcılı bir yüz yüze anket çalışması minimum 50.000 veya 60.000 Türk Lirasına mal olabilmektedir. Anket söz konusu olduğunda anket türleri içerisinde en pahalı olan yüzyüze ankettir, sonrasında te-lefon anketi gelmektedir. Bu anlamda diğerlerine göre posta ve internet üzerinden yapılan anket çalışmalarının maliyeti göreceli olarak daha düşüktür. Araştırma bütçesinde önemli olan bir diğer konu araştırmada seçilen örnekleme yöntemidir. Olasılıklı örnekleme yön-temleri, olasılıksız örnekleme yöntemlerine göre her zaman çok daha maliyetlidir. Öte yandan genel araştırma süreci değerlendirildiğinde ikincil veriler (Devlet İstatistik Kuru-mu, Milli Kütüphane, üniversite kütüphaneleri, kurumların kendi iç kaynakları vb.) ya da ikincil araştırma her zaman ilk elden toplanan verilere göre daha ucuzdur ve maliyetleri oldukça düşüktür. Buna bağlı olarak genellikle uygun olduğu sürece yani güncel, eksiksiz

Araştırma ProjelerindeMaliyet ve Fonlanması


ve konuya uygun olduğu sürece daha önceden toplanmış bir veriye ulaşıp kendi amaçla-rınız doğrultusunda yeniden değerlendirmek her zaman tercih edilen bir yoldur. İkincil veriler yetersiz olduğu noktada ilk elden verilere yönelmek akıllıca olacaktır. Aşağıda yer alan genel araştırma sürecinde bu açıkça görülmektedir.

Bu bölümde genel hatları ile yukarıda değinilen ve araştırmanın ana unsurları (yön-temleri) dışında kalan araştırma süreçleriyle ilgili maliyetler hakkında bilgi verilecektir. Sonuç itibariyle araştırmalar çoğunlukla özel sektörde yani iş sektörlerinde ve üniversite çatısı altında yapılmaktadır. Her şekilde bu araştırmaların masraflarını karşılayacak belirli grupların olması gerekmektedir. Bu bazen devlet birimleri olurken, özel sektörde reklam verenler, çeşitli iş örgütleri veya özel sektörden herhangi bir firma vb. olabilir. Bunların dışında, yapılacak bazı araştırmalar çeşitli fonlar tarafından da karşılanabilir. Bu anlamda bakıldığında araştırmanın bütçelenmesi her hangi bir projenin veya proje yönetimi altın-da yer alacak her hangi bir aktivitenin bütçelemesinden farklı değildir. Araştırmanın ma-liyeleri kimin tarafından karşılanırsa karşılansın kalemlerin tek tek belirlenmesi ve ilgili tarafların bilgisine sunulması oldukça önemlidir.

Şekil 8.1

Genel Araştırma Süreci

8. Ünite - Araştırma Projelerinde Maliyet ve Fonlanması 165

ARAŞTIRMA BÜTÇESİNİN HAZIRLANMASIBir araştırma projesini bütçelendirmeden önce dikkat edilmesi gereken hususlar vardır. Öncellikle bütçeyi hazırlayan ile bu bütçeyi karşılayacak kurum ya da kişi çok ender aynı kişi olur. Dolayısıyla genellikle hazırlanan araştırma bütçelerinin onaylanması gerekmek-tedir. Bu bağlamda istenen araştırma hedeflerine göre kurallar iyi okunmalı ve sadece maliyetleri karşılayacak kurum ya da kişinin ödeyeceği türde şeyler için harcamaların be-lirlenmesi gerekmektedir. Başka her hangi bir şey dâhil edilmemesi gerekmektedir, çünkü eğer edilirse, kuralların veya istenilenlerin okunmadığı izlenimi yaratılabilinir. Ayrıca pi-yasa şartları düşünüldüğünde, para kazanmak ve rekabete karşı gelmek için acımasız bir baskı vardır. Bu da bazı koşullarda sizi düşük fiyat vermeye; diğer bir deyişle, projenin tüm masraflarını ücretlendirmemeye ve ihtiyacınız olandan daha az para/zaman talebinde bu-lunmaya yönlendirebilir. Bir araştırma sürecinde bütçelenmesi gereken noktalar veya eğer bir araştırma için herhangi bir fona başvuruluyorsa maliyetlendirilmesi gereken maddeler aşağıda verilmektedir.

• PersonelinAylıkücretleri(araştırmaasistanlığı,sekreterlikveyöneticilikdesteği)• Donanım(bilgisayarlar,seskayıtcihazları,dijitalfotoğrafmakinaları)• Sarfmalzemeleri(yazılım,videoveseskasetleri).• Kitaplar.Telefon,baskı,ofisharcamaları,fotokopi,kütüphanetalepleri,postabe-

delleri dâhil sürdürme masrafları ya da genel masraflar• Araştırmabölgesivekonferanslaraseyahatveilgiligünlükharcamalar.• Deneklereödemelervedeneklerinharcamaları• Birprojedanışmanlığıgrubunayadabireyseldanışmanlıklariçinödemeler.• Personelsağlamaiçinilangiderleri.• Ticariyayınevlerineödemelerveyabelirlidergilerintalepücretleriolasılıklarıda-

hil, baskı ve yayımlama masrafları.Bazı fon sağlayan kuruluşlar veya kişiler, bağış geliştirme masrafı için de ödeme ya-

pacaktır. Gerçekten de, masrafları değerlendirirken, karşılanması gereken masraflardan birisinin ilk başta bağışı ya da desteği almanın maliyeti olduğunu unutmamak gereklidir.

Bütçe Unsurlarına İlişkin KonularAraştırma projeniz hakkında net bir fikre sahip olduğunuz andan itibaren personel bulma, gerekli donanım, sarf malzemesi, yolculuk ve diğer maliyetler gibi hangi kaynaklara ihti-yaç duyulacağı hakkında düşünmeniz gerekir. Daha önceden de ifade edildiği gibi istedi-ğiniz bu özel kaynakların gerçekçi ve yeterince karşılanabilir olmaları oldukça önemlidir. İşleri yaparken ucuza kaçmanız da bütçenizi gereğinden fazla şişirmeniz kadar finansman sağlayan kuruluşlarca hoş karşılanmayacaktır. İhtiyaç duyulan kaynakların belirlenmesi ve buna bağlı maliyetler gerçekçi değilse araştırmayı finanse edenler önerdiğiniz araştır-ma projesini düzgün bir şekilde yürütebileceğinize daha az güven duyacaklardır.

Personelmaliyetleribirçokaraştırmaprojesinintoplammaliyetininenbüyükkısmınıoluşturur. Araştırma projesini gerçekleştirmek için ne kadar personel saatine, ayrıca hangi iş kategorileri ile deneyim düzeylerine ihtiyaç duyulduğuna karar vermeniz gerekecektir. Birçok araştırma projesi için, projeyi yürütürken sahip olmaları gereken bağımsızlık se-viyesine bağlı olarak, bir ya da birçok kişiye ihtiyaç duyabilirsiniz. Öngörülen işe alma süresi, proje planındaki iş miktarına bağlı olacaktır. Bazen mevcut iş miktarı bir araştır-macıdan daha fazla sayıda araştırmacıyı, büyük olasılıkla da farklı yetenek ve deneyim düzeylerinden olmak üzere, zorunlu kılabilir. Eğer mevcut iş pozisyonları için kafanızda hazır elemanlar yoksa maaş düzeyleri genellikle uygun maaş ölçeğindeki sabit bir nokta-nın altında olacak şekilde belirlenir. Araştırma projesinde kimin çalışacağını biliyorsanız ve onların maaşı bu sınırı geçecekse, size bu kişiyi daha yüksek bir düzeyde işe almasına


izin vermesi için, örneğin araştırma projesinin bu kişinin özel yetenek ve deneyim düzey-lerini gerektirdiğini söyleyerek, finanse eden kuruluşa bu özel durumu genellikle bildir-meniz gerekecektir.

Araştırma personeline ek olarak, araştırma projeniz özel olarak projeye adanmış tek-nik veya normal personel girdisi gerektirebilir. Bu anlamda tekrar, ihtiyaç duyulacak za-man ve deneyim düzeyini değerlendirmeniz gerekebilir.

Aynı zamanda, teklif edilen projede kullanılmak üzere hangi donanım, sarf malzemesi ve diğer materyallerden yararlanılacağına karar verilmesi gerekmektedir. Bunları fiyatlan-dırırken de, bağlı olduğunuz kurumun satın alma politikası ve genel ilkelerini göz önünde bulundurmanız gerekecektir. Aynı zamanda harcamaları finanse edecek kuruluşun hangi kalemleri bütçenizde bulundurmaya izin vereceğini de kontrol etmelisiniz. Birçok finan-sör, kuruluşlardan donanım ve diğer destekleyici unsurları belirli bir düzeyde temin et-melerini beklemektedir ve fonlamayı sadece araştırma projesine adanmış işler için özel olarak ihtiyaç duyulan belirli bir maliyet aralığındaki kalemler için sağlayacaktır.

Kullanılacak tesislerle (bina, laboratuvar vd.) ilgili bir başvuru formu doldurmanız ve bunu araştırma teklifinizle birlikte sunmanız gerekecektir. Araştırmayı finanse eden ku-rum eğer teklif edilen araştırmayı desteklemeye karar verirse, bu tesisler üzerinde zaman-lamayı ayarlamaktan sorumlu olan taraflardan bu tesislere erişim planlamaları için onay almanız gerekecektir.

Deneye dayalı bazı araştırma projeleri için, bütçeye katılan insanlara yapılacak ödeme maliyetlerini ve giderleri kapsayacak şekilde unsurların eklenmesi gerekebilir. Böyle bir bütçeyi oluşturabilmek için, teklif edilen deneylere katılacak kişilerin bunun için kaçar saat zaman ayırmalarına ihtiyacınızın olduğunu belirlemeye ihtiyaç duyacaksınız.

Başvuruların çoğu ya araştırma projesinin gerekli bir bölümü olarak (örneğin diğer proje ortaklarıyla toplantılar için veya katılımcılarla görüşmek amacıyla yolculuk etmek için veya başka bir yerdeki özel koleksiyonları kullanmak için) ya da teklif edilen araştırma projesinin sonuçlarının etrafa yayılabileceği bilimsel toplantılara katılmak gibi yolculuk-lar için fonlama isteklerini içerir. Bu ikinci durumda talep edilen isteklerin araştırmanın finansörünün genel ilkeleriyle aynı doğrultuda olması oldukça önemlidir (örneğin üni-versiteler yılda her bir aday ve araştırmacı için sadece bir uluslararası yolculuğa izin verir).

Öte yandan harcama kalemlerini öncelik sırasına göre belirtmeniz istenebilir. Farklı kuruluşları kapsar şekilde çalışıyorsanız aranızda paranın nasıl bölüneceğini belirtmeniz gerekebilir. Ekip içinde kaynakların (finansal ya da diğer) adil şekilde dağıtıldığından, dağıtılmamışsa ekibin buna razı olduğundan emin olunması gerekmektedir. Başvurduğunuz fon ya da maliyetleri karşılayacak kurum, gündelik (saate göre) ya da sözleşmeli (takvimli zaman periyoduna göre) ve tecrübeye dayalı kıdem düzeyine göre, görevlendirmek istediğiniz tüm personel için ödeme cetvelleri listeleri alacaktır. Projedekullanılacakkişilerdenistenilenuzmanlıkderecesininfonsağlayıcıtatminedipetmeyeceği ve ayrıca bu maliyetlerin karşılanıp karşılanmayacağı dikkatli bir şekilde değerlendirilmelidir. Aylık ücretlere izin ücretleri, ücret artışları ve diğer öngörülen masrafların her zaman dâhil edilmesi gerekmektedir. Bunlar görevlendirmenin türüne ve süresine bağlı olarak farklılık gösterebilir ve bütçenizi oldukça fazla etkileyebilir. Ayrıca, projenin çıkarlarına en uygun olan şeylerle, görevlendirdiğiniz insanların çıkarlarına en uygun olanlar arasında bir denge kurmanız gereklidir. Bu anlamda çalıştırılan personelin her zaman mutlu ve tatmin olması en öncellikli unsurdur. Eğer uzatılmış bir süre için bütçe planlıyorsanız muhtemel fiyat artışlarının (örneğin hava yolu ücretleri) hesaba katılması gerekmektedir. Ayrıca yeterli sekreterlik ve yöneticilik desteğinin hesaba katıldığından ve bunu araştırma görevinden ayrı tutulduğundan emin olunması gerekmektedir.


Araştırma bütçesi ve fonlarına ilişkin olarak sürekli ortaya çıkan sorunlar arasında şunlar sayılabilir:

• Bütçeoluşturmadakimyardımedebilir? Örneğin bir üniversitede çalışıyorsanız ve bir araştırma fonuna başvuracaksanız üniversitede, size, bütçenizi oluşturmanın çeşitli aşamalarında yardım etmek için bulunabilecek her çeşit insanların olduğu-nu göreceksiniz. İşletme yöneticileri veya mali yöneticiler; araştırma görevlileri, bütçe görevlileri, ‘insan kaynakları’ personeli bunlara dâhildir. Bir araştırma bütçe-si oluştururken bu kişilerden önceden yardım almak oldukça önemlidir. Bütçeniz tamamlandığında, tüm masrafların doğru oranlarda hesaba katıldığından emin olmak için, bu insanlar tarafından resmi olarak denetletmeniz beklenecektir.

• Bütçenizyeterliolacakmı? Çünkü her zaman görünmeyen harcama kalemleri olabilecektir. Örneğin bir araştırma fonuna başvuruyorsanız çalıştığınız kuruma veya üniversitenize bir pay ayırmanız gerekebilir. Örneğin eğer çalışma bir üniversite bünyesinde gerçekleşiyorsa çoğu üniversite standart bir ücret uygulayacaktır ancak üniversite hiyerarşisinde daha aşağıda, örneğin okulunuz ya da fakültenizde de ücretlendirme olduğunu görebilirsiniz. Yetkiliniz ya da diğer sorumlu yetkililer bu masraflar bütçeye eklenmedikçe projeyi imzalamayacaktır.

• Biraraştırmaprojesigerçekleştirirkeneğeraraştırmayıkendinizyapacaksanızvearaştırmadışındabaşkabirişinizvarsabuproblemolabilir. Dolayısıyla bağlı olduğunuz kurumdaki yetkiliniz ile proje için ihtiyaç duyduğunuz zamanı, projeye ayırmak için diğer görevlerinizden sizi muaf tutmaya hazır olup olmadıklarını gö-rüşüp belirlemeniz gerekebilir. Ayrıca buna bağlı olarak üst düzey yetkililerle ko-nuşup yeni araştırma personeliniz için kullanılabilecek yeri, donanım ihtiyaçlarını, eğer fon sağlayıcı ortak fon arayışındaysa kullanılabilecek diğer üniversite fonları-nı veya diğer fonları görüşmelisiniz. Diğer bir deyişle araştırma için kullanılabilir olan, kuruluşa ait kaynakların bilinmesi oldukça önemlidir.

• Ayrıcabağlıolduğunuzkurumaaraştırmasürecindevermediğinizhizmetina-sılgeriödemenizgerektiğideönemlibirkonudur. Örneğin çalıştığınız kurum üniversite ise artık çoğu üniversite devlet blok fonları dışında araştırma üstlenmek için gittikçe daha az fon elde ettiğinden, araştırma projesinin birçok maliyetini kul-lanıcıların ödemesini beklemektedir. Buna sizin zamanınız da dâhildir. Yetkili bi-rimlerle bunun konuşulması gerekmektedir. Tümüyle başka birinin yerinize ikame edilmesinden kaynaklanan giderleri ücretlendirmeniz beklenebilir.

• Hazırlananbütçefonsağlayantarafındanveeşdüzeyhakemlertarafındandik-katlibirşekildedenetlenecektir. Onların bütçenizde nerelerden kesinti yapılabilir olduğuna bakmaları istenecektir. Genellikle, onlara bu tarz hükümlere varmaların-da yardımcı olmak için tasarlanmış bir bütçe gerekçesi eklemeniz talep edilecektir. Başka bir deyişle bütçede yerleştirilen her bir unsur için geçerli bir gerekçenin ol-ması ve hazırlanan araştırma bütçesini kontrol edenlere bu gerekçelerin sunulması gerekmektedir. Buna karşılık gerekçe ne kadar iyi olsa da sıklıkla bütçelerde kesin-tiler gerçekleşecektir.

Araştırma bütçesi hazırlandıktan ve maliyeti karşılayanların veya onların temsilcile-rinin hazırlanan bütçeyi değerlendirmelerinden sonra makul koşullarda onay alınacaktır, bunundışında; Potansiyel fon sağlayıcı tarafındandaha fazla detay sunmanız veya birgörüşme için gelmeniz istenebilir, buna ek olarak bütçenizi gözden geçirenlerin veya de-netleyenlerin raporunu alabilir ve yanıt vermeniz istenebilir. Araştırma bütçenize onay alındıktan sonra uygulama safhasına geçilecektir.


Herhangi bir kurumda çalışanların kurum kültürü algısını nicel yöntem ile araştıracağınız bir araştırma projesesinde ne tür maliyetler söz konusu olabilir?

Avrupa Birliği ProjeleriAvrupa Birliği projeleri için maliyet süreci karmaşıktır ve finans ya da araştırma geliştirme departmanından tecrübeli biri ile bağlantılı olarak yapılması gerekmektedir. Birçok Avru-pa Birliği projesi için aşağıda verilen bilgiler oldukça önemlidir.

• Çalışanlar: Projedeçalışacaktümkadronunmaliyetikarşılanabilir(merkezdeolanyatırımcı fonları da dâhil olarak). Maliyetler aşamalı süreçleri ve gelecekteki ödül olarakverileceködemelerideiçermelidir.Projeiçinzamanınıayırmıştümçalışan-lar zaman çizelgesini doldurmalı ve birlikte karar verilmiş şablon kullanılmalıdır.

• Doktora Öğrencileri: BirçokABProjesi,projedeçalışacakdoktoraöğrencilerininmaaş maliyetlerinin istenmesine izin verir. Fakat, üniversite harçlarının maliyetle-rinin karşılanmasına izin vermezler.

• Ekipman: AB tamamen projede kullanılacak ve proje için olmazsa olmaz dona-nımlar için fon vermektedir. Masaüstü bilgisayarlar için ödeme yapmayacaklardır çünkü başka birçok şey için de kullanılabilen bir gereçtir. KDV’ler makul ödemeler değildir, Gümrük ve Tekel vergileri de geri alınabilinen vergiler değildir.

• Seyahat: Proje ilebağlantılı seyahatgiderleribütçeyeeklenebilirancak,KDVvehavayolu vergileri gibi giderler makul sayılmaz.

• Sarf Malzemeleri: Bunlar sadece proje içinde gider olduğunda makul kabul edilebi-lecek giderlerdir.

• Denetleme Maliyeti: Bunlar genellikle daha büyük projelerde gerekli olmaktadır.• Döviz Kurları: Projemaliyetleriyapılırkenşimdikikurdanbirazdahayüksekbir

kur kullanmak daha akla uygundur. Bu anlamda finans departmanı ya da araştır-ma geliştirme departmanından fikir alınması yardımcı olacaktır.

• Dolaylı Giderler: Dolaylı giderlerin belirli bir kısmı çeşitli kurallar dâhilinde kar-şılanmaktadır ama araştırma geliştirme ve finans departmanından yine konu ile ilgili bilgi almak ve öyle karar vermek daha doğru olacaktır.

FON KAYNAKLARIYukarıda açıklanan maliyetlerin araştırmacının olanakları ile karşılanmasının mümkün olmadığı durumlarda ek finansal kaynaklara ihtiyaç duyulur. Bu fonlar kurum içinden sağlanabileceği gibi kurum dışından da sağlanabilir. Kurum dışından üniversitelerin, Tür-kiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) ve Avrupa Birliği’nin fonla-rından yararlanmak mümkündür.

Araştırmalara fon sağlayan kurumlara başvurularda aşağıdaki durumların göz önün-de bulundurulması gereklidir:

• Fonlamayılınbellibirdönemiiçinyapılabilir• Başvurudabulunacakkişivekurumaçısındansınırlamalarbulunabilir• Çoksıkıkurallarabağlanmışbaşvurusüreciizlenebilir• Bellialanlardışındakiaraştırmaprojelerinefonsağlamayabilirler• Sağlanacakfonmiktarınınüstsınırlarıbulunabilir• Aynıandabirdenfazlafonlamayapılmayabilir• Araştırmaprojesininçıktılarıkonusundaiknaedilmelerigerekebilir• Projelerdedisiplenlerarasıbirçalışmaarayabilirler• İnovasyonaönemverebilirler• Akademisyenlerdışındakibaşvurularıkabuletmeyebilirleryadaprojedebiraka-

demisyenin yer almasını ön koşul olarak koyabilirler.

1


Ülkemizde araştırmalara fon sağlayan üç ana kaynak bulunmaktadır. Bunlar üniversi-telerin bilimsel araştırma fonları, TÜBİTAK fonları ve Avrupa Birliği fonlarıdır. Bu kay-naklar yanında araştırmacının üzerinde çalıştığı konu eğer bir kuruluşun problemi ile (bu problem bir pazarlama problemi ya da iletişim problemi olabilir) ilişkili ise, kurum araştırmacıya sponsor olarak araştırma maliyetlerini karşılayabilir. Böylece araştırmanın çıktıları hem kurumun probleminin çözümü için işe koşulabilir hem de araştırmacı araş-tırması için fon sağlamış olur.

Herhangi bir kuruma fon desteği talebinde bulunurken sizce ilk yapılacak iş nedir?

Üniversitelerin Bilimsel Araştırma FonlarıÜlkemizde üniversiteler akademisyenlerin bilimsel araştırma projelerine destek sağlamaktadırlar. KısaadıylaBAP(BilimselAraştırmaProjeleri),yükseköğretimkurumk-larındaki bilimsel araştırmaların desteklenmesi amacıyla geliştirilmiş bir uygulamadır. Bu uygulama Yüksek Öğretim Kurumu’nun 01.01.2002 tarihinden geçerli olmak üzere yürürlüğealdığıYükseköğretimKurumlarıBilimselAraştırmaProjeleriHakkındaYönet-melikuyarıncagerçekleştirilmektedir.ÖğretimelemanlarıBAPKomisyonunabaşvurarakbilimsel araştırmaları için kaynak alabilirler.

Yükseköğretim kurumları bilimsel araştırma projeleri hakkında yönetmelik için http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/21010.html sitesini ziyaret edebilirsiniz.

BAPfonlarıileaşağıdakialanlardakiaraştırmaprojelerinefonsağlanabilmektedir:• Lisansüstütezprojeleri:Yükseklisansvedoktoratezlerineyönelikolarakverilen

fonlardır.• Genelamaçlıprojeler:Genelamaçlıprojeler,doğrudanbirakademikdereceyeyö-

nelik olmayan, teknolojik, ekonomik, sosyal, kültürel, sportif ve sanatsal gelişmeye katkıdabulunabileceközgünçalışmalardır.KalkınmaPlanıhedeflerine,ülkeve/veya üniversitenin bilim ve teknoloji politikalarına uygun projeler, sanayi kuru-luşları, diğer üniversiteler, ulusal ve uluslararası kuruluşlar, kamu kurumları, si-vil toplum örgütleri, vb. ile ortak yürütülen projeler ile disiplinlerarası projeler bu kapsamda öncelikli olarak değerlendirilir.

BAPbaşvularıprojeönerisinisunulması ilebaşlar.BAPprojelerinebaşvurularilgiliünversitelerin proje birimlerine ya da başvuruları almak için görevlendirilmiş birimlerine yapılır.Başvurularkomisyoncadeğerlendirilir.Projeönerileriözgündeğer,yapılabilirlikve yaygın etki boyutlarında değerlendirilmeye alınır. Ayrıca proje; bütçesi, tamamlanma süresi gibi konularda da değerlendirilir. Komisyon tarafından uygun bulunan projeler desteklenir.

BAPbaşvularında,bütçe formları, gelişme raporları, sonuç raporları gibibelgelerinhazırlanması gereklidir. Ayrıca eğer proje kapsamında hizmet ya da makine – teçhizat alımları gerçekleştirilecekse proforma faturaların hazırlanması da gereklidir.

Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu DestekleriTürkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) bir çok alanda araştırma projelerine destek sağlamaktadır. TÜBİTAK, akademisyenlere, özel sektör kuruluşlarına ve kamu kurumlarının araştırma projelerine destek sağlamaktadır. TÜBİTAK’ın sağladığı destekler üç ana başlık altında toplanabilir (http://www.tubitak.gov.tr/sid/59/index.htm).

2


Sanayi Ar-Ge Proje DestekleriÜlkemiz sanayi kuruluşlarının Ar-Ge’ye daha fazla kaynak ayırmasını özendirmek,sanayi kuruluşlarının kendi arasında ve üniversitelerle daha yakın işbirlikleri ve ortaklıklar sağ-lamasınıteşviketmekamacıylaTeknolojiveYenilikDestekProgramlarıBaşkanlığı(TEY-DEB) tarafından destek programları yürütülmektedir. Destek programları:

SanayiAr-GeProjeDesteklemeProgramı:SanayiAr-GeProjeleriDesteklemeProg-ramı, 1995 yılından 23 Eylül 2010 tarihine kadar TÜBİTAK ile Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) işbirliği içinde yürütülmüştür. Yeni düzenlemeyle program sadece TÜBİTAK ta-rafındanyürütülmektedir.Program, firmadüzeyindekatmadeğeryaratankuruluşlarınAraştırma-Geliştirme (Ar-Ge) çalışmalarını teşvik etmek ve bu yolla Türk sanayisinin Ar-Ge yeteneğinin yükseltilmesine katkıda bulunmak üzere oluşturulmuştur.

ProjePazarlarıDesteklemeProgramı:Projepazarları,somutAr-Gedüşünceyadaproje önerilerine sahip olup, bunları gerçekleştirmek için kendi yetenekleri dışında başka uzmanlık alanlarında katkıya gereksinim duyan, proje öneri veya sonuçlarına ilişkin talep varlığını araştıran, arz edilen proje işbirliği önerilerine teknolojik veya finansal katkıda bu-lunmak isteyen, üniversite, araştırma ve özel sektör kuruluşlarından temsilcilerin bir araya gelerek aktif katılımları ile projelerini birbirlerine tanıtmaları yoluyla işbirliği olanaklarına ortam oluşturulmasına yönelik düzenlenen ulusal ve/veya uluslar arası etkinliklerdir.

Projepazarlarınıntanımıçerçevesindekiprojefikirleriileilgiliolarak,bilgivegörüşalışverişinin sağlanmasına ve Ar-Ge projelerine ilişkin teknolojik ve finansal işbirlikleri-nin oluşturulmasına yönelik üniversite, araştırma ve özel sektör kuruluşlarından temsil-cilerin bir araya gelerek aktif katılımlarıyla düzenlenecek ulusal veya uluslararası etkinlik harcamalarının desteklenmesidir.

Proje Pazarı etkinliğinde en az bir üniversite ile, sanayi odası, ticaret odası, ticaretve sanayi odası, ihracatçı birliğinden herhangi biri veya daha fazlasının katılımcı olması zorunlu olup, bu katılımcı kuruluşlardan (üniversite, sanayi odası, ticaret odası, ticaret ve sanayi odası, ihracatçı birliği) herhangi biri TÜBİTAK’a etkinlik için destek başvurusun-da bulunabilir.

TÜBİTAKKOBİYararınaTeknolojiTransferiDestekProgramı:Ülkemizdeki iş-letmelerin %99,8’i Küçük ve Orta Büyüklükte İşletme (KOBİ) niteliğindedir. KOBİ’lerin Ar-Ge ve yenilik yoluyla katma değer yaratmaları yönünde desteklenmeleri gerekmekte-dir. Ancak KOBİ’ler ihtiyaç duyulan teknolojinin kendi ana faaliyet alanlarından farklı bir disiplinde olması, bu faaliyetler için yapılması gereken ek yatırımın ekonomik olmaması, Ar-Ge insan kaynağı yetersizliği gibi çeşitli nedenlerle Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerine ye-terli kaynak ayıramamaktadır.

Diğer taraftan üniversite-sanayi işbirliği ve üniversitelerdeki bilgi birikiminin ve ger-çekleştirilen Ar-Ge çalışmalarının çıktılarının sanayiye aktarılması ülkemizde geliştiril-mesi gereken alanlar olarak ortaya çıkmaktadır.

1505 KOBİ Yararına Teknoloji Transferi Destek Programı üniversite/kamu araştır-ma kurumlarındaki bilgi birikiminin, KOBİ’lerin ihtiyaçları doğrultusunda, ürüne ya da sürece dönüştürülerek KOBİ’lere aktarılması yoluyla ticarileştirilmesine katkı sağlamak amacıyla oluşturulmuştur.

Projeleresağlanacakolandestekmiktarıprojeninniteliğinegörebelirlenecekvepro-je bütçesinin %75’i TÜBİTAK, geriye kalan %25’i ise KOBİ tarafından karşılanacaktır. Projebütçesiiçinüstsınır300.000TLvedesteksüresiprojebazındaenfazla18ayolarakbelirlenmiştir.

KOBİAr-GeBaşlangıçDestekProgramı:KOBİAr-GeBaşlangıçDestekProgramıile, KOBİ’lerin bu sorunları aşabilmelerini sağlamak için yeni bir ürün üretilmesi, mev-cut bir ürünün geliştirilmesi, iyileştirilmesi, ürün kalitesi veya standardının yükseltilmesi


veya maliyet düşürücü nitelikte yeni tekniklerin, yeni üretim teknolojilerinin geliştirilme-si konularında KOBİ’ler tarafından yürütülen 400.000 YTL bütçe ve 18 ay süre ile sınırlı ilk iki projenin TÜBİTAK tarafından desteklenmesi amaçlanmıştır. Destek oranı her dö-nem için sabit olup %75’tir.

ProjelereprogramkapsamındasağlanacakdesteklerleKOBİ’lerin,teknolojiveyenilikkapasitelerinin geliştirilerek daha rekabetçi olmaları, sistematik proje yapabilmeleri, kat-ma değeri yüksek ürün geliştirebilmeleri, kurumsal araştırma teknoloji geliştirme kültü-rüne sahip olmaları, ulusal ve uluslararası destek programlarında daha etkin yer almaları hedeflenmektedir.

Akademik Ar-Ge DestekleriTÜBİTAK, akademik araştırma projeleriyle sanayi ve kamu kuruluşlarına ait Ar-Ge pro-jelerini desteklemekte, toplantı ve yayınları teşvik etmekte, geleceğin bilim insanlarına öğrenim hayatları boyunca burslar vermekte ve bilim, teknoloji ve yenilik alanlarında uluslararasıişbirliğiolanaklarıoluşturmaktadır.DestekProgramları:

BilimselveTeknolojikAraştırmaProjeleriniDestekleme:Programınınamacı,yenibilgiler üretilmesi, bilimsel yorumların yapılması veya teknolojik problemlerin çözümlen-mesi için bilimsel esaslara uygun olarak yurtiçinde (KKTC Üniversiteleri ilgili protokol kapsamında bu programa başvuru yapabilirler) yapılan çalışmaları desteklemektir.

HızlıDestekProgramı: Üniversitelerde, araştırma hastanelerinde ve araştırma ens-titülerinde yürütülecek acil, kısa süreli, küçük bütçeli araştırma ve geliştirme projelerine destek sağlamaya yönelik bir programdır.

PatentBaşvurusuTeşvikveDesteklemeProgramı: Türkiye’nin ulusal ve uluslarara-sı patent başvurularının sayısının arttırılması, kişilerin patent başvurusu yapmaya teşvik edilmesi ve ülkemizde fikri ve sınai hakların tescili yönünde bilinçlenmeye katkıda bulu-nulması amacıyla hazırlanmış bir programdır.

Uluslararası Bilimsel Araştırma Projelerine Katılma Programı (UBAP): Birçok ulusun araştırmacılarının ve kuruluşlarının ortaklığıyla yürütülen uluslararası projelere, ülkemizde istihdam edilmekte olan araştırmacıların katılmak için gerek duydukları deste-ğin sağlanması amacıyla oluşturulmuş bir programdır.

UlusalGençAraştırmacıKariyerGeliştirmeProgramı:Programınamacıkariyer-lerine yeni başlayan doktoralı genç bilim insanlarının çalışmalarını proje desteği vererek teşvik etmektir. 21. yüzyılın akademik önderliğini yüklenecek genç araştırmacıların ça-lışmaları desteklenerek, hem genç bilim insanlarının kariyerlerini araştırmacı ve eğitimci olarak en iyi şekilde sürdürmeleri, hem de bilimsel düzeyimizin geliştirilmesi ve bilimin ülke kalkınmasındaki rolünün artırılması amacına yönelik bir programdır.

Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini DesteklemeProgramıKamuKurumlarıAraştırmaveGeliştirmeProjeleriniDesteklemeProgramı;kamuku-rumlarının Ar-Ge ile giderilebilecek ihtiyaçlarını karşılamaya ya da sorunlarının çözü-müneilişkinprojeleridesteklemeyeyönelikbirprogramdır.Programkapsamında;kamukuruluşları, üniversiteler, özel kuruluşlar ya da kamu Ar-Ge birimleriyle birlikte hazırla-dıkları proje önerileri sunulmaktadır.


Bilim ve Toplum Proje Destekleri BilimveToplumProjeDesteklemeProgramınıntemelamacı,bilimseloluşum,kavramve yeniliklerin topluma tanıtılmasını, öğretilmesini ve sevdirilmesini sağlamak, zamanla bu konuların ülke gündemine alınması ve böylelikle bilim kültürünün ülkemizde yaygın-laştırılması amacıyla proje önerileri hazırlanmasını sağlamak, kabul edilen projeleri des-teklemektir.Programakamukurum/kuruluşveüniversiteçalışanlarıbaşvurabilmektedir.

Avrupa Birliği Çerçeve ProgramlarıAvrupaBirliği(AB)ÇerçeveProgramları,AvrupaBirliği’ndeçokulusluaraştırmavetek-noloji geliştirme projelerinin desteklendiği başlıca topluluk programıdır. İlki 1984 yılın-dabaşlayanÇerçeveProgramları(ÇP)çokyıllıprogramlarolup,kapsamıveprogramaayrılanbütçemiktarıherbirprogramdaartış göstermektedir.ÇerçeveProgramları‘nınbaşlıca amaçları arasında, Avrupa‘nın bilimsel ve teknolojik temelinin güçlendirilmesi, endüstriyel rekabetin desteklenmesi ve ülkeler arası işbirliğinin teşvik edilmesi sayılabi-lir. AB’nin Mart 2000’de yapılan Zirve Toplantısı’nda belirtilen ve Lizbon Stratejisi olarak adlandırılan strateji kapsamında ise, AB’nin “dünyanın en dinamik rekabetçi bilgi temelli ekonomisi” olması hedeflenmiştir. Bütünleştirilmiş bir Avrupa Araştırma Alanı oluştur-mayıhedefleyenve2007-2013yıllarındayürürlükteolacak7.ÇerçeveProgramı(7.ÇP)AB‘nin bu hedefe ulaşması amacıyla şekillendirilmiştir.

AB Çerçeve Programları ülkelere tahsis edilen maddi bir yardım değildir. Çerçe-veProgramları,AB’ninLizbonhedeflerininhayata geçirilmesinekatkıdabulunacakveAvrupa’da ekonomik ve toplumsal katma değer yaratacak “projelere” mali destek sağlar. ABÇerçeveProgramları‘nakatılanülkelereherhangibirkotaayrılmamıştır.Malidestek,proje teklif çağrılarında belirtilen şartlara sahip projelerin hakemler tarafından objektif bir şekilde değerlendirilmeleri sonucunda verilir. Bu havuzdan pay almak isteyen tüzel kişiler, milliyetleri ve aday ya da asosye ülkelerde yerleşik olmaları dikkate alınmaksı-zın yalnızca projelerinin başarıları temelinde desteklenirler. Diğer bir deyişle Çerçeve Programları’nakatılanadayveyaasosyeülkeler,ABüyeülkeleriyleaynıhaklarave so-rumluluklara sahiptir.

7.ÇP,İşbirliğiÖzelProgramı,FikirlerÖzelProgramı,KişiyiDesteklemeÖzelProgra-mıveKapasitelerÖzelProgramı’ndanoluşmaktadır.

ÇerçeveProgramları’na,ulusal/uluslararasıkanunlarveABkanunlarınagörekurul-muş tüzel ve gerçek kişiler başvurabilirler. Bu kapsamda, üniversiteler, araştırma merkez-leri,kamukurumları,sanayikuruluşlarıvesiviltoplumörgütleriÇerçeveProgramları’nakatılabilirler. Ayrıca, tüzel kişiliğe sahip olan veya olmayan KOBİ’lerin de başvuruları teş-vik edilecektir.

7.ÇPtümprojeleredesteksağlamaz.İlgilialanınÇalışmaProgramı’ndaaçıkçabelirti-len öncelikli alanlarda hazırlanmış, uluslararası ortaklı ve inovatif (yenilikçi) araştırma ve teknolojigeliştirme(ATG)projeleri7.ÇPiçinuygundur.

7.ÇP’deATGprojelerininyanısıra,ATGprojelerinidestekleyiciniteliktetematikalan-lar kapsamında hazırlanan eşgüdüm ve destek eylemi projeleri ile araştırmacıların eğitim ve kariyer gelişimlerini desteklemeyi amaçlayan projeleri de desteklenmektedir.


ÖzetAraştırma pahalı bir aktivitedir. Yöntemler açısından bakıldığında nicel yöntemler nitel yöntemlere göre daha pa-halıdır. Araştırmanın önemli bir kalemi olan örnekleme bütç-eye doğrudan etki etmektedir ve olasılıklı örnekleme yöntem-leri olasılıksız yöntemlere göre daha pahalıdır. Araştırmanın yöntemleri dışında kalan araştırma süreçleriyle ilgili maliyet unsurları şunlardır: Personelin aylık ücretleri (araştırmaasistanlığı, sekreterlik ve yöneticilik desteği), donanım (bil-gisayarlar, ses kayıt cihazları, dijital fotoğraf makinaları), sarf malzemeleri (yazılım, video ve ses kasetleri), kitaplar, telefon, baskı, ofis harcamaları, fotokopi, kütüphane talepleri, posta bedelleri dâhil sürdürme masrafları ya da genel masraflar, araştırma bölgesi ve konferanslara seyahat ve ilgili günlük harcamalar, deneklere ödemeler ve deneklerin harcamaları, bir proje danışmanlığı grubuna ya da bireysel danışmanlık-lar için ödemeler, personel sağlama için ilan giderleri, ticari yayınevlerine ödemeler veya belirli dergilerin talep ücretleri olasılıkları dahil, baskı ve yayımlama masrafları. Bu masrafların karşılanması araştırmacının kendi fon kay-nakları ile mümkün olmadığı durumlarda, araştırmacı ek fon kaynakları arayışına girmektedir. Türkiyede araştırma proje-lerine fon sağlayabilecek kuruluşlar arasında üniversiteler TÜBİTAKveAvrupaBirliğiÇerçeveProgramlarısayılabilir.


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdakilerden hangisi daha pahalı bir veri toplama yöntemidir?

a. Postaanketib. Yüzyüze anketc. Kitlesel anketd. Dergi anketie. Televizyon anketi

2. Aşağıdakilerden hangisi araştırma bütçesi açsından daha pahalı bir örnekleme yöntemidir?

a. Olasılıklı örneklemeb. Olasılıksız örneklemec. Kolayda örneklemed. Kota örneklemesie. Kartopu örneklemesi

3. Genel araştırma süreci göz önünde bulundurulduğunda aşağıdakilerden hangisi daha ucuz bir araştırma yaklaşımıdır?a. Yüzyüze araştırmab. İkincil araştırmac. Birincil araştırmad. Medya araştırmalarıe. Algı araştırmaları

4. Aşağıdakilerden hangisi bir araştırma bütçe unsuru de-ğildir?

a. Personelücretlerib. Donanımc. Seyahat harcamalarıd. İlan giderlerie. Vergi giderleri

5. Aşağıdakilerden hangisi araştırma bütçelerini belirler-ken sürekli ortaya çıkan bir sorundur?

a. Görünmeyen harcama kalemlerib. Personelücretic. Medya araştırmalarıd. Araştırma sonuçlarıe. Baskı ödemeleri

6. Aşağıdakilerden hangisi fon sağlayan kurumlara baş-vurularda en fazla göz önünde bulundurulması gereken bir konudur?

a. Çok sıkı kurallara bağlanmış başvuru süreci izlenebilirb. Aktarma yapılamazc. Konu belirtilmelidird. Kaynak kullanımı yapılandırılmış olmalıe. İş akış şeması hazırlanmalı

7. YükseköğretimKurumları Bilimsel Araştırma ProjeleriHakkında Yönetmelik uyarınca yürütülen fon kaynağı aşağı-dakilerden hangisidir?

a. TÜBİTAK fonlarıb. AvrupaBirliğiÇerçeveProgramıc. Üniversitelerin Bilimsel Araştırma Fonlarıd. Sivil Toplum Kuruluşu Desteklerie. Sponsorluklar

8. Doğrudan bir akademik dereceye yönelik olmayan, tek-nolojik, ekonomik, sosyal, kültürel, sportif ve sanatsal geliş-meye katkıda bulunabilecek özgün çalışmaların desteklendi-ğiBAPfontürüaşağıdakilerdenhangisidir?

a. Yatırım proje desteklerib. Tüzel kişi araştırma projeleric. Kamu Yönetimi proje desteklerid. Genel amaçlı proje desteklerie. Ar-Ge proje destekleri

9. Üniversitelerde, araştırma hastanelerinde ve araştırma enstitülerinde yürütülecek acil, kısa süreli, küçük bütçeli araştırma ve geliştirme projelerine destek sağlamaya yönelik TÜBİTAK destek programı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Bilimsel ve teknolojik araştırma projelerini desteklemeb. Hızlı destek programıc. Patentbaşvuruteşvikvedesteklemeprogramıd. Uluslararası bilimsel araştırma projelerine katılıma

programıe. Ulusal genç araştırmacı kariyer geliştirme programı

10. Avrupa Birliği’nde çok uluslu araştırma ve teknoloji ge-liştirme projelerinin desteklendiği başlıca topluluk programı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Avrupa Birliği destek programıb. GelişimProgramıc. Çerçeve programıd. Katılım programıe. AvrupaBirliğiEtkileşimProgramı


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar1. b Yanıtınız yanlış ise “Giriş” başlıklı konuyu yeniden

gözden geçiriniz.2. a Yanıtınız yanlış ise “Giriş” başlıklı konuyu yeniden

gözden geçiriniz.3. b Yanıtınız yanlış ise “Giriş” başlıklı konuyu yeniden

gözden geçiriniz.4. e Yanıtınız yanlış ise “Araştırma Bütçesinin Hazırlan-

ması” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.5. a Yanıtınız yanlış ise “Bütçe Unsurlarına İlişkin Konu-

lar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.6. a Yanıtınız yanlış ise “Fon Kaynakları” başlıklı konuyu

yeniden gözden geçiriniz.7. c Yanıtınız yanlış ise “Üniversitelerin Bilimsel Araştırma

Fonları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.8. d Yanıtınız yanlış ise “Üniversitelerin Bilimsel Araştırma

Fonları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.9. b Yanıtınız yanlış ise “Türkiye Bilimsel ve Teknolojik

Araştırma Kurumu Destekleri” başlıklı konuyu ye-niden gözden geçiriniz.

10.c Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Birliği Çerçeve Prog-ramları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıraSizde1En önemli maliyet unsuru veri toplama yöntemi olacaktır. Anket düzenlenecek ise anketin türü maliyeti belirleyecektir. Yüzyüze anketler en pahalı anketlerdir. Ayrıca baskı maliyet-leri, ulaşım maliyetleri de göz önünde bulundurulmalı.

SıraSizde2Fon Başvularında ilk yapılacak iş, fon basvurusunda bulunu-lan kurumun hangi belgeleri talep ettiğini belirlemektir.

Chapin,PaulG.,veLeshner,AlanI. (2004),ResearchPro-jects andResearch Proposals: AGuide for ScientistsSeekingFunding,Amerika:CambridgeUniversityPress

Boden, R., Kenway, J., ve Epstein, D. (2007) Winning andManagingResearchFunding,İngiltere:SAGEPublica-tionsInc.

Berry, D. (2010), GainingFundingforResearch:AGuideforAcademicsandInstitutions, İngiltere: Open Univere-sityPress

İnternet Kaynaklarıhttp://www.tubitak.gov.tr/sid/59/index.htmhttp://www.fp7.org.tr/http://pb.anadolu.edu.tr/

İletİŞİm araŞtirmalari - anadolu · 2020. 10. 15. · t.c. anadolu Ünİversİtesİ yayini no:...

Documents