aÇikÖĞretİm fakÜltesİ yayini no: 1381

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2384AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1381

II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

YazarlarProf.Dr. Alaattin KARACA (Ünite 1, 2)Doç.Dr. Sabahattin ÇAĞIN (Ünite 3, 4)

Prof.Dr. Şerif AKTAŞ (Ünite 5, 6)Dr.Öğr.Üyesi Cafer GARİPER (Ünite 7)

Prof.Dr. İbrahim ŞAHİN (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. Nâzım Hikmet POLAT

Doç.Dr. Soner AKPINAR

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıtveya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

ÖĞRENME TEKNOLOJİLERİ AR-GE BİRİMİ

Birim YöneticisiDoç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Kitap Hazırlama Grubu SorumlusuÖğr.Gör. Erdem Erdoğdu

Öğretim TasarımcısıDoç.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur

Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız

Ölçme Değerlendirme SorumlusuÖğr.Gör. Gülcan Ergün

Kapak DüzeniDoç.Dr. Halit Turgay Ünalan

DizgiKitap Hazırlama Grubu

II. Abdülhamit Dönemi Türk Edebiyatı

E-ISBN 978-975-06-2682-1

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.ESKİŞEHİR, Ağustos 2018

2292-0-0-0-1809-V01

iiiİçindekiler

İçindekilerÖnsöz .................................................................................................................. vii

Edebiyat-ı Cedîde Topluluğunun Oluşumu ...................................... 2DÖNEME GENEL BAKIŞ VE EDEBİYAT-I CEDİDE TOPLULUĞU DÖNEMİ ADLANDIRMA KONUSUNDA BİR AÇIKLAMA ............................. 3EDEBİYAT-I CEDİDE TOPLULUĞUNUN OLUŞUMU ....................................... 4TOPLUMSAL VE SİYASAL ORTAM (1876-1909) ................................................. 4EDEBÎ ORTAM (1884-1896) ...................................................................................... 6SERVET-İ FÜNÛN DERGİSİNDE TOPLANMA (1896) ...................................... 8EDEBİYAT-I CEDİDE SANAT ANLAYIŞININ BAŞLICA ÖZELLİKLERİ ........ 10EDEBİYAT-I CEDİDE TOPLULUĞUNUN DAĞILIŞI (1901) ............................. 12Özet ................................................................................................................................ 14Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 15Okuma Parçası .............................................................................................................. 16Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 16Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 17Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 18

Edebiyat-ı Cedide Şiiri .................................................................. 20EDEBİYAT-I CEDÎDE ŞAİRLERİ ............................................................................. 21Tevfik Fikret (1867-1915) ............................................................................................ 21

Hayatı ....................................................................................................................... 21Sanatı ve Şiirleri ...................................................................................................... 22Muallim Naci Halkasındaki İlk Şiirler ................................................................ 22Muallim Naci Halkasından Kopuş: Yeni Şiire Doğru ........................................ 23Olgunluk Dönemi: Edebiyat-ı Cedîde Yılları (1896-1901) ............................... 23Edebiyat-ı Cedîde’nin Dağılışından İkinci Meşrûtiyet’in İlânına Kadar (1901-1908) .................................................................................... 27İkinci Meşrûtiyetten Sonraki Şiirler (1908-1915) .............................................. 27Tevfik Fikret’in Şiirlerindeki Başlıca Özellikler ................................................. 29

Cenap Şehabettin (1871-1934) ................................................................................... 29Hayatı ....................................................................................................................... 29Sanatı ve Şiirleri ...................................................................................................... 29

Ali Ekrem (Bolayır) (1867-1937) ............................................................................... 33Hayatı ....................................................................................................................... 33Sanatı ve Şiirleri ...................................................................................................... 33

Hüseyin Suat (Yalçın) (1867-1942) ............................................................................ 35Hayatı ....................................................................................................................... 35Sanatı ve Şiirleri ...................................................................................................... 36

Süleyman Nazif (1869-1927) ...................................................................................... 37Sanatı ve Şiirleri ...................................................................................................... 37Eserleri ..................................................................................................................... 38

Hüseyin Sîret (Özsever) (1872-1959) ........................................................................ 38Sanatı ve Şiirleri ...................................................................................................... 38

Fâik Âli (Ozansoy) (1876-1950) ................................................................................. 40Sanatı ve Şiirleri ...................................................................................................... 40

Celâl Sahir (Erozan) (1883-1935) .............................................................................. 41Sanatı ve Şiirleri ...................................................................................................... 41Eserleri ..................................................................................................................... 42

1. ÜNİTE

2. ÜNİTE

İçindekiler iv

Özet ................................................................................................................................ 43Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 45Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 46Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 46Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 47

Edebiyat-ı Cedide Romanı............................................................ 48GİRİŞ ............................................................................................................................. 49EDEBİYAT-I CEDİDE ROMANI .............................................................................. 50Özet ................................................................................................................................ 64Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 65Okuma Parçası 1 ........................................................................................................... 66Okuma Parçası 2 ........................................................................................................... 68Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 70Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 70Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 71

Edebiyat-ı Cedide Hikâyesi .......................................................... 72GİRİŞ ............................................................................................................................. 73UZUN HİKÂYE ........................................................................................................... 74Halit Ziya Uşaklıgil ...................................................................................................... 74Mehmet Rauf ................................................................................................................ 75KISA HİKÂYE .............................................................................................................. 77Halit Ziya Uşaklıgil ...................................................................................................... 78Mehmet Rauf ................................................................................................................ 81Hüseyin Cahit Yalçın ................................................................................................... 85Ahmet Hikmet Müftüoğlu .......................................................................................... 86Özet ................................................................................................................................ 87Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 88Okuma Parçası .............................................................................................................. 89Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 91Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 91Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 91

Metin Çözümlemeleri: Şiir............................................................ 92ŞİİR ÇÖZÜMLEME ÜZERİNE ................................................................................. 93TEVFİK FİKRET’İN SAHAİF-İ HAYATIMDAN ŞİİRİNİN ÇÖZÜMLEMESİ .......................................................................................................... 94Zihniyet ......................................................................................................................... 95Yapı ................................................................................................................................. 96Tema ............................................................................................................................... 97Şiir Dili ........................................................................................................................... 97Âhenk ............................................................................................................................ 98TEVFİK FİKRET’İN HALÛK’UN BAYRAMI ŞİİRİNİN ÇÖZÜMLEMESİ ....... 99Zihniyet ......................................................................................................................... 99Yapı ................................................................................................................................. 99Tema ............................................................................................................................... 101Şiir Dili ........................................................................................................................... 101Âhenk ............................................................................................................................. 102CENAB ŞAHABEDDİN’İN TEMAŞA-YI HAZAN ŞİİRİNİN ÇÖZÜMLEMESİ 103

3. ÜNİTE

4. ÜNİTE

5. ÜNİTE

İçindekiler v

Zihniyet ......................................................................................................................... 104Yapı ................................................................................................................................. 105Tema ............................................................................................................................... 106Şiir Dili ........................................................................................................................... 106Ahenk ............................................................................................................................. 107SÜLEYMAN NÂZİF’İN BAHAR-I MÜNKESİR ŞİİRİNİN ÇÖZÜMLEMESİ ... 109Zihniyet ......................................................................................................................... 109Yapı ................................................................................................................................. 109Tema ............................................................................................................................... 110Şiir Dili ........................................................................................................................... 110Ahenk ............................................................................................................................. 110Özet ................................................................................................................................ 111Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 112Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 113Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 113Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 113

Edebiyat-ı Cedîde Roman ve Hikâyesinden MetinÇözümleme Örnekleri .................................................................. 114

ANLATMA ESASINA BAĞLI EDEBÎ METİNLERİN ÇÖZÜMLENMESİ ........ 115Masaldan En Yeni Tarz Romana ................................................................................ 115HALİT ZİYA’NIN MÂÎ VE SİYAH ROMANININ ÇÖZÜMLEMESİ ................. 115Mai ve Siyah’ın Özeti .................................................................................................... 115Zihniyet ......................................................................................................................... 117Yapı ................................................................................................................................. 117

Olay Örgüsü ............................................................................................................ 117Kişiler ....................................................................................................................... 119Mekân ...................................................................................................................... 119Zaman ...................................................................................................................... 120Tema ......................................................................................................................... 120Dil ve Anlatım ........................................................................................................ 120

HALİT ZİYA’NIN AŞK-I MEMNU ROMANININ ÇÖZÜMLEMESİ ................. 121Romanın Özeti.............................................................................................................. 121Zihniyet ......................................................................................................................... 122Yapı ................................................................................................................................. 123

Olay Örgüsü ............................................................................................................ 123Kişiler ....................................................................................................................... 126Mekân ...................................................................................................................... 126Zaman ...................................................................................................................... 127Tema ......................................................................................................................... 127Dil ve Anlatım ........................................................................................................ 127

MEHMET RAUF’UN EYLÜL ROMANININ ÇÖZÜMLEMESİ .......................... 127Romanın Özeti.............................................................................................................. 127Zihniyet ......................................................................................................................... 128Yapı ................................................................................................................................. 129

Olay Örgüsü ............................................................................................................ 129Kişiler ....................................................................................................................... 130Mekân ...................................................................................................................... 132Zaman ...................................................................................................................... 133Tema ......................................................................................................................... 133

6. ÜNİTE

İçindekiler vi

Dil ve Anlatım ....................................................................................................... 134HALİT ZİYA’NIN “MAVİ YALI” HİKÂYESİNİN ÇÖZÜMLENMESİ ................ 135Mavi Yalı ....................................................................................................................... 135Zihniyet ......................................................................................................................... 140Yapı ................................................................................................................................. 140

Olay Örgüsü ............................................................................................................ 140Kişiler ...................................................................................................................... 141Mekân ...................................................................................................................... 141Zaman ...................................................................................................................... 141Tema ......................................................................................................................... 141Dil ve Anlatım ........................................................................................................ 142

Özet ................................................................................................................................ 143Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 144Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 145Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 145Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 145

Edebiyat-ı Cedide’de Mensur Şiir ................................................ 146MENSUR ŞİİRİN ORTAYA ÇIKIŞI ........................................................................... 147MENSUR ŞİİR KAVRAMI VE ADLANDIRILMASI ............................................. 148MENSUR ŞİİRİN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ....................................................... 149MENSUR ŞİİRİN TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞİ ................................................... 150Özet ................................................................................................................................ 161Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 162Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 163Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 163Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 164

II. Abdulhamit Dönemi Türk Edebiyatı ........ ................................ 166SERVET-İ FÜNUN DIŞI TÜRK EDEBİYATI’NIN ADLANDIRILMA MESELESİ ................................................................................... 167DÖNEMİN ÖNEMLİ TEMSİLCİLERİ VE ESERLERİNİN GENEL OLARAK ÖZELLİKLERİ ............................................................................. 168Hüseyin Rahmi Gürpınar............................................................................................ 168Ahmet Rasim ................................................................................................................ 171Mehmet Celal ................................................................................................................ 173Şair Nigar Hanım ......................................................................................................... 174Ali Kemal ....................................................................................................................... 175Tevfik Nevzat ................................................................................................................ 176Selanikli Fazlı Necip ..................................................................................................... 177Mustafa Reşit ................................................................................................................. 179Özet ................................................................................................................................ 180Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 181Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 182Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 182Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 183

7. ÜNİTE

8. ÜNİTE

viiÖnsöz

ÖnsözOsmanlı Devleti’nin modernleşme çabalarını 18. yüzyıla kadar götürmek mümkün-

dür. İlkin toprak kayıpları neticesinde askeri alanda zaruri olarak başlayan modernleşme daha sonra toplumsal ve siyasi alana da sıçramıştır. Bu durumu, Osmanlı pragmatizmi içinde düşünmek gerekir. Başlangıçtan itibaren Batılılaşma ile eş düşünülen modernleşme 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı ile toplum hayatının tüm noktalarını kapsar bir hal almaya başlar. Bunun da ötesinde bu tarihten sonra, günümüze kadar devletin ide-ali resmen Batılılaşma olur. Kuşkusuz Tanzimat dönemi batılılaşma olgusunun en güçlü hissedildiği dönemlerden biridir. Toplumsal ve siyasi alandaki hızlı yenileşme hareketleri etkisini doğal olarak edebi alanda da hissettirir. Özellikle Avrupa ülkelerine eğitim için giden öğrencilerin Batı edebiyatları ve yeni edebi türlerle tanışması; yeni türlerle Coğra-fi Keşifler, Aydınlanma Çağı, Sanayi Devrimi ve Fransız İhtilali sonrası farklılaşan yeni Dünyanın daha iyi anlatılabildiğini keşfetmeleri, Türk edebiyatının da yönünü Batıya çe-virmesine yol açmıştır. Şinasi’nin 1858’de Fransız şiirinin önemli temsilcilerinden yaptığı şiir tercümelerini Terceme-i Manzume adıyla bastırması onun Türk şiirini yenileştirme çabasının bir göstergesidir. 1860’ta ilk özel Türk gazetesi Tercümân-ı Ahvâl’i Agâh Efendi ile birlikte çıkarması ve burada Şair Evlenmesi adlı bir tiyatro oyununu tefrika etmesi Yeni Türk Edebiyatı’nın miladı olarak kabul edilir. Şinasi’den sonra Tanzimat döneminde tiyat-ro, roman gibi yeni türlerin edebi hayatımıza girmesinden daha önemli bir şey, tematik sınırların yavaş yavaş ortadan kalkması ve edebiyat konularının gittikçe nesnelleşmesidir. Medeniyet, hürriyet, eşitlik gibi temalar öne çıkmaya başlamıştır.

Tanzimat Döneminin bahsettiğimiz hareketli ortamına karşın onu takip eden yıllarda yine Tanzimat edebiyatı gibi tamamen siyasi yapı (II.Abdülhamit İstibdadı) etkisiyle şekil-lenen Edebiyat-ı Cedide ise siyasi olaylara karşı daha pasif kalmayı yeğlemiştir. Tanzimat döneminin Namık Kemal gibi üst perdeden seslenen sanatçılarının yerini bu dönemde içe kapalı, melankolik psikolojili sanatçılar almıştır. Bu bir taraftan yazar ve şairlerin sa-nata ağırlık vermesini sağlamış ve önceki döneme oranla daha estetik ürünlerin ortaya çıkmasına yaramıştır. Tanzimat’la başlayan edebiyat alanındaki Batılılaşma süreci Recai-zade Ekrem ve dönemin en etkili dergisi olan Servet-i Fünûn çevresinde toplanan Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Halit Ziya ve Mehmet Rauf gibi şair ve yazarlar elinde çok daha öteye taşınmıştır. Fransız edebiyatının her anlamda etkisinin hissedildiği Edebiyatı Ce-dide ürünleri geleneksel değerleri önceleyen Ahmet Mithat, Naci gibi isimler tarafından şiddetle eleştirilmiştir.

Bu kitapta bahsettiğimiz yenileşme cereyanı içinde yer alan şair ve yazarlar toplumsal, siyasi ve edebi bütün yönleri ile ele alınmaya ve yenileşme hareketi içinde karşılaştıkları zor-luklar yanında katıldıkları tartışmalar da ayrıntılı olarak değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Sizlere başarı dilerken, başta ünite yazarlarımız olmak üzere emeği geçen herkese te-şekkürü borç bilirim.

Editör Doç.Dr. Soner AKPINAR

1Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Sultan II. Abdülhamit Döneminin kültür ve sanat hayatı için önemli sonuçlar doğuran şartlarını açıklayabilecek,Bu şartlar altında edebi gruplaşmaları sıralayabilecek,Edebiyat-ı Cedide’yi oluşturan toplumsal ve siyasal zemini tartışabilecek,Edebiyat-ı Cedide’nin oluşumuna zemin hazırlayan edebî ortamı ayırt edebilecek,Yazar ve şairlerin Servet-i Fünûn dergisinde toplanmalarını ve bu dergideki edebî faaliyetlerini açıklayabilecek,Edebiyat-ı Cedide’nin yazar ve şair kadrosu ile sanat anlayışının genel özellik-lerini belirleyebilecek,Edebiyat-ı Cedide topluluğunun dağılış nedenlerini açıklayabilecek bilgi ve be-cerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Edebiyat-ıCedide• II.Abdülhamit• RecaizadeMahmutEkrem• MuallimNaci• Servet-iFünûnDergisi

• TevfikFikret• CenapŞahabettin• HalitZiya• AliEkrem

İçindekiler

II. Abdülhamit DönemiTürk Edebiyatı

Edebiyat-ı Cedîde Topluluğunun Oluşumu

• DÖNEMEGENELBAKIŞVEEDEBİYAT-ICEDİDETOPLULUĞUDÖNEMİADLANDIRMAKONUSUNDABİRAÇIKLAMA

• EDEBİYAT-ICEDİDETOPLULUĞUNUNOLUŞUMU

• TOPLUMSALVESİYASALORTAM(1909-1876)

• EDEBÎORTAM(1896-1884)• SERVET-İFÜNÛNDERGİSİNDETOPLANMA• EDEBİYAT-ICEDİDETOPLULUĞUSANATANLAYIŞININBAŞLICAÖZELLİKLERİ

• EDEBİYAT-ICEDİDETOPLULUĞUNUNDAĞILIŞI


DÖNEME GENEL BAKIŞ VE EDEBİYAT-I CEDİDE TOPLULUĞU

Dönemi Adlandırma Konusunda Bir AçıklamaBu kitaptaki üniteler, Sultan II. Abdülhamit döneminin edebî hareketlerine ayrılmıştır.

“II. Abdülhamit Dönemi” ifadesi, her şeyden önce bir siyasî tarih terimidir. Fuat Köprülü’den beri genel kabul görmüş anlayışla edebiyat tarihini tasnif eder-ken önce medeniyet daireleri, sonra o medeniyet dairesindeki toplumsal hayat ve edebiyatın da genel havasını belirleyen en önemli siyasî olaylar dikkate alınmak-tadır. Üçüncü adım, o dönemin içindeki çeşitli edebiyat anlayışlarını incelemektir.

I. Meşrutiyet denilen siyasal nizam, iki yıllık bir tecrübeden sonra anayasanın askıya alınmasıyla, farklı bir renge bürünmüştür. Hukuken I. Meşrutiyet devam et-mekle birlikte, fiilen II. Meşrutiyet’e kadar sürecek olan Sultan II. Abdülhamit dö-neminin özel şartları, her şeyi ve doğal olarak sanat ve edebiyat hayatının zeminini de belirleyici olmuştur. Öyle ise dönemi adlandırırken bu durumu dikkate alarak “II. Abdülhamit Dönemi” ifadesini kullanmak lazımdır. Söz konusu dönemin baş-larındaki edebî hareketlilik, uzun yıllardır, konuyla ilgili kaynaklarda, “Tanzimat’ın ikinci devresi” adı altında verilmektedir. Çünkü bu başlık altındaki edebî faaliyetle-rin Tanzimat’ın toplumcu ruhu ile ilgisi yoktur. Fakat bu yılların edebiyatı, aynı alış-kanlıkla “Tanzimat Edebiyatı” derslerinize dahil edildiği için, burada tekrarlanma-yacaktır. Daha sonraki edebî faaliyetler ise, iki kalın çizgi halinde takip edilecektir.

1. Edebiyat-ı Cedide topluluğu2. Edebiyat-ı Cedide dışındaki edebî hareketlilik“Edebiyat-ı Cedide” terimiyle adlandırma üzerinde de durmak gerekir.Edebiyat-ı Cedide topluluğu (1896-1901), II. Abdülhamit döneminde ortaya

çıkmış bir edebî harekettir. Bu harekete katılanlar, içinde bulundukları topluluğu “Edebiyat-ı Cedide” adı ile anmışlar ve daha sonra edebiyat tarihleri de genellikle bu adı benimsemişlerdir. Ancak, Tanzimat dönemi edebiyatı da başlangıçta “yeni edebi-yat” anlamında aynı adla anıldığı için bazı araştırmacılar, Sultan II. Abdülhamit dö-nemindeki bu edebî oluşumu, etrafında birleştikleri derginin adına izafeten “Servet-i Fünûn Edebiyatı” adıyla tanıtmıştır. Bu tanıtım, zaman zaman, onların edebî faaliyeti-nin sadece Servet-i Fünun dergisiyle sınırlı kaldığı yanlışına sebep olmuştur.

Ayrıca, bu oluşumdan önceki dönem Tanzimat Dönemi Edebiyatı, sonrakiler-se II. Meşrutiyet Dönemi Edebiyatı ve Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı diye tanı-tılırken sadece bu oluşumun hatta dönemin bir derginin adı ile anılması, eğitim-öğretim açısından uygun görülmemektedir.

Edebiyat-ı Cedîde Topluluğunun Oluşumu

II. Abdülhamit Dönemi Türk Edebiyatı4

II. Abdülhamit Dönemi edebiyatı -baskın anlayış olsa bile- sadece Edebiyat-ı Cedide’ye indirgenemez. Bir dönemi, bir edebî anlayışla anmak diğer sanat ve edebiyat anlayışlarını yok saymak veya gölgelemektir. Halbuki aynı dönemde Edebiyat-ı Cedide’ye muhalif olan hatta bu muhalefetle Edebiyat-ı Cedide toplu-luğunun kenetlenmesine vesile olan başka edebiyat ve sanat anlayışı sahipleri de vardır. Ancak onlar birtakım ortak ilkelerle hareket eden bir grup halinde görüle-mediği için ortak bir isim verilmemektedir.

Unutulmamalıdır ki devrin baskın edebî anlayışı Servet-i Fünun dergisi etra-fında bir araya gelen Edebiyat-ı Cedide topluluğu ile görülür. Fakat bu topluluk dışında da hayli zengin edebî hareketlilik vardır.

Dönemin adlandırılması ve terimler konusunda şu kaynağa bakabilirsiniz: Orhan Okay. Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı Dergâh Yay., İstanbul 2005, s.129-142.

EDEBİYAT-I CEDİDE TOPLULUĞUNUN OLUŞUMUHer sanat hareketi, doğduğu dönemin toplumsal ve sanatsal ortamından etkilenir. Bu, Edebiyat-ı Cedide topluluğu için de geçerlidir. Bu nedenle, ünitenin başında Edebiyat-ı Cedide sanat anlayışının doğmasına zemin hazırlayan toplumsal ve edebî koşullardan söz edilecektir.

TOPLUMSAL VE SİYASAL ORTAM (1876-1909)Edebiyat-ı Cedide’nin doğuşunu daha iyi anlayabilmek için önce, II. Abdülhamit dönemini ve bu dönemdeki toplumsal/siyasal atmosferin edebiyata etkisini kısaca gözden geçirmek gerekir.

II. Abdülhamit, 31 Ağustos 1876’da tahta çıktı. Tahta çıktıktan hemen sonra Kanûn-ı Esasî’yi yürürlüğe koydu (23 Aralık 1876), ardından seçimlerin yapılması-nı sağlayıp Meclis-i Mebûsân (Millet Meclisi)’ı açtı (19 Mart 1877). Ancak bu olum-lu adımlar, birtakım dış sorunlar nedeniyle kısa sürede kesintiye uğradı. Sultan, tah-ta geçtiğinde önce, Osmanlı’yı yıllarca meşgul edecek olan “Şark Meselesi”ni karşı-sında buldu. İngiltere’nin baskısıyla, İstanbul’da, Şark Meselesi’nin ele alındığı bir toplantı yapıldı (23 Aralık 1877). Bu toplantıda Batılı ülkeler, Osmanlı’yı tehlikeye sokacak ağır isteklerde bulundular. Ancak istekleri, Osmanlı Devleti’nce reddedil-di. Buna karşılık Batılı devletler, baskılarını sürdürdüler ve Şark Meselesi’ni Londra Konferansı’nda tekrar gündeme getirerek, ağır şartlar taşıyan Londra Protokolü’nü hazırladılar (31 Mart 1877). Osmanlı Meclis’i, Londra Protokolü’nü de reddetti (12 Nisan 1877). Bunun üzerine Rusya, 24 Nisan 1877’de Osmanlı Devleti’ne savaş açtı.

II. Abdülhamit’in, tahta çıktıktan sekiz ay sonra karşılaştığı en önemli sorun, işte bu Osmanlı-Rus Savaşı’dır. Romen, Sırp ve Karadağlıların da Rusya tarafında yer aldığı bu savaşta, Osmanlı ordusu yenilmiş ve on binlerce Müslüman Türk göçmen, İstanbul’a akın etmiştir. Cephede alınan ağır yenilgiler, içerideki azınlık-ları da kışkırtmış ve Meclis-i Mebûsân’daki azınlığa mensup vekiller huzursuzluk çıkarmaya başlamışlardır. Meclis’teki tartışmaların ve huzursuzluğun zarar verici boyutlara ulaşması üzerine, 13 Şubat 1878’de Osmanlı Millet Meclisi kapatılmış, ardından da Rusya ile Ayastefanos Antlaşması imzalanmıştır (3 Mart 1878).

Millet Meclisi’nin kapatılmasından sonra, gerek içeride ve gerekse dışarıda, Osmanlı Devleti birtakım sıkıntılar yaşamaya devam eder. İngiltere ve Rusya, Osmanlı üzerindeki baskısını artırır. Önce Kıbrıs’ın yönetimi bir antlaşmayla İngiltere’ye bıra-kılır (4 Haziran 1878), ardından 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması’yla Osmanlı pek çok toprak kaybeder. Ruslara ağır bir savaş tazminatı ödemeye mec-bur edilir. Bosna-Hersek’in yönetimi Avusturya’ya verilir. Fransa Tunus’a, İngiltere de Mısır’a el koyar, Bulgarlar da 1885’te Doğu Rumeli’yi işgal ederler.

Kanûn-ı Esâsî: 1876 yılında kabul edilen Osmanlı Devleti anayasasıdır.

Meclis-i Mebûsân: Osmanlı Devleti’nde, 23 Aralık 1876’da ilan edilen Kanûn-ı Esâsî’ye göre, 19 Mart 1877’de II. Abdülhamit tarafından açılan; ancak Osmanlı-Rus savaşı’ndan sonra çıkan huzursuzluklar üzerine 13 Şubat 1878’de kapatılan Millet Meclisi.

1. Ünite - Edebiyat-ı Cedîde Topluluğunun Oluşumu 5

Bütün bunlara, dış borçlar, devlet adamlarının kendi aralarındaki çekişmeler, ki-milerinin yabancı devletlerin çıkarları için çalışması ve sultana muhalif gizli örgütle-rin faaliyetleri de eklenince, II. Abdülhamit, devletin parçalanmasını engellemek için giderek daha sıkı ve sert bir yönetim tarzını benimser. Örneğin büyük bir polis teşki-latı kurar, Avrupa’daki ve içerideki bölücü yayımlara karşı sıkı bir sansür uygular, sa-rayın masraflarını elden geldiğince azaltarak, dış borç kıskacından kurtulmaya çalışır.

II. Abdülhamit, otuz üç yıllık saltanatı süresince, sert ve sıkı bir idare tarzını be-nimsemekle beraber, önemli yeniliklere de imza atmıştır. Örneğin eğitim alanında; Mekteb-i Mülkiye (Siyasal Bilgiler Fakültesi), Mekteb-i Hukuk (Hukuk Fakültesi), Sanayi-i Nefise Mektebi (Güzel Sanatlar Akademisi), Dârü’l-Muallimîn-i Âliye (Yüksek Öğretmen Okulu), Dârü’l-Muallimât (Kız Öğretmen Okulu) gibi modern eğitim kurumları açmış, iptidâiye (ilkokul), rüştiye (ortaokul) ve idâdî (lise)leri yay-gınlaştırmıştır. Ticaret, ziraat ve sanayi odalarının açılması, çeşitli şehirlerde ulaşı-mın atlı ve elektrikli tramvaylarla yapılması, Anadolu ve Rumeli demiryollarının büyük bir bölümünün tamamlanması, Ziraat Bankası aracılığıyla çiftçilerin destek-lenmesi, Feshane ve Hereke Fabrikalarının genişletilmesi ile Yıldız Çini Fabrikasının kurulması, hep onun döneminde gerçekleştirilmiştir.

II. Abdülhamit, her ne kadar bazı yeniliklere açık olsa ve uluslararası ilişkilerde usta bir diplomasi izlese de, gerek Batılı ülkelerin muhaliflere verdiği destekler, gerekse uy-guladığı baskıcı politika nedeniyle, karşısında hep muhalif bir aydın grubu bulmuştur. Daha Sultan Abdülaziz döneminde, birtakım politik isteklerle padişahın karşısına çı-kan Yeni Osmanlılar, II. Abdülhamit döneminde de Jön Türkler (Genç Türkler) adıyla harekete geçer. İstekleri, meşruti düzen ve Kanûn-ı Esâsî’nin yeniden ilanıdır. Bu mu-halefet hareketi, daha sonra İttihat ve Terakki Komitesi altında organize olarak, padi-şahı Kanûn-ı Esâsî’nin ilanına zorlar. Bunun sonucunda, II. Abdülhamit, 23 Temmuz 1908’de Anayasa’yı tekrar yürürlüğe koyar. Böylece tarihimizde İkinci Meşrutiyet diye bilinen dönem başlar. Ancak Meşrutiyet’in ilanı, sorunları azaltmak yerine daha da artırır; Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Bosna-Hersek’i işgal eder, Bulgaristan bağımsızlığını ilan eder, Girit Yunanistan’a katılır. Meclis-i Mebûsân’daki azınlığa mensup vekiller, ayrılıkçı hareketlere başlarlar. Buna İttihat ve Terakki’nin izlediği bas-kıcı politika da eklenince huzursuzluk iyice artar. Sonunda İstanbul’da 31 Mart Vakası adıyla bilinen bir ayaklanma patlak verir (13 Nisan 1909). Bu ayaklanmayı, Selanik’ten gelen Hareket Ordusu bastırır (23-24 Nisan 1909). İttihat ve Terakki, idareye el koyar. II. Abdülhamit, Meclis’in kararıyla tahttan indirilip, o gece Selanik’e sürgüne gönderi-lir ve 1 Kasım 1912 tarihine kadar Selanik’teki Alâtini Köşkü’nde gözaltında tutulur. II. Abdülhamit’in otuz üç yıllık, çalkantılarla dolu, sert ve sıkı yönetimi böylece sona erer.

Hiç kuşku yok ki, bu çalkantılı dönem, Osmanlı’daki edebiyat ortamını da etki-lemiştir. Her şeyden önce, II. Abdülhamit döneminde (1876-1909), yenilik ve Batı yanlısı çoğu yazar ve şair, sultana muhalif cephede yer alırlar. Örneğin Tanzimat döneminin ünlü şairlerinden Ziya Paşa Suriye valiliğine atanır, 17 Mayıs 1880’de Adana’da vefat eder. Namık Kemal, muhalefeti nedeniyle 6 Şubat 1877’de tutuklanıp beş ay hapis yattıktan sonra, zorunlu ikametle Midilli Adası’na gönderilir, 2 Aralık 1888’de Sakız’da ölür. Onlar, hayatlarının son yıllarını II. Abdülhamit’in saltanatın-da geçiren, Tanzimat döneminin I. kuşağına mensup şairlerdir, siyasi mücadelede aktif rol oynamışlar ve eserlerinde toplumsal konulara geniş yer vermişlerdir.

Onlardan sonra, edebiyatımızın yenileşmesindeki en etkili iki isim, Tanzimat’ın II. kuşağına mensup olan Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit’tir. Bu iki şair de, Namık Kemal ve Ziya Paşa kadar değilse bile, saltanata muhalif aydınlar-la temas hâlindedir; en azından hürriyet düşüncesini savunurlar. Bunda kuşkusuz,


özellikle Namık Kemal’in her ikisine yazdığı mektupların etkisi vardır. Kemal, yazdığı mektuplarla, onlara hürriyet düşüncesini aşılamaya çalışmış, yeni bir ede-biyat oluşturmaları için iki şairi de teşvik etmiştir. Ancak II. Abdülhamit döne-mindeki çalkantılar, gazetelere ve dergilere uygulanan sıkı sansür ve özel hayatla-rındaki acı olaylar nedeniyle, Tanzimat’ın II. kuşağına mensup bu şair ve yazarlar, toplumsal ve siyasal konulardan uzak durmayı yeğlerler. Eserlerinde genellikle aşk, doğa, ölüm gibi bireysel temalara yer verirler. Dönemin edebî eserlerine hâkim olan karamsar ruh hâlinde de bu toplumsal/siyasal ortamın payı vardır. Bu dönemde, siyasetten söz etmemek şartıyla, pek çok edebî dergi yayımlanır; ancak hemen hepsinde “siyasetten başka her şeyden bahseder” vb. ibareler bulunmaktadır.

İşte bütün bunlarda, 1876’dan sonra, yazar ve şairlerin toplumsal konulardan uzak durup bireysel temalara yönelmesinde ve hatta Tanzimat dönemine göre daha kapalı ve ağır bir dil kullanmasında, başka etkiler yanında, II. Abdülhamit döneminin sert ve sıkı idare tarzı ile yaşanan felâketlerin etkisi vardır.

II. Abdülhamit döneminin toplumsal koşulları, Edebiyat-ı Cedide’yi dil ve tema ba-kımından nasıl etkilemiş olabilir?

II. Abdülhamit dönemi hakkında Cevdet Küçük’ün İslâm Ansiklopedisi (C. 1, Tür-kiye Diyanet Vakfı, 1998)’ndeki “Abdülhamid II” başlıklı maddesinde (s. 216-224) geniş bilgi ve kaynakça bulabilirsiniz.

EDEBÎ ORTAM (1884-1896)Edebiyat-ı Cedide’nin oluşumunu kavrayabilmek için 1880 yılından sonraki edebî ortamı genel çizgileriyle hatırlamak gerekir. Çünkü o yıllarda edebiyat dünyasın-da meydana gelen birtakım tartışmalar, bu tartışmalar sonucunda edebiyatçıların gruplara ayrılması, genç yazar ve şairlerin bunlardan etkilenmeleri, Edebiyat-ı Cedide anlayışının doğuşunu da hazırlamıştır.

Bilindiği üzere Tanzimat sonrası Türk edebiyatı, kendi içinde iki döneme ay-rılır. 1860-1876 arasındaki ilk döneme Tanzimat’ın I. kuşağına mensup Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa ve Ahmet Midhat gibi şair ve yazarlar damgasını vur-muştur. Mehmet Kaplan bu döneme “Sosyal ve Politik Fikirler Devri” adını ve-rir (Kaplan, 1971, 2-4). Bu dönem, yaklaşık olarak II. Abdülhamit’in tahta çık-tığı yıllara kadar sürer. II. Abdülhamit tahta geçtikten sonra (1876) edebiyatta yeni bir dönem açılır. Bu dönemde, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hâmit ve Samipaşazade Sezai gibi Tanzimat’ın II. kuşağına mensup şair ve yazarların ağırlığı hissedilir. Mehmet Kaplan bu döneme de “Ferdiyetçilik, Büyük İhtiraslar ve Iztıraplar Devri” adını vermiştir (Kaplan, 1971, 5-9). Tanzimat’ın I. kuşağı-na mensup şair ve yazarlar, eserlerinde toplumsal ve siyasal konulara yer verip, halkı eğitmeyi ve bilinçlendirmeyi amaçlarken; ikinci kuşağa mensup edebiyat-çılar, gerek dönemin siyasal koşulları, gerekse özel hayatlarında karşılaştıkları acı olaylar ve içe kapalı, duygusal mizaçları nedeniyle ölüm, aşk ve doğa gibi bireysel temalara eğilmişlerdir. Kuşkusuz, Edebiyat-ı Cedide sanat anlayışının oluşumun-da, bu ikinci kuşağa mensup Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit’in eserleriyle vücuda gelen yeni edebiyat anlayışının payı büyüktür. Bunun yanında 1880’li yıllardan itibaren özellikle Recaizade Mahmut Ekrem ile Muallim Naci arasında meydana gelen edebî tartışmalar sonucunda ortaya çıkan gruplaşma-lar da Edebiyat-ı Cedide’nin doğuşunu hazırlayan etkenler arasında sayılmalıdır. Şimdi kısaca bu edebî tartışmalardan söz edelim.

1


1884’ten sonra Türk edebiyatı, Muallim Naci ve Recaizade Mahmut Ekrem ekse-ninde, yeni ve eski edebiyat taraftarları olmak üzere iki gruba ayrılır. Bu gruplaşma-da, Naci’nin 1884’ten itibaren Tercüman-ı Hakîkat’in edebî kısmını yönetmeye başla-ması ile söz konusu gazetede yayımladığı şiir ve eleştirilerin payı vardır. Naci, Ahmet Midhat’ın daveti üzerine Tercüman-ı Hakîkat’te çalışmaya başlayınca, kısa zamanda et-rafında bir halka oluşmuş, gazetenin edebiyat kısmı, Şeyh Vasfî, Elhac İbrahim Efendi, Mehmet Salahî ve Muallim Feyzî gibi şairlerin eski tarzdaki nazireleriyle dolmuş, Tevfik Fikret, İsmail Safa, Nabizade Nazım, Mehmet Celâl, Ali Ferruh, Menemenlizade Tahir gibi, kimi genç şairler de ilk şiirlerini burada yayımlamıştır. Ancak Ahmet Midhat Efendi, gazetesinde yayımlanan bu eski tarz şiirlerden hoşlanmaz ve Muallim Naci’yi Tercüman-ı Hakikat’ten uzaklaştırır. Bundan sonra Recaizade Mahmut Ekrem, önce Zemzeme III (1885)’te, ardından da Takdiri Elhan (1886)’da Muallim Naci’nin şiirlerini eleştirir. Muallim Naci, kendisine yöneltilen eleştirilere, İmdâdü’l-midâd’da yayımladı-ğı fıkralar ve Saadet gazetesinde, 15 Şubat 1886’da yayımlamaya başladığı Demdeme ile karşılık verir. Bu tartışma, kısa sürede yayılmış, kimi şairler, Naci’nin etrafında Ukâz-ı Osmânî adı altında toplanıp Saadet gazetesinde birbirlerine nazireler yazmışlardır. Buna karşılık İzmir’de Ukâz-ı Şubbân adı altında da Ali Ferruh, Abdülhalim Memduh, Tevfik Nevzat, Halit Ziya gibi gençler, Hizmet gazetesinde onları eleştirirler.

Böylece Recaizade Mahmut Ekrem ile Mualim Naci arasında başlayan tartışma genişler. Naci yanlıları Saadet, İmdâdü’l-midâd ve daha sonra Teâvün-ı Aklâm gibi gazete ve dergilerde toplanırlar. Ekrem yanlıları ise, Gülşen, Gayret, Sebat, Risalei Hafî gibi dergilerde yer almışlardır. İşte bu tartışmalar sonucunda edebiyatımızda iki kutup ortaya çıkmıştır. Menemenlizade Tahir, Ali Ferruh, Abdülhalim Memduh, Mehmet Rüşti, Ahmet Reşit gibi şairler R. Mahmut Ekrem’in yanında, Şeyh Vasfî, Harputlu Hayri, Mehmet Emin Humayî, Ali Ruhi, Üsküdarlı Safi, Halil Edip, Andelip, Müstecabî İsmet gibileri ise Muallim Naci’nin yanında yer almışlardır.

Ekrem ile Naci tartışmasından sonra, başlangıçta Naci halkasında yer alan, ilk şi-irlerini onun teşvikleriyle Tercüman-ı Hakikat, Saadet veya İmdâdü’l-midâd gibi ga-zete ve dergilerde yayımlayan İsmail Safa, Menemenlizade Tahir, Cenap Şahabettin, hatta Tevfik Fikret de, bu tartışmalardan sonra Naci halkasından ayrılarak yenilik yanlısı Recaizade Mahmut Ekrem’in yanında yer almışlardır. Söz konusu genç ye-nilikçi şairler, bundan sonra şiir ve yazılarını 1891’den itibaren Mirsad, Malûmat, Hazine-i Fünûn, Mektep, Maarif gibi dergilerde yayımlamışlardır.

Özetle, 1880’lerde Muallim Naci ile R. Mahmut Ekrem arasında başlayan tar-tışmaların sonucunda, Recaizade Mahmut Ekrem’in çevresinde toplanan gençlerin 1890’lı yıllarda Mirsad, Malûmat, Mektep, Hazine-i Fünûn, Maarif gibi dergilerde baş-layan edebî faaliyetleri Servet-i Fünûn Edebiyatının kurulmasına zemin hazırlamıştır.

Servet-i Fünûn Edebiyatının kurulmasına zemin hazırlayan bir başka edebî olay da, Hasan Âsâf adlı bir genç şairin Musavver Malûmat’ta yayımlanan “Burhân-ı Kudret” (7 Kasım 1895) başlıklı şiiri dolayısıyla çıkan tartışmalardır. Bu tartışma edebiyatımızda ‘abes-muktebes’ tartışması olarak da bilinir. Tartışmalara neden olan şiirdeki beyit şöyledir:

“Zerre-i nûrundan iken muktebesMihr ü mehe etmek işâret abes”

Bu beyitte kafiye oluşturan ‘muktebes’ kelimesinin sonu harfiyle, ‘abes’ ke-limesinin sonu ise ile biter. Divan edebiyatı kafiye geleneğine göre, yazılışları farklı olduklarından bu iki harf kafiye olamaz. O nedenle Mehmet Tahir Efendi, ‘muktebes’ ve ‘abes’ kelimelerinin kafiye olamayacağını ileri sürer. Tartışma, kafi-

Ukâz-ı Osmânî: Mekke’nin yakınında bulunan ve Arapların her yıl bir ay boyunca eğlenip alış veriş yaptıkları, karşılıklı şiir okudukları pazar yerine ukâz denir. Muallim Naci yanlıları da bundan esinlenerek kendilerine, Osmanlıların eğlendikleri, karşılıklı şiir okudukları yer anlamına Ukâz-ı Osmânî adını vermişlerdir.Ukâz-ı Şubbân: Gençlerin eğlendikleri, karşılıklı şiir okudukları yer. Recaîzade Mahmut Ekrem yanlısı birtakım genç şair ve yazarların, Muallim Naci yanlılarına karşı kendileri için kullandıkları ‘genç şairler panayırı’ anlamına gelen bir terim.


ye kulak için midir, göz için mi sınırını aşıp, Recaizade Mahmut Ekrem’i de içine alan bir yenilikçi-gelenekçi tartışmasına dönüşür. Edebiyat-ı Cedide topluluğu-nun oluşumunda işte bu tartışmanın yarattığı gruplaşmanın da etkisi vardır.

Birtakım yazar ve şairlerin Servet-i Fünûn dergisinde toplanmasına neden olan ikinci olay ise, Ekrem’in Şemsa adlı hikâyesinin, kendisinden izin alınmadan Musavver Malumat (28 Kasım 1895)’ta yayımlanmasıdır. Recaizade Mahmut Ekrem, Servet-i Fünûn dergisine gönderdiği bir yazıyla bu olayı protesto eder. Yenilikçi şair ve yazarları bu dergide toplamak için Servet-i Fünûn’u çıkaran Ahmet İhsan (Tokgöz)’la görüşür. Artık adım atılmıştır; yenilik yanlıları Servet-i Fünûn dergisinde toplanacaklardır.

Bütün bunlar gösteriyor ki, Edebiyat-ı Cedide topluluğunun oluşumunda II. Abdülhamit döneminin toplumsal ve siyasal koşulları ile şair ve yazarların içe ka-palı, duygusal mizaçları yanında, 1884’ten sonra, önce Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasında başlayan, ardından yenilikçi gelenekçi tartışmasına dö-nüşen edebî tartışmaların da payı vardır.

1884’ten sonra Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasında çıkan tartışmaların sebebi nedir? Bu tartışmalar Edebiyat-ı Cedide topluluğunun doğuşunu nasıl etkilemiştir?

1884’ten sonra Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem taraftarları arasında çıkan edebî tartışmalar konusunda geniş bilgi alabilmek için; Fevziye Abdullah (Tansel)’ın Türkiyat Mecmuası (C. 10, Yıl: 1951-53)’ndaki “Muallim Naci ile Recaîzade Ekrem Arasındaki Münakaşalar ve Bu Münakaşaların Sebep Olduğu Edebî Hadiseler” (s. 159-200) başlıklı makalesi ile, İsmail Parlatır’ın Servet-i Fünûn Edebiyatı ( Akçağ Yay., 2006) adlı kitapta yazdığı “Giriş” (s. 9-29) kısmına bakılabilir.

SERVET-İ FÜNÛN DERGİSİNDE TOPLANMA (1896)Servet, 1890 yılında İstanbul’da çıkarılan bir gazetedir. Servet-i Fünûn, önce 27 Mart 1891’den itibaren bu gazetenin haftalık edebî eki olarak çıkmaya başlar. Derginin idarecisi Recaizade Mahmut Ekrem’in Mekteb-i Mülkiye’den öğrencisi Ahmet İhsan Tokgöz’dür. Başlangıçta fen bilimlerine ağırlık veren Servet-i Fünûn dergisinde, kısmen edebî yazılar da yayımlanıyordu. Ancak Recaizade Mahmut Ekrem, Ahmet İhsan’la görüşerek dergiyi yenilik edebiyatının yayın organı yapmak istediğini bildirdi. Şubat 1896’da bir başka öğrencisi Tevfik Fikret’i Ahmet İhsan’la tanıştırdı. Bu görüşme sonucunda, Tevfik Fikret, 7 Şubat 1896’da çıkan 256. sayıdan

2

Resim 1.1

(Solda) Hasan Âsaf ’ın “Burhan-ı Kudret” şiirinin yayımlandığı Malûmât (S. 20, 26 Teşrîn-i evvel 1311) dergisi. (Sağda) “Burhan-ı Kudret” adlı şiirden bir bölüm.


itibaren Servet-i Fünûn dergisinin başına geçti. Böylece Servet-i Fünûn dergisi, Recaizade Mahmut Ekrem’in aracılığı ve öncülüğüyle, edebiyatta yenilik yanlı-sı şair ve yazarların yayın organı hâline geldi. Edebiyat tarihlerinde “Edebiyat-ı Cedîde” (veya bazı kaynaklarda Servet-i Fünûn) adıyla bilinen hareket de Tevfik Fikret’in derginin başına geçmesiyle başladı.

Fikret’in derginin idaresini ele almasından sonra, Cenap Şahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Siret, İsmail Safa, Ali Ekrem (Ayn Nadir), Celâl Sahir, Menemenlizade Mehmet Tahir, Ahmet Reşit (H. Nazım), Süleyman Nazif, Ahmet Şuayp, Hüseyin Suat, Hüseyin Cahit, Süleyman Nesip, Faik Âli, Ahmet Hikmet, Hüseyin Kâzım gibi şair ve yazarlar da Servet-i Fünûn dergisinin kadrosuna katıldılar.

Tevfik Fikret ve Cenap Şahabettin başta olmak üzere, Ali Ekrem, Hüseyin Siret, Hüseyin Suat, Celâl Sahir, Fâik Âli, İsmail Safa, Menemenlizade Mehmet Tahir, Süleyman Nazif, Süleyman Nesip gibi şairler dergide şiirleriyle öne çıktı. Özellikle Cenap Şahabettin’in şiirlerinde kullandığı “sâat-ı semenfâm, ûd-ı mükevkeb, nây-ı zümürrüd” vb. yeni tamlama ve imgeler, tepkilere yol açtı. Ahmet Midhat, kullandıkları kapalı dil, alışılmadık tamlama ve imgelerden dolayı onları “Dekadanlar” (Sabah, 14 Mart 1897) başlıklı makalesinde şiddetle eleştirdi. Cenap buna “Dekadizm Nedir?” (Servet-i Fünûn, S. 344) adlı yazısıyla karşılık verdi. Fikret de “Timsâl-i Cehâlet” başlıklı şiirle Ahmet Midhat’a hücum etti. Sonra Ahmet Midhat “Teslîm-i Hakîkat” (Tarik, 4 Aralık 1898) adlı yazısıyla gençlerin yaptığı yenilikleri takdir ederek tartışmayı noktaladı.

Dergide şiirin yanı sıra, roman ve hikâye türünde eserlere de yer verildi; Recaizade Mahmut Ekrem’in Araba Sevdası, Halit Ziya’nın Maî ve Siyah, Aşk-ı Memnû ve Kırık Hayatlar, Mehmet Rauf ’un Eylül, Hüseyin Cahit’in Hayal İçinde adlı romanları, Servet-i Fünûn’da tefrika edildi ve çeşitli hikâyeleri yayımlandı.

Servet-i Fünûn dergisinde, bu türler dışında edebiyatla ilgili makalelere ve eleş-tirilere de rastlanmaktadır. Başta Tevfik Fikret olmak üzere, Cenap Şahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf ve Ali Ekrem, bu dergide “Musahabe-i Edebiye” başlığı altında pek çok yazı kaleme almış, Ahmet Reşit, Ahmet Şuayp ve Hüseyin Cahit, batılı tarzda edebî eleştiri örnekleri vermiştir.

Servet-i Fünûn dergisindeki bu edebî faaliyet sonucunda, saydığımız yazar ve şair-ler, ortak bir duyuş ve söyleyiş tarzı etrafında, yeni bir edebiyat oluşturmuşlardır. İşte Servet-i Fünûn dergisinde 1896 yılından sonra şiir, roman, hikâye, mensur şiir ve eleştiri türünde verilen eserler sonucu oluşan bu edebî harekete Edebiyat-ı Cedîde adı verilir.

Servet-i Fünûn dergisi ve yazar kadrosu hakkında bilgi verir misiniz?

Dekadan: Gerileme, yıkılma, çökme anlamına gelen bir Fransızca (décadence) kelimedir. Bu terim, 19. yüzyılın sonlarında, Fransa’da, şiirde alışılmış uslûbun dışına çıkan, yeni ve anlaşılmaz imgeler kullanan bazı sembolist şairler için kullanılmıştır.

3

Resim 1.2

(Solda) Servet-i Fünûn dergisinin Tevfik Fikret yönetiminde çıkan ilk sayısı (S. 256, 7 Şubat 1896). (Sağda) Halit Ziya’nın fotoğrafı ve Maî ve Siyah romanının tefrika edildiği Servet-i Fünûn dergisi (S. 273, 1896)


kitap: Servet-i Fünûn Edebiyatının kurulması ve dergisi hakkında Mehmet Kaplan’ın Tevfik Fikret (Dergâh Yay., 1971) adlı kitabındaki “Servet-i Fünûn Dev-ri” (s. 14-40) ile Kenan Akyüz’ün Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri 1860-1923 (İnkılâp Kitabevi, 1995) adlı kitabındaki “Servet-i Fünûn Devri” (s. 87-93) başlıklı bölümlere bakabilirsiniz.

EDEBİYAT-I CEDİDE SANAT ANLAYIŞININ BAŞLICAÖZELLİKLERİEdebiyat-ı Cedide topluluğunun sanat ve edebiyat anlayışı, ortak birtakım özellik-ler gösterir. Bunları maddeler hâlinde şöyle sıralayabiliriz:

1. Tanzimat’ın I. kuşak şair ve yazarlarının, edebiyatı, toplumu eğitme ve bi-linçlendirme aracı olarak görmelerine karşılık, Edebiyat-ı Cedideciler, sa-nat yapmayı ve güzelliği yansıtmayı amaçlamışlardır.

2. Tanzimat’ın ilk dönemindeki eserlerde toplumsal konulara ağırlık verilme-sine karşılık Edebiyat-ı Cedide topluluğunda ağırlıklı olarak bireysel tema-lar işlenmiştir.

3. Edebiyat-ı Cedide yazar ve şairleri, hem dönemin toplumsal/siyasal ko-şulları, hem de mizaçları gereği, içe kapanık, karamsar, gerçeklerden kaçıp hayale sığınmaya eğilimli şahsiyetlerdir. Bu nedenle olsa gerek, eserlerin-de hayal-gerçek çatışmasına ve karamsar duygulara sıkça rastlanır. Mâi ve Siyah, Kırık Hayatlar, Rübâb-ı Şikeste, “Ömr-i Muhayyel”, “Elhân-ı Şitâ”, “Gayyâ-yı Vücûd” gibi eser adları ve şiir başlıklarında dahi bu karamsarlığı ve hayal-gerçek çatışmasını görmek mümkündür.

4. Roman ve hikâyede, Tanzimat döneminde görülen, anlatıcının araya girip okurla sohbet etmesi, bilgiler aktarması, gerçeği zorlayan tesadüfler ve kişi-lerin idealize edilmesi gibi kusurlar, Edebiyat-ı Cedide romanında oldukça azalmış, olay örgüsü, karakterlerin canlandırılması ve çevre tasvirleri bakı-mından, daha sağlam, daha gerçekçi ve Batı tarzına uygun eserler kaleme alınmıştır.

5. Şiirde daha çok parnasyenlerin, romanda ise, kısmen romantiklerin; an-cak daha çok realistlerin etkisi altında kalmışlardır. Şiirde Tevfik Fikret, Alfred de Musset, François Coppée ve Sully Prudhomme’dan, romanda ise Halit Ziya ve Mehmet Rauf, Stendhal, Balzac, Goncourt Kardeşler ve Paul Bourget’den etkilenmiştir.

6. Tanzimat döneminde, özellikle Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa’nın baş-lattığı, dilde sadeleşme hareketi, Edebiyat-ı Cedide ile kesintiye uğramış, Servet-i Fünûn yazarları, eserlerinde Tanzimat kuşağına göre daha soyut ve ağır bir dil kullanmışlardır. Bundan dolayı eserlerinde, az kullanılmış veya hiç kullanılmamış “tîraje, ibtikâ, şegaf, takattur, lerzende, pûşîde” gibi kelimelere yer vermişlerdir.

7. Eserlerinde, “sâat-ı semenfâm (yasemin kokulu saatler), havf-i siyâh (siyah korku), ûd-ı mükevkeb (yıldızlı ud), nây-ı zümürrüd (zümrüt ney), leyâl-i girîzân (kaçıcı geceler)” gibi alışılmamış yeni tamlama ve imgelere yer ver-mişlerdir.

8. Eserlerinde “ki ve evet” gibi edatlarla, “oh, of, ey, âh” gibi aşırı duygusallık ifade eden ünlemleri sıkça kullanmışlardır.


Ooh, gel... Rûh-ı tabiat gibi mahmûr u hâmûş...Ohh, bak dalgaların cezbe-i sâfiyyetine; (Tevfik Fikret, “Leyl-i Vedâ”)

9. Şiirde aruzu ustalıkla kullanmışlardır.10. Kafiyenin göz için değil, kulak için olduğu anlayışını benimsemişler; bu

anlayışa uygun olarak yazılışları farklı, sesleri aynı olan harflerle kafiye yap-mışlardır.

11. Kimi kez bir paragraf, hatta bir sayfa süren, uzun cümleler kurmuşlardır. Özellikle Halit Ziya’nın romanlarında bu uzun cümleler dikkati çeker.

12. Divan şiirinde cümlenin ve anlamın bir dize veya beyit içinde tamamlan-masına karşılık, Edebiyat-ı Cedide şiirinde, cümlenin ve anlamın bir dize-nin ortasında başladığı veya bittiği görülür; hatta 7-8 dizeye kadar yayılan cümlelere rastlanır. Buna anjambman denir. Böylece şiir, bu dönemde gi-derek düzyazıya yaklaşmıştır.

“Baban diyor ki ‘Meserret çocukların, yalnızÇocukların payıdır! Ey güzel çocuk, dinle;Fakat sevincinleNeler düşündürüyorsun, bilir misin?...’ Babasız,” (Tevfik Fikret, “Haluk’un Bayramı”)

13. Sone ve terzarima gibi batı edebiyatına özgü nazım biçimleri kullanılmıştır.14. Divan edebiyatındaki müstezat nazım biçimini, farklı vezinler kullanarak

şiire uygulamışlar; serbest tarzda müstezatlar kaleme almışlardır.

Edebiyat-ı Cedide topluluğu ile Tanzimat’ın I. kuşak edebiyatını karşılaştırıp, arala-rındaki farkları belirtiniz.

ÖRNEK

ÖRNEK

anjambman: Bir şiirde, cümle veya anlamın bir dize veya beyitte değil de, onu izleyen dizelerde tamamlanması.

Müstezat: Sözlük anlamı artmış, çoğalmış demektir. Bir Divan şiiri nazım biçimidir. Bir gazelde uzun dizelere, kısa dizeler eklenerek yazılır. Kısa dizelere ‘ziyade’ denir. Uzun dizenin ölçüsü mef’ûlü mefâîlü fa’ûlün, kısa dizenin ölçüsü ise uzun dizenin ilk ve son parçalarından meydana gelen mef’ûlü fa’ûlün’dür.

Sone: Önce İtalyan, sonra da Fransız edebiyatında kullanılan 14 dizelik bir nazım biçimi. Sonenin ilk iki bendi 4, son iki bendi ise 3’er dizeden oluşur. İtalyan tipi sonenin kafiye düzeni: abba/abba/ccd/ede; Fransız tipi sonenin kafiye düzeni ise abba/abba/ccd/eed biçimindedir.

4

Resim 1.3

Tevfik Fikret Halit Ziya Uşaklıgil Cenap Şahabettin


Edebiyat-ı Cedide sanat ve edebiyat anlayışının ortak özellikleri konusunda, Meh-met Kaplan’ın Tevfik Fikret (Dergâh Yay., 1971) adlı kitabındaki “Servet-i Fünûn Edebiyatında Ortak Duyuş Tarzı ve Görünüş Şekilleri” ve “Ortak Tabiat Görüşü” (s. 24-40) başlıklı bölümler ile Yeni Türk Edebiyatı (Editör: Ramazan Korkmaz, Grafi-ker Yay., 2004) adlı kitaptaki “Abes-muktebes tartışması ve Servet-i Fünûn’un oluşu-mu” (s. 124-126) başlıklı bölümlere başvurabilirsiniz.

EDEBİYAT-I CEDİDE TOPLULUĞUNUN DAĞILIŞI (1901)Servet-i Fünûn dergisi etrafında, 7 Şubat 1896 tarihinde, Tevfik Fikret’in yazı işleri müdürlüğüne atanmasından sonra, zamanla ortak bir edebiyat tarzı oluşmuştur. Kuşkusuz, getirdikleri yeni uslûp, alışılmamış imgeler, ağır dil ve sürekli bireysel temaları ele almaları yadırganmış, zaman zaman eleştirilmişlerdir. Bu eleştiriler-den en ağırı, Ahmet Midhat’ın onları Dekadanlıkla suçlamasıdır. Ancak aradan geçen 4-5 yıl içinde, Servet-i Fünûn çevresindeki edebî hareket kendini edebiyat dünyasına kabul ettirir. Eleştiriler azalır. Buna karşılık, topluluk içinde farklı an-layışlar ve özeleştiriler belirmeye başlar. Örneğin Ahmet Şuayp, 7 Haziran 1900 tarihli Servet-i Fünûn’daki “Son Yazılar” başlıklı yazısında, Edebiyat-ı Cedide’yi yalnızca bireysel temaları ve aşk konusunu işlemekle suçlar. Ancak asıl sarsılma ve kopuş, Ali Ekrem (Ayn Nadir)’in “Şiirimiz” (Servet-i Fünûn, S. 505, 15 Teşrîn-i sânî 1900- S. 508, 9 Kânûn-ı evvel 1900) başlıklı bir dizi yazısıyla başlar. Bu, bir özeleştiridir.

Ali Ekrem, makalesinde, başta Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin ve Halit Ziya olmak üzere, Süleyman Nesip, Süleyman Nazif (İbrahim Cehdî), Fâik Âli (Zahir) gibi pek çok Servet-i Fünûn şair ve yazarını eleştirir. Ancak Tevfik Fikret, Ali Ekrem’in bu makalesini, Servet-i Fünûn’da, değiştirerek ve kimi yerlerini kırparak yayımlar. Buna kırılan Ali Ekrem, Servet-i Fünûn dergisinden ayrılır. H. Nazım (Ahmet Reşit), Menemenlizade Mehmet Tahir, Samipaşazade Sezai gibi arka-daşları da ona katılarak, II. Abdülhamit’e yakın Malûmat dergisine geçerler. Ali Ekrem, “Şiirimiz” başlıklı makalesini bu dergide yayımlar (27 Aralık 1900). Bunun sonucunda, Ali Ekrem’le Tevfik Fikret arasında Malûmat ve Servet-i Fünûn dergi-sinde 1901 yılında karşılıklı tartışmalar meydana gelir. Bu tartışmalar üzerine Ali Ekrem ve Ahmet Reşit Bey’lerin dergilerde yazması, saray tarafından yasaklanır. Tevfik Fikret de Ahmet İhsan’la bozuştuğu için, yazı işleri müdürlüğünü yaptığı Servet-i Fünûn dergisinden ayrılır. Derginin başına Hüseyin Cahit geçer. Ancak Hüseyin Cahit’in Fransızca’dan çevirdiği “Edebiyat ve Hukuk” (Servet-i Fünûn, S. 553, 16 Ekim 1901) başlıklı makale, sakıncalı bulunduğu için, Servet-i Fünûn kapatılır. Dergi, 5 Aralık 1901’de tekrar yayıma başladıysa da, şair ve yazarların dağılması, kimilerinin İstanbul dışına gönderilmesi veya sürülmesi vb. nedenler-le, artık eski gücünü koruyamaz. Böylece 5 yıllık bir süreden sonra Servet-i Fünûn topluluğu dağılır; ancak şair ve yazarlar, farklı tarzlarda eser vermeyi sürdürürler.

Bazı kaynaklar, Edebiyat-ı Cedide topluluğunun dağılmasına yol açan bir baş-ka neden olarak, Servet-i Fünûnculardan bir kısmının adlarının, Abdülhamit karşıtı siyasî bir olaya karışmalarını gösterir. Buna göre, 1898 yılında, Güney Afrika’daki Transval’da sömürgeci İngilizlerle yerli halk Boerler arasında savaş çı-kar. Abdülhamit karşıtı bazı aydınlar ve bir rivayete göre Hüseyin Cahit dışındaki Edebiyat-ı Cedideciler, bu savaşta İngilizlerin galibiyetini temenni eden bir me-tin hazırlarlar. Metin, dönemin İngiliz Büyükelçisi Sir Nicolas O’Conor’a sunulur. Bundan amaç, Sultan Abdülhamit’e karşı İngiltere’nin sempatisini kazanmaktır.


Sonuçta, sarayın bu olaydan haberi olur. Metne imza atan bazı Servet-i Fünûn yazarları sorguya alınır. İsmail Safa ve Hüseyin Siret sürgüne gönderilir (1900). Kuşkusuz bu siyasi olay da, Edebiyat-ı Cedideciler üzerinde olumsuz etki yapmış, topluluğun dağılmasında rol oynamıştır.

Sonuç olarak, 1896-1901 yılları arasındaki 5 yılda, Servet-i Fünûn dergisin-de, ortak bir edebiyat hareketi meydana getiren ve Türk Edebiyatı tarihine geçen Edebiyat-ı Cedide şair ve yazarları, edebiyatımızın Batılılaşması yolunda önemli eserler vermişlerdir. Türk Edebiyatı, onlarla birlikte, Divan Edebiyatından, şekil ve öz itibariyle daha da uzaklaşmış, roman ve hikâyedeki geleneksel izler daha bir si-linmiş, dil ağırlaşmakla beraber, daha sanatkârane bir hale dönüşmüştür. Bu olumlu gelişmelerle beraber, edebî dilde bir yapaylık ve Fransız etkisi de kendini gösterir. Tanzimat’la başlayan halka yönelme ve sade bir dille yazma anlayışının kesinti-ye uğraması, yerli hayattan uzak kalınması, yalnızca bireysel konuların işlenmesi de Edebiyat-ı Cedide’nin eksikleri arasında sayılabilir. Nitekim yıllar sonra Ömer Seyfettin’in, Genç Kalemler dergisinde Edebiyat-ı Cedidecileri sade Türkçe’den, millî hayattan uzaklaşmak ve Batıyı taklit etmekle eleştirmesi de bundandır.

Edebiyat-ı Cedide topluluğunun dağılma sebepleri nelerdir?

Edebiyat-ı Cedide topluluğunun dağılmasıyla ilgili bilgi edinmek için; M. Fatih Andı’nın Edebiyat Araştırmaları I (Kitabevi, 2000) kitabındaki “Devrin Edebiyat-çılarının Mektupları Işığında Ali Ekrem’in ‘Şiirimiz’ Makalesi ve Neticeleri” (s. 145-174) başlıklı makalesi ile Alâattin Karaca’nın İsmail Safa (Kültür Bakanlığı Yay., 1990) adlı kitabındaki “Siyasi Faaliyetleri-Sivas’a Sürülmesi ve Ölümü” (s. 10-19) başlıklı bölüme bakabilirsiniz.

5


Özet Edebiyat-ı Cedide topluluğunun ortaya çıkışı-

nı açıklayabilmek için, kendinden hemen ön-ceki dönemin edebî ortamını bilmek gerekir. Edebiyat-ı Cedide öncesinde, 1884’ten sonra, Muallim Naci ve Recaizade Mahmut Ekrem, edebiyat dünyasını yönlendiren iki zıt kutup-tur. Muallim Naci, sırasıyla Tercüman-ı Hakikat, Saadet, İmdâdü’l-midâd gibi dergi ve gazeteler-de, çevresinde daha çok eski edebiyat zevkine sahip şair ve yazarlardan bir halka oluşturmuş-tur. Recaizade Mahmut Ekrem de edebiyatta yenilik yanlılarının üstadıdır. Bu iki şair, ara-sında kökü Talim-i Edebiyat’a dayanan, sonra Ekrem’in Zemzeme III ve Takdir-i Elhan’daki ve Naci’nin Demdeme’sindeki karşılıklı eleştirilerle süren tartışmalar çıkar. Bu tartışmalar sonu-cu, 1860’lı yıllarda doğan birtakım genç edebi-yatçılar, Recaizade Mahmut Ekrem’in yanına geçerek, 1896 yılında Tevfik Fikret’in idaresi altındaki Servet-i Fünûn dergisinde toplanırlar. Dolayısıyla bu edebî hareketin oluşumunda, 1884-1895 yılları arasındaki gruplaşmanın ve tartışmaların payı vardır.

Recaizade Mahmut Ekrem, çıkan edebî tar-tışmalar sonucunda, yenilik yanlısı yazar ve şairleri bir dergide toplamak ister. Bu amaç-la, Servet gazetesinin haftalık eki olarak çıkan Servet-i Fünûn’u idare eden Ahmet İhsan’la görüşür. Bu görüşmeden sonra Tevfik Fikret, 7 Şubat 1896’daki 256. sayıdan itibaren Servet-i Fünûn dergisinin yazı işleri müdürlüğünü üst-lenir. Recaizade M. Ekrem’in yanında Cenap Şahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit, Ali Ekrem, H. Nazım, Menemenlizade Tahir, Fâik Âli, Hüseyin Siret, İsmail Safa, Ahmet Şuayp gibi pek çok yazar ve şair dergide çeşitli türlerde yazılar kaleme alırlar. Söz konusu isimler, verdikleri eserlerle, Servet-i Fünûn der-gisinde ortak bir duyuş ve söyleyiş tarzı içinde, edebiyat tarihimizde Servet-i Fünûn Edebiyatı adıyla bilinen bir hareket oluştururlar. Bu ede-biyatçıları, özellikle şiirlerde alışılmadık kelime, tamlama ve imgelere yer verdikleri için Ahmet Midhat Efendi “Dekadanlar” makalesiyle eleş-tirmiş, Cenap ve Fikret de bu eleştirilere karşılık vermiştir.

Tevfik Fikret’in Servet-i Fünûn’un yazı işleri mü-dürlüğüne geçmesinden sonra (1896), pek çok şair ve yazar da bu dergide toplanmış ve şiir, ro-man, hikâye, eleştiri, tiyatro, mensur şiir tarzın-da eserler yayımlamışlardır. 1896-1901 arasında Servet-i Fünûn dergisinde yazılar yayımlayan şair ve yazarlar şunlardır:

Şiirde; Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Ali Ekrem, İsmail Safa, Hüseyin Siret, Hüseyin Suat, Celâl Sahir, Fâik Âli, Menemenlizade Mehmet Tahir, Süleyman Nazif, Süleyman Nesip.

Mensur şiirde; Halit Ziya, Mehmet Rauf. Roman ve hikâyede; Halit Ziya, Mehmet Rauf,

Hüseyin Cahit, Ahmet Hikmet, Safvetî Ziya. Eleştiride; Ahmet Şuayp, Ahmet Reşit. Bunların yanısıra Tevfik Fikret, Mehmet Rauf,

Hüseyin Cahit, Ali Ekrem, Cenap Şahabettin, Menemenlizade Mehmet Tahir, İsmail Safa gibi şair ve yazarlar, eleştiri ve edebî sohbet tarzında yazılar da kaleme almışlardır.


Kendimizi Sınayalım1. Edebiyat-ı Cedide yazar ve şairlerinin toplumsal so-runlardan uzak durup, bireysel temalara yönelmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

a. Meclis-i Mebûsan’ın kapatılmasıb. Osmanlı-Rus Savaşı’nın çıkmasıc. II. Abdülhamit’in sıkı ve sert politikasıd. Recaizade Mahmut Ekrem- Muallim Naci tar-

tışmalarıe. Şark Meselesi

2. Aşağıdaki hangi iki eserinde Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci’yi eleştirmiştir?

a. Zemzeme III-Araba Sevdasıb. Talim-i Edebiyat-Şemsac. Takdir-i Elhan-Tefekkürd. Takdir-i Elhan-Zemzeme IIIe. Tefekkür-Zemzeme I

3. Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem’in eleşti-rilerine hangi gazetede, hangi eseriyle cevap vermiştir?

a. Malûmat-Demdemeb. Saadet-Demdemec. İmdâdü’l-midâd-Âteşpâred. Tercümân-ı Hakîkat-İntikâde. Saadet-İntikâd

4. Aşağıdakilerden hangisi, Edebiyat-ı Cedide sanat anlayışının özelliklerinden biri değildir?

a. Eserlerinde sâat-ı semenfâm, nây-ı zümürrüd gibi yeni imgelere yer vermişlerdir.

b. Sone, terzarima gibi nazım biçimleriyle şiir yaz-mışlardır.

c. Eserlerinde toplumsal konulara ağırlık vermiş-lerdir.

d. Şiirde parnasyenlerden etkilenmişlerdir.e. Eserlerinde ağır bir dil kullanmışlardır.

5. Aşağıdaki yazarlardan hangisi Edebiyat-ı Cedide topluluğuna mensup değildir?

a. Ali Ekremb. Hüseyin Cahitc. Fâik Âlid. Ahmet Midhate. Ahmet Şuayp

6. Edebiyat-ı Cedideciler, hangi dergide, kaç tarihinde bir araya gelmişlerdir?

a. Servet-1896b. Tercüman-ı Hakikat-1884c. Saadet-1885d. Servet-i Fünûn-1896e. Malûmat-1896

7. Aşağıdakilerden hangisi, Edebiyat-ı Cedide toplu-luğunun dağılma sebebidir?

a. Ahmet Midhat’ın “Dekadanlar” makalesinde onları eleştirmesi

b. Muallim Naci’nin Demdeme’de Recaizade Mahmut Ekrem’i eleştirmesi

c. Ali Ekrem’in “Şiirimiz” başlıklı yazısında onları eleştirmesi

d. II. Abdülhamit’in Kanûn-ı Esâsî’yi ilan etmesie. Tevfik Fikret’in Servet-i Fünûn’dan ayrılması

8. Aşağıdakilerden hangisinde Servet-i Fünûn dergi-sinin geçici olarak kapatılmasına neden olan yazının başlığı birlikte verilmiştir?

a. “Timsâl-i Cehâlet”-Hüseyin Cahitb. “Şiirimiz”-Ali Ekremc. “Edebiyat ve Hukuk”-Hüseyin Cahitd. “Dekadizm Nedir?”-Cenap Şahabettine. “Burhân-ı Kudret”-Hasan Âsâf

9. Yazarların Servet-i Fünûn dergisinde toplanmasına ve Edebiyat-ı Cedide’nin kurulmasına öncülük eden şair aşağıdakilerden hangisidir?

a. Tevfik Fikretb. Muallim Nacic. Cenap Şahabettind. Halit Ziyae. Recaizade Mahmut Ekrem

10. ‘Abes-muktebes’ adıyla bilinen edebî tartışmanın konusu aşağıdakilerden hangisidir??

a. Hece-aruz tartışmasıdır.b. Dilde sadeleşmedir.c. Şiirde sâat-ı semenfâm, nây-ı zümürrüd gibi

yeni imgelerdir.d. Kafiyenin göz için mi, kulak için mi olduğudur.e. Şiirde açıklık-kapalılıktır.


Okuma ParçasıEkrem Bey ve Servet-i Fünûn1312 senesi yazında, o esnâda neşrolunmuş olan Ekrem Bey’in Şemsâ’sı ile bir itirâza cevaben yazdı-ğı “Kafiye sem’ içindir!” (Kafiye kulak içindir) sözü matbuât âleminde büyük bir hareketi mucip olmuş, Naci tarafdarânı üstâda mütecâvizâne hücum etmekte bulunmuşlardı. O sıralarda Hüseyin Cahit ve Mehmet Cavit’le bazı arkadaşları tarafından yeni bir program-la neşre başlayan Hazîne-i Fünûn risalesinde Cenap Şahabettin’in yeni şiirleri de muhalifleri pek çok tahrik ettiğinden (...) evrâk-ı mevkûtede (süreli yayınlarda) her gün her bahane ile yeni eserlere ve bilhassa Ekrem Bey’e karşı türlü tehzilâta cesaret olunuyordu. İşte bu cereyanlara karşı bir siper olmak için Tevfik Fikret bu esnada Ekrem Bey’in delâlet ve tavsiyesiyle Servet-i Fünûn gazetesinin kısm-ı edebîsini deruhde etti.Servet-i Fünûn o vakte kadar yazdığı eski yoldaki şi-irleriyle umûmun takdîrini celb etmiş, Fikret tarafın-dan yazılan musahabeler ve bâdi-i emirde oldukça ye-nice şiirlerle neşrolunmaya başladı. Bir gün de Cenap Şahabettin “İnkisâr-ı Bâzîçe” unvanlı şiiriyle Servet-i Fünûn’da göründü. Bir diğer gün Halit Ziya Mâi ve Siyâh romanıyla geldi, dahil oldu. Halit Ziya, Fikret ve Cenap’ı Üstat Ekrem’in cenâh-ı neyyir-i dehâsı (de-hasının nurlu kanatları) altında parlayan iki necm-i pertevbâr (parlak yıldız) olmak üzere tasvir ediyordu.Kendimi hâlâ o zamanki Servet-i Fünûn’un küçük odasında, oraya her gün muntazaman devam eden Fikret Rıza Bey’in huzûr-ı muhâlasâtında (dostâne hu-zurunda) görüyorum. Muhalefetin en hararetli devre-siydi; muhalifîn (muhalifler) kopardıkları en manasız yaygaralara rağmen, her gün bir başka muvaffakiyetle tetevvüc eden (taçlanan) yeni edebiyata hücum için kuduruyorlardı. Servet-i Fünûn ise, havza-i irfanını her birisi bir başka hamle-i teceddüt (yenilik hamlesi) ile gelen yeni imzalarla tezyin ediyordu (süslüyordu): Siret, Suat, Süleyman Nesip, Hüseyin Cahit, Süleyman Nazif, Fâik Âli, ilh...Mesut günler! Birbirimize ne kadar hulûs ve sami-miyetle merbut idik; açılan mücadelelerde muzaffe-riyetten emin, etraftan yağan iftiralara, teşniâta (kö-tülüklere) lâkayd, ne hararet ve ciddiyetle saatlerce münâkaşât-ı edebiyyeye dalardık. (...)Filhakika Üstat, sık sık bu celseleri teşrifiyle ihyâ eder-di. Gazetelerde basılanlardan başka ağızda deveran eden rivayetlerden bizim vasıtamızla haberdar olur, güler, teşvik ve taltif eder, gazetede tefrika edilen Araba

Sevdası romanına ait bahisler yürütülür, ara sıra yaz-dığı yeni şiirleri lütfederdi. (Mehmet Rauf, Mehmed Rauf ’un Anıları, haz: Rahim Tarım; İstanbul: Özgür Yayınları, 2001, s. 63-64.)

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. c Cevabınız yanlış ise “Toplumsal Ortam (1876-

1901) konusunu yeniden gözden geçirin.2. d Cevabınız yanlış ise “Edebî Ortam (1884-

1896)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. b Cevabınız yanlış ise “Edebî Ortam (1884-

1896)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. c Cevabınız yanlış ise “Edebiyat-ı Cedide

Topluluğu Sanat Anlayışının Başlıca Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiri-niz.

5. d Cevabınız yanlış ise “Servet-i Fünûn Dergisinde Toplanma (1896)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Cevabınız yanlış ise “Servet-i Fünûn Dergisinde Toplanma (1896)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Cevabınız yanlış ise “Edebiyat-ı Cedide Topluluğunun Dağılışı (1901)” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

8. c Cevabınız yanlış ise “Edebiyat-ı Cedide Topluluğunun Dağılışı (1901)” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. e Cevabınız yanlış ise “Servet-i Fünûn Dergisinde Toplanma (1896)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Cevabınız yanlış ise “Edebî Ortam (1884-1896)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 II. Abdülhamit döneminde, özellikle Osmanlı-Rus Savaşı (1877)’ndan sonra Meclis-i Mebûsân’ın kapatıl-ması (1878), Kanûn-ı Esâsî’nin askıya alınması, içerde ve dışarda sorunların artması üzerine, II. Abdülhamit, büyük bir polis teşkilâtı kurmuş, basın-yayın üzerinde sıkı bir sansür uygulamış ve dergilerin siyasetten söz etmesi sakıncalı bulunmuştur. Kısaca bu dönem, siya-sal koşulları gereği, II. Abdülhamit’in ülkeyi sıkı ve sert bir idare tarzıyla yönettiği yıllardır. Kuşkusuz bu sıkı ve sert politika, edebiyat dünyasını da etkilemiş, şair ve yazarlar, bu nedenle siyasal ve toplumsal konulardan uzak durmayı, bireysel temaları işlemeyi tercih etmiş-lerdir. Dönemin eserlerine egemen olan karamsar hava ve kapalı/ağır dilin bir nedeni kişisel acılarsa, bir başka nedeni de bu siyasal baskılardır.

Sıra Sizde 2 Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasındaki tartışmalar, önce Naci’nin Tercüman-ı Hakîkat gazete-sinden ayrılmasından sonra başlar. Recaizade, Naci’nin bu gazetede çalışırken Zemzeme II adlı eserinden hiç bahsetmeyişine sinirlenmiş, Zemzeme III’te şiirde gü-zellik konusunu anlatırken Naci’nin şiirlerinden ör-nekler almadığı gibi, şiirleriyle de alay etmiştir. Ekrem, aynı tarz alay ve saldırılarını Takdir-i Elhân’da da sür-dürür. Menemenli Tahir’in Elhan adlı eserine, Naci’nin “gark-ı nûr” redifli gazelini almamasını över, onun şi-irlerinin lafzen güzel, duygu bakımından etkisiz oldu-ğunu ileri sürer. Muallim Naci, bunlara Saadet gazete-sinde yayımlamaya başladığı Demdeme ile karşılık ver-miştir. Tartışmanın hakarete varan boyutlara ulaşması üzerine Demdeme’nin yayımı Matbuat Müdürlüğü’nün emriyle durdurulur. Ancak bu tartışmalar daha sonra, yenilik ve gelenek yanlılarına yayılır ve bir yeni-eski çatışmasına dönüşür. Edebiyat dünyasındaki bu grup-laşma, Recaizade Mahmut Ekrem’i yenilik yanlılarını bir dergide toplamaya itmiştir. Servet-i Fünûn’un do-ğuşunda bu cepheleşmenin de etkisi vardır.

Sıra Sizde 3 Tevfik Fikret’in Servet-i Fünûn dergisinin yazı işleri müdürlüğünü üstlenmesinden sonra, pek çok yazar ve şair bu dergide toplanmıştır. Bu şair ve yazarlar, Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Siret, İsmail Safa, Ali Ekrem (Ayn

Nadir), Celâl Sahir, Menemenlizade Mehmet Tahir, Ahmet Reşit (H. Nazım), Süleyman Nazif (İbrahim Cehdî), Ahmet Şuayp, Hüseyin Suat, Hüseyin Cahit, Süleyman Nesip, Faik Âli, Ahmet Hikmet, Safvetî Ziya ve Hüseyin Kâzım’dır.

Sıra Sizde 4Edebiyat-ı Cedide sanat anlayışı ile Tanzimat’ın I. ku-şak edebiyatı arasındaki farklar şöyle özetlenebilir:Tanzimat’ın I. kuşak yazar ve şairleri, edebiyatı, top-lumu eğitme ve bilinçlendirme aracı olarak görürken, Edebiyat-ı Cedideciler, edebiyatı güzelliği yansıtmak için bir araç olarak görmüşlerdir.Tanzimat’ın I. kuşak yazar ve şairleri, toplumsal konu-lara ağırlık verirken, Edebiyat-ı Cedideciler bireysel konulara ağırlık vermişlerdir.Tanzimat’ın I. kuşak yazar ve şairleri, daha sade ve hal-kın anlayacağı bir Türkçe ile eser verme çabasındayken, Edebiyat-ı Cedideciler, ağır bir dil kullanmışlardır.Tanzimat’ın I. kuşak şairleri, nazım biçimlerinde eski tarzı sürdürmüşler, ancak özde, vatan, millet, hürriyet, medeniyet, kanun vb. birtakım Batılı kavramları şiire sokmuşlardır. Buna karşılık Edebiyat-ı Cedide şairleri, kafiye düzenini değiştirerek ve müstezatı genişleterek nazım biçimlerinde de birtakım yenilikler yapmışlardır.Tanzimat’ın I. kuşağının yazdığı roman ve hikâyelerde, meddah ve halk hikâyelerinin etkisi sürmüş; ancak Edebiyat-ı Cedide romanlarında bu izler daha da azal-mış, roman ve hikâyeler, teknik ve öz bakımdan daha Batılı bir karakter kazanmıştır.

Sıra Sizde 5Edebiyat-ı Cedide topluluğu, dışarıdan çok kendi iç-lerinden gelen eleştiriler ve anlaşmazlıklar sebebiyle dağılmıştır. Buna göre; Ali Ekrem’in “Şiirimiz” başlıklı bir eleştiri yazıp, arkadaşlarının şiirlerini eleştirmesi, Tevfik Fikret’in bu yazıları değiştirerek ve kısaltarak yayımlaması, Ali Ekrem ve birkaç arkadaşının bunun üzerine Servet-i Fünûn dergisinden ayrılması, ardın-dan Tevfik Fikret’in, derginin yazı işlerini bırakması, Hüseyin Cahit’in “Edebiyat ve Hukuk” başlıklı maka-lesi dolayısıyla Servet-i Fünûn’un bir süre kapatılması ve nihayet İngilizlerle Boerler arasında çıkan savaş ne-deniyle, bazı Edebiyat-ı Cedidecilerin imzalayıp İngiliz Büyükelçisine sundukları bir siyasal metinden dolayı sorgulanması veya sürülmesi, Edebiyat-ı Cedide toplu-luğunun dağılma sebepleridir.


Yararlanılan Kaynaklar

Akay. H. (1998). Servet-i Fünûn Şiir Estetiği, İstanbul, Kitabevi.

Akyüz. K. (1947). Tevfik Fikret, Ankara: AÜ. DTCF Yayını.

Akyüz. K. (1986). Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, İstanbul, İnkılâp Kitabevi.

Akyüz. K. (1995). Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İstanbul, İnkılâp Kitabevi.

Kaplan. M. (1971). Tevfik Fikret, İstanbul, Dergâh Yayınları.

Korkmaz. R. vd (2004). Yeni Türk Edebiyatı, Ankara, Grafiker Yayınları.

Parlatır. İ. vd. (2006). Servet-i Fünûn Edebiyatı, Ankara, Akçağ.

Okay. O. (1988). Servet-i Fünûn Şiiri, Erzurum, Atatürk Ünv. Fen-Edebiyat Fak. Yay.

Okay. O. (2005). Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı, İstanbul, Dergâh Yay.

2Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Edebiyat-ı Cedide’nin şair kadrosunu açıklayabilecek,Dönemin Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Ali Ekrem, Hüseyin Siret, Fâik Âli, Celâl Sahir gibi önde gelen isimlerinin sanat hayatı ve şiirlerindeki gelişimi sap-tayacak, Edebiyat-ı Cedide ile Türk şiirine getirilen yenilikleri ayırt edecek bilgi ve bece-rileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Edebiyat-ıCedîdeşiiri• TevfikFikret• CenapŞehabettin• AliEkrem

• HüseyinSiret• FâikÂli• CelâlSahir

İçindekiler

II. Abdülhamit DönemiTürk Edebiyatı Edebiyat-ı Cedide Şiiri • EDEBİYAT-ICEDÎDEŞAİRLERİ


EDEBİYAT-I CEDÎDE ŞAİRLERİEdebiyat-ı Cedîde’nin en ünlü şairleri kuşkusuz ki, Tevfik Fikret ve Cenap Şehabettin’dir. Ali Ekrem, Hüseyin Sîret, Fâik Âli, Celâl Sahir, Süleyman Nazif, Süleyman Nesip ve Hüseyin Suat da Edebiyat-ı Cedîde topluluğunun diğer önem-li şairlerindendir.

Tevfik Fikret (1867-1915)

HayatıTevfik Fikret, 24 Aralık 1867 tarihinde İstanbul’da doğmuştur. Babası Hüseyin Efendi, annesi ise Hatice Refia Hanım’dır.

Şair, önce Mahmudiye Valide Rüştiyesi’ne, ardından Galatasaray Sultanîsi’ne devam etti. Galatasaray Lisesi’nde Muallim Naci, Muallim Feyzî ve Recaizade Mahmut Ekrem’den edebiyat dersleri aldı. 1888 yılında okulundan mezun olduk-tan sonra, Hariciye Bakanlığı İstişare Odası’nda çalışmaya başladı. Bir ara işin-den istifa edip Mühimme Odası’na geçtiyse de, 1889’da yeniden İstişare Odası’na döndü. Bu arada Ticaret Mekteb-i Âlisinde hüsn-i hat (güzel yazı) ve Fransızca dersleri verdi. 1890’da Nazıma Hanım’la evlendi. 1894’te Galatasaray Sultanîsi’nde Türkçe Öğretmenliği görevine atandı; ancak bu görevinden 1895’te istifa etti. Aynı yıl oğlu Haluk dünyaya geldi ve ardından Robert Kolej’de Türkçe Öğretmeni olarak çalışmaya başladı. 1896’da Recaîzade Mahmut Ekrem’in önerisiyle Servet-i Fünun dergisinin yazı işleri müdürlüğünü üstlendi. Bu tarihten sonra, yenilik yanlısı edebiyatçılarla Edebiyat-ı Cedîde hareketini başlattılar. Ancak birtakım olaylar ve aralarında çıkan anlaşmazlıklardan dolayı, Servet-i Fünûn dergisinden 1901’de ayrıldı. 1903’te Rumelihisarı sırtlarında Âşiyan adını verdiği evini yaptı ve orada adeta inzivaya çekildi.

Fikret’in inziva dönemi 1908’e kadar sürdü. 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilânıyla umutlandı, Hüseyin Cahit ve Hüseyin Kâzım’la birlikte Tanin’i çıkarmaya başla-dı. Ancak birtakım görüş ayrılıkları nedeniyle Tanin’den de ayrıldı. Ocak 1909’da Galatasaray Lisesi müdürlüğüne atandıysa da, okulda yaşanan birtakım huzursuz-luklar nedeniyle istifa etti. Nail Bey’in Maarif Bakanlığı sırasında yeniden bu göreve getirildi. Ancak huzursuzlukların devam etmesi üzerine, Galatasaray Lisesi mü-dürlüğünden ayrılıp, Amerikan Koleji’nde çalışmaya başladı. İkinci Meşrutiyet’in ilanında İttihat ve Terakki’yi alkışladıysa da, zamanla baskıcı bir idare tarzını be-

Edebiyat-ı Cedide Şiiri


nimsemeleri ve yolsuzluklara bulaşmaları nedeniyle onları da hicvetmekten geri durmadı. 1912’de Meclis-i Mebusân’ın İttihat ve Terakkî hükûmetince kapatılması

üzerine “Doksanbeşe Doğru” şiirini yazdı. 1914’te Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na gir-mesine “Sancak-ı Şerif Huzurunda” adlı şiiriyle karşı çıktı. Mehmet Âkif, Fikret’in gerek bu şi-irine, gerekse 1905’te yazdığı “Tarih-i Kadim”e, Süleymaniye Kürsüsü adlı manzum eserinde sert eleştirilerde bulundu. Fikret, Âkif ’e “Tarih-i Kadîme Zeyl” şiiriyle karşılık vererek, dine, savaşa ve Osmanlı tarihine yönelik saldırılarını sürdür-dü. Aynı yıl, çocuklar için kaleme aldığı şiirlerini Şermin adıyla bastırdı. 18-19 Ağustos 1915 gecesi İstanbul’da öldü. Mezarı Âşiyan’ın bahçesindedir.

Sanatı ve ŞiirleriTevfik Fikret, ilk şiirlerini 1884 yılından itibaren Tercümân-ı Hakîkat gazetesin-de yayımlar. Şairin 1884-1891 yılları arasında yazdığı bu manzumeler, Muallim Naci etkisinde kaleme alınmıştır. Bundan sonra, şiirleri, 1891-1895 yılları ara-sında Mirsad ve Malûmat dergilerinde çıkar. Bu yıllarda Naci halkasından kopan şair, yeni bir şiir aramaktadır ve Recaizade Mahmut Ekrem ile Hâmit’in etki ala-nındadır. 1896’da Servet-i Fünun dergisinin başına geçmesiyle birlikte, olgunluk dönemine ulaşır. Edebiyat-ı Cedîde topluluğu 1901’de dağıldıktan sonra 1908’e kadar adeta inzivaya çekilir. Bu arada İkinci Abdülhamit ve istibdat aleyhinde şiirler yazar. Ancak İkinci Meşrutiyet’in ilanıyla umutlanır ve toplumsal konulara ağırlık vermeye başlar. 1912-1915 yılları arasında ise, İttihat ve Terakki’ye bağla-dığı umutların yıkılmasıyla siyasi eleştirilerinin dozunu arttırdığı dikkati çeker.

Şairin sanat hayatı kısaca bu evrelerden oluşmaktadır. Şimdi bu evreler üzerin-de daha ayrıntılı olarak duralım.

Muallim Naci Halkasındaki İlk ŞiirlerEdebiyat-ı Cedîde zümresinin önde gelen şairlerinden Tevfik Fikret, şiir yazma-ya Galatasaray Lisesi’nde öğrenciyken Farsça hocası, şair Muallim Feyzî’nin teş-vikleriyle başladı. Muallim Feyzî Efendi, Muallim Naci, Tercüman-ı Hakikat’in kısm-ı edebî sütununu idare etmeye başladığı yıllarda, bu gazetede eski tarzda şiirler yayımlıyordu. Naci’ye yakınlığı nedeniyle, öğrencisi Tevfik Fikret’in şiirle-rini de Tercümân-ı Hakîkat’e gönderdi. Bundan dolayı Fikret ilk şiirlerini, 1884’te Muallim Naci halkasının toplandığı Tercüman-ı Hakikat’te yayımlamış ve Nazmî takma adını kullanmıştır (Bilgegil, 1980, 249-281). Bu gazetede yayımlanan ilk gazelinin şu beyitleri, şairin bu dönemde Divan şiiri tarzında manzumeler yazdı-ğını göstermektedir:

Hayâl-i zülf-i pîç-â-pîç ile hâtır perîşândır Firâk-ı yâr ile bîçare gönlüm zâr ü giryândır Neden âgûşuma Belkıs-ı hüsnüm eylemez rağbet Ki sînem şehriyâr-ı aşkına taht-ı Süleyman’dır N’ola bâğ-ı cihânda hiç gül ü reyhâna bakmazsa Gönül kim şimdi meftun-ı hat u ruhsâr-ı cânândır ....

Resim 2.1

Tevfik Fikret

Tercümân-ı Hakîkat: 1878 yılında Ahmet Midhat Efendi tarafından çıkarılmaya başlanan gazete. Muallim Naci, 1884’ten itibaren bu gazetenin edebî kısmını yönetmiş ve çevresinde Divan şiiri tarzını sürdüren bir edebiyat halkası oluşturmuştur.

2. Ünite - Edebiyat-ı Cedide Şiiri 23

Fikret, bu gazelden sonra da Tercüman-ı Hakîkat’te şiirler yayımlamış, o yıl-larda daha çok Muallim Feyzî, Muallim Naci, Şeyh Vasfî, Recep Vahyî gibi Divan şiiri geleneğini sürdüren şairlerin şiirlerine nazireler yazmış veya onların gazelle-rini tahmis etmiştir.

Tevfik Fikret’in Muallim Naci halkasında yazdığı şiirlerin biçim ve içerik özellikle-rini kavramak için kaynak olarak Kaya Bilgegil’in Yakın Çağ Türk Kültür ve Ede-biyatı Üzerinde Araştırmalar II (Erzurum, Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1980) adlı kitaba bakabilirsiniz.

Muallim Naci Halkasından Kopuş: Yeni Şiire DoğruŞairliğinin ilk döneminde Muallim Naci halkasında yer alan genç şair, özellikle Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasında cereyan eden edebî tartışmalardan sonra, Naci etkisinden kurtularak Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit’in şiir anlayışına yakın durur. Ancak Fikret’in Naci etkisinden kurtulduğunu gösteren asıl şiirler, 1891’den itibaren Mirsad dergisinde yayımladıklarıdır. O, bu dergide “Bahar”, “Ulviyyattan”, “Ah, Bilsen Ne Âfet Olmuşsun”, “Hüsnün”, “Uzletgeh-i Mâderi Ziyâret” gibi eda bakımdan yeni şiirler yayımlamış; hatta tevhit konulu şiir yarışmasında bi-rinci olarak edebiyat dünyasında adını duyurmuştur. Ancak Mirsad’ın kapatılması üzerine Fikret’in bu dergideki yayım faaliyeti de sona erer.

Tevfik Fikret’in Mirsad’dan sonra şiirlerini yayımladığı bir başka önemli dergi, Malûmat’tır. Malûmat’ta yayımladığı şiir ve makalelerle sanatında yeni bir evreye adım atar. Fikret, bu dergide, “Tebrik-i Velâdet”, “Tahassür”, “Ey Yâr-ı Nagamkâr”, “Hayal”, “Güzelsin”, “Tulûa Karşı” vb. şiirler ile edebiyata ilişkin makaleler yayım-lamış ve bu döneme ait bazı şiirlerini Rübâb-ı Şikeste’nin “Eski Şeyler” bölümüne almıştır.

Sonuç olarak genç şair, 1891-1895 yılları arasında, Divan şiiri edasından sıy-rılmış, yeni bir söyleyiş, dil ve biçim aramaya başlamıştır. Şiirlerinde esas itibariy-le iyimser bir ruh hâli hâkimdir. Hatta “Sitayiş-i Hazret-i Şehriyârî” gibi, devrin padişahı İkinci Abdülhamit’i öven manzumeler kaleme almış, Batı edebiyatıyla; özellikle Fransız şiiriyle yakından ilgilenmeye başlamış; hatta Malûmat’ta kimi Fransız şairlerden çeviriler yayımlamıştır.

Olgunluk Dönemi: Edebiyat-ı Cedîde Yılları (1896-1901)Bilindiği üzere Tevfik Fikret, hocası Recaizade Mahmut Ekrem’in aracılığı ile 7 Şubat 1896 tarihli 256. sayısından itibaren Servet-i Fünun dergisinin yazı işlerini üzerine almıştır. Bundan sonra, yenilik yanlısı yazar ve şairler bu dergide bir araya gelmiş ve Edebiyat-ı Cedîde’yi oluşturmuşlardır. Fikret’in şiiri de, asıl bu dergi-de olgunluk evresine ulaşır. O, bu dönemde, Servet-i Fünun’dan başka, Mektep, Maarif ve Mütâlâa gibi dergilerde de şiirler yayımlamıştır

Fikret’in, 1896 yılından sonra, şiirinde olduğu gibi, mizacında ve düşünce dün-yasında da bir değişim göze çarpar. O döneme kadar, hayatı seven ve Tanrı’ya inanan şair, 1896’dan sonra giderek karamsarlığa gömülür, Tanrı’ya olan inancını da yitir-meye başlar, bunlara bağlı olarak mizacında gerçeklerden kaçma, hayale sığınma ve içe kapanma eğilimi dikkati çeker. Herhalde bunun başlıca sebepleri, şeker hastalığı, istibdat idaresi ve içinde bulunduğu Robert Kolej’deki yabancı çevredir. Kuşkusuz şairin mizacı ve düşünce dünyasındaki bu köklü değişim şiirine de yansımıştır.

Mehmet Kaplan, Fikret’in bu dönemdeki şiirlerini tematik bakımdan tasnif etmiştir. Buna göre şairin şiirleri şu başlıklar altında değerlendirilebilir:

Malûmât: 10 Şubat 1309/1894-20 Nisan 1311/1895 tarihleri arasında çıkan bir edebî dergi. Derginin kadrosunda Tevfik Fikret, Cenap Şehabettin, Ali Ekrem, Hüseyin Sîret, İsmail Safa, Süleyman Nazif, H. Nâzım gibi yenilik yanlısı şairler yer almıştır. Malûmât, Edebiyât-ı Cedîde’nin çekirdek kadrosunun Servet-i Fünûn öncesinde toplandığı bir dergidir.


Tevfik Fikret’in Edebiyat-ı Cedîde dönemindeki şiirlerinin tematik tasnifi ve ince-lenmesine kaynak olarak Mehmet Kaplan’ın Tevfik Fikret (İstanbul, Dergâh Yay., 1971) adlı kitabına bakabilirsiniz.

-Kendi ben’ini ve duyuş tarzını anlattığı şiirler: “Sahâif-i Hayatımdan”, “Süha ve Pervin”, “Peri-i Şi’rime” gibi şiirlerde Fikret’in kendi beninin ve duyuş tarzının yansımalarını bulmak mümkündür. Şair bu şiirlerde, gerçeklerden korkan, hayale sığınan, karamsar bir ruh hâli içindedir.

-Sanatla ilgili şiirler: Fikret’in “Resim Yaparken”, “Kendi Kendime”, “La Danse Serpantine”, “Heykel-i Giryan”, “Dinle Ruhum” gibi şiirleri sanatla ilgilidir. Bunlardan “Resim Yaparken”de titiz ve hassas bir ressamı, “Kendi Kendime”de şiir yazmak için saatlerce uğraşan bir şairi, “La Danse Serpantine”de sanatın yü-celiğini anlatır. “Heykel-i Giryân”da bir heykelin, “Dinle Ruhum”da ise bir müzik parçasının ruhunda uyandırdığı duyguları dile getirir.

-Kötümserlik temasını işleyen şiirler: Başta da belirttiğimiz gibi Tevfik Fikret’in 1896’dan sonra hayata bakışı karamsardır. Bu bakış tarzı, şairin “Ukde-i Hayât”, Nâdim-i Hayât” ve “Gayyâ-yı Vücûd” şiirlerinde oldukça belirgindir. Şairin bu yıllardaki kötümser ruh hâlini ve hayata bakışını en net ortaya koyan şiirlerden biri “Gayyâ-yı Vücûd” dur.

-Hayal şiirleri: Tevfik Fikret, “Sahaif-i Hayâtımdan” başlıklı şiirinde; “Bunu şi’rim de söylüyor belki/Ben hakikatten ihtirâz ederim” der. Tıpkı bu dizelerde ifade ettiği üzere, şiirlerinde de, gerçeklerden kaçıp hayale sığınma temi geniş yer tutar. “Süha ve Pervin”, “Nakş-ı Nazenîn”, “Âşiyân-ı Dil”, “Ne İsterim”, “Bir Ân-ı Huzur”, “Yeşil Yurd” ve “Ömr-i Muhayyel” bu temayı işleyen başlıca şiirleridir. Şair bu şiirlerinde genellikle hayalî bir saadet ülkesi tasvir etmekte ve o hayalî bel-dede yaşamayı özlemektedir. Kuşkusuz “Ömr-i Muhayyel” Fikret’in gerçeklerden kaçıp hayale sığınma temini işlediği en önemli şiirlerindendir.

Tavsiye: Tevfik Fikret’in hayal-hakikat çatışması temini işlediği şiirlerinden “Süha ve Pervin”in tahlili için kaynak olarak Edebiyat ve Edebî Eser Üzerine adlı kitaptaki “Süha ve Pervin: Edebiyat-ı Cedîde’nin Alegorik Âşıkları” başlıklı maka-leye bakabilirsiniz (Orhan Okay, İstanbul: Dergâh Yay., 2011).

Edebiyât-ı Cedîde kuşağının, hayal-hakikat çatışması ve gerçeklerden kaçıp hayale sığınma temini işlediği başka eserleri var mıdır, araştırınız.

-Aşk şiirleri: Tevfik Fikret’in “Eşâr-ı Muhabetten”, “Birlikte”, “Sen Olmasan”,

“Şekvâ-yı Firâk”, “Firâk ve Telâkî”, “Belki Hayır”, “Fırsat Yolunda”, “Tesadüf ”, “İkinci Tesadüf ”, “Son Tesadüf ” başlıklı şiirlerinde aşk teması işlenir. “Eşâr-ı muhabetten”de sevgili, sığınılacak bir âşiyandır. “Sen Olmasan”, “Şekvâ-yı Firâk”, “Firâk ve Telâkî” şiirlerinde Fikret, eşine bağlı bir erkek tasvir eder. “Fırsat Yolunda”, “Tesadüf ”, “İkinci Tesadüf ”, “Son Tesadüf ” başlıklı şiirlerde ise, eşine bağlı, namuslu bir erkeğin kısa süreliğine yaşadığı bir aşk macerasından bahseder.

-Tabiat şiirleri: Bilindiği üzere, resim altına şiir yazma modası Edebiyat-ı Cedîde topluluğuyla yaygınlaşmıştır. Kendisi de bir ressam olan Fikret, o dönem-de çeşitli resimlere uygun birçok şiir kaleme almıştır. “Hayran”, “Bir Yaz Levhası”, “Beyaz Yelken” bu tür resim altı şiirlerdendir. Bunlar bir yana şairin kimi tabiat şiirlerinde su, deniz, göl ve yağmur unsuru dikkati çeker. “Âşiyâne-i Lal”, “Bir Sabah İdi”,“Mâi Deniz” bunlardandır. Özellikle “Mâi Deniz”de temizliği ve saflığı simgeleyen

Gayyâ-yı Vücûd: Varlığın cehennem kuyusu demektir. Gayya, cehennemde bir kuyudur. Fikret, “Gayyâ-yı Vücûd” şiirinde dünyayı, içinde sülük, yılan ve solucanların bulunduğu su dolu bir cehennem kuyusuna benzetmektedir.

Ömr-i Muhayyel: Hayalî ömür demektir. Fikret’in ünlü hayal şiirlerindendir. Şair, bu şiirinde, göklerde, herkesten uzakta, kimsenin bilmediği bir yerde yalnızca sevgilisi, kendisi ve şiir perisiyle birlikte bir hayat geçirmeyi hayal eder.

1


deniz, şaire dertlerini unutturan bir manzara arz eder. Fikret’in tabiatı konu edi-nen şiirlerinde, daha çok hüzün verici mevsim ve manzaraları seçmesi de dikkat çekicidir. Şair bu tür şiirlerini Servet-i Fünun’da “Hazan Yaprakları” ve “Evrâk-ı Siyâh” başlıkları altında yayımlamıştır. Mehtaplı bir sonbahar gecesinin tasvir edildiği “Berf-i Zerrîn”, krizantem çiçeğinin anlatıldığı “Krizantem”, yağmur yağı-şının bir müzikalite eşliğinde tasvir edildiği “Yağmur”, sonbaharın yaslı bir kadına benzetildiği “Peri-i Hazân” bu şiirlerdendir.

Şairin bunların dışında akşam manzaralarını tasvir eden “Akşam”, “Ufk-ı Hilâl” gibi şiirleri ile “Âveng-i Şuhûr” başlığı altında Mart’tan Şubat’a kadar yılın aylarının doğal manzaralarını tasvir ettiği şiirler vardır. “Âveng-i Şuhûr”, François Coppeé’nin “Les Mois” (Aylar)sının etkisiyle yazılmıştır.

Halûk’a hitaben yazdığı şiirler: Tevfik Fikret’in oğlu Halûk, 1895’te doğar. Şair, oğlunun doğumuyla hayata daha bir umutla bakar ve onun için şiirler kaleme alır. “Halûk İçin”, “Halûk’un Sesi”, “Yarın”, “Halûk’un Bayramı”, “Yine Halûk” başlıklı şiirler, oğluna hitaben yazdıklarındandır. Şair, oğluna ilişkin kaleme aldığı şiirle-rini daha sonra Halûk’un Defteri (1911) adlı eserinde bir araya getirmiştir. Bu şiir-lerin hemen hepsinde çocuk; yani Halûk baba için bir neşe ve mutluluk kaynağı-dır; buna karşılık baba da kendini oğlunun mutluluğuna adamıştır. Çünkü Fikret, “Halûk’un Bayramı”ndaki “Meserret çocukların, yalnız/Çocukların payıdır!.” di-zelerinde ifade ettiği üzere, mutluluğun ve sevincin herşeyden önce çocukların hakkı olduğu düşüncesindedir. Çocuk, aynı zamanda şairi hayata bağlayan en önemli varlıktır. Fikret, bu düşüncesini “Yine Halûk” şiirinde şöyle dile getirir:

Bütün bu derdimin esbâbı sende toplanıyor,Sen, âh ey sarışın tıfl-ı nâ-tuvân, hep sen!

Kızkardeşi için yazdıkları: Fikret’in Sıdıka Hanım isminde bir kızkardeşi var-dır. Sıdıka Hanım, Edebiyat-ı Cedîde yazarlarından Müftüoğlu Ahmet Hikmet’in kardeşi Refik Bey’le evlenmiş; ancak mutlu olamamış ve vefat etmiştir. Fikret, kız-kardeşinin ölümünü, Refik Bey’in kötü davranışlarına bağlar. Bu duygular için-de “Hemşirem İçin” başlıklı şiirini kaleme alır. Fikret’in, kız kardeşine duyduğu sevgiyi dile getiren bir başka şiir de “Sevgili Hemşireme” başlığını taşımaktadır.

Portreler: Aynı zamanda bir ressam olan Tevfik Fikret, çeşitli şiirlerinde kimi şairlerin veya hayalî kişilerin portrelerini tasvir eder. Bu şiirlerin büyük bir bölü-mü, Rübâb-ı Şikeste’de “Âveng-i Tesâvîr” başlığı altında, çok azı da “Eski Şeyler” başlığı altında yer almaktadır. “Musset İçin”, “Nijad’a”, “Seza”, “Fuzulî”, “Cenap”, “Nedim”, Zekâ”, “Üstad Ekrem”, “Nefî”, “Hâmid” bu tür şiirlerindendir.

Merhamet şiirleri: Tevfik Fikret’in şiirlerinde, yoksul, kimsesiz, zavallı kişilere merhamet duygusu geniş bir yer tutar. Bu şiirler, esas itibariyle, şairin birtakım toplumsal sorunlara duyarlı olduğunun da işaretidir ve kimilerinde Fransız şai-ri François Coppeé’nin etkileri görülür. Örneğin Servet-i Fünun dergisinin başı-na geçtiği sırada dergide yayımlanan ve tartışmalara neden olan “Hasta Çocuk” manzumesi Coppeé etkisiyle yazılmış, hasta, zavallı bir çocuğa ve ıstırap çeken annesine acıma duygusunu işleyen bir şiirdir. Fikret’in bunun dışında günlük hayatta karşılaştığı zavallı, yetim ve yoksul insanlara merhamet duygusunu dile getiren “Vagonda”, “Ramazan Sadakası”, “Verin Zavallılara”, “Sarhoş”, “Çirkin”, “Balıkçılar”, “Nesrin” gibi şiirleri vardır.

Edebiyat-ı Cedîde şiirinde, toplumdaki yoksul ve zavallı kimselere duyulan merha-met duygusunu işleyen başka şiirler var mıdır, araştırınız.

François Coppeé: 1842’de doğmuş, 1908’de ölmüş Fransız parnas şairi. Fikret’in etkilendiği şairlerdendir. Tevfik Fikret, Coppeé’den şiir çevirileri yapmıştır. Şairin “Âveng-i Şuhûr”u yanında “İlelebed”, “Asker Geçerken”, “Baharda” ve “Hasta Çocuk” şiirlerinde Coppeé etkisi görülür.

Âveng-i Tesâvîr: Portreler dizisi. Tevfik Fikret’in, çeşitli şahsiyetleri tasvir ettiği şiir dizisinin başlığıdır.

Balıkçılar: Fikret’in, toplumdaki yoksul insanlara acıma duygusunu işlediği ünlü manzum hikâyelerinden biridir. Bu şiirde şair, yoksul bir balıkçı ailesinin geçim sıkıntısını, bir balıkçı çocuğunun ailesinin karnını doyurmak için fırtınalı bir havada denize çıkmak zorunda kalışını ve geri dönemeyişini anlatmaktadır.

2


Vatan konulu şiirler: 1897 yılında çıkan Türk-Yunan Savaşı, o dönemde pek çok şairin şiirine konu olmuş; hatta bazı edebiyat dergileri bu savaş nedeniyle özel sayılar çıkartmışlardır. Tevfik Fikret de bu savaş nedeniyle vatanı, askerliği ve kahramanlığı konu edinen “Hasan’ın Gazası”, “Kenan”, “Asker Geçerken”, “Kılıç” gibi şiirleri kaleme almış, ayrıca dönemin şairi İsmail Safa ile birlikte “Teşyiden Avdette” başlıklı bir manzume yazmıştır.

Dinî şiirler: Tevfik Fikret, 1897’ye kadar yazdığı “Tevhid”, “Sabah Ezanında”, “Ramazan”, “Sabah-ı Iyd” gibi şiirlerinde Allah’a inanan bir şair olarak karşımıza çıkar. Ancak 1897’de yayımlanan “İnanmak İhtiyacı” şiirinde bir dinî inanç bu-nalımı içinde olduğu görülür. Bu bunalım içinde şair, tüm dünyayı anlamsız ve boş görür. Dünya ile birlikte kendisi de büyük bir boşluk içinde ve karamsardır. İnanmak, insanı boşluktan kurtaracak tek tutamaktır. Şair bu boşluktan kurtul-mak için inanmak ihtiyacındadır.

Tevfik Fikret’in dine bakışı konusunda kaynak olarak Hikmet Tanyu’nun Tevfik Fikret ve Din adlı kitabına bakabilirsiniz (İstanbul, İrfan Yay., 1972).

Görüldüğü gibi Fikret, Edebiyat-ı Cedîde döneminde, artık tüm etkilerden sıyrılmış, yeni, kendine özgü bir şiir bulmuştur. Aruzu ustalıkla kullanmakla be-raber, kafiye düzeninde yenilikler yapmış, müstezatı genişletmiş, anjambman ve diyaloglarla şiiri düz yazıya yaklaştırmış ve yeni imgeler kullanmaya başlamıştır. Bu şiirlerde bireysel temalar ağırlıktadır; ama merhamet şiirlerinde toplumsal temalara açıldığı görülür. Şairin Rübâb-ı Şikeste adlı ilk şiir kitabı bu dönemde yayımlanmıştır (1899).

Resim 2.2

Rübâb-ı Şikeste adlı şiir kitabı


Edebiyat-ı Cedîde’nin Dağılışından İkinci Meşrûtiyet’in İlânına Kadar (1901-1908)Edebiyât-ı Cedîde, 1901’de birtakım anlaşmazlıklar ve siyasal baskılar nedeniyle dağılınca, Fikret, bir süre Robert Kolej’e ve 1903’ten sonra da Âşiyan’ına çekilir. Şairin inzivâ dönemi İkinci Meşrûtiyet’in ilanına kadar sürer. Ancak söz konu-su yıllarda “Sis”, “Sabah Olursa”, “Mâzi... Âti”, “Bir Lâhza-i Taahhür” gibi istibdat ve İkinci Abdülhamit karşıtı şiirleri elden ele dolaşmaya başlar. Fikret, bu dö-nemde sanat sanat içindir anlayışını bırakmış, şiirde toplumsal/siyasal bir ama-ca yönelmiştir. Şairde, bu dönemde İkinci Abdülhamit ve istibdat aleyhtarlığı o dereceye varır ki; “Bir Lahza-i Taahhür”deki; “Ey şanlı avcı, dâmını bî-hûde kur-madın! / Attın... Fakat yazık ki, yazıklar ki vurmadın” dizelerinde, kalbi, İkinci Abdülhamit’e suikast düzenleyen Ermeni komitacıları ‘şanlı avcı’ diyerek alkışla-yacak kadar padişah nefretiyle doludur.

Kuşkusuz Fikret’in bu dönemde istibdat aleyhinde yazdığı şiirlerden en ün-lüsü, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın ‘Abdülhamit döneminin romanı’ olarak değer-lendirdiği “Sis”tir. Fikret, manzumesinde, İkinci Abdülhamit’in istibdadının pençesinde kıvranan sisler arasındaki İstanbul için “sahn-ı mezâlim” (zulümler sahnesi), “köhne Bizans”, “fâcire-i dehr” (dünyanın günahkârı) vb. ağır sözler kul-lanmış, Osmanlı’nın “Dersaadet” (saadet kapısı) diye adlandırdığı bu şehri nefret ve lânetle tasvir etmiştir.

“Sis” adlı şiirin tahlili için kaynak olarak Şiir Tahlilleri 1 adlı kitaba bakabilirsiniz (Mehmet Kaplan, İstanbul, Dergâh Yay., 1978)

Onun bu dönemde yazdığı ve Türk edebiyatında derin yankılar uyandıran bir başka şiiri “Tarih-i Kadîm”dir. Şair, bu manzumesinde “Sis”teki olumsuz bakışını sürdürür; Osmanlı tarihini ve İslâm dinini kıyasıya eleştirir.

İkinci Meşrûtiyetten Sonraki Şiirler (1908-1915)İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra, Tevfik Fikret istibdat idaresinin sona erdi-ği düşüncesiyle bir süre umutlanır. Hüseyin Cahit ve Hüseyin Kâzım’la birlikte Tanin gazetesini çıkarmaya başlar. Bu umutla, İttihat ve Terakkî’yi ve Meşrûtiyet’i öven “Millet Şarkısı”nı yazar. Ardından “Sis”te lanetlediği İstanbul için “Rücû” şiirini yayımlayarak, bu kez Meşrutiyet İstanbul’unu; “Sen ey muhit-i teceddüd, o leyl-i menhusun / Seninle nisbeti yok; sen şereflisin, ulusun” dizeleriyle yüceltir ve inkılâp ordusunu över. Ayrıca, 1911’de Halûk’un Defteri’ni bastırır. Kitaptaki şiir-lerin çoğunda, oğlu Halûk’un şahsında tüm Türk gençliğine seslenir. Onlara iler-leme, çalışma, yurt sevgisi ve hürriyet düşüncelerini aşılamaya çalışır. İlerlemek için akıl ve bilim yolunu önerir. “Halûk’un Vedâı”, “Promete”, “Gökten Yere”, “Halûk’un Amentüsü”, “Ferdâ” gibi şiirlerde bu düşünceleri görmek mümkündür. Örneğin “Halûk’un Vedâı”nda İskoçya’ya uğurladığı oğluna, Batı’nın bilim ve sa-natına ilişkin ne varsa, ülkemize getirmesini önerir. “Promete” şiirinde ilerleme düşüncesini; “Onlar niçin semâda, niçin ben çukurdayım” dizesinde ifade eder. Çalışma düşüncesi, “Ferdâ”daki; “... vatan gayûr/İnsanların omuzları üstünde yük-selir” dizelerinde dile getirilir.

Tarih-i Kadîm: Tevfik Fikret’in 1905’te yazdığı, dinî inançları inkâr eden manzumesi. Mehmet Âkif, bu şiirinde dinî değerleri kötüleyen Fikret’i “Süleymaniye Kürsüsü” adlı eserinde şiddetle eleştirmiştir. Fikret ise daha sonra “Tarih-i Kadîme Zeyl” ile Âkif ’e cevap vermiştir.


Meşrûtiyet’in ilanından sonra bir ara ümitlenen şairin, daha sonra İttihat ve Terakkî yöneticilerinin de baskıcı ve tehditkâr bir idâre tarzı uygulamaya baş-lamasıyla tüm hayalleri yıkılır. İttihat ve Terakkî’ye karşı ilk şiddetli tepkisi, Trablusgarp Savaşı nedeniyle Meclis-i Mebûsân’ın kapatılmasından dolayı kaleme aldığı “Doksanbeşe Doğru” başlıklı şiiridir. Şairin İttihatçıları eleştirdiği diğer şi-irleri ise “Revzen-i Mahlû” ve “Hân-ı Yağma”dır.

Görülüyor ki, Tevfik Fikret, Meşrûtiyet’ten sonra, ferdî sanat anlayışından ayrılmış, toplumcu bir şiir anlayışını benimsemiştir. İttihat ve Terakkî’yi eleşti-ren şiirlerin yanı sıra, bu dönemde de “Tarih-i Kadime Zeyl” ve “Sancak-ı Şerîf Huzurunda” gibi şiirlerinde dine ve Osmanlı tarihine eleştirilerini ısrarla sürdür-müştür. “Tarih-i Kadîme Zeyl”i, Mehmet Âkif ’in eleştirilerine bir cevap olarak yazmış; ancak daha sonra pişman olarak bu şiiri Halûk’un Defteri’ne almamıştır.

Şair, hayatının sonlarında hece vezni ile çocuklar için şiirler kaleme alır. Çocuk eğitimini konu edinen bu şiirler, Şermin (1915) adlı bir kitapta toplanmıştır.

Resim 2.3

Tevfik Fikret ve oğlu Halûk

Halûk’un Defteri adlı şiir kitabı

Doksanbeşe Doğru: Fikret’in İttihat ve Terakkî hükûmetini, Meclis-i Mebûsân’ı kapattığı için eleştirdiği şiiri. Şair, şiirine “Doksanbeşe Doğru” adını vererek, hicrî 1295 yılına gönderme yapmıştır. Hicrî 1295, milâdî 1878 yılında Meclis-i Mebûsân, İkinci Abdülhamit tarafından kapatılmıştı.

Revzen-i Mahlû: İndirilmiş pencere demektir. Tevfik Fikret, bu şiirinde İkinci Abdülhamit’in Meclis’in kapatılmasına gizli gizli sevindiğini anlatır.

Hân-ı Yağma: Yağma sofrası demektir. Tevfik Fikret, bu şiirinde, yolsuzluklara bulaşan, keselerini doldurmaktan başka bir şey düşünmeyen İttihatçıları hicvetmiştir.


Tevfik Fikret’in Şiirlerindeki Başlıca ÖzelliklerTevfik Fikret, Türk şiirinin Batılılaşmasında önemli bir köşe taşıdır. Başlangıçta, Muallim Naci’nin etkisiyle Divan şiiri tarzını sürdürmüş, daha sonra Ekrem ve Hâmit’in etkisiyle yeni şiire yönelmiş, Edebiyat-ı Cedîde döneminde bireyci bir sanat anlayışını benimsemiştir. Ancak 1901’den sonra toplumsal/siyasal konulara ağırlık veren şiirleriyle öne çıkmıştır.

Biçim konusundaki titizliğiyle parnasyenlere, duyuş tarzı bakımından roman-tiklere yakın durur. Şiirde, Divan şiirinin temel birimi olan beyit hâkimiyetini kır-mış, anlamı ve cümleyi beytin dışına taşımıştır. Diyaloglara yer vererek ve müs-tezatı daha serbest bir hâle sokarak, şiiri düzyazıya yaklaştırmıştır. Kafiye düze-ninde klâsik biçimlerin dışına çıkmıştır. Şiirde konu ile aruz kalıpları arasında bir uygunluk aramış ve bunu uygulamaya çalışmıştır. Bütün bu yeniliklere karşın, dili ağırdır; Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalara şiirlerinde sıkça yer vermiştir.

Eserleri: Rübâb-ı Şikeste (1899), Halûk’un Defteri (1911), Rübabın Cevabı (1911), Şermin (1914), Tarih-i Kadîm (1905’te yazılmış; ancak daha sonra üzerin-de tarih kaydı bulunmayan baskılar yapılmıştır)

Cenap Şehabettin (1871-1934)

HayatıCenap Şehabettin, 2 Nisan 1871’de Manastır’da doğmuştur. Babası, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda şehit olan Binbaşı Osman Şehabettin, annesi ise İsmet Hanım’dır. Aile, babasının şehit düşmesi üzerine, İstanbul’a taşınmıştır. Cenap, ilköğrenimini Mekteb-i Feyziye’de yapar. Ardından bir süre Eyüp Askerî Rüştiyesi ve Gülhane Askerî Rüştiyesi’nde öğrenim gördükten sonra, iki yıl da Kuleli Tıbbiye İdâdisi’nde okumuş, tıp öğrenimini 1889’da Askerî Tıbbiye’de tamamla-mıştır. 1889’da tıp alanında ihtisas yapması için Paris’e gönderilir. Paris’te üç yıl kalıp, İstanbul’a döner ve Haydarpaşa Hastanesinde hekimlik yapmaya başlar. Bundan sonra 1914’te emekli olana kadar, Kamerun, Cidde, Mersin, Rodos gibi yerlerde Karantina doktorluğu, Meclis-i Sıhhiye Müfettişliği, Meclis-i Sıhhiye İkinci Başkanlığı gibi görevlerde bulunmuştur. Şair, 1914’te kendi isteğiyle emek-li olduktan sonra, önce Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Lisan Şubesi Fransızca Tercüme Müderrisliğine, ardından da Garp Edebiyatı Müderris Vekilliğine atanır. 1919 yılında da Dârülfünûn Osmanlı Edebiyatı Tarihi Müderrisliği görevine ge-tirilir. 1920’de Ali Kemal’in çıkardığı Peyam-ı Sabah gazetesinde Milli Mücadele aleyhinde yazılar yazar. Aleyhteki konuşmalarını Dârülfünûn’daki derslerinde de sürdürmesi üzerine, buradan uzaklaştırılır (1921). Ancak bir süre sonra Millî Mücade aleyhtarlığından vazgeçer. Cumhuriyet’ten sonra, 26 Eylül 1932’de Birinci Dil Kurultayı’na katılır. 13 Şubat 1934’te vefat eden Cenap, Bakırköy Mezarlığına defnedilmiştir.

Sanatı ve Şiirleri

İlk Şiirler: Muallim Naci HalkasıCenap Şehabettin şiire, tıpkı Tevfik Fikret gibi Muallim Naci halkasında baş-lar. Şair, bu edebî halkaya, Askerî Tıbbiye’de öğrenciyken Şeyh Vasfî aracılığı ile katılır. Yayımlanan ilk şiiri olan “Nazire-i Gazel-i Muallim”, 1885’te İmdâdü’l-Midâd’da çıkar. Aynı yıl, Naci’nin çıkardığı Saadet’te başka şiirleri de yayımlanır. Söz konusu şiirler, Divan şiiri tarzında, Muallim Naci ve Şeyh Vasfî’nin şiirlerine


nazire olarak kaleme alınmıştır. 1885-1887 yılları arasında Muallim Naci halka-sında, Divan şiiri tarzında şiirler yazan şair, 1887’de Tâmât adlı ilk şiir kitabını bastırmıştır.

Naci Halkasından KopuşŞair, 1887’den itibaren Hâmit ve Recaizade Mahmut Ekrem’in etkisi altına girer. Gülşen ve Sebat dergilerinde yayımladığı şiirlerde Abdülhak Hâmit’e özgü bir eda göze çarpmaktadır. Aslında Tâmât’ttaki şiirler de bu etkinin ürünüdür. Söz konu-su eserdeki; “Nevâ-yı dilkeşiyle arz-ı isti’dâd eder bir kuş/Sanırsın bin nevâ-yı cen-neti icâd eder bir kuş” dizeleriyle başlayan ve “Tâmât’tan Hâmit’e nazîre” ibaresiyle Hâmit’e ithaf edilen “Bir Dağdan İnerken” başlıklı şiir, Hâmit’in “Hyde Park’tan Geçerken” şiirinin etkilerini taşır.

Kısaca, ilk şiirlerini 1885’ten itibaren İmdâdü’l-Mîdâd, Saâdet, Muhît, Sebat, Gülşen gibi dergi ve gazetelerde yayımlayan genç Cenap Şehabettin, bu dönemde şiire, çoğu genç şair gibi Muallim Naci’nin teşvikleriyle başlamış, ancak 1887’den itibaren Hâmit ve Ekrem’in etki alanına girerek, şiirde yenilik yanlısı şairlerin sa-fına katılmıştır.

Paris ve Sonrası (1889-1896)1889 yılında cilt hastalıkları alanında uzmanlaşması için Paris’e gönderilen Cenap, 1893’e kadar burada kalır ve çağdaş Batı şiirini yakından tanıma imkânı bulur. Kendisi, Fransa’da kaldığı dönemde hangi şair ve yazarlarla münasebette bulunduğuna ilişkin şu bilgileri verir: “O zaman bir taraftan Fransa’da natüralist-lerin modası idi. Bir taraftan da Verlaine, Mallarmé modası idi. Mallermé’yi çok iyi anlayamıyordum. Verlaine’i çok sevmiştim. Fransız şairlerinin genç yaşlılarıyla münasebette bulundum. Ezcümle Charles Guérin ile çok beraber bulundum. Sonra Türkiye’ye avdet ettim” (Akay, 1998, 23)

Bu satırlar, şairin Fransa’da iken şiirde empresyonist ve sembolist şairleri; özel-likle Verlaine ve Mallarmé’yi okuduğunu göstermektedir. Bu okumalar ve temas-lar sonucunda, Cenap, Paris’ten yepyeni bir şiir anlayışıyla döner. Bu anlayışla ka-leme aldığı şiirlerini, 1894’ten sonra Malûmât, Hazine-i Fünûn, Maârif ve Mektep gibi dergilerde yayımlamaya başlar. Bunlarda şairin, şiirde resim ve müziğe ayrı bir önem verdiği, tabiatı farklı bir gözle tasvir ettiği, değişik sözcük ve imgeler kullandığı dikkati çeker. Kuşkusuz bu yeni bakış, edâ, vokabüler ve imge tarzı, bir süre sonra yadırganmış; hatta bazı şiirleri Fransızcadan çeviri sanılmıştır.

Mektep dergisi, Cenap Şehabettin’in şairliğinde önemli bir evredir. Şair, bu dergide kırktan fazla şiir yayımlar. “Şi’r-i Mahzûn”, “Teşne-i Teb”, “Murg-ı Şikeste”, “Berk-ı Hazân”, “Ağlasam”, “Leyâl-i Zâhire”, “Terâne-i Mehtâb” bu dergide yayım-lanmış şiirleridir. Hüseyin Cahit’in belirttiğine göre bu manzumeler; Garp çeşni-siyle zevki okşar. İfade düzgün, şekil şarklı, fakat ruh garplıdır (Akay, 1998, 26). Kuşkusuz Mektep’te yayımlanan bu yeni tarzdaki şiirler, yenilik yanlısı şair ve ya-zarlarca övgü ve heyecanla karşılanmıştır. Tevfik Fikret de Cenap’ı alkışlayanlar arasındadır. Örneğin onun 1896’da Mektep’te yayımlanan “Ağlasam” redifli şiirine Fikret de nazire yazmıştır.

Mektep’teki şiirleriyle, edebiyat dünyasında adından sıkça söz ettiren Cenap, daha sonra özellikle Fikret’in ve diğer Edebiyat-ı Cedîde şair ve yazarlarının ken-disine gösterdikleri teveccüh üzerine Servet-i Fünun dergisine geçmiştir.

Mektep Dergisi: 1891-1897 yılları arasında çıkan bir dergi. Cenap Şehabettin, 1896 yılında şiirlerini bu dergide yayımlamaya başlamış, onunla beraber Tevfik Fikret, Hüseyin Suat, Hüseyin Sîret, Halit Ziya Uşaklıgil ve Mehmet Rauf da bu derginin kadrosuna katılmışlardır. Bu bakımdan Mektep, Edebiyat-ı Cedîde şair ve yazarlarının Servet-i Fünûn’dan önce toplandığı bir dergidir.


Edebiyat-ı Cedîde EvresiCenap’ın Servet-i Fünun dergisinde yayımlanan ilk şiiri “İnkisâr-ı Bâziçe” başlı-ğını taşır. Bu şiir, dergide 4 Nisan 1312/1896 tarihinde basılmıştır. Şair, bu yıl-larda Servet-i Fünun yanında başka dergilerde de şiirlerini bastırır. 1896’nın Haziran’ında Mektep’te yayımlanan “Terâne-i Mehtâb” şiiriyle edebiyatımızda “Dekadanlar” adıyla bilinen bir tartışmaya yol açar.

Dekadanlar tartışması hakkında kaynak olarak Fazıl Gökçek’in Bir Tartışmanın Hikâyesi Dekadanlar (İstanbul, Dergâh Yay., 2007) adlı kitabına bakabilirsiniz.

Dekadanlar tartışması hakkında bilgi veriniz.

Cenap, şiirlerinde, çoğu Edebiyat-ı Cedîde şairi gibi bireysel temaları işler. Aşk ve tabiat, işlediği başlıca temalardır. Nitekim bir şiirinde; “Aşk olmasa inmezdi yere şi’r ü terâne” der. Ancak aşk onda iki şekilde ele alınır. Bazı şiirlerinde aşkı romantik, duygusal bir bakış açısıyla dile getirir. Örneğin “Son Arzu” şiiri böy-ledir. “Don Juan” gibi bazı şiirlerinde ise, aşk, cinsellikle iç içe olarak ifade edilir.

Cenap’ın şiirlerinde işlediği ikinci önemli tema tabiattır. Şair, Avrupa’dan değişik bir tabiat görüşüyle dönmüş ve bunu şiirlerine yansıtmıştır. O, çoğu şi-irinde tabiatı güzel bir tablo olarak ele alır. Bunun yanı sıra, kendi duyguları ile tabiat arasında bir münasebet arar. Onda tabiat, ölü bir manzara değil, ruhu ve duyguları olan bir canlı gibidir. Bu tür tabiat şiirlerinde akşam ve gece manza-raları dikkati çeker. “Aks-i Mâh”, “Meşcere-i Saâdet”, “Leyâl-i Zâhire”, “Terâne-i Mehtâb”, “Temâşâ-yı Leyâl” akşam ve gece tasvirleriyle öne çıkan mazumelerdir. Şair, bunlardan başka bazı tabiat şiirlerinde de mevsimleri ele alır. En çok ele al-dığı mevsimlerse, “Elhân-ı Hazân”, “Berg-i Hazân”, “Temâşâ-yı Hazân” şiirlerinde görüleceği üzere, sonbahar ve kıştır. Kuşkusuz tabiat şiirleri içinde kış mevsimini ele aldığı ve bu çerçevede hayal-hakikat çatışması temini işlediği “Elhân-ı Şitâ” en tanınmış olanıdır. Cenap’ın “Elhân-ı Şitâ”sı Edebiyat-ı Cedîde şiirinde sıkça işlenen hayal-hakikat çatışması, hakikatin hayale üstün gelmesi, hüzün gibi tem-ler eşliğinde tabiatı; karın yağışını tasvir eder. Manzumede bahar ve bahara ait çiçekler, kuşlar, kelebekler hayali, neşeyi sembolize eder. Karlar, yavaş yavaş bahar mevsimine ait ne varsa hepsinin üzerini örterler. Bu tabiat olayı, ölüm ve dolayı-sıyla hüznü de beraberinde getirir. Ve şiirin sonunda kar yağışı hızlanır. Karlar her yanı kaplayarak, bahara ait tüm unsurların üzerini kaplarlar. Böylece hakikat, hayale üstün gelmiş olur. Bu bakımdan “Elhân-ı Şitâ” Halit Ziya’nın Mâi ve Siyah romanını andırır.

“Elhân-ı Şitâ” adlı şiirin tahlili için kaynak olarak Şiir Tahlilleri 1 adlı kitaba baka-bilirsiniz (Mehmet Kaplan, İstanbul: Dergâh Yay., 1978).

Cenap Şehabettin’in şiirlerinde dikkati çeken bir başka unsur, resim ve musi-

kidir. O, şiirin kelimelerle resim yapma sanatı olduğu düşüncesindedir ve bu doğ-rultuda şiirle tablo yapmayı hedeflemiştir. Özellikle tabiat şiirlerinde bu çerçeveli tablo anlayışı dikkati çeker. Nitekim Mehmet Kaplan da bunu; “Cenab’ın şiirleri kronolojik olarak gözden geçirilirse, bütün denemelerinin gayesinin ‘resim yapmak’ olduğu görülür” (Kaplan, 2002, 394) cümlesiyle ifade eder.

Şairin şiir anlayışında önemli bir yer tutan ikinci unsur ise, ses ve musikidir. Nitekim “Elhân-ı Şitâ”, “Terâne-i Mehtâb”, “Elhân-ı Hazân” gibi şiir adları bile şairin

3


şiirde musikiye ne kadar önem verdiğini gösterir. Ayrıca kendisi de bir sözün şiir olabilmesi için “en şedîd ihtiyacı[n] âhenk” oduğunu söyler. Hatta ona göre “ede-biyat bir musikidir, sözün ve lisanın musikisi”.

Cenap Şehabettin’in şiir ve musikî konusundaki görüşleri hakkında bilgi veriniz.

Özetle, Edebiyat-ı Cedîde içinde Batı şiirini yakından tanıyan bir şairdir Cenap Şehabettin. 1889’da giitiği Paris’ten yeni bir şiir anlayışı ile dönmüş, alışılmamış kelime ve imgelerle tartışmalara neden olmuş, şiirle resim ve musiki arasında mü-nasebetler kurmuş, dekadanlar, sembolizm gibi edebiyat akımları üzerine yazılar kaleme almış, şiirde dilin imkânlarını zorlayarak, yeni bir şiir dili oluşturmaya ça-lışmıştır. Ancak bu estetik yönü ağır basan dil, yer yer yapay olmakla eleştirilmiş-tir. Cenap, şiirlerini hayattayken “Evrâk-ı Leyâl” adı altında bir kitapta toplamak istemişse de, bunu yapamamıştır. Bütün şiirleri daha sonra Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Birol Emil, Necat Birinci, Abdullah Uçman’dan oluşan bir ekip tarafın-dan Cenap Şehabettin’in Bütün Şiirleri adlı bir kitapta toplanmıştır.

1908’den SonraCenap Şehabettin, 1908’den sonra çoğu edebiyatçımız gibi, politika ile yakından ilgilenir. Âşiyân, Hürriyet, Tanin, İçtihat ve Hak gazetelerinde yazılar yayımlar. Kalem adlı dergide “Dahhâk-ı Mazlûm” takma adıyla mizahî yazılar kaleme alır. 1911’de Genç Kalemler dergisinde başlayan Millî Edebiyat ve Yeni Lisan hareketi dolayısıyla Ali Canip Yöntem’le uzun tartışmalara girer. Bu dönemde alaycı ve nüktedan yazıları ile tepkileri üzerine toplar. 1915’te makalelerinin bir bölümünü Evrâk-ı Eyyâm adlı bir kitapta toplar. 1917’de Cemal Paşa’nın daveti üzerine Şam’a gider. Bu yolculuğa ilişkin izlenimlerini Sabah gazetesinde “Suriye Mektupları” başlığı altında yayımlar. 1918’de Süleyman Nazif ’le beraber Hadisat gazetesini çı-karır. Gazetede, İttihatçıları şiddetle eleştirir. 1918-19’da Tasvir-i Efkâr gazetesi adına iki kez Avrupa’ya gider. Bu yolculuklara ait izlenimlerini Avrupa Mektupları (1919) adlı kitabında yayımlar. 1920’de Ali Kemal’in çıkardığı Peyâm-ı Sabah gazetesinde yazılar yazar. Bu yazıların kiminde Millî Mücadele yanlılarını eleş-tirir. Ancak Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanması üzerine, pişman olup, zaferi öven, Cumhuriyet’i alkışlayan yazılar kaleme almıştır. 1932 yılındaki Birinci Dil Kurultayı’na katılan Cenap, bundan sonra dilde sadeleşme düşüncesini benimse-miş, eserlerinde daha sade bir dil kullanmaya başlamıştır.

Eserleri: Şiir: Tâmât (1887); Saadettin Nüzhet Ergun, Cenab Şehabettin, Hayatı ve Seçme Şiirleri (1934); M. Kaplan, İ. Enginün, B. Emil, N. Birinci, A. Uçman, Cenab Şehabeddin’in Bütün Şiirleri (1984) Tiyatro: Yalan (1911), Körebe (1917); Küçük Beyler (Hüseyin Suat Yalçın’la beraber) Gezi: Hac Yolunda (1909); Avrupa Mektupları (1919); Âfâk-ı Irâk (Tefrika 1914-1916) Makale: Evrâk-ı Eyyâm /1915); Nesr-i Harb, Nesr-i Sulh ve Tiryaki Sözleri (1918); İstanbul’da Bir Ramazan (haz. Abdullah Uçman, 1994) Özdeyiş: Cenap Şahabettin ve Vecizeleri (haz. Mehmet Saka, Vasfi Şensözen, 1959); Tiryaki Sözleri (haz. Orhan F. Köprülü, 1978). Cenap’ın bunlardan başka inceleme kitapları da vardır.

4


Ali Ekrem (Bolayır) (1867-1937)

HayatıAli Ekrem, Tanzimat döneminin ünlü şairi Namık Kemal’in oğludur. 2 Ağustos 1867’de doğdu. İlköğrenimini Hubyar’daki Mahalle Mektebi’nde yaptı. 9 yaşınday-ken bir yıl Fatih Askerî Rüştiyesi’ne devam etti. Namık Kemal, 1877’de Midilli’ye gönderilince, Ali Ekrem de ailesiyle birlikte oraya gitti. Midilli’de özel hocalardan Fransızca dersleri aldı. Bir süre sonra İstanbul’a döndü. Sami Efendi adlı bir ho-cadan Arapça dersleri aldı. 16 yaşındayken babası Namık Kemal’le Rodos’a gitti. Burada da Abdullah Efendi’den Arapça, Naip Sıdkı Efendi’den din dersleri aldı. Bir süre Rodos’taki İdâdî Mektebi’nde dil dersleri verdi. Namık Kemal’in Sakız’a atanması üzerine, Ali Ekrem de Sakız’a gitti. Orada Sait Efendi’den Arap ve Fars edebiyatı ve hadis dersleri aldı. 1888’de İstanbul’a döndü. Babası Namık Kemal, 1888’de Sakız’da vefat ettiği gün, Mabeyn-i Humâyun Kâtipliğine atandı. 18 yıl burada çalıştı. Zeynep Cemile Hanım’la evlendi (1894). Bu evlilikten Mehmet Kemal Cezmi adında bir oğlu ve Ayşe Masume, Hatice Selma, Fatma Beraat adlı üç kızı oldu. Şair, 18 yıl Mabeyn-i Humâyûn Kâtipliğinde çalıştıktan sonra, 1906’da Kudüs Mutasarrıflığına, 1908’de Beyrut Valiliğine atandı. Ancak Beyrut Valiliğinden birkaç gün içinde istifa edince, Cezayir-i Bahr-i Sefîd Valiliğine gön-derildi (1908). 1910’da Dârülfünûn “Tarih-i Edebiyat” muallimliğine getirildi. Ağustos 1912’de yeniden Cezayir-i Bahr-i Sefîd Valiliğine atandı. Balkan Savaşı’nın çıkması üzerine İstanbul’a döndü. Eylül 1913’te edebiyat nazariyeleri dersini ver-mek üzere Dârülfünûn’da görevlendirildi. 1914’te İnâs Darülfünûn’unda edebiyat dersleri vermeye başladı. 1917’de oğlu Cezmi’nin intiharı üzerine rahatsızlanıp bir süre tedavi gördü. 1919’da Tetkikât-ı Lisâniyye Heyeti’ne başkan seçildi. Üç buçuk yıl Galatasaray Lisesi’nde öğretmenlik yaptı. 1923-1933 yılları arasında Dârülfünûn’da “Şerh-i Mütûn” (Metinler Şerhi) derslerini verdi. 1933’te Telif ve Tercüme Heyeti’ne seçildi. Maltepe Askerî Lisesi’nde 2 yıl edebiyat öğretmenliği yaptı. 27 Ağustos 1937’de vefat etti.

Ali Ekrem Bolayır’ın hayatı hakkında kaynak olarak İsmail Parlatır’ın Ali Ekrem Bolayır (İstanbul, Kültür Bakanlığı Yay. 1987) adlı çalışmasına bakabilirsiniz.


Servet-i Fünûn’dan Önce (1891-1896)Ali Ekrem Bolayır, Namık Kemal’in oğlu olması nedeniyle, daha çocuk yaşlar-da edebiyatla yakından ilgilenir. İlk şiir denemelerini dokuz yaşında kaleme alır. Şairin ilk yazısı “Dağ” başlıklı bir mensuredir ve Resimli Gazete’de 1891’de yayım-lanmıştır. “Kumru” adlı ilk şiiri ise, 9 Mayıs 1307/1891 tarihli Mirsad dergisin-de çıkmıştır. Bu şiirin ardından yine Mirsad’da “Bir Validenin Güneş Doğarken Söylenişi” ve “Dağlara” redifli şiirleri yayımlanır. “Var”, “Yâd-ı Cânân”, “Nigâh-ı Cânân”, “Güzelsin”, “Eyliyor”, “Senin”, “Yâdigâr-ı Muhabbet” gibi şiirleri de bu dö-nemin ürünleridir. Ali Ekrem, 1891’de Divan şiirini iyi bilen, ancak yeniliğe de açık olan İsmail Safa’nın etkisi altındadır. Bu şiirlerde Divan şiirine özgü bir söy-leyiş dikkati çeker.

Şair, Mirsad’dan sonra 1894’ten itibaren Malûmât dergisine geçer. Bu dergide-ki şiirleri, daha yeni bir tarzdadır. Ancak Malûmât 24 sayı sonra kapanınca 1896 yılında Servet-i Fünûn dergisinde yazmaya başlar.


Edebiyat-ı Cedide EvresiAli Ekrem, Servet-i Fünûn dergisinde Ayn Nadir (A. Nadir) takma adını kullan-mıştır. Bu dergide yayımladığı başlıca şiirler, “Nüvide Unvanlı Bir Hikâyeden”, “Serçe”, “Vedâ”, “Şükûfe-i Yâr”, “Gül On Para”, “Kanaryacığım” başlıklarını ta-şır. O, bunların dışında Servet-i Fünûn’da “Elvâh-ı Tabîattan”, “Yeni Beyler” ve “Küçük Şeyler” başlığı altında dizi şiirler yayımlamıştır. Şair bu şiirlerden “Elvâh-ı Tabiattan” ve “Küçük Şeyler” dizisini daha sonra Zılâl-i İlhâm adlı şiir kitabına al-mıştır. Yine Servet-i Fünûn’da çıkan “Asker Şarkısı” ve “Vasiyet” başlıklı şiirler ise 1897 yılında patlak veren Osmanlı-Yunan Savaşı üzerine yazılmış, millî duyguları dile getiren manzumelerdendir.

Edebiyat-ı Cedîde döneminde 1897 Türk-Yunan Savaşı nedeniyle yazılmış başka şi-irler nelerdir?

Ali Ekrem’in Edebiyat-ı Cedide evresi, 1896-1900 yılları arasını kapsar. Ancak şair, derginin 26 Teşrîn-i sânî 1316/1900 tarihli 508. sayısında basılan “Şiirimiz” başlıklı yazısı nedeniyle Tevfik Fikret’le anlaşmazlığa düşünce, Servet-i Fünûn’dan ayrılıp Musavver Malûmât’a geçer.

Bu bilgiler, Ali Ekrem’in şiire 1891’de başladığını, ardından 1896’da Servet-i Fünûn dergisine geçtiğini, ilk şiirlerinden itibaren yenilik yanlılarının yanında yer aldığını göstermektedir. Şair, bu dönemde, esas itibariyle dil, tema ve şekilce Edebiyat-ı Cedîde’nin tarzına uygun manzumeler kaleme almış, şiirlerinde genel-likle tabiat, aşk ve ölüm gibi bireysel temaları işlemiştir.

Şairin Servet-i Fünûn dergisinde yayımladığı ve 22 şiirden oluşan “Elvâh-ı Tabiattan” başlıklı dizisi, tabiatı ele alır. Ali Ekrem, bu şiirlerin büyük bir bölü-münde tıpkı Cenap gibi geceyi, ayı ve yıldızları tasvir eder. “Şeb-i Siyâh”, “Tulû-ı Zühre”, “Leyl-i Mükevkeb”, “Çehre-i Kamer” bu tür şiirlerdendir. Söz konusu şiir-lerin çoğunda gece manzaralarına hüzün duygusu eşlik eder.

Ali Ekrem, gece manzaraları yanında, bazı şiirlerinde de bahar mevsimini tas-vir eder. “Bahar” ve “Nağme-i Bahar” bu tür şiirlerdendir. Şair, bunların dışında, “Dağlara”, “Ayaso Dağı”, “Kûhsâr” gibi bazı şiirlerinde de dağları konu edinir.

Sonuç olarak Ali Ekrem’in tabiat temini işlediği şiirlerde, gece, ay, yıldızlar, dağ, deniz ve çiçek gibi unsurlar öne çıkar. Bu şiirlerde tabiat, gerçekçi bir biçimde tasvir edilmez. Şair, diğer Edebiyat-ı Cedide şairleri gibi, tabiatla kendi duyguları arasında bir münasebet kurar ve tabiat onun için genelde sığınılacak güzel bir âlemdir.

Ali Ekrem’in şiirlerinde işlediği bir başka tema da aşktır. Zılâl-i İlhâm adlı ki-tabına aldığı aşk şiirlerinin çoğu 1890-1897 arasında yayımlanmıştır. “Var”, “Yâd-ı Cânân”, “Nigâh-ı Cânân”, “Güzelsin”, “Eyliyor”, “Senin”, “Gülüyor” gibi şiirler bu temayı ele alırlar. Aşk şiirlerinde daha çok İsmail Safa’nın ve Divan şiirinin etkisi altındadır. O nedenle, sevgili genelde âşığa cevr ü cefâ eden, güzelliğiyle kimi kez aya, güneşe ya da yıldızlara benzetilen Divan şiirine özgü bir güzeldir.

Ali Ekrem’in şiirlerinde işlediği bir başka tema da ölümdür. “Kabristan”, “Kitâbe-i Seng-i Mezâr”, “Tabut”, bu tür şiirlerdendir. Şair bunların bir kısmın-da ölen bir kişinin ardından duyulan üzüntüyü dile getirir. Ancak özellikle “Kabristan” ve “Tabut”, ölümün insanda uyandırdığı duygu ve düşünceleri daha derinlemesine tasvir etmesiyle dikkati çeker. Bununla beraber Ali Ekrem’in ölüm temalı şiirlerinde, Hâmit’teki felsefî derinlik ve ıstırap yoktur.

5


Şairin, bu dönemdeki bazı şiirlerinde, diğer Edebiyat-ı Cedîde şairleri gibi top-lumdaki zavallı, kimsesiz, yoksul kimselere merhamet duygusunu dile getirdiği de göze çarpar. “Fırın Önünde”, “Kayıkçı”, “Hamal”, “Küfeci Çocuk”, bu tarz “merha-met şiirleri”ndendir.

Ali Ekrem, bunlar dışında, Servet-i Fünûn, Malûmât ve İrtikâ dergilerinde ya-yımladığı “Yeni Beyler” adlı bir dizi şiirinde Tanzimat sonrasında ortaya çıkan, Batı hayranı, mirasyedi alafranga tipleri eleştirir.

Şairin bu dönemde yayımladığı şiirlerinin çoğu, Zılâl-i İlhâm (1909) adlı kita-bında yer almaktadır.

İkinci Meşrûtiyet (1908) Sonrasıİkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra, toplumdaki özgürlük havası, bir süre ede-biyata da yansımış, vatan, millet, özgürlük ve istibdât yönetiminin zulümleri gibi konular eserlerde sıkça işlenir olmuştur. Ali Ekrem de dönemin bu havasına uya-rak, 1908’den sonra Edebiyat-ı Cedîde’nin bireysel edebiyat anlayışını terk etmiş, toplumsal ve siyasal sorunlara ve millî duygulara ağırlık veren eserler kaleme almıştır. Sırasıyla Kırmızı Fesler (1908), Kaside-i Askeriye (1908), Rûh-ı Kemâl (1908), Ordunun Defteri (1918), Ana Vatan (1921), şairin 1908 sonrasında bası-lan, toplumsal düşünceleri ve millî duyguları işleyen eserleridir.

Şair, bu dönemde, şiirlerini daha sade bir dille yazmış ve yer yer heceyi kul-lanmıştır. Bu bakımdan, Ali Ekrem 1908 sonrasında Edebiyat-ı Cedîde’nin şiir anlayışından da giderek uzaklaşmıştır.

Cumhuriyet SonrasıAli Ekrem Bolayır, eser vermeyi Cumhuriyet’ten sonra da sürdürmüş bir şairdir. Şiir Demeti (1924) ve Vicdan Alevleri (1925) bu dönemde basılmıştır. Bunlardan Şiir Demeti çocuklar için yazılmış öğretici şiirleri içerir. Ali Ekrem’in Vicdan Alevleri adlı kitabı ise, tıpkı Ordunun Defteri ve Ana Vatan’daki gibi, orduyu öven, millî duyguları işleyen şiirlerden oluşmaktadır.

Hüseyin Suat (Yalçın) (1867-1942)

HayatıHüseyin Suat, 1867’de İstanbul’da doğdu. Babası Ali Rıza Bey, annesi ise Fatma Neyyire Hanım’dır. Şair, öğrenimini sırasıyla Molla Gurânî Mahalle Mektebi, Balıkesir İptidâî Mektebi, Beyazıt Rüştiyesi, Drama Sancağı Rüştiyesi ve son ola-rak da Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’de yaptı. 1886’da Mekteb-i Tıbbiye’den mezun olduktan sonra, Midilli Belediye Doktoru olarak 3 yıl çalıştı. Ardından İstanbul Üçüncü Belediye Doktorluğuna atandı. 1893’te tıp alanında uzmanlaşmak üze-re Paris’e gitti. 1895’te İstanbul’a döndü, Kadıköy Onuncu Belediye Dairesi Doktorluğuna atandı. 1898’de Suriye Vilâyet-i Sıhhiye Müfettişliğinde görevlen-dirildi. On yıl Şam’da kaldıktan sonra 1908’de İstanbul’a döndü. Meclis-i Kebîr-i Sıhhî üyeliğine seçildi. Kurtuluş Savaşı yıllarında Ankara’ya gitti. Doktor olarak Anadolu’nun değişik yerlerinde görev yaptı. 1921’de Yunus Nadi ile birlikte Kalem dergisini çıkardı. Cumhuriyet’in ilanından sonra Deniz Yolları Vapurlarında dok-torluk yaptı. 21 Mart 1942’de vefat etti.

Kırmızı Fesler: Ali Ekrem’in 1908’de basılan şiir kitabı. Şairin bu kitabında istibdat dönemini, o dönemdeki hafiyeleri ve jurnalciliği eleştiren, müstezat tarzında yazılmış uzun bir manzume vardır.

Kaside-i Askeriye: Ali Ekrem’in, 1908’de basılan, babası Namık Kemal’in “Hürriyet Kasidesi”ne nazire olarak kaleme aldığı, Meşrutiyet’i ilân eden orduyu öven, vatan sevgisi, kahramanlık ve hürriyet temalarını işleyen 41 beyitlik uzun bir manzumesi.

Ordunun Defteri: Ali Ekrem’in 1918’de basılan, Birinci Dünya Savaşı yıllarında, orduya moral vermeyi, askerlerimize dinî ve millî bilgiler öğretmeyi amaçlayan şiir ve yazıların yer aldığı kitabı.

Ana Vatan: Ali Ekrem’in, 1921’de basılan, vatan sevgisi ve kahramanlık gibi millî duyguları dile getiren, hece vezniyle yazılmış manzumelerinin bulunduğu şiir kitabı. Askerlere dağıtılmak amacıyla kaleme alınan bu eserdeki şiirlerin çoğunda, Kurtuluş Savaşı’ndaki kahramanlıklar anlatılmaktadır.



İlk Şiirleri ve Servet-i FünûnHüseyin Suat, dönemin çoğu şairi gibi, başlangıçta Divan şiiri tarzında gazeller yazdı. Bu dönemde etkilendiği başlıca şairler, Nedim, Fuzulî ve hikemî şiirleriyle Nabî’dir. Kimi kaynaklarda ilk şiirinin 1885 yılında Tercümân-ı Hakîkat’te yayımlandığı be-lirtilmektedir. Dolayısıyla, o da dönemin pek çok genç şairi gibi, şiire Muallim Naci halkasında başlamıştır. Bu halkaya girişinde komşuları şair Şeyh Vasfî’nin rolü var-dır. Ancak Mekteb-i Tıbbiye’de Cenap ve onun kardeşi Ali Nusret tanıştıktan sonra Hâmit’in şiirlerinden haberdar olur. 1893’te gittiği Paris’te Batı şiirini tanır. Yurda döndükten sonra, 1890’lı yıllardan itibaren şiirlerini Mektep, Malûmât, Mütalâa gibi yenilikçi şairlerin yer aldığı dergilerde yayımlar. 1896 yılında Servet-i Fünûn dergi-sine geçerek Edebiyat-ı Cedîde topluluğuna katılır. Edebiyat-ı Cedîde’nin anlayışına uygun şiirlerini ilk kitabı olan Lâne-i Melâl (1910)’de toplamıştır.

Hüseyin Suat’ın Lâne-i Melâl adlı şiir kitabı hakkında bilgi veriniz.

Hüseyin Suat, Edebiyat-ı Cedide yıllarında genellikle aşk, tabiat ve ölüm gibi bireysel temaları işlemiştir. Aşk onun şiirlerinde, romantik olmaktan çok cinsel yönüyle öne çıkar. Lâne-i Melâl’in “Pont-Aven” başlıklı bölümündeki “Senden Sonra”, “Mest ü Müstağrak”, “Âh Ey Hâb-ı Lâtîf ” bu türden aşk şiirleridir.

Şair, tabiat şiirlerinde ise, genellikle Edebiyat-ı Cedîde’nin tarzını sürdürür. Şiirlerinde hayalî bir tabiat tasvir eder. Bunlarda amaç, salt tabiatı tasvir değil, tabiat aracılığı ile kendi duygu ve düşüncelerini dile getirmektir. O da şiirlerinin çoğunda Cenap Şehabettin gibi gece ve akşam manzaralarını tasvir eder. “Leyl-i Şitâ”, “Şeydâ-yı Melâl”, “Hilâl-i Nev” bu tür şiirlerindendir. Söz konusu şiirlerden “Leyl-i Şitâ”, Cenap’ın “Yakazât-ı Leyliyye”sinden izler taşır. Bu şiirde kış gecesinin şairde uyandırdığı duygular dile getirilmiştir.

Hüseyin Suat, bazı tabiat şiirlerinde ise bahar mevsimini ele alır. Örneğin, “Şûhî-i Nevbahâr”, “Şükûfe-i Nevbahâr” adlı şiirlerinde ilkbahar mevsimi tasvir edilmektedir. Şair, bazı şiirlerinde de, diğer Edebiyat-ı Cedide şairleri gibi sevgi-liyle birlikte tabiata kaçma, tabiatta tüm keder ve ıstırapları unutma temini işler. Örneğin “Kelebekler, Margeritler” şiirinde bu tabiata kaçma, tabiatta sevgiliyle beraber herşeyden uzakta sonsuza dek yaşama arzusu dile getirilir.

Şairin bu dönemde yazdığı şiirlerde işlediği bir başka önemli tema ölümdür. Bu şiirlerin çoğunu, Hüseyin Suat ilk eşi Saide Hanım’ın genç yaşta ölmesi üzerine yaz-mıştır. Bu bakımdan, söz konusu şiirlerde ölen bir yakının ardından duyulan ferdî ıstıraplar dile getirilmiştir. “Rûh-i Pâkine”, “Tedfîn”, “Şiir Yazarken”, “Makberi Dildâr” ve “Hayât-ı Mecrûh” ölüm temalı şiirlerindendir. Söz konusu şiirlerin tümünde derin bir ıstırap ve melâl vardır. Bu nedenle Hüseyin Suat, bir melâl şairi olarak tanınır. Şairin ilk kitabına Lâne-i Melâl adını vermesi de bu bakımdan anlamlıdır. Nitekim şiirlerinde sık sık, “ağlamak, muğber, hüzün, girye, gam, mecrûh, hicran, yeis, melûl, zâr, enîn” gibi hep melâle ilişkin sözcükleri kullanması da, bu melankolik atmosfere işaret eder. Kuşkusuz bu duygu, Edebiyat-ı Cedîde şiirinin ortak özelliklerindendir.

Bütün bu bilgiler Hüseyin Suat’ın, Edebiyat-ı Cedide döneminde, diğer Edebiyat-ı Cedîde şairleri gibi, aşk, tabiat ve ölüm gibi bireysel temaları işlediğini, şiirlerinde hüzün ve melâl duygusunun ağır bastığını, şekil ve dil itibariyle kuşağı-nın anlayışını sürdürdüğünü, Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalarla dolu ağır, süslü bir dil kullandığını göstermektedir.

6


İkinci Meşrûtiyet (1908)’ten SonraHüseyin Suat da, döneminin pek çok şairi gibi, İkinci Meşrûtiyet’in ilanını izleyen yıllarda meydana gelen Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savaşları ve Kurtuluş Savaşı gibi tarihsel ve toplumsal olayların etkisiyle bireyci sanat anlayışını bıra-kıp, dönemin toplumsal ve tarihsel olaylarını konu edinen eserler vermeye başlar. Ondaki asıl değişme, 1908’den sonra ağırlıklı olarak mizaha yönelmesidir. Şair, 1908’den sonra yazı ve şiirlerini genellikle “Gâve-i Zâlim” takma adıyla Mehâsin, Ümmet, Şair Mecmuası, Âşiyân, Kalem, Servet-i Fünûn, Yeni Kalem Dergisi ve Cumhuriyet gazetesinde yayımlamış ve şiirlerinin bir kısmını 1923’te basılan Gâve Destanı’nda toplamıştır. 1908 sonrasında kaleme aldıklarında, Edebiyat-ı Cedide dönemindeki ağır ve süslü dile karşılık, daha sade bir dil kullandığı ve az da olsa hece vezniyle şiirler yazdığı görülür.

Şairin şiir dışında, bazıları çeşitli kitap ve antolojilerde, bazıları da dergi say-falarında kalmış, Şehbâl yahut İstibdâdın Sonu, Hülle, Devâ-yı Aşk, Yamalar, Harman Sonu gibi pek çok tiyatro eseri vardır.

Süleyman Nazif (1869-1927)Süleyman Nazif, 17 Kânûn-ı sâni 1284/1869 tarihinde Diyarbakır’da doğdu. Babası Diyarbakırlı Mehmet Sait Paşa’dır.

Sanatı ve ŞiirleriSüleyman Nazif ’in şiirleri, “Edebiyât-ı Cedîde Öncesi (1892-1897)”, “Edebiyat-ı Cedîde Evresi (1898-1908)” ve “İkinci Meşrûtiyet Sonrası” olmak üzere üç dö-nemde incelenebilir.

Edebiyat-ı Cedide Öncesi (1892-1897)Şairliğinin ilk döneminde Süleyman Nazif, daha çok Namık Kemal tarzında, va-tan temini işleyen şiirler yazar. İlk şiirlerini 1906’da Mısır’da basılan Gizli Figanlar adlı kitabında toplamıştır. Şiirlerin çoğunda vatan sevgisi ve özgürlük düşüncesi dile getirilmiştir. Kitapta ayrıca aşk ve tabiatla ilgili şiirler de vardır. “Ey Ebnâ-yı Vatan” bu dönemde kaleme aldığı en tanınmış şiirlerindendir.

Servet-i Fünûn’dan İkinci Meşrûtiyet’e Kadar (1897-1908)Süleyman Nazif, 1897’den itibaren Servet-i Fünûn dergisinde yazmaya başlar. Bu dergide “İbrahim Cehdî” takma adını kullanır. Söz konusu yıllarda Edebiyat-ı Cedîde’nin bireyci sanat anlayışını benimser, aşk ve tabiat temini işleyen ve bi-reysel ıstırapları dile getiren şiirler kaleme alır. “Peyâm-ı Dûr-â-dûr”, “Menekşe”, “Bahâr-ı Münkesir” tabiat şiirlerindendir. Nazif ’in bu yıllarda kaleme aldığı çoğu şiirinde ele aldığı ikinci tema, aşktır. Şair bu şiirlerinin büyük bir bölümü-nü İbrahim Cehdî imzasıyla, Servet-i Fünûn ve İrtikâ dergilerinde yayımlamıştır. “Nazra-i Temâyül”, “İncimâd-ı Şebâb”, “Sûziş-i Telâkî”, “Nisyân-ı Muğfel” bu tür aşk şiirlerindendir Şair, aşk temini işlediği şiirlerinde genellikle ayrılık ıstırabını dile getirir, sevgiliyle geçirdiği günleri anar, hayalî bir sevgiliye duyduğu özlemi ifade eder. Bu şiirlerin çoğuna, hüzün, gözyaşı ve melâl egemendir. Süleyman Nazif, bazı şiirlerinde de Edebiyât-ı Cedîde’nin anlayışına uygun olarak bireysel ıstıraplarını dile getirir. “Zıll-ı Metrûk”, “Nağme-i Hayât” bu tür şiirlerindendir. Şair, bu dönemde dil, uslûp, duyuş ve söyleyiş olarak Edebiyat-ı Cedîde ’nin şiir anlayışına uygun eserler vermiştir.


Süleyman Nazif, 1908’den sonra, dönemin pek çok şairi gibi, bireysel ıstırapla-rı işlemekten çok, millî duyguları ele alan eserler vermeye başlamıştır. Firâk-ı Irak bu tür eserlerindendir. Şair, manzum-mensur karışık bu eserinde, Irak’ın kaybına duyduğu istırabı anlatır.

EserleriŞairin Gizli Figânlar (1906), Firâk-ı Irâk (1918), Malta Geceleri (1924) gibi man-zum eserleri yanında, Bahriyelilere Mektup (1897), Namık Kemal (1897), El-Cezire Mektupları (1906), Malûmu İlâm (1897), Batarya ile Ateş (1916), Hazreti İsa’ya Açık Mektup (1924) gibi düzyazı eserleri vardır.

Hüseyin Sîret (Özsever) (1872-1959)Asıl adı Hamdullah olan Hüseyin Sîret, Mart 1872’de İstanbul’da doğdu. Babası Süleyman Mazhar Bey, annesi ise Fatma İclâl Hanım’dır. Mülkiye Mektebi ve Frerler Mektebi’nde okumuştur. 1900’de bir siyasî olaya karıştığı için Adıyaman’a sürülür. Oradan da Paris’e kaçıp Jöntürklere katılır. Uzun yıllar gurbette yaşar. 1920’de kesin olarak yurda döner. 27 Şubat 1959’da vefat etmiştir.

Hüseyin Sîret’in hayatı hakkında kaynak olarak Hüseyin Sîret (Turan Karataş, İs-tanbul, Timaş Yay., 2011) adlı kitaba bakabilirsiniz.

Sanatı ve ŞiirleriHüseyin Sîret, şiire Mülkiye’de öğrenci olduğu yıllarda ilgi duymuştur. O yıllarda Namık Kemal hayranıdır. Okulda dönemin genç şairleriyle tanışmış, öğretmenle-rinden Mizancı Murat Bey’in çıkardığı Mizan’ı yakından takip etmiştir. Vezinli ve kafiyeli söz söylemeyi, Rıza Tevfik’ten öğrenmiştir. Şairin o dönemde hayran olduğu bir başka şahsiyet Mülkiye’de hoca olan Recaizade Mahmut Ekrem’dir. Şiir deneme-lerine 17 yaşında başlar. İlk şiirlerini 1894’ten sonra Mektep dergisinde yayımlar. Aynı yıl, yenilik yanlılarının toplandığı Malûmat dergisine de şiirler gönderir. Bu dergide yayımlanan şiirlerinden bazıları, “Sevgilime”, “Gazel”, “Güzelsin” başlıkları-nı taşır. Söz konusu yıllarda çıkan ilk şiirlerinde Hüseyin Sîret, biçim ve dil bakımın-dan Divan şiirine uyar; ancak yer yer yeni imgeler kullandığı da görülür.

Hüseyin Sîret’in 1894’ten itibaren ilk şiirlerinin çıktığı bir başka dergi de Maârif’tir. Şair bu dönemdeki şiirlerinde eski ile yeni arasında durmaktadır. Ancak şiirlerini Mektep, Malûmât, Maârif gibi yenilik yanlısı şairlerin toplandığı dergilerde yayımlaması onun, başlangıçtan itibaren yeniliğe açık olduğunu gösterir.

Edebiyat-ı Cedide EvresiHüseyin Sîret, 1896 yılında Servet-i Fünûn’a geçer. “Dürdâne-i Garâm”, bu der-ginin 25 Eylül 1896 tarihli 289. sayısında yayımlanmış ilk şiiridir. Sone tarzında yazılan bu manzumeyi başkaları izler. Başlangıçta şiirlerinin altında “Sîret” imzası varken, daha sonra “Hüseyin Sîret” imzasını kullanır. Şair, 1900’de Adıyaman’a sürgüne gönderildikten sonra yayımlanan şiirlerinde ise, “Ömer Senih” takma adını kullanmıştır. Bu yıllarda Sîret, Servet-i Fünûn dışında İrtikâ dergisinde de şiirler yayımlar. 1896-1898 yılları arasında Edebiyat-ı Cedide topluluğunda yer alan şair, bu dönemde dil, şekil, tema ve sanat anlayışı bakımından Edebiyât-ı Cedîde’nin ortak özelliklerini sürdürür. Şiirlerinin çoğunda aşk, kadın, tabiat ve özlem gibi bireysel temaları işler.


Aşk şiirlerinde genellikle Hüseyin Cahit’in dediği üzere, “yüksek ve düşsel aşkları” dile getirmiştir. Sîret’in şiirlerinde aşk yanında tabiat da önemli bir yer tutar. Nitekim Şehabettin Süleyman Tarih-i Edebiyât-ı Osmâniye’sinde; “Hüseyin Sîret Bey, iyi bir lisâna mâlik, ince hislerle, ince hayallerin, tabiatın bir şairidir. Onu daima tabiat işgal etmiştir. En hissî serlevhalarla başladığı şiirleri bile, tabia-tın mehâsinini kaydetmeksizin yazamaz.” der. Çoğu Edebiyat-ı Cedide şairlerinde olduğu gibi onun şiirlerinde de tabiat, canlı bir varlık gibidir. Mevsimler ve akşam manzaraları, hüzün, melâl ya da sevinç duygularıyla iç içe tasvir edilir.

Hüseyin Sîret, Türk edebiyatında daha çok bir ‘özlem ve gurbet’ şairi olarak tanınır. Çünkü ömrünün 15 yılını vatandan ve yakınlarından ayrı, gurbette ge-çirmiştir. Şair, aşk, kadın, tabiat ve gurbet temalarının yanı sıra, az da olsa bazı şiirlerinde vatan sevgisi, toplumdaki zavallı insanlara acıma duygusu, ölüm ve intihar gibi temaları da işlemiştir. Örneğin, “Kârbân-ı Adem” ve “Suriyelilere”de zayıf bir vatan sevgisi, “Ayşecik”te ise zavallı ve yoksul bir insana acıma duygusu ele alınır. “Bir Müntehireye” başlıklı şiirinde ise, intihar eden bir genç kızı konu edinmektedir.

Esas itibariyle Hüseyin Sîret, bir hüzün ve melâl şairidir. Şiirlerinin hemen hepsinde, gözyaşı, ayrılık, özlem ve hüzün vardır. İlk eşi Berrin Hanım’ın ölümü üzerine yazdığı “Ölümünden Sonra” adlı şiiri zamanında çok beğenilmiştir.

Hüseyin Sîret’in “Ölümünden Sonra” adlı şiirinin tamamının tahlili için kaynak olarak Mehmet Kaplan’ın Şiir Tahlilleri 1 (İstanbul: Dergâh Yay., 1978) adlı kitabı-na bakabilirsiniz.

Avrupa Yılları (1901-1908)Şair, sürgün olduğu Adıyaman’dan, 1901’in son günlerinde Paris’e kaçmıştır. Bu yıldan sonra yazılarının bir kısmını 1902’de “Anadolu Mektupları” başlığı altında Jöntürklerin yayın organı olan ve Cenevre’de basılan Osmanlı Gazetesi’nde yayım-lar. 1903’ten itibaren ise bazı yazıları, Şûrâ-yı Ümmet’te çıkar. Bu arada Sîret’in ilk kitabı Leyâl-i Girîzân da 1904’te Paris’te basılır. 39 şiirin yer aldığı bu şiir kitabını Yahya Kemal pek başarılı bulmaz. 1908’de Meşrutiyet’in ilanı üzerine şair, yurda döner ve şiirlerini Âşiyân, Servet-i Fünûn, Resimli Kitap ve Rübab gibi dergilerde yayımlar.

Cumhuriyet’ten SonraŞiire 1890’lı yıllarda başlayan, kısa süre sonra Edebiyat-ı Cedîde’ye katılan ve ar-dından Avrupa’ya kaçan Sîret, Cumhuriyet’ten sonra da şiir yazmayı sürdürür. Bu dönemde şiirlerini Servet-i Fünûn ve İçtihad dergilerinde yayımlar. Bu dönemde basılan en önemli şiir kitapları Bağbozumu (1928), Kıvılcımlı Kül (1937)’dür.

Üstâdın Şiiri (1937), Kargalar (1939), İki Kaside (1942), Bir Mektubun Cevabı ve Hüseyin Avni Ulaş’a (1948) şairin diğer eserleridir.

Sonuç olarak Hüseyin Sîret, 1890’lı yıllarda şiire başlamış, kısa süre sonra Edebiyat-ı Cedîde arasına katılmıştır. Şiirlerinde genelde Edebiyat-ı Cedîde’nin anlayışına uygun olarak, hüzün ve melâl duygusunun ağır bastığı bireysel te-maları işlemiştir. Aşk, tabiat, aile ve gurbet en çok ele aldığı temalardır. Çoğu Edebiyat-ı Cedide şairi gibi, ağır ve süslü bir dil kullanmıştır. Sîret, şiirlerini ge-nellikle aruzla yazmış, az sayıda hece ile şiirler de kaleme almıştır. İlk şiirleri gazel biçiminde olmakla beraber, daha sonra çoğu Edebiyat-ı Cedide şairi gibi sone biçimini kullanmıştır.

Bağbozumu: Hüseyin Sîret’in şiir kitabı.16 şiirin yer aldığı bu eser, “Bağbozumu”, “Yıkık Yuva” ve “Ankâ-yı Bayabân” başlıklarıyla üç bölüme ayrılmıştır. Şair bu şiirlerin hemen hepsini gurbette kaleme aldığından, vatana ve ailesine duyduğu özlemi dile getirmiştir.

Kıvılcımlı Kül: Hüseyin Sîret’in 1937’de basılan şiir kitabı. Eser, “Boğaziçi Notları”, “Kır Çiçekleri”, “Divan Yolunda” başlıkları altında üç bölüme ayrılmıştır. Kitabın “Boğaziçi Notları” başlıklı bölümünde İstanbul’un güzelliklerini anlatan şair, “Kır Çiçekleri” başlıklı bölümde yer alan şiirlerini hece ile yazmıştır. “Divan Yolunda” başlıklı bölümdeki manzumeler ise, Divan şiiri tarzındadır.


Fâik Âli (Ozansoy) (1876-1950)1876 yılında Diyarbakır’da doğmuştur. Asıl adı Mehmet Fâik’tir. Babası şair ve bilgin Mehmet Sait Paşa’dır. Aynı zamanda şair Süleyman Nazif ’in kardeşidir. 1 Ekim 1950’de Ankara’da vefat etmiştir.


Servet-i Fünûn’dan İkinci Meşrûtiyet’e Kadar (1896-1908)Fâik Âli’nin “Muhabbet” başlığını taşıyan ilk şiiri, 28 Kânûn-ı evvel 1311/1896 tarihli ve 5 numaralı Maârif dergisinde yayımlanmıştır. Aşk ve tabiatın iç içe iş-lendiği bu şiir, Fâik Âli’nin daha başlangıçta dil ve uslûpça Edebiyat-ı Cedîde’nin şiir anlayışına uyduğunu göstermektedir. Bu ilk şiirden sonra Servet-i Fünûn der-gisine geçer. Bu dergideki ilk şiir ise, 24 Temmuz 1313/1897 tarihinde yayımla-nan “Şiirler”dir. Fâik Âli, Servet-i Fünûn’daki bazı şiirlerinde “Zahir” takma adını kullanmıştır. İrtikâ da bu dönemde şairin şiirlerini yayımladığı bir başka dergidir.

1896-1908 yılları arasında yazdığı şiirleri, Fânî Teselliler (1908) ve Temâsil (1913) adlı eserlerinde toplayan şairin ilk kitabı Fâni Teselliler, “Hasbihâl” başlıklı bir ön sözden sonra “Neşâid-i Garâm”, “Tabiat”, “Kâinâta Karşı”, “Hafâyâ-yı Leyâl”, “Dicle”, “Elhân-ı Perişân” ve “Elhân-ı Fenâ” başlıklarıyla 7 bölüme ayrılmıştır. Eserde toplam 58 şiir bulunmaktadır. Bu kitabın “Hasbihâl” başlıklı mukaddime-si, şiire ilişkin içerdiği görüşler ve uslûp bakımından Abdülhak Hâmit’in “Makber Mukaddimesi”ne benzetilmiştir.

Şairin bu dönemdeki şiirlerinin yer aldığı ikinci kitabı Temâsil, “Hasbihal” başlıklı manzum bir ön sözden sonra, “Mehâsin” ve “Aşk ve Tabiat” başlıklarıyla iki bölüme ayrılmıştır. Eserde toplam 45 şiir vardır. Bu şiirlerden 17’si Servet-i Fünûn’da yayımlanmıştır.

Fâik Âli’nin şairliğinin bu döneminde işlediği başlıca temalar, tabiat, aşk ve kadın, çocukluğunu yaşadığı yerlere özlem ve ölümdür.

Fâni Teselliler’de bulunan “Tulûdan Evvel”, “Gurûbdan Sonra”, “Mehtâb”, “Kış Manzaraları”, “Kehkeşâna Karşı”, “Denizlere Karşı” ve Temâsil’de bulunan “Bir Menekşenin Matemi”, “Fırtına ve Dalgalar”, “Çamlar”, “Tulû”, “Gurûb” gibi şiirler-de tabiat teması işlenir. Çoğu Edebiyat-ı Cedide şairi gibi onun tabiat şiirlerinde de gece, ay, yıldızlar ve deniz geniş yer tutar.

Fâik Âli, bazı tabiat temalı şiirlerinde Hâmit kadar olamasa da, tabiattan ha-reketle metafizik dünyaya açılmaya çalışır. Şairin “Ra’d u Berk”, “Rûh-ı Bîdâr”, “Kehkeşâna Karşı” adlı şiirlerinde bu çaba göze çarpar. Özellikle “Kehkeşâna Karşı” şiirinde bu evrenin dışında başka evrenlerin olup olmadığını tıpkı Hâmit gibi şöyle sorar:

O tevlîd ettiğin binlerce milyonlarca âlemler Bu hâkin aynı, ya bir feyz-i müstesnâya mazhar mı? O âlemlerde ayâ büsbütün bir başka yer var mı?

Bazı şiirlerinde de şehir hayatına karşı kır hayatına dönme düşüncesini dile geti-rir. “Çöllerde” ve “Haymenişîn” başlıklı şiirlerde bu düşünceyi görmek mümkündür. Fâik Âli, bu şiirlerin ilkinde, çölde yaşayan insanları, ikincisinde ise göçebe hayatını anlatır. Kuşkusuz bu manzumelerde “Sahra” şairi Abdülhak Hâmit’in etkisi vardır.

Bütün Edebiyat-ı Cedide şairleri gibi, Fâik Âli’nin şiirlerinde de geniş yer tutan bir başka tema, aşk ve kadındır. Fânî Teselliler’in “Neşâid-i Garâm” bölümünde-ki şiirlerin hepsinde aşk konu edilir. “O Meçhûleye”, “Onun Âvâz-ı Tesliyetsâzı”,


“Onun Gözleri” “Onun Siması”, “Onun Hayali” başlıklı şiirler aşk şiirleridir. Bu şiirlerde genel olarak sevgiliye duyulan özlem, sevgilinin sesi, gözleri, siması ve hayali tasvir edilir. Çoğu Edebiyat-ı Cedide şairi gibi, Fâik Âli’nin şiirlerinde de aşk ve tabiat iç içe verilir, sevgililer genellikle tabiatta baş başa kalırlar. Şair de kuşaktaşları gibi, gerçekten kaçıp hayale, aşka veya tabiata sığınma arzusunda-dır. Nitekim “O Meçhûleye” şiirindeki; “Hoşdur kalayım böyle hayâlât ile hem-ser/Me’vâ değil âgûş-ı hakîkat her ümide” dizelerinde, Edebiyat-ı Cedide şairlerinde görülen gerçeklerden kaçıp hayale sığınma düşüncesi dile getirilir.

Fâik Âli’nin Edebiyat-ı Cedide şairi olarak kaleme aldığı şiirlerde işlediği bir baş-ka tema da çocukluk günlerinde yaşanılan yerlere duyulan özlemdir. Şair, bilindiği gibi çocukluk dönemini Diyarbakır’da, Dicle Nehri kenarında geçirmiştir. “Dicle Hatıralarından”, “Dicle Vadisi”, “Yâd-ı Mevlid” gibi şiirler, bu duyguyu dile getirirler.

Şair, bu dönemde yayımladığı bazı şiirlerinde de ölüm temasını işler. “Süleyman Paşa Merhumun Kerimesi Seniha Hanım İçin”, “Bir Kitâbe”, ”Ufûl Etmiş Mehâsin Karşısında” gibi şiirler bu türdendir. Söz konusu şiirlerin hemen hepsinde, ölüm karşısında çaresizlik ve faniliğe boyun eğiş görülür. Şair, bu şiirlerinin bazılarında yer yer Abdülhak Hâmit’e öykünse de, ondaki büyük ıstıraba ve felsefi derinliğe erişemez.

Sonuç olarak, Fâik Âli, bu dönemde Servet-i Fünûn’un ortak duyuş ve söy-leyiş tarzına uygun şiirler yazmıştır. Şiirlerinde bireysel temaları işlemiş, aruz veznini kullanmış, Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalara çokça yer vermiş-tir. Edebiyat-ı Cedide şiirinde görülen anlamın beyitten taşması veya bir dizenin ortasında tamamlanması (anjambman)na onun şiirlerinde de rastlanır. Fâik Âli, şiirlerinin çoğunu Edebiyat-ı Cedide şairlerinin de rağbet ettiği sone biçiminde kaleme almıştır.

İkinci Meşrûtiyet’ten Sonraİkinci Meşrutiyet’in 1908’de ilan edilmesiyle, Fâik Âli de çoğu şair gibi, bireyci sanat anlayışından kopar ve eserlerinde istibdat, hürriyet, vatan sevgisi, savaş gibi temaları işlemeye başlar. Şairin bu yolda kaleme aldığı eserleri Midhat Paşa (1908) ve Elhân-ı Vatan (1915)’dır.

Şairin bunların dışında, Abdülhak Hâmit için yazdığı Şâir-i Âzâm’a Mektup (1923) adlı bir manzum eseri, Payitahtın Kapısında (1918) ve Nedim ve Lâle Devri (1950) adlarında iki manzum piyesi vardır.

Fâik Âli, 1896’dan ölüm tarihi olan 1950’ye değin pek çok şiir yazmasına kar-şılık, başta Abdülhak Hâmit olmak üzere, dönemin ünlü şairleri Tevfik Fikret ve Cenap’ın gölgesinde kalmaktan kurtulamamıştır. Şair bir ara 1909’da kurulan Fecr-i Âti topluluğuna katılmış, bu topluluğa bir süre başkanlık da yapmıştır.

Celâl Sahir (Erozan) (1883-1935)Celâl Sahir, 29 Eylül 1883’te İstanbul’da doğmuş, 16 Kasım 1935’te İstanbul’da öl-müştür.

Sanatı ve ŞiirleriCelâl Sahir, Servet-i Fünûn’un en genç şairlerindendir. Sanat hayatı; “Edebiyat-ı Cedide Dönemi”, “Fecr-i Âtî Şiirleri”, “Türkçülük Dönemi” ve “Cumhuriyet Sonrası” olmak üzere dört evreye ayrılabilir.

Şiir yazmaya 14 yaşında başlayan Sahir, ilk şiirlerini, İrtikâ, Musavver Fen ve Edep, Pul, Lisan, Mecmua-i Edebiye, Gülşen-i Edep gibi dergilerde yayımladı. Daha

Midhat Paşa: Fâik Âli’nin şiir kitabı. 14 sayfalık uzun bir manzumedir. Şair bu manzumesinde hürriyet kahramanı olarak gördüğü Midhat Paşa’nın hayatını anlatır ve hürriyet mücadelesini över. Elhân-ı Vatan: Fâik Âli’nin şiir kitabı. Eserin ilk baskısında 20 manzume bulunmaktadır. Kitaptaki şiirlerin çoğunda, Balkan Savaşı’nın doğurduğu felâketler karşısında duyulan ıstıraplar dile getirilmiştir.


sonra Servet-i Fünûn dergisine geçti. Bu dönemdeki şiirlerinde, bütünüyle bireyci bir sanat anlayışına uymuş, sanat için sanat ilkesine bağlı kalmış, kadın, aşk, tabi-at, hüzün ve melâl, gerçekten kaçıp hayale sığınma, ölüm gibi temaları işlemiştir. Şiirlerinde en çok kadın ve aşk temine yer veren Celâl Sahir, edebiyatımızda da bir “kadın şairi” olarak tanınır. Kadının şiirindeki yeri ve önemini; “Kadınlar olma-sa öksüz kalırdı eş’ârım” dizesinde ifade eder. Tabiat, şiirlerinde, diğer Edebiyat-ı Cedîde şairlerinde sıkça görülen akşam ve gece manzaraları dikkati çeker. Beyaz Gölgeler’deki “Leyâl-i Sâhiriyyet” başlığı altındaki şiirler bu türdendir. Dili diğer Edebiyat-ı Cedide şairlerine göre daha sade olan Sahir, Tevfik Fikret ve Cenap gibi şairlerin gölgesinde kalmış, Edebiyat-ı Cedîde içinde bu nedenle fazla öne çıkamamıştır. Şair Edebiyat-ı Cedîde döneminde kaleme aldığı şiirlerini Beyaz Gölgeler (1909) adlı kitabında toplamıştır.

Şair, 1908’den sonra Fecr-i Âtî topluluğuna katılmış, ardından Millî Edebiyat anlayışını benimsemiş, ‘Yeni Lisan’ hareketini desteklemiş, Türkçü düşünceyi savunmuş, bu anlayış doğrultusunda Mehmet Emin’in etkisinde, sade bir dille ve hece vezniyle manzumeler yazmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın çıkması üze-rine vatan temini işleyen “Gönüllü Türküsü”, “Kafkas Türküsü”, “Köyde Kalanın Türküsü” gibi şiirler kaleme almış, bunlarda Halk şiirinin deyiş ve biçim özellik-lerine yaklaşmıştır.

EserleriBeyaz Gölgeler (1909), Buhran (1909), Siyah Kitap (1912). Şairin bunların dışında İstanbul İçin Mebus Namzetlerim, Kardeş Sesi, Müntehap Çocuk Şiirleri gibi eser-leri bulunmaktadır.

Beyaz Gölgeler: Celâl Sahir’in şiir kitabı. Kitapta şairin 1898-1900 yılları arasında yazdığı ve büyük bir bölümü Servet-i Fünûn dergisinde yayımlanmış 93 şiir vardır. Eser, “Beyaz Gölgeler”, “Leyâl-i Sâhiriyyet”, “Hediye-i Bîdâr”, “Gözler”, “Onlara”, “Sarı, Eflâtun, Siyah” başlıklarıyla altı bölüme ayrılmıştır. Bu şiirlerin çoğunda aşk, tabiat ve hayal temaları işlenmiştir.


Özet

Edebiyat-ı Cedide’nin şair kadrosunu tanımak. Tevfik Fikret ve Cenap Şehabettin, Edebiyât-ı Cedîde’nin en ünlü şairleridir. Onların yanısı-ra, Ali Ekrem, Hüseyin Suat, Süleyman Nazif, Hüseyin Sîret, Fâik Âli, Celâl Sahir, Süleyman Nesip ve H. Nâzım (Ahmet Reşit Rey) da, bu dö-nemin diğer önemli şairlerindendir.

Dönemin Tevfik Fikret, Cenap Şehabettin, Ali Ekrem, Hüseyin Suat, Süleyman Nazif, Hüseyin Siret, Fâik Âli, Celâl Sahir gibi önde gelen isimleri-nin sanat hayatı ve şiirlerindeki gelişimi saptamak. Edebiyât-ı Cedîde şairlerinin hemen hepsi 1860 ve 70’li yıllarda doğmuştur. Bu şairler, ilk şiir denemelerini yaptıkları 1880’li ve 1890’lı yıllar-da önlerinde iki şiir tarzı ve iki şiir üstadı var-dı. Bunlardan ilki Divan şiiri tarzını sürdüren Muallim Naci, diğeri ise şiirde yenilik yanlısı Recaizade Mahmut Ekrem. Edebiyat-ı Cedîde’nin genç şairlerinin bir bölümü, başlangıçta bu iki şiir üstadından da etkilendiler. Örneğin Tevfik Fikret, Cenap Şehabettin, Hüseyin Suat, şiire bir şekilde Muallim Naci halkasında, Divan şi-iri tarzına uygun örneklerle başladılar. Ancak daha sonra, giderek Recaizade Mahmut Ekrem ve Hâmit’in etkisinde, Batı şiirinin yolunu iz-leyerek yeni tarzda şiirler kaleme aldılar. Çoğu, yeni tarzdaki ilk şiirlerini 1890’lı yıllarda Mektep, Malûmât, Maârif, İrtikâ, Mütalâa, Hazine-i Fünûn gibi dergilerde yayımladı.

Bu şairler, 1896 yılında Servet-i Fünûn dergisin-de toplandıktan sonra, ortak bir dil, duyuş ve söyleyiş tarzı oluşturdular. Şiirlerinde genellikle, melâl, hüzün, gerçeklerden kaçma, kötümserlik gibi duygular ağır bastı. Tanzimat’ın birinci ku-şak şairlerinin tersine, aşk, tabiat, ölüm gibi bi-reysel temaları işlediler. Gerçeklerden kaçıp ha-yale sığınma, romantik ve duygusal aşklar, tabiat karşısında hüzünlenme, hemen hepsinin şiirle-rindeki ortak duygular oldu. Bireyci, güzelliği ve biçimi öne alan, sanat sanat içindir ilkesine bağlı bir sanat anlayışını benimsediler. Genellikle parnasizmden ve romantizmden etkilendiler. Alfred de Musset, François Coppeé, Lamartine, Sully Prudhome etkilendikleri başlıca Fransız şairlerdi. Bunlardan Cenap, kısmen Verlaine’den ve sembolistlerden de etkilendi.

1896-1901 yılları arasında yazdıklarında, he-men hepsi aynı dil tutumunu sürdürdüler; Batı şiirinin etkisiyle şiirde yeni imgeler kullanmaya çalıştılar. Tanzimat’ın birinci kuşağının tersi-ne, şiirlerini süslü, sanatkârane, kapalı bir dille yazdılar. Vezinde, aruzu tercih ettiler. Hemen hepsi, anjambmanlar ve karşılıklı konuşmalarla, şiiri düz yazıya yaklaştırdılar, Divan şiirinin na-zım biçimlerini kendilerine göre değiştirdiler ve sone biçimine rağbet ettiler.

İkinci Meşrûtiyet’in 1908’de ilânından sonra, Edebiyât-ı Cedîde’nin çoğu şairi, giderek bi-reyci sanat anlayışını terk etti. 1908 sonrasında meydana gelen siyasal olaylar, ortaya çıkan hür-riyet havası ve ardından peş peşe çıkan savaşlar (Trablusgarp, Balkan, Birinci Dünya ve Kurtuluş Savaşları) Edebiyat-ı Cedîde şairlerini, toplum-sal konuları işlemeye yöneltti. Çoğu şair gibi on-lar da bu yıllardan itibaren şiirlerinde istibdat, hürriyet, vatan sevgisi, savaş, orduya övgü, kah-ramanlık gibi toplumsal konuları ve millî tema-ları işlemeye başladılar.

İçerikte meydana gelen değişime paralel olarak, Cenap Şehabettin dışında çoğu şair 1908’den sonraki dilde sadeleşme hareketine ayak uydur-du. Şiirlerini Servet-i Fünûn evresine göre daha sade bir dille yazdılar ve hece veznini kullanma-ya başladılar. Bu şairlerden Cenap Şehabettin, Ali Ekrem, Hüseyin Suat, Hüseyin Sîret, Fâik Âli, Celâl Sahir gibileri Cumhuriyet döneminde de şiir yazmayı sürdürdü; ancak yenileşen edebi-yata ayak uyduramadılar ve edebiyat tarihimiz-de birer Edebiyât-ı Cedîde şairi olarak kaldılar.

1

2


Edebiyat-ı Cedide ile Türk şiirine getirilen yenilik-leri ayırt etmek. Tanzimat’ın birinci kuşağı, toplumsal konula-ra ağırlık veren, halkın anlayabileceği sade bir Türkçe kullanmaya çabalayan bir edebiyat anla-yışını benimsemişti. Ancak Ekrem ve Hâmit’le Tanzimat’ın toplumcu edebiyat anlayışı, bireyci bir anlayışa ve süslü bir dile yöneldi. Edebiyât-ı Cedîde’ye gelince, bu bireyci anlayış pekişti. Edebiyât-ı Cedîde şairleri, genelde bireysel ıstı-raplarını, aşk, tabiat, aile hayatı ve ölüm gibi te-maları işlediler. Dili bildirme ve eğitme aracı ol-maktan çıkarıp, şiire özgü, sanatkârane bir dilin peşine düştüler. Bunun sonucunda, Türk şiirine alışılmamış sözcük ve tamlamalar ve yeni imge-ler getirdiler. Böylece daha işlenmiş, ama kapa-lı; hatta yapay bir şiir dili oluşturdular. Onlarla birlikte şiirde beyit hâkimiyeti kırıldı, anlam dizelere özgürce yayıldı, karşılıklı konuşmalarla şiir düz yazıya yaklaştırıldı. Divan şiirine özgü klâsik nazım biçimleri değişik biçimlerde kul-lanıldı, müstezat serbest bir hâle getirildi. Batı şiirinden sone ve terza rima biçimlerine rağbet gösterildi. Şairler alışılmış kafiye düzeninin dı-şında şiirler yazdılar. Aruzun değişik kalıplarını bir şiirde kullandılar. Şiirde daha çok parnas ve romantiklerin etkisi altında kaldılar.

3


Kendimizi Sınayalım1. Tevfik Fikret, ilk şiirlerini aşağıdaki gazetelerden hangisinde ve hangi şairin etkisinde yayımlamıştır?

a. Sâadet/Recaizade Mahmut Ekremb. Maârif/Abdülhak Hâmitc. Tercümân-ı Hakikat/Recaizade Mahmut Ekremd. Malûmât/Ahmet Midhate. Tercümân-ı Hakîkat/Muallim Naci

2. Aşağıdakilerden hangisi Tevfik Fikret’in gerçekler-den kaçıp hayale sığınma temasını işlediği şiirlerinden biridir?

a. Ömr-i Muhayyelb. Sisc. Balıkçılard. Ferdâe. İnanmak İhtiyacı

3. Aşağıdakilerden hangisi Tevfik Fikret’in İttihat ve Terakkî’yi hicveden şiirlerinden biridir?

a. Sisb. Rücûc. Hân-ı Yağmad. Balıkçılare. Gayyâ-yı Vücûd

4. Cenap Şehabettin’in “Dekadanlar” tartışmasına yol açan şiiri aşağıdakilerden hangisidir?

a. Elhân-ı Şitâb. Terâne-i Mehtâbc. Yakazât-ı Leyliyed. Temâşâ-yı Hazâne. Temâşâ-yı Leyâl

5. Cenap Şehabettin’in “Elhân-ı Şitâ”adlı eseri aşağıda yazarları verilen hangi eserle aynı konuyu işler?

a. Yakup Kadri Karaosmanoğlu-Yabanb. Mehmet Rauf-Eylülc. Halit Ziya Uşaklıgil-Aşk-ı Memnûd. Recazide Mahmut Ekrem-Araba Sevdasıe. Halit Ziya Uşaklıgil-Mâi ve Siyah

6. Aşağıdakilerden hangisi Cenap Şehabettin’in takma adıdır?

a. İbrahim Cehdîb. Zahirc. Gâve-i Zâlimd. Dahhâk-ı Mazlûme. Ayn Nadir

7. Ali Ekrem’in “Küfeci Çocuk” şiirinde işlenen tema aşağıdakilerden hangisidir?

a. Gerçeklerden kaçıp hayale sığınmab. Ölümc. Aşkd. Toplumun yoksul kesimlerine duyulan merhamete. Gurbet

8. Gizli Figânlar adlı eserin şairi aşağıdakilerden han-gisidir?

a. Hüseyin Suatb. Ali Ekremc. Süleyman Nazifd. Fâik Âlie. Celâl Sâhir

9. Hüseyin Sîret, Türk edebiyatında hangi şiirleriyle tanınmıştır?

a. Kadın ve aşk şiirlerib. Melâl ve hüzün şiirleric. Özlem ve gurbet şiirlerid. Ölüm şiirlerie. Tabiat şiirleri

10. Fâik Âli’nin Fâni Teselliler adlı kitabının önsözü aşağıdaki hangi şairimizin hangi önsözünden etkiler taşır?

a. Ahmet Haşim/Piyale Mukaddimesib. Orhan Veli/Garip Mukaddimesic. Namık Kemal/Mukaddime-i Celâld. Abdülhak Hâmit/Makber Mukaddimesie. Namık Kemal/İntibah Ön Sözü


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı1. e Cevabınız yanlış ise “Tevfik Fikret” bölümün-

deki “Muallim Naci Halkasındaki İlk Şiirler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Cevabınız yanlış ise “Tevfik Fikret” bölümün-deki “Hayal şiirleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Cevabınız yanlış ise “Tevfik Fikret” bölümün-deki “İkinci Meşrûtiyet’ten Sonraki Şiirler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Cevabınız yanlış ise “Cenap Şehabettin” bölü-mündeki “Edebiyat-ı Cedide Evresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Cevabınız yanlış ise “Cenap Şehabettin” bölü-mündeki “Edebiyat-ı Cedide Evresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Cevabınız yanlış ise “Cenap Şehabettin” bölü-mündeki “1908’den Sonra” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Cevabınız yanlış ise “Ali Ekrem Bolayır” bölü-mündeki “Edebiyat-ı Cedide Evresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Cevabınız yanlış ise “Süleyman Nazif ” bölü-mündeki “Edebiyat-ı Cedide Öncesi” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Cevabınız yanlış ise “Hüseyin Sîret Özsever” bölümündeki “Edebiyat-ı Cedide Evresi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Cevabınız yanlış ise “Fâik Âli Ozansoy” bölümündeki “Servet-i Fünûn’dan İkinci Meşrûtiyet’e Kadar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1Edebiyat-ı Cedîde kuşağı, gerek dönemin siyasal at-mosferi, gerek romantik ve hayalperest mizaçları ne-deniyle eserlerinde, gerçeklerden ve bu dünyadan ka-çıp hayalî âlemlere sığınma ve hayal-hakikat çatışması temini sıklıkla işlemişlerdir. Halit Ziya Uşaklıgil’in Mâi ve Siyah romanı ve “Ferhunde Kalfa” adlı öykü-sü, Hüseyin Cahit’in Hayât-ı Muhayyel adlı öykü kita-bı, Cenap Şehabettin’in “Elhân-ı Şitâ”, Fikret’in “Yeşil Yurt”, “Ömr-i Muhayyel”, “Süha ve Pervin” gibi şiirleri bu temayı işleyen başlıca örneklerdir.

Sıra Sizde 2Edebiyat-ı Cedîde şiirinde, sıkça işlenen temalardan biri de toplumdaki zavallı, öksüz ve yoksul kimselere duyulan merhamet duygusudur. Fikret’in “Balıkçılar”, “Vagonda”, “Verin Zavallılara” ve “Hasta Çocuk”u, bu şiirlerin en tanınmışlarındandır. Fikret dışında Ali Ekrem, İsmail Safa ve daha sonra Mehmet Âkif, bu te-mayı işleyen manzum hikâyeler yazmıştır. Ali Ekrem’in “Fırın Önünde”, “Kayıkçı”, “Hamal”, “Küfeci Çocuk”, İsmail Safa’nın “Öksüz Ahmet” adlı şiirleri ve Mehmet Âkif ’in “Küfe” ve “Hasta”sı bu tür şiirlerdendir.

Sıra Sizde 3Servet-i Fünûn döneminde, özellikle Cenap Şehabettin’in ve diğer Edebiyât-ı Cedîde şairlerinin şiirlerinde alışılmadık imgelere, pek kullanılmayan kelime ve tamlamalara yer vermesi kimi yazarlarca yadırganmıştır. Ahmet Midhat Efendi, bu alışılmadık tamlama ve imgeleri kullanmalarından ve dilin yapı-sını bozduklarından dolayı 1897’de Sabah gazetesinde yayımladığı “Dekadanlar” başlıklı yazıyla Cenap’ı ve Edebiyat-ı Cedîde şairlerini eleştirir. Cenap, buna önce “Dekadizm Nedir?” başlıklı bir makale ile cevap verir. Yazısında çağdaş Fransız şiiri ve akımları hakkında değerlendirmelerde bulunur. Ardından aynı konu üze-rinde “Yeni Tabirât”, “Yeni Elfâz” adlı yazılarını kale-me alır. Tartışma, daha sonra Süleyman Nesip, Ahmet Hikmet, Hüseyin Cahit, Şemsettin Sami gibi yazarların katılmasıyla sembolizm üzerinde yoğunlaşarak büyür. Sonunda Ahmet Midhat Efendi Tarîk’te yayımladığı “Teslim-i Hakîkat” başlıklı yazısıyla tartışmayı bitirir.


Yararlanılan KaynaklarSıra Sizde 4Cenap Şehabettin, Edebiyat-ı Cedîde içinde şiir ve mu-siki, dil ve kelime musikîsi, şiirde âhenk öğeleri ve vezin gibi konular üzerinde önemle durmuş bir şairdir. Bu konu hakkında, çeşitli dergilerde “Fransız Edebiyat-ı Cedîdesine Dairdir”, “Yeni Elfâz”, “Tahrîb-i Lisân”, Mesâî-i Lisâniyye”, “Lisanımız I”, “Lisanımızın İhtiyaçları”, “Şiir ve Musikî”, “Güfte ve Beste” başlıklı yazılar kaleme almıştır. Şairin görüşüne göre, musikî şiirin en önemli unsurların-dandır. Çünkü şiirde anlam ile musikî birbiriyle ilişkilidir. Şiirde musikî, kelimeler, kelime içindeki sesler, kelimele-rin dizilişi ve vezinlerle sağlanır. Şair bundan dolayı, şi-irlerinde özellikle müzikalite değeri olan yeni kelime ve tamlamalar kullanmaya özen göstermiş; hatta şiirlerinde geçen ‘garip kelime ve tamlamalar’ nedeniyle dekadan-lıkla suçlanmıştır. Cenap ayrıca, şiirin konusu ile vezinler arasında da bir münasebet olduğunu düşünür. Örneğin oynak bir vezin ile mersiye söylenemez veya sâkinâme ya-zarken ağır, hareketsiz vezinler kullanılmaz.

Sıra Sizde 51897 yılında çıkan Türk-Yunan Savaşı, Edebiyat-ı Cedîde döneminde pek çok şiire konu olmuştur. Hatta o dö-nemde çeşitli dergiler, bu savaşı konu edinen özel sayılar yayımlamışlardır. Recaizade Mahmut Ekrem “Asker-i Osmâniyân”, “Şehid Ezel”, “Abdülhak Hâmit, “Ordu-yı Humâyun’da Bir Şair”, Mehmet Emin “Cenge Giderken”, Tevfik Fikret “Hasan’ın Gazası”, T. Fikret ve İsmail Safa or-taklaşa “Teşyîden Avdette”, İsmail Safa “Gazileri İstikbal” ve Şehid-i Muhterem Abdülezel Paşa” adlı şiirlerini, 1897 Türk-Yunan Savaşı nedeniyle yazmışlardır.

Sıra Sizde 6Lâne-i Melâl (1910), dört bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler sırasıyla; “Lâne-i Melâl”, “Takrîr-i Melâl”, “Siyahtan Beyazdan” ve “Pont -Aven” başlıklarını taşır. Şair, “Lâne-i Melâl” adını verdiği birinci bölümde, ilk eşi Saide Hanım’ın ölümü ve oğlu Safvet’in öksüzlü-ğünden duyduğu acıyı ve ıstırabı dile getiren şiirlere yer vermiştir. “Takrîr-i Melâl” başlıklı ikinci bölümde, ölümün neden olduğu çeşitli duygu ve düşünceleri ifa-de eden şiirler bulunur. “Siyahtan Beyazdan” başlıklı bölümdeki şiirlerde ise, kimi kez tabiat tasvir edilir, kimi kez de türlü duygusal olaylar manzum hikâye tar-zında anlatılır. Kitabın “Pont-Aven” başlıklı bölümün-de yer alan şiirlerde de, şairin Paris’te yaşadığı aşklar ve sevgililer anlatılmaktadır.

Akay, H. (1998). Servet-i Fünûn Şiir Estetiği, İstanbul, Kitabevi.

Akyüz, K. (1947). Tevfik Fikret, Ankara, AÜ DTCF Yayını.

Akyüz, K. (1986). Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

Akyüz. K. (1995). Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İstanbul, İnkılâp Kitabevi.

Bilgegil. K. (1980). Yakın Çağ Türk Kültür ve Edebi-yatı Üzerinde Araştırmalar II, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Yayınları.

Enginün, İ. (1989). Cenap Şahabettin, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Ercilasun, B. (1990). Büyük Türk Klâsikleri, C.10. İs-tanbul: Ötüken-Söğüt Yayınları.

Gürsoy, B. A. (2001). Hüseyin Suad Yalçın, Hayatı ve Eserleri, Ankara: Akçağ Yayınları.

Kaplan. M. (1971). Tevfik Fikret, İstanbul, Dergâh Ya-yınları.

Kaplan. M. (1978). Şiir Tahlilleri 1, İstanbul, Dergâh Yayınları.

Karaca. N.T (1992). Celal Sahir Erozan, Ankara, Kül-tür Bakanlığı Yayınları.

Karaca, A. (2006). Servet-i Fünûn Edebiyatı, Ankara, Akçağ Yayınları.

Karakaş. Ş. (1988). Süleyman Nazif, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.

Karataş, T. (2011). Hüseyin Sîret, İstanbul, Timaş Ya-yınları.

Okay, O. (2011). Edebiyat ve Edebî Eser Üzerine, İs-tanbul, Dergâh Yayınları.

Parlatır, İ. (1987). Ali Ekrem Bolayır, İstanbul, Kültür Bakanlığı Yayınları.

3Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Tanzimat romanı ile Edebiyat-ı Cedide romanı arasındaki farkları belirleyebilecek,Edebiyat-ı Cedide romanının Batı Edebiyatı’ndan hangi açılardan etkilendiğini tartışabilecek,Edebiyat-ı Cedide romancılarının kullandığı teknikler ve işlediği temaları açık-layabilecek,Edebiyat-ı Cedide romanını temsil eden Halit Ziya (Uşaklıgil), Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit (Yalçın) gibi yazarların romanları ve roman anlayışları hakkında tartışabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Roman• HalitZiyaUşaklıgil• MehmetRauf• HüseyinCahit

• Realizm• Natüralizm• Romantizm

İçindekiler

II. Abdülhamit DönemiTürk Edebiyatı Edebiyat-ı Cedide Romanı • GİRİŞ

• EDEBİYAT-ICEDİDEROMANI


GİRİŞBilindiği gibi roman ve hikâye Türk Edebiyatı’na Tanzimat Edebiyatıyla giren tür-lerden ikisidir. O döneme kadar Türk okuyucusunun roman ve hikâye ihtiyacını karşılayan halk hikâyeleri ve mesneviler vardır. Fakat yenileşme hareketleriyle birlikte Osmanlı toplumunun zihniyetinde meydana gelen değişmeler, hayata ve dünyaya bakış tarzı, en önemlisi de Batı Edebiyatı’nın Osmanlı aydını tarafından tanınması (bu tanınma doğrudan okuma veya çeviriler yoluyla olmuştur), bu tür eserleri okuyucu nezdinde yetersiz kılmıştır.

Çeşitli araştırmalar Tanzimat dönemi Türk roman ve hikâyesinin iki çizgide geliştiğini iddia ederler. Bunlardan birincisi Ahmet Midhat Efendi’nin başını çek-tiği, daha sonra Ahmet Rasim ve Hüseyin Rahmi Gürpınar’in sürdürdüğü popü-list roman ve hikâyedir. Bu çizgi temelde Batı’daki roman ve hikâyeyi esas almakta birlikte, geleneksel anlatı türlerini de göz ardı etmez. Amaç, o zamana kadar ço-ğunlukla “dinleme”ye alışmış kitleyi “okuma”ya alıştırmaktır. İkincisi ise Namık Kemal’in İntibah romanıyla başlatılan ve edebîliğin öne çıkarıldığı çizgidir. Birin-cilerin halkın bilgi ve kültürünü arttırmaya yönelik tavrına karşılık ikinciler ge-leneğe çok fazla bağlı kalmadan doğrudan aydın kesime hitap etmişlerdir. Birin-cilerin vakaya büyük önem vermelerine karşılık ikincilerin insan psikolojisini de öne çıkardıkları, dil olarak da daha sanatkârane bir söyleyişe yöneldikleri görülür.

Edebiyat-ı Cedide topluluğu ile ilgili söyleyeceğimiz bir diğer husus, roman ve hikâyecilerin bağlı olduğu edebî akımlarla ilgilidir. Tanzimat’ın birinci neslini temsil eden Ahmet Midhat Efendi, Namık Kemal, Şemsettin Sami ve ikinci nesil-den Mizancı Mehmet Murat, romantizmin etkisinde eserler vermişlerdir. Buna karşılık ikinci nesilden Sami Paşazade Sezai, Recaizade Mahmut Ekrem, Ara Nesil’den Nabizade Nazım realist ve natüralist tarzda roman ve hikâyeler yazmış-lardır. Bu yazarların bağlı olduğu akımlar onların eserlerinin temalarını, temala-rın işleniş şekillerini ve en önemlisi anlatım tekniklerini etkilemiştir.

Tanzimat yazarları hangi edebî ekollere bağlıdır?

Tanzimat’ın ikinci kuşağı ile Ara Nesil’in, Edebiyat-ı Cedide topluluğunun oluş-masında bir zemin oluşturdukları bilinmektedir. Bu iki kuşağın faaliyetleri, verdik-leri eserler ve edebiyat anlayışları, Edebiyat-ı Cedideciler üzerinde etkili olmuştur. Nitekim bu noktada Recaizade Mahmut Ekrem’in Edebiyat-ı Cedidecilerin büyük

Edebiyat-ı CedideRomanı

1


çoğunluğunun hocası olduğu da hatırlanmalıdır. Recaizade Mahmut Ekrem, öğ-rencisi Tevfik Fikret’i yanına alarak, yine eski öğrencisi Ahmet İhsan’ın çıkardığı Servet-i Fünun’u yenilikçi gençlerin dergisi haline getirmiştir. Daha da önemlisi Ekrem, bununla da kalmamış yıllar önce kaleme aldığı ve çok ses getirecek roma-nı Araba Sevdası’nı burada tefrika ettirmiştir. Böylece yenilik yanlısı edebiyatçı-ların lideri konumundaki bir “üstad”, bir “hoca” olarak bu gençleri desteklediğini ortaya koymuştur.

EDEBİYAT-I CEDİDE ROMANIEdebiyat-ı Cedide şiirinin ilkelerini ortaya koyan sanatçı nasıl Cenap Şahabet-tin ise bu topluluk romanının ilkelerini belirleyen de Halit Ziya Uşaklıgil (1867-1945)’dir. Çünkü Halit Ziya yazı hayatı süresince sadece roman yazmakla yetin-memiş, aynı zamanda bir tür olarak roman konusunda kafa yormuştur. Halit Ziya daha İzmir’de yaşadığı yıllarda arkadaşlarıyla çıkardığı Hizmet gazetesinde Hikâye başlığıyla bir seri yazı yazar. 1891 yılında aynı adla kitaplaştırdığı bu eserinde Ha-lit Ziya, Batı’da ve bizde romanın tarihini verir. Daha sonra “Hayaliyyun” adını verdiği romantik romanın temsilcileri ile “Hakikiyyun” adını verdiği realist ro-manın temsilcilerini ve eserlerini karşılaştırır. Bunlara ilave olarak “Masalcılar” olarak nitelendirdiği popülist romancılara yer verir. Bunların sanat yapmak gibi bir amacı olmadığından, bütün gayelerinin para kazanmak olduğundan söz eder. Halit Ziya romantik romanı eleştirirken realist romanı yüceltir ve kendisinin de realist romandan yana olduğunu söyler. Bizde Ahmet Midhat Efendi’yi romantik olması bakımından eleştirmekle beraber onun roman tarihinde önemli bir iş yap-tığını da teslim eder:

“Bizde hikâye yazan yalnız bir kişi var o da Ahmet Midhat Efendi hazretleridir. Bir-kaç eserleri hayaliyyundan tercüme olunan eserlere gıpta-res olacak derecede güzel-dir. Ahmet Midhat Efendi hazretleri hakiki değildir. Fakat bazı mühmelâne veya za-mana tevfik-i hareketle yazılan eserlerinden kat-ı nazar hikâye-nüvisan arasında bir mevki-i mümtaz ihraz edecek kadar muktedir bir hayalîdir.

Bizde başka bir hikâye yazan kimse görmüyorum. Bazı ufak tefek fıkralar, sahiplerine hikâye-nüvis namını kazandıracak kadar mühim addolunmaz sanırım.” (Halit Ziya, 1998, 124).

Halit Ziya sanat hayatı boyunca dördü İzmir’de, dördü İstanbul’da olmak üze-re sekiz roman yazmıştır. Bunlardan Sefile, Nemide, Bir Ölünün Defteri, Ferdi ve Şürekâsı İzmir döneminde, Mai ve Siyah, Aşk-ı Memnu, Kırık Hayatlar, Nesl-i Ahir İstanbul döneminde yazılmıştır. Sefile, Hizmet gazetesinin ilk sayısından iti-baren (13 Kasım 1887) 73 sayı tefrika edilir. Tefrika bittikten sonra Recaizade Mahmut Ekrem bu kitabın basılması için İstanbul’a gönderilmesini istemiş, ancak Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti tarafından İslamî kurallara aykırı bularak yayımlanmasına izin verilmemiştir. Halit Ziya sonraki dönemlerde bu eserini ki-tap haline getirmemiştir. Diğer taraftan tefrikası yarım kalan Kırık Hayatlar ancak çok sonra 1924’te kitap haline gelir. Son roman Nesl-i Ahir ise yazar tarafından Sa-bah gazetesinde tefrika edilmiş, ancak kitap olarak basımı gerçekleştirilememiştir. Bunlardan ilki ve sonuncusu ancak 2000’li yıllarda kitap olarak neşredilebilmiştir. Halit Ziya’nın romanlarının konusu ana hatlarıyla şöyledir:

Sefile romanında küçük yaşta önce babasını ardından da annesini kaybeden Mazlume, bir süre komşularına sığınırsa da daha sonra sokakta kalır. Kızı İkbal ile

3. Ünite - Edebiyat-ı Cedide Romanı 51

yaşayan Mihriban isimli bir kadın onu meydanda görür ve kendisiyle evine gel-mesini teklif eder. Mazlume tereddüt ederse de sığınacak bir kapısı olmadığından onunla gitmeye mecbur olur. Mihriban ve İkbal kötü yola düşmüş iki kadındır ve bu yolla evin geçimini sağlayan İkbal vereme yakalanmıştır. İkbal’in İhsan adlı bir âşığı vardır. Mazlume durumu anladığında oradan uzaklaşmak isterse de gidecek yeri olmadığından bir şey yapamaz. Bir süre sonra İhsan, Mazlume’yi zorla elde eder. Bu durum İkbal’in hastalığının ilerlemesine ve ölümüne sebep olur. Önceleri Mazlume, İhsan’la birlikte yaşarsa da daha sonra İhsan onu terk eder. Mihriban Hanımla geçinemeyen Mazlume de evi terk eder ve bir genelevde çalışmaya baş-lar. Burada İhsan’dan olan çocuğunu düşürür. Bu durum, onun İhsan’dan nefret etmesine yol açar. Bir gün İhsan geneleve gelir, aradığı intikam fırsatını bulan Mazlume, dişleriyle onun boğazını parçalar. Kendisi de orada ölür.

Halit Ziya’nın ikinci romanı Nemide, doğum esnasında annesini kaybeden Nemide’nin romanıdır. Nemide babasıyla yaşamaktadır. Babası Şevket Beyin iki meşgalesi vardır. Birincisi bahçesinde yetiştirdiği güller, diğeri de hayatını adadığı ve mutlu olması için her çabayı gösterdiği kızı... Nemide amcasının oğlu Nail’le küçük yaştan itibaren birlikte büyümüştür ve Nail’e karşı duygusal bir bağlılığı vardır. Nail tıp eğitimi almak üzere Paris’e gider. Bu arada Nemide, Nail’in teyze-sini kızı Nahit’le tanışır ve aralarında bir dostluk kurulur. Nail eğitimi tamamla-yarak dönünce Nemide ile nişanlandırılır. Ancak Nahit de Nail’e âşıktır ve bu du-ruma razı olmaya niyeti yoktur. Bir süre sonra Nail’in kalbini çalar. Bu durumun farkına varan Nemide aradan çekilir ve bizzat onları birleştirmek için etkin bir rol oynar. Ancak sinirsel yapısı sağlıksız olan Nemide bu duruma dayanamaz ve ölür.

Bir Ölünün Defteri kurgu bakımından Nemide’ye çok benzer. Sadece erkek ve kadın kahramanlar yer değiştirmiş gibidir. Osman Vecdi küçük yaşta anne-sini kaybeder ve babası onu halasına emanet ederek uzaklara gider. Hala da kızı Nigâr’la yaşamaktadır. Nigâr’la büyüyen Osman Vecdi Galatasaray Lisesi’nde okumaya başlar. Okuldaki en iyi arkadaşı Hüsam’ı hafta sonları halasının evine götürür. Daha sonra Vecdi doktor, Hüsam gazeteci olur. Hala, Vecdi ile Nigâr’ı evlendirmek ister. Ancak bu geliş ve gidişler sırasında Hüsam ile Nigâr arasın-da duygusal bir bağ oluşmuştur. Nigâr annesinin talebine karşı çıkar. Nigâr ve Hüsam’ın birbirini sevdiğini anlayan Osman Vecdi, aşkını kalbine gömerek ara-dan çekilir ve evlenmeleri için elinden geleni yapar. Artık Osman Vecdi, yaşama şevkini kaybetmiştir ve savaşa gönüllü olarak katılır. Savaşta ölmek için çok çaba gösterse de ancak kolunun birini kaybederek geri döner ve herkesten uzak bir in-ziva hayatı yaşamaya başlar. Bu arada sağlığına dikkat etmemektedir. Bir gece evi-ne çağırttığı Hüsam’a hatıra defterini teslim ederek çok beklediği ölüme kavuşur.

Ferdi ve Şürekâsı’nda İsmail Tayfur babasının ölümü üzerine eğitimini yarıda bırakarak onun ölmeden önceki görevini sürdürür. İsmail Tayfur annesi ve baba-sının yıllar önce sokakta bulup eve getirdiği Saniha ile oturmaktadır ve Saniha’ya âşıktır. Bu arada patronunun kızı Hacer de ona âşık olur. Annesinden ve patro-nundan gelen baskılarla Hacer’le evlenmeyi kabullenir. Saniha ailenin selameti için bu durumu sineye çeker. İsmail Tayfur, Hacer’le evlendikten sonra onunla mutlu olamayacağını anlar ve Saniha’yla olan ilişkisini sürdürür. Bir süre sonra kocasının evi terk edeceğini öğrenen Hacer, bulundukları odanın kapısını kilitle-yerek odayı ateşe verir. İsmail Tayfur, anahtarı Hacer’in elinden zorla alıp dışarı çıkarır, ama Hacer artık ölmüştür. İsmail Tayfur orada çıldırır. Romanın sonunda yine İsmail Tayfur, annesi ve Saniha aynı evde yaşamaya devam ederler.


Halit Ziya’nın İzmir döneminde yazdığı romanları hangileridir?

Yazarın İstanbul dönemine ait ilk romanı olan Maî ve Siyah’ta yine babasının ölümüyle bir baht dönüşümü yaşayan Ahmet Cemil’in hikâyesi vardır. Babasının ölümüyle ailesinin sorumluluğunu üstlenmek durumunda kalan Ahmet Cemil, bir yandan tercümeler yapmaya başlar. Diğer taraftan da son sınıfını okumak-ta olduğu okulunu bitirmeye çalışır. Bir tavsiye üzerine Mir’at-ı Şuûn gazetesine çalışmak üzere başvurur ve başvurusu kabul edilir. Ahmet Cemil geleceğe dair hayalleri olan, şair mizaçlı bir gençtir. Üç önemli hayali vardır: Okulu bitirmek, birçok yeniliği denediği şiir kitabını tamamlamak ve âşık olduğu okul arkada-şı Hüseyin Nazmi’nin kız kardeşi Lâmia’yla evlenmek... Bu arada arkadaşlarının aracılığıyla kız kardeşi İkbal’i matbaa müdürünün oğlu Vehbi ile evlendirir. Ah-met Cemil bir süre sonra yazmak hayaliyle yanıp tutuştuğu eserini bitirir ve onu Hüseyin Nazmi’nin köşkünde sanat âlemine tanıtır. Gazetede çalışan ve edebi-yatta eskinin temsilcisi olan Râci’nin eseri hakkındaki haksız tenkitleri dışında, eser orada bulunanlar tarafından beğenilmiştir. Ancak bu başarı aynı zamanda Ahmet Cemil’in hayatındaki olumsuzlukların da başlangıcı olur. Eniştesi Vehbi kız kardeşiyle iyi geçinmez ve onun ölümüne sebep olur. Matbaa için alınan borç ödenemez ve Ahmet Cemil’in ipotek edilen evi ellerinden çıkar. Lamia başkasıyla nişanlanmış, Ahmet Cemil Mirat-ı Şuun’dan kovulmuştur. Birden mavi hayalle-rinden uzaklaşarak siyah gerçeklerin içinde kalan Ahmet Cemil, hayal kırıklığına uğrar ve eserini imha eder. Sonunda bir gece annesiyle birlikte taşrada bir memu-riyete gitmek üzere İstanbul’dan ayrılır.

Halit Ziya’nın en başarılı romanı olarak kabul edilen Aşk-ı Memnu romanında, Adnan Beyin yaşça kendisinden oldukça küçük, genç ve güzel eşi Bihter ile yeğeni Behlül arasındaki evlilik dışı ilişki konu edilir. Adnan Bey, kendisinden çok genç ve güzelliğiyle bilinen Bihter’le evlenmek ister. Annesi Firdevs Hanım bu evlili-ğe razı olmaz, ama Bihter diretir ve evlilik gerçekleşir. Bihter’in diretmesinin iki önemli sebebi vardır. Birincisi zengin bir evde rahat yaşamak, ikincisi de halk ara-sında adı kötüye çıkmış annesinin durumuna düşmemektir. Adnan Beyin kona-ğında kendisinden başka ilk evliliğinden Nihal adlı bir kızıyla Bülent adlı bir oğlu vardır. Başlangıçta her şey iyi giderse de bir süre sonra Bihter, sadece zenginliğin, rahat yaşamak için yeterli olmadığı gerçeğiyle yüz yüze gelir. Bir gün önemsiz bir konuyu konuşmak için odasına girdiği kocasının yeğeni Behlül tarafından baştan çıkarılır ve romana adını veren yasak aşk başlar. Ancak Behlül, uzun süreli aşk yaşayacak bir insan değildir ve bir süre sonra Nihal’le ilgilenmeye başlar. Bihter’in annesi Firdevs Hanım, Bihter ve Behlül arasında bir ilişki olmasından şüphelene-rek, kızından âdeta intikam alırcasına Nihal ile Behlül’ü evlendirmek gerektiğini aile üyelerine söyler. Doğal olarak Bihter buna şiddetle karşı çıkar, ama bu işin önüne geçemez. Behlül’le Bihter’in bir tartışmasına şahit olan Nihal, orada bayılır. Adnan Bey kızının yanına geldiğinde Bihter, Adnan Bey’in odasına gider, Behlül de kaçar. O sırada Adnan Bey’in yanına gelen ve Nihal’i gizli bir aşkla seven Beşir, şahit olduğu bu yasak aşkı ona anlatır. Adnan Bey’in silahını alan Bihter kendisini odasına kilitleyerek intihar eder.

Ferdi ve Şürekâsı ile Aşk-ı Memnu romanları, sonları bakımından nasıl bir ben-zerlik gösterirler?

2

3


Halit Ziya’nın yedinci romanı Kırık Hayatlar, kurgu bakımından onun en karmaşık romanıdır. Romanın başkişisi Ömer Behiç tıp tahsilini yurt dışında tamamlamış bir doktordur. Karısı Vedide ve iki kızıyla yaşamaktadır. Evine ve ailesine bağlıdır. Aşk-ı Memnu romanındaki “Melih Bey takımı” gibi bu roman-da da “Veli Efendi’nin kızları” vardır. Veli Efendi’nin kızlarından Neyyir, tanıştığı Ömer Behiç’i kısa sürede etkisi altına alır. Ömer Behiç böyle bir ilişkiye bir süre direnirse de sonunda onunla bir terzi odasında buluşmaya başlar. Ancak bu ilişki de mutluluk vermez Ömer Behiç’e. Bu arada küçük kızı Leyla’nın hastalığı ilerler. Neyyir de zengin bir adamla evlenmek üzeredir. Neyyir, Ömer Behiç’e, evlendik-ten sonra da onunla görüşeceğini söyler. Ömer Behiç bunu kabul etmez. Ömer Behiç’in kızı ölür. Neyyir haber yollayıp onu çağırırsa da o gitmez. Sonunda Ömer Behiç büyük bir pişmanlık içinde evine döner.

Halit Ziya’nın son romanı Nesl-i Ahîr’de genç yaşta dul kalmış ve uzun yıllar Avrupa’da kaldıktan sonra yurda dönmüş Süleyman Nüzhet’in hikâyesi anlatılır. Avrupa’dan dönen Süleyman Nüzhet’in kızı Azra, artık bir genç kız olmuştur. High School’u bitiren Azra babasıyla birlikte Büyükada’da yaşamaya başlar. Sü-leyman Nüzhet burada eniştesinin 22 yaşındaki yeğenine tutulur, ancak kızının mutluluğunu düşünerek ona evlenme teklifinde bulunamaz. Bu arada Süleyman Nüzhet’in Avrupa’dan dönerken tanıştığı gençlerden İrfan ihtilalci bir idealisttir. İrfan, Süleyman Nüzhet’in evine sık sık gider ve Azra ile aralarında bir yakınlık doğar. Ancak İrfan bir suikasta katılır ve yakalanıp arkadaşlarını ele vermekten korkarak intihar eder. Romanın sonunda tıpkı Maî ve Siyah’taki gibi baba kız yine baş başa kalırlar.

Yukarıda da belirtildiği üzere Halit Ziya realizme bağlı kalmış ve roman ve hikâyelerini bu anlayış dahilinde verme çabası içinde olmuştur. Bazı acemilikler içerse de ilk romanlarından itibaren realist teknikleri eserlerinde kullanan Halit Ziya, ilk romanı Sefile ile bilinçli bir giriş yapmıştır. Yazar bu eserini Ahmet Mid-hat tarafından romantik anlayışla kaleme alınmış olan Henüz On Yedi Yaşında adlı romanına alternatif olarak yazmıştır. Her iki eserde de kötü yola düşmüş birer genç kız vardır. Ancak her iki yazarın bu konuyu işleyiş şekilleri farklıdır. Ahmet Midhat kötü yola düşen kızı, eserin başkahramanıyla evlendirerek onu bu ortam-dan çekip çıkarır. Buna karşı Halit Ziya’nın romanında kötü yola düşen kızın deği-şimi sebep sonuç ilişkileriyle verilerek roman bir faciayla bitirilir. Bu konuda Halit Ziya’nın Hikâye adlı eserindeki şu tespit, dikkat çekici ve dolaylı bir karşılaştırma olarak karşımıza çıkmaktadır:

“Hakikiyyun’da [Realizm’de] bir fahişe görürüz. Bu bir fahişe olmaktan başka bir şey değildir. Hayaliyyun [Romantizm] bize bir fahişe gösterir, bu bir melektir.

Biz kerih fahişeler, sefil caniler, alçak adamlar, müstekreh sarhoşlar, fakat hakiki adam-lar görmeyi; sehaib-i hayalatımız arasından peri kızları seyretmeye tercih ederiz.”

Halit Ziya daha bu ilk eserinde romantik bir eserle aynı konuyu işleyerek -fa-kat ondan farklı olarak- bazı realist teknikleri kullanmak suretiyle âdeta bir mey-dan okuma gerçekleştirmiştir. Bu açıdan Prof. Dr. Ömer Faruk Huyugüzel’in şu tespiti çok önemlidir:


“Bütün aksamalara rağmen Sefile, Henüz On Yedi Yaşında romanından birçok yön-den üstün ve yeni bir eserdir. Sefile, ayrıca kullandığı objektif anlatım yolları bakı-mından roman tarihimizin ilk realist, hatta natüralist romanıdır. Yanlış bir şekilde bizde ilk realist roman kabul edilen Sami Paşazade Sezai’nin Sergüzeşt’i, Sefile’den iki, yıl sonra 1888’de yayımlanmıştır” (Huyugüzel, 1995, 35).

Halit Ziya’nın romanlarında kullandığı realist tekniklerden biri, olayların gidi-şatını keserek geriye dönüş metodunu kullanmasıdır. Böylece olayların ve kişi-lerin geçmişini anlatarak yaşanan zamandaki olayların sebepleri ortaya konur ki, bu realizmin en önemli ilkelerinden biri olan determinizmin ifadesidir. Sözgelimi Sefile romanında olay yağmurlu bir havada, Bayezıt Meydanı’nda bir köşeye sı-ğınmış çaresiz Mazlume’nin tanıtılmasıyla başlar. Daha sonra geriye dönüşlerle Mazlume’nin yaşadığı felaketler, önce babasının, sonra da annesinin ölümü ve Mazlume’nin annesine benzeyen içe kapalı hassas mizacı üzerinde durulur. Öyle ki bu meydanda aç ve sefil vaziyette bekleyen Mazlume’nin bir süre sonra hiç ta-nımadığı bir kadının peşinden gitmesini okuyucu yadırgamaz. Benzer bir durum yine Mai ve Siyah romanında babasının ölümüyle hayatının akışı tersine dönen Ahmet Cemil için de geçerlidir. Yine Nemide romanına adını veren Nemide’nin hırçın ve asabi olma sebebini ortaya koymak için geriye dönüş tekniğiyle annesi-nin doğum sırasında ölüşünden öncesi anlatılır ve böylece Nemide’nin bazı mizaç özelliklerinin annesinden geçtiği sezdirilir.

Yine realist anlayışa uygun olarak Halit Ziya, romanlarında olaydan çok tasvir ve tahlillere yer vermiştir. Bilindiği gibi I. kuşak Tanzimat romanı ile II. kuşak Tanzimat romanı arasındaki en önemli farklardan biri de olay merkezli romanlar-dan kişi merkezli romanlara geçilmiş olmasıdır. Nitekim Sergüzeşt’te Dilber, Ara-ba Sevdası’nda Bihruz romanların merkezindeki kişilerdir ve olaylar ikinci plana atılarak bu şahısların iç dünyaları öne çıkarılmıştır. Bu durum elbette söz konusu yazarların realist anlayışa bağlı olmalarıyla ilgilidir. Aynı durum Halit Ziya’nın hemen bütün romanlarında kendini gösterir.

Realizmin en önemli özelliklerinden biri olan ayrıntılı mekân tasvirleri, Halit Ziya’nın romanlarında sıklıkla karşılaştığımız unsurlardan bir diğeridir. Yazar bu tasvirleri belli bir işlevi yerine getirmek için yapmaktadır. Bu tasvirler ya yaşanan olaylar hakkında okuyucuya bir şeyler sezdirmeyi ya da roman kişilerinin iç dün-yalarını tanıtmayı amaçlayan tasvirlerdir. Bu açıdan Halit Ziya’nın romanlarında insan-mekân, insan-eşya ilişkisi çoğunlukla vardır. Sözgelimi ilk romanı olan Se-file büyük bir meydanda başlar ve yağmur yağmaktadır. Meydanın bir köşesinde Mazlume büzülmüş vaziyette dilenmektedir. Burada meydan, her tarafı açık, sı-ğınılacak bir köşesi olmaması bakımından kasıtlı olarak seçilmiş olmalıdır. Böy-lece Mazlume hiç tanımadığı ve büyük bir felaketi yaşamasına sebep olacak olan Mihriban’ın evine götürme teklifinden ürkmesine rağmen, etrafına bakar ve yapa-cak bir şeyi olmadığı için kadının peşine düşer. Aynı şekilde eşyalara da böyle bir fonksiyon yüklenir romanlarda. Sözgelimi ayna, Edebiyat-ı Cedide romanlarında kişilerin kendi kendileriyle yüzleştikleri ve içlerindeki kaçınılmaz duyguyu itiraf ettikleri bir eşya olarak yer alır. Aşk-ı Memnu’da Bihter’in aynanın karşısında soyu-nup kendini seyretmesi, Berna Moran’ın ifadesiyle “genç kadındaki doyumsuzluğun bilinç düzeyine çıkışı” (Moran, 1995, 74) olarak nitelendirilir. Bu, daha sonra Meh-met Rauf ’un Eylül romanında Necip’in bütün bir gün Suat’la beraber gezdikten sonra akşam gittiği otel odasındaki aynanın karşısında büyük bir sarsıntı geçirerek Suat’a âşık olduğunu kendi kendine itiraf etmesi şeklinde karşımıza çıkacaktır. Za-man zaman elbise tasvirleri de kişileri tanıtmada kullanılan tekniklerdir.

Geriye Dönüş Tekniği: Olay örgüsü tipi. Anlatı türü eserlerdeki olayın kronolojik değil, geriye dönüşlerle anlatılması.


Halit Ziya, olayların gidişatında kendilerini hissettiren, görüşlerini belli et-mekten çekinmeyen Tanzimat dönemi yazarlarının aksine, realistler gibi ken-di varlıklarını silmeye çalışır. Bu anlamda bakış açısı, Halit Ziya’da, dolayısıyla Edebiyat-ı Cedide roman ve hikâyelerinde üzerinde durulması gereken bir husus-tur. Yazar-anlatıcının hakim olduğu yerlerde anlatım oldukça nesnel, görme du-yusu ön plana çıkarılmışken, yansıtıcı bilinç olarak Ahmet Cemil’in kullanıldığı yerlerde ise kahramanın mizacına ve yaşantısına uygun olarak anlatım empresyo-nisttir ve işitme duyusu ön plandadır (Kaplan, 1992, 449-452).

Yansıtıcı bilinç; Halit Ziya’nın ilk romanlarından itibaren kişilerin psikoloji-lerini -yazarın varlığını arka plana atarak- derinlemesine ortaya koymak için kul-landığı ve roman boyunca süreklilik kazandırdığı bir yöntemdir. Aşk-ı Memnu’da pek çok yansıtıcı bilinci karşılıklı birbirlerini aydınlatmak için daha kompleks bir şekilde kullanması ise yazarın zaman içerisinde aldığı yolu göstermektedir.

Realistler yazarın varlığını silmek için zaman zaman kahraman anlatıcıya ait bakış açısından da faydalanmışlardır. Bunun için de mektup ve hatırat tarzında eserlere sık sık başvururlar. Bir Ölünün Defteri bunun tipik bir örneğidir. Kahra-manın hayatı ölümle son bulduğu için romanın başında ve sonunda yazar-anlatıcı devreye girerek bir çerçeve oluşturur. Geri kalan kısımda ise sadece kahramanın sesi duyulur. Halit Ziya’nın bir tek kişinin bakış açısıyla sınırlı olan kahraman anlatıcıyı sadece bu romanında kullanması ve daha çok yazar anlatıcıyla birlikte yansıtıcı bilinci tercih etmesi dikkat çekicidir.

Halit Ziya’nın romanlarında kullandığı realist teknikler hangileridir?

Diğer taraftan bu romanda realizmin ilkelerine uygun olarak bir kaderciliğin hakim olduğu görülmektedir:

“Osman Vecdi’nin bu görüşleri romana karamsar, acıklı bir hava verir. Hayat zalim-dir, insanoğlunun bu şartlar karşısında kadere boyun eğmekten başka çaresi yoktur. Bir Ölünün Defteri’ne hakim olan bu kaderci tutumu biz Sefile ve Nemide romanla-rında daha mübhem bir şekilde hissederiz. Kadercilik ya da fatalizm Fransız realist ve natüralistlerinde de görülen ve bir bakıma materyalist felsefeden kaynaklanan bir tutumdur. Tabiî bunda devrin şartlarının da etkisi vardır. Halit Ziya’nın hemen bütün romanlarında hayatın karamsar bir şekilde algılanışını görmek mümkündür.” (Huyugüzel, 1995, 38)

Aynı şekilde Aşk-ı Memnu romanında Bihter’in trajedisi de böyle bir kader-ci anlayışla çizilir. Bihter, herkes tarafından kötü olarak bilinen annesine benze-memekte kararlıdır. Kendinden yaşça çok büyük Adnan Bey’le evlenmeyi kabul etmesinin sebeplerinden biri de budur aslında: Annesinden uzaklaşmak ve bir aileye sahip olmak... Ancak kaderinden kurtulamaz ve bu da ölümüne sebep olur. Natüralistlere özgü bir ilke olan ırsî özelliklerin anne ve babadan çocuklara geç-mesi Halit Ziya’nın romanlarında gördüğümüz özelliklerden biridir. Bihter gibi, Nemide de annesinin asabi mizacını sürdüren bir kişilik olarak romanda yer alır. Nesl-i Ahîr’de İrfan romanın sonunda babası gibi intihar eder.

Halit Ziya romanlarını kurgularken en fazla üçlü aşk kalıbını kullanmıştır. Ya bir kadın ve iki erkek ya da iki kadın bir erkek şeklindeki bu üçlü aşk kalıbı Maî ve Siyah’ın dışında bütün romanlarında mevcuttur. Hatta Kırık Hayatlar’da birden fazla aşk üçgeni vardır. (Enginün, 2007, 354). Halit Ziya’nın ilk romanı Sefile’de İkbal ve Mazlume’nin arasında İhsan vardır. Başlangıçta İkbal’e âşık olan İhsan bir

Kahraman Anlatıcının Bakış Açısı: Anlatılarda eserin şahıslarından birinin anlatıcı konumunda olmasıdır.

Yansıtıcı Bilinç: III. Şahıs anlatıcının roman karakterinin bilincinden geçenleri aktarmasıdır.

4


süre sonra Mazlume’ye meyleder. Bu yöneliş İkbal’in ölümüne, Mazlume’nin kötü yola düşmesine ve İhsan’in feci sonuna sebep olur. Nemide’de ise durum tersine döner: Halit Ziya’nın ifadesiyle “asabî, hissiyat-ı müteheyyice sahibi, vereme müsait, bedbaht bir surette tevellüd etmiş, (...) saadet içinde mahzun bir kız” olan Nemi-de; onun tam tersi özellikler taşıyan “metin, kuvvetli,vakur, (...) arzularını kaderin pençesinden almaya, yavrularını bir tehlikeden kurtarmaya müheyya, kükremiş bir dişi arslan gibi hazır” Nahit ve “kızların ikisine de meyyal” olan Nail... (Uşaklıgil, 1998, 98) Avrupa’da tıp tahsilini tamamlayan Nail, dönüşte Nemide ile nişanlanır, ancak Nemide’nin teyzesinin kızı Nahit de Nail’e âşıktır. Bir süre sonra onun gön-lünü çeler ve gizlice buluşmalar başlar. Durumun farkına varan Nemide, bunun kendisine pahalıya patlayacağını bile bile aradan çekilir. Böylece bedbaht doğan Nemide’nin sonu da acıklı olacaktır. Bir Ölünün Defteri’nde Osman Vecdi ile Hü-sam Galatasaray Lisesi’nden arkadaştır. Osman Vecdi annesini küçük yaşta kaybet-miş, babası da onu halasının yanına bıraktığı için halasının evinde, halasının kızı Nigâr ile birlikte büyümüştür. Osman içten içe Nigâr’ı sevmektedir. Osman Vecdi hafta sonları Hüsam’ı halasının evine getirir. Bu gelip gitmeler esnasında Hüsam ile Nigâr arasında bir aşk doğar. Bu arada hala, kızını Osman Vecdi’yle evlendir-meyi düşünmektedir ve bunu Vecdi’ye de söyler. Ancak Nigâr buna karşı çıkar ve Hüsam’ı sevdiğini annesine itiraf eder. Bunun üzerine tıpkı Nemide gibi Vecdi de aradan çekilir. Artık onun için yaşamanın önemi kalmamıştır. Gönüllü olarak savaşa gider, ölmek için çok gayret ederse de sakat olarak döner. Bundan sonra sağlığını düşünmeyerek âdeta intihar eder ve ölür. Ferdi ve Şürekâsı’nda ise fakir bir genç olan İsmail Tayfur ölen babasının yerine bir ticarethanede çalışır. Patro-nunun kendini beğenmiş kızı Hacer, İsmail Tayfur’a âşık olur ve onunla evlenmek istediğini babasına söyler. Oysa İsmail Tayfur babasının bakmak için küçük yaşta eve aldığı Saniha’yı sevmektedir. Baskılar sonucu Hacer’le evlenmek zorunda kalır. Ancak bir süre sonra kocasının bir başkasını sevdiğini anlayan Hacer, kocasıyla birlikte odalarında bulundukları bir sırada kapıyı kilitler ve ortalığı ateşe verir. Tay-fur karısını dışarı çıkarır, ama ölümüne engel olamaz ve kendisi de orada çıldırır.

İstanbul dönemi romanlarının ilki Maî ve Siyah’ta ve sonuncusu Nesl-i Ahîr’de böyle bir aşk üçgeni yoktur. Hatta Maî ve Siyah’ta bir aşktan söz etmek bile söz konusu değildir. Bu roman daha çok bir nesil romanıdır. Bu dönemin ikinci ro-manı Aşk-ı Memnu’da ise kocası Adnan Bey’de aradığını bulamayan Bihter’in, onun çapkın yeğeni Behlül’e âşık olarak kendi sonunu hazırlaması anlatılır. Enginün’ün, “Halit Ziya’yı Türk romancılığının en önemli şahsiyeti yapar” dedi-ği Kırık Hayatlar’da yukarıda da belirttiğimiz gibi çok sayıda aşk üçgeni vardır. Bunu birçok eve hasta muayenesi için giden Doktor Ömer Behiç sayesinde öğre-niriz: Vedide-Ömer Behiç-Neyyire, Refet-Şekûre-Ferruh gibi.

Bu romanların içinde diğerlerinden farklı bir mahiyet taşıması açısından Maî ve Siyah romanından ayrıca bahsetmek gerekiyor. Yukarıda da değinildiği gibi bu roman bir nesil romanıdır. Edebiyat-ı Cedide neslinin yapısını karakteristik olarak yansıtır. Böyle bir fonksiyonu şiirde “Süha ve Pervin” şiiriyle Tevfik Fikret yerine getirmiştir. Bu şiirdeki Süha ile romandaki Ahmet Cemil mizaç bakımından bir-birlerine çok benzerler. Her ikisi de aşkı iki kişilik yaşamak yerine bir fikir olarak yaşarlar, tensellikten uzaktırlar. Her ikisinin de geleceğe dair hayalleri vardır, ancak hayalleri gerçekleşmediğinde hemen kırılıverirler. Yani Edebiyat-ı Cedidecilerin çok bilinen teması olan “gerçek-hayal çatışması” bu kahramanlarda görülen bir özelliktir. Nitekim her iki eser de arasına “ve” bağlacı gelmiş iki isimden oluşur ve her ikisinde de bunların biri hayali biri de gerçeği temsil ederler: Süha: hayal,

Nesil Romanı: Bir neslin dünyaya bakışını, inançlarını, değer yargılarını ortaya koyan roman türüdür.

Ahmet Cemil, Tanzimat’ın pratik, faydacı aydın tipinden farklı özelliklere sahiptir. O, gerek yetişme tarzı, aldığı eğitim, mizaç özellikleri gerekse dönemin baskıcı yönetiminin etkisiyle topluma entegre olamamış, hayat karşısında pasif bir aydın tipidir. Bu anlamda A. Cemil’i, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın eserlerinde karşımıza çıkan derinlikli, fakat bir türlü harekete geçemeyen pasif erkek karakterlere benzetebiliriz. Ayrıca Oğuz Atay’ın eserlerindeki karakterler de Türk kültüründe Batılılaşmayla birlikte ortaya çıkan trajik aydın tipinin devamıdırlar.


Pervin: gerçek; Maî: hayal, Siyah: gerçek. Bu özellikleri bakımından Ahmet Cemil, Türk edebiyatının ilk “Tutunamayan”ı olarak düşünülebilir. Başka bir ifadeyle bu eser; Halit Ziya’yı, Ahmet Hamdi Tanpınar’a ve Oğuz Atay’a bağlayan çizginin başlangıcını oluşturur.

Bu romanı bir nesil romanı yapan bir başka husus, Edebiyat-ı Cedidecilerin genel olarak sanat ve özel olarak edebiyat konusundaki görüşlerine yer veren bir eser olmasıdır. Şiir, eski edebiyat, dil, kafiye, vezin, tenkit ve tercüme konuların-da topluluğun sanat anlayışına yer verilir ve bu görüşlerin savunucusu da Ah-met Cemil’dir. Halit Ziya bununla kalmaz, (Muallim) Naci adını çağrıştıran Raci adlı eski şiir yanlısı bir karakteri onun karşısına koyar. Şair bununla da yetinmez, Raci’yi bütün olumsuzlukları üzerinde taşıyan bir karaktere dönüştürür. Böylece öznel bir yaklaşımla romanında güttüğü realist anlayışa ters düşer.

Halit Ziya Uşaklıgil’in sosyal konulara uzak olduğuna dair ileri sürülen id-dialar tam anlamıyla doğru sayılamaz. İzmir dönemi romanlarından Sefile ve Ferdi ve Şürekâsı dönemin sosyal problemlerini büyük ölçüde zengin-fakir zıtlığı üzerinden vermiştir. Aynı zıtlık müphem bir şekilde Maî ve Siyah romanında da görülmektedir. Diğer taraftan Nesl-i Ahîr de dönemin siyasî hareketlerini işleyen bir romandır. Ayrıca Aşk-ı Memnu da toplumumuzda gitgide yaygınlık kazanan alafranga hayatı vermesi bakımından dikkat çekicidir.

Edebiyat-ı Cedide romanında gördüğümüz ortak temaların birçoğu Halit Ziya’nın romanları için de geçerlidir. Bunların en başında kaçış teması vardır. Edebiyat-ı Cedide sanatçıları yaşadıkları ortamdan ve zamandan memnun olma-yarak başka ve muhayyel dünyalara kaçmak ve bu arzularını eserlerine de yansıt-mak isterlerdi. Tevfik Fikret’in birçok şiirinde bu temanın işlendiği bilinmektedir. Halit Ziya’nın romanlarında da bu temin işlendiği görülür. Sözgelimi Bir Ölünün Defteri’nde Osman Vecdi’nin savaşa gitmesi, Nemide’de Nemide’nin Osman Vecdi gibi sağlığına dikkat etmeyerek kendi sonunu hazırlaması, Maî ve Siyah’ta Ahmet Cemil’in hayal kırıklığına uğradığında bütün emellerinden vazgeçmesi kaçış te-masının tezahürleridir.

Halit Ziya’nın ilk romanlarındaki bazı karakterlerin sonraki romanlarda gelişti-rilerek tekrar okuyucunun karşısına çıkarıldığı görülmektedir. Sözgelimi Nemide’de bütün hayatını kızının mutluluğuna adayan ve bahçesinde yetiştirdiği güllerle uğ-raşan Şevket Bey, Aşk-ı Memnu’da yine kızını çok seven ve oymacılıkla uğraşan Adnan Bey olarak karşımıza çıkar. Aynı şey Nemide ve Nihal için de söylenebilir.

Halit Ziya’nın bazı romanlarındaki bir yapı dikkat çekicidir. Romanın başında aile fertleri kendi başlarına huzurlu bir hayat sürerler. Bir süre sonra aileye biri girer ve her şey karışır ve bir sarsıntı yaşanır. Huzurun yerini huzursuzluk ve kar-maşa alır. Eserin sonunda düğüm çözülür ve aile tekrar eski haline döner. Ferdî ve Şürekâsı’ndan itibaren gördüğümüz bu yapı, Aşk-ı Memnu’da, Kırık Hayatlar’da ve Nesl-i Ahir’de çok belirgin bir şekilde kendini gösterir.

Edebiyat-ı Cedide romanının diğer önemli ismi Mehmet Rauf (1875-1931)’tur. Mehmet Rauf, sanat hayatı boyunca on üç roman kaleme almıştır: Eylül (1901), Bir Zambak’ın Hikâyesi (1910), Genç Kız Kalbi (1912), Bir Aşkın Tarihi (1912), Menekşe (1913), Karanfil ve Yasemin (1924), Böğürtlen (1924), Define (1927), Kan Damlası (1928), Son Yıldız (1927), Halas (1929), Harabeler (1927), Kâbus (1928).

Romanların yazılış tarihlerinden anlaşılacağı gibi, Mehmet Rauf, ilk iki roma-nını Edebiyat-ı Cedide döneminde kaleme almış ve üçüncü eserini yaklaşık do-kuz yıl sonra II. Meşrutiyet döneminde vermiştir. Bu romanların büyük çoğunlu-ğu aşk hikâyesidir ve ne yazık ki Eylül’ün dışında hiçbiri başarıya ulaşamamıştır:

Kaçış temi Fransız romantiklerinin sıkça işledikleri temalardan biridir. Yaşadıkları hayattan ve ortamdan şikâyetçi olan romantikler, hayalî mekânlara, tabiata ve tarihe sığınma ihtiyacı duyarlar.

Halit Ziya Uşaklıgil hakkında geniş bilgi edinmek için Ömer Faruk Huyugüzel’in Halit Ziya Uşaklıgil adlı eserine bakılabilir.


“...romanlarında başta aşk olmak üzere, kadın, evlilik, ihanet gibi temler işlenmiştir. Halas ve Harabeler dışında onun romanlarında sosyal eleştiriye rastlanmaz. (...) Öte yandan romanlardaki kahramanlar genellikle birbirinin aynıdır. Bunlar, Batılı ya-şam tarzını benimsemiş, edebiyatı, müziği ve doğayı seven, aşırı duyarlı, duygusal, aşk için yaşayan bohem insanlardır. Geçim kaygıları hemen hemen yok gibidir. (...) ...romanlarında mekânlar da doğal olarak köşkler, konaklar, yalılar gibi geniş ve bü-yük mekânlardır. (...) Hemen her evde bir piyano bulunur” (Tarım, 1998, 83).

Mehmet Rauf ’un romanlarının konuları ana hatlarıyla şöyledir:Eylül, Mehmet Rauf tarafından “ilk eserim son üstadıma” ifadesiyle Halit

Ziya’ya ithaf edilmiştir. Halit Ziya’nın olgunluk dönemi romanlarından sonra, Edebiyat-ı Cedide romanını en iyi temsil eden eserler arasında yer alması bakı-mından edebiyat tarihimizde önemli bir yere sahiptir. Hatta bu romana, yazarına şöhret kazandırmış bir eser olarak da bakabiliriz.

Mehmet Rauf ’un bu eseri ilk olarak topluluğun yayın organı durumundaki Servet-i Fünun dergisinde (nr.482-522; 7 Haziran 1900-14 Mart 1901) tefrika edil-miş, daha sonra kitap olarak basılmıştır. Eser yayımlandığı ilk günden itibaren edebiyat camiası ve okuyucular tarafından büyük ilgiyle karşılanır.

Mehmet Rauf, Eylül romanında üstadı Halit Ziya gibi, bir “aşk-ı memnu”yu anlatır: Beş yıldır Süreyya ile evli olan Suat ile kocasının akrabası Necip arasında gelişen bir yasak aşktır bu... Her ne kadar kocanın ilgisizliği söz konusu edilse de bu yakınlaşmanın asıl sebebi Suat ve Necip’in klasik batı müziğine olan düşkün-lükleri ve piyano başındaki ortak duygulanımlarıdır.

Bir taraftan musiki yasak bir aşkın doğmasına ve her geçen gün şiddetini arttır-masına kaynaklık ederken öte taraftan Süreyya hiçbir şeyin farkında olmadan ba-lık avlamak için sandalıyla gezintilere çıkmaktadır. Suat ve Süreyya Boğaziçi’nde bir yalı kiralamışlar ve Necip de sık sık onları ziyaret etmektedir. Suat ve Necip zaman zaman Süreyya’yı aldatmış olmaktan dolayı iç çatışmalar yaşasalar da bu ortamda birbirlerine söylemeden aşklarının bütün coşkusunu içlerinde duya-rak yaşarlar. Burada bütün gözlerden uzaktırlar. Ancak yaz bitip de İstanbul’daki köşklerine taşındıklarında bu ilişkiyi başkalarının anlamasından korkan Suat’ın, Necip’ten uzak durmaya çalıştığı görülür. Bunun özellikle Necip üzerindeki et-kileri yıkıcı olur. Suat’ın tavrı artık bu aşkın geleceği olmadığını ortaya koyar ve yazar eserini radikal bir sonuca ulaştırır. Bir gün köşkte yangın çıkar, Suat içeride kalır: Necip onu kurtarmak için köşke dalar, ancak dışarıya kimse çıkamaz.

Mehmet Rauf ’un bu eseri üzerine kaleme alınan bütün kaynaklar, onun ‘psi-kolojik tahlil romanı’ olduğunda birleşmiş gibidirler. Gerçekten de bu yasak aşkın iki kahramanı Suat ve Necip’in iç dünyaları romanın değişik yerlerinde başarılı bir şekilde verilmiştir. İkisi arasında aşk kıvılcımlarının oluşması, müzik ve gezinti gibi ortak zevkler, Necip’in yalıdan ayrı kaldığı zamanlar, kıskançlıklar, Suat’ın çekin-genlikleri ve bunların kahramanların iç dünyalarına etkileri iç konuşmalardan veya psikolojik tahlillerden anlaşılır. Az önce de söylediğimiz gibi, yazar bunları başarılı bir şekilde verirken, adeta Süreyya’ya haksızlık etmiş gibidir. Sanki o, iç dünyası ol-mayan, sadece sandal ve balıktan başka bir şey düşünmeyen bir kukla durumun-dadır. Onun neden başını alıp denize kaçtığından, karısını Necip’ten niçin kıskan-madığından, hatta eve dönme kararını neden verdiğinden bile haberdar olamayız.

Eylül romanında bir nebze de olsa Süreyya’nın annesinin dışında, olumlu ni-telikleri üzerinde toplamış başka bir karakterin bulunmaması da dikkat çekicidir. Bunu o dönemin roman ve hikâyesinde büyük ölçüde etkili olan realizm ve natü-

Mehmet Rauf’un eserlerinde görüldüğü gibi, sonraki yıllarda Ahmet Hamdi Tanpınar da kadın erkek yakınlaşmasında musikiyi muhakkak kullanır.


ralizm anlayışlarıyla izah etmek mümkündür: Bilindiği gibi realistler eserlerinde-ki kahramanları idealize etmezler ve bütün yönleriyle olduğu gibi anlatmayı ter-cih ederler. Yazar roman kişileri hakkında hüküm vermekten kaçındığı gibi onları hayatın gerçekleri içinde kendi kaderlerine bırakmış gibidir.

Eserde tabiatın, olayları destekleyen önemli bir unsur olduğu görülmektedir. Özellikle Boğaziçi’ndeki gezintileri, Suat ve Necip’in aşklarının gelişmesinde ve pekişmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Ayrıca eserin adının da mevsim de-ğişikliğini içeren bir ay adı olması dikkat çekicidir. Eylül yaz mevsiminin kışa dönüşmesi kadar Boğaziçi’nde yeşerip filizlenen bu aşk ağacının sararıp solmaya başlamasının da bir sembolü gibidir.

Başka bir açıdan bakacak olursak yaz mevsimiyle birlikte Boğaziçi, Edebiyat-ı Cedide yazarlarında ve bu dönemde ortaya konulan eserlerde karşımıza çıkan, insanı hayatın acı gerçeklerinden uzak tutan bir sığınak olarak da düşünülebilir. Çünkü sandalıyla ve oltalarıyla sürekli dışarıda bulunan Süreyya ve hiçbir şeyi “görmeyen” dadının dışında yalıda sadece Suat ve Necip vardır. Âdeta Boğaziçi, sevgilisiyle insanlardan uzakta, bulutların üzerinde ya da kimsenin olmadığı bir korulukta olmayı arzulayan Süha’nın hayallerine cevap teşkil etmektedir.

Romanda üç mekân önemlidir: İstanbul’daki ev, Beyoğlu ve Boğaziçi... İstan-bul’daki ev Suat ve özellikle de Süreyya için boğucu bir mekân konumundadır. Süreyya buradan uzaklaşmayı -hiç olmazsa yazın- çok ister. Suat’ın buradan uzak-laşmak istemesi ise kocasıyla yalnız kalmanın yanı sıra, daha çok kocasının bu sı-kıntılı ortamdan çıkarak rahatlaması içindir. Boğaziçi her ikisini de bu ortamdan kurtaracak yerdir. Beyoğlu ise Necip’in mekânıdır ve buradaki sefahat âlemine ayak uydurmuştur. Süreyya için Necip’in hayatı ilgi çekici ve renkli bir hayatken, aslında Necip yaşadığı bu hayattan memnun değildir. Onun için Beyoğlu hayatı ne kadar renkli olursa olsun çevresindeki insanların ikiyüzlülükleri ve samimiyet-sizlikleri yüzünden bir o kadar sıkıcıdır ve Boğaziçi onun için de sığınılacak bir yerdir. Aslında burada Necip için kaçıp sığınılan yer, hiç sevmediği, evlenmeye değer bulmadığı Beyoğlu kadınlarına karşılık temiz bir aşkla sevdiği Suat’tır.

Türk romanında Halit Ziya ile başlayan teknik başarı Eylül romanıyla sürmüş ve devrinde ve sonraki yıllarda tek başına yazarını temsil eden müstesna eserler arasında yerini almıştır (Çağın, 2006, 5-7).

Bir Zambak’ın Hikâyesi, yayımlandığı dönemde pornografik olmakla suçlan-mış, bu yüzden de yazarının hapiste yatmasına ve askerlikten atılmasına sebep olmuştur. Esere adını Zambak adlı bir kadın vermiştir. Beyaz bir çiçeğin isimi ola-rak bilinen zambak, Hıristiyan dünyasında, günahsızlığın ve masumiyetin sem-bolü olmak üzere Hz. Meryem için kullanılan bir remizdir.

Genç Kız Kalbi, Batılı tarzda yetiştirilmiş, Batı musikisini bilen, piyano çalan ve sürekli okuyan eğitimli bir kız olan Pervin’in hikâyesidir. İzmir’de yaşamaktadır, ama hep İstanbul hayaliyle yaşamaktadır. Çünkü İzmir onun için sahip olduğu de-ğerler açısından oldukça geri ve dar bir şehirdir. Aradıklarını ve hayallerini ancak İstanbul’da bulacağını düşünür. Çok ısrar etmesi üzerine babası onu İstanbul’daki amcasının yanına gönderir. Büyük umutlarla İstanbul’a giden Pervin büyük bir hayal kırıklığı yaşar. İstanbul hiç de hayalinde canlandırdığı gibi bir Avrupa şehri değildir. Daha limana ayak basar basmaz hayal kırıklığı yaşamaya başlar. Kadın erkek ilişkileri, insanların görgüsüz ve basit davranışları ona hayal kırıklığı yaşa-tan diğer hususlardır. Öte yandan gerçek bir aşkla evlenebileceği bir erkeği ancak İstanbul’da bulabileceğini düşünen Pervin, bu konuda da hayal kırıklığına uğra-mışken amcasının akrabası Mehmet Behiç adlı bir şairle tanışır. Mehmet Behiç,


tam bir Avrupalı gibi giyinir ve bize ait hiçbir şeyi beğenmez. Özellikle musiki konusundaki ortak zevkleri aralarında bir yakınlığın başlamasına sebep olur. An-cak bu yakınlaşmada sadece Pervin, gerçek aşkı arayan durumundadır. Bu arada annesi İzmir’den bir mektup yollar ve kendisini bir jandarma subayının istediğini, onu reddetmemesi gerektiğini yazar. Ancak feminist düşüncelere sahip olan Per-vin, böyle bir evliliği düşünmez bile. Ayrıca gönlünü kaptırdığı ve kendisine karşı ilgisiz olmadığını düşündüğü Mehmet Behiç de vardır. Hemen red cevabı yazar. Durumdan şüphelenen amca, Mehmet Behiç’e niyetini sorar. Pervin’in güzel ol-duğunu, ancak zengin olmadığı için evlenemeyeceği cevabını alır. Cevabı amca-sından öğrenen Pervin bir kere daha hayal kırıklığına uğrar ve ailesinin tavsiye ettiği kişiyle evlenmek üzere İzmir’e dönmeye karar verir.

Görüldüğü gibi roman tam anlamıyla bir hayal - gerçek çatışmasına dayan-maktadır. Bir yanda “ölünceye kadar onun yanında yaşamak” hülyasıyla yaşayan Pervin, diğer yanda “yaşamak için insana hayat lazım, hayal değil diyen Behiç bu çatışmanın iki ucunu teşkil ederler (Törenek, 1999, 146).

Bir Aşkın Tarihi, Macit isimli bir gencin Güzin adlı bir kıza duyduğu sami-mi aşkın pişmanlığa dönüşmesini hikâye eder. Verem olduğu için her yaz Büyük Ada’ya hava değişimine gelen Güzin ile Macit arasında kurulan dostluk bir süre sonra aşka dönüşür. Yaz sonunda Güzin Mısır’a gideceğini; ama onunla yazışaca-ğını, gelecek yıl tekrar görüşeceklerini söyler. Son geceyi birlikte geçirirlerse de Macit bu durumdan faydalanmaz. Ancak ertesi gün rıhtımda Güzin, Macit’i gör-mezlikten gelir. Güzin’e temiz ve büyük bir aşkla bağlı olan Macit’i bir arkadaşı uyarır ve yaptığı bir araştırma sonunda Güzin’in Mısır’da evlendiğini ve düşündü-ğü gibi bir kadın olmadığını öğrenir.

Bu romanda da Genç Kız Kalbi’nde olduğu gibi yaşanan bir hayal kırıklığı var-dır ve her ikisinde de gerçek aşkı yaşayan tek kişi vardır. Hayal kırıklığını yaşayan kişi de budur.

Menekşe’nin başkişisi Hüseyin Bülent tanınmış bir şair ve yazardır. Evli ve bir çocuk babası olmasına rağmen aşksız yapamayan bir kişiliğe sahiptir. Oku-yucularından İclal ve Münevver Hanımlarla mektuplaşır. Onlardan duygusal bir karşılık beklediği sırada bir Ermeni ailenin evinde rastladığı Violet isimli genç ve kültürlü bir kızla tanışır. Diğer romanlardaki gibi ortak müzik zevkleri bu iki genci birbirlerine yaklaştırır. Hüseyin Bülent için Violet’in bir başka meziyeti, Türkçe telaffuzunun mükemmel olmasıdır. Bir süre sonra Violet İzmir’e gider ve Hüseyin Bülent’e mektuplar gönderir. Bu mektuplardan anlaşılır ki, Violet aslın-da bir Türk kızıdır. Bu bakımdan kendi kültürüne yabancı, bize ait olan hiçbir şeyi beğenmeyen Genç Kız Kalbi’ndeki Mehmet Behiç’i hatırlatmaktadır. Ancak Hüseyin Bülent’le tanışmış olması onun ufkunu açar. Mustafa Özbalcı’ya göre bu eser, olayların ve şahısların önemli bir kısmı yazarın hayatının ve mizacının bazı noktaları ile aynen örtüşmesi bakımından otobiyografik bir eser olarak kabul edi-lebilir (Özbalcı, 2006, 435).

Karanfil ve Yasemin’in başkişisi Samim Galatasaray Lisesi’ni bitirdikten sonra Avrupa’nın çeşitli şehirlerinde bulunmuş ve tekrar İstanbul’a dönmüştür. Arka-daşları vasıtasıyla katıldığı çayda iki kadın dikkatini çeker. Bunlardan biri Kadri Paşanın kızı Pervin, diğeri de gelini Nevhiz’dir. Bir süre sonra Nevhiz ile Samim arasında bir ilişki başlar. Pervin, Samim’den fazla ilgi görmediği için Şeref adlı bir gençle evlenip Avrupa’ya gider. Ancak kocasıyla geçinemeyerek geri döner. Sa-mim hemen ziyaretine gider ve kısa bir süre sonra aralarında bir ilişki başlar. Sa-mim kadınların ikisinden de vazgeçemez. Taa ki bir gün Pervin Nevhiz’le ikisini


Samim’in evinde yakalayana kadar. Pervin hastalanıp ölür, Nevhiz ise genç bir erkekle Avrupa’ya kaçar. Bu eseri yorumlayan Mehmet Törenek şunları söyler:

“Eser, bir zevk ilişkisinin romanıdır. Mizaçlar, tutkular ve bunların kişileri içine dü-şürdüğü dramatik hal, birkaç ilişki içinde sunulmaya çalışılır, ilk sayfalarda, kadının toplum hayatında aldığı yer hakkında endişelerini dile getiren Pertev, gelişen olaylar içerisinde haklı çıkarılır. Temelde bu mesajı hissettiren eserin çok yönlü zevk ilişkileri içerisinde gösterdiği dağınıklık ise, eseri bütünüyle bir zevk romanı yapar.” (Törenek, 1999, 152).

Böğürtlen daha çok tezatların işlendiği bir aşk romanıdır. Önce Müjgân ile ye-ğenleri arasındaki tezat ortaya konur. Diğerleri ne kadar hafifmeşrepse Müjgân o kadar ciddi bir kızdır. Kızları tesadüfen gören Pertev içlerinde Müjgân’a ilgi du-yar. Ancak Müjgân salon toplantılarındaki hafiflikleri, iki yüzlülük ve sahtelikleri yakından takip ettiğinden Pertev’e yüz vermez. Pertev, uzun süre bu yolda gayret sarf etse de sonuca ulaşamaz. Bunun üzerine yorulduğunu hisseden Pertev, bir gün Süheyla isimli bir kıza rastlar. Aslında bir kızda aradığı çok şey vardır onda: Avrupa’da yetişmiştir, çok iyi piyano çalmaktadır... Arkadaşlık etmeye başlarlar ve Süheyla kısa sürede Pertev’e teslim olur. Bunun üzerine âdeta bir “böğürtlen” gibi kendisini yanına yaklaştırmayan Müjgân ile Süheyla arasında bir mukayese yapar ve evlenmek için Müjgân’da karar kılar. Tekrar Müjgân’ı iknaya uğraşır ve sonunda başarıya ulaşarak onunla evlenir.

Define romanı bir çerçeve hikâyenin içinde anlatılan başka bir hikâyeden mey-dana gelir. Doktor Şakir Fevzi’nin altı ay boyunca sürekli evine giderek tedavi et-tiği Hacı Hanım, artık ömrünün yetmeyeceğini anlayarak doktora bir defter verir. Hacı Hanım’a bu defteri bir zamanlar yanında çalıştığı bir paşa vermiştir. Defterde paşanın evindeki definenin planı vardır. Paşa, Hacı Hanım’dan bu defteri bir za-manlar hayırsız bir adamla Avrupa’ya kaçan kızına iletmesini istemiştir. Kendisi gidemeyeceği için defteri doktora verir. Şakir Fevzi İstanbul’a giderek aileyi bulur. Kadın kocası Raci’den ayrılıp babasının eski konağında kızıyla yaşamaktadır. An-cak eski kocası bir şekilde defineden haberdar olmuştur ve kadını sürekli rahatsız etmektedir. Şakir Fevzi duruma el koyar ve eski koca ile adamlarını etkisiz bırakır. Defineyi bularak Suzan’la evlenir.

Bu hikâyenin devamı mahiyetindeki Kan Damlası’nda eser seri cinayetlerle başlar. İlk öldürülen kişi Suzan’ın süt ninesi, ikincisi de Raci’nin yakalanmasın-da Şakir Fevzi’ye yardım eden arkadaşı Hasan Fuat’tır. Üçüncü kişinin Suzan’ın annesi olacağı düşünülmektedir. Polis Hayret, izlerini sürdüğü katillerin Raci’nin kardeşi ve adamları olduğunu öğrenir ve bir çatışmada Hüsrev, Hayret tarafından öldürülür.

Son Yıldız’da Batılı tarzda yetiştirilmiş ve eğitim almış olan Perran ile Fuat birbirlerini severler. Ancak çıkan savaş yüzünden Fuat askere çağrılır ve bir süre sonra öldüğü haberi gelir. Annesi Perran’ı zorlayarak kötü karakterli, içkici ve kadınlarla gönül eğlendiren avukat Şefik Nuri’yle evlendirir. Kocasında aradığı sevgiyi bulamayan Perran, yaşlı bir yazar ve gazeteci olan Fahri Cemal’in met-resi olur. Ancak bir süre sonra Fuat çıkagelir, savaşta ölmemiştir. Savaştan sonra Almanya’ya giderek eğitimini tamamlamış ve İstanbul’a gelmiştir. Başlangıçta bu duruma çok canı sıkılan Fahri Cemal, onların birbirlerini gerçekten sevdiklerini anlar ve aradan çekilerek birleşmelerini sağlar.

Halas, Mehmet Rauf ’un konu bakımından diğerlerinden farklı bir romanıdır. Bu eserine kadar sadece aşk ve kadını konu alan romanlar yazan Mehmet Rauf,


bu eserinde aşka da yer vermiş olmakla beraber vatan sevgisini daha fazla öne çıkarmıştır. Teğmen Nihat, bir iş için gittiği İzmir’de işinin uzaması yüzünden bir süre kalır. Bu arada çeşitli eğlence mekânlarına gider ve değişik insanlarla ta-nışır. Bunlardan biri de Avrupalı bir tüccar olan Mister Daster’dır. Evine yaptığı ziyaretler sonunda onun kızı Beatrice ile aralarında bir aşk doğar. Ancak bir süre sonra İzmir, Yunanlılar tarafından işgal edilir. Nihat birdenbire azınlıkların ve Avrupalıların Türklere karşı tavır değiştirdiğini görür. Yaptıkları bir konuşma so-nunda aynı değişikliği Mister Daster’da da görür ve bulunduğu mekânı değiştirir. Beatrice ile ilişkisini keser. Miralay Emin Bey’in emrine girerek vatanın kurtuluşu için çalışmaya başlar. Ardından İstanbul’da çalışacağı emri gelir. Nihat İzmir’den ayrılmadan önce kalp krizi geçiren Miralay Emin Bey, biri kızı İclal’e olmak üze-re iki mektup yazar ve onları yerlerine ulaştırması için Nihat’a verir. Ayrılmadan önce Beatrice ona, evlenip İzmir’de kalmayı ya da Avrupa’ya gitmeyi teklif ederse de Nihat bunu kabul etmez. Mektubu götürdüğü İclal’le tanışır ve aralarında bir aşk başlar. Bir görev için İstanbul’dan Ankara’ya giderken İngilizlere yakalanır. Bir süre hapis yatar. Mahkeme Beatrice’in tanıdıkları sayesinde onu serbest bırakır. Beatrice teklifini tekrarlarsa da Nihat yine kabul etmez. İclal ile Nihat’ın birbir-lerini sevdiğini anlayan Beatrice, kendi arabasıyla İstanbul’dan çıkararak onların Anadolu yakasına geçmelerini sağlar.

Harabeler, sembolik niteliği olan bir romandır. Romanın başkişisi Nuri Süha, köşk kiralamaya gittiği bir evde tanıştığı kişilerle dost olur ve bunlarla görüşmeye başlar. Köşk efradının lüks içinde yaşamasına rağmen aslında ekonomik durumları hiç de iyi değildir. Nuri Süha, köşkteki kızlardan Selma ile Mübeccel arasında kalmış-tır. Sonunda köşk yanar ve Nuri Süha buraya daha küçük bir ev yapmaya karar verir.

Burada yanarak harabe haline gelen köşk, içindeki hayat tarzıyla eskiyi; Nuri Süha’nın aynı zemin üzerine yaptıracağı küçük ev de Cumhuriyet’i temsil etmektedir.

Kâbus, kurgu bakımından oldukça zayıf bir romandır. Aziz Nihat ile Nigâr’ın çok mutlu bir evlilikleri vardır. Ancak Aziz Nihat’ta başlayan nedensiz kıskanç-lıklar onun kabuslar yaşamasına neden olur ve bir gece karısını boğarak öldürür.

Dönemin bir diğer romancısı Hüseyin Cahit Yalçın (1874-1957)’dır. Hüseyin Cahit, sanat hayatı boyunca birbirinden tamamen farklı ve zıt anlayışlarda iki ro-man yazmıştır: Nadide (1891), Hayal İçinde (1898). Bunlardan birincisi Ahmet Midhat Efendinin etkisinde, diğeri de Edebiyat-ı Cedide anlayışı çerçevesinde kaleme alınmışlardır. Hatıralarından ve bir röportajından anlaşıldığına göre, Hü-seyin Cahit, ikinci kitabın devamı olarak Hakikat Pençesi’nde adıyla bir roman yazmayı tasarlamışsa da çeşitli sebeplerle buna imkân bulamamıştır. Yine Cum-huriyet döneminde Olduğu Gibi adıyla bir romana başlamış, ancak bitirememiştir.

Hüseyin Cahit, Nadide’yi yazdığı sıralarda henüz idadînin ikinci sınıfına git-mektedir ve on altı yaşındadır. Ahmet Midhat Efendi’nin eserlerini küçük yaşın-dan itibaren dinleyen ve sonraki yıllarda severek okuyan bir gençtir. Hüseyin Ca-hit, hatıralarında bu etkiyi kendisi de kabul eder:

“Nadide’nin mevzuundan bahsedecek değilim. Zahmete değmez. Üslup ve tertip tarzı Ahmet Mithat Efendi’nin fena bir taklidinden ibaretti. Taklidi o derece ileri götür-müştüm ki hikâyeyi yarıda bırakarak, hikaye münasebetiyle güya felsefî bir mütaala-ya ayrıca bir bab bile tahsis etmiştim” (Yalçın, 1935, 19).

Ömer Faruk Huyugüzel bu etkiyi Ahmet Midhat’la sınırlandırmaz: “Bununla birlikte romanda, onun Serez’deyken dinlediği eşkıya hikâyelerinin ve daha sonra idadînin ilk yıllarında okuduğu Xavier de Montepin, Emile Gaborieu ve

Edebî Hatıralar: Hüseyin Cahit Yalçın’ın 1935 yılında yayımladığı edebiyat hatıralarını içeren kitabı.


benzeri yazarların da etkisi vardır. Bu bakımdan Nadide daha çok cinayet romanı özelliğini taşır” (Huyugüzel, 1984, 186).

Ahmet Midhat Efendi tarafından başına bir takriz de yazılan bu romanda, baş-kişi konumundaki Nadide, emellerini gerçekleştirebilmek uğruna annesini ve ko-casını öldürtebilecek kadar cani ruhlu ve hırslı bir kadın olarak romanda yer alır. Romanın erkek karakteri Fuat’ı elde etmek için önüne çıkan her engeli yok etmeye kararlıdır. Ancak sonunda tıpkı Ahmet Midhat Efendi’nin romanlarında olduğu gibi diğer kötülerle beraber cezasını bulur, iyiler de muratlarına ererler.

Hüseyin Cahit, Nadide’den sekiz yıl sonra yazdığı Hayal İçinde romanında ta-mamen farklı bir anlayışla çıkar okuyucusunun karşısına. Ahmet Midhat etki-sinden tamamen sıyrılmış, romantik tarzdan realist anlayışa dönmüştür. Teknik bakımdan ilk romanından çok öndedir.

Bu romanda, bir Rum kızına âşık olan Nüzhet’in, sonunda uğradığı değişim anlatılır.

“Saf, hayalperest ve idealist bir genç olan Nezih, romanın sonunda yazarın deyimiyle septik ve inkârcı bir hale gelir ve “determinizm”e doğru sürüklenir. Bu maceranın bir başka özelliği de Nezih’in kendine yabancı bir âleme, Beyoğlu azınlık hayatına men-sup bir Rum kızını sevmiş olmasıdır. Böylelikle romanda bu hissî macera dolayısıyla Nezih’in bir taraftan hayatın gerçekleri, bir taraftan da farklı bir âlem yaşama tarzı ile karşılaşmasından doğan duyguları, heyecanları ve benliğindeki değişme anlatılmış olacaktır” (Huyugüzel, 1984, 202).

Diğer Edebiyat-ı Cedide yazarlarında görülmeyen bu durumun sebebini, onun, devrin siyasî hayatı içinde yer alan, toplumu gözlemleyen bir ittihatçı ol-masıyla açıklamak mümkündür.

Edebiyat-ı Cedide romancılarına ek olarak zikredeceğimiz isimlerden biri de Safveti Ziya (1875-1929)’dır. Edebiyat tarihimizde önemli yeri olmayan bu yazar, Servet-i Fünun dergisinde yayımlanan Salon Köşelerinde (1910) adlı romanıyla bilinmektedir. Bu eserde Avrupa’dan gelen yabancı bir kıza (Lidia) âşık olan Şekip adlı bir gencin hikâyesi anlatılır. Başlangıçta Lidia Şekip’e yüz vermezse de daha sonra aralarında bir aşk başlar. Ancak kızın İngiltere’ye dönmesiyle her şey sona erer. Safveti Ziya eserinin önsözünde bu romanın gençlik hatıralarını ihtiva etti-ğini belirttikten sonra, “Şekip, gençliğimin benim için pek kıymetdar bir hatıra-i hüsranıdır” diyerek romanın otobiyografik yönüne de işaret eder. Bunun dışında Bir Safha-i Kalp (1911) Hanım Mektupları (1912) ve Kadın Ruhu (1912) adlı üç romanı daha vardır. Edebiyat-ı Cedide yazarları içinde “en alafranga” olduğu ifade edilen Safvet-i Ziya, devrinin salon hayatını, bu çevredeki isan ilişkilerini ayrıntılı bir şekilde romanlarına yansıtmıştır. Orijinal bir üsluba sahip olmaktan çok Halit Ziya’yı taklit eden ikinci sınıf bir romancı olduğunu söylemek yeterli olacaktır.

Edebiyat-ı Cedide yazarları ekol olarak realist ve natüralistlere bağlı oldukları için roman ve hikâyeye önem vermişler ve bu akımların özelliklerini eserlerin-de başarılı bir şekilde uygulamışlardır. Başta Halit Ziya olmak üzere, Edebiyat-ı Cedide yazarları tarafından roman ve hikâyede gerçeklik duygusu önemsenmiş, mekân tasvirleri ve eşyalar daha anlamlı bir şekilde kullanılmış, yeni bazı teknik-ler bizim roman ve hikâyemize taşınmıştır. Daha açık ifadeyle Edebiyat-ı Cedide topluluğuyla birlikte o zamana kadar emekleyen Türk roman ve hikâyesi ayağa kalkıp yürümeye başlamıştır.


ÖzetTanzimat dönemiyle birlikte edebiyatımıza yeni bir tür olarak Batı’dan gelen roman, bu dönemde iki çizgide gelişmesini sürdürdü: Popüler roman ve edebî roman.Edebiyat-ı Cedideciler bunlardan ikinciyi devam ettir-miştir. Tanzimat Edebiyatının ikinci dönemiyle başla-yan realizm ve natüralizm Edebiyat-ı Cedide romancı-larının da esas aldığı edebiyat akımlarıdır.Edebiyat-ı Cedide romanının ilkelerini Hikâye adlı eseriyle ortaya koyan Halit Ziya (Uşaklıgil)’dir. Onun yanında Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit (Yalçın) ve Saf-veti Ziya dönemin diğer romancıları olarak yer alırlar.Halit Ziya roman yazmaya Edebiyat-ı Cedide toplu-luğu oluşmadan önce İzmir’de kaleme aldığı dört ro-manıyla başlar. Her türlü acemiliklerine rağmen ilk romanında bile realist teknikleri uygulamaya çalışır. Üçüncü romanından itibaren geleceğin romancısının işaretleri alınmaya başlanır. Halit Ziya, İstanbul’a gi-dip Edebiyat-ı Cedide topluluğuna katıldıktan sonra da yine dört roman yazar. Roman sanatı açısından en güçlü eserlerini kaleme alır. Estetik değer açısından bunlar sırasıyla Maî ve Siyah, Aşk-ı Memnu ve Kırık Hayatlar’dır.Bu dönemin ikinci önemli ismi Mehmet Rauf ’tur. On üç roman yazmasına rağmen bunların içinde sadece Eylül romanında büyük bir başarı elde edebilmiştir. Romanlarında daha çok evlilik, kadın, aşk temalarına yer veren Mehmet Rauf, Halas ve Harabeler romanla-rında sosyal temalara yer vermiştir.Hüseyin Cahit (Yalçın), sadece iki romanla bu sahada yerini almıştır.Bunlardan birincisi çocukluk yıllarında, Ahmet Midhat Efendinin etkisiyle yazdığı Nadide, di-ğeri de Edebiyat-ı Cedide zevk ve estetiğine bağlı kala-rak yazdığı Hayal İçinde romanıdır. Safveti Ziya bu topluluk içinde sadece Halit Ziya’nın taklitçisi ikinci sınıf bir romancı olarak yer almıştır.


Kendimizi Sınayalım1. Halit Ziya Uşaklıgil ile ilgili olarak aşağıdaki yargı-lardan hangisi yanlıştır?

a. Edebiyat-ı Cedide romanının önderidir.b. Aşk-ı Memnu, Kırık Hayatlar, Kan Damlası ro-

manlarından bazılarıdır.c. Realizme bağlı kalmış, eserlerini bu anlayışla

vermiştir.d. Yazarın ilk romanı “Sefile”dir.e. Edebiyat-ı Cedide romanlarında görülen “ka-

çış” teması onun eserlerinde de yer alır. 2. Halit Ziya sanat hayatı boyunca dördü İzmir’de, dör-dü İstanbul’da olmak üzere sekiz roman yazmıştır. Buna göre aşağıdakilerden hangisi İzmir’de yazılmamıştır?

a. Nemideb. Bir Ölünün Defteric. Ferdi ve Şürekâsıd. Nesl-i Ahire. Sefile

3. Mehmet Rauf ’un Eylül romanıyla ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

a. Romanında üstadı Halit Ziya gibi, bir “aşk-ı memnu”yu anlatır.

b. Edebiyat-ı Cedide romanını en iyi temsil eden eserler arasında yer alması bakımından edebi-yat tarihimizde önemli bir yere sahiptir.

c. Bu eser, Servet-i Fünun dergisinde tefrika edil-miştir.

d. Suat ve Necip romanın merkezinde yer alan er-kek karakterlerdendir.

e. Roman İstanbul’da geçmektedir. 4. Edebiyat-ı Cedide topluluğu sanatçılarından olan yazar, sanat hayatı boyunca birbirinden farklı ve zıt an-layışlarda iki roman yazmıştır: Nadide ve Hayal İçinde.Bunlardan ilki Ahmet Midhat Efendi’nin etkisinde, di-ğeri de Edebiyat-ı Cedide anlayışı çerçevesinde kaleme alınmıştır. Cumhuriyet döneminde Olduğu Gibi adıyla bir romana başlamış, ancak bitirememiştir.Bu parçada tanıtılan sanatçı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Hüseyin Rahmib. Peyami Safa c. Halid Ziya d. Safveti Ziyae. Hüseyin Cahit

5. Aşağıdakilerin hangisinde aynı sanatçıya ait eserler bir arada verilmiştir?

a. Ferda-yı Garam / Defineb. Kırık Hayatlar / Göl Saatleric. Acımak / Ferdi ve Şürekâsıd. Rübab-ı Şikeste / Menekşee. Salon Köşelerinde/ Şıpsevdi

6. Aşağıdakilerden hangisi “roman” olarak adlandırı-labilecek eserlerden biri değildir?

a. Nemideb. Hayal İçindec. Eylüld. Kırık Hayatlare. Kırk Yıl

7. Halit Ziya Uşaklıgil’in romanlarında kullandığı tek-niklerle ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

a. Olayların gidişatını keserek geriye dönüş meto-dunu kullanmıştır.

b. Olaydan çok tasvir ve tahlile yer vermiştir.c. Ayrıntılı mekân tasvirleri, belirli bir işlevi yeri-

ne getirmek için yapılmıştır.d. Romanlarını kurgularken çoğunlukla ikili aşk

kalıbını kullanmıştır.e. Eserlerinde hatıra defteri veya mektuplardan

faydalanma yoluna gitmiştir. 8. Maî ve Siyah romanı için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

a. Edebiyat-ı Cedide neslinin yapısını karakteris-tik olarak yansıtır.

b. Maî, hayal; siyah, gerçektir.c. Ahmet Cemil, Edebiyat-ı Cedidecilerin savunu-

cusudur.d. Eserde eski şiir yanlısı olarak karşımıza Naci

isimli bir karakter çıkar.e. Gerçek ve hayal çatışması romanın kahraman-

larında görülen bir özelliktir.


Okuma Parçası 19. Hüseyin Cahit Yalçın’la ilgili olarak aşağıdaki yar-gılardan hangisi doğrudur?

a. Sanat hayatı boyunca birbirinden zıt anlayışlar-da iki roman yazmıştır.

b. “Kara Bir Gün” isimli yazısıyla Malta’ya sürgün edilmiştir.

c. Eserlerinde Türk toplumundaki değişimleri dile getirmiştir.

d. Fecr-i Âti topluluğu sanatçılarındandır.e. Eserlerinde Namık Kemal’in tesiri görülür.

10. Halit Ziya’nın aşağıdaki eserlerinden hangisi türü yönüyle diğerlerinden farklıdır?

a. Aşk-ı Memnub. Maî ve Siyahc. Nesl-i Ahîrd. Kırk Yıle. Nemide

MAÎ ve SİYAH’tanBakınız, işte gözlerinin önünde gördüğü bu şeyler; ba-şının üzerine açılan bu semada, yazın şu sıcak gecesine mahsus bir buğu ile örtülü zannolunan bu maîlikler içinde titriyormuş, dalgalanıyormuş kıyas edilen bütün bu yıldız alayları, bunlar bir bârân-ı elmas değil mi?İçkinin tesiri altında bulunarak süzülen gözlerinin önünde donuk maîlikler üzerine avuç avuç sarı pullar serpilmiş sema sallanıyor, sallanıyor, şimdi karşısında tepelerin uyuyan sırtlarına dökülecek; yahut denize doğru akan müphem levha yavaş yavaş, yüksele yük-sele, yerler gökler gecenin bu aşk havası içinde azim, medid, vücudu yaka yaka eritip dağıtan bir buse ile birbirine sarılarak tek bir mevcut olacak zannediyordu.Ah! Bu bârân-ı elmas... Bahçenin râkid havasını dağı-tan, içinde bir aşk nefhası, çak ve baygın bir nefes gibi sanki ta göklerin sezilmeyen yüksekliklerinden dökülen bu nağmeler.. Kâh kalbin en derin noktalarından geli-yormuşçasına derunî, pest, sanki sâkit; kâh bir teessür feveranına inikas etmişçesine patlayarak, feryat ederek; bazen bir şikâyet nâlesi , bazen bir makhuriyet iniltisi...Şimdi Ahmet Cemil altından yer kaçıyor, başından sema uçuyor, vücudu bir boşluk içinde yuvarlanmaya başlıyor zannında idi.Bârân-ı elmas!İşte işte; sanki semalardan dökülen, karşısında şu ba-yırın eteğinde yer yer parıldayan, denizin siyahlıkları içinde şurada burada ışıldayan bu ziyalar;işte işte raks ediyor; yağıyor; onlar da bir bârân-ı elmas, fakat ha-yatta yüksek şeylere meftun olmuş gözler gibi aşağıdan yukarıya yağıyor; ta o semalara, o üzerinde gülümse-yen nurlar, çalkalanan maîliklere doğru yağıyor.Bir rüya içinde yahut sihir âlemi karşısında idi; keman-ların titreyen eninleri, flâvtanın kahkahaları, sanki bu aletlerden, bütün bu kirişlerle tahta veya bakır parçala-rından sihirli bir nefesle canlanarak, kanatlanarak uçu-şan küçük küçük nağmeler birbirine atılıyor; birinden ötekine bir hicran sedası, ötekinden bir ıstırap enini, şundan bir tahassür nâlesi, diğer birinden bir ümit cevabı çıkarak, bütün o biçare insan ruhuna mahsus acılıkların tatlılıkların hazinesi taşıyor, maî-siyah ke-lebekler gibi uçuşarak, birbirleriyle dudak dudağa bir visal içinde dağılıyorlar, yükseliyorlar; sonra bunlar o parlak semanın maîliklerine, şu muzlim denizin si-yahlıklarına serpiliyor; işte işte şu aşağıya süzülen, şu yukarıya uçuşarak siyahlara bürünen soluk ziyalar! Bârân-ı elmas...


Son bir nağme tufanı ile nagehanî bir karar bütün bu hayalat silsilesine hatime çekti. Ahmet Cemil sanki bir rüyadan uyandı, etrafına baktı. Şimdi her şey hakikate ricat etmiş oldu. Başını çevirdi, burada niçin bulundu-ğunu anlamak için düşündü, baktı, o vakit tahattur etti . Arkadaşları şüphesiz orada, işte şuracıktan bir par-çasını gördüğü bahçenin kalabalığı arasında olacak-lardı. Onların yanına gitmeye ne lüzum var? Ta ötede dönen bir levhanın yalnız bir kısmı şeklinde gözünün önünden akıp giden şu seyrancılara, ağaçların arasında küme küme oturan bütün bu halka onun bir nispeti var mı ki gitsin de o kalabalığın içine atılsın? O bu dünyada herkesten uzak, herkese yabancı değil mi?Şimdi kendisini biraz topluyor, şakaklarında hafif bir serinlik hissediyor, dimağını ateşin bir bulutla örten buhar yavaş yavaş açılıyordu: Onun âlemi işte şu ya-vaş yavaş açılan beyninin içinde maî bir sema, o maî semanın içinde birçok gülümseyen ümit yıldızlarından ibaretti. Orada da bir bârân-ı elmas...İşte gözlerini kapayınca görüyor: Maî bir sema altında azim bir sahra ki sabahın hüzünden ve neşeden, renk-ten ve zulmetten, sükûttan ve nağmeden, gölgeden ve hayalden; o yekdiğerinin hem aynı hem gayri zannolu-nan tezatlarından mürekkep hali altında, henüz uyku-sundan tamamıyla sıyrılamamış mahmurluklarla yük-lenmiş sisler arkasında boğulan ufuklara doğru uzanıp gitsin. Üzerinde bir sema ki geceden kalma siyahlıklar-la gündüzün ilk şaşaalarının imtizacından mürekkep esmer bir renkle gözleri taltif eder, bir müphem renk altında maî bir atlas halinde görünen semanın derin bir köşesinden Zühre’nin beyaz handesi hâlâ görünür, bakir bir saffetle münevver bir göz gibi bakmaktadır...O lacivertliklerin bir tarafında henüz belirsiz bir nurdan toz savruluyor gibidir. Bu sahranın üzerinden, o sema-nın altından bir peri alayının kanatlarıyla dalgalanıyor denebilen hafif bir hava uçar ki dikkat edilse bir ruhanî cihanın zemzemesine benzer nağmelerle titrer. Bütün menazır sabahlara mahsus o rengin müphemiyeti için-de hava ve hayalden mürekkep bir gölge şeklinde durur; fakat bir zaman gelir ki birdenbire bir ihtişam çağlayanı dökülür, biraz evvel sönük duran sema sanki bir yangın ile dolar. Ufkun bir kenarından güneşin sinesinden sah-raya bir nur tufanı döker, semanın bu muhteşem yan-gını altında sahra müşevveşiyetten sıyrılır, bütün sahra taze bir hayatın canlılığıyla tutuşur...Ahmet Cemil burada, hayalinin şu müdebdep levha-sını yaşatırken: “Ah! O ümit güneşi!” diyordu. Onu ne kadar senelerden beri bekliyordu.Henüz yirmi iki yaşında idi. Öyle bir yaşta, gençliğin öyle hassas bir devresinde ki fikir, münevver bir sema-

nın bârân-ı elması altında parlak hülya âlemlerinde kanatları kırılmış bir kuş gibi henüz topraklara düş-memiş; gözler ziyadar bir hayal ufkunun envarıyla dolu iken bir perde altında siyah bir köşenin açılmak üzere olduğunu henüz görmemiş; yalnız münevver, mübtehiç, bir sabahın rüyasına dalmış; ümit güneşinin üzerine ta uzaklarda bir ufkun içinde hazırlanan bu-lutların dökülmeye müheyya olduğunu anlamamıştı. Henüz yirmi iki yaşında, bütün maneviyeti bir ümidin tahakkukuna muntazır... Şöhret bulmak, edip olmak, herkesçe tanılmak, bugün o kadar acılıklarına göğüs vermek için hayatını zehirlediği bu edebiyat âleminin bir gün yüksek zirvelerine çıkmak ve ismini o kadar yükseltmek ki... O tasavvur ettiği yüksek payeye bir had bulamıyor; sonra da bu derece itila emellerine ka-pılıyor olduğundan kendi kendine utanıyordu. Edip olmak, şöhret olmak, senelerden beri bütün düşüncesi bu değil miydi?Ta mektepte bir kimya kitabının üzerine başını dayaya-rak, gözleri ötede siyah tahtanın üzerinde unutulmuş, yarım kalmış bir cebir muadelesine dalarak; fikri bir hayal rüzgârı üzerinde, meçhul emeller fezasında uçtu-ğu zamanlardan beri bütün varlığını istila eden, iştihar arzusu değil miydi?Ahmet Cemil daima aceleci ve telaşlı yürüyüşle, adeta koşarak Babıâli Caddesi’nin kenarından çıkarken şu kitapçı dükkânları, cam kapıların aralarından fark edi-len şu kütüphane müdavimleri, bu matbaalar, sabahtan akşama kadar fikir ve sanat hareketlerinin münferit mecrası olan şu cadde bir gün olacak ki onun teshiri altına girmiş olacak. Şimdi birkaç eski mektep arkada-şıyla sekiz on kalem erbabından başka herkesin meç-hulü olan bu genç, bugün koltuğunun altında bir iki ki-tapla buradan bir gölge gibi çıkarken bir gün olacak ki tesadüfen bir kitapçının dükkânına gözü isabet edecek olursa mektepten henüz çıkmış iki genç edebiyat mün-tesibinin birbirine kendisini gösterdiğini fark edecek... Ah! O zaman göğsü nasıl bir iftihar havasıyla şişecek! Şimdi oradan mevhum bir cisim şeklinde geçiyor; gö-ren yok, bakan yok, lakin o zaman... Güzergâhında is-minin yavaşça fısıldandığını işitecek ve ciğerlerinden sıcak bir şeyin aktığını duyacak...Zaten bu neticeye, bu ümidin tahakkukuna şayan ol-mak için az mı ıstırap çekmiş, hayatın az meşakkatleri-ne mi tahammül etmişti? Bugün yirmi iki yaşında idi; fakat bu yaşa gelinceye kadar...Ahmet Cemil’in düşüncelerine bir fasıla daha geldi. Uzaktan sahib-i imtiyaz Hüseyin Baha ile idare me-muru Ahmet Şevki Efendi’nin yaklaştıklarını gördü. Sahib-i imtiyaz gelince dedi ki:


- Allah cezasını versin! Islah olmayacak , evde kendi-sini bekleyen karısını, çocuğunu düşünmek yok ki... Yine oraya gitti... Ötekilerini de beraber sürükledi. Biz üç kişi kaldık; artık yavaş yavaş yola çıksak...Ahmet Cemil, Raci’nin ikide birde Palais de Cristal’de geç vakte kadar kaldıktan sonra geceyi de evinden baş-ka yerde geçirdiğini bilirdi. Kaç kere bedbaht karısı matbaanın kapısına kadar gelerek beş altı yaşındaki yavrusuyla kocasını arattırmış, Ahmet Cemil ile bera-ber bütün arkadaşlarını ne cevap vermek lazım gelece-ğinde mütehayyir bırakmış idi.

Okuma Parçası 2EYLÜL’denSalonda bahçedekilerin kahkahaları işitilebiliyordu.Süreyya canı sıkılanlara mahsus bir tahammülsüzlük-le, “Çılgın kız!” diye söylendi.Balkona açılan büyük kapıdan parmaklığa dayanmış dışarıya baktığı görülen zevcesi dönüp: “Lâkin bu gece de hava ne güzel!..” dedi. Bu nisan gününün saat on birde başlayan yağmuru ya-rım saat sonra dinmiş, nem-nâk bir hadaretin fevkin-de şimdi zerrin incileriyle lacivert bir sema titriyordu; topraktan, ağaçlardan intişar eden ratip nefehatta mü-essir bir nüfuz vardı.Genç kadın pencerenin kenarına dayanarak bir iki uzun nefes aldı, her nefes aldıkça hayatı artıyormuş gibi oh çekiyordu. Sonra hâlâ sigarasının dumanlarına bulanmış, zebun-ı şita bir tepe gibi mazlum ve mağ-mum duran Süreyya’ya doğru gelerek elinden tuttu, kaldırmak istedi:-Hava bu kadar güzel, lâkin burada somurtup otur-mak, gezip eğlenenlere haksız yere kızmaktan daha mı iyidir? Haydi biz de çıkalım...Süreyya’nın bu gece canı pek sıkılıyordu, “Adam bırak!” dedi. Pederine dargınlığını bütün köye teşmil ediyor-du; sayfiyeye çıkacakları zaman o kadar ısrar etmiş, fakat bu sefer de sahil bir yere gitmeye babasını razı edememişti. Büyük babalarının vaktiyle gelip nasıl bu-dala bir hesap ile şu “taş ocağında” yaptırdığı bu köşk onları her sene başka yere gitmekten men ediyordu. O bütün kışın Boğaziçi’ni kurarken yine koşup geldikleri şu çöplük, çocukluğundan beri yaşaya yaşaya usandığı bu kenar-ı vahdet onu artık çıkıp gezmekten men ede-cek kadar bıktırmıştı; pederine karşı bir şey yapama-masının intikamını almak isteyerek hırsını başkaların-dan çıkarıyor, buradaki hayatın aleyhinde bulunmak için her şey kendisine bir vesile oluyordu. Bunun için

her günkü hayatında ekseriya şen olan Süreyya, buraya naklettikleri on günden beri hemen daima sisli, pür-tuğyan, hatta o kadar sevdiği zevcesi Suat’a karşı bile hemen hiçbir sebep olmayarak haksız davranıyordu. (...)Genç kadın beş senelik derin bir mukarenetin verdiği nüfuz-ı nazar ile pek iyi fark ettiği bu neşesizliğin iza-lesi için artık kifayet edemediğine teessüf eder gibi elim bir sesle sordu:-Pek sıkılıyorsun galiba?-Evet, sorma... Patlıyorum... Burası zaten yaşanılacak bir yer mi? Allah’ın kırı... Hele bu yemekten sonraki saatler... Sabahleyin yemeğe kadar, akşamüstü... Hasılı her zaman... İnsan boğuluyor... Herkes böyle birer kö-şede eziliyor... Kendimi bostan kuyusunda zannediyo-rum.Suat, kaşlarında bir inhina-yı endişe ile, gözleri daha ziyade karararak, kaç senedir bu aynı yerde, aynı ha-yatta bais-i şikâyet hiçbir hâl görülmeden mesut gün-leri tahattur ile sükût ediyordu; bir aralık “Evvelden hiç böyle söylemiyordun!” demek istedi; fakat neye yarayacaktı? Ufak bir mazeret, adî bir sebeple geçişti-rilmeyecek miydi?.. “Bari sen git, oralarda kal, biraz eğ-lenirsin!” diyecek oluyordu, fakat beş senedir beraber bulunmaya, her şeyi beraber yapmaya o kadar alışmış-lardı ki, zevcine karşı kalbindeki derin irtibatın sevkiy-le bu fedakârlığa razı olup söylese bile onun bunu fark ederek, münkesir olduğunu görerek daha rahatsız ola-cağını, yine yeminlerin başlayacağını, hiçbir şeyin de-ğişmeyerek sade zevahir namına uğraşılmış olacağını düşünüyordu. Çünkü asıl kabahatin köşkte olmadığını hissediyordu; kabahat şu sebebini düşününce kalbini sızlatan can sıkıntısında, şu ne kadar aşk ve irtibat ile geçerse geçsin beş senelik hayatın siper ettiği kalplerde, bu kalplerin, kalb-i beşerin eskimeye olan kabiliyetin-de idi. Ve o kadın, bu acı tefekkürlerle başını eğip sükût ederken Süreyya söyleniyor, şikâyet ediyordu. Belki el-linci defa olarak:-Ah büyükbabalarımız, diyordu; anlaşılmaz hesaplarla bu cehennem köşelerinde bağ yapıp gelip kapanacak-larına, ne olurdu şu İstanbul’u İstanbul eden güzel yer-lere gitselerdi... Sonra bir babanın budalalığı bütün bir aileye bir maraz eseri oluyor; bütün ahfad gelip onlar gibi bu köşelerde çile doldurmaya mecbur oluyorlar... Bağ, üzüm... İşte filoksera da hepsini berbat etti ya... Yer yer değil ki... Bak babam elindekini avucundakini sarf etsin, bu tauna karşı koyabilir mi?..Sonra birdenbire köpürerek:


- Ah bu çöl!.. dedi; şimdi farz et ki Boğaziçi’nde yahut meselâ Adalardayız... Deniz yok mu deniz; en sıcak ha-valarda bile insana can verir. Serin, mavi, latif... Halbu-ki burada poyraz çıkacak diye ta saat dokuzu bekleme-li... Duman, duman... Külhan gibi... Sonra manzaranın mahdudiyeti, yek-renkliği... Düşün Suat! Bir sandalı-mız olurdu, sabahları erken yahut akşamları geç vakit sen şemsiyeni kapardın, ben küreklere sarılırdım... Mehtap olsun olmasın oranın geceleri ne güzeldir.(...)Sonra elini kaldırıp gayr-ı mer’î bir düşmanı tehdit eder gibi “Ah para!” diye söylendi.Hiç olmazsa elli lira lâzımdı; “Elli lira” diyor, sonra meyus olarak “ve bunu bulmanın imkânı yok...” diye köpürüyordu:-İmkânı yok, işte elli lira bulmak kabil değil... Yoksa ben şimdiye kadar seni bin kere kapıp götürürdüm...Suat, “Oh ne iyi olurdu...” diye sevindi.Süreyya başını çevirip zevcesinin sürûr ile parlayan si-yah gözlerine bakarak devam etti:-Ne mesut olurduk Suat, ne mesut olurduk... Hem asıl senin için, vallahi bütün senin için istiyorum... Sen söylemiyorsun, fakat ben fark ediyorum ki, gelip bura-da kapanmak seni fena ediyor. Bir kere havasızlık... Sı-kıntı... Biz papaz değiliz ki, bu manastırda yaşayalım... Hayat kalabalık, güzel hava içinde olur. Kalabalık için-de yalnız yaşamak, kalabalık içinde gezip beraber bir köşeye kaçmak; işte asıl zevk budur. İnsan, kalpleri bir-birine bağlayan bu rabıtaları o zaman anlar. Ben seni ne kadar sevdiğimi başka kadınları gördüğüm zaman anlıyorum. Bazen rast gelip hatta senden güzel buldu-ğum kadınlara bakıyorum da kendi kendime hiç birisi-ni senin kadar, senin gibi sevemeyeceğime yemin edi-yorum. Sende bir şey var, öyle bir şey ki, hiçbirinde rast gelmiyorum... Öyle bir şey ki işte bütün endişelerim senin yanında mahvoluyor. Ruhuma bir şifa, bir sükûn geliyor; dudaklarını gözlerime dokundurduğun zaman bütün canımın koşa koşa gelip gözlerime toplandığı-nı, orada sana mülâkî olmaktan mesut olarak kaldığını hissediyorum. Bahusus şimdi bana öyle geliyor ki, ben dünyada senden başka hangi kadını alsaydım hiçbiri-siyle senin gibi olamayacaktım; senin gibi böyle sami-mi, ruhuma kadar, böyle canıma kadar samimi...Böyle söylerken, hemen dudaklarının yanında Suat’ın gözlerini öpüyor, elindeki elini kaldırıp dudaklarından ayırmıyordu. Suat zevcinin sözlerini dinleyerek sükût ediyordu. Süreyya bu elin ipek nescini uzun uzun kok-layarak bir inilti halinde, “Ah Suat” dedi, “Ah Suat, sen olmasaydın...”

Genç kadının mesut ve sakit bir istifsarla bakan göz-lerine girerek kalbinden kopan bir samimiyet sesiyle “Sen de olmasaydın ölürdüm Suat...” dedi; sesinde bir lerziş-i hüzn vardı.(...)Süreyya tekrar parasızlıktan şikâyet ederek:-Bak, dedi, bak Suat, elli lira insanı nelerden mahrum ediyor? Sonra biz de adamız değil mi? Zevcesini mesut etmek için elli lira bulamayan bir erkek...Zevcini böyle aciz görmek istemeyen Suat, o öyle dü-şünmesin, zebun görünmesin diye:-Fakat ben seni böyle daha çok seviyorum, dedi; herkes zengin olabilir, fakat senin gibi olamaz.Sonra Süreyya’nın kederlerini dağıtmak için ilâve etti:-Mademki sen beni kapıp bir yalıya götüremiyorsun, bari ben seni alayım da balkona olsun çıkarayım... Gece o kadar güzel ki istifade etmemek cinayet sayılır.Bu esnada bahçeden, gecenin bir köşesinden tiz, parlak bir kahkaha daha geldi.Suat pencereye doğru yürüyerek: -Bak hemşirene... O hiç senin gibi düşünmüyor... dedi.Süreyya da balkona çıkmıştı, orada bir hasır koltuğa düşer gibi oturarak, “Yanında Necip mi var?” diye sor-du.Suat öbür sandalyeden pelerinini almış örtünüyordu, gülerek cevap verdi:-Galiba.-Kocası da babamın yanında değil mi? Tuhaf izdivaç, tuhaf koca, tuhaf karı... Hususiyle tuhaf karı...Suat gülerek “Hususiyle tuhaf koca...” dedi; o zaman birbirine karşı fikirlerini müdafaa ettiler.Süreyya’nın iddiasınca her işte olduğu gibi bunda da babasının bir su’-i tedbiri neticesi olarak fena bir izdi-vaç yapmış olan hemşiresi Hacer, izdivacının bu daha ilk senesi olduğu hâlde zevcinden soğuyarak arala-rında alenî bir kayıtsızlık hüküm-ferma idi; Fatin her türlü kusurların fevkinde bayağı bir efendi çıkınca bir kuş gibi şen, biraz ince ve hoppaca olan Hacer için bu, derin bir nefreti mucip oldu. Süreyya tek tük ağaçlarla uzayıp ta karşıki dağların ete-ğine kadar giden bağa doğru bakarak tekrar ediyordu: -Çılgın kız!.. Zavallı Necip, geldi geleli elinden çekme-diği kalmadı. Geldiğine bin kere pişman olmuştur... Necip, Süreyya’nın halazadesi idi ki, ara sıra köşke mi-safir gelirdi. (...)O zaman Hacer’in düğünden evvelki hâlini tarif etme-ye başladı; genç kızın nakil ve itiraf ettiği ümitlerini, emellerini, bütün o genç kızların kadın oldukları za-


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarımana dair hülyalarını anlatarak sonra karşısında bir-den böyle kaleminde otura otura ihtiyar memurlar ara-sında büyüyerek ihtiyarlaşmış, tembelleşmiş bir zevc bulunca ne hâle geldiğini gösteriyordu:-Şimdi düşün, diyordu, faraza... İşte meselâ Necip Bey, ona pek âlâ bir koca olabilirdi; öyle biri ile birleşip otursaydı zanneder misin ki Hacer böyle olurdu; daha doğrusu böyle olsa pek tabiî gelirdi. Vakıa şimdi Hacer evvelkinden titiz, evvelkinden hırçındır; ama yemin ederim ki fena kalpli değildir. Sen kardeşisin, ama be-nim kadar bilemezsin, kadın kadını daha iyi tanır.(...)Suat gülüyordu:-Aman Necip Bey tuhaftır; “Bence evlenmek ölmektir” der durur!-Necip için gelip böyle bir bucağa kapanarak kalmak, baharı, bütün yazı böyle geçirmek... Oh, bunun imkânı yoktur. O serbest alışmış, gezmeye, eğlenmeye alış-mış... Ona bekârlık hayatının cazibelerini unutturup kendine bağlamak için ben kadın isterim... Hacer mi? Hacer, Necip’e kendini bir ay sevdiremezdi; bizim ter-biye ettiğimiz kızlar ne olacak? Suat yeniden güldü:-Aman beyefendi duymasın, yine neler söyler...Süreyya omuzlarını kaldırarak sükût etti.

1. b Bu soruya yanıt veremediyseniz “Halit Ziya” bölümünü tekrar okuyunuz.

2. d Bu soruya yanıt veremediyseniz “Halit Ziya” bölümünü tekrar okuyunuz.

3. d Bu soruya yanıt veremediyseniz “Mehmet Rauf ” bölümünü tekrar okuyunuz.

4. e Bu soruya yanıt veremediyseniz “Hüseyin Ca-hit” bölümünü tekrar okuyunuz.

5. a Bu soruya yanıt veremediyseniz “Mehmet Rauf ” bölümünü tekrar okuyunuz.

6. e Bu soruya yanıt veremediyseniz “Halit Ziya”bölümünü tekrar okuyunuz.



9. a Bu soruya yanıt veremediyseniz “Hüseyin Ca-hit” bölümünü tekrar okuyunuz.


Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Şemsettin Sami, Ahmet Midhat Efendi, Namık Kemal, Mizancı Murat Romantik; Samipaşazade Sezai, Reca-izade Mahmut Ekrem Realist; Nabizade Nazım Natü-ralisttir.

Sıra Sizde 2Sefile, Nemide, Bir Ölünün Defteri, Ferdi ve Şürekâsı.

Sıra Sizde 3Her iki romanın başında birlikte yaşayan kişiler ara-ya giren biri yüzünden bir sarsıntı yaşarlar ve sonuç-ta yine baş başa kalırlar. Ferdi ve Şürekâsı’nda İsmail Tayfur, annesi ve Saniha; Aşk-ı Memnu’da Adnan Bey, Nihal ve Bülent.

Sıra Sizde 4Geriye dönüş tekniğini kullanarak determinizmi ger-çekleştirmek, olaydan çok ayrıntılı tasvir ve tahlillere önem vermek, mektuplar ve hatıra defterlerini kurgu unsuru yaparak kahraman anlatıcının bakış açısını kullanmak.


Yararlanılan KaynaklarÇağın, S. (2006). Eylül’e Dair, Eylül, İstanbul, Özgür

Yayınları.Enginün, İ. (2007). Yeni Türk Edebiyatı: Tanzimat’tan

Cumhuriyet’e, 3.b., İstanbul, Dergâh Yayınları.Huyugüzel, Ö. F. (1984). Hüseyin Cahit Yalçın’in Ha-

yatı ve Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araştırma, İz-mir, E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.

Huyugüzel, Ö. F. (1995). Halit Ziya Uşaklıgil, Ankara, M.E.B. Yayınları.

Kaplan, M. (1992). Mai ve Siyah Romanının Üslubu Hakkında, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, 2.b., İstanbul, Dergâh Yayınları.

Kaplan, M. (2007). Tevfik Fikret: Devir, Şahsiyet, Eser, 10. b., İstanbul.

Moran, B. (1995). Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış I, 5. b., İstanbul, İletişim Yayınları.

Özbalcı, M. (2006). Mehmet Rauf, Servet-i Fünûn Edebiyatı, Ankara, Akçağ Yayınevi.

Tarım, R. (1998). Mehmed Rauf: Hayatı, Sanatı, Eser-leri, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları.

Törenek, M. (1999). Hikâye ve Romanlarıyla Mehmet Rauf, İstanbul, Kitabevi Yayınları.

Uşaklıgil, H. Z. (1998). Hikâye (Haz. Nur Gürani Ares-lan), İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.

Yalçın, H. C. (1935). Edebî Hatıralar, İstanbul, Akşam Kütüphanesi.

4Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Tan zi mat hi kâ ye si ile Ede bi yat-ı Ce di de hi kâ ye si ara sın da ki fark la rı ayırt ede-bi le cek,Ede bi yat-ı Ce di de hi kâ ye ci le ri nin kul lan dı ğı tek nik ler ve iş le di ği te ma la rı açık-la ya bi le cek,Uzun hi kâ ye ve kı sa hi kâ ye tür le ri ni açık la ya bi le cek,Ede bi yat-ı Ce di de hi kâ ye si ni tem sil eden Ha lit Zi ya (Uşak lı gil), Meh met Ra-uf, Hü se yin Ca hit (Yal çın), Müftü oğ lu Ah met Hik met gi bi ya zar la rın hi kâ ye le ri hak kın da yorumlayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Uzunhikâye• Kısahikâye• HalitZiyaUşaklıgil• MehmetRauf

• HüseyinCahitYalçın• MüftüoğluAhmetHikmet• Realizm• Natüralizm

İçindekiler

II. Abdülhamit Dönemi Türk Edebiyatı Edebiyat-ı Cedide Hikâyesi

• GİRİŞ• UZUNHİKÂYE• KISAHİKÂYE

II. ABDÜLHAMIT DÖNEMI TÜRK EDEBIYATI

GİRİŞTürk ede bi ya tın da Ba tı lı an lam da ilk uzun hi kâ ye ler -ge çiş dö ne mi eser le ri bir ta-ra fa bı ra kı lır sa- Ah met Mid hat Efen di ta ra fın dan ka le me alın mış tır. Onun uzun hi kâ ye le ri Le ta if-i Ri va yat ad lı se ri de yer alan 25 ki tap için de ki 27 hi kâ ye ve üç ro man dan (Ye ni çe ri ler, Çin ge ne, Bah ti yar lık) mey da na gel miş tir. Se ri, ön ce üç ki-tap lık bir ça lış ma ola rak dü şü nül müş se de bun la rın gör dü ğü il gi üze ri ne ya zar, da ha son ra ya za ca ğı eser le ri de bu ana baş lık al tın da neş ret me yo lu na git miş tir. Eser de ki uzun hi kâ ye ler ha cim ba kı mın dan bü yük, an cak tek bir ko nu et ra fın da ge li şen an la tı lar dır:

“Ah met Mit hat Efen di’nin yi ne ay nı yıl lar da müs ta kil ola rak ya yım la dı ğı ro man lar-dan fark lı kı lan, bel ki ha cim iti ba rıy la da ha kı sa eser ler oluş la rı dır. İç le rin de hac mi, kur gu su ve zen gin ki şi kad ro su ve ya ki şi le rin ge niş bir çer çe ve de ve ri li şi i le ro man ola rak de ğer len di ri le bi le cek eser ler de bu lun mak la bir lik te, bun la rın ço ğu nu ‘bü yük hi kâ ye’ ka te go ri si ne ko ya bi li riz. Bu hi kâ ye le rin ço ğu, ko nu su nu bi zim ha ya tı mız dan al mak la bir lik te iç le rin de ko nu su Fran sa’da ge çen ve do la yı sıy la ki şi kad ro su ya ban cı-lar dan olu şan lar da var dır” (Gök çek, 2001, ıx).

Ah met Mid hat’ın ar dın dan uzun hi kâ ye ya zan ikin ci isim Re ca izâ de Mah mut Ek rem’dir. Muh sin Bey ve Şem sa ad lı uzun hi kâ ye le ri ya zan Ek rem biz zat Ara ba Sev da sı’nın ön sö zün de ken di si nin de be lirt ti ği gi bi ba şa rı ka za na ma mış eser ler-dir. Ni te kim İn ci En gi nün de bu ko nu da şöy le de mek te dir: “Şi i rin de ki za yıflı ğa kar şı lık Re ca iza de Ek rem’in ti yat ro ve hi kâ ye ya zar lı ğı da ha kuv vet li dir. An cak bu kuv vet şi ir ler le süs le di ği ve bir ba kı ma o şi ir le rin hi kâ ye si gi bi sun du ğu Muh sin Bey ya hut Şa ir li ğin Ha zin Bir Ne ti ce si (1991) ve Şem sa (1897) ad lı hi kâ ye le rin de de ğil, Ara ba Sev da sı (1896) ro ma nın da dır.” (En gi nün, 2007, 252). He men ar ka sın dan Na bi za de Na zım’ın ka le me al dı ğı se kiz uzun hi kâ ye nin için de Ka ra bi bik kö yü an-lat ma sı ve na tü ra list ma hi yet ta şı ma sı ba kı mın dan öne çık mış tır.

Tan zi mat Ede bi ya tı’nda uzun hi kâ ye ya zan ya zar lar ve önem li eser le ri han gi le ri dir.

Edebiyat-ı CedideHikâyesi

1


UZUN HİKÂYE

Ha lit Zi ya Uşak lı gilEde bi yat-ı Ce di de top lu lu ğun da uzun hi kâ ye ya zan ilk is min Ha lit Zi ya ol du ğu gö rü lür. Ha lit Zi ya’nın uzun hi kâ ye ola rak ad lan dı ra bi le ce ği miz al tı ese ri var dır: Bir Muh tı ra nın Son Yap rak la rı (1888), Bir İz di va cın Ta rih-i Mu aşa ka sı (1888), De li (1888), Bu muy du? (1896), Hey hat (1897), Bir Ya zın Ta ri hi (1898). Va li de Mek tup-la rı (1909). Bun lar dan De li, ya rım kal mış bir hi kâ ye dir. Ha lit Zi ya bu eser le ri nin ba zı la rı için “kü çük ro man” ta bi ri ni kul la nır.

Ha lit Zi ya’nın ro man la rın da kul lan dı ğı rea list tek nik le ri uzun hi kâ ye le rin de de kul lan dı ğı gö rül mek te dir. Bun la rın ba şın da kur gu yu ha tı ra defter le ri va sı ta sıy la oluş tur ma ge lir. De li, gü nü müz post-mo dern ya zar la rı nın sık lık la baş vur du ğu bir tarz da baş lar. Bir mü za ye de de es ki ki tap lar sa tıl dık tan son ra es ki ev rak la rın bu-lun du ğu bir pa ket sa tı şa çı ka rı lır. Ora da ki ler den bi ri bu ev ra kı alır ve için de bir ha tı ra defte ri bu lur. Hi kâ ye nin esa sı da bu defter de an la tı lan lar dan olu şur. Hi kâ-ye de bir ta kım ve him le ri olan bir ki şi an la tıl mak ta dır. Ha lit Zi ya Kırk Yıl ad lı ha tı-ra tın da Şem’i Bey isim li bir hat ko mi se ri nin uya rı sıy la Hiz met ga ze te sin de tef ri ka edi len bu ese ri, ya rı da bı rak tı ğı nı söy ler. Uya rı şöy le dir:

“-De li is min den ürk mü yor mu su nuz? Bu nun is mi sa ra ha ten gös te ri yor ki mev zu u da cin ne te da ir ola cak. Bir ke re bu ke li me Türk leh çe sin den si lin miş tir. Sul tan Mu rat’in de li di ye hall’olun du ğu nu ve Ab dül ha mit’in bu ke li me den kork tu ğu nu bi lir si niz. O hal de... İs mi de ğiş tir mek de kâ fi de ğil. Ma dem ki mev zu cin net tir.”

Bu uya rı üze ri ne Ha lit Zi ya tef ri ka yı ya rı da ke ser. Ömer Fa ruk Hu yu gü zel bu hi kâ ye nin di ğer le rin den çok önem li bir far kı nı tes pit eder. (Hu yu gü zel, 1995, 53). Ona gö re kı sa cüm le ler le ve ba sit bir üs lup la ya zıl mış bu hi kâ ye nin ya rım kal mış ol ma sı hem ya zar hem de ede bi ya tı mız açı sın dan bir ta lih siz lik tir.

Ha lit Zi ya De li’ye ben zer bir hi kâ ye yi yıl lar son ra “Üç Mek tup” adıy la yaz-mış tır. Hi kâ ye de tu tuk la nıp yar gı lan dık tan son ra ser best ka lan bir gen cin için-de bu lun du ğu psi ko lo jik du rum üç mek tup la an la tıl mış tır. Genç adam, ha pis ten çık tık tan son ra sü rek li bi ri le ri nin ken di si ni ta kip et ti ği ni ve öl dür mek is te di ği ni dü şü ne rek bu na lı ma gi rer. Kal dı ğı ev de an ne si de da hil ol mak üze re her kes ten şüp he le nir. Sü rek li san rı lar gö ren genç adam ay nı za man da içi ni dök tü ğü bir ha-tı ra defte ri de tut mak ta dır. Defte ri de her kes ten sak lar. Genç adam ya şa dık la rı nı, his set tik le ri ni mek tup la ra ya za rak bah çe ye atar. Kom şu köşk te ki bir ar ka da şı da mek tup la rı sa hip le ri ne ulaş tı rır. Genç, üçün cü mek tu bu evi ya ka ca ğı nı ima eden sa tır lar la bi ti rir. Hi kâ ye de II. Ab dül ha mit dö ne mi is tib da dı nı ya şa yan in san la rın psi ko lo jik du rum la rı nın tas vi ri ne ge niş ola rak yer ve ril miş tir.

Bir Ya zın Ta ri hi de ha tı ra defte ri kur gu suy la ya zıl mış bir hi kâ ye dir. Defte rin sa hi bi İh san, iz ni ni ge çir mek üze re bir ak ra ba sı nın ya lı sı na gi der. Ora da ken di-sin den baş ka ak ra ba la rın dan beş kız da ha var dır. İh san defte ri ne bu kız lar la il gi li iz le nim le ri ni ya zar. An cak bu kız la rın için de ök süz ve ve rem li olan Me li ha’ya il gi du yar. Me li ha ise ona olan il gi si ni an cak ölür ken or ta ya ko yar.

Bu hi kâ ye ler den ba zı la rın da ka çış te ma sı na yer ve ril di ği gö rül mek te dir. Bir Muh tı ra nın Son Yap rak la rı’nın içi ne ka pa nık, ka ram sar ka rak te ri Ne cip ile Hey hat hi kâ ye sin de ki genç şa ir, bir bir le ri ne ka rak ter ya pı la rı ba kı mın dan ya kın dır lar. İki-si de ya şa dık la rı or tam dan şi kâ yet çi dir. İn san lar dan uzak, köy le re sı ğın mış lar dır. Bu iki kah ra man ve Aşk-ı Mem nu’nun Ah met Ce mil’i bir bir le ri ne çok ben zer ler. İn ci En gi nün bi rin ci hi kâ yey le Ede bi yat-ı Ce di de’nin ge nel ka rak te ri ara sın da ki iliş ki yi şöy le izah eder:

Kırk Yıl: Halit Ziya Uşaklıgil’in 40 yaşına kadar olan hatıralarını içeren kitabıdır. Bu eser, Halit Ziya’nın bu hayat dilimini anlatmasının yanı sıra devrin sanat hayatını anlatması bakımından çok önemli bir eserdir.

4. Ünite - Edebiyat-ı Cedide Hikâyesi 75

“Ya za rın ‘kü çük ro man’ di ye ni te le di ği hi kâ ye ler den Bir Muh tı ra nın Son Yap rak la rı Ne cip ad lı kah ra ma nın ha yat tan nef re ti ve can sı kın tı sı nı an la tan not lar dan mey da-na gel miş tir. Me lan ko lik genç, bir sa hil kö yün de, her şey de ‘me lal’ ve boş luk bu la rak has ta la nıp ölür. Hi kâ ye de ge çen ‘hiç’, ‘vâ hî’ ke li me le ri nin çok lu ğu Tev fik Fik ret’in ‘Bü-tün boş luk: Ze mîn boş, âsu mân boş, kalb ü vic dân boş’ mıs raı nın ön cü sü dür ve bü tün Ser vet-i Fü nun cu lar da or tak tır. Ha yat tan bu nef re ti ni, mi zaç, ha zin ha yat tec rü be le ri ve ül ke nin du ru mu na bağ la yan ya zar, ile ri de de kul la na ca ğı zen gin da ma rı bul muş-tur ve bu eser de ki Ne cip’le am ca sı nın ko nuş ma la rı Nesl-i Ahîr’de ki fark lı ne sil ler den de ol sa yaş lı ve genç le ri or tak la şa ku şa tan kö tüm ser li ğin baş lan gı cı sa yı la bi lir.” (En-gi nün, 2007, 331-332).

İkin ci hi kâ ye de yer alan, an la tı cı gen cin He yu la adı nı ver di ği bir baş ka es ra-ren giz ki şi var dır ki, o da ya şa dı ğı bir aşk ma ce ra sı yü zün den İs tan bul’dan kaç mış ve bu kö ye sı ğın mış ve beş yıl dan be ri bu ra da mün ze vî bir ha yat ya şa mış tır. Hi kâ-ye nin esa sı nı da bu mün ze vî nin ma ce ra sı oluş tur mak ta dır.

Bu muy du? hi kâ ye si, iki kız ar ka da şın çe şit li olay lar ya şa dık tan son ra bir bir-le ri nin mut suz ol duk la rı nı öğ ren me le ri ni an la tan bir hi kâ ye dir. İn ci En gi nün bu hi ka ye nin, ev li li ğin genç kız la ra hiç de bek len di ği gi bi mut lu luk ver me di ği, hat ta ka dın lar için mut lu lu ğun as la söz ko nu su ol ma dı ğı fik ri açı sın dan Ah met Mid-hat’in Fel se fe-i Ze nan, Fat ma Ali ye’nin Le va yih-i Ha yat ad lı eser le ri ne ben ze di ği ni söy ler. (En gi nün, 2007, 332). Bu hi kâ yey le il gi li Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’in şu tes-pi ti de dik kat çe ki ci dir: “Bu muy du?’da ya zar ki şi le rin ha yat hi kâ ye le ri ni an la tır ken Bir İz di va cın Ta rih-i Mu aşa ka sı’nda ol du ğu gi bi mek tup laş ma yön te mi ni kul lan-dık tan baş ka iç mo no log tek ni ği ne de yer ver miş tir. 1896’da ya yım la nan Ara ba Sev-da sı’ndan beş yıl ön ce bu tek ni ği ilk de fa ola rak Ha lit Zi ya Uşak lı gil’in kul lan ma sı ol duk ça önem li bir nok ta dır.” (Hu yu gü zel, 1995, 55)

Bu muy du? ad lı uzun hi kâ ye nin ede bi yat ta ri hi açı sın dan öne mi hak kın da bil gi ve ri niz.

Ha lit Zi ya’nın uzun hi kâ ye le ri nin en önem li özel li ği hep si nin acık lı bir at mos-fe re sa hip ol ma sı dır. Bu açı dan Bir İz di va cın Ta rih-i Mu aşa ka sı iyim ser bir at mos-fe re sa hip ol ma sı ba kı mın dan bir is tis na teş kil eder. Hi kâ ye esas ola rak bir bi ri ni se ven ev li iki gen cin ev len me den ön ce bir bir le ri ne yaz dık la rı mek tup la rı yıl lar son ra tek rar bir bir le ri ne oku ma la rın dan olu şur. Rea list ro man cı nın ken di var lı-ğı nı sil mek için kul lan dı ğı tek nik ler den bi ri olan ola yı mek tup lar la an lat ma me-to du nun kul la nıl dı ğı bir di ğer uzun hi kâ ye de Va li de Mek tup la rı’dır. Hi kâ ye, bir an ne nin ye ni ev le nen kı zı na yaz dı ğı beş mek tup tan mey da na ge lir. Mek tup la rı ka-le me alan an ne (Se mi ha), ko ca sı nın kö tü dav ra nış la rı yü zün den on dan ay rıl mış, kı zı Sü rey ya ba ba sı nın ya nın da kal mış tır. Ev len dik ten son ra bir lik te yap tık la rı bir se ya hat so nun da, Sü rey ya’nın an ne si ne duy du ğu so ğuk luk or ta dan kalk mış tır. An ne bun dan ce sa ret ala rak kı zı na ev li li ği ni ve bu ev li li ğin bi tiş se bep le ri ni ka le-me alan ve hi kâ ye yi mey da na ge ti ren mek tup la rı ya zar.

Meh met Ra ufEde bi yat-ı Ce di de top lu lu ğun da uzun hi kâ ye ler ka le me alan ikin ci isim Meh met Ra uf ’tur. Meh met Ra uf ’un uzun hi kâ ye ola rak ni te len di re bi le ce ği miz eser le ri şun lar dır: Ga ram-ı Şe bab (1896), Fer da-yı Ga ram (1897), Se rap (1909).

Ga ram-ı Şe bab, Meh met Ra uf ’un Ede bi yat-ı Ce di de ön ce si ka le me al dı ğı ilk uzun hi kâ ye si dir. Rea list an la yı şa uy gun ola rak olay lar kah ra man an la tı cı Mem-

İç monolog: Eserde yer alan kişilerin iç dünyalarını ortaya koymada kullanılan tekniklerden biridir. Anlatılarda yer alan kişilerin kendi kendilerine sessiz bir şekilde konuşmasıdır.

2


duh’un gö zün den ve ril miş tir. Kur gu kıs men Ha lit Zi ya’nın Bir Muh tı ra nın Son Yap rak la rı’na ben ze mek te dir. Bu ra da da in san lar dan uzak bir kö ye sı ğı nan bir genç var dır. Yal nız kal mak su re tiy le bü yük bir ha ya li ni ger çek leş ti re cek tir. Bu ha-yal bü yük bir eser yaz mak tır. Ede bi yat-ı Ce di de an la yı şı na uy gun ola rak hi kâ ye de ta bi at tas vir le ri ne yer ve ril miş tir. An cak bu tas vir ler da ha çok ide ali ze edil miş tas-vir ler dir. Mem duh bu ra da gör dü ğü bir ka dı na âşık olur ve bir sü re son ra ka dı na aş kı nı iti raf eder. Bu kül tür lü ve sa na ta düş kün ka dı nın aşk an la yı şı Mem duh’un-kin den fark lı dır ve so nun da Mem duh bu köy den ay rı lır gi der.

Fer da-yı Ga ram ise Ser vet-i Fü nun’da tef ri ka edil dik ten son ra ki tap laş mış bir hi kâ ye dir. Ba ba sı nın me mu ri ye ti yü zün den am ca sı nın ya nı na bı ra kı lan Ma cit, am-ca sı nın ay nı yaş ta ki kı zı Ser met ile bir lik te bü yür. Ço cuk yaş ta ki ge çim siz lik le ri da-ha son ra sev gi ye dö nü şür. Ma cit genç ya şı na gel di ğin de ora dan ay rı la rak Bey koz’da ya şa ma ya baş lar. Bu ay rı lık onu çok üzer ve bir sü re son ra has ta la nır. Ame li yat ol ma sı la zım dır, ama ame li yat tan kor kar. Ser met ya nı na ge lir, onu ame li yat ol ma-ya ik na eder. Ame li yat sı ra sın da ve son ra sın da ya nın dan ay rıl maz ve ona ba kar. Kar şı lık lı ola rak bir bir le ri ne olan aşk la rı nı his set ti rir ler. İyi leş me dö ne min de kır ve bah çe ge zi le ri ya par lar ve bu ge zin ti ler den bi rin de sev gi le ri ni bir bir le ri ne iti raf eder ler. An cak aşk la rı nın ge le ce ğin den, ye ni bir ay rı lık tan kor ka rak baş ka bir ifa-dey le ha yal den ha ki ka te geç me ce sa re ti ni gös te re me ye rek öl me ye ka rar ve rir ler.

Bu hi kâ ye, ya za rın Ede bi yat-ı Ce di de özel lik le ri ni be lir gin bir şe kil de yan sı tan ese ri dir. Aş kı mu hay yi le de ya şa ma fik ri nin Ede bi yat-ı Ce di de şi i rin de de (Söz ge-li mi, Tev fik Fik ret’in “Sü ha ve Per vin”i) kar şı lı ğı var dır. Yi ne bu eser de Ede bi yat-ı Ce di de’nin as lî tem le rin den olan in ti har ve ka çış da var dır.

Se rap ise yi ne I. şa hıs ağ zın dan an la tı lan ve ha yal ha ki kat ça tış ma sı nı an la tan bir hi kâ ye dir. Ola yı ge ri ye dö nüş ler le an lat ma sı ba kı mın dan dik kat çe ki ci dir.

Otuz yaş la rın da ki adam bin di ği va pur da gü zel bir Rum ka dı nı gö rür. Ka dı nın gü zel li ğin den ve le ta fe tin den çok et ki le nir. Böy le gü zel bir ka dı na na sıl bir er ke ğin sa hip ola bi le ce ği ni dü şü nür ken, as lın da her şe yin bir te sa düf ol du ğu ka na ati ne va rır. Kü çük yaş ta an ne si ni kay bet miş, kıt ka na at ge çin di ği bir me mu ri yet te güç be la iş bul muş tur. Bun la rı dü şü nür ken ev len mek le çok iyi et miş ol du ğu nu, ev-len me sey di, gö nül ma ce ra la rı ara sın da hır pa la na ca ğı nı dü şü nür. Ka rı sıy la on yıl ön ce ev len miş ler dir. As lın da mut lu de ne bi le cek bir ev li li ği var dır.

Va pur dan inip eve git ti ğin de ka rı sı nın has ta lan mış ol du ğu nu öğ re nir. Ka rı-sı nın ya nı na çı kar ve ba şu cu na otu rur. Ka dı nın göz le ri nin çev re si nin, yü zü nün çiz gi ler le dol du ğu nu, o yıl lar ön ce âşık ol du ğu ka dı nın sa ra rıp sol du ğu nu gö rür. Bü tün bu iz ler, or ta ya çık mak için ade ta bir has ta lık anı nı bek le miş tir. Adam de-rin bir üzün tü ye ka pı lır. De mek ha ya tı nın bun dan son ra sı nı bu yaş lan ma ya yüz tut muş ka dın la ge çi re cek tir. O ka pı la rak âşık ol du ğu, he ye ca nıy la tit re di ği aş kı ar tık son su za dek ken di ni terk et mek te dir. Ken di si de bu na kat lan mak zo run da, bu ka dın la kal mak mec bu ri ye tin de dir.

Bu dü şün ce ler den son ra ya tak ta ki ka rı sıy la soh bet et me ye, es ki gün le ri an-ma ya baş lar lar. Ka rı sı ar tık es ki de li li ğin, genç li ğin ken di le rin de kal ma dı ğı nı her iki si nin de yaş lan ma ya baş la dı ğı nı söy le di ğin de adam bey nin den vu rul mu şa dö-ner. Ken di si nin de yaş lan mış ol du ğu nu duy mak, onu üzün tü ye bo ğar. Bir an ön ce ka rı sı nın ya nın dan ay rı lıp ay na da yü zü ne bak mak is te mek te dir.

Ka rı sıy la ko nuş ma la rı so na er di ğin de aşa ğı so fa ya iner. Ay na ya bak mak is ter. Fa kat uşak bir mi sa fi rin gel di ği ni ha ber ve rir. Ge len ya kın bir dos tu dur. Otu rup ko nuş ma ya baş la dık la rın da ko nu yi ne yaş me se le sin den açı lır. Ge len ar ka da şı ya-şı nın otuz dör de gel di ği ni, ar tık yağ lı, ka ba bir ada ma dö nüş tü ğü nü an la tır. Ken-

Süha ve Pervin, Tevfik Fikret’in Edebiyat-ı Cedide topluluğunun ortak özelliklerin en iyi yansıtan manzum hikâye tarzındaki şiiridir.

Mehmet Rauf’un romanlarında musıkî, tabiatla birlikte aşk duygusunun uyanmasında önemli bir unsur olarak yer alır.


di sin den mem nun de ğil dir. Yıl lar ön ce ki o aşk gi bi de rin bir duy gu için tit re yen adam git miş, şeh vet düş kü nü, de rin lik siz bir adam gel miş tir ye ri ne. Sa nat tan bi le es ki si ka dar zevk al ma mak ta yal nız be şe ri ih ti yaç la rı nı kar şı la mak la il gi len mek-te dir. Yaş lan mak on dan pek çok duy gu yu alıp gö tür mek te dir. Üzün tüy le uzun bir sü re ha ya li ni kur du ğu bir ka dın la ya kın laş ma fır sa tı bul du ğun da, ya şın dan do la yı bu nu ya pa bi le cek kuv ve ti bi le ken din de bu la ma dı ğı nı an la tır. Yaş iler le dik çe ha-yat ar tık çe kil mez ve boş bir hal al mak ta dır ar ka da şı na gö re. Ken di le ri ha ya tın en şans sız dö ne mi ne denk gel miş ler dir. İs tib dat dö ne mi on la rın genç lik le ri ni yi yip bi tir miş tir. Şim di ler de ne ka dar hür ri yet ol sa bi le, öy le bü yü müş bir adam, hür bir ada ma as la dö nü şe me ye cek tir. Bu gi bi ko nuş ma lar dan son ra ar ka da şı gi der. Oda sı na tek rar gel di ğin de ka rı sı nın uyu du ğu nu gö rür. Ay na ya yö ne lir. Ay na da gör dü ğü man za ra ha rap bir genç lik ha tı ra sı gi bi dir. Çiz gi le ri, kı rı şık lık la rıy la o es ki ha lin den eser kal ma mış tır. Ar tık âşık olu na cak bir adam de ğil, kat la nı la cak bir adam dır. Ha yat ta ne el de et ti ği ni dü şü nür. Ga yet sı ra dan bir iliş ki si ve ev li li-ği var dır. Ka rı sı dı şa rı da yüz ler ce si bu lu nan ka dın lar dan bi ri dir. Sı ra dan bir me-mu ri yet te sı ra dan bir ma aş al mak ta dır, is tib da dı gör müş ya şa mış tır. Ha yat hiç bir yön den ona şans ta nı ma mış tır. Şim di de yaş la nıp, ya vaş ya vaş öl me ye baş la mış tır. Ka rı sı ile ri de ki ya tak tan ona ses le nir ve ya nı na ça ğı rır. Bir an da bü yük bir iç ça tış-ma ya gi rer. Ya o ken di si ne me zar gi bi ya ta ğa ya ta cak böy le ölür gi bi ya şa ya cak tır ya da dı şa rı ya çı kıp ma ce ra dan ma ce ra ya atı la cak tır. Bu mü ca de le yi için den ve-rir ken ka çıp git me nin de hiç bir işe ya ra ma ya ca ğı nı, yi ne so nu nun üzün tü ve elem ol du ğu nu gö rür. Her tür lü ar zu in sa nın eli ne ge çin ce sö nüp gi den bir şey se, bu dün ya de ni len, ha yat de ni len şey se rap tan iba ret tir. O hal de şim di o ev den ka çıp git me nin ne an la mı var dır ki? So nun da va rıp gi de ce ği yer yi ne bir me zar ola cak-tır. Böy le dü şü ne rek ka rı sı nın ya ta ğı na gi rer.

Bu hi kâ ye, genç ada mın iç ça tış ma la rı nı uzun ve ay rın tı lı ver me si ba kı mın dan dik kat çe ki ci dir. Hi kâ ye nin bü tü nü ne bir ka ram sar lık ha kim dir. Ni te kim genç adam da hi kâ ye nin bir ye rin de ge nel ola rak ka ram sar bir ruh ha li ne sa hip ol du ğu nu, bu hal den çık ma yı bir tür lü ba şa ra ma dı ğı nı söy ler. Di ğer Ede bi yat-ı Ce di de an la tı la rın-da ol du ğu gi bi eser de ki baş ki şi nin ken di siy le yüz leş me si nok ta sın da “ay na” önem li bir iş lev gör mek te dir. An cak kah ra ma nın ay na ya bak ma ya ka rar ve rip ay na ya git-me si sü re ci nin on beş say fa ya ya yıl ma sı oku yu cu nun ta ham mü lü nü zor la mak ta dır.

KI SA Hİ KÂ YETürk ede bi ya tın da kü çük hi kâ ye, Sa mi pa şa za de Se za i’nin yaz dı ğı hi kâ ye ler le ger-çek kim li ği ne ka vuş muş tur. Sa mi pa şa za de Kü çük Şey ler ad lı ki ta bın da bir ara ya ge tir di ği kı sa hi kâ ye ler le bu tü rün önü nü aç mış; tür, Ede bi yat-ı Ce di de top lu lu ğu-na men sup ya zar lar ta ra fın dan da ha da ge liş ti ril miş tir. Ede bi yat-ı Ce di de sa nat çı-la rı nın hi kâ ye tü rü nü bu de re ce ge liş tir me le ri nin se bep le ri ara sın da bu sa nat çı la-rın ba tı lı eser le ri ori ji na lin den oku ya cak ka dar ya ban cı dil bil me le ri ve Ara Ne sil men sup la rın ca ya pı lan bu tü re ait ter cü me ler dir.

Ro man da ol du ğu gi bi kı sa hi kâ ye de de Ha lit Zi ya di ğer le rin den hay li ön de dir. Bu açı dan Meh met Tö re nek’in Ede bi yat-ı Ce di de hi kâ ye si nin asıl ku ru cu la rı nın Meh met Ra uf ile Hü se yin Ca hit ol du ğu nu, Ha lit Zi ya’nın top lu lu ğa ka tıl dı ğın-da hi kâ ye le riy le ken di ni is pat la mış ve on la ra de ğiş ti ri ci yön de te sir yap mış, hat ta ufuk la rı nı ge niş let miş tir şek lin de ki tes pi ti hiç de ya ba na atı la cak bir tes pit de ğil-dir (Tö re nek, 1999, 26). Bu açı dan ba kıl dı ğın da Ha lit Zi ya’nın hi kâ ye ci li ği nin en az ro man cı lı ğı ka dar ba şa rı lı ol du ğu nu söy le mek müm kün dür. Ne ya zık ki onun ro man cı lı ğı hi kâ ye de ki ba şa rı sı nın or ta ya çık ma sı nı en gel le miş tir. Ni te kim Su ut


Ke mal’e yaz dı ğı bir mek tup ta “kü çük hi kâ ye le rin Maî ve Si yah’tan da ha zi ya de te sir yapt ğı nı, bun la rın ter ti bi nin, in şa sı nın, he le li sa nı nın ede bi yat âle mi ne bir ye ni lik ge tir di ği ni” Ha lit Zi ya biz zat söy le mek te dir (Ha lit Zi ya Uşak lı gil, 1943).

Ede bi yat-ı Ce di de ci ler ro man la rın da ki özel lik le ri bü yük öl çü de hi kâ ye le ri ne de ta şı mış lar dır. Bu özel lik ler Meh met Tö re nek ta ra fın dan şu şe kil de tes pit edil miş tir:

“Ro man da ol du ğu gi bi, hi kâ ye de de rea list bir tav rı esas al mış, ya şa dık la rı bir ha-ya tı ak set tir me ye gay ret et miş ler dir. Ro man tik his ler, iliş ki ler ve ta bia ta yak la şım açı sın dan ro man tiz min et ki si yer yer ken di ni gös ter mek te dir. An cak hi kâ ye ki şi le-ri ni ge nel de ken di le ri ne ben ze yen in san lar dan ve ya şa dık la rı mu hit ler den seç mek-le ger çek çi bir yak la şım için de ol muş lar dır. He men ço ğu nu İs tan bul zevk ve eğ len ce âlem le ri nin mü da vim le ri ni oluş tu ran hi kâ ye ki şi le ri ya nın da, me kâ nı da bu şe hir le sı nır lan dır mış lar dır. On lar bir İs tan bul hi kâ ye ci si dir ler. Ha yal ler le do lu, zevk ve ne şe için de ya şa mak is te yen ki şi le ri an lat mak on la rın en bü yük za afı dır. Bu psi ko lo jiy le do lu ki şi le rin ümit siz lik le ri, ha yal kı rık lık la rı, piş man lık la rı ma ce ra la rın ek se ni ni teş-kil eder. Do la yı sıy la ki şi le rin he men ta ma mı genç ler den iba ret tir. On lar ki şi le ri, fer dî özel lik le rin den zi ya de hül ya la rı, ma ce ra la rı ile ele alır lar. Ma ce ra lar genç ler çev re sin-de te şek kül et ti ri lir. Şa hıs la rın fi zi kî özel lik le ri ge niş bir şe kil de tas vir edil me miş, da ha çok psi ko lo ji le ri nin ve ril me si ne ça lı şıl mış tır” (Tö re nek, 1999, 426).

Ha lit Zi ya Uşak lı gilEde bi yat-ı Ce di de top lu lu ğu için de hi kâ ye le riy le ön pla na çı kan en önem li ki-şi yu ka rı da da be lir til di ği gi bi Ha lit Zi ya’dır. Ha lit Zi ya’nın hi kâ ye le ri ni top la dı ğı on üç ki ta bı var dır: Ço ğun lu ğu çe vi ri ler den olu şan ve 1893-1895 yıl la rı ara sın da ya yım la dı ğı dört cilt lik Na kil, 1897-1899 yıl la rı ara sın da ya yım la nan üç cilt lik Kü-çük Fık ra lar, Bir Ya zın Ta ri hi (1900), Sol gun De met (1901), Bir Şi ir-i Ha yal (1914), Se pet te Bu lun muş (1920), Bir Hi kâ ye-i Sev da (1922), Hep sin den Acı (1934), Aş ka Da ir (1935), Onu Bek ler ken (1935), İh ti yar Dost (1937), Ka dın Pen çe si (1939), İz-mir Hi kâ ye le ri (1950). Bu ki tap lar dan ba zı la rı nın için de hi kâ ye tü rü nün dı şın da ba zı ya zı la ra da rast lan mak ta dır.

Ro man ve uzun hi kâ ye de ki tek nik özel lik le ri ni kı sa hi kâ ye de de sür dü ren Ha lit Zi ya Uşak lı gil, on lar dan fark lı ola rak or ta ve alt ta ba ka nın ya şan tı sı nı da ha faz la iş le miş tir. Bu hi kâ ye le rin bü yük bir kıs mı da Ha lit Zi ya’nın ta nı dı ğı ki şi le rin ya da şa hit ol du ğu olay la rın hi kâ ye si dir. Bu hi kâ ye ler de ya za rın göz lem ci ki şi li ği nin öne çık tı ğı gö rü lür. Hat ta Ha lit Zi ya ba zen biz zat ya şa dı ğı olay la rı da hi kâ ye leş tir me yo lu na git miş tir. Bu ko nu da Ha lit Zi ya şun la rı söy ler: “Eğer il ham ha tı ra lar dan ge-li yor sa en mü him va zi fe yi ha tı ra lar oy nu yor de mek tir. İl ha mın men şe i ha tı ra de ğil se bi le et ra fı ku şa tan te fer ru at ge ne ha tı ra lar dan alı nan şey ler dir; ya ni lev ha nın bo ya la-rı, ufak te fek taf si la tı şu ra da bu ra da, di ma ğın kö şe sin de bu ca ğın da uyur ken bir den-bi re sil ki nip uya nı ve ren kü çük kü çük ha tı ra lar la do na nır” (Ha lit Zi ya, 1955, 144).

Ömer Fa ruk Hu yu gü zel, Ha lit Zi ya’nın hi kâ ye le ri ni ai le hi kâ ye le ri, aşk hi kâ ye le-ri, fa kir ve mah rum in san la rın ha ya tı na ait hi kâ ye ler, hay van sev gi si ni an la tan hi kâ-ye ler, tö re hi kâ ye le ri baş lık la rı al tın da beş bö lüm de in ce ler (Hu yu gü zel, 1995, 59).

Bi lin di ği gi bi Ha lit Zi ya’nın ro man la rın da da ai le nin özel bir ye ri var dır. Özel-lik le Kı rık Ha yat lar ai le ko nu su nun en faz la ir de len di ği ro man dır. Bu ro man, ade ta ai le so run la rı nı or ta ya koy mak için ya zıl mış gi bi dir. Bu nu kıs men ya za rın di ğer ro-man la rı için de söy le mek müm kün dür (Ne mi de, Bir Ölü nün Defte ri, Aşk-ı Mem nu gi bi). Bu ai le hi kâ ye le rin de ge nel lik le mağ dur ka dın la rın öne çık tı ğı gö rül mek te dir. Bu mağ du ri ye te çok za man ko ca lar ve kay na na lar se bep ol mak ta dır lar.


Yi ne bir çok hi kâ ye de ka dın, evi nin tüm yü kü nü sırt la yan ve ezi len ki şi ko nu-mun da dır. Bu na kar şı lık evin hâ ki mi olup da er ke ği ezen ka dın la rın yer al dı ğı hi-kâ ye ler de mev cut tur. Yu ka rı da sö zü edi len Bu muy du? ad lı uzun hi kâ ye de ol du ğu gi bi ka dın la rın ev li lik te mut suz ol du ğu na da ir Ha lit Zi ya’nın çok sa yı da hi kâ ye si var dır. Bu nun is tis na sı bir hi kâ ye ise “Kor ku dan Son ra” baş lı ğı nı ta şır. Bu hi kâ ye-de ev len mek üze re olan iki kız ar ka daş kar şı la şır ve ev li lik ha yal le ri ni bir bir le ri ne an la tır lar. Ay rı lır lar ken ev li lik le ri ni yaz mak üze re söz le şir ler. Son ra dan bir bir le ri-ne yaz dık la rı mek tup lar dan kork tuk la rı şey le rin ol ma dı ğı, her iki si nin de ko ca la-rın dan mem nun ol duk la rı an la şı lır.

Bun la rın dı şın da ken di ai le le ri ta ra fın dan is tis mar edi len kız la rın hi kâ ye le ri de dik kat çe ki ci dir. “Acı Sa da ka”da Zeh ra çi çek has ta lı ğın dan ötü rü kör olur. Da yı sı onu kö ye gö tür me vaa diy le has ta ne den çı ka rır. An cak onu kö ye de ğil, İs tan bul’a gö tü rür ve bu ra da di len ci lik yap ma ya zor lar. “Ha yat-ı Şi kes te”de ise geç bir sa at-te ders ver mek ten dö nen öğ ret men son tram va ya bi ner. An cak yan lış tram va ya bin miş tir. Kor ku için de so kak ta ka lan genç kız tram vay da ki ada mın eve ka dar bir lik te yü rü me tek li fi ni ka bul et mek zo run da ka lır. Yol da kız, ba ba sı nın her ge ce iç ti ği ni, ken di si ne ha ka ret et ti ği ni ada ma an la tır. Bu nun üze ri ne adam, kı za kız-ma ma sı için ba ba sı na du ru mu izah et mek için eve gi rer. An cak sar hoş ba ba kı zı nı pa zar la ma ya kal kar. Adam ona hiç ce vap ver me ye rek kı zı te sel li et me ye ça lı şır ve onun hiç mut lu ola ma ya ca ğı nı dü şü ne rek ora dan ay rı lır.

Aşk hi kâ ye le ri de yi ne bü yük öl çü de ro man lar da ol du ğu gi bi ço ğun luk la kö tü bir son la bi ten hi kâ ye ler dir. Bu du ru mu Ede bi yat-ı Ce di de ci le rin ge nel özel li ği olan ger çek-ha yal ça tış ma sı ve bun dan do ğan ha yal kı rık lı ğı duy gu suy la açık la-mak müm kün dür. Söz ge li mi “Ele Geç miş” ad lı hi kâ ye de ta ti li ni ge çir mek üze-re da yı sı nın say fi ye si ne gi den Beh çet ve on al tı ya şın da ki ye ğe ni Pa ki ze an la tı lır. Pa ki ze iç ten içe Beh çet’e âşık ol muş tur. O sı ra da Pa ki ze’yi genç bir su bay is ter. Ai le nin bu ko nu yu bir eğ len ce ha li ne ge tir di ği bir ak şam, bu eğ len ce ye Beh çet’in de ka tıl dı ğı nı gö ren Pa ki ze yı kı lır ve sof ra yı terk eder. Bir baş ka ak şam Pa ki ze, bu ev li lik tek li fiy le il gi li ola rak Beh çet’in oda sı na git ti ğin de duy duk la rı onu bir ke re da ha yı kar. Çün kü Beh çet onun su bay la ev len me si ni is te mek te dir.

Bun la rın ter si ne bir at mos fe ri ise da ha çok ten sel iliş ki le rin öne çı ka rıl dı ğı hi-kâ ye ler de gö rü rüz. Bun lar da da ha ne şe li ve iyim ser bir at mos fe rin var lı ğı söz ko-nu su dur. Özel lik le Bir Şi’r- Ha yal ad lı ki ta bı nın için de “Şa dan’ın Ge ve ze lik le ri” üst baş lı ğıy la yer alan al tı hi kâ ye bu tip hi kâ ye ler den dir. Bu hi kâ ye ler de an la tı cı nın ar ka da şı Şa dan’ın Av ru pa’da kal dı ğı iki yıl bo yun ca ya şa dı ğı ma ce ra lar onun ağ-zın dan an la tıl mak ta dır.

Tev fik Fik ret’in Ede bi yat-ı Ce di de yıl la rın da yaz dı ğı şi ir le rin önem li bir top la-mı nı mer ha met şi ir le ri teş kil et mek te dir. Fik ret da ha zi ya de Fran sız şa ir Fran ço is Coppée’den et ki le ne rek yaz dı ğı bu şi ir ler de fa kir in san la rın sı kın tı la rı nı, tra jik ha-ya tı nı ka le me alan şi ir ler yaz mış tır. Fik ret’in şi ir de yap tı ğı nı hi kâ ye de Ede bi yat-ı Ce di de hi kâ ye ci le ri nin yap tı ğı söy le ne bi lir: “Ede bi yat gö rüş le ri ba kı mın dan rea list olan Ser vet-i Fü nun hi kâ ye ci le ri, Ha lid Zi ya ve Hü se yin Ca hid, kü çük hi kâ ye le rin-de, ge nel lik le fa kir ve or ta hal li in san la rın gün lük ha ya tı nı an lat mış tır” (Kap lan, 2007, s.138).

Mer ha met duy gu su nun be lir gin ve or tak ola rak göz len di ği hi kâ ye ler den bi ri “Köy Ha tı ra sı” baş lı ğı nı ta şı mak ta ve Tev fik Fik ret’in “Ba lık çı lar” şi i ri ni kıs men ha-tır lat mak ta dır. An la tı cı yal nız lık ih ti ya cıy la on beş gün dür bir sa hil kö yü ne sı ğın-mış tır. Şe hir ha ya tın dan bu nal mış ve kö yün bu sa de, sa kin ya şa yı şı onun için bir mut lu luk tab lo su ol muş tur. Bir gün de niz de şid det li bir fır tı na ko par ve köy lü ler

François Coppée: Tevfik Fikret’in çok etkilendiği Fransız romantik şair.

“Balıkçılar”: Tevfik Fikret’in fakir bir gencin ekmek parası uğruna fırtınalı bir havada balık tutmak için denize açılmasını ve ölümünü anlatan manzum hikâye tarzındaki şiiridir.


ba lı ğa çı kan tek ne ler için sa hi le top la nır. Tek ne ler den sa de ce bi ri dön me miş tir. Bu tek ne de Sü ley man ile kar de şi Ya şar var dır. Ka la ba lık ara sın da bir ka dın ve iki ço cuk an la tı cı nın dik ka ti ni çe ker. Bun lar Sü ley man’ın ai le si dir ve bun ca in sa nın ara sın da umut la bek le yen sa de ce Sü ley man’ın ka rı sı dır. Hi kâ ye nin so nu Fik ret’in “Ba lık çı lar”ın dan fark lı dır. Ka ran lık için de bir göl ge gö rü lür. Bun lar Sü ley man ve kar de şi dir ve fır tı na dan sağ kur tul muş lar dır. Bu hi kâ ye de de an la tı cı nın şah sın da ka çış duy gu su na yer ve ril miş tir. An la tı cı yal nız lık ih ti ya cı duy muş ve ha yal et ti ği köy ha ya tı nı ya şa ma ya baş la mış tır. An cak bu ra da ki ha yat, uzak tan gö rül dü ğü gi bi ko lay de ğil, bi la kis her gün mü ca de le yi ge rek ti ren bir ha yat tır.

Ha lit Zi ya’nın bu tip hi kâ ye le rin de ki baş ki şi ler ge nel lik le ço cuk lar, genç kız-lar ve genç er kek ler dir. Ya zar -muh te me len- bun lar dan ikin ci le ri özel lik le se çer. Çün kü bun lar ha ya ta ye ni atıl ma ya ve ge le cek le ri ni kur ma ya ha zır in san lar dır. Bun la rın ha ya ta atıl ma aşa ma la rın da uğ ra dık la rı ha yal kı rık lık la rı, mer ha met duy gu su nu en faz la kam çı la yan te ma ola rak iş len miş tir. Bu du ru mu en iyi iş le yen hi kâ ye ler den bi ri de “Ali’nin Ara ba sı”dır. Hi kâ ye de beş yıl son ra as ker den kö yü ne dö nen Ali, an ne si ne iki gün me sa fe de ki İs tan bul’a gi dip bir at ara ba sı ala cak pa-ra yı bi rik tir mek is te di ği ni söy ler. Ni şan lı sı Emi ne de çe yiz pa ra sı bi rik tir mek için İs tan bul’da hiz met çi lik et mek te dir. Ali İs tan bul’a gel di ği gün şid det li bir yağ mu ra ya ka la nır ve kal dı ğı han da üşü tür. Bi raz iyi olun ca Emi ne’yi gör me ye gi der. Emi ne on dan uzun sü re ha ber ala maz. Al dı ğın da ise onun bir han kö şe sin de çok has ta yat tı ğı nı öğ re nir. Ona ba kar, bu ara da bi rik tir di ği pa ra lar ya vaş ya vaş eri yip git-mek te dir. Has ta ne de bi raz yat tık tan son ra kö ye git mek için yo la çı kar lar. An cak Ali yol da ölür. Ge rek bu hi kâ ye ge rek se “Köy Ha tı ra sı” şa i rin İs tan bul ve İz mir’in dı şı na çık tı ğı na dir hi kâ ye le rin den dir.

Ha lit Zi ya’nın mer ha met hi kâ ye le rin de baş ki şi ler ni çin genç kız ve genç er kek ler den se çil miş tir.

Ço cuk la rın kar şı laş tık la rı olum suz luk la rın oku yu cu da mer ha met duy gu su uyan dır ma sı za ten do ğal bir du rum dur. Ha lit Zi ya’nın ço cu ğu ko nu alan ve ay nı za man da ha yal-ger çek ça tış ma sı nı iş le yen “Kü çük Lev ha” ad lı hi kâ ye bu açı dan dik kat çe ki ci dir. An la tı cı, bu hi kâ ye de Tak sim’de ge zin ti yap tı ğı sı ra da te sa düf et-ti ği kü çük bir ço cuk hak kın da ki iz le nim le ri ni ak ta rır.

Ço cuk, ka la ba lık için de an ne si nin elin den tut muş yü rü mek te dir. Ço cuk, saç-la rı, el bi se si ve yü zü ile rea list an la yı şa uy gun ola rak ay rın tı lı bir şe kil de ade ta bir me lek gi bi ta nı tı lır. Ço cu ğu iz le yen an la tı cı, onun mut lu lu ğun dan et ki le nir. Tam bu sı ra da bir adam bi sik le tiy le ço cu ğa şid det le çar par. Az ön ce göz le rin den mut-lu luk ta şan bu ço cuk bu çarp may la kor kar ve an ne si nin etek le ri ne sa rı lır. Bun dan son ra an la tı cı bir ha yat fel se fe si çi zer. Ona gö re ha yat da böy le dir. Za val lı ço cuk kim bi lir da ha kaç dar be ile ta nı şa cak, kaç ba ha rın dan şa şı ra rak uya na cak tır. Şim-di sa rı la bil di ği bu an ne de bir za man son ra ol ma ya cak tır. Bu, an la tı cı için ol duk ça acı bir ha ki kat tir.

Bu açı dan bak tı ğı mız da za ten Ha lit Zi ya’nın hi kâ ye ki şi le ri nin bü yük bir ço-ğun lu ğu ha yal ler ku ran, fa kat ha ya tın ger çek le ri kar şı sın da he men kı rı lı ve ren ki-şi lik ler ola rak kar şı mı za çık mak ta dır.

Hay van la rı ko nu alan hi kâ ye ler de ise te ma bir hay van sev gi si ya da hay van la ra du yu lan mer ha met şek lin de gö rü lür. Söz ge li mi “Ek mek çi nin Bey gi ri” ad lı hi kâ-ye de her gün ev le re ek mek da ğı tan bir bey gi rin çek ti ği sı kın tı lar an la tı cı nın ken di ya şan tı sı ile pa ra lel lik ler ku ru la rak an la tı lır. Bey gi rin gö re vi ni sa bır la yap ma sı ve

3


her zor lu ğa da ya nık lı ol ma sın dan an la tı cı ken di ne de pay çı ka rır. Çün kü ha yat ha yal kı rık lık la rıy la do lu dur. Di ğer ta raftan “Zev rak ile Eb ru” ve “Zer rin’in Hi kâ-ye si” baş lık lı ba zı hi kâ ye ler ise ka dı nın ve fa sız lı ğı nı ima eden sem bo lik ma hi yet li eser ler dir.

Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’in tö re hi kâ ye le ri baş lı ğı al tın da in ce le di ği hi kâ ye ler Ha lit Zi ya’nın İz mir Hi kâ ye le ri ad lı ki ta bın da yer alır ve di ğer le ri nin ter si ne iyim-ser bir ha va ta şır. An cak yi ne Hu yu gü zel’in tes pi tiy le bu hi kâ ye le rin bir kıs mı, “hi kâ ye-ha tı ra ka rı şı mı ve bi yog ra fik bir ma hi yet ta şı yan ya zı lar dır. Do la yı sıy la bu ya zı la rı da hi kâ ye kap sa mı nın dı şın da tut mak ge re kir. Çün kü bun lar da ne tam bir olay ör gü sü ne de hi kâ ye ye has bir kur gu dün ya sı var dır” (Hu yu gü zel, 1994, 58-62).

Ha lit Zi ya tıp kı ro man ve uzun hi kâ ye le rin de ol du ğu gi bi hi kâ ye le rin de de ay-rın tı lı me kân ve in san tas vir le ri ne, ha tı ra defter le ri ve mek tup lar la kur gu oluş tur-ma yol la rı na baş vur muş tur.

Meh met Ra ufEde bi yat-ı Ce di de hi kâ ye si nin önem li isim le rin den bir di ğe ri Meh met Ra uf ’tur. Ra him Ta rım’ın tes pi tiy le Meh met Ra uf, ya zı ha ya tı bo yun ca yüz otuz iki (kırk al tı sı II. Meş ru ti yet’ten ön ce, sek sen al tı sı II. Meş ru ti yet’ten son ra) hi kâ ye yaz mış ve bun la rı on iki hi kâ ye ki ta bın da bir ara ya ge tir miş tir (Ta rım, 1998, 85). İh ti zar (1909), Âşı ka ne (1909), Son Emel (1913), Ha nım lar Ara sın da (1914), Üç Hi kâ ye (1919), Ka dın İs ter se (1919), Per va ne ler Gi bi (1920), İlk Te mas İlk Zevk (1922), Aşk Ka dı nı (1923), Göz le rin Aş kı (1924), Es ki Aşk Ge ce le ri (1927), Sa fo ile Kar men (1920) ad lı hi kâ ye ki tap la rı bu lu nan ya za rın ay rı ca di ğer ba zı ki tap la rı için de de hi kâ ye le ri yer al mak ta dır.

Meh met Ra uf ’un ilk hi kâ ye si Ha lit Zi ya’nın Tev fik Nev zat’la İz mir’de çı kar dı ğı Hiz met ga ze te sin de “Düş müş” baş lı ğıy la ve Ra uf Vic da nî tak ma adıy la ya yım la-nır. Meh met Ra uf, ko ca sı ta ra fın dan terk edi len bir ka dı nın, ko ca sı nın ken di si ne dön me bek len ti si nin ger çek leş me me si ve bu nun ya rat tı ğı ha yal kı rık lı ğıy la in ti har et me si ni an la tan bir hi kâ ye yi, üs ta dı say dı ğı Ha lit Zi ya’ya gön de rir. O da hi kâ ye yi be ğe nir ve ya za rı na ha ber ver me den Hiz met’te ya yım lar. Meh met Ra uf ’un hi kâ-ye le ri nin ko nu su bü yük öl çü de ka dın ve aşk la sı nır lı dır. Bu aşk lar ge nel lik le ha yal kı rık lı ğı nın ya şan dı ğı hi kâ ye ler dir:

“Ger çek ten de Ra uf ’un hi kâ ye le ri, ko nu la rı ge nel lik le aşk, ka dın ve ev li lik ek se ni et ra-fın da dö nüp du ran hi kâ ye ler dir ve ro man la rın da ol du ğu gi bi bun lar da da bir ta kım te mel in sa nî de ğer ler ve çe şit li top lum sal iliş ki ler den zi ya de, fer dî ar zu ve is tek le rin yol aç tı ğı ümit siz lik ler ve ıs tı rap lar iş len miş tir. Bu hem Ser vet-i Fü nun ede bî top lu lu-ğu nun or tak bir özel li ği dir hem de Ra uf bir aşk ve zevk ada mı dır, ha ya ta ka dın ve aşk pen ce re sin den bak ma yı se ven bir ya zar dır. (...) Do la yı sıy la hi kâ ye le rin de öne çı kan baş lı ca duy gu lar da aşk, eğ len ce, haz, zevk ve ya bun lar da ba şa rı sız lı ğa uğ ra ma nın so nu cu or ta ya çı kan nef ret, öfke, iha net, in ti har ve ölüm le il gi li duy gu lar dır” (Öz bal-cı, 2006, 471).

Meh met Ra uf özel lik le II. Meş ru ti yet’in ila nın dan son ra de ği şik ko nu la rı iş-le yen hi kâ ye ler ka le me alır. Bu hi kâ ye ler de ba zı top lum sal prob lem le ri ele al ma-ya ça lı şır. Bu nun la bir lik te Ede bi yat-ı Ce di de dö ne min den ge len fer dî üs lu bu nu terk et mez. Meh met Ra uf, Ey lül’ün dı şın da ki ro man la rın da gös ter di ği ba şa rı sız-lı ğı hi kâ ye le rin de gös ter mez, özel lik le ilk hi kâ ye le rin den son ra tek nik ba kım dan ba şa rı lı hi kâ ye ler ka le me alır. Ya za rın en faz la iş le di ği te ma la rın ba şın da ka dın, aşk ve ai le ge lir. Özel lik le fe da kâr an ne ve ba ba la rın hat ta ço cuk la rın yap tık la rı


fe da kâr lık la rı an la tan hi kâ ye ler bir hay li faz la dır. Bun lar dan “Ana Kal bi” hi kâ ye si şöy le dir: Hi kâ ye nin baş ki şi si Şer min de Ha nım yıl lar ön ce ev len miş, ko ca sıy la çok iyi an laş ma sı na rağ men ka yın va li de siy le hiç an la şa ma mış, her şe ye rağ men hep bo yun eğen ta raf ol muş tur. So nun da bir gün ka yın va li de si nin sal dır gan dav ra nış-la rı na da ya na ma yıp ona kar şı lık ver di ğin de kı ya met kop muş, ev den oğ lu nu bi le ala ma dan ka çıp git mek zo run da kal mış tır. An ne si ne faz la ca ita at eden ko ca sı da bu du ru ma ra zı ol muş tur. Za ten ka yın va li de si nin ve ko ca sı nın, ken di si nin ev den git me si ni bek le dik le ri ni öğ re nen Şer min de ora dan uzak laş mak mec bu ri ye tin de kalır ve da ha son ra Ker kük’te bir baş ka ev li lik ya par. Bu ev li lik ten hiç ço cu ğu ol-ma yan ka dın, oğ lu nu çok öz le mek te, fa kat kay na na kor ku sun dan bir mek tup bi le ya za ma mak ta dır. Yıl lar son ra ko ca sı ve fat et ti ğin de Şer min de Ha nım bir ce sa ret le oğ lu nu ara ma ya baş lar. Onun genç bir su bay ol du ğu nu ve va li nin kı zıy la ev len-di ği ni öğ re nin ce çok gu rur la nır. O eve gi der, ken di si ni hiz met çi ler kar şı lar. Ev ol duk ça gös te riş li ve gü zel bir ev dir. Oğ lu nun ev de ol ma dı ğı nı öğ re nin ce bek le-me ye baş lar. Bu es na da hiz met çi nin bir baş ka ka dın la ko nuş ma la rı nı du yar: Evin ha nı mı bu genç su ba yı asil ol ma dı ğı için da mat ola rak ka bul et mek te zor lan mış, va li de onu zor la ik na et miş tir. Fa kat şu an ev li lik le ri çok gü zel git mek te dir. Adam ka rı sı nın üze ri ne tit re mek te dir. Bun la rı öğ re nen Şer min de Ha nı m’ın içi kor kuy la tit rer. Oğ lu nun ra ha tı nı boz mak, onu zor du rum da bı rak mak is te mez. Eği tim li oğ lu nu bi le hor gö ren dü nür le ri Şer min de Ha nım’ı hiç is te me ye cek tir. Bu ara da oğ lu nun, ka rı sıy la bir lik te gel di ği ni pen ce re den gö rür. Ger çek ten mut lu gö rün-dük le ri ni fark eder ve ani bir ka rar la evin ar ka ka pı sın dan çı ka rak kim se ye gö rün-me den ka çar. Meh met Ra uf ’un bu hi kâ ye ye çok ben ze yen bir baş ka hi kâ ye si de “Ana Ev lat” baş lı ğı nı ta şır.

Mer ha met duy gu su nu kam çı la yan bu hi kâ ye ler den fark lı ola rak ya za rın, yi ne an ne le rin, ba ba la rın, kız ço cuk la rı nın fe da kâr lık la rı nı yan sı tan ve tra jik ni te lik ta şı ma yan hi kâ ye le ri de var dır: “Hep On lar İçin”, “Bay ram He di ye si” ve kıs men “Ay şe Ka dın”.

Ev li lik, Meh met Ra uf ’un önem ver di ği te ma lar dan bir di ğe ri dir. Ev li lik le il gi li çe şit li gö rüş le ri er kek ba kış açı sıy la eni ne bo yu na tar tış tır dı ğı “Be kâr lar Ara sın da” ad lı hi kâ ye sin de on genç “Na sıl bir eş edin me li yiz?” so ru su nu tar tı şır lar. Bu sı ra da ev li lik le il gi li ba zı gö rüş ler or ta ya ko yar lar. Ön ce lik le ev li li ğin za man la bo zu lan bir ku rum ol du ğu nu, eş ler ara sın da ki he ye ca nın azal dı ğı nı, bun da ka yın va li de ve ka yın pe de rin önem li et ki si ol du ğu nu vur gu lar lar. Ev le ni le cek ka dı nın dış gü zel-li ği, ze ra fe ti, be ce rik li li ği tar tı şı lır ken, genç ler den bi ri nin ka dı nın eği tim li ol ma-sı ge rek ti ği ni sa vun ma sıy la tar tış ma ye ni bir bo yut ka za nır. Eği tim li ka dın la rın ken di ni be ğen miş ol du ğu, eği ti mi ken di le ri ni ge liş tir mek için de ğil, ko ca bul mak için al dık la rı söy le nir. An cak eği tim siz bir ka dı nın ço cu ğu nu iyi ye tiş ti re me ye ce ği or tak dü şün ce le ri dir. So nuç ta se çi le cek ka dı nın ken di ni hem çev re si ne hem de ken di ne kar şı so rum lu his se den, yu mu şak ta bi at lı, eşi ne kar şı sev gi du yan, in san-lı ğın se fa le ti ne kar şı de rin bir mer ha met duy gu su olan bir in san ol ma sı ge rek ti ği so nu cu na va rır lar.

Tıp kı Ha lit Zi ya’da ol du ğu gi bi, hi kâ ye ler de iş le nen ev li lik ku ru mu, ba zı is tis-na la rın dı şın da in san la ra, özel lik le de ka dın la ra mut lu luk ver me mek te dir. Özel-lik le ko ca la rın ve ka yın va li de le rin bas kı sı, ka dın ve er kek ara sın da ki kül tür far kı ev li lik le rin bit me si ne ya da ka dın ya da er ke ğin ya sak aşk lar da te sel li ara ma sı na yol açar. Onun ilk hi kâ ye le rin den olan “İh ti zar” bü tün bu özel lik le ri bün ye sin de ba rın dı ran ka rak te ris tik bir hi kâ ye dir: Hi kâ ye, ye ni ev li bir çift ve on lar la bir lik-te ya şa yan ka yın va li de nin ya şa yı şı nın an la tıl ma sıy la baş lar. Ka yın va li de muk te-dir ol ma yı se ven, oğ lu nun ve ge li ni nin ken di si ne ita at et me si ge rek ti ği ni dü şü nen


oto ri ter bir ka dın dır. Ev li li ği nin ilk gün le rin de ka yın va li de si nin bu dav ra nış la rı na ‘bo yun eğen’ genç ge lin, ha yat ta yük sel mek, ça lış mak, oku mak emel le ri olan, ken-di ni ge liş tir mek ama cı ta şı yan genç, ah lâk lı, sa bır lı, ter bi ye li bir ka dın dır. Za man-la ev de ki kay na na bas kı sı ar tar ve bu nun so nu cun da genç ka dı nın ta ham mü lü nün azal ma sıy la ev de tar tış ma lar çık ma ya baş lar. Ko ca da bu çe kiş me de an ne si nin ya-nın da yer alır. Bu du rum ka rı ko ca ara sın da ki sev gi nin za man la azal ma sı na yol açar. Genç ka dı nın ko ca sı, ya rı eği tim li bir me mur dur. Oku du ğu ya rım ya ma-lak ga ze te kö şe le rin den öğ ren di ği bil gi ler le si ya set yap mak ta dır. Ka rı sı, eşi nin bu yü zey sel li ği ni, ka ba lı ğı nı, yol yor dam bil mez li ği ni ta nı dık ça on dan iyi den iyi ye uzak la şır. Fa kat bu hal dey ken bek len me dik bir şey olur ve genç ka dın bir er kek ço cuk do ğu rur. Ço cu ğu na aşı rı şe kil de bağ la na rak, ana lık has sa si yet le riy le, çek-ti ği ıs tı ra bı din dir me ye ça lı şan genç ka dın, bu sı ra da bir gö ğüs has ta lı ğı na ya ka-la na rak bir sü re ya ta ğa dü şer. Bu sü re zar fın da onun ya nın da olan, yar dım eden ko ca sı, an ne si nin de düş man lı ğı nı ka za nır. Genç ka dın iyi leş tik ten son ra ev de ki den ge ler bi raz da ha de ğiş miş tir. Genç ka dın, ar tık eve da ha hâ kim du rum da dır. Es ki si gi bi ro man lar okur, ken di si ni ki tap la rın dün ya sı na bı ra kır. Bu on da ye ni bir ar zu lar dün ya sı nın açıl ma sı na se bep olur. Bu sı ra da ev le ri nin kar şı sı na genç bir de li kan lı ta şı nır. De li kan lı, genç ka dı na sü rek li mek tup lar yaz mak ta dır. Genç ka-dın, bu de li kan lı nın ne ka dar za rif, ya kı şık lı ve in ce ruh lu ol du ğu nu dü şün mek te; fa kat bir yan dan vic dan aza bı duy mak ta dır. Na mu su na as la bir le ke sü rül me si ni is te me mek te dir. Uzun bir sü re mek tup la rın hiç bi ri ne ce vap ver mez. So nun da bir gün gen ce, böy le bir bir lik te li ğin as la ola ma ya ca ğı nı an la tan bir mek tup ya zar. Fa kat bu bi le onu piş man et me ye ye ter. Ar tık ken di si ni, ma su mi ye ti ni kay bet miş ola rak gör mek te dir. Bu mek tu bun ar ka sı nı baş ka mek tup lar iz ler. Genç ka dın ar-tık bü yük vic da nî buh ran lar ile aşk he ye ca nı nı bir ara da ya şa mak ta dır. Mek tup lar git gi de ar zu lar ve is tek le re dö nüş me ye baş lar. Ka dın için den ‘as la böy le bir şey ola maz’ der ken bir yan dan ‘ni çin ol ma sın her kes yap mı yor mu?’ di ye dü şü nür. Ni te kim gü nün bi rin de nef si ne en gel ola ma ya rak, bü yük bir ça re siz lik le, bom boş his set ti ği bir ruh la, ken di ni âşı ğı nın bah çe si ne gi den yol da bu lur...

Di ğer ta raftan Meh met Ra uf, az da ol sa mut lu ev li lik tab lo la rı nı içe ren hi kâ ye-ler de ka le me al mış tır. Yu ka rı da sö zü nü et ti ği miz ai le fert le ri nin fe da kâr lık la rı nı iş le yen hi kâ ye le ri bu g rup ta dü şün mek müm kün dür. Bun la rın dı şın da “Unut ma-ya ve Unu tul ma ya Mah kûm” ve “Bir Ha yat” gi bi hi kâ ye ler de mut lu ev li lik le ri ko nu alan hi kâ ye ler den dir.

Mut suz ev li lik le ri an la tan hi kâ ye le rin dı şın da ki bir kı sım hi kâ ye ler de de ya sak aşk la rın iş len di ği gö rül mek te dir: “Fe ner ci”, “Ay na” gi bi.

Meh met Ra uf, Ha lit Zi ya’nın hi kâ ye le rin de ve di ğer Ede bi yat-ı Ce di de ci le rin eser le rin de ol du ğu gi bi “Ana Kız”, “Ze hir le rim” gi bi mer ha met te ma lı hi kâ ye-ler de yaz mış tır. Bun lar dan Ana Kız’da pa ra sız lık yü zün den ara ba ya ve va pu ra bi ne me yen bir an ne ile kı zı an la tı lır. An la tı cı bir baş ka te sa dü fün de an ne yi yal-nız gö rür. Onun çık tı ğı ec za ne ye sor du ğun da kı zı nın has ta ol du ğu nu, onun çok dü şük bir ma aş la kı zı na bak mak zo run da ol du ğu nu öğ re nir. “Ze hir le rim”de ise an la tı cı Ta rab ya’da va pur is ke le sin de gör dü ğü iki ka dı nı an la tır. Bu ka dın lar dan bi ri iyi gi yim li, ol duk ça gü zel, et ra fın da hiz met çi le ri olan ve ara ba sıy la do la şan bir ka dın dır. İkin ci ka dın ise üs tü ba şı kö tü, fa kat gü zel, bel li ki zor du rum da olan bir ka dın dır. Bu ka dın zor luk la is ke le ye iler ler ken zen gin ka dı nın ona kü-çüm se ye rek ba kı şı nı an la tı cı ya ka lar. Ka dı na ön ce öfke du yar sa da onun ca hil ol du ğu na hük me der. So nun da an la tı cı fa kir ka dı nın za val lı du ru mu na, zen gin ka dı nın ce ha le ti ne acır.


Meh met Ra uf ’un II. Meş ru ti yet son ra sı hi kâ ye le rin de I. Dün ya Sa va şı ve Kur-tu luş Sa va şı’nın et ki siy le va tan se ver lik ve kah ra man lık ko nu la rı nı ele alan “Ha lil Ho ca”, “Bir Yi ğit” gi bi hi kâ ye ler de yaz dı ğı göz lem len mek te dir ki, bu hi kâ ye ler Meh met Ra uf ’un ge nel ola rak iş le di ği te ma lar dan ol duk ça fark lı dır. Bir kö ye Rus as ker le ri sal dır mak üze re dir. Muh tar ve Üç Gö bek la ka bıy la bi li nen imam bun dan ha ber dar dır. Tüm köy lü top la nıp ne ya pıl ma sı ge rek ti ği ni ko nu şur ken, imam tes-lim olun ma sı nı söy ler. Böy le ce kim se za rar gör me ye cek tir. Fa kat -hi kâ ye ye adı nı ve ren- Ha lil Ho ca bu na kar şı çı kar. Rus as ker le riy le baş ede bi le cek le ri ni dü şü nür. Fa kat imam ar dın dan da ha faz la sı nın ge le ce ği ni söy ler. Ha lil Ho ca on la rı mis kin-lik le suç lar ve böy le bir hal kın her şe yi hak et ti ği ni söy ler.

Bu ko nuş ma nın ar dın dan Rus as ker le ri ge lir ve kö ye ken di bay rak la rı nı çe ker-ler. Ay nı an da te pe de ki bir eve Türk bay ra ğı nın çe kil di ği ni fark eder ler. Rus ça vuş bu na çok kı zar. Ora ya bir kaç as ker gön de rir, fa kat as ker ler da ha düz lü ğü çı kar ken vu ru lur. Bu nun üze ri ne kı zan ko mu tan da ha faz la as ker gön de rir ve on la rı da kay-be der. Tak vi ye is ter. Bir sü re geç tik ten son ra sek sen ka dar as ker ge lir, bu as ker le-rin yir mi ta ne si yi ne düz lük te vu ru lur. Ka lan lar evin ka pı sı nı kır dık la rı an da bi na pat lar ve as ker le rin çok bü yük bir kıs mı da en kaz al tın da ka lır. Rus ku man dan bü tün bun lar olup bit tik ten son ra yı kı lan eve ge lir ve bu ka dar as ke rin hak kın dan ge le nin Ha lil Ho ca ve ka rı sı ol du ğu nu gö rür. Na aş la rı kar şı sın da se lam du rur. Bu hi kâ ye nin en önem li özel lik le rin den bi ri de di ğer hi kâ ye le re gö re ol duk ça sa de bir dil le ya zıl mış ol ma sı dır.

Meh met Ra uf ’un az da ol sa kah ra man lık ve va tan sev gi si ni ko nu alan hi kâ ye ler yazma sı nın se be bi ne ola bi lir?

Meh met Ra uf ’un hi kâ ye le rin de bir olay ol mak la bir lik te ge nel lik le şa hıs la rın iç dün ya la rı üze rin de du ru lur. Bir yan dan ki şi le rin iç ko nuş ma la rı, di ğer ta raftan psi ko lo jik tah lil ler ka rak ter le rin iç dün ya sı nı oku yu cu ya yan sı tır lar. Bu psi ko lo jik tah lil le ri Ey lül ro ma nın da ba şa rı lı bir şe kil de ve ren Meh met Ra uf, za man za man hi-kâ ye le rin de de bu yo la baş vur muş tur. Bun lar dan bir ta ne si “Kor ku” ad lı hi kâ ye dir. Hi kâ ye dok to ra gi dip “Ben de li mi yim” di yen bir ada mın so ru suy la baş lar. Ço cuk-ken hep kor ku tu la rak bü yü tül müş, son ra sü rek li kor ku lu rü ya lar gö re rek bü yü müş, ken di sin de sü rek li bir kor ku ve ve him ha li oluş muş tur. Ço cuk bü yü yüp ye tiş kin ol du ğun da da du rum ay nı dır. Ar tık tek ba şı na so ka ğa çı ka ma ya cak ka dar kor kak-tır. Za man za man kor ku la rı nın bo şa çık tı ğı nı gör se de bu nu ye ne me mek te dir. Gü-nün bi rin de ha ma ma gi der. Üze rin de ki pa ra yı ha mam cı ya ema net edip de adam ne di ye bu ka dar yük lü pa ra yı üze rin de ta şı dı ğı nı so run ca, yi ne içi ni bir kor ku alır. Ha ma ma gir di ğin de içe ri de ken di sin den baş ka tek bir ki şi var dır, tel lak ge lip ada-mı ke se le me ye baş la yın ca di ğer adam çı kıp gi der. Yal nız ka lan adam ka fa sın da bin tür lü kor ku se nar yo su kur ma ya baş lar. Tel la ğın onu pa ra sı nı al mak için bo ğa ca ğı nı, ha mam cı ile ha ma mın oca ğı na ata cak la rı nı dü şü nür. Bu kor ku onu ken din den ge-çir me ye ye ter. Bir sü re da ha bu kor ku buh ran la rı için de azap çek tik ten son ra da ya-na ma yıp o kı lık ta ha mam dan fır lar ve ken di ni ka ra kol da bu lur. Bü tün bu olan la rı da dok to ra an la tır. Bu hi kâ ye yi il ginç kı lan hu sus lar dan bi ri rü ya, bi lin çal tı, kor ku gi bi ko nu la ra te mas et me si, di ğe ri de psi ko lo jik tas vir le rin var lı ğı dır.

Ka rak te rin iç ko nuş ma lar yo luy la ta nı tıl ma sı nın en gü zel ör nek le rin den bi ri de “Gir dap” hi kâ ye si dir. Bu hi kâ ye de al dı ğı ki ra lar la ve kü çü cük maa şıy la ge çi nen Be hiç ad lı er dem li bir me mur ay nı ay hiç ki ra ala ma ma sı üze ri ne pa ra sız ka lır ve ar ka daş la rın dan borç pa ra al ma yı dü şü nür, ama on la rın da ken di sin den far kı yok-

4


tur. Ken di ken di ne dü şü nür. Mül ki ye’yi bi tir miş, ça lış kan ve ze ki bir genç ol ma-sı na rağ men kıt ka na at ge çin mek te dir. Oy sa et ra fın da ki bir çok in san ça lış ma dan, ça ba la ma dan, dal ka vuk luk, ha fi ye lik ede rek, yol suz iş le re ka rı şa rak çok ra hat ya-şa mak ta ve çok pa ra ka zan mak ta dır. Son ra zen gin bir ar ka da şı nın yo lu nu bek ler. Onun la ko nu şur ken ar ka da şı, bir fıs tık çı ya yak la şıp al dı ğı fıs tık kar şı lı ğı do kuz ku ruş ve rir. Bu pa ra Be hiç için bü yük pa ra dır ve ar ka da şı na öfke le nir, onun da bu yol suz iş ler ya pan lar dan ol du ğu nu dü şü ne rek pa ra is te me den ora dan ay rı lır. Bu dü şün ce ler le ma hal le kah ve si ne doğ ru gi der ken kah ve de bi riy le ko nu şup ar-tık bi ri le ri nin hiz me ti ne gir me ye ka rar ve rir. Yol bo yun ca ken di için de ça tış ma lar ya şar, ken di ken di ne ko nu şur. En so nun da kah ve nin ka pı sı na ka dar gel di ğin de, aç ka la ca ğı nı, ama as la baş ka sı nın hak kı nı yi ye me ye ce ği ni dü şü ne rek ge ri dö ner.

Hü se yin Ca hit Yal çınEde bi yat-ı Ce di de top lu lu ğu nun di ğer bir is mi Hü se yin Ca hit (Yal çın), hi kâ ye-le ri ni iki dö nem de yaz mış tır. II. Meş ru ti yet ön ce si ve Mal ta sür gü nü son ra sı. Bu ara lık ta si ya set ve ga ze te ci lik le uğ ra şan Hü se yin Ca hit’in ede bi yat la he men he-men hiç iliş ki si yok gi bi dir. An cak bu uzun ara lı ğa rağ men onun iki dö nem de ki hi kâ ye le ri muh te va ve ya pı ba kı mın dan pek faz la de ği şik li ğe uğ ra ma mış tır. Hü-se yin Ca hit hi kâ ye le ri ni üç ki tap ta top la mış tır: Ha yat-ı Mu hay yel (1899), Ha yat-ı Ha ki ki ye Sah ne le ri (1910), Ni çin Al da tır lar mış (1922).

Ha yat-ı Mu hay yel, adı nı eser de ki ilk hi kâ ye den al mak ta dır ve Ede bi yat-ı Ce-di de top lu lu ğun da gö rü len ka çış te mi ni iş le mek te dir. Bu hi kâ ye de, bir gen cin me-de ni yet ten uzak ta bir ada da dost la rıy la ide al bir dün ya kur ma ar zu su iş len mek-te dir. Bu hi kâ ye, ay nı za man da Ede bi yat-ı Ce di de top lu lu ğu nun İs tan bul’u terk edip Ye ni Ze lan da’da bir köy kur mak ve ora da ya şa mak öz le miy le pa ra lel lik arz et mek te dir. Bi lin di ği gi bi Tev fik Fik ret’in de ay nı te ma yı iş le yen “Ye şil Yurt” ad lı bir şi i ri var dır. Özel ola rak bu ka çış te mi ge nel ola rak Ede bi yat-ı Ce di de nes li nin özel lik le ri ni ta şı yan bu hi kâ ye ler, Hü se yin Ca hit’te bir hay li faz la dır. Bu hi kâ ye-ler de ki ki şi ler ka ram sar, dün ya da ki iki yüz lü lük ler den, sah te dav ra nış lar dan şi kâ-yet çi dir ler. Ta bi at dai ma sı ğı nı lan bir me kân dır ve Ab dül hak Ha mid’in Sah ra’sıy la ede bi ya tı mı za gi ren ta bi at an la yı şı nın bir de va mı dır. Ni te kim “Ha yat-ı Mu hay yel” hi kâ ye sin de bir gen cin me de ni yet ten uzak ta, bir ada da köy kur ma ha ya li de bu-nun gü zel bir ör ne ği dir.

Bu nun dı şın da Hü se yin Ca hit ol duk ça iyi bir göz lem ci dir. Çe şit li top lum ke-sim le ri ni göz lem le miş ve bu göz lem le ri ni hi kâ ye le rin de iş le miş tir. Onun göz lem ci ya nı nı en iyi or ta ya ko yan “Gö rü cü” ve “Köy Dü ğü nü” hi kâ ye le ri yer li ha ya tı en iyi yan sıt tı ğı hi kâ ye le ri dir. Bu tip hi kâ ye ler de dik ka ti çe ken en önem li hu sus, azın lık-la rın an la tıl dı ğı hi kâ ye ler de in san la rın mut lu ve hu zur lu ol ma la rı na kar şı lık, Müs-lü man la rın sü rek li dert ler le ve sı kın tı lar la iç içe ol du ğu nun sez di ril me si dir. Hü se-yin Ca hit’in “Ayas ta fa nos Hi kâ ye le ri” adı ve ri len bu hi kâ ye le ri onun bir yaz bo yu kal dı ğı azın lık la rın ya şa dı ğı Ayas ta fa nos kö yün de ki iz le nim le ri nin hi kâ ye le ri dir: “...bun la rın hep sin de de or ga nik bağ lar var dır. Hi kâ ye ler ay nı me kân için de ge çer ler ve or tak bir ki şi kad ro su var dır. Ya ni bir hi kâ ye de ikin ci üçün cü plan da ka lan bir ki şi di ğe rin de ön pla na geç mek te dir. Bun lar da ya za rın ama cı Ayas ta fe nos’ta ki azın lık-la rın asu de, hür ve in sa nî ha ya tı nı ve top lum dan seç ti ği ba zı ki şi ler tas vir et mek tir” (Hu yu gü zel, 1984, 91). Bu hi kâ ye ler, bi ri dı şın da ha yat tan nef ret eden bu na kar şı lık bu köy de ki hu zur lu ha ya ta öz lem du yan bir gen cin gö zün den an la tı lır.

Bun la rın dı şın da Hü se yin Ca hit’in Be yoğ lu’nda ki zevk ve se fa âlem le ri ni an lat tı-ğı, me kân ola rak Av ru pa şe hir le ri ni ele al dı ğı hi kâ ye le ri de var dır (Hu yu gü zel, 1994).


Ah met Hik met Müf tü oğ luBu dö nem de is mi anı la cak bir di ğer isim Müftü oğ lu Ah met Hik met’tir. Onun Ede bi yat-ı Ce di de zev kiy le ve ke li me kad ro suy la ka le me al dı ğı tek ese ri Ha ris tan ve Gülistan’dır. Ki ta ba adı nı ve ren “Ha ris tan ve Gü lis tan”, ka dın ve er ke ğin bir bi-ri ni bü tün le di ği ni an la tan şi ir sel üs lu bun hâ kim ol du ğu bir hi kâ ye dir. Di ğer hi kâ-ye le rin bü yük bir ço ğun lu ğun da ka dın, aşk ve ev li lik ön plan da dır. Ka dın la rın dış gö rü nüş le ri ön pla na çı ka rıl mak ta dır. Ge nel lik le ken di le ri ne iyi bir ta lip bek le yen pa sif ko num da ki şi ler dir. Ah met Hik met’in bu ese rin de bi le Türk çü lük fik ri nin ilk iz le ri ni ta şı yan iki hi kâ ye (“Ye ğe nim”, “Na ki ye Ha la”) var dır. Bun la rın ya nı sı-ra alaf ran ga lı ğın eleş ti ri si ko nu mun da ki “Üç Mek tup” ad lı hi kâ ye si de Ede bi yat-ı Ce di de züm re si nin hi kâ ye le rin den fark lı özel lik le riy le bu ki tap ta yer al mak ta dır. He nüz Ede bi yat-ı Ce di de top lu lu ğu ku rul ma dan, 1891 yı lın da yaz dı ğı Ley la ya hut Bir Mec nun’un İn ti ka mı ad lı uzun hi kâ ye si, ko nu su köy de ge çen ve için de halk şi i ri tar zın da par ça la ra yer ve ren bir eser dir. An la şı lı yor ki Ah met Hik met, bu ese rin de bi le, II. Meş ru ti yet yıl la rın da ha ra ret le sa vu na ca ğı, Çağ la yan lar, Gö nül Ha nım gi bi gü zel ör nek le ri ni ve re ce ği “Mil lî Ede bi yat an la yı şı”na bağ lı dır.

Ser vet-i Fu nun cu la rın hi kâ ye le ri ve ro man la rı dil açı sın dan in ce len di ğin de on la rın Arap ça ve Fars ça ke li me le rin hay li yo ğun ol du ğu, bu dil ler den alın ma ke li me ler le ya pıl mış tam la ma la rın sık lık la kul la nıl dı ğı gö rül mek te dir. Ede bi yat-ı Ce di de ci ler bu yol la in sa nın iç dün ya sı nı ve kı rıl gan lı ğı nı bu şe kil de da ha ba şa rı lı bir şe kil de ve re cek le ri ni dü şü nü yor lar dı. An cak za man on la rı hak lı çı kar ma mış bun lar dan ba zı la rı eser le ri ni biz zat sa de leş tir me yo lu na git miş ler dir. Söz ge li mi Ha lit Zi ya 1940’lı yıl lar da ya yın cı İb ra him Hil mi Çı ğı ra çan’ın tek li fiy le ki tap la-rı nı sa de leş tir mek su re tiy le ye ni den ya yım la mış tır. Ay nı şe kil de Hü se yin Ca hit Yal çın’ın da Ede bi yat-ı Ce di de ve son ra sın da ya yım la dı ğı eser le rin de ba zı ke li me ve ter kip le ri sa de leş tir me yo lu na git ti ği gö rül müş tür. Ede bi yat ta rih le ri Ede bi yat-ı Ce di de ci ler için de Meh met Ra uf ve Hü se yin Ca hit’in di ğer le ri ne gö re da ha sa de bir dil le yaz dık la rın dan söz eder ler. Hü se yin Ca hit ha tı ra la rın da bu nun, bir dil bi lin ci nin so nu cu ol ma dı ğı nı Meh met Ra uf ile ken di si nin Arap ça ve Fars ça’ya di-ğer le ri ka dar hâ kim ola ma dık la rın dan kay nak lan dı ğı nı söy ler (Yal çın, 1935, 133).

Ede bi yat-ı Ce di de ci ler tıp kı ro man da ol du ğu gi bi emek le yen ve ro man la iliş-ki le ri ni tam ola rak be lir le ye me yen Türk hi kâ ye si ni aya ğa kal dır mış lar, kim li ği ni oluş tur muş bir tür ola rak ede bi yat ta ri hi miz de ye ri ni al ma sı nı sağ la mış lar dır.


ÖzetAh met Mid hat Efen di’nin uzun hi kâ ye le riy le baş la yan Ba tı tar zı Türk hi kâ ye si, onu iz le yen Re ca iza de Mah-mut Ek rem ve Na bi za de Na zım’la ge liş me si ni sür dür-müş tür. Kı sa hi kâ ye de de Sa mi pa şa za de Se zai ilk ör-nek le ri ver miş tir.On la rı iz le yen Ede bi yat-ı Ce di de ya zar la rı ge rek uzun hi kâ ye de ge rek se kı sa hi kâ ye de önem li sa yı la cak eser-ler ver miş ler dir. En önem li isim Ha lit Zi ya (Uşak lı-gil)’dir. Ha lit Zi ya’nın ba zı la rı nı “kü çük ro man” ola rak isim len dir di ği al tı uzun hi kâ ye si ya nın da on üç ki tap ta top la dı ğı kı sa hi kâ ye le ri de var dır. Ha lit Zi ya ro man-la rın da kul lan dı ğı ba zı tek nik le ri hi kâ ye le ri ne de ta şı-mış tır. Bu nun en önem li se be bi, ya za rın ro man la rın da da hi kâ ye le rin de de rea liz me bağ lı kal mış ol ma sı dır. Hi kâ ye le rin de Ede bi yat-ı Ce di de top lu lu ğu nun ana te-ma la rın dan bi ri olan ka çış te mi ne sık lık la rast la nır. Bu te ma, tö re hi kâ ye le ri ve ko nu su yurt dı şın da ge çen hi-kâ ye le rin dı şın da dai ma var dır.Ha lit Zi ya’nın hi kâ ye le ri ai le hi kâ ye le ri, aşk hi kâ ye le ri, mer ha met hi kâ ye le ri, hay van hi kâ ye le ri ve tö re hi kâ ye-le ri baş lık la rı al tın da in ce len miş tir. Ken di ha ya tın dan ve çev re sin de göz lem le di ği ha yat lar dan hi kâ ye ler ya-rat ma yo lu na git miş tir. Ro man la rın da -iki si ha ri cin de- da ha çok zen gin sı nı fın ha yat la rı nı an la tan Ha lit Zi ya, hi kâ ye le rin de or ta ve fa kir ta ba ka ya da ha faz la yer ver-miş tir. Hi kâ ye le ri nin kah ra man la rı ge nel lik le ço cuk lar ve ha ya ta atıl ma nın ba şın da bu lu nan genç er kek ler ve genç kız lar dır.Tıp kı üs ta dı gi bi Meh met Ra uf da bu dö nem de hem uzun hi kâ ye ler hem de kı sa hi kâ ye ler yaz mış tır. İlk hi kâ ye si “Düş müş” Ha lit Zi ya ve Tev fik Nev zat’in ya-yım la dı ğı İz mir’de çı kan Hiz met ga ze te sin de ya yım-lan mış tır. Üç uzun hi kâ ye ile yüz otuz iki kı sa hi kâ ye yaz mış tır. Meh met Ra uf hi kâ ye le rin de de ev li lik, ka dın ve aşk ko nu la rı nı iş le miş tir. Bü yük öl çü de ha yal kı rık-lı ğı ya şa yan ki şi le ri an lat mış tır. Bun la rın ya nın da fe da-kâr lık la rı öne çı ka rı lan ai le fert le ri nin fa kir, ama mut lu ya şan tı la rı na da yer ve ril miş tir.Ha lit Zi ya ve bü tün Ede bi yat-ı Ce di de sa nat çı la rın da gör dü ğü müz mer ha met te mi Meh met Ra uf ’un hi kâ-ye le rin de de sık lık la kar şı mı za çı kar. Bun la rın dı şın da ya zar, az da ol sa kah ra man lık ve va tan sev gi si ni içe ren hi kâ ye ler de ka le me al mış tır.

Hi kâ ye le ri ni üç ki tap ta top la yan Hü se yin Ca hit (Yal-çın), Ede bi yat-ı Ce di de ci le rin or tak te ma la rın dan ka-çış ve ha yal-ger çek ça tış ma sı na hi kâ ye le rin de sık lık la yer ver miş tir. Yi ne ta bi at sı ğı nı lan me kân ola rak hi kâ-ye le re gir miş tir. Hi kâ ye le ri onun çok iyi bir göz lem ci ol du ğu nu gös ter mek te dir.Dö ne min önem li isim le rin den Müftü oğ lu Ah met Hik-met, Ede bi yat-ı Ce di de top lu lu ğu için de yer al ma sı na rağ men, da ha çok Mil lî Ede bi yat an la yı şı içe ri sin de eser ler ver miş bir ya zar dır. Onun Ede bi yat-ı Ce di de top lu lu ğuy la öz deş le şen tek ese ri Ha ris tan ad lı hi kâ ye ki ta bı dır.


Kendimizi Sınayalım1. Aşa ğı da ki ler den han gi si “uzun hi kâ ye” ola rak ad-lan dı rı la bi le cek eser ler den bi ri de ğil dir?

a. Bir Muh tı ra nın Son Yap rak la rıb. Bir Ya zın Ta ri hic. Hey hatd. Bu muy du?e. Ne mi de

2. Türk ede bi ya tın da Ba tı lı an lam da ilk uzun hi kâ ye-ler kim ta ra fın dan ka le me alın mış tır?

a. Hü se yin Ca hitb. Re ca izâ de Mah mut Ek remc. Ah met Mid hat Efen did. Ha lit Zi ya Uşak lı gile. Saf ve ti Zi ya

3. Çi çek has ta lı ğın dan ötü rü kör olan Zeh ra’nın ha zin ya şa mı nın an la tıl dı ğı hi kâ ye aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

a. Bu muy du?b. Zeh rac. Acı Sa da kad. Ek mek çi nin Bey gi rie. De li

4. Aşa ğı da ki ler den han gi si Meh met Ra uf ’un uzun hi-kâ ye ola rak de ğer len di ri le bi le cek eser le rin den bi ri dir?

a. Bir İz di va cın Ta rih-i Mu aşa ka sıb. Va li de Mek tup la rı c. Üç Mek tupd. Se rape. Hey hat

5. Meh met Ra uf ’un ilk hi kâ ye si “Düş müş”e da ir aşa-ğı da ki ler den han gi si doğ ru dur?

a. Hay van la rı ko nu alan bir hi kâ ye dir.b. İs tan bul’da ya yım lan mış tır.c. Hi kâ ye Tev fik Fik ret ta ra fın dan ya za rı na ha ber

ve ril me den ya yım lan mış tır.d. Hi kâ ye de “Na sıl bir eş edin me li yiz?”so ru su tar-

tı şı lır.e. Ra uf Vic da nî tak ma adıy la Hiz met ga ze te sin de

ya yım lan mış tır.

6. Aşa ğı da ki hi kâ ye ler den han gi si Ha lit Zi ya’ya ait tir?a. İh ti zarb. Ka dın İs ter sec. Hep sin den Acıd. Aşk Ka dı nıe. Göz le rin Aş kı

7. Meh met Ra uf ’un II. Meş ru ti ye tin ila nın dan son ra-ki hi kâ ye le ri için aşa ğı da ki ler den han gi si söy le ne mez?

a. Top lum sal prob lem le ri ele al ma ya ça lı şır. b. Bu dö nem de yaz dı ğı hi kâ ye ler ba şa rı lı dır.c. Ya za rın en faz la iş le di ği te ma la rın ba şın da ka-

dın, aşk ve ai le ge lir.d. Ser vet-i Fü nûn’dan ge len fer dî üs lu bu nu terk et-

me miş tir.e. Hi kâ ye le ri nin hep si ni tak ma isim ler le ya yım la-

mış tır.

8. Aşa ğı da ki ler den han gi si Hü se yin Ca hit Yal çın’ın hi kâ ye le ri ni top la dı ğı eser ler den bi ri dir?

a. Ni çin Al da tır lar mışb. Ana Kızc. Fe ner cid. Bir Ha yate. Ze hir le rim

9. Meh met Ra uf ’un hi kâ ye le ri ne da ir aşa ğı da ki ler den han gi si yan lış tır?

a. Ko nu la rı ge nel lik le aşk, ka dın ve ev li lik ek se ni et ra fın da dö ner.

b. Ro man la rın da ol du ğu gi bi fer dî ar zu ve is tek le rin yol aç tı ğı ümit siz lik ler ve ıs tı rap lar iş len miş tir.

c. Ya zar yaz dı ğı yüz otuz iki hi kâ ye yi on iki ki tap ta top la mış tır.

d. Eser le ri nin ço ğu nun kur gu su nu ha tı ra defter le-riy le oluş tu rur.

e. Ya zar “Na sıl bir eş edin me li yiz?” so ru su nu “Be-kâr lar Ara sın da” ad lı hi kâ ye sin de tar tış tı rır.

10. Aşa ğı da ki ler den han gi si Ha lit Zi ya’nın ro man la-rın da ve uzun hi kâ ye le rin de kul lan dı ğı rea list tek nik-le rin ba şın da ge lir?

a. İç mo no log yön te mi nin kul la nıl ma sıb. Psi ko lo jik du rum la rı nın tas vi ri ne ge niş ola rak

yer ve ril me si c. Kur gu nun ha tı ra defter le ri va sı ta sıy la oluş-

turul masıd. Şa hıs la rın fi zi kî özel lik le ri nin ge niş bir bi çim de

tas vir edil me sie. Hi kâ ye le rin mut suz son la bit me si


Okuma ParçasıZEV RAK’LA EB RUBir ma ka le de kıy met dâr bir ka lem den şu söz ler çı kı-yor du: “Bir ese rin, ha ya tı mı zın fi lan ve ya fa lan za ma-nın da okun muş ol ma sı ne ka dar mü him dir!” Ben ce bu ka ide yi ha ya tı mı zın bü tün vu ku atı na tat bik et mek icap eder. İş te ben de de öy le ha tı ra lar var ki an cak ha ya tı-mın fi lan ve ya fa lan za ma nı na ait ol duk la rı için hâ iz-i ehem mi yet tir ler.Zev rak’la Eb ru’nun o ka dar ehem mi yet le ha tı ram da câ-ni şîn ol ma la rı ga li ba bu hik me tin ne ti ce-i muk te-zi yâ tı dır. Zev rak’la Eb ru!.. Bu iki isim ben de Ley lâ ile Kays isim le ri ne ben zer bir te es sür, bel ki da ha sa mi mi, da ha amîk bir te es sür uyan dı rı yor.On la rı ha ya tı mın en bü yük ma te min den son ra, he nüz o ma te min ce ri ha la rın dan akan kan lar ta ze iken ta nı-dım. Be ni muh tac-ı te dâ vî bir has ta gi bi akâ ri bim den bi ri nin say fi ye si ne gön der miş ler di, be nim için bu ra sı şefkat ve rik ka tin tes li yet sâz ha ra ret le riy le mes hûn bir fi râş-ı ne kâ hat hük mün dey di. Et ra fım da göz yaş la rı-ma iş ti rak eden kalp le rin ara sın da ruh-ı mec ru hu mu uyuş tu ran bir şey var dı. Ya ra la rı mın acı la rı nı da ha tat lı tat lı his se di yor dum.Bu ra sı dağ üs tün de, azîm bir bah çe or ta sın da bir say fi-yey di ki, sa bah tan ak şa ma ka dar gü ne şin meb zul zi ya-la rı için de çal ka la na rak ya hut ge ce le ri ber rak bir se ma-dan üze ri ne dö kü len bâ rân-ı ke vâ kib al tın da yı ka na rak aşa ğı da ma vi su la rı nı dar ufuk la ra ko yu ye şil dağ etek-le ri ne ka dar se ren de ni ze kar şı, me dîd bir te ma şa-yı hül ya ile dü şü nü yor zan no lu nur du.He nüz yir mi ya şın day dım. He nüz aşk ve şi i rin in sa nı dai ma al da tan iki ya lan cı dost ol duk la rı nı tec rü be et-me miş tim, La mar ti ne’nin Ra fa el’iy le Mus set’nin şi ir-le ri ni elim den dü şür mü yor dum ve bun la rı, Zev rak’la Eb ru’nun, bü tün di ğer re fik le riy le be ra ber bil has sa bu iki sev da kâ rın ya nın da oku yor dum.Sa hib-i say fi ye nin bü yük bir me ra kı var dı: Gü ver cin... Oh! bu gü zel, za rif, dai ma âşık, mi ni mi ni mah luk lar! On la rın ya rım sa at hem-bezm-i aşk ve saa det le ri ol duk-tan, bu kü çü cük mah luk la rın kü çü cük kalp le riy le na sıl sev dik le ri ni, ya şa mak lez ze ti ni ne gü zel bir ders-i şi ir le et ra fın da ki le re gös ter dik le ri ni gö rüp his set tik ten son ra on la rın dos tu ol ma mak, bil mem müm kün mü dür?Sa bah le yin, er ken den, he nüz say fi ye de rin de rin ne fes-ler le uyur ken, ben aya ğım da ter lik ler le ya vaş ya vaş iner, bah çe ye çı kar, he nüz üzer le rin den şeb nem le ri uç ma mış ot la rın üze rin den ge çe rek, ta yu ka rı ya, gü ne şe ta ma-men ma ruz ola rak ya pıl mış kü me se ka dar gi der dim.Gü ver cin le rin za rif, dil-ni şîn bir ev le ri var dı: Bir oda ka-

dar, et ra fı mi ni mi ni hüc re ler le mem lû bir kü mes, önün de par mak lık la mu hat ve tel ka fes le örül müş kü çük bir bah-çe ka dar bir te nez züh gâh, öte sin de be ri sin de et ra fı de lik li, ufak kıt’ada. Bi rer şa dır va na ben ze yen su kâ se le ri...Say fi ye nin uy ku cu la rı na rağ men kü me sin mi ni mi ni hal kı ta gü neş ten ev vel uyan mış, dı şa rı ya çık mış, bah-çe le rin de, sa bah gü ne şi nin feyz-i ha ya tıy la be ra ber, şa-dır van la rın dan ya vaş ya vaş, din le ne din le ne su iç me ye baş la mış bu lu nu yor lar dı. Bü tün kü mes fe rîh me sut, şa-tır bir te ra ne mem lû idi: Gu gu! Gu gu!..Yal nız bu te ra ne zen gin bir leh çe-i sev da ka dar bü-tün ih ti râ sât ve te hey yü cât-ı aş ka ter cü man ola cak bir vüs’at-i ma na kes be der di: Gu gu!.. Gu gu!.. O ren gâ renk ha rî rî gö ğüs ler den, o yüz ler ce âşık kal bin den çı kan bu te râ ne-i ga râm ve sev da kü me si ser tâ pâ in le yen, her te li bir ka si de-i aş ka te ren nüm-sâz olan azîm bir er ga-nun ha li ne ge ti rir di. Bu nun la o mi ni mi ni yü rek ler den ne sa mi mi te mi nat-ı sa da kat çı kar, ne mü es sir el hân-ı sev da dö kü lür dü! Ben bir kö şe ye çe ki lir, bu kü mes aha-li sin den ba zı say gı sız la rı nın te ca vü zâ tın dan ma sun tu-tul mak için par mak lık ta ası lı du ran is kem le yi alır, otu-rur dum. On lar ar tık bu sa bah zi ya ret le ri ne alış mış lar dı, be ni se vinç le mem lû göz ler le is tik bal edi yor lar dı. Da ha ben içe ri gir me den bir sü rûr, bir ka nat şa kır tı sı bü tün kü me si bir he ye can-ı ha ya ta bo ğar dı. On lar, ev ve la bi-raz uzak ça, son ra ya vaş ya vaş kü çük ka nat dar be le riy le in ce ba cak la rı nın üs tün de se ke se ke yak la şa rak, bo yun-la rı nın la tif bir in hi nâ sıy la mu hab bet kâr ve ri ca-âmîz göz le ri ni ba na di ke rek et ra fı mı alır lar dı. Ben den her sa bah bek le dik le ri lüt fun yi ne te ker rü rü nü ri ca eden bu saf, ul vi göz ler den mü te şek kil önüm de bir hal ka ir ti sam eder di. O za man ben eli mi uza tır, ya nı ba şım da yem ku-tu su nun ka pa ğı nı açar, avuç avuç da rı atar dım.Mu vak kat bir za man için be ni unu tur lar, bas mak tan kor kar gi bi muh te ri zân adım lar la, o çak şır lı ayak la rı nın bir bu se ye ben ze yen te ma sıy la ora dan ora ya ko şa rak ta-ne le ri top lar lar, kur sak la rı nın ilk hır sı bi raz sü kûn bul-duk tan son ra dai mi dü şün ce le ri ne, o bit mek tü ken mek bil me yen mu aşa ka la rı na av det eder ler di. Gu gu! Gu gu!.. Er kek ler de ufak bir he va-pe res tî ka vâ id-i sa da ka te pek mu va fık ol ma yan ha fif bir zen dos tî var dı. Te sa dü fen yan la rın da bu lu nan bir ya ban cı ya, bo yun la rım tit re te-rek, ger dan la rı nı kı rış tı ra rak, za rif bir sıç ra yış la öne ge-çe rek ta sal lut et mek ten hâ lî kal maz lar dı. Fa kat az sü ren bir ka rı şık lık tan ve as la hadd-i mu ay ye ni aş ma yan bir çap kın lık tan son ra çift ler ay rı lır, iki şer iki şer, ka rı ko-ca her kes ken di saa det-i ai le si ne av det eder di. Asıl bu ai le le rin sah ne-i sa ade ti kü me sin için de hüc re ler de idi.


O ka dar çok mu aşa ka eden bu me sut mah luk la rın hüc-re le ri he men dai ma do lu idi. Ki mi sin de he nüz üze ri ne ya tıl ma ya baş lan mış yu mur ta lar, ki mi sin de he nüz ka-nat la rı na iti mat olu na ma ya rak yu va da do yu ru lan yav-ru lar var dı. Bu ço cuk ba ba la rıy la va li de le ri ni, rik kat ten ağ la mak ar zu la rı his se de rek, uzun uzun sey re der dim. Yu va lar da pe der lik va li de lik si li nir ve bu iki saffet ay nı va zi fe de im ti sas eder di: Yu va ya ha yat ver mek... Va li de ye mek ser pil di ği ni ha ber alın ca pe de re bi raz mü saa de et tik ten son ra yu va sı nı terk ede rek ge lir, pe der ka la ba-lı ğın için de onu der hal fark eder, aç lı ğı nı unu ta rak mü-te hal lik bir per vâz ile yu va ya gi der, boş ka lan ye ri iş gal eder, ba zen fe da kâr lık ta iki si nin ara sın da bir mü sa ba ka ce re ya nı gö rü lür, va li de yu va dan ay rıl mak ta te ah hur eder se pe der gi dip onu çık ma ya ic bar eder, pe der ora-da lü zu mun dan zi ya de kal mak is ter se va li de mü saa de et me ye rek ge lir, zor la yu mur ta la rı nın üs tü ne ya tar dı. Ba na her şey den zi ya de te sir eden bu pe der le va li de nin yav ru la rı nı do yu ruş la rıy dı: Bir da ki ka kay bet mek is te-me ye rek ace le yer ler, ko şa rak bir iki yu dum su içer ler, va li de ile pe der mü sa ba ka ede rek yu va ya uçar lar, ken-di le ri ne mun ta zır mi ni mi ni pem be ga ga la ra ga ga la rı nı ta ka rak kur sak la rım gü ya kur sak la rıy la be ra ber bü tün can la rı nı, bü tün mev cu di yet le ri ni yav ru la rı nın kur sak-la rı na bo şal tır lar dı.Oh! Bu be liğ, mü es sir el vâh-ı ai le. Bu aşk, sa da kat, ubüv vet, va zi fe lev ha la rı! Bun lar in san lar için ne gü zel ders ler teş kil eder ler, saa det-i ai le nin ul vi yet-i şi i ri ni ne mü es sir bir li san ile söy ler ler!..Ben bu ra da, bu kû şe-i me sut ta, ha ya tı, ken di mi, hu-su siy le in san la rı unu ta rak sa at ler ce sey re der, dü şü nür, gü ya ru hu mun ta ze ce ri ha sıy la in san lık tan çı ka rak iş te öy le me sut bir gü ver cin ol mak is ter dim.Me sut? Fa kat her va kit de ğil. On la rın da, in san lar, bî-ça re bed baht in san lar gi bi ma tem le ri, ölüm ma tem le ri, sev da ma tem le ri var dı. İş te Zev rak’la Eb ru’nun ha tı ra sı ben de böy le bir sev da ma te mi uyan dı rır.Gü ver cin sa hi bi nin önü ne ge çi le mez, ga le be ça lı na-maz bir me ra kı var dı: İki de bir de tu haf çe şit ler den yav ru lar al mak için çift le ri bir bi rin den ayı rır, Sa mi’nin er ke ği ni Kes me’nin di şi si ne, öte ki nin di şi si ni be ri ki nin er ke ği ne eş et mek için on la rı ye ni hem-bezm-i sev da-la rıy la mah fî ve mes tur bi rer zi fafha ne ye ka par dı. Bir gün bu me ra kı na Zev rak’la Eb ru he def ol du. Çır pı na-rak iti raz et tim: On lar kü me sin en genç, en âşık, en me sut, hat ta en gü zel çiftiy di. On la ra iliş mek bir par ça da ba na iliş mek gi biy di. O, mut la ka fik rin de ga le be çal-mak için öy le se bep ler bul du ki mağ lup ol mak la zım gel di. Eb ru Gök ma vi bir er kek le, Zev rak bir di şi Udî ile ka pan dı lar. O, ba na bu fa ci a-i aşk tan bek le nen ne-

ti ce nin he men za fe ri ni ilan eden bir ses le: “Ba kı nız, ne gü zel yav ru lar alı na cak!..” di yor du.Ben ar tık bü tün kü me si unut muş tum, yal nız bu mah-pus çift ler le meş gul olu yor, şu dev re-i hic ran için de on la rın bî ça re mec ruh kalp le ri ni his se ça lı şı yor dum. Zev rak’la Eb ru’ya ve ri len ye ni eş ler za ten eş siz idi ler. Ken di le ri nin dai re-i mah re mi ye ti ne tah sis olu nan ye-ni eş le re he men ih sâs-ı sev da gay re ti ne düş tü ler: Gök-ma vi Eb ru’nun et ra fın da kuy ru ğu nu sür te rek, göğ sü nü şi şi re rek ya şa mak sev mek de mek ol du ğu nu iza ha ça-lı şı yor, Udî muh te riz taş kın lık lar la Zev rak’ın boy nu nu ga ga lı yor dı. Fa kat öte ki ler!.. Oh! Öte ki ler gü ya ağ lı yor-lar dı: Ka fe sin kö şe si ne bü zül müş, baş la rı nı içe ri çek-miş, ağır ağır ka pa na rak gü ya ar tık ha ya tı gör me mek is te yen göz le ri bu lan mış, ye mek iç mek bi le dü şün me-ye rek, bî ça re ma tem-ze de sev da la rı na sâ kit ve de rû nî yaş lar dö kü yor lar dı.Bir sa bah Eb ru’nun ka fe sin de şâ yân-ı hay ret bir şey gör düm: Eb ru ye ni âşı kı nın ağ zı nı öpü yor du. Na sıl? Eb ru, sen de, ah mi ni mi ni ka dın, sen de o sa da kat ye-min le ri ni unu tan ka dın la ra ben zi yor dun, öy le mi?O gün gü ver cin sa hi bi ne anîf bir ses le ha ber ver dim: “Şim di ar tık Eb ru’yu çı ka ra bi lir si niz ye ni âşı kıy la öpü-şü yor.” O, gül dü. Öte ki ni sor du: “Zev rak, Zev rak ne ya-pı yor?” Şüp he dâr bir ses le “Şim di lik hâ lâ dü şü nü yor!” de dim.Bu nu şüp he dâr bir ses le söy le di ği me ne ka dar ha ta et-mi şim! Za val lı Zev rak! İş te se nin ha tı ran dan aflar di li-yo rum. Fa kat o bî-ve fa dan son ra na sıl hük me de bi lir dim ki ye ni ma şu ka nın bü tün tes li yet le ri, bü tün ne vâ ziş le ri bî-se me re ka la cak, sen hafta lar ca, ay lar ca o fa ci a-i sev-da nın, o hı ya net-i aş kın ma tem le riy le yü re ği nin ya ra la-rı nı ze hir li ye ze hir li ye, her da ki ka bir par ça da ha öle rek, bir par ça da ha bu ha yat tan, bu ha ya tın ya lan, al da tan saa det le rin den ka ça rak, eri ye cek sin, bi te cek sin..Evet, Zev rak te ver rüm et ti, hiç bir şey de ğil, te ver rüm et ti, ne ya nın da ki ne, ne ka fe si nin bir ta ra fın dan gö rü-nen se ma ya hat ta ba zen ka fe si nin ter sin den ge le rek la-kay dâ ne bir na zar la içe ri ye bak ma ya ça lı şan Eb ru’nun göl ge si ne bi le kü çük bir ni gâh-ı il ti fa tı is raf et me ye rek, hep o kö şe sin de ıs lan mış bir kuş maz lu mi ye tiy le can çe-ki şe rek, Zev rak, bir gün son ne fe siy le ga ga sı nı aç tı, bir kü çük te râ ne-i şi kâ yet, ufak bir gu u! bi le çık ma dan öl dü.Bî ça re kur ban-ı sev da... Za man ba na bu fa ci a, bir gü-ver cin ol mak ve bil has sa bir Zev rak ol mak için ne bü-yük bir ar zu ver miş ti! Ben de öy le me sut bir sev da dan son ra onun ma tem-i hic ra nıy la eri mek, öl mek is ter-dim, ben de bir bi rin ci den son ra saa det ara ma mak dü-şü nür düm, fa kat ga li ba bu me se le de Zev rak’tan zi ya de Eb ru’nun fel se fe sin de isa bet var!..


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar1. e Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Ha lit Zi ya”

bö lü mü nü tek rar oku yu nuz.2. c Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Gi riş” bö lü-

mü nü tek rar oku yu nuz.3. c Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Meh met Ra-

uf ” bö lü mü nü tek rar oku yu nuz.4. d Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Meh met Ra-

uf ” bö lü mü nü tek rar oku yu nuz.5. e Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Meh met Ra-

uf ” bö lü mü nü tek rar oku yu nuz.6. c Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Ha lit Zi ya”

bö lü mü nü tek rar oku yu nuz.7. e Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Meh met Ra-

uf ” bö lü mü nü tek rar oku yu nuz.8. a Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Hü se yin Ca-

hit” bö lü mü nü tek rar oku yu nuz.9. d Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Meh met Ra-

uf ” bö lü mü nü tek rar oku yu nuz.10. c Bu so ru ya ya nıt ve re me diy se niz “Ha lit Zi ya”

bö lü mü nü tek rar oku yu nuz.

Sı ra Siz de Ya nıt Anah ta rıSı ra Siz de 1Tan zi mat Ede bi ya tın da uzun hi kâ ye le riy le bi li nen ya-zar lar ve önem li eser le ri şun lar dır: Ah met Mid hat Efen di’nin Le ta if-i Ri va yat se ri si, Re ca iza de Mah mut Ek rem’in Muh sin Bey ya hut Şa ir li ğin Ha zin Bir Ne ti ce si ve Şem sa ile Na bi za de Na zım’in Ka ra bi bik’i.

Sı ra Siz de 2Ev li li ğin genç kız la ra hiç de bek len di ği gi bi mut lu luk ver me di ği, hat ta ka dın lar için mut lu lu ğun as la söz ko-nu su ol ma dı ğı fik ri açı sın dan Ah met Mid hat’in Fel se-fe-i Ze nan, Fat ma Ali ye’nin Le va yih-i Ha yat ad lı eser-le ri ne ben ze me si ve iç mo no log tek ni ği nin ilk de fa bu eser de kul la nıl mış ol ma sı dır.

Sı ra Siz de 3Çün kü bun lar ha ya ta ye ni atıl ma ya ve ge le cek le ri-ni kur ma ya ha zır in san lar dır. Bun la rın ha ya ta atıl ma aşa ma la rın da uğ ra dık la rı ha yal kı rık lık la rı, mer ha met duy gu su nu en faz la kam çı la yan te ma ola rak iş len miş tir.

Sı ra Siz de 4Ya zar bu hi kâ ye le ri Bi rin ci Dün ya Sa va şı ve Kur tu luş Sa-va şı’nın ver miş ol du ğu he ye ca nın et ki siy le yaz mış ola bi lir.

En gi nün, İ. (2007). Ye ni Türk Ede bi ya tı: Tan zi mat’tan Cum hu ri yet’e 3. b., İs tan bul, Der gâh Ya yın la rı.

Gök çek, F. (2001). Le ta if-i Ri va yat Hak kın da, Le ta if-i Ri va yat (Haz. Fa zıl Gök çek-Sa ba hat tin Ça ğın), İs-tan bul.

Hu yu gü zel, Ö. F. (1984). Hü se yin Ca hit Yal çın’in Ha-ya tı ve Ede bî Eser le ri Üze rin de Bir Araş tır ma İz-mir, E.Ü. Ede bi yat Fa kül te si Ya yın la rı.

Hu yu gü zel, Ö.F. (1995). Ha lit Zi ya Uşak lı gil, An ka ra, M.E.B. Ya yın la rı.

Kap lan, M. (1992). Mai ve Si yah Ro ma nı nın Üs lu bu Hak kın da, Türk Ede bi ya tı Üze ri ne Araş tır ma lar, 2. b., İs tan bul, Der gâh Ya yın la rı.

Kap lan, M. (2007). Tev fik Fik ret: De vir, Şah si yet, Eser, 10. b., İs tan bul, Der gâh Ya yın la rı.

Mo ran, B. (1995). Türk Ro ma nı na Eleş ti rel Bir Ba kış I, 5. b., İs tan bul, İle ti şim Ya yın la rı.

Öz bal cı, M. (2006). Meh met Ra uf, Ser vet-i Fü nun Ede bi ya tı, An ka ra, Ak çağ Ya yı ne vi.

Ta rım, R. (1998). Meh med Ra uf: Ha ya tı, Sa na tı, Eser-le ri, İs tan bul, Tür ki ye İş Ban ka sı Ya yın la rı.

Tö re nek, M. (1999). Hi kâ ye ve Ro man la rıy la Meh met Ra uf, İs tan bul, Ki ta be vi Ya yın la rı.

Uşak lı gil, H.Z. (1943), “Su ut Ke mal Yet kin’e Mek tup”, Ulus, 5 Ey lül 1943.

Uşak lı gil, H. Z. (1955). Sa na ta Da ir, C. II I, İs tan bul, Hil mi Ki ta be vi.

Yal çın, H. C. (1935) Ede bî Ha tı ra lar, İs tan bul, Ak şam Kü tüp ha ne si.

5Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Ede bi yat-ı Ce di de (Ser vet-i Fü nûn) şi i ri ni oluş tu ran zih ni ye ti ve es te tik du yar-lı lı ğı açıklayabilece cek,Ede bi yat-ı Ce di de dö ne mi şi i ri nin özel lik le ri ni ve öne mi ni, se çi len şi ir le rin çö-züm len me si yar dı mıy la be lir le ye bi le cek,Bu züm re nin şa ir le rin den se çil miş me tin le rin ışı ğın da dö ne min şi ir an la yı şı nı de ğer len di re bi le cek,Ede bi yat-ı Ce di de şi i ri nin Ba tı ede bi ya tı nın han gi akım la rın dan ya rar lan dı ğı nı açıklayabilece cek,Ede bi yat-ı Ce di de şi i ri nin Türk şi i ri ne olan kat kı sı nı ifa de ede bi le cek bil gi ve be ce ri le ri ka za na bi le cek si niz.

Anahtar Kavramlar

• ŞiirÇözümleme• TevfikFikret• CenapŞahabettin• SüleymanNazif

• Sembolizm• Parnasizm• Organikşiir

İçindekiler


Metin Çözümlemeleri:Şiir

• ŞİİRÇÖZÜMLEMEÜZERİNE• TEVFİKFİKRET’İNSAHAİF-İYATIMDANŞİİRİNİNÇÖZÜMLEMESİ

• TEVFİKFİKRET’İNHALÛK’UNBAYRAMIŞİİRİNİNÇÖZÜMLEMESİ

• CENAPŞAHABETTİN’İNTEMAŞA-YIHAZANŞİİRİNİNÇÖZÜMLEMESİ

• SÜLEYMANNAZİF’İNBAHAR-IMÜNKESİRŞİİRİNİNÇÖZÜMLEMESİ


ŞİİR ÇÖZÜMLEME ÜZERİNEŞi ir üze rin de, ede bi yat ta ri hi, ede bî ten kit alan la rın da ça lış ma ya pı la bi le ce ği gi bi, sos yo lo ji, psi ko lo ji gi bi kül tür ilim le rin den ha re ket le de dü şün ce ler ile ri sü rü le bilir. Ay rı ca zevk ve kül tür ba kı mın dan zen gin leş miş ki şi ler, şi ir ler üze rin de dü şünce le ri ni di le ge ti rir ler. Bun la rın hiç bi ri si şi ir çö züm le me de ğil dir.

Ede bî me tin le ri çö züm le mek, onu mey da na ge ti ren bi rim ler ara sın da ki iliş ki ağı nı tes pit et mek; me tin den ha re ket le, onun ya zıl ma sı na se be bi yet ve ren zih niye ti be lir le mek; met nin ya pı sı nı mey da na ge ti ren un sur la rı çö züm le ye rek te ma yı bul mak; dil, an la tım ve ahenk un sur la rı nı or ta ya koy mak gi bi ça lış ma la ra ih ti yaç gös te rir.

“Zih ni yet” te ri mi, met nin ka le me alın dı ğı dö nem de ge çer li olan zevk ve anla yı şı da kap sa dı ğı na gö re Ede bi yatı Ce di de’nin hâ kim grup ola rak gö rün dü ğü dö ne min şi ir zev ki hak kın da ön açık la ma ya ih ti yaç var dır.

Tan zi mat Dö ne mi’nin ba şın dan iti ba ren, ge rek dev let iş le ri nin dü zen len mesin de ge rek se de kül tür ve sa nat fa ali yet le rin de Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun ör nek al dı ğı ül ke Fran sa’dır. Bu te sir, ede bi yat ala nın da çok da ha be lir gin dir. Ede bi yatı Ce di de şi i ri par na sizm ve sem bo liz min te si ri al tın da dö ne min Türk çe si nin im kân ver di ği du yar lı lık la vü cut bul muş tur.

Par na siz me bağ lı şa ir ler “be tim le me le re uzun yer ve rip, şi ir tab lo la rı çiz di ler. Di ze yi ku yum cu gi bi iş le di ler; an cak so ğuk bir plas tik gü zel lik ya rat mak tan öte ye gi de me di ler. Şi ir le ri, dı şı öze ne be ze ne iş len miş de ğer li taş lar la süs lü; ama içi boş bir mü cev her ku tu su na ben zer.

Par nas oku lu, bir sa nat akı mı de ğil; ro man tizm ile sem bo lizm ara sın da bir süreç tir. Ni te kim bü yük bir akım olan sem bo liz min dört ön cü sü, Ba ude lai re, Ver lai ne, Rim ba ud ve Mal lar me bu oku lun ve ro man tizm dö ne mi nin şa ir le ri ara sın dan çık tı” (Al kan, 2005, 112).

Par nas oku lu nun önem li şa ir le ri şun lar dır: Théop hi le Ga uti er (18111872), Le con te de Lis le (18181894), José Ma ri a de Hérédi a (18421905).

Biz de bu oku lun ilk ve önem li tem sil ci si Tev fik Fik ret’tir.Ede bi yatı Ce di de şi i riy le Türk ede bi ya tı na gir me ye baş la yan di ğer bir ede bi

yat du yar lı ğı da sem bo lizm dir.

Metin Çözümlemeleri:Şiir

“Zihniyet” terimi ile metnin kaleme alındığı dönemde geçerli olan zevk ve anlayışı ifade etmek istiyoruz. Bunu da metinden hareket ederek ortaya koymak gereklidir. Çünkü her metin; kullanılan dil malzemesi, başvurulan anlatım tarzı, ele aldığı temayla yazıldığı döneme ait zevk ve anlayışı en iyi ifade eden bir araç durumundadır. Zihniyet, metnin yazıldığı dönemde geçerli her türlü güçten, yani iktisadi, siyasi, askerî, dinî faaliyetlerden, insani ilişkilerden hareketle oluşan ve bunların hiçbirine indirgenemeyen zevk ve anlayışa verilen addır.


Sem bo lizm, rea liz min şi ir de ki yan sı ma sı ola rak gö rü le bi le cek Par nas çı lı ğa bir tep ki ola rak or ta ya çık mış tır. Şi ir de bi rey sel du yar lı lı ğı ön pla na alan bir akım dır. Ta bi at ve dış dün ya ol du ğu gi bi de ğil; ki şi nin ken di duy gu la rı nı nes ne le re ver mesiy le an la tı lır. Bu an la yış, öz deş le yim (ein fuh lung) te ri mi ile ifa de edi lir. Sem bolist şi ir de, im ge ler ve sem bol ler yar dı mıy la, ke li me le rin ge niş bir çağ rı şım de ğe ri ka zan ma sı sağ la nır. Sem bo list şa ir ler, şi ir de mu si kî ye ve ahen ge önem ve rir ler. Doğ ru dan an lat mak ye ri ne; his set tir mek, du yur mak, sez dir mek esas tır.

Sem bo lizm ka pa lı ve ör tü lü an la tı ma yer ve rir. Sem bo list şi ir de var lı ğa sezgiy le yak laş ma so nu cu ye ni bir sa nat di li oluş tu rul muş tur de ni le bi lir. Sem bo list şi ir bi li nen, alı şıl mış mıs ra dü ze ni ni ser best na zım le hi ne boz ma eği li min de dir. On la ra gö re mıs ra la rın dü ze ni, söy le yi şi, rit mi, ya pı sı bu ye ni ahenk en di şe si ne gö re şe kil len me li dir. “Sem bo list ler bü tün ül ke ler ve bü tün dö nem ler için ge çer li güzel lik ku ram la rı nın var ola ca ğı na inan maz lar, du ruk tan (sta ti qu e) çok, olu şu ma (de ve nir) tu tu kun dur lar. On la ra gö re ya zın ta ri hi sü rek li ve do ğur gan bir de ği şik li ği ara ma ça ba la rı nın öy kü le riy le do lu dur” (Al kan, 2005, 139).

Fran sız şi i rin de Pa ul Ver lai ne (18441896), Art hur Rim ba ud (18541891), Step ha ne Mal lar me (18421898) Je an Moréas (18561910) ve Pa ul Va lery (18711945) gi bi ön cü tem sil ci le ri var dır.

Ede bi yatı Ce di de’nin Av ru pa Ede bi ya tı nı en iyi ta nı yan şa i ri Ce nap Şa ha bettin, Sem bo liz mi be nim se miş ti.

Ede bi yatı Ce di de şi i ri nin ta nı tı cı ta rafla rın dan bi ri de or ga nik bü tün lü ğe sahip ol ma sı dır. Or ga nik şi ir, bir duy gu ve dü şün ce ha li ni, bir gö rü nü şü, bel li bir nok ta dan alıp, do ğal ge li şi mi ni bir bü tün için de an la tan, baş tan so na bir bi ri ni anlam, ses ve söy le yiş ba kım la rın dan ta mam la yan bi rim ler den olu şan şi i re ve ri len ad dır. Türk ede bi ya tı bu tarz şi i ri Ede bi yatı Ce di de dö ne min de ta nır. Da ha ön ce ba zı de ne me ler var dır.

Ede bi yatı Ce di de 18951901 yıl la rı ara sın da ki dö ne me ve ri len ad dır. Bu dönem de şi ir ya zan şa ir ler ise baş ta Tev fik Fik ret ve Ce nap Şa ha bet tin ol mak üzere şöy le sı ra la nır: Sü ley man Nâ zif, Ali Ek rem Bo la yır, Hü se yin Sî ret, Ce lal Sa hir Ero zan, Fa ik Âli Ozan soy, Ah met Re şit Rey. Şi ir de ye ni li ği Tev fik Fik ret ve Ce nap Şa ha bet tin’in eser le rin de ara mak ye rin de olur. İs mi ge çen di ğer şa ir ler ge nel lik le bun la rın ge tir dik le ri ye ni lik le re bağ lı kal mış lar dır.

İn ci EN Gİ NÜN, Ye ni Türk Ede bi ya tı, Tan zi mat’tan Cum hu ri yet’e, (1859-1923), İs tan bul, Der gâh Ya yın la rı, 2007.

TEVFİK FİKRET’İN SAHAİF-İ HAYATIMDAN ŞİİRİNİN ÇÖZÜMLEMESİ

SA HA İF-İ HA YA TIM DAN (Tev fik Fik ret)Bu nu şi i rim de söy lü yor bel kiBen ha kî kat ten ih ti râz ede rim;Âsümânfüshat-ıkebûduyla,Denizemvâc-ıpür-sürûduyla,Geceesrâr-ıbî-hudûduylaBeniterhîbeder;ofüshattanSıkılırsankirûh-ıpür-hazerim,

5. Ünite - Metin Çözümlemeleri: Şiir 95

San ki her dal ga bir li san la ba naHay kı rır nâşi nî de bir mâ nâ, San ki ley lin zı lâli hâ mû şuCan la nır pîşi ir ti’âbım da...Ne mü ked der mi zâcı ah vel kiEn mü lev ven demi şe bâ bım daGö re rek boş ha yâ tıı pürcû şuBe ni gâ fil ya şat tı hil kat ten, Tut tu âvâ re her saâ det ten.

Şu ha zîn fıt ratı ga rî bem leBen sey yâ ha ben ze rim ki me hîbÇöl de şem sin şu âı sû zâ nıYa ka rak göz le rim de el vâ nı, Gör mez ar tık se lâ met im kâ nı;O za man her ya nın da bir boş lukDu ya rak, bir edâyı mâ tem leDesti ler zânı pîşi çeş min de

Otu rup nîm mür de vü zin deBir te cel li ye mun ta zır, dü şü nür;Bu te cel li ki mevti hâ il dir, Ona bir şi’r için de sar hoş lukVe re rek, neş vei ümîd ile pürBir ci hân gös te rir ki muğ fil dir...Ah ey gaflet, ey se râbı na sîb, Se ni müm kün mü et me mek ta’kîb!

Zih ni yetBu şi i rin mer ke zin de “ben” var dır. Bu “ben” ya şa dı ğı ruh hâ li nin bi lin cin de dir, en azın dan onu bi lin ciy le kav ra mak ve an lat mak is ter. Bu met nin zih ni ye ti ni bulmak için me tin de ki ba zı söz grup la rın dan ha re ket et mek ge re kir: Bu ruh hâ li nin ma hi ye ti ni “Ben ha kî kat ten ih ti raz ede rim”, “Asü man... de niz... ge ce”, “be ni ter hîb eder” (Gök, de niz ve ge ce be ni kor ku tur), “o füs hat tan sı kı lır ruhı pürha ze rim” (ge niş lik ten çe kin gen ru hum sı kı lır), “mü ked der mi zâçah vel”, “gö re rek boş hayatı pürcû şu”, “be ni ga fil ya şat tı hil kat ten, tut tu âvâ re her saa det ten”, “şu ha zin fıt ratı ga ri bem” söz grup la rı nın sez dir di ği gi bi, ken di hâ li ni da ha can lı an lat mak için ver di ği ör nek de or ta ya koy mak ta dır. Ya ni bu me tin de, ki şi ken di ruh hâ li ni prob lem ola rak ele al mış tır. “Ben”, ya şa dık la rın dan ha re ket le ken di iç dün ya sı nın ba zı özel lik le ri ni şi i rin im kân la rıy la ifa de et mek te dir. Bu de mek tir ki bu me tin, in sa nın ruh hâ li nin prob lem ola rak ele alın dı ğı bir dö nem de ve yer de ka le me alınmış tır. Dik kat dı şa de ğil, “ben”in iç dün ya sı na yö ne lik tir. “Ben”in de kö tüm ser ol du ğu söz le rin den an la şıl mak ta ve ses ten se zil mek te dir. Bu ra da ki “ben”in, da ha ye rin de bir ifa dey le in sa nın, da ha ön ce ki dö nem ler de şi ir ler de söz edi len den farklı lı ğı, zih ni yet ten kay nak lan mak ta dır. Ar tık ya şa yan in sa nın ki şi sel prob lem le ri ve dik kat le ri üze rin de du ran bir zih ni yet, var lı ğı nı sa nat ese rin de his set tir mek te dir.


Ya pıMet ni ön ce, ses ve an lam kay naş ma sın dan olu şan bi rim le re ayı ra lım. Çün kü şi irde bi rim, ses ve an lam kay naş ma sın dan olu şan ve yal nız ba şı na bir an lam de ğe ri ifa de eden par ça dır.

Ko nu nun or ta ya ko nul du ğu ilk iki mıs ra bir bi rim ola rak ele alın ma lı dır. Bura da “ben ha ki kat ten çe ki ni rim” de nil mek te dir. Ha ki kat ve “ben” iliş ki si üçün cü mıs ra dan “ne mü ked der” sö zü ne ka dar an la tıl mak ta dır. Bu ra sı da ikin ci bi rim ola rak dü şü nül me li dir. Bu ra da söy le nen le rin ar ka sın da “ben”in mi za cı nın bulun du ğu be lir til mek te ve bu mi za cın or ta ya koy du ğu ruh hâ liy le onun kö tüm ser ki şi le re öz gü bir ha yat sür dü ğü ifa de edil mek te dir. Sö zü edi len kı sım da üçüncü bi rim du ru mun da dır. “Şu ha zîn fıt ratı ga rî bem le / Ben sey yâ ha ben ze rim ki” söz le ri bir ge çiş kıs mı ola rak dü şü nü le cek cins ten dir. Bu da ay rı bi rim dir. “Ben”in ci sim leş miş hâ li, sey ya hın çöl de ki du ru mu nu göz ler önü ne se ren mıs ra lar da ifa de edi lir; bun lar da, el bet te ay rı bir bi ri me vü cut ve rir ler. Son iki mıs ra da “ben”, metnin ne ti ce si ni di le ge ti rir. Bu ra sı da ay rı bir bi rim ola rak dü şü nül me li dir. Öy ley se me tin bir ruh hâ li ni ifa de eden söz ler le baş la mak ta; bu nun na sıl ya şan dı ğı ifa de edil mek te; ruh hâ li nin se be bi be lir til mek te; böy le bir in sa nın na sıl ömür sür dü ğü bir ör nek le so mut ola rak an la tıl mak ta dır. Son ra da ben, ne ti ce yi di le ge tir mek tedir. Bu ya pı, Di van Şi i ri’nden çok fark lı dır. Me tin de üze rin de du ru lan duy gu hâ li, “ben ha kî kat ten ih ti raz ede rim” söz le riy le bil di ril miş tir. Son ra “ben”in bu nu na sıl ya şa dı ğı, bu nun se be bi nin ne ol du ğu ve ne re den kay nak lan dı ğı ifa de edil miş tir. Bu nu da ha so mut gös ter mek is te di ği söy le ne rek bir tab lo tas vi ri ne yer ve ril miş tir. Son ra da ne ti ce ye va rıl mış tır.

Bu bi rim ler den bi ri ni me tin den çı kar dı ğı mız da, di ğer bi rim le rin an la şıl ma sı ve de ğer len di ril me sin de ek sik lik ken di si ni his set ti rir. Öy ley se bi rim ler ara sın da ak lî ve or ga nik bir iliş ki bu lun mak ta dır. Bu şi i re or ga nik bir me tin na za rıy la bakmak ge re kir. Ye ni leş me Dö ne mi şi i ri miz de te mel ye ni lik ler den bi ri or ga nik şi ir ara yı şı dır. Bu nu da en iyi ve de vam lı ola rak Tev fik Fik ret’in eser le rin de iz le mek im kâ nı na sa hip ol du ğu mu zu ifa de et mek ge re kir. Bu ya pı üze rin de, Fik ret’in bir baş ka şi i rin den ha re ket le tek rar du ru la cak tır.

Bu me tin de, bi rim le rin olu şu mu ba kı mın dan da, da ha ön ce ki şi ir me tin le rinden fark lı bir ya pıy la kar şı la şıl mak ta dır. Be yit, bent ve dört lük gi bi öl çü sü ön ceden be lir len miş bir bi rim bu lun ma mak ta dır. Öl çü yü, san ki söy le ne cek hu sus ve söy le yiş tar zı bir lik te ta yin et mek te dir. İlk bi rim de di le ge ti ril mek is te ni len iki mıs ra da ta mam lan mak ta dır. İkin ci bi rim, do kuz mıs ra dan olu şur. Bu do kuz mısra da söy le nen le ri an lam ve söy le yiş ba kı mın dan bir bi rin den ayır mak doğ ru olmaz, me tin bo zu lur. Bu nu da oku yu cu, ek sik bir cüm le nin ku sur lu yö nü nü, alışkan lık la rı, bil gi si ve ku la ğı na ge len ses le na sıl se zer ve be lir ler ise, ay nı dik kat ve du yar lı lık la, met nin de ek sik bı ra kıl dı ğı nı his se der ve an lar. Çün kü bir me tin de, dil gös ter ge le ri ni bir bi ri ne bağ la yan ve met ne bü tün lük ka zan dı ran öğe ler bel li dir. Bun la rı kı sa ca şöy le sı ra la mak müm kün: Dil bil gi si ku ral la rı, ses, söy le yiş ve anlam iliş ki le ri. Me tin ler de bi rim le rin oluş ma sın da bu un sur lar iç içe gi re rek ken di için de ses ve an lam de ğe ri olan bir par ça ya vü cut ve rir ler. Fik ret’in met nin de bu par ça la rın oluş ma sı da ha ön ce ki me tin ler den fark lı dır. Bu ra da ön ce den be lir lenmiş bir bi rim öl çü sün den söz edi le me ye ce ği; bu nu, söy len mek is te ni len hu su sa gö re ses ve an lam kay naş ma sı nın be lir le ye ce ği ifa de edil miş ti. Za ten bi rim le ri belir ler ken de bu ses ve an lam kay naş ma sı hâ li hiç göz den uzak tu tul ma dı. İkin ci bi rim, ilk bi rim de ki ha ki kat sö zü ne bağ la nan ve onu açık la yan âsü man, de niz ve


ge ce ke li me le riy le ifa de edi len var lık ve gö rü nüş ler le ben iliş ki si üze ri ne ku rulmuş tur. Üçün cü bi rim, bu be nin özel lik le ri ni dik kat le re su nar. Dör dün cü bi rim bir ben zet me eda tı iş le vi yük len miş tir. Be şin ci bi rim bensey yah ara sın da ku ru lan ben zer lik iliş ki si nin ifa de si ne ay rıl mış tır. Son bi rim de yu ka rı da da söy le di ği miz gi bi ben, ken di si hak kın da bir so nu ca ula şır ve bu nu ifa de eder. Bü tün bun lar met nin an lam ve ses iliş ki siy le örül dü ğü nü, her bi ri min bir di ğe riy le iliş ki len di rile rek bir ya pı yı bir lik te oluş tur duk la rı nı, bun lar dan bi ri çı ka rıl dı ğın da da di ğer lerin de çö zül me ve bo zul ma ola ca ğı nı gös te rir.

Te ma“Sa hâ ifi Ha ya tım dan” ad lı met nin te ma sı, yu ka rı da ki bi rim le rin or tak pay dası dır. İlk bi rim de ko nu or ta ya ko nul muş tu: “Ben ha ki kat ten çe ki ni rim”. Bu ra da ha ki kat ke li me siy le ne ifa de edil mek is ten miş tir? Bu so ru nun ce va bı ikin ci bi rimde ve ril miş tir. Ha ki ka ti bu şe kil de gör me nin se be bi ko nu şan ki şi nin mi za cı dır. Üçün cü bi rim bu mi za cın özel lik le ri ni di le ge tir mek le gö rev li dir. Me tin de söy leyi ci du ru mun da ki ben, ken di si ni çöl de ki bir gez gi ne ben ze tir. Bu iki mıs ra metnin da ha ön ce ki kıs mı ile son ra ki mıs ra la rı bir bi ri ne bağ lar, böy le ce bir kı sım dan di ğe ri ne ge çi şi sağ lar. Bu ra sı da ay rı bir bi rim ola rak ele alın ma lı dır. Be şin ci bi rim, çöl de ki gez gi ni an lat ma ya ay rıl mış tır. Böy le ce yu ka rı da sö zü edi len mi zaç ta ki bir in sa nın so mut hâ li göz ler önü ne se ril miş tir. Bu gez gin, ça re siz lik için de ölü mü bek ler. An cak o, se ra bı dü şün dü ren bir ümit se vin ciy le al da nır. Met nin so nun da yi ne söy le yi ci ben, bu ka de ri ya şa mak tan in sa nın kur tu la ma ya ca ğı nı ifa de eder. Bü tün bun la rın bir leş ti ği hu sus, in san ger çek li ği ken di mi za cı na gö re şe kil len dirir ve ya şar cüm le siy le ve ya ben ze ri ifa de ler le di le ge ti ri lir. Bu, bi re yin mi za cı ile ki şi sel ha ya tı ara sın da ki iliş ki yi göz ler önü ne ser mek te dir. Ar tık dik kat, ya şa yan, du yan, üzü len ve ken di ken di ni prob lem ola rak ele alan in san üze rin de yo ğun laşma ya baş la mış tır. Sür dü rü len ha yat kar şı sın da ke der le ri, kor ku la rı kı sa ca sı tür lü ruh hâ liy le in san, şi i rin dün ya sı na gi rer. Ka bul ler dün ya sın dan ya şa yan in sa na ve duy gu la rı na yö ne liş, Ye ni leş me Dö ne mi şi i rin de dik ka ti çek me ye baş lar. Bü tün bun lar şi i rin ve sa na tın, Tan zi mat’tan, XIX. yüz yıl son la rı na ka dar na sıl de ği şip ye ni leş ti ği ni ifa de eder.

Şi ir Di liMet nin ikin ci bi ri min de ki ke li me ve ke li me grup la rı, Fik ret’in şi ir di li nin önem li bir özel li ği ni ak set ti rir. Bu, sı fat la ra ve ri len önem, yük le nen de ğer dir. İsim ler, ya lın ve yal nız me tin için de yer al maz lar. “Ben ha ki kat ten çe ki ni rim” de nil dik ten sonra, ha ki kat sö züy le, ifa de et ti ği hu su su be lirt mek üze re, asu man, de niz, ge ce ke lime le rin de dil de do ğal var lık lar dan söz edi lir. Son ra bu var lık lar han gi yön le ri ve gö rü nüş le riy le söy le yi ci de kor ku uyan dır mak ta dır so ru su na ce vap ve ri lir. Bu ra da da do ğal ola rak sı fat lar kul la nı lır. Ay nı bi rim de, ke li me ler den son ra söy le yi ci nin ruh hâ li ni ifa de eden söz ler yi ne sı fat lar la bir lik te me tin için de yer al mak ta dır. Öy ley se bu üs lûp ta do ğal gö rü nüş le rin de, ruh hâl le ri nin de ifa de sin de bağ la mı ve re cek ve ya dü şün dü re cek öğe le re özel lik le dik kat edil mek te dir. Ge ce den, gökyü zün den, de niz den sı kı lı rım de mek le ye ti nil me miş, bun la rın gö rü nüş le ri de di le ge ti ril miş, in san üze rin de bı rak tık la rı te sir ler, o ana öz gü hâl le riy le ay rın tı lı ola rak ve ril mek is ten miş tir. Böy le ce olay, gö rü nüş ve ruh hâ li be tim le ne rek ki şi ye ve ana öz gü hâ liy le, ya ni ha ya tın akı şı için de ki ki şi de iç sel leş ti ril miş gö rü nü müy le ve rilmiş tir. Böy le bir dik kat ve du yar lı lık, ye ni dil gös ter ge le ri ne ih ti yaç du yar. Çün kü ke li me ler, ilk an lam la rıy la fi zi kî ih ti yaç la rı kar şı la mak üze re or ta ya ko nul muş tur.


İliş ki len di re rek an lat ma, me ca zi ifa de nin or ta ya çık ma sı nın asıl se be bi dir. Ki şi sel dik kat ve du yar lı lık la rın ifa de si, olay gö rü nüş ve ki şi le rin fark lı bir in san da iç sel leşme si ve ka zan dık la rı ye ni de ğer le ri ifa de için dil mal ze me si nin ye ni bir kul la nı mı na ih ti yaç du yul muş tur. İş te bu nok ta da ya ye ni ke li me ler aran mış ya da bi li nen ve kul la nı lan ke li me ler, fark lı söz ler le bir lik te kul la nı la rak ye ni an lam de ğer le ri ka zanmış tır. Ede bi yatı Ce di de’nin ve Tev fik Fik ret’in di li üze rin de du rur ken bu hu su su göz den uzak tut ma mak ge re kir. Ay rı ca ilk bi rim de gö rül dü ğü gi bi, ha ki kat üze rin de du ru lur ken gök yü zü, de niz ve ge ce, do ğal hâl le rin de de ğil, sı nır sız gö rü nüş le riy le an la tıl mak ta dır. Do ğa yı tem sil et mek üze re se çi len var lık la rın sı nır ta nı ma yan hâl ve gö rü nüş le ri üze rin de du rul mak ta dır. Böy le ce de do ğa nın sı nır sız lı ğı be ni kor kutmak ta dır de nil mek te dir. Bü tün bun lar, ye ni bir şi ir di li kur ma gay re ti nin ifa de si olarak de ğer len di ril me li dir. Ay nı en di şe den ha re ket le, “mi zacı ah vel”, “pîşi ir tiâ bım” ter kip le rin de ol du ğu gi bi ye ni ifa de tarz la rı da aran mış tır.

Me tin de ki mıs ra la rın he men hep si ni yan ya na ya za rak bir ne sir gi bi oku mak da müm kün dür. İş te bir ne sir cüm le si: “Bu nu şi i rim de söy lü yor bel ki: Ben ha ki kattan ih ti raz ede rim; asü man füs hât ke bu duy la, de niz em vacı pür sü rû duy la, ge ce es rarı bîhu du duy la be ni ter hîb eder.” Bu hu sus, şi i re öz gü ses ve söy le yi şi düz yazı ya yak laş tır ma gay re ti nin so nu cu dur. Bu nun ke li me se çi mi ne ve şi ir cüm le si nin ya pı sı na et ki et ti ği açık tır.

Âhenk Tan zi mat şi i rin de ses ve söy le yiş Di van şi i ri nin de va mı gi bi dir. Ya ni ye ni te ma, he nüz ken di se si ni ve söy le yi şi ni oluş tur ma mış tır. Ab dül hak Hâ mit es ki şi ir se si ve söy le yi şi ni, ken di ne mah sus öl çü süz tav rı, hay kır ma, sız lan ma ve dert len me leriy le alt üst eder, böy le ce de ye ni ye ze min ha zır lar. Dil, ede bi yat, şi ir ve sa nat ye ni ve fark lı bir du yar lı lı ğın çev re sin de ye ni bir söy le yiş ara mak ta dır de nil se ye ri dir. Çün kü in san ken di si ni söy le yiş te ger çek leş ti rir. Za ten di lin en ulu sal yö nü söy leyi şi dir. Bu, ke li me se vi ye sin de te laffuz da gö rü nür, me tin ve ko nuş ma da, cüm le de ses ve söy le yiş te ken di si ni his set ti rir. De ği şik lik top lum ha ya tın da bir kül tür daire sin den bir di ğe ri ne ge çiş te de, ses ve söy le yiş te de fark edi lir.

Ye ni leş me Dö ne mi şi ir söy le yi şi, Ede bi yatı Ce di de zevkin de geç miş ten fark lı bir kim lik ka zan mış tır. He men ha tır la ta lım: Kim lik bir den bi re ka za nıl maz, bir ge çiş dö ne mi söz ko nu su dur, ge çiş dö ne min de ye ni un sur lar es ki nin dün ya sın da var lı ğı nı sür dü rür. De ğiş me ve ge liş me bir se vi ye ye ulaş tı ğın da fark lı lık gö rü lür, an la şı lır ve çe şit li bo yut lar da se zi lir. Ede bi yatı Ce di de şi i ri dil, ya pı ve te ma bakım la rın dan ol du ğu gi bi âhenk ba kı mın dan da bu de ğiş me ve ge liş me nin açık ifa de si dir. Bu de ğiş me ve ge liş me nin mer ke zin de dün ye vî le şen ye ni in san bu lunmak ta dır. Dış tan ve iç ten ge len her tür lü te sir, dö ne min zih ni ye ti ne bağ lı ka la rak bu ye ni in sa nın oluş ma sı na hiz met eder. Ar tık İm pa ra tor luk dö ne mi nin var lı ğa ve in sa na yu ka rı dan ba kan ku şa tı cı se si ve söy le yi şi kı rıl mış, gün de lik ha ya tın akışı için de ko nu şan ki şi nin se si ve söy le yi şin den ha re ket le bir şi ir se si ve söy le yi şi ger çek leş tir me yo lu na gi ril miş tir. Hat ta de ni le bi lir ki sos yal grup lar, bu dün ye vi in sa nı ken di grup la rı nın zev ki ve an la yı şıy la tem sil ede cek se si ve söy le yi şi, bel ki de far kın da ol ma dan ara ma ya ko yul muş lar dır. Ede bi yatı Ce di de şi i rin de ki ses ve söy le yiş de, dö ne min kül tür mer ke zin de ömür sü ren, dik kat le ri ni ve yö nü nü Ba tı ya çe vir miş, zev ki ve kül tü rü ha ya tın akı şı için de ge liş miş in sa nın bu alan daki zevk, an la yış ve ter cih le ri ni tem sil eder. İş te bu me tin de söy le yi ci, sö zü edi len gru bun üye le rin den bi ri gi bi dir. Onun te dir gin li ği ni, ka rar sız lı ğı nı, ken di ken disiy le he sap laş ma sı nı yi ne te dir gin, hü zün lü ve kö tüm ser bir ruh hâ liy le, ben böy


le yim di ye rek an lat ma sıy la kar şı kar şı ya yız. O, be ni bu bü yük ve son suz ger çek lik kor ku tu yor, bun da be nim kö tüm ser mi za cı mın da ro lü az de ğil, ben ken di mi bu dün ya da bü yük bir çöl de yal nız kal mış ça re siz ve ümit siz bir gez gi ne ben ze mek teyim. İn san bu dün ya da kıs me ti ne ise onu gö rür ve ya şar. İş te bu cüm le ler de ifa de edi len le ri, ken di ken di ne söy le ye rek baş ka sı na du yu ran ay dın ama kö tüm ser bir in sa nın ko nuş ma sın da ki se si ve söy le yi şi, met nin ar ka sın da ki ham ses ve söy le yiş mal ze me si ola rak gör mek isa bet li olur. Bu mal ze me şi i re öz gü ya pı da yo ğun la şıp kris ta li ze olur ken, söy le yiş ba kı mın dan ma hi ye tin den bir şey kay bet mez, faz la lıklar ayık la nır, söy le yiş da ha his se di lir hâ le ge ti ri lir. Ses ben zer lik le ri, ri tim, vur gu ve ton la ma lar sö zü edi len psi ko lo jik hâ lin ses te ifa de si ne hiz met için ayar lan mış ve dü zen len miş tir. Ya ni met nin “pro so di e”si ni dü zen le yen, ton la ma ve vur gu lama la rı ger çek leş ti ren dil gös ter ge le riy le se si bir leş ti ren bu ko nuş ma tav rı dır. Metin ses len di ril me den bu ta vır be lir le nir se şi ir an lam ve ses de ğe ri ne uy gun bi çimde okun muş olur.

TEVFİK FİKRET’İN HALÛK’UN BAYRAMI ŞİİRİNİN ÇÖZÜMLEMESİ

HALÛK’UN BAY RA MI (Tev fik Fik ret)Ba ban di yor ki: “Me ser ret ço cuk la rın, yal nızÇo cuk la rın pa yı dır! Ey gü zel ço cuk din le: Fa kat se vin cin deNe ler dü şün dü rü yor sun, bi lir mi sin?...Ba ba sız, Ümid siz ne ka dar yav ru cak la rın şim diSi yâhı mâ te me ben zer te râ nei ıy di!

Çı kar o süs le ri ar tık, se vin di ğin ye ti şir;Çı kar, bi raz da şu ök süz gi yin sin, eğ len sin; Bi raz gü zel len sinŞu rûyı zerdi se fâ let... Evet me ser ret tirÇo cuk la rın pa yı; lâ kin se nin se vin cin leSe vin mi yor şu ye tim, ağ lı yor din le... Hâ luk, din le!

Zih ni yet“Ha lûk’un Bay ra mı”, bir bay ram şi i ri de ğil, ba ba sız, ümit siz ço cuk la ra kar şı duyu lan mer ha me ti ifa de eden bir me tin dir. Bu ra da ken di ço cu ğuy la kim se siz bir ço cu ğun bay ram da ki hâ li ni göz lem le yen ve kar şı laş tı ran mer ha met li bir ba ba nın duy gu su ve dü şün ce si şi ir di li ve söy le yi şi ile dik kat le re su nul mak ta dır. Öy ley se bu met nin ya zıl dı ğı za man di li min de, gün de lik ha ya tın akı şı için de göz lem le nen ve ya şa nan olay ve gö rü nüş ler sa nat eser le rin de ele alın mak ta ve de ğer len di ril mekte dir. An cak amaç sos yal ha ya tı an lat mak de ğil, ki şi nin gör dük le ri ve ya şa dık la rı hak kın da duy gu la rı nı, iz le nim le ri ni sa na tın di li, zev ki ve se siy le ifa de et mek tir. Bu, sa nat ta dün ye vi ola na yö ne lik bir du yar lı lı ğın be lir ti si ola rak dü şü nül me li dir.

Ya pıBu şi ir, Ede bi yatı Ce di de dö ne min de ya zıl mış tır. Bu dö nem de, özel lik le Tev fik Fik ret ile şi i ri mi zin ya pı sı de ğiş miş tir. Ba tı şi i rin de ol du ğu gi bi şi ir or ga nik bir bü tün lük ka zan mış tır. Fik ret’in şi i ri mi ze ge tir di ği en önem li ye ni lik ler den bi ri bu dur. Ye ni şi ir an la yı şıy la ya zı lan bu met nin ya pı sı nın çö züm len me si için, şi i ri


mey da na ge ti ren ses ve an lam kay naş ma sın dan olu şan bi rim le rin be lir len me si ve bu bi rim ler ara sın da ki iliş ki nin ni te li ği nin sap tan ma sı ge re kir. Şi ir de ilk bi rim; “Ba ban di yor ki:” söz gru bun dan iba ret tir. Söz gru bu nun so nun da ki (:) iki noktay la ba ba nın ne di ye ce ği bek len mek te dir. Ba ba bir iki di ze ye ya yı lan ün lem cümle siy le söy le mek is te di ği hu su su or ta ya ko yu yor. Bu ün lem cüm le si ye ni bir şi ir cüm le si nin oluş tu ğu nu sez dir mek te dir. “Me ser ret ço cuk la rın, yal nız ço cuk la rın pa yı dır!” Şi ir bu ikin ci bi rim üze rin de ku rul muş tur. Şi i rin ta ma mı bu dik ka ti ve du yar lı lı ğı açık la ma ya yö ne lik tir. Bu nun ger çek leş me si için her bi rim ay rı bir rol üst le ne rek ay rı bir de ğer ka zan mış tır.

Üçün cü bi rim: “Ey gü zel ço cuk, din le; se vin cin le ne ler dü şün dü rü yor sun bi lir mi sin?” cüm le siy le baş lar. Bu ye ni söy le yiş ve bi çim be ra be rin de ye ni bir an la tım tek ni ği ni de ge tir mek te dir. Ar tık bir sah ne, sah ne de ba ba ve ço cuk lar var dır. Çocuk bu sah ne de do ğal ola rak oy na mak ta ve se vin mek te dir. Ba ba ya ço cu ğu nun se vin ci, bay ram şar kı la rı, yas çığ lık la rı na ben ze yen ök süz ço cuk la rı dü şün dü rür. Bu, ilk cüm le de or ta ya ko nu lan hu su sa açık lık ge tir mek te dir. Dör dün cü bi rim sö zü edi len dik kat ve du yar lı lı ğın da ha da de rin leş ti ği ni di le ge ti ren şu di ze ler den olu şur.

“Çı kar o süs le ri ar tık, se vin di ğin ye ti şir;Çı kar, bi raz da şu ök süz gi yin sin, eğ len sin;Bi raz gü zel len sinŞu rûyı zerdi se fâ let...”

Be şin ci bi rim, bir dü şün ce ya zı sı nın so nu cu gi bi dir: “Se vin mek ço cuk la rın do ğal hak kı dır, ama bi ri nin se vin ciy le di ğer le ri se vin mi yor. Oy sa bu hak bü tün ço cuk la rın dır. Bü tün ço cuk lar se vin me li dir” cüm le le riy le di le ge ti ri len hu sus yeni şi ir cüm le le ri, ye ni bir söy le yiş ve âhenk le şi ir leş ti ril miş tir. Bu ya pı yı bir şe ma ha lin de aşa ğı da ki şe kil de gös ter mek müm kün dür.

1. Bi rim: Ba ban di yor ki:2. Bi rim: “Me ser ret ço cuk la rın yal nız Ço cuk la rın pa yı dır!”3. Bi rim: Ne ler dü şün dü rü yor sun, bi lir mi sin?...Ba ba sız, Ümid siz ne ka dar yav ru cak la rın şim di Si yâhı mâ te me ben zer te râ nei ıy di!4. Bi rim: Çı kar o süs le ri ar tık ye ti şir: Çı kar, bi raz da şu ök süz gi yin sin eğ len sin; Bi raz gü zel len sin5. Bi rim: Şu rûyı zer di se fa let. Evet me ser ret tir Ço cuk la rın pa yı, la kin se nin se vin cin le Se vin mi yor, şu ye tîm, ağ lı yor din le.

Bu met nin her han gi bir bi ri mi çı ka rıl dı ğın da di ğer bi rim ler de ifa de edil mek is te ni len duy gu ve dü şün ce ler an la şı la maz. Ay rı ca ikin ci bi rim de or ta ya ko nu lan mer ha met duy gu su nun şi i rin akı şı na, söy le ni şi ne pa ra lel ola rak yo ğun laş tı ğı his sedi lir. Son ra da “Se nin se vin cin le, se vin mi yor şu ye tim, ağ lı yor... Ha luk din le!” cümle siy le bir so nu ca ula şı lı yor. Şa ir oğ lu nun dik ka ti ni ağ la yan ço cuk lar üze ri ne yö nelti yor. Üçün cü ve dör dün cü bi rim, san ki bi ri se vi nen, di ğe ri acı çe ken iki ço cu ğun bu lun du ğu bir sah ne den ha re ket le ya zıl mış tır. Bu, sah ne nin im ge di lin de ifa de si dir.


Bi rim ler ara sın da iliş ki, bir dü şün ce ya zı sı nı mey da na ge ti ren par ça lar ara sında ki ba ğı dü şün dür mek te dir. Ön ce du rum be lir til miş, prob lem or ta ya kon muştur. Bi rim ler de kay na ğı nı ya şan mış lık tan alan bir ha ya lî sah ne, şi ir di li ve du yarlı lı ğı ile su nul muş tur. Sah ne de, bi ri bay ram da se vinç ya şa yan, di ğe ri acı çe ken iki ço cuk var dır. “Ben” on la rı ken di du yar lı lı ğı ile de ğer len di re rek kar şı laş tı rır. Bu sah ne den ha re ket le de 5. bi rim de ki so nu ca ula şır.

Te maYu ka rı da ki şi i rin bi rim le ri ara sın da ki iliş ki: “Prob le mi or ta ya koy ma, ger çek likten gü cü nü alan ha ya lî bir sah ne de prob le mi so mut ola rak göz ler önü ne ser me ve bir so nu ca ulaş ma” ola rak açık la na bi lir. Fik ret’in şi i rin de, ay nı duy gu hâ li her bi rim de tek rar edil mi yor. Şi ir de ki bi rim ler, cüm le de ki ke li me ler gi bi bir bi riy le iliş ki li dir. Bu iliş ki nin en kı sa ve ke sin ifa de si te ma dır. Şi ir de ay rı ca te ma ya uygun bir ya pı kur ma gay re ti de se zil mek te dir. Ön ce den be lir len miş mo del le re uyma kay gı sı ye ri ni te ma, amaç, he def kit le gi bi öge le re bı rak mış tır. Bü tün bun lar dik ka te alı na rak ya pı oluş tu rul muş tur. Ya pı nın da mer ke zin de te ma var dır. Tema fark lı öge le ri et ra fın da bir leş ti re rek met ni oluş tu rur. Bu ya pı ta sav vur, ta sa rım ve ka bul ler den ha re ket le ger çek leş mez. Göz lem ve bi rey sel de ne yim ya şan mışlık iz le ni mi uyan dı rır. Bu iz le nim son de re ce önem li dir. Sür dü rü len ha ya tın akı şı için de gö rü le bi le cek ve ya şa na bi le cek hâl ler üze rin de du rul du ğu göz den uzak tutul ma ma lı dır. Bun lar ara sın da, mer ha met duy gu suy la hak sız lık la ra baş kal dı rı iste ği de bu lun ma sı do ğal dır. Met nin te ma sı bu cüm le çev re sin de ifa de edil me li dir. Çün kü bü tün bi rim ler ba ba sız ço cuk kar şı sın da söy le yi ci du ru mun da ki ki şi nin tav rı et ra fın da bir leş mek te dir. Bu ta vır da yok sul la ra ve kim se siz le re mer ha met duy gu sun dan kay nak la nır. Öy ley se met nin te ma sı “yok sul ve kim se siz ço cuk la ra mer ha met duy gu suy la yak laş ma ge re ği ve dü şün ce si”dir. Bu ra da bi rey sel duy gu esas tır. Top lum dü ze ni, ida re tar zı, sı nıf iliş ki si, ezenezi len kar şı laş ma sı ara mak, met nin im kân la rı nı zor la mak ola cak tır.

Şi ir Di liBu me tin de, do ğal ve stan dart dil den, he men hiç de ğiş ti ril me den alı nan söz ve söz grup la rı şi i re yer leş ti ril miş gi bi gö rün mek te dir: “Ba ban di yor ki:”, “Me ser ret yal nız ço cuk la rın pa yı dır!”, “Ey gü zel ço cuk din le.”, “Ne ler dü şün dü rü yor sun bi lir mi sin?”, “Çı kar o süs le ri ar tık, se vin di ğin ye ti şir”, “la kin se nin se vin cin le, se vin mi yor şu ye tim, ağ lı yor...”, “bi raz da şu ök süz gi yin sin, eğ len sin, bi raz gü zel len sin.” Bu ve ben ze ri söz ler, yu ka rı da söz et ti ği miz sos yal gru bun gün lük ko nuş ma la rın da kullan dık la rı ke li me ler dir. An lam ve ses de ğer le ri de ay nı dır. Tev fik Fik ret ve Ede biyatı Ce di de şa ir le ri, bir çok şi ir de pek az kul la nı lan ya da he men hiç kul la nıl ma yan ke li me le re yer ver miş ler dir de nil mek te dir. Şüp he siz bu doğ ru dur; an cak yu ka rı daki ör nek ler de gö rül dü ğü gi bi, bu şa ir le rin özel lik le de Tev fik Fik ret’in şi ir le rin de, ko nu şu lan dil den alın mış söz ve söy le yiş ka lıp la rı na da yer ve ril miş tir. En azın dan bu me tin de söy le yiş ka lıp la rı nın ko nu şu lan di lin için den se çil di ği gö rül mek te dir. Met nin ilk iki mıs ra ın da, “ço cuk” sö zü üç kez tek rar edil me si ne rağ men ses ve söyle yiş te bir ku sur his se dil mi yor. Es ki le rin fe sa hat ha ta sı de dik le ri söy le yiş ku su ru ile kar şı laş ma mak ta yız. Ço cuk ve ço cuk la il gi li söz ler, bu me tin de çok sık kul la nılmış tır. Ay nı kav ra mı ifa de eden söz le rin bir me tin de çok kul la nıl ma sı di le ge ti rilmek is te ni len hu sus üze rin de ki ıs ra rı ifa de eder. Bu da Ede bi yatı Ce di de şi i ri nin dil özel lik le rin den bi ri ola rak bi li nir. Cüm le le rin olu şu mun da gün lük ko nuş ma nın vur gu su ve ton la ma sı, ke li me ve ke li me grup la rı nı bir bi ri ne bağ la mak ta dır.


Me tin de “si yahı mâ tem”, “rûyı zerdi se fâ let” söz grup la rın da ol du ğu gi bi, so yut kav ram la rı nes ne ler de gö rü len sı fat lar la bir lik te kul la na rak ifa de yi so mutlaş tır ma gay re ti de bu dö nem şi i ri nin dil öze lik le ri ara sın da sa yıl mak ta dır.

ÂhenkMe tin de söy le yi ci du ru mun da ki ki şi nin kim li ği ni be lir le me den onun söy le me biçi mi üze rin de ka na at yü rüt mek doğ ru ol maz. Söy le yi ci, mer ha met duy gu su ge lişmiş, ço cuk la rı ço cuk ol duk la rı için se ven, kül tür lü ve mad di im kâ nı olan bir baba dır. Bir bay ram gü nü ken di ço cu ğu se vi nip eğ le nir ken, yok sul bir ço cu ğun hâ li onu üzer ve mer ha met duy gu suy la ço cu ğu na ses le nir. Bir na si hat ver me ve doğ ru ola nı gös ter me tav rı met nin bün ye si ne sin miş tir. Öy ley se met nin ahen gi ni be lirle yen ruh hâ li, böy le bir ba ba nın baş ka ço cuk la ra acı ma sı ve on la ra mer ha met etme si dir. Bu acı ma ve mer ha met duy gu suy la ken di ço cu ğu na ses le nen ba ba nın ses to nu ka de me ka de me yük se lir, “çı kar” ke li me sin de en yük sek se vi ye ye ula şır. Bu ke li me de ki vur gu ba ba nın ruh hâ li ni or ta ya koy mak ta dır. Ko nu şan ba ba nın ruh hâ lin de ki ger gin lik “şu ök süz gi yin sin, eğ len sin: Bi raz gü zel len sin / Şu rûyı zer di se fa let” söy le yi şin den son ra yu mu şa mak ta, da ha son ra ye ri ni se se si nen acı ma ya ve mer ha me te bı rak mak ta dır. Bu, son bi rim dir. Bu ge nel söy le yiş ve ses man zara sı bi rim ler ara sın da me tin de şöy le ge li şir: İlk bi rim olan “me ser ret ço cuk la rın, yal nız ço cuk la rın pa yı dır!” cüm le sin de ko nuş ma di lin de ki ton la ma da ha ön plana çık mış tır. Söy le yi şe öz gü duy gu de ğe ri, an la mı kuv vet len dir miş tir. Ay nı özellik ikin ci bi rim de ki cüm le ler de de kar şı mı za çık mak ta dır. Üçün cü ve dör dün cü bi rim, san ki bi ri se vi nen, di ğe ri acı çe ken iki ço cu ğun bu lun du ğu bir sah ne den ha re ket le ya zıl mış tır. Bu, sah ne nin im ge di lin de ifa de si dir de ni le bi lir. Gö rü lü yor ki bu şi ir de bi rim ler iç içe gi re rek bir bi ri ni ta mam lı yor ve or ga nik bir bir lik oluştu ru yor. Bu ka dar la da kal mı yor, her bi ri min dü zen le ni şin de ön ce den be lir le nen ri tim den çok, gü cü nü ko nuş ma di li ni bes le yen he ye can dan alan duy gu, ke li mele ri nin se çi mi ve söy le ni şi be lir li yor. Böy le ce şi ir di li geç miş dö nem le rin söy leyiş tar zın dan ay rı la rak ge niş kit le nin ko nuş ma se si ve söy le yi şi ni mo del al ma ya yö nel miş tir. Bu mo del şi ir ter bi ye si nin ge rek tir di ği araç la rı ve za ma nın ge tir di ği tek nik ge liş me le ri ken di im kân la rıy la bü tün leş ti re rek kul la na cak tır. Böy le ce metin ses ve söy le yi şi ba kım la rın dan ar zu edi len ve he defle nen se vi ye ye ula şa cak tır.

Bu şi i rin ya zıl dı ğı dö nem de Türk çe ye ni bir şi ir ya pı sı ve söy le yi şi ni be nim ser. Bun dan son ra bu ya pı ve söy le yiş Türk şi i rin de var lı ğı nı his set tir miş tir. Bu şi irin bi rim le ri ara sın da ki iliş ki ve söy le yiş Fu zû lî’nin ve Ka ra ca oğ lan’ın şi ir le rin den fark lı dır. Bu ya pı için de ba zı ke li me le rin tek ra rı, duy gu la rı coş kuy la di le ge tir me anın da ko nuş ma di lin de kar şı la şı lan söy le yiş le re yer ve ril me si; öfke ve mer ha met duy gu la rıy la dil gös ter ge le ri nin ve söy le yi şin bir leş ti ril me si şi i re bü tün lük ve derin lik ka zan dır mak ta dır. Bu me tin de ses ve söy le yiş, met nin ya pı sı ve gö rü nümüy le de bü tün le şir. Söy le yiş, müs te zat tar zı nın im kân la rı nı yok la ya rak ko nuş ma eda sı nı met nin ya pı sı ve gö rü nü müy le bü tün leş ti rir.

Bu şi i ri Di van Şi i ri’nden dil ve ya pı ba kı mın dan ayı ran özel lik le ri ya zı nız.

Meh met Kap lan, Tev fik Fik ret - De vir - Şah si yet - Eser, Der gâh Yay., İs tan bul, 2008.

Tevfik Fikret’in şiirinde, Türk şiiri bir duygu hâlini, bir görünüşü bütün hâlinde verme ve anlatma başarısına kavuşmuştur. Bu başarı şiirimizde köklü bir değişikliğin ifadesidir. Bunun için Servet-i Fünûn şiiri, şiir tarihimizde özellikle yenileşme döneminde son derece önemlidir. Bu tarz şiire de organik şiir denildiğinden yukarıda söz edilmişti.

1


CENAB ŞAHABEDDİN’İN TEMAŞA-YI HAZAN ŞİİRİNİN ÇÖZÜMLEMESİ

TE MÂ ŞÂ-YI HA ZANGel bu gün de, sü kut ile, gü ze limİh ti zârı ha zâ nı sey re de lim:

Ey be nim, ey ha zânli kâ gü ze lim,Bir di ma ğî ve dâd ü ref ’et le Ka la lım serbeser ta bî at le;

Elemi ar za iş ti râk ede lim;Mev si min kâi natı ye’sin denOla lım biz de bir gamı zin de...

Bu so luk mev simi kü dû ret tenDa ğı lır bir ve dâı bîke li mât,Pek ha ya lî, ra kîk bir “hey hât!”

Za’f ile diz çö ken ta bî at tenYük se lir bir fe cî’ vaz’ı du â,Giz li bir şeh ka, bir sü kûtı re câ.

Böy le lebbes te terki ömr et mek,Na za rî bir li san ile an cakEbe dî ifti râ ki an lat mak,

Bir ta has sür le dembedem dö ne rekEy le mek ceb hei ha yâ ta na zar:Bu azî met te bir fe câ at var!..

Sev gi lim, din le, iş te bâdı ha zânMü te ver rim mi sâ li ök sü rü yor,Hem de bir ök sü rük ki çok sü rü yor;

Bir ba hârı te ren nüm her ânÇâk olur san ki sadrı hâ tı ra sı:Bu suâ lin ke sil mi yor ar ka sı;

Kâi nât ol du san ki sertâserBir bü yük has ta hâ nei et fâl,Öy le bir yer ki pürhu rûşı su âl,

Bâdı pürva’di nev ba hâ rı ederBir enîni elîm ile tek zîbÖk sü ren, in le yen şu bâdı ra tîb.

Sar’ai ih ti zâr gu sûnÇır pı nır, çar pı nır, kı rar, kı rı lır;Bâdı nâ lâ na hay kı rır, da rı lır...

Âh, o dal lar da ki fü tûrı de rûn,On la rın tavrı ser ze nişkâ rıOn la rın mâ de râ ne ek dâ rı!...


O ni hâ lân da sal la nan yu va lar,O pe râ ken de, nâ ze nîn, muğ berUçu şan, sav ru lan, dü şen tüy ler...

Âh, o son tüy ki, muh te riz ko va larCâbecâ’ rûhı âşi yâ ne si ni,Yu va nın yâdı pürte râ ne si ni...

Kim bi lir han gi tâ iri şû hunYâ di gârı ha yâtı kal bî siDol dur du bu lâ nei he ve si?

Kim bi lir han gi pürta rab rû hunYı kı lan âşi yan da mah fî diRâzı aş kî si, râzı üm mî di?...

[...]

Se ne nin cis mi muh ta zır gi bi dir.Şu me sâ fâtı bîni hâ yet te,Bis teri vâ si’i ta bî at te...

Bu dı ram şim di mun ta zır gi bi dirPer dei ber fin ar za in me si ne,Kı şın âsâ yişi mu kad de si ne...

Ye ter ar tık ne zâ re miz gü ze lim,O se nin mev ti gör me miş dî denKor ka rım in ci nir bu rü’yet ten;Gel ba harı ha yâ li sey re de lim...

Zih ni yet“...sü kût ile...ih ti zârı hâ li sey re de lim”, “Bir di ma ğî ve dâd ü ref ’et le / Ka la lım serbeser ta bi at te”, “Elemi ar za iş ti râk ede lim; / Mev si min kai natı ye’sin den / ... ola lım gamı zin de” söz grup la rıy la şa ir, can çe ki şen ta bia tı han gi duy gu ve dü şün cey le sey ret mek is te di ği ni di le ge ti rir ken, met nin bü tü nü nün oluş ma sı na im kân sağla yan zih ni ye ti de ifa de et miş tir. O, ya nın da ki son ba har yüz lü ka dı na do ğa nın gü zel lik le ri ni dış tan sey ret me yi de ğil; can çe kiş ti ği ni be lirt ti ği son ba har ile zihin le rin den do ğan dost luk ve acı ma his siy le bü tün leş me le ri ni tek lif edi yor. Bu, son ba har kar şı sın da alı şıl mı şın dı şın da çok fark lı bir ta vır ola rak dü şü nül me li dir. Göz lem le nen, da ha ye rin de bir ifa de ile var lı ğıy la bü tün le şi len do ğa da ki üzün tü hâ li, met nin yal nız te ma sı nı de ğil; se si ni ve dil mal ze me si ni de be lir le mek te dir. Bu do ğain san bir lik te li ği, me tin de dik kat le re su nu lan tab lo nun oluş ma sı nı da sağ lar.

Sey re di len le sey re den bü tün leş me si met nin di ğer bi rim le rin de fark lı yön ler den ele alın mak ta dır. De ni le bi lir ki ilk bi rim met nin oluş ma sı nı ger çek leş ti ren zih ni ye ti göz ler önü ne ser mek te dir. Ya ni do ğa nın bir ru ha sa hip ol du ğu nu ka bul et me, onunla bü tün leş me ve ay nî leş me is te ği bu met nin zih ni ye ti ni mey da na ge ti rir.

Ce nab’ın im ge le ri nin oluş ma sı, ses ve gö rün tü nün bir leş me si, gö rü nen den hare ket le dü şü nü le nin ve his se di le nin ifa de si ve met nin çağ rı şım dün ya sı nın düzen len me si sö zü edi len zih ni yet ten ha re ket le ger çek leş miş tir. Bu ra da her şey sonba ha rın ru hu et ra fın da bir le şir. Hat ta o söy le yi ci nin da vet et ti ği sev gi li bi le bu na

Einfühlung (Özdeşleyim - Aynîleşme): Bu terim, özdeş (Alm. Identisch), (Fra. Identique), (İng. Identical), (Lat. Identicus = aynı olan), (Es. T. Aynî) kelimesinden hareketle oluşturulmuştur. İçten duyma anlamına gelir. “Kendi duygularını nesnelere aktarma; kendini bir başkasının tasarımlar dünyası içine yerleştirme; kendini başka bir varlığı, örneğin bir manzaranın ya da sanat yapıtının içinde duyma. Bu anlamda özdeşleyim, estetik yaşantının temel öğesidir.” (Akarsu, 1988, 144) Bu terim şiir başta olmak üzere edebi metinlerde, insan dışındaki doğal varlıklara ruh tasavvuru ve onların da insana özgü hallerle ele alınabileceği anlayışını beraberinde getirir.


uy gun dü şen ke li me ler le ta nı tı lır. Bu hu su su Ha san Akay şöy le ifa de et mek te dir: “Ger çek te Te mâ şâyı Ha zan fer dî, sos yal ve psi ko lo jik ze mi niy le, sa rı şın son ba har ru hu nun tas vi ri dir. Bu ise ka ina tın ru hu nun son ba har ay na sın da ki gö rün tü sü demek tir” (Akay, 1998, 222).

Ya pıTe mâ şâyı Ha zân, “Gel bu gün de, sü kut ile, gü ze lim / İh ti zârı ha za nı sey re de lim” mıs ra la rıy la baş lar. Bu ra da bir hi tap eden, bir de hi tap edi len var dır. Hi tap eden “gü ze lim” sö züy le be lirt ti ği hi tap edi le ni son ba ha rın can çe kiş me si ni sey ret me ye da vet et mek te dir. Han gi dik kat le son ba ha rı sey re de cek le ri ni ifa de eden mıs ra ların bi zi met nin oluş ma sı na se bep olan zih ni ye te gö tür dü ğün den söz et tik. Ay rı ca her bi rim de “so luk mev simi ku dû net, za’f ile diz çö ken ta bi at, ve böy le lebbes te terki ömr et mek, ta has süz le dembedem dö ne rek ey le mek ceb hei ha ya ta na zar” söz grup la rıy la da son ba har dan söz edil di ği ni his set tir mek te dir. Böy le ce son bahar ru hu, duy gu la rı, di li hat ta ira de si olan bir var lık ola rak an la tı lır. Onun ve da sını ifa de eden “ha ya li ra kik hey hat”, “giz li şe hi ka”sı, “sü kûtı re ca”sı, teo rik bir dil le “ebe dî ifti râ kı” an lat ma sı, za man za man has ret le “ceb hei ha ya ta na zar”ı “Bu azimet te bir fe câ at var (Bu gi diş te bir tra je di var)” cüm le si ni ha zır lar. Met nin di ğer bi rim le ri bu tra je di nin fark lı yön le ri ni dik kat le re sun mak ta dır.

İkin ci bi rim son ba har rüz gâ rı nın dü şün dük le ri ni an lat mak ta dır. “Sev gi lim, din le, iş te bâdı ha zan” mıs ra sıy la baş lar. “Bâdı ha zan ve rem li gi bi ök sü rü yor, her an ba har na me si nin göğ sü yır tı lı yor” de ni yor. Böy le ce sö zü edi len tra je di nin bir yö nü göz ler önü ne se ri li yor.

Üçün cü bi rim, ağaç la rın bu lun du ğu bah çe nin ha li ni an lat ma ya ay rıl mış tır. Ağaç fi liz le ri nin can çe ki şe rek çır pın ma sı, kı rıl ma sı; dal la rın bez gin lik için de keder len me le ri; fi dan lar da ki yu va la rın sal lan ma sı so nu cu uçu şan, dü şen tüy le rin his set tir dik le ri ve dü şün dür dük le ri üçer mıs ra lık kı ta lar da di le ge ti ril mek te dir.

Dör dün cü bi rim de, son ba har da bo zu lan kuş yu va la rı nın, dö kü len yap rak ların, sa rar mış ot la rın hâ li in sa na öz gü fi il ve sı fat lar la ifa de edi lir. Dü şen yap rak lar se ma ya açı lan ama top ra ğa dü şen el le ri dü şün dü rür. Her ta ra fın sis li bu har ör tü sü al tın dan göz ya şı dök tü ğü ta sav vu ru di le ge ti ri lir.

Be şin ci bi rim son ba har da gök yü zü nün gö rü nü şü nü, ha li ni an lat mak la gö rev li üçer mıs ra lık kı ta lar dan oluş mak ta dır:

Se ne nin cis mi muh ta zır gi bi dir.Şu me sâ fâtı bîni hâ yet te,Bis teri vâ si’i ta bî at te...

Bu dı ram şim di mun ta zır gi bi dirPer dei ber fin ar za in me si ne,Kı şın âsâ yişi mu kad de si ne...

Ye ter ar tık ne zâ re miz gü ze lim,O se nin mev ti gör me miş dî denKor ka rım in ci nir bu rü’yet ten;Gel ba harı ha yâ li sey re de lim...

Bu bi ri mi met nin so nuç kıs mı ola rak dü şü nü le bi le cek üç bent ve ay rı ya zıl mış tek bir mıs ra iz ler. Söz ko nu su bent ler den il kin de, se ne nin be de ni nin, do ğa nın geniş dö şe ğin de can çe kiş mek te ol du ğu, ikin ci sin de ise sev gi li siy le bir lik te sey ret ti ği


dra mın kar per de si nin yer yü zü ne in me si ve kı şın kut sal ses siz li ği nin baş la ma sıy la son bu la ca ğı his set ti ri lir.

“Söy le yi ci ben” met nin ilk mıs raı ile baş lat tı ğı son ba ha rı sey ret me sah ne si ni, ya nın da ki sev gi li si ne hi ta ben üç mıs ra ile son lan dı rır. Bu ra da sev gi li si nin ölü mü gör me miş göz le ri nin in ci ne ce ğin den kork tu ğu nu, bu se bep le son ba ha rı sey retme yi bi tir me yi, ha ya lin ba ha rı nı sey ret me yi tek lif et ti ği ni oku mak ta yız.

Gö rü lü yor ki met ni mey da na ge ti ren bi rim le rin bir bi ri ni ta mam la ya rak bir bü tü ne vü cut ver miş ler dir. Ön ce can çe kiş mek te olan son ba ha rı sey ret me tek li fi bu ha lin na sıl bir ruh ha liy le göz lem le ne ce ği, bu nun bir tra je di ol du ğu be lir ti li yor. Son ra da bu tra je di yi oluş tu ran un sur lar ay rı ay rı bi rim ler de dik kat le re su nu lu yor. Bu da çö züm le nen uzun met nin, ses ve an lam kay naş ma sın dan olu şan bi rim le rinin, ak li de ne cek bir dü ze ne uy gun bi çim de art ar da ge ti ril di ği ni dü şün dür mekte dir. Ya ni me tin, bir ta sav vu run or ga nik şi ir ler de gö rü len bir dü zen için de an latıl ma sıy la oluş muş tur.

Te maMet nin bü tün bi rim le ri sev gi li siy le bir lik te son ba ha rı göz lem le miş gi bi gö rü nen söy le yi ci nin son ba har hak kın da ki ta sav vur ve iz le nim le ri çev re sin de bir leş mek te dir. Bu ra da bel li bir me kân da göz lem le nen son ba har tas vi riy le kar şı laş tı ğı mı zı söy le yeme yiz. Me tin de söy le yi ci nin üze rin de du ru lan mev sim hak kın da iz le nim, duy gu ve dü şün ce le ri in santa bi at bü tün leş me sin den ha re ket le ifa de edil miş tir. Öy ley se metnin bi rim le ri son ba ha ra öz gü iz le nim le ri et ra fın da top la yan sa nat kâ ra ait son ba har ta sav vu ru dur. Bu ta sav vu run ger çek çi lik le iliş ki si, ger çek li ğin sem bol le ifa de sin de aran ma lı dır. Za ten bu hu sus met nin ikin ci ben din de “Bir di ma ğî ve dâd ü ref ’et le” mıs ra sıy la ifa de edil miş tir. Öy ley se me tin de son ba har da gö rü len ve ya şa nan la rın do ğa nın ru hu ol du ğu na ina nan bir in san da uyan dır dı ğı iz le nim ler an la tıl mak ta dır. Bu iz le nim le rin ses ve söz le met ne öz gü bir dü zen için de an la tıl ma sı on la rın se bep ol du ğu çağ rı şım la rı ve in san ha ya tın da kar şı lık la rıy la il gi li duy gu la rın ve dü şün ce lerin ifa de si ne ze min ha zır la mış tır. Öy ley se met nin te ma sı nı son ba ha ra has iz le nimler den ha re ket le do ğain san iliş ki si nin yo ru mun da ara mak ge re kir. İn san do ğa yı ol du ğu gi bi de ğil, do ğa ya ait iz le nim ler den ha re ket le his set ti ği ve dü şün dü ğü gi bi al gı lar. Son ba ha rın bu tarz da al gı lan ma sı ve an la tıl ma sı bu met nin te ma sı dır. Bu na son ba ha rın ru hu de mek da ha ye rin de olur. Za ten can çe ki şen de son ba ha rın ru hudur. Bu can çe kiş me ha li nin in san da ki gö rü nü şü nü göz den uzak tut ma dan son bahar da ki var lık ve gö rü nüş ler ifa de edil miş tir. Do ğa yı ve in sa nı bu şe kil de ele al mak sem bo list şi ir de gö rül mek te dir. On lar göz lem le ne ni tas vir et mez ler. Göz lem le nen ve ya şa nı lan dan al dık la rı iz le nim le ri im ge ve se se dö nüş tü rüp tel kin ara cı ha li ne ge ti rir ler. Böy le ce ger çek ler ol duk la rı gi bi de ğil, iz le nim ler den ha re ket le oluş tu ru lan tel kin ve çağ rı şım ara cı ola rak dü şü nü le bi len ses, söz ve renk ler le ifa de edi lir. Bu da ay rı bir di le ve du yar lı lı ğa ih ti yaç gös te rir.

Ede bi yatı Ce di de topluluğunda Cenap Şahabettin’in “Te mâ şâyı Ha zân”, “Temâ şâyı Le yâl”, “El hanı Şi tâ”, “Ya ka zâtı Ley lî ye” gi bi şi ir le riy le sem bo list şi i re özgü te ma ve dil ara yış la rıy la kar şı laş mak ta yız.

Şi ir Di liTe ma, di li ni be ra be rin de ge ti rir. Çağ rı şım ve tel ki ne ze min ha zır la yan duy gu halle ri nin ifa de si, ka bul gör müş ve alı şıl mış dil le ger çek leş mez. Bu yüz den Ede bi yatı Ce di de’de özel lik le de Cenap Şahabettin’de sa nat di li ke li me ser ve ti ve ses ba kımın dan fark lı bir gö rü nüm ka zan mış tır. Dil; öğ ret me, gös ter me, açık la ma ara cı


ol ma nın ya nın da; du yur ma, tel kin et me, çağ rış tır ma va sı ta sı dır. Öy ley se ye ni terkip le re, ke li me le re ve ifa de ka lıp la rı na ih ti yaç du yul muş tur.

“İh ti zarı ha zan, kai nat ye’s, ve daı bî ke li mât, diz çö ken ta bi at, sü kutı re ca, ceb hei ha ya ta na zar, sadrı ha tı ra sı, bâdı pürva’di nev ba har, ök sü ren, in le yen şu bâ’dı râ tib, sar’aı ih ti zar gu sûn, bâdı nâ lân, dal lar da ki fü tûrı de rûn, on ların tavrı ser ze niş kâ rı, pürta rab rûh” vb. söz grup la rı nın he men hep sin de in sa na öz gü bir sı fat ve ya özel lik, do ğal bir var lı ğa ve ya gö rü nü şe ve ril miş tir. Böy le ce do ğa da ki bir hâl ve gö rü nüş so mut laş tı rıl mış, bi li nir du ru ma ge ti ril miş tir. “Sadrı hâ tı ra sı” söz gru bu, “ba har nağ me si nin ha tı ra sı nın göğ sü, yır tı lı yor” ifa de sin de kul la nıl mış tır. Ba har nağ me si ne ha tı ra, bu ha tı ray la gö ğüs ve bu nun yır tıl ma sın da kar şı la şı lan dil kul la nı mı ta sav vur edi len ve söy le nil mek is te nen le dil gös ter ge le rini bir leş tir me de ya şa nan zor lu ğu ve ta kı nı lan tav rı göz ler önü ne ser mek te dir. İhti zar, can çe kiş me de mek tir, ölüm anın da ya şa nır. Bu sö zün ha zân (son ba har) ile bir lik te kul la nıl ma sı ha zâ nın, do ğa nın can çe kiş me anı ol du ğu nu dü şün dür mekte dir. Ha zân, can lı bir var lık gi bi ta sav vur edil miş tir. Yu ka rı da ki söz grup la rı nı bu tarz da ele al mak müm kün dür.

Sö zü nü et ti ği miz ye ni ve fark lı ta sav vur ve duy gu la rı ifa de için mev cut di lin sa hip ol du ğu ola nak la rın zor lan dı ğı his se dil mek te dir.

Ay rı ca bu şi ir de ke li me ve ifa de nin ses ve söy le yiş de ğe ri de an la mın dik kat le re su nul ma sı ve ya sez di ril me sin de gö rev yük le nir. Bu ko nu üze rin de, ahenk baş lı ğı al tın da du ru la cak tır.

Do ğa nın bir ru ha sa hip ol du ğu nu ka bul, bir bi riy le il gi siz gi bi gö rü nen ke li me ve ke li me grup la rı nın yan ya na, iç içe kul la nıl ma sı na se bep ol muş tur.

AhenkBir çok şi ir de faz la lık la rı ayık lan mış ko nuş ma di li ne öz gü sen tak sın ko run du ğu gö rül mek te dir. Es ki ede bi ya tı mız da ber ces te mıs ra lar da da bu hu sus var lı ğı nı kuv vet le his set ti rir.

“Te mâ şâyı Ha zân”da da “Gel bu gün de, sü kut ile, gü ze lim / İh ti zarı ha zanı sey re de lim”, “Ey be nim, ey ha zânli kâ gü ze lim / “Elemi ar za iş ti râk ede lim” / Mev si min kâi natı ye’sin den / ola lım biz de gam zin de” mıs ra la rın da gö rü len konuş ma di li ne öz gü söy le yi şin met nin ta ma mın da var lı ğı nı his set tir di ği gö rül mekte dir. Bu da Türk çe nin ko nuş ma di li ne öz gü do ğal söy le yiş tar zın dan ya rar la nıl dığı nı dü şün dür mek te dir. Sö zü edi len hu sus, naz mın nes re yak laş tı rıl ma sı na ze min ha zır la mış tır. Ede bi yatı Ce di de şi i ri nin en be lir gin özel lik le rin den bi ri de bu dur.

Te mâ şâyı Ha zân şi i rin de ahenk, söy le yi ci nin sev gi li si ne son ba har da do ğa nın gö rü nü mü nü an lat ma sın da kul lan dı ğı ses to nu ve söy le yiş çev re sin de oluş muştur. Böy le bir me tin de, ko nuş ma sen tak sın dan ya rar lan ma, an la tı mın do ğa sın da var dır.

Bu şi ir de ki ri tim öl çü sü nün, ya ni . . (fe’ilâ tün) / . . (me fâ’ilün) . . (fe’ilün) ka lı bı nın, Türk çe nin ko nuş ma sen tak sı na en gel çı kar ma dı ğı; hat ta bu na uy gun düş tü ğü de dik ka te alın ma lı dır. Me tin de ki söy le yi ci, son ba har da do ğa nın bü ründü ğü hâ li an lam lan dı ra cak kül tür ve zevk bi ri ki mi ne sa hip bi ri dir. Ya nın da da sev gi li si var dır. Gör dük le ri ni, his set tik le ri ni ve dü şün dük le ri ni sev gi li si ne söy lemek te dir. Öy ley se böy le bir in sa nın ko nuş ma es na sın da ki tav rı, ses to nu ve vurgu la ma sı met nin ahen gi nin oluş ma sın da önem li rol sa hi bi dir. Çün kü oku yu cu, met ni okur ken onu din le mek te; ses len di rir ken onu ken di sin de ya şa mak ta dır. Bu dik kat le met nin ikin ci bi ri mi olan şu bent le ri oku ya lım:


Sev gi lim, din le, iş te bâdı ha zânMü te ver rim mi sâ li ök sü rü yor,Hem de bir ök sü rük ki çok sü rü yor;

Bir ba hârı te ren nüm her ânÇâk olur san ki sadrı hâ tı ra sı:Bu suâ lin ke sil mi yor ar ka sı;

Kâi nât ol du san ki sertâserBir bü yük has ta hâ nei et fâl,Öy le bir yer ki pürhu rûşı su âl,

Bâdı pürva’di nev ba hâ rı ederBir enîni elîm ile tek zîbÖk sü ren, in le yen şu bâdı ra tîb.

Ağaç fi liz le ri nin in le yen rüz gâr la kı rı lı şı nı ifa de eden şu bent te ki ses, ya şa nan do ğal ola yı da ifa de ede cek özel lik le re sa hip tir:

Sar’ai ih ti zâr gu sûnÇır pı nır, çar pı nır, kı rar, kı rı lır;Bâdı nâ lâ na hay kı rır, da rı lır...

Bu ben di iz le yen şu mıs ra lar da sö zü edi len do ğa ola yı nın söy le yi ci de uyan dırdı ğı duy gu ha li, yal nız ke li me le rin an lam la rıy la di le ge ti ril mi yor; met nin se si ve söy le yi şiy le de ifa de edi li yor.

Âh, o dal lar da ki fü tûrı de rûn,On la rın tavrı ser ze nişkâ rıOn la rın mâ de râ ne ek dâ rı!...

Yu ka rı da ki mıs ra lar da ses ve söy le yiş, söy le yi ci nin hüz nü nü, da ha ye rin de bir ifa dey le ruh ha li ni his set tir mek te dir.

Gö rü lü yor ki me tin de ses ve an lam kay naş ma sı, Ede bi yatı Ce di de’den ön ce ya zıl mış şi ir ler den çok fark lı bir bi çim de dü zen len miş tir. Bu hu su su Ah met Haşim, “Şi ir Hak kın da Ba zı Mü la ha za lar” baş lık lı ya zı sın da şu cüm le ler le ifa de edecek tir: “Şâ i rin li sa nı ne sir gi bi an la şıl mak için de ğil; fa kat du yul mak üze re vü cut bul muş, mu si ki ile söz ara sın da, söz den zi ya de mu si ki ye ya kın mu ta vas sıt (or ta lama) bir li san dır” (Ah met Ha şim, 1987, 70).

Ce nap da, şi ir di li ne öz gü ahen gi eser le riy le sez dir mek ve ya or ta ya koy mak arzu sun da dır. Şi ir de ahen ge bu öl çü de önem ve ren ler, sem bo list şa ir ler dir. Ede bi yatı mı za sem bo list şi i re öz gü ahen gi ve ifa de tar zı nı ge tir me ye gay ret gös te ren le rin ba şın da Ce nap Şa ha bettin gel mek te dir.

“Sem bol” ve “Maz mun” ara sın da ki far kı açık la yı nız. “İm ge” ne de mek tir? Ce nap Şa-ha bet tin’in şi ir le ri ni sem bo list kı lan hu sus lar ne dir? Açık la yı nız.

Ha san Akay, Cenap Şahabettin’in Şi ir le ri Üze rin de Sti lis tik Bir Araş tır ma, İs tan-bul, 1998.

2


SÜLEYMAN NÂZİF’İN BAHAR-I MÜNKESİR ŞİİRİNİN ÇÖZÜMLEMESİ

BA HAR-I MÜN KE SİR Mü te ver rim gi bi bu yer de ba harEri yor pür me lâl, bîhan deHüzni vah şet le ağ la yan dağ larMün ce mid bir fi gâ na ben ze me de.

Bu mu lûtı ke sîf için de bü tünBu ha zâ rat si yah olup gi di yor,Hüzni vah şet le ağ la yan her günÖm rü müz dür te bâh olup gi di yor.

Ruh lar neş re der ha vâyı ba hâr,Feyz ü tâbı re biî ile ez harİn ki sâf ey le dik çe mes tâ ne,

Mest ü sâ kit du rur ha yat fa katBu sü kûtı ke sîf ile hil katBe şe rin ağ la yan se fâ le ti ne.

Zih ni yet“Mü te ver rim gi bi bu yer de ba har”, “Eri yor pürme lâl”, “bîhan de”, “Hüzni vah şetle ağ la yan dağ lar”, “Mün ce mid bir fi gâ na ben ze me de”, “Hüzni vah şet le ağ la yan her gün”, “Öm rü müz dür te bâh olup gi di yor.” gi bi söz grup la rı nın or tak özel li ği, do ğal var lık ve gö rü nüş le re in san hâ li ve ril me si, on lar da in sa na öz gü hâl ve davra nış la rın ifa de edil me si dir. Ede bi yatı Ce di de’den ön ce ya zıl mış şi ir ler de, ba zı te sa düfler dı şın da bu tarz da ifa de le re rast la ma mak ta yız. Bu şi ir, do ğal var lık ve gö rü nüş ler de in sa na öz gü ru hî özel lik le ri gör me ye, dü şün me ye im kân ve ren bir zevk ve an la yı şın ürü nü dür. Sö zü edi len zevk ve an la yış da şi i rin ya zıl ma sı na izin ve ren zih ni yet tir.

Ya pıHer met nin bir ya pı sı var dır. “Ba harı Mün ke sir” ad lı şi ir dört bi rim den oluş makta dır. İlk bi rim de, “bu yer de” sö züy le be lir ti len bir me kân da ba ha rın gö rü nü şü an la tıl mış tır. İkin ci bi rim de bu me kân da ya şa yan var lık la rın hâ lin den söz edilmiş tir. Üçün cü bi rim de ba ha rın ge li şiy le ruh lar da ki de ğiş me di le ge ti ril miş; dördün cü bi rim de ise ta bia tın (hil kat, ya ra tış), in san lı ğın ya şa dı ğı se fa le te üzül dü ğü söy len mek te dir.

Her bi rim ses ve an lam kay naş ma sın dan oluş muş tur; yal nız ba şı na bir bü tün ola rak dü şü nü le bi le cek bir ya pı ve an lam de ğe ri ne sa hip tir. An cak me tin de bu bi rim ler bir bi ri ni ta mam la mak ta, bir lik te ye ni ve fark lı bir bü tün oluş tur mak tadır. Ön ce me kân dan söz edil miş, son ra sı ra sıy la bu me kân da var olan la ra ge çilmiş; en so nun da da hil ka tin in san lı ğı de ğer len dir me si di le ge ti ril miş tir. Böy le ce or ga nik di ye bi le ce ği miz bir şi ir dü zen len miş tir. Sö zü edi len bi rim le rin yer le ri ni de ğiş tir mek ve ya bi ri ni dik ka te al ma mak met nin ge ri ka la nı nın arı za lan ma sı na se bep olur. Ede bi yatı Ce di de’den ön ce or ga nik şi ir yo lun da ba zı ça lış ma lar dan söz edi le bi lir; an cak bu tarz şi i rin Türk ede bi ya tın da be nim sen me si ve yer leş me si Ede bi yatı Ce di de topluluğuyla ger çek le şir.


Te maMet nin te ma sı hak kın da bir çok şey söy le ne bi lir. Bi rim le rin or tak pay da sı nın kı sa ve ke sin ifa de si ni te ma ola rak ka bul eden bir dik kat, kö tüm ser bir ruh ha li nin tabia tı al gı la yı şı ve de ğer len di ri şi üze rin de du rur. Öy ley se “gü zel lik ve de ğer nes nede de ğil; ona ba kan öz ne nin ruh ha lin de aran ma lı dır” an la yı şı, met nin te ma sı nı be lir le me de yar dım cı olur. Öy ley se bu ra da ki te ma da “do ğal gü zel lik, do ğa ya baka nı in sa na gö re şe kil len dir mek te dir” an la mı na ge len cüm le ler le ifa de edi le bi lir. Böy le bir te ma şüp he siz bi rey sel dir.

Ede bi yatı Ce di de’den ön ce do ğa ya bu dik kat ve du yar lı lık la yak la şıl dı ğı nı söyle mek zor dur.

Şi ir Di liEde bi yatı Ce di de’nin be nim se di ği zih ni yet ken di şi ir di li nin oluş ma sın da da etki li dir. On lar ba ha rın me lâl için de gü lüm se me den eri di ği ni söy le ye bil mek için dil gös ter ge le ri ni alı şıl mı şın dı şın da kul lan mak zo run da ka lır lar. Dağ la rın vah şet hüz nüy le ağ la ma sı, dağ la rın don muş bir fi ga na ben ze me si; yo ğun bir mu hit te var olan la rın si yah olup git me si, ha ya tın mest ve ses siz dur ma sı, hil ka tin be şe rin sefa le ti ne ağ la ma sı gi bi söz grup la rın da ifa de edi len le rin dö ne min di liy le dik kat le re su nul ma sı, alı şıl ma mış bir şi ir di li nin or ta ya çık ma sı na se bep ol muş tur. Bu, şi ir di li nin ge liş me sin de son de re ce önem li bir aşa ma ola rak dü şü nül me li dir. Za manla, sa de leş me yo luy la ke li me ler de ğiş se de şi ir di li nin oluş ma sın da önem li ro lü ve de ğe ri olan im ge ler Türk çe nin söz ve söy le yi şin de var lı ğı nı sür dü rür. Bu ba kımdan Ede bi yatı Ce di de şi ir di li, da ha son ra ki dö nem ler de kul la nı la cak olan sa nat di li ni ha zır la mış tır de mek ye rin de ola cak tır.

AhenkÖn ce lik le şi ir de ahen gi oluş tu ran öğe le ri ha tır lat mak ta ya rar var. Bun lar ses, ses ben zer lik le ri, tek rar lar, söy le yiş, ri tim ve söy le yi ci nin tav rı dır.

Bu met nin ses ba kı mın dan gö rü nü şün de “e, l, d, i, a, r” ses le ri nin da ha sık kul la nıl dı ğı gö rül mek te dir. Bun lar dan ilk dör dü nün ku lak ta hoş ve yu mu şak izle nim ler uyan dır dı ğı söy len me li dir. Za ten bu şi ir yük sek ses le ve ba zı he ce le ri vur guy la oku na cak bir me tin de ğil dir. Do ğal ko nuş ma ya ya kın bir ta vır la okunma lı dır. Mıs ra la rın dü zen le ni şin de, ko nuş ma di li ne öz gü söy le yi şin hâ ki mi ye ti se zil mek te dir. İlk iki bi rim de ki mıs ra lar yan ya na ya zıl dı ğın da, iki düz ya zı cümle si el de edi lir. Böy le ce, alı şıl mış şi ir se sin den, ko nuş ma di li nin do ğal ahen gi ne geç me is te ği var lı ğı nı his set tir miş olur. Son bi rim de de ay nı özel li ği gör mek te yiz. Bu na naz mın, nes re yak laş ma sı ye ri ne; şi i re öz gü söy le yiş te ko nuş ma di li nin doğal ahen gi ne önem ve ril miş tir de mek da ha ye rin de olur.

Fe’ila tün (feilâtün)/ Me fâ’ilün/ Fe’ulun (failün). (..) / . . / . . () öl çü sü nün, Türk çe nin ko nuş ma di li ne

öz gü söy le yi şi ni ses len dir me ye son de re ce uy gun ol du ğu nu da be lirt mek ge re kir. Me tin, do ğal gö rü nüş ler le meş gul ol mak tan zevk alan, kül tür lü; ama bi raz kö tüm

ser bir ki şi nin dik ka tiy le söy len miş tir. Şi i rin ahen gi üze rin de böy le bir in sa nın konuş ma sı es na sın da ger çek le şen söy le yiş tar zı ve vur gu la ma la rın ro lü his se dil mek te dir. Mıs ra son la rın da ki ses ben zer lik le ri de ahen gin zen gin leş me si ne hiz met et miş tir.

“Son net” tar zı han gi dö nem şi i rin de da ha çok kul la nıl mış tır? Bu na zım şek li nin “ga zel” ve “ka si de” gi bi na zım şe kil le rin den far kı ne dir? Açık la yı nız.Ser vet-i Fü nûn topluluğunun kullandığı na zım şe kil le ri ne ler dir? Bun la rın “or ga-nik şi ir” ile bir iliş ki si var mı dır? Tar tı şı nız.

3


ÖzetEde bî me tin pek çok usul le tah lil edi le bi lir. Şi i ri ede bî kı lan ve di ğer ede bî me tin ler den ayı ran özel lik ler dikka te alı na rak ya pı lan tah li lin di ğer le rin den da ha fay dalı ol du ğu söy le ne bi lir. Söz ko nu su un sur la rı şöy le sı rala mak müm kün dür: • Zihniyet• Yapı• Tema• ŞiirDili• AhenkTan zi mat Dö ne mi Türk Ede bi ya tı’nın ikin ci ku şak sanat çı la rı nın ha zır la dık la rı zevk ve kül tür or ta mı için de ye ti şen Edebiyatı Cedide (Ser veti Fü nun) topluluğu şa ir le ri, Türk şi ir di li ve an la yı şı nın ge liş me sin de önemli bir ro le sa hip tir ler. Sul tan II. Ab dül ha mit dö ne mi nin toplumsal şart la rı için de ede bî ha ya tı na baş la yan Tevfik Fik ret, Ce nap Şa ha bet tin gi bi şa ir ler, Türk şi i ri nin özel lik le Fran sız şi i ri ol mak üze re ba tı şi i ri te si rin de geli şip de ğiş me si ne hiz met et miş ler dir. Özel lik le Tan zimat’ın ikin ci ku şak sa nat çı la rı sa ye sin de, bi rey sel ola nı ifa de ka bi li ye ti ka zan ma ya baş la yan Türk çey le, do ğa yı tas vi re ay rı bir önem ve ri lir ve bu du yar lı lık ge liş ti rilir. Ser veti Fü nûn dö ne min de bu du yar lı lı ğı ge liş ti rir. Ser veti Fü nun topluluğu Türk ede bi ya tı nı de ğer len dirir ken tüm bu dik kat le ri bir ara da dü şün mek ge re kir.

Tan zi mat Dö ne mi’nin ba şın dan iti ba ren, ge rek dev let iş le ri nin dü zen len me sin de ge rek se de kül tür ve sa nat fa ali yet le rin de Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun ör nek al dığı ül ke Fran sa’dır. Bu te sir, ede bi yat ala nın da çok daha be lir gin dir. Ser veti Fü nûn (Edebiyatı Cedide) şi i ri par na siz min ve sem bo liz min te si ri al tın da dö ne min Türk çe si nin im kân ver di ği du yar lı lık la vü cut bul muştur.Par na siz me bağ lı şa ir ler ta bia tı bir tab lo gi bi yan sıt mak pe şin de dir ler. Bu se bep le uzun tas vir le re yö ne lir ler. Şekil mü kem me li ye ti ne önem ve rir ler. Mıs ra la rı bir kuyum cu ti tiz li ği ile iş le mek is ter ler.Par nas oku lu ro man tizm ile sem bo lizm ara sın da bir sü reç ola rak ka bul edi le bi lir. Biz de bu oku lun ilk ve önem li tem sil ci si Tev fik Fikret’tir. Sem bo liz me has du yar lı lık ve dik kat de Ede bi yatı Ce di de şi i riy le Türk ede bi ya tı na gir me ye baş la mış tır. Sem bo lizm, rea liz min şi ir de ki yan sı ma sı ola rak gö rüle bi le cek par na siz me bir tep ki ola rak or ta ya çık mış tır. Şi ir de bi rey sel du yar lı lı ğa ve ifa de nin çağ rı şım im kânla rı na önem ve ren bir akım dır. Ta bi at ve dış dün ya oldu ğu gi bi de ğil; ki şi nin on la rı al gı la dı ğı ve ha yal gü cünün im kân la rıy la ken din ce şe kil len di rir gi bi an lat tı ğı dik ka ti çe ker. Bu an la yış, öz deş le yim (ein fuh lung) teri mi ile ifa de edi lir.


Ken di mi zi Sı na ya lım1. Aşa ğı da ki ler den han gi si şi ir çö züm le me de dik ka te alı na cak un sur lar dan biri de ğil dir?

a. Zih ni yetb. Ya pıc. Te mad. Şi ir di lie. Bi yog ra fi

2. Al man ca bir te rim olan “ein fuh lung” için uy gun kar şı lık aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

a. Özel adb. Ya pıc. Öz deş le yim (ay nî leş me)d. Şi ir di lie. İs ti a re

3. Tev fik Fik ret’in 18951901 yıl la rı ara sın da yaz dı ğı şi ir le rin en önem li özel li ği ni aşa ğı da ki ifa de ler den han gi si di le ge tir mek te dir?

a. Top lum sal De ğer lerb. Bi rey sel Du yar lı lık larc. Kah ra man lıkd. Sür dü rü len Ha ya ta Ait Dik kat lere. Ta ri hî Olay lar

4. Tev fik Fik ret’in şi ir le rin de aşa ğı da ki akım lar dan han gi si nin et ki si da ha ön plan da dır?

a. Na tu ra lizmb. Va ro luş çu lukc. Mis ti sizmd. Par na sizme. Sem bo lizm

5. Aşa ğı da ki ler den han gi si Tev fik Fik ret’in mer ha met te ma lı şi ir le rin den bi ri dir?

a. Gay yayı Vü cudb. Res mi ni Ya par kenc. Hey keli Sa’yd. Hey keli Gir yane. Ha lûk’un Bay ra mı

6. Aşa ğı da ki şiir ler den han gisi Tev fik Fik ret, var lık kar şı sın da bi re yin tav rıy la il gi li olarak yazmıştır?

a. Dok san Be şe Doğ ru b. Sa bah Eza nın dac. Ta rihi Ka dimd. Sa ha ifi Ha ya tım dane. Hanı Yağ ma

7. Ce nap Şa ha bet tin’in Te mâ şâyı Ha zân şi i ri han gi akı mın et ki si al tın da ya zıl mış tır?

a. Par na sizmb. Na tu ra lizmc. Sem bo lizmd. Rea lizme. Mo der nizm

8. Ce nap Şa ha bet tin’in şi i ri mi ze ge tir di ği en önem li ye ni lik aşağıdakilerden hangisi dir?

a. Sem bo list şi ir zev kib. Şi ir de ro man tik ta vırc. Kla sik şi ir zev kid. Do ğal var lık ve gö rü nüş le ri ol du ğu gi bi an lat ma

dü şün ce sie. İn sa nın za man için de ge li şi mi

9. Aşa ğı da ki ler den han gi si Tev fik Fik ret’in şi i ri mi ze ge tir di ği ye ni lik ler den bi ri dir?

a. Şi ir le ri nin yal nız ca ta ri hi olay lar dan söz et me sib. Be yit bü tün lü ğü ne önem ver me sic. Ve zin ve ka fi ye ye önem ver me sid. Or ga nik şi ir an la yı şıe. Şi ir de ser best müs te zat kul lan ma sı

10. Ce nap Şa ha bet tin’in şi ir le rin de an la tım ba kı mından ama cı aşağıdakilerden hangisi dir?

a. Dü şün ce le ri ifa de et mekb. Göz lem le ri di le ge tir mekc. Dış dün ya yı tas vir et mekd. Dış dün ya nın bi rey üze rin de bı rak tı ğı iz le nim

le ri ta bia tın ru hu var mış ça sı na di le ge tir meke. Top lu mun prob lem le ri üze rin de dur mak


Ken di mi zi Sı na ya lım Ya nıt Anah ta rı1. e Ya nı tı nız yan lış sa “Şi ir Çö züm le me Üze ri ne”

bah si ne ba kı nız.2. c Ya nı tı nız yan lış sa “Şi ir Çö züm le me Üze ri ne”

bah si ne ba kı nız.3. b Ya nı tı nız yan lış sa, “Tev fik Fik ret’in Şi ir le ri nin

Çö züm le me si ne” ba kı nız.4. d Ya nı tı nız yan lış sa “Özet” kıs mı nı ye ni den göz

den ge çi ri niz.5. e Ya nı tı nız yan lış sa “Tev fik Fik ret’in Şi ir le ri ni”

ye ni den göz den ge çi ri niz.6. c Ya nı tı nız yan lış sa “Tev fik Fik ret’in Şi ir le ri nin

Çö züm len me si ne” ye ni den ba kı nız.7. c Ya nı tı nız yan lış sa “Ce nap Şa ha bet tin’in Şi i ri nin

Çö zü mü ne” ba kı nız.8. a Ya nı tı nız yan lış sa “Ce nap Şa ha bet tin ile il gi li

açık la ma la rı” oku yu nuz.9. d Ya nı tı nız yan lış sa “Tev fik Fik ret’in Şi ir le ri nin

Çö züm le me le ri ne” ba kı nız.10. d Ya nı tı nız yan lış sa “Ce nap Şa ha bet tin’in Şi i ri nin

Çö zü mü ne” ba kı nız.

Sı ra Siz de Ya nıt Anah ta rıSı ra Siz de 1Di van şi i rin de ki na zım şe kil le ri be yit esa sı na da yanmak ta dır. Be yit ler le mey da na ge ti ri len bu şi ir ler de, her be yi tin ken di için de bir an lam bü tün lü ğü var dır. Bu be yit ler den bi ri ni çı kar mak, şi i rin ge ne lin de ki an lam bü tün lü ğü nü boz maz. Her be yit, di ğer le rin den ba ğımsız bir an lam de ğe ri ta şır ve ken di ba şı na bir bi rim dir. Oy sa Tev fik Fik ret’in şi ir le rin den iti ba ren, Fran sız şi iri nin bir özel li ği olan an jamb ment, Türk şi i ri ne gi rer. Bu du rum mıs ra an la yı şı nın es ne me si ne yol açar. Ay rıca şi ir de şe kil ola rak be yit esa sı terk edil miş; onun ye rini son net ve ter za ri ma gi bi na zım şe kil le ri al mış tır. Bu dö nem den iti ba ren şi ir, an lam de ğe ri ola rak bir bü tünlük ka za nır. Tev fik Fik ret’in şi ir le rin den her han gi bir mıs ra yı ya hut bi ri mi çı kar mak, an la mın bo zul ma sı na yol aça cak tır. Ses, söy le yiş ve an la mın kay naş ma sıy la or ta ya çı kan bu tarz şi i re or ga nik şi ir de nir. Di van şi irin de or ga nik bir ya pı nın var lı ğın dan söz edi le mez.

SıraSizde2Şi ir de sem bol ve im ge kul lan mak, an la tıl mak is te nen duy gu ha li nin ifa de sin de ye ter siz ka lan dil mal ze me sinin ye ri ne, alı şıl mış ke li me le ri fark lı bağ lam lar da kulla na rak, on la ra ye ni bir an lam de rin li ği ka zan dır mak

işi dir. İm ge ler, her şa i rin şi i ri ne has bir du yar lı lık ile ku ru lur ve bu yö nüy le her im ge ori ji nal dir. Oy sa Divan Şi i ri’nde söy le nen maz mun la rın ori ji nal li ğin den söz et mek zor dur. Maz mun lar da ay nı ga ye ile kul la nılma ya baş la sa lar da za man için de ka lıp la şır lar ve bir dil mal ze me si ne dö nü şür ler. Bu mal ze me ar tık bi li nen bir mal ze me dir ve hep ay nı şe yi ifa de eder. Maz mun kulla nı mın da ori ji nal lik, onu kul la nan şa i rin dil us ta lı ğı na gö re ta yin edi lir.

SıraSizde3Son net tar zı na zım şek li, ede bi ya tı mıza Ser veti Fü nûn dö ne min de gir miş tir. Fran sız şi i rin den ör nek alı nan bu na zım şek li, di van şi i ri nin be yit esas lı an la yı şı nın es ne me si ne se be bi yet ver miş tir. Son net tar zı ile or ganik şi ir ara sın da bir bağ lan tı ku ru la bi lir. De ni le bi lir ki şi i rin ge ne lin de sağ lan mak is te nen an lam bü tün lü ğü, be yit ler ha lin de ifa de edi le mez di. Çün kü Di van Şi i ri ge le ne ğin de her be yit ken di için de bir an lam bü tünlü ğü ne ve gü zel li ğe sa hip ti. Oy sa Ye ni leş me Dö ne mi Türk Şi i ri’nde bu du rum ser best na zım le hi ne de ğişik lik gös ter miş tir. Di lin im kân la rı nı ge niş let mek için fark lı tarz da ku ru lan şi ir ler, şi i re yer le şen ko nuş ma üslu bu bu nun gös ter ge si dir. Or ga nik şi ir ya pı sı nın be yit esa sı na da ya lı na zım şe kil le ri olan ga zel ve ka si de ile mey da na ge ti ri le bil me si dü şü nü le mez. De ni le bi lir ki son net tar zı, ye ni im kân lar ka za nan Türk şi ir di li nin or ga nik şi ir ara yı şı ve ih ti ya cı na uy gun bir ze min olmuş ve Ser veti Fü nûn dö ne mi şa ir le rin ce çok ça kulla nıl mış tır.

Ya rar la nı lan Kay nak larAh met Ha şim. (1987). Bü tün Şi ir le ri, (Ha zır la yan lar:

İn ci En gi nün, Zey nep Ker man), İs tan bul, Der gâh Yay.

Akar su. B. (1988). Fel se fe Te rim le ri Söz lü ğü, İs tan bul, İn kı lap Ki ta be vi.

Akay. H, (1998). Cenap Şahabettin’in Şi ir le ri Üze rinde Sti lis tik Bir Araş tır ma, İs tan bul, Ki ta be vi Yayın la rı.

Akay. H. (1998). Ser veti Fü nûn Şi ir Es te ti ği, İs tan bul, Ki ta be vi Ya yın la rı.

Al kan, E. (2005). Şi ir Sa na tı, İs tan bul, İn kı lap Ki ta bevi.

6Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Ro man ve hi kâ ye çö züm le me de kul la nı lan tek nik le ri açıklayabilecek,Ede bi yat-ı Ce di de an la yı şıy la ya zıl mış hi kâ ye ve ro man la rı çö züm le me de dik-kat edil me si ge re ken hu sus la rın açıklayabilecek,Me tin çö züm le me sin den el de edi len so nuç lar dan ha re ket le söz ko nu su dö ne-min ve ya zar la rın te mel özel lik le ri ni sı ra la ya bi le cek bil gi ve be ce ri le ri ka za na-bi le cek si niz.

Anahtar Kavramlar

• HalitZiyaUşaklıgil• MehmetRauf• Realisthikâyeveroman• Hayal-hakikatçatışması

• Romanvehikâyeçözümlemesi• Edebiyat-ıCedidehikâyeve ro ma nı

İçindekiler


Edebiyat-ı Cedîde Romanve Hikâyesinden Metin Çözümleme Örnekleri

• ANLATMAESASINABAĞLIEDEBÎMETİNLERİNÇÖZÜMLENMESİ

• HALİTZİYA’NINMÂÎVESİYAHROMANININÇÖZÜMLEMESİ

• HALİTZİYA’NINAŞK-IMEMNUROMANININÇÖZÜMLEMESİ

• MEHMETRAUF’UNEYLÜLROMANININÇÖZÜMLEMESİ

• HALİTZİYA’NINMAVİYALIHİKÂYESİNİNÇÖZÜMLEMESİ


ANLATMA ESASINA BAĞLI EDEBÎ METİNLERİNÇÖZÜMLENMESİ

Ma sal dan En Ye ni Tarz Ro ma naMe tin çö züm le me, me tin üze rin de ko nuş mak tan ve di ğer kül tür ilim le ri nin meto do lo ji siy le me tin le ri in ce le mek ten ve de ğer len dir mek ten fark lı bir iş tir. Me tinden ha re ket le ön ce zih ni yet be lir len me li dir. Bu nu met nin ya pı ba kı mın dan çözüm len me si iz le me li dir. Ya pı da olay ve ya olay ör gü sü, me kân, ki şi ler ve za man üze rin de dur mak ge re kir. Son ra da ya pı dan ha re ket le te ma yı bul mak ve te ma nın özel lik le ri ni ve de ğe ri ni açık la mak icap eder. Son aşa ma da met nin dil ve an la tım özel lik le ri be lir len me ye ça lı şı lır. Böy le ce çö züm le nen met ni her kes ken di kül tür ve zevk bi ri ki mi ne gö re de ğer len dir me im kâ nı na ka vu şur.

HALİT ZİYA’NIN MÂÎ VE SİYAH ROMANININÇÖZÜMLEMESİ

Mai ve Si yah’ın Öze tiMi ratı Şu ûn Ga ze te si ya zı he ye ti ne ve ri len zi ya fet te bir ara ya ge len ga ze te nin imti yaz sa hi bi Hü se yin Ba ha, baş ya za rı Ali Şe kip, ya zar la rı Sa ip, Sa it, Ra ci Ah met Ce mil ve ida re me mu ru Ah met Şev ki’dir. Bir ta rafta “ye ni”yi tem sil eden Ah met Ce mil var dır. Kar şı sın da ise Ra ci bu lun mak ta dır. Hü se yin Ba ha ve Ali Şe kip, Ahmet Ce mil’e da ha ya kın dır. Ah met Ce mil’in Mül ki ye Mek te bi’nden ar ka da şı olan Gen ci neyi Edeb’in ya za rı ve sa hi bi Hü se yin Naz mi de “ye ni şi ir” ta rafta rı dır... Hü se yin Naz mi ile Ah met Ce mil ara sın da ki iliş ki, ço cuk luk yıl la rın da şi ir ve edebi ya ta kar şı duy duk la rı ala ka dan kay nak lan mak ta dır.

Yir mi iki ya şın da ki Ah met Ce mil’in ger çek leş tir mek is te di ği en bü yük ha yal herkes çe ta nı nan, şöh ret sa hi bi, ye ni yi tem sil eden bir ya zar ol mak tır. Ah met Ce mil bir se ne ön ce Mi ratı Şu ûn ga ze te si nin ya zı kad ro su içe ri si ne gir miş tir. Or ta hal li bir ai le de hu zur içe ri sin de bir ço cuk luk dö ne mi ge çir miş, ba ba sı nın ölü mü ile ha yat karşı sın da yal nız kal mış tır. Ai le de an ne si ve kız kar de şi İk bal var dır. Bir müd det ne ya pa ca ğı nı bil mez. An ne si nin teş vi kiy le ter cü me fa ali yet le riy le ai le si ni ge çin dir me yo lu nu se çer.

Hü se yin Naz mi, Ah met Ce mil’e ça lış ma yı tav si ye eder. Ön ce Mi ratı Şu ûn’a tef rika edil mek üze re hi kâ ye ver me fır sa tı bu lur. Ar tık ha ya tı ka rar laş tı rıl mış tır. Mat ba a

Edebiyat-ı Cedîde Romanve Hikâyesinden Metin

Çözümleme Örnekleri


çev re sin de ka bul gö rür. Ona mad di im kân sağ la mak üze re ders ver me fır sa tı ve ri lir. Böy le ce Ah met Ce mil or ta hal li bir ai le nin ço cu ğu ola rak, ha yat la mü ca de le ye başlar. An cak Mül ki ye Mek te bi’nde öğ ren ci ol du ğu yıl lar da şi ir ve sa nat üze ri ne ge niş ha yal ler kur muş tur. Bu ha yal ler de ken di si ne eş lik eden Hü se yin Naz mi ise, var lık lı bir ai le nin ço cu ğu dur ve Eren köy’de otur mak ta dır. Ah met Ce mil oku la de vam edemez. Yi ne de son sı nıfta ol du ğu için ken di gay re tiy le dip lo ma al ma yı ba şa rır. Dip loma al dık tan son ra da Os man Tay fur’un ye ri ne Mi ratı Şu ûn’da gö rev alır.

Hü se yin Naz mi’nin Eren kö yü’nde ki köş kü ne, da vet üze ri ne gi der. Ora da La mi a ile kar şı la şır. La mi a Hü se yin Naz mi’nin kü çük kız kar de şi dir. Ah met Ce mil, yazmak is te di ği ese riy le ta nın mak, ede bi ya ta ye ni lik ler ge tir mek, Hü se yin Naz mi’nin kız kar de şiy le ev le ne rek mut lu bir ha yat sür dür me yi ha yal eder. Bu zi ya re tin de Lami a’nın pi ya no su nu din le me im kâ nı bu lur.

Mat baa nın ida re mü dü rü Ah met Şev ki, Ah met Ce mil’in kız kar de şi İk bal’in, mat ba a sa hi bi Tev fik Bey’in oğ lu Veh bi Bey ile ev len me sin de ara cı lık eder. İk bal’in ev len me siy le Ah met Ce mil’in ba ba sın dan ka lan Sü ley ma ni ye’de ki evin dü ze ni bozu lur. Ön ce Ah met Ce mil, eve ge len Veh bi Bey’in var lı ğın dan ra hat sız ol du ğu için ev den ay rı lır. Da ha son ra İk bal’in hu zur suz ol du ğu nu his se der.

Has ta Tev fik Bey genç bir ka dın la ev le nir. Veh bi Bey ak şam cı dır Ba ba sı nın hasta lı ğı ve ölü müy le Veh bi Bey, mat baa ya mü da ha le et me ye baş lar. Mat baa nın dü zeni bo zu lur. Veh bi Bey her şe ye mad di men fa at açı sın dan ba kan bir in san dır. İk bal hu zur suz dur. Mi ratı Şu ûn ga ze te sin de ya zan in san lar da hu zur suz dur. Veh bi Bey, Ah met Ce mil’i mat baa da ön pla na çı kar mak is ter. Böy le ce mat baa da da ha ön ce ki dost luk göl ge le nir; an cak Ah met Ce mil eniş te si ne rağ men, ar ka daş la rıy la dost lu ğunu de vam et ti rir. Ön ce Ali Şe kip mat baa dan ay rı lır. Di ğer le ri de ra hat sız dır.

Bir gün Ah met Ce mil Be yoğ lu’nda La mi a ile kar şı la şır. La mi a onun ha yal le ri ni hep süs le mek te dir. Mat ba ada ki dü zen siz lik de vam eder ken Ah met Ce mil, Hü se yin Naz mi’nin Eren kö yü’nde ki köş kü ne gi der. La mi a’ya il gi si, onun hak kın da his set tikle ri bu ve si le ile an la tı lır.

Hü se yin Naz mi, Ah met Ce mil’in ese ri ni ta mam la ma sı nı is ter ve eser ta mam landı ğı za man Eren kö yü’nde ki evin de tö ren ya pa ca ğı nı söy ler. Ra ci has ta la nır. Bu nu oğ lu Ne dim va sı ta sıy la öğ ren miş tir. Ah met Ce mil, Ra ci’ye acır ve mer ha met du yar. Veh bi Bey, Ah met Ce mil’le mat baa ya da ir gö rü şür. Mat ba a’yı bü yüt mek dü şün cesiy le Sü ley ma ni ye’de ki evin re hin edil me si ni is ter. El de edi le cek pa ra ile mat baa da de ği şik lik ler ya pı la cak tır. Ah met Ce mil bu na ra zı olur. Mat ba a bu de ği şik lik le ilk ay lar iyi ça lış mak ta dır. Ah met Ce mil ese ri ni bi ti rir. Hü se yin Naz mi, va at et ti ği gi bi Ah met Ce mil’in ese ri ni mi sa fir ler önün de oku ma sı na ze min ha zır lar. Eser tak dirle kar şı la nır; an cak bu da vet li ler ara sın da Ah met Ce mil’in is te ğiy le Ra ci de var dır. Ra ci, da ha top lan tı anın da di ğer sa nat kâr lar dan fark lı dav ran ma ya gay ret eder. Ah met Ce mil bu zi ya fet es na sın da ese ri ni okur ken, La mi a’nın ken di si ni din le di ği ni his se der.

Sü ley ma ni ye’de ki ev de ise Veh bi Bey, İk bal’i hu zur suz et mek te dir. Ah met Ce mil, İk bal me se le si ni hiç ak lın dan çı kar maz.

Bu ara da Ra ci, bir baş ka ba sın or ga nın da Ah met Ce mil’in ese ri hak kın da zemme di ci bir ya zı ya yım lar. Veh bi Bey bu nu da ba ha ne ede rek, Mi ratı Şu ûn’un başya zar lı ğı na Os man Tay fur’u ge ti rir. Böy le ce mat baa da bo zul ma dik ka ti çe ker. Veh bi Bey’in İk bal’i hu zur suz et me si, kav ga la rı ve İk bal’in ye di ği da yak so nu cu ço cu ğu nu kay bet me si ve te da vi edi le me me si so nu cu ölü mü Ah met Ce mil’in pe ri şan lı ğı na se

6. Ünite - Edebiyat-ı Cedîde Roman ve Hikâyesinden Metin Çözümleme Örnekleri 117

bep olur. İk bal’in ölü mün den son ra Ah met Ce mil, mat ba a ile iliş ki si ni ke ser, an cak mat ba a ma ki ne le ri ni evi ni re hin ede rek al mış tır. Veh bi Bey bu pa ra yı ia de et me ye ceği ni söy ler. Ah met Ce mil bu mad di iş le ri ida re mü dü rü Ah met Şev ki’ye ha va le eder. Bu ara da Hü se yin Naz mi’den kar de şi La mi a’nın baş ka bi riy le ev le ne ce ği ha be ri ni alır. Böy le lik le mut lu bir ai le ha ya li ta ma men yı kıl mış olur. Ar tık Ah met Ce mil’in ha ya tın da ki iş ler kö tü git me ye baş la mış tır. Son ola rak şi ir le ri ni yaz dı ğı defte ri ni de ya kar. Bü tün bu acı la rı çe ken Ah met Ce mil, an ne si Sa bi ha Ha nım’a “Se nin le uzakla ra gi de lim, o ka dar uzak la ra ki! Nef si mi zi ora da ta nı ya lım, ken di mi ze baş ka bir ci han da, baş ka bir ha yat ta, baş ka mah luk lar na za rıy la ba ka bi le lim” di ye rek İs tanbul’dan ay rıl mak mec bu ri ye tin de ol du ğu nu ifa de eder. Bu, ki şi nin ken di ken di si ni sür gün et me si dir. Böy le ce Ah met Ce mil, an ne si ve yan la rın da ki hiz met çi olan Se her ile bir lik te Ara bis tan’da bi lin me yen bir ye re git mek du ru mun da ka lır. Hü se yin Nazmi ise al dı ğı gö rev le Av ru pa’ya gi der.

Zih ni yetMai ve Si yah ro ma nın da XIX. yüz yıl so nun da İs tan bul’da sür dü rü len ha yat çe şit li yön le riy le ha re ket nok ta sı alın mış tır. Her şey den ön ce ese rin baş la rın da yer alan Te pe ba şı’nda ki zi ya fet sah ne si ve bu ra da ta nı tı lan ki şi ler, son ra bun la rın ha ya tın akı şı içe ri sin de kar şı lık lı iliş ki le ri, dost luk la rı, si tem le ri, fark lı lık la rı ese rin zihni ye ti hak kın da ka na at sa hi bi ol ma mı za im kân ve rir. Sür dü rü len ha ya tın mo del alın ma sı na, in san lar ara sın da ki iliş ki le rin ede bî me tin de yer al ma sı na, ki şi le rin ruh hal le ri ne ve için de bu lun duk la rı du rum la ra, ken di le ri ne koy duk la rı he defle re gö re dav ran ma la rı na im kân sağ la yan bir zevk ve an la yış la kar şı laş tı ğı mız açık ça gö rül mek te dir. Ay rı ca ruh tah lil le ri ne ve tas vir le re önem ve ril miş tir. Bü tün bunlar, rea list ede bi yat tan ge len haz me dil miş bir te sir le ger çek leş ti ril miş tir de ni le bilir. Öy ley se zih ni yet sür dü rü len ha ya tı rea list ter bi ye ye gö re, bi rey sel ola rak değer len dir me ve an lat ma ya izin ve ren bir zevk ve an la yış tır de mek ye rin de olur.

Ha ya tı ida re eden pren sip le rin eser de ki kah ra man la rı da yön len dir di ği, olayla rın se bepso nuç akı şı içe ri sin de bir bi ri ne bağ lan dı ğı, me kânin san iliş ki si nin te sa düfle re yer ver me den an la tıl dı ğı bu me tin, sür dü rü len ha ya tın ede bî me tin ler için mo del alın dı ğı nı dü şün dür mek te dir.

Ya pı

Olay Ör gü süEse ri dört bi ri me ayır mak müm kün dür. İlk bi rim Te pe ba şı’nda ki zi ya fet sah ne si ve bu ra da bu lu nan in san la rı ta nıt mak la gö rev li kı sım dır. Bu kıs mı Ah met Ce mil’in ço cuk lu ğu ve öğ re nim ha ya tı nı ko nu alan say fa lar ta kip eder. Bu bi ri mi “ta nıt ma” ola rak ad lan dır mak ya rar lı olur. İkin ci bi rim ki tap ta 6.bö lü mün ilk cüm le si olan şu sa tır lar la baş lar: “Te pe ba şı zi ya fe ti ni ta kip eden gü nün sa ba hı Ah met Ce mil matbaa ya mu tat tan bi raz geç, ge ce nin hu marı ba ki ye siy le bi raz ser sem ce ola rak gel di ği za man, Ah met Şev ki Efen di’den baş ka kim se yi bu la ma mış idi”. Böy le ce Ah met Cemil’in mat ba a çev re sin de fa ali yet le ri, Ra ci ile iliş ki le ri, bu çev re de ki ar ka daş lık la rı an la tı lır. Ay rı ca Hü se yin Naz mi ve La mi a ile iliş ki le ri çev re sin de Ah met Ce mil’in bir baş ka yö nü dik kat le re su nu lur. Bu dö nem de Ah met Ce mil ha ya ta ümit le bağlı dır; şöh ret sa hi bi ola cak tır, ai le si ni re fah içe ri sin de ya şa ta cak tır, mat ba a sa hi bi ola cak tır, La mi a ile ev le ne cek tir. Her şey bu ga ye le rin ger çek leş me si ne yö ne lik tir. Üçün cü bi rim ise ki tap ta 10. Bö lüm ola rak gös te ri len kıs mın “Bu se ne nin kı şı, ta ka ti ni tü ke ten bir se fa let dev re si ol du” cüm le siy le baş la mak ta dır. Bu ra da, Ah

Anlatma esasına bağlı metinlerde, yani masal, destan, mesnevi, halk hikâyesi, Avrupaî hikâye ve romanda, yapı çözümlemesi; eseri oluşturan olay örgüsü, kişiler, zaman, mekândan oluşmaktadır. Olay örgüsü, bir düzenlemedir. Olayların metinde gerçekleştirilmek istenen gayeye, yaratılmak istenen estetik beğeniye göre düzenlenmesi sonucu oluşur. Denilebilir ki olay örgüsü, söz konusu metinlerin iskeleti durumundadır. Bu cümlelerden anlaşılacağı üzere olay örgüsü, olay parçalarının birbirleriyle ilişkili olarak düzenlenmesi sonucu ortaya çıkar. Olay ise birlikte bulunmak zorunda olan; ancak kişisel farklılıklar sebebiyle çatışan veya karşılaşan insanlar veya onları temsil eden diğer varlıklar arasında ortaya çıkar. Bunun için yapı çözümlemesine olay örgüsü ile başlamak yerinde olur. Metinde mekân ve kişilerin, olay örgüsünde yüklendikleri rol ve değer üzerinde de durmak gerekir.


met Şev ki Efen di, Ah met Ce mil’e kız kar de şi İk bal’i mat ba a sa hi bi nin oğ lu Veh bi Bey’le ev len dir me si ni tek lif eder. Böy le ce, ev de ki ve mat ba ada ki hu zu run bo zulma sı na ze min ha zır la nır. Veh bi Bey, yal nız İk bal’in ölü mü ne se bep ol maz. Matba ada ki dü ze nin bo zul ma sı na, ça lı şan la rın ay rıl ma sı na, Sü ley ma ni ye’de ki kü çük evin re hin edil me si ne, Ah met Ce mil’i ha ya ta bağ la yan bü tün ümit le rin or ta dan kalk ma sı na da se bep olur. Dör dün cü ve son bi rim, İk bal’in ölü mü ile baş lar.

Ese rin ta ma mın da bu bi rim ler Ah met Ce mil et ra fın da bir le şen, iç içe gir miş olay lar la bir bir le ri ne bağ la nır. De ni le bi lir ki ha ya ta ait ger çek lik ler met ne bütün lük ka zan dı rır. Bu bü tün lük, ese rin ba şın dan so nu na ge li şe rek de vam eden bazı iliş ki ler et ra fın da vü cut bu lur: Bu iliş ki le rin mer ke zin de Ah met Ce mil bulun mak ta dır. Bir ta rafta Hü se yin Naz mi, di ğer ta rafta ise Ra ci yer alır. Hü se yin Naz mi, Ah met Ce mil’in şa ir li ği ni ve ye ni li ğe açık yö nü nü tem sil eder. Ra ci ise her ha liy le Ah met Ce mil’in ka bi li ye ti ni, in san lar la iliş ki le ri ni oku yu cu nun ta ra fın dan iyi kav ran ma sı na ze min ha zır lar. Ay rı ca eser, mat ba a çev re sin de bir ara ya ge len ki şi le ri ta nı ma mı za, on la rın bir bir le riy le iliş ki le ri ni te mel len di ren hu sus la rı öğren me mi ze im kân ve rir. İlk bi rim de Ah met Ce mil’i ço cuk luk yıl la rın dan iti ba ren ta nı ma im kâ nı na ka vu şu ruz. İlk bi rim den son ra, bu in san la rın ay nı çev re de bulun ma la rı, sa nat an la yış la rı ve ya şa ma tarz la rı, on lar ara sın da ki iliş ki le ri be lir ler.

İkin ci bi rim de Ah met Ce mil’in ga ze te ci ola rak fa ali yet le ri, Mi ratı Şu ûn gaze te sin de ki ar ka daş la rıy la iliş ki le ri, ha yal le ri ni ger çek leş tir mek üze re gös ter di ği fa ali yet ler, Hü se yin Naz mi ve La mi a’yla mü na se bet le ri an la tı lır. Bu bi rim, ha ya ta bağ lı, ümit li Ah met Ce mil’in çev rey le iliş ki le ri ni dik kat le re sun mak ta dır.

Tev fik Efen di’nin oğ lu Veh bi Bey’in, Ah met Ce mil’in kar de şi İk bal ile ev lenme sin den son ra, İk bal’in ölü mü ne ka dar olan kı sım, üçün cü bi rim ola rak ele alı na bi lir. Bu ra da Ah met Ce mil’in ha yat tan ko puş sü re ci an la tıl mak ta dır. Yal nız ümit le ri ni de ğil, kız kar de şi ni ve mü ca de le gü cü nü de kay be de cek tir. Bu bi rim de Veh bi Bey ade ta Sü ley ma ni ye’de ki kü çük evin her tür lü has sa si ye ti ni alt üst eder. Eve, dı şa rı dan bir mü da ha le söz ko nu su dur. Yal nız eve de ğil, Veh bi Bey, mat baaya da mü da ha le eder, onu de ğiş ti rir. Mat baa nın da dü ze ni bo zu lur. Bu yüz den bu bi rim de, çö zül me, ümit siz lik ve kö tüm ser lik var lı ğı nı his set ti rir.

Son bi rim ise Ah met Ce mil’in ümit le ri ni kay bet miş bir in san ola rak ha yat la mü ca de le de mağ lu bi ye ti nin ifa de si ne ay rıl mış tır. Ken di si ni Ara bis tan’da bi lin meyen bir ye re sür gü ne gön der me si var dır. Bu ra da hâ kim olan un sur ka çış tır.

Öy ley se eser, ya pı ba kı mın dan ser gü zeşt ro man la rı nı dü şün dür mek te dir. Mer kez de Ah met Ce mil var dır. Ro man da an la tı lan olay ve çev re ler, bu ruh ha li ne ve an la yı şa gö re dü zen len miş tir. An cak eser de bü tün lü ğü sağ la yan hu sus, yu ka rıda sö zü nü et ti ği miz, Ah met Ce mil’in Hü se yin Naz mi’yle ve mat ba a çev re sin de ki ar ka daş la rıy la kur du ğu iliş ki ağı dır. Za ten eser de baş tan so na Hü se yin Naz mi ile iliş ki li ola rak akış ha lin de var lı ğı nı sür dü ren, iç içe gir miş olay lar la kar şı laş makta yız. Bun lar dan il ki Hü se yin Naz mi ile Ah met Ce mil iliş ki si dir. Di ğe ri, Ah met Ce mil’in mat ba a çev re sin de ki ar ka daş la rıy la mü na se bet le ri dir. Bir di ğe ri ai le siy le il gi li ha yal ve has sa si yet le ri dir. Gö rü lü yor ki bi rim ler bu olay la rın za man içe risin de de ğiş me si ni dik kat le re su nan me tin par ça la rı du ru mun da dır. Za ten met nin te ma sı da bu bi rim le rin or tak pay da sı nın kı sa ve ke sin ifa de si dir.

Bu ro ma nın dik ka te de ğer özel lik le rin den bi ri si, bi rim le rin za man akı şı içe risin de be lir li bir nok ta da baş la yıp bit me me si, bir bi ri ni ta mam la yan ve iç içe geçmiş olay lar la ha ya tın ger çek li ği ni, oku yu cu da ger çek lik duy gu su uyan dı ra cak tarz da di le ge tir me si dir.


Ki şi lerMai ve Si yah’ta ki olay la rın ve on la rı ya şa yan şa hıs lar dün ya sı nın mer ke zin de Ahmet Ce mil bu lun mak ta dır. Ah met Ce mil’in çev re sin deki ki şi le ri, ai le si ile il gi li olan lar, sa nat an la yı şı ve zevk bir lik te li ği ile il gi li olan lar, mat ba a çev re si ile il gi li olan lar di ye grup lan dır mak ye rin de olur. Olay ör gü sü, sö zü nü et ti ği miz bi rim ler da hi lin de bu ki şi le rin iliş ki le ri nin ifa de si ola rak kar şı mı za çı kar. O, ye ni li ği tem sil eden, ga ze te de ça lı şan bir şa ir hü vi ye ti ile kar şı mı za çı kar. Bu yö nüy le Hü se yin Naz mi ile iliş ki içe ri sin de dir. Ga ze te ci ola rak, Ah met Şev ki’nin, Ali Şe kip’in arka da şı dır. Ra ci ile iliş ki si es ki ye ni kar şı laş ma sı nı or ta ya koy ma ya hiz met eder. Ah met Ce mil hep hoş gö rü lü dür. Ra ci ise kin dar dır. Ah met Ce mil’de in sa ni de ğerle rin yü ce li ği, Ra ci’de ise bu de ğer le rin bu lun ma yı şı dik ka ti çek mek te dir.

Ah met Ce mil’in Hü se yin Naz mi ile iliş ki si, ade ta La mi a’ya kar şı duy du ğu ala ka ile zen gin le şir. San ki Hü se yin Naz mi, böy le bir ha ya ta, böy le bir çev re ye la yık tır iz le ni mi ve ril mek te dir. Onun an ne si ve kar de şiy le ve Se her’le iliş ki le ri, ba ba sı nın kur du ğu ai le yi sür dür me ko nu sun da ki has sa si ye ti nin ifa de si ola rak kar şı mı za çıkar. De ni le bi lir ki Ah met Ce mil, bi raz da ide ali ze edil miş bir tip hü vi ye ti ka za nır.

Ki şi ler ara sın da Ah met Ce mil, ku sur suz bir in san ola rak tas vir edi lip ta nı tılmış tır. Bu da onun eser de ki di ğer in san la ra nis pet le da ha az inan dı rı cı ol ma sı na se bep ol mak ta dır.

Ro man da ki di ğer ba zı şa hıs lar, Ah met Ce mil ile bir ile ti şi me so ku la rak de ğerlen di ril miş tir. Me se la ro ma nın baş la rın da oku du ğu muz Te pe ba şı’nda ki zi ya fe ti takip eden gün Ah met Ce mil mat baa ya gel di ğin de Ra ci’nin ço cu ğuy la kar şı la şır. Bu kar şı laş ma iş ha ya tın da Ah met Ce mil’i be ğen me yen Ra ci’nin ya şa ma tar zın ın ve ai le ha ya tın da ki tu tar sız lık la rın an la tıl ma sı na ze min ha zır lar. Ro man da Ra ci es ki yi Ah met Ce mil de ye ni yi tem sil eder. Ah met Ce mil’in Ra ci ile iliş ki si ay nı ba sın or ganın da ça lış mak tan iba ret tir Di ğer ta raftan Ah met Şev ki ve Ah met Ce mil, Be yoğ lu eğ len ce yer le rin de Ra ci’nin ha li ni gö rür ler, onun pe ri şan lı ğı nı di le ge ti rir ler. Eser bo yun ca Ah met Ce mil ve Hü se yin Naz mi ile Ra ci’nin fark lılk la rı dik kat le re su nulur. Ra ci da ğı nık tır. Ken di si ni şa ir zan net mek te dir. Ye ni ile ala ka sı yok tur.

Ah met Ce mil ile Hü se yin Naz mi’yi ise ay nı sa nat zev ki ve an la yı şı nı pay laşma la rı bir leş ti rir.

Me kânEser de Ah met Ce mil’in ba ba sın dan ka lan Sü ley ma ni ye’de ki kü çük ve mü te va zı ev hu zu run me kâ nı dır. Bu ev de sür dü rü len ha yat, kar şı lık lı an la yış üze ri ne ku rul muştur. Gö rev ler ve so rum lu luk lar bel li dir. Ah met Ce mil bu so rum lu lu ğu ade ta ba basın dan dev ral mış tır. Evi ni yö ne te cek tir. Bu ev le, Hü se yin Naz mi’nin otur du ğu ev ara sın da ki fark lı lık, son de re ce önem li dir. Hü se yin Naz mi, köşk te otur mak ta dır. Böy le ce iki ev ara sın da ki fark lı lık, mad di im kânim kân sız lık ça tış ma sı nı dü şün dürmek te dir. İş ha ya tı ile il gi li me kân ise mat baa dır. Mat ba a da zi ya fe tin ve ril di ği günden, Veh bi Bey’in mat baa da yet ki li ol du ğu za man di li mi ne ka dar so rum lu luk la rı nı bi len in san la rın iliş ki le ri ne sah ne olur. Bir baş ka me kâ nı Ra ci mü na se be ti ile ta nı rız.Bu da eğ len ce mu hi ti olan Be yoğ lu çev re si dir. Be yoğ lu çev re sin de ki in san la rın ya şama tarz la rı nın dik kat le re su nul du ğu bu sa tır lar da Ah met Ce mil ile Ra ci ara sın da ki fark lı lık his set ti ril miş tir. De ni le bi lir ki me kânin san bü tün leş me si ne özel de ğer veril miş tir. As lın da bu dik kat le, Te pe ba şı’nda ki ga zi no tas vi ri, o çev re de Ah met Cemil’in ge le cek ile il gi li ha yal ler den söz et me si ma na lı dır.

Bü tün bun lar dan son ra me kânin san iliş ki si nin an la tıl ma sı ve olay la rın se bep so nuç iliş ki siy le bir bi ri ne bağ lan ma sı, oku yu cu da ger çe ğe ya kın lık duy gu su uyan


dı ra cak tarz da dü zen len miş tir. Böy le ce eser, XIX. Yüz yıl İs tan bul ha ya tı nı bir çok yö nüy le ede bî met nin ha zır la dı ğı im kân öl çü sün de dik kat le re sun mak ta dır.

Za manEser de an la tı lan olay la rın, Ah met Ce mil’in on do kuz ya şın da Mi ratı Şu ûn Gaze te si’ne gir me siy le baş la dı ğı bi lin mek te dir. On do kuz ya şın dan ön ce ki ha ya tı ve öğ re nim yıl la rı bi rin ci bi rim de Ah met Ce mil hak kın da bil gi ver mek ama cıy la yazaran la tı cı ta ra fın dan dik kat le re su nul muş tur. Ese rin son kıs mın da şu cüm le le ri oku mak ta yız: “Beş se ne ev vel, ha ya ta uzun kum ral saç la rıy la, ümit le, mü nev ver göz ler le gi ren Ah met Ce mil’in ye rin de şim di ya nak la rı çök müş, du dak la rı ha ya tın ma tem acı sıy la ta kal lüs et miş ha rap bir vü cut...”

Öy ley se bu beş se ne ev vel sö züy le yir mi yaş la rın day ken Mi ratı Şu ûn ga ze tesin de gö re ve baş la dı ğı dik ka te alı nır sa, eser de nak le di len olay lar beş yıl içe ri sinde ce re yan et miş tir. Eser de nak le di len olay lar, an la tı lan çev re ve ta nı tı lan ki şi ler met nin ya zıl dı ğı on do ku zun cu yüz yıl son la rı İs tan bul’una ait tir. Ya ni, Mai ve Siyah’ta ki, za man (kur gu sal za man), ya zıl dı ğı dö nem le ya kın dan il gi li dir. Do la yısıy la bu ro man, dö ne mi ne ta nık lık ede bi len eser ler den dir.

İlk bi rim de ya zaran la tı cı, his se di lir bir ge ri dö nüş le, Ah met Ce mil’in Sü leyma ni ye’de ki kü çük ev de ge çir di ği ço cuk luk yıl la rı ve öğ re nim ha ya tı nın ilk kıs mını dik kat le re sun muş tur. Ese ri mey da na ge ti ren ya pı un sur la rı bun lar dan iba rettir. Bun lar ara sın da ki iliş ki ağı sür dü rü len ha yat ta ya şa nan ve göz lem le nen iliş ki ağı nın man tı ğın dan fark lı de ğil dir.

Te maEse re Ah met Ce mil’i ön pla na ala rak bak tı ğı mız da bu ro ma nın ha yalha ki kat ça tış ma sı üze ri ne ku rul du ğu söy le ne bi lir. An cak eser yal nız Ah met Ce mil’i anlat mak la kal maz. sür dü rü len ha ya tı da eleş ti rel ger çek çi bir dik kat le di le ge ti rir. Hü se yin Naz mi ile Ah met Ce mil bir lik te dü şü nül dü ğün de, met nin “mad dî imkânim kân sız lık ça tış ma sı” üze ri ne ku rul du ğu ile ri sü rü le bi lir. Ah met Ce mil ile Ra ci iliş ki si Ah met Ce mil’in ide ali ze edil miş bir tip ol du ğu nu dü şün dü re cek cinsten dir.

Mat ba a çev re si ni mer ke zî me kân ala rak ese re bak tı ğı mız da, met nin XIX. Yüz yıl son la rın da ba sın ha ya tı nın prob lem le ri ni ko nu alan bir eser ol du ğu ile ri sü rü le bi lir.

Eser de in san ba şa rı sın da mad di im kâ nın son de re ce önem li ol du ğu dik kat le re su nul muş tur. Ki şi le rin he men hep sin de mad di im kân ara ma da ve te min et mede or tak lık his se dil mek te ve hat ta ha yalha ki kat ça tış ma sı nın ar ka sın da bi le sö zü edi len mad di im kânim kân sız lık kar şı laş ma sı nın var lı ğı dik ka ti çek mek te dir.

Dil ve An la tımMai ve Si yah, ila hi ba kış açı sıy la ka le me alın mış bir me tin dir. An la tı cı her şe yi bilmek te, kah ra man la rın bir bi riy le iliş ki si ni, on la rın zi hin le rin den ge çir dik le ri ni, ni yet le ri ni ve yal nız ol duk la rı bir me kân da söy le dik le ri ni nak let mek te dir. An cak, bu me tin de an la tı lan lar, sür dü rü len ha yat tan alı na rak ye ni bir dü zen da hi lin de bir leş ti ril miş un sur lar dır. Ya ni, eser le ya şa nı lan za man ara sın da ki me sa fe ki buna ki na ye me sa fe si de nir ge niş de ğil dir. Bu hu sus, rea list me tin le rin ka rak te ris tik özel li ği ola rak bi lin me li dir. Çün kü oku yu cu, ha yal den çok göz lem le nen ve ya şanı la rak öğ re ni len hu sus la rın bir ara ya ge ti ril me siy le met nin oluş tu ğu nu zan ne der.

Mai ve Si yah’ta an la tı cı, mat ba a çev re si baş ta ol mak üze re, İs tan bul’da ay dınla rın git ti ği mu hit le ri, eğ len ce yer le ri ni dik kat le re sun mak ta, on la rın bir bir le riy le

Anlatma esasına bağlı metinler bir anlatıcının dikkatiyle okuyucuya ulaştırılır. Anlatıcı yazar tarafından anlatılmak istenen hususları dile getirmek üzere yaratılan görünmez kahraman durumundadır. Görevi anlatmaktır. Anlatıcıyı daha iyi kavramak için, hikâye anlatan kişileri düşünmek isabetli olur. Hikâyelerde bir anlatıcı olduğu gibi anlatma esasına bağlı metinlerde de bir anlatıcı vardır. Bu anlatıcı bir bakış açısından, olay, kişi, zaman ve mekânı okuyucunun dikkatlerine sunar. Öyleyse anlatıcı ile ilgili bir bakış açısı bulunmaktadır. Ana hatlarıyla ilahi bakış açısı, kahraman-anlatıcının bakış açısı ve gözlemci bakış açısından söz edilebilir. Bu metin, ilahi bakış açısından hareketle yazılmıştır. İlahi bakış açısında anlatıcı, eserle ilgili olarak kahramanlardan çok fazla şey bilir. Her birinin geçmişini, zihinlerinden geçirdiklerini, yaşadıkları olayı bilir ve anlatır. Bu bakış açısıyla anlatan kişi, yazarın dilini kullanmaktadır. Başka bir ifadeyle bu bakış açısına yazar-anlatıcı denilmektedir ve “o” zamiri ile gösterilir. “O” her şeyi bilen anlatıcıdır.


iliş ki le ri ni di le ge tir mek te dir. Ay rı ca ya şa dık la rı me kân la ruh hal le ri ara sın da ki iliş ki yi de ih mal et me di ği dik ka ti çek mek te dir. Ese rin baş la rın da, Ah met Ce mil’in “Bil se niz, şi i rin na sıl bir li sa na muh taç ol du ğu nu bil se niz” cüm le le ri nin yer al dı ğı ko nuş ma da söy le nen le söy le ye nin ruh ha li de ifa de edil miş tir. Ay rı ca me kâninsan bü tün leş me si ne ör nek olan pa saj lar da hiç de az de ğil dir.

Mai ve Si yah’ın di li Ede bi yatı Ce di de ne sir di li ni tem sil eder de nil mek te dir; an cak şu an da eli miz de ki ese rin di li 1940’lar da ya za rı ta ra fın dan sa de leş ti ril miştir. Bu yıl lar da oku nan Mai ve Si yah ad lı ki tap la rın hep sin de bu sa de le şen ese rin di li ha re ket nok ta sı alın mış tır. Bu eser de bi le cüm le le rin uzun ol du ğu, sı fat la rın çok kul la nıl dı ğı dik ka ti çe ker. Ay rı ca ruh hal le ri nin ifa de si ne de ay rı bir de ğer veril di ği his se dil mek te dir.

Ha lit Zi ya Mai ve Si yah’ı dil ba kı mın dan şöy le de ğer len di rir: “Mai ve Si yah her kö şe den ba kı la rak di dik len miş olan ve ede bi yat ta ri hiy le iş ti gal eden ler ce (uğ ra şanlar ca) mu ha ke me olan eser ler den bi ri ol muş tur. Bu nun ye ga ne se be bi biz de ro man ve li san te ka mü lü nün bir dö ne meç nok ta sı na te sa düf et miş ol ma sı dır.” (Uşak lı gil, 1969, 464). Bu cüm le ler le ro man di li nin ha ya ta ve in sa na ait her tür lü gö rü nü şü ifa de ede bi le cek zen gin li ğe ve es nek li ğe ka vuş ma sı ge rek ti ği ni açık ça ifa de eder. Di van ede bi ya tı di liy le ro man ya zı la ma ya ca ğı nı, ro man di li nin so mu tu ifa de edebi le cek özel lik le re sa hip ol ma sı ge rek ti ği ni dik kat le re su nar. Ay nı ya zı nın de vamın dan an la şıl dı ğı na gö re ro man di li ne öz gü cüm le ya pı sı ve an la tı mın, Türk çenin dün ya sı na bu eser le mal gir di ği söy len mek te dir.

Ha lit Zi ya Uşak lı gil’in Mai ve Si yah ad lı ro ma nı nı Tan zi mat’ın ilk dö nem ro man ların dan ayı ran özel lik ler den en önem li si ne ola bi lir?

Ha lit Zi ya’nın ede bî ha ya tı nı ken di ka le min den şu ki tap ta oku ya bi lir si niz: Uşak lı gil, H. Z., (1969), Kırk Yıl, İs tan bul, İn kı lap ve Aka Ya yın la rı.

HALİT ZİYA’NIN AŞK-I MEMNU ROMANININÇÖZÜMLEMESİ

Ro ma nın Öze tiFir devs Ha nım ile iki kı zı İs tan bul me si re le rin de Me lih Bey ta kı mı di ye ta nın mak tadır. Ad nan Bey kırk beş ya şın da var lık lı bir adam dır. Ni hal ad lı bir kı zı, Bü lent ad lı da bir oğ lu var dır. Eşi öl müş tür, dört yıl dır ço cuk la rıy la bir lik te ya lı sın da ya şa makta dır. Şuh lu ğu ve ser best li ği ile dik ka ti çe ken Bih ter ile ev le nir. Bih ter, Ad nan Bey’le sa hip ol du ğu mad di im kân lar se be biy le ev li li ğe ra zı olur. Ad nan Bey ise Bih ter’i şuhlu ğu, tav rı ve gü zel li ği se be biy le ter cih et miş tir. Böy le ce Ad nan Bey’in ya lı sın da kı zı Ni hal ile ara sı açı lır. Fa kat Ni hal he nüz ço cuk tur. Bih ter bir müd det Ni hal’e ken disi ni ka bul et tir mek is ter. Ona çok iyi dav ra nır. Ad nan Bey de kı zı Ni hal ile Bih ter ara sın da ki iliş ki nin iyi ol ma sı nı ar zu et mek te dir.

Bu ya lı da mü reb bi ye ola rak bu lu nan Mat ma zel Co ur ton, Ni hal’le il gi len mek tedir. Ni hal’in an ne si öl me den ön ce ya lı ya alın mış tır. Ya lı da ki hiz met li ler de Ni hal’i de ği şik duy gu lar la sev mek te dir ler. An cak Bih ter ken di si ni ka bul et tir mek is ter. Böyle ce Ni hal ile Bih ter ara sın da kıs kanç lık sö züy le di le ge ti ri le bi le cek bir kar şı laş ma, sö zü edi len ev li li ğin ilk yıl la rın dan iti ba ren var lı ğı nı his set ti rir. Ni hal, ba ba sı nın bir baş ka ka dın la ev len me si nin acı sı için de dir. Ni hal’in kü çük kar de şi Bü lent de ya lı nın se si du ru mun da dır.

1


Ya lı da bir de Ad nan Bey’in ye ğe ni Beh lül var dır. As lın da Bih ter ile Ad nan Bey ev len me den ön ce bun lar hu zur içe ri sin de ya şa mak ta dır lar. Ad nan Bey’in tel ki ni, Bih ter’in dik ka tiy le Bey koz’da ya pı lan sey ra na (pik ni ğe) ka dar bu den ge de vam eder. Bu sey ra na ka dın la rın di li ni iyi bi len, zevk düş kü nü bir Beh lül de ka tı lır. Göksu’ya ya pı lan pik nik te Beh lül’ün, Bih ter’in ab la sı du ru mun da ki Pey ker’e kur yap ması, Bih ter’in dik ka ti ni çe ker. Bih ter za ten Ad nan Bey’le ev li ol mak tan ar tık mem nun de ğil dir. Mad di ba kım dan is te di ği her şe ye ka vuş muş tur; an cak ka dın ola rak sevme yi ve se vil me yi is te mek te dir. Genç tir. Beh lül’ün Pey ker’e il ti fa tı nı uzak tan iz ler. Gök su’da ai le ce ya pı lan pik nik ten dö nüş te Bih ter oda sın da ken di ken di siy le he sapla şır.

İş te bu Bey koz ge zi si, Ad nan Bey ya lı sın da bir dö nüm nok ta sı dır. Ka dın la rın di li ni bi len, ta vır la rı nı se zen Beh lül ile Bih ter ara sın da giz li bir iliş ki baş lar. Ön ce Bih ter çe ki nir, kor kar. Ama Beh lül ıs rar eder. Böy le ce bu iliş ki ge li şir. Bu ara da Behlül Be yoğ lu’nda ki di ğer eğ len ce ka dın la rı nı ta nı mak ta dır.

As lın da Bih ter ile an ne si ara sın da da ha baş lan gıç ta bir çe kiş me var dır. Me lih Bey ta kı mı na il ti fat eden Ad nan Bey’in, ken di sin den çok genç olan Bih ter ile de ğil, onun an ne si Fir devs Ha nım’la ev le ne ce ği zan ne di lir. An cak Ad nan Bey, Bih ter’i tercih et miş tir. Bu, an ne ile kız ara sın da bir çe kiş me ye se bep olur. Fir devs Ha nım, di ğer kı zı Pey ker’in ya nın da kal mak ta dır. An cak has ta lı ğı se be biy le Ad nan bey’in ya lı sı na git me ye ka rar ve rir. Böy le ce ya lı da bir bi ri ni kıs ka nan, çe ke me yen in san lar bir ara da ya şar lar.

Ya lı da ça lı şan lar ise Bih ter’den de Fir devs Ha nım’dan da pek mem nun de ğil dirler. Bih ter her ve si le ile ya lı da ki ba zı in san la rı uzak laş tı rır. Ya lı da bir de Ni hal’i içten se ven Be şir ad lı si ya hi bir hiz met li var dır. Fir devs Ha nım, ken di si ne mah sus bir ifa de tar zıy la Beh lül ile Ni hal’in ev len me si ge rek ti ği ni söy ler. Ön ce şa ka ile baş la yan bu tek lif, ya lı da ka bul gö rür. Beh lül de ar tık Bih ter’den bık mış tır. Bih ter de Beh lül ile olan iliş ki si ni sür dür mek is ter. Fir devs Ha nım’ın teş vi kiy le Ad nan Bey Ni hal’i adada ki ha la sı nın ya nı na gön de rir. Beh lül de gi de cek tir. Çün kü bun la rın ni şan lan ma sı uy gun gö rül müş tür. Ya lı da bir ak şam çam lar ara sın da Beh lül, Ni hal’i ken di siy le ev len me ye ik na eder. Beh lül, Ni hal’e kar şı duy gu la rın da son de re ce sa mi mi dir. Bu ev len me işi ni Fir devs Ha nım or ta ya çı kar mış tır. Bih ter bu yüz den an ne si ne kı zar; çün kü aş kı nı elin den al mış tır. An ne si ni teh dit eder. An ne kız ara sın da ile ri de re ce de mü na ka şa olur. Fir devs Ha nım, Ada’da olan Beh lül’e Ni hal’in kar de şi Bü lent ile çok kı sa bir mek tup gön de rir. Mek tup ta, “Her şe yi iti raf et ti” cüm le si ya zı lı dır. Beh lül bu nun ne an la ma gel di ği ni an lar. Bih ter’in an ne si ne ken di siy le olan iliş ki si ni naklet ti ği ni an lar.

Beh lül ya lı ya dö ner. Ni hal şüp he le nir. Beh lül, Bih ter’i ik na et me yi dü şü nür. Çünkü her kes kay be de cek tir. An cak Ni hal’i se ven Be şir her şe yi bil mek te dir. Ad nan Bey’e olup bi te ni söy ler. Bu ara da Bih ter olay la rın akı şı nı kav ra mış tır. Ad nan Bey’in odasın dan ta ban ca yı alır. Ken di si ne ha ka ret edil me den in ti har et me yi dü şü nür. Adnan Bey, Bih ter’in bu lun du ğu oda nın ka pı sı nı zor lar ve Bih ter ta ban cay la ken di si ni öl dü rür. Beh lül ka çar, Ni hal de ha yal le ri yı kıl mış ola rak yi ne es ki si gi bi ba ba sı ile bir lik te, ha ya tı nı sür dür me ye de vam eder.

Zih ni yetAşkı Mem nu hak kın da bir çok şey söy len miş tir, söy le ne cek tir de. Çün kü ede bi yatı mız da ro man tar zı nın yer leş me sin de bü yük ro lü olan bir eser dir. Dö ne min yüksek züm re si nin aşk ha ya tı nı an la tan bir eser ol du ğu nu, bir bi ri ne denk ol ma yan in san la rın ev li li ğin den or ta ya çı kan tra je di yi di le ge tir di ği ni ifa de eden ler var dır.


An cak eser de asıl olan ken di ba şı na ha re ket ede bi len, ken di duy gu la rı, ar zu la rı ve is tek le riy le ha ya tı nı dü zen le yen in san la rın dar bir me kân da ya şa dık la rı an da fark lı lık la rıy la ha ya tı na sıl şe kil len di re cek le ri ni or ta ya koy ma sı dır. “Aşkı Memnu top lu ma de ğil, bi re ye ve bi rey ler ara sı iliş ki ye dö nük ro man lar dan dır” (Mo ran, 1998, 70).

Cid den ro man da fark lı se vi ye de ve ya ra tı lış ta bi rey le rin ay nı me kân da sür dürdük le ri ha ya tın se bep ola bi le ce ği hu sus lar or ta ya kon muş tur. İn san lar ara sı iliş ki yi, bi rey le rin ki şi lik le ri be lir ler dü şün ce si ese rin ha re ket nok ta sı du ru mun da dır. Öyley se zih ni yet, top lum için de bi re yin öne mi ni ve de ğe ri ni esas alan bir zevk ve anla yı şı ifa de eder. Bu, rea list ede bi ya tın vaz ge çe me di ği, göz den uzak tu ta ma dı ğı bir hu sus tur. Ar tık top lum adı na ko nu şan ve ya ken di si ni top lu ma ada yan ki şi ler de ğil; ha ya tı nı ya şa yan bi rey le rin sa nat eser le rin de iş le ne bi le ce ği dik kat le re su nul muş tur.

Ya pı

Olay Ör gü süRo man, 22 ay rı bö lüm ha lin de ya zıl mış tır. Bu bö lüm le rin her bi ri ne bir bi rim gözüy le bak mak al dan ma mı za se bep olur. Çün kü ba zı bö lüm ler da ha ön ce ki bö lümler de ta nı tı lan ki şi le rin ruh hal le ri ni ifa dey le va zi fe li dir. Bu da eser de ki ya pı nın, alı şıl mı şın sı nır la rı nı zor la dı ğı nı dü şün dü rür Bu bö lüm le ri aşa ğı da dört bi rim de top la mak müm kün gö rün mek te dir.

Bi rim le ri be lir le mek için ön ce ese rin her bö lü mün de ne ler an la tıl dı ğın dan kısa ca söz et me ye ih ti yaç var dır:

İlk bö lüm de Me lih Bey ta kı mı için de Bih ter ta nı tı lır. İkin ci bö lüm de, Ad nan Bey’in eşi nin ölü mü, ço cuk la rı ve ya lı da ki hiz met li ler le bir lik te sür dür dü ğü ha yat di le ge ti ri lir. Her iki bö lüm de Bih ter’in Ad nan Bey’e ve Ad nan Bey’in Bih ter’e il gi si dik kat le re su nu lur. Üçün cü bö lüm de Ad nan Bey Bih ter ile ev len me den ön ce, ya lıda ya şa yan in san la rın hu zur için de ya şa dık la rı di le ge ti ri lir. Ay nı bö lüm ler de Adnan Bey’in ev li lik ha zır lık la rı nın da yü rü tül dü ğü an la tı lır. Dör dün cü bö lüm ai le sa ade ti ni ifa de eden sa tır lar la baş lar; Bih ter’in ge li şi se be biy le oda ha zır lı ğı, dü ğün tö re nin de ya lı dan uzak ol ma la rı dü şün ce siy le Ni hal ile Bü lent’in ada ya gön de rili şi hi kâ ye edi lir. Bu hal, Ni hal’in ba ba sı na iç ten içe kı rıl ma sı na ve ge le cek olan ha nı ma kar şı kin duy ma ya baş la ma sı na se bep olur. Ro ma nın bu kıs mın da ev li lik se be biy le ev de ya pı lan de ği şik lik ler den de söz edi lir. Be şin ci bö lüm de Bih ter’in ya lı ya ge li şi se be biy le Ni hal’de ki de ğiş me, ya ni kıs kanç lık lar ve küs kün lük ler di le ge ti ri lir. Ad nan Bey’in bun la rı fark et ti ği be lir ti lir. Ni halBih ter kar şı laş ma sı, Bihter’in Ni hal’i sev mek ve ken di si ne bağ la mak için gay ret le ri an la tı lır. Bih ter evin dü ze ni ni de ğiş tir mek is te mek te dir; an cak Ni hal’e hoş gö rün mek, onu ken di si ne bağ la mak da is ter. Ni hal’in çar şaf giy me za ma nı gel miş tir. Bun dan ya rar la na rak Bih ter, Ni hal’e il ti fat eder. Bu ara da al tın cı bö lüm de ya lı nın de vam lı mi sa fir le rinden olan Ad nan Bey’in kar de şi nin ço cu ğu olan Beh lül’ün, aşk ve ka dın hak kın daki dü şün ce le ri ken di ken di ne ko nuş ma la rı nak le di le rek ifa de edil mek te dir.

Bu ra ya ka dar olan kı sım da, Ad nan Bey’in ilk eşi nin ölü müy le bo zu lan ai le düze ni ne ila ve edi len Bih ter’in, ye ni ha ya tı na alış ma sı an la tıl mak ta dır de ni le bi lir. Bih ter el de et mek is te di ği zen gin lik le re ka vuş muş tur. Ni hal ile Bih ter ara sın da uyuş ma dan söz et mek müm kün de ğil dir. Bih ter hâ kim ol mak is te mek te; Ni hal ise ba ba sı nı her kes ten özel lik le Bih ter’den kıs kan mak ta dır. Bu kıs kanç lık, ro ma nın ilk bö lüm le rin de Bih ter’in to le rans lı tav rı ve eşi ne say gı sı se be biy le or ta ya çık maz. Ese rin sö zü edi len kı sım la rın da Beh lül, ev de her yer de gö rün mek te dir. Her kes le

Anlatma esasına bağlı metinlerde birimlerin, genellikle bir olay çevresinde bir araya gelen unsurlardan oluştuğu söylenebilir. Bu birimler, kendi içinde anlam ve yapı bakımından bir bütün manzarası arz ederler. Olay örgüsü de bu birimlerin bir düzen dahilinde birleşmesiyle gerçekleşir.


fark lı bir üs lup ve ta vır la ko nuş mak ta dır. Bu genç in san Ni hal ile şa ka laş mak ta ve ka dın lar la bu lun mak tan ay rı bir zevk al mak ta dır. Ye din ci bö lüm de, dü ğün den bir yıl son ra ger çek le şen Gök su’de ki zi ya fet an la tıl mak ta dır. Bu bö lüm, eser için de ay rı bir öne me sa hip tir. Ro man da ki bi rim ler Gök su’da ki zi ya fet ten ön ce ve son ra ol mak üze re iki grup ta ele alı na bi lir. Ya ni ro ma nın ya pı sın da sö zü edi len zi ya fet bir de ğiş me nok ta sı dır.

Bu zi ya fet te Fir devs Ha nım, Pey ker, Ad nan Bey, Ni hat Bey, Ni hal bir ara ya gelir ler. Ay rı ca Ni hal ile Mat ma zel Co ur ton da bu lun mak ta dır. Beh lül’ün Pey ker’e yak laş ma gay ret le ri, bu nu Bih ter’in uzak tan gör me si, Ni hal’in ya lı da ger çek le şen de ği şik lik le re kar şı olu şu, Bih ter ile iliş ki le ri nin za yıfla ma sı hep bu Gök su zi ya fetin den son ra var lık la rı nı kuv vet le his set ti re cek tir.

Se ki zin ci bö lüm de za ten Gök su dö nü şü Bih ter oda sın da ken di ken di si ne “muhab bet de ğil, aşk” is te di ği ni söy ler. Üvey ana lık la sa va şa ca ğı yo lun da ka rar alır. Bih ter “sev mek, sev mek” is te di ği ni ken di ken di si ne di le ge ti rir. Böy le ce el de etti ğiy le ye tin me yen bir Bih ter kar şı mı za çı kar. O, baş ka şey ler is te mek te dir. Bu, bi ze Ma dam Bo vary’nin Em ma’sı nı dü şün dü rür. El de et ti ği ile ye tin me yen Bih ter, bi rey ola rak ken di si ni ger çek leş ti rir; an cak hem ken di so nu nu hem de ese rin sonu nu ha zır lar. Ni hal de ya lı nın dü ze nin den mem nun de ğil dir.

Ad nan Bey Bih ter’in ar zu su na uya rak ya lı dan ba zı in san la rın ay rıl ma sı na sebe bi yet verdiği için Ni hal, ba ba sı na kır gın dır. Mü reb bi ye si ne açıl mak ta, onun la ko nu şa rak ra hat la mak ta dır.

Bih terBeh lül ya kın laş ma sı, Beh lül’ün Be yoğ lu’na ge len sa nat kâr ka dın la rın kı ya fet le ri ni yen ge si ne gös ter me siy le baş lar. Beh lül ile yen ge si ara sın da ki soh bet, bi raz da Bih ter’in is te ğiy le, ilk do kun may la fark lı bir ma hi yet ka za nır. Za ten Bihter, “Beh lül Bey, be nim şe ke ri mi yi ne unut tu nuz mu?” cüm le siy le bu iliş kiy le sonuç la na cak ko nuş ma yı baş lat mış tır. Za man ara lık ayı dır. Kar yağ mak ta dır. Bü yük oda da baş la yan bu ko nuş ma az ön ce söy le di ği miz gi bi Beh lül’ün ti yat ro kı ya fet leri ne me rak lı ol du ğu nu gös ter mek için ka dın re sim le ri ni Bih ter’in önü ne ser mesiy le de vam eder. Ko nuş ma es na sın da Beh lül’ün eli, Bih ter’in di zi ne düş müş tür. Böy le ce aşk ara yan Bih ter ile ka dın av cı sı ve bu alan da tec rü be li Beh lül ara sın da bir iliş ki baş lar.

On bi rin ci bö lüm de Beh lül bu iliş ki yi de ğer len di rir. Ta nı dı ğı ka dın la rı ha tır lar, ya şa dık la rı nı nak let mek ar zu sun da dır. An cak Beh lül, Ad nan Bey’le iliş ki si se bebiy le bir hu zur suz luk da duy mak ta dır. Kı sa da ol sa bir an Ad nan Bey kar şı sın da so rum lu luk his set ti ği ni ha tır lar.

On ikin ci bö lüm de Bih ter, Beh lül ile iliş ki si ni ken di ce de ğer len di rir. Fir devs Ha nım’ın kı zı ol du ğu nu ha tır lar. Ese rin ba şın da Me lih Bey ta kı mı ta nı tı lır ken, Fir devs Ha nım’ın eşi ne iha net et ti ği ifa de edil miş tir. Bih ter de ken di si nin an nesi ne ben ze mek is te me di ği ni di le ge tir miş tir. Ki şi sel ar zu ve is tek le bi yo lo jik olanın Bih ter’de ça tış ma sı, ese rin bu kıs mın da ser gi len mek te dir. Zi ra Bih ter ha linden mem nun de ğil dir, acı duy mak ta dır; yap tı ğı iş ten kaç mak is te mek te dir. İş te bu ra da, te red düt ler için de, ka dın ola rak ken di cin si ye ti nin ge re ği ni ye ri ne ge ti ren bi rey hü vi ye tiy le Bih ter kar şı mı za çı kar.

On üçün cü bö lüm de Ni hal’in ai le si ile bir lik te git ti ği ya kın la rın dan bi ri nin düğü nün de gör dü ğü iz le nim le ri an lat ma sı dik kat çe ker. Bu, Ni hal’in na sıl bir genç kız ol du ğu nu ifa de et me si ba kı mın dan önem li dir. Ay rı ca Ni hal’in ge le nek sel evlen me tar zı na kar şı ol du ğu nu ifa de et me fır sa tı bul ma sı da göz ar dı edil me me lidir. Bu Ni hal’in ye ni ve fark lı bir genç kız mo de li ol du ğu nu or ta ya koy ma sı ba kımın dan önem li dir.

Edebiyat-ı Cedide romanları Fransız realist yazarlarının eserlerinden geniş ölçüde yararlanarak kaleme alınmıştır. Ancak bir kopya söz konusu değildir. Edebiyatta tesir son derece doğaldır. Flaubert, Stendhal, Concourt Kardeşler gibi yazarların kullandıkları teknik, bakış tarzları, Türkçenin dünyasına taşınmıştır. Bu bir bakıma modern edebiyata has dikkat, duyarlılık ve anlatımın Türkçenin dünyasına taşınması demektir. Böylece Türkçe, kendi kainatında yeni bir anlatım formu kazanır ve romana has anlatım tarzını ve formunu kendi şartları içerisinde oluşturur. Bu bakımdan Edebiyat-ı Cedide romanları bir dönüşümü açıkça ifade ederler.


On dör dün cü bö lüm de Fir devs Ha nım ya lı ya ge lir. Böy le ce Bih ter ile Ni hal ara sın da ki iliş ki ler da ha da ge ri lir. Her kes ken din ce ha re ket et mek te dir. Beh lül de bun la rı yo rum lar.

On be şin ci bö lüm son de re ce il ginç tir. Beh lül, Ni hal’in çal dı ğı pi ya no yu din ler. Bu pi ya no da duy duk la rıy la ya şa dık la rı nı ha tır lar. Aşk la rı nı dü şü nür. Ses ile ha tıra nın bir leş me si son de re ce dik ka te de ğer dir.

On al tın cı bö lüm, Ad nan Bey’in ken di ken di si ni de ğer len di ril me si ne ay rıl mıştır. Çün kü kı zı hu zur suz dur. Bih ter her an Ni hal’e il ti fat eden, ona ya kın lık du yan ya lı hal kın dan bi ri ni gön der mek te dir. Ad nan Bey, es ki eşi nin ha ya li, Ni hal ve Bihter ara sın da ka lır. Bih ter, ken di ken di si ni de ğer len di rir. Beh lül ile olan iliş ki si ni dü şü nür, yo rum lar. Ken di çık ma zı nı bü tün tra je di siy le ya şa mak ta dır. Zi ra ar tık Beh lül, on dan uzak laş mak üze re dir. Böy le bir an da Beh lül, Be yoğ lu’nda üç ge ce ya şar. Fark lı ka dın lar la bir lik te olur. Fir devs Hanım Ad nan Bey’e Ni hal ile Behlül’ün ev len me si nin isa bet li ola ca ğı nı söy ler.

On se ki zin ci bö lüm de Ni hal ile Beh lül’ün iz di va cı na Bih ter’in ne den ve na sıl kar şı koy du ğu di le ge ti ri lir. Gö rü lü yor ki her bö lüm de olay an la tıl ma sın dan çok, kü çük olay lar çev re sin de ai le içe ri sin de ki in san la rın ruh hal le ri an la tıl mak ta dır. Bu ev len me me se le si Ni hal ile Beh lül’ün bir lik te Bü yük Ada’da ki ha la nın ya nı na gön de ril me si ne ze min ha zır lar. Ni hal ile Beh lül ara sın da ki iliş ki sa mi mi bir aşka dö nü şür. Ni hal, Beh lül’e inan mış tır; an cak Ni hal’i sa mi mi ola rak se ven Be şir, has ta dır. Ni hal’in bağ lı ol du ğu in san lar dan bi ri si de mü reb bi ye si Mat ma zel Co urton’dur. Ona mek tup ya zar. Ni hal son de re ce mut lu dur. Zi ra, Beh lül’e inan mış tır. Fir devs Ha nım’ın Bih ter’in teh di di al tın da Beh lül ile Ni hal’in ev li li ği ni ön le mek üze re Bü lent ile ada da ki Beh lül’e gön der di ği mek tup, ese rin so nu nu ha zır lar. Eserin bu kıs mı na ay rı bir bi rim na za rıy la bak mak doğ ru olur.

Ge len kâ ğı dı Beh lül dü şü rür. Ni hal onu gö rür. Ni hal, bu kâ ğıt ta ya zı lı olan la rı de ğer len di rir. Ya lı ya dö ner. Ni hal’in bu mer ha le de ki ruh ha li son de re ce önem li dir.

Bun dan son ra sı 22. Bö lüm de an la tıl mak ta dır. Bu ra da Ni hal, Beh lül’ün Bih ter ile iliş ki si ni sür dür dü ğü ka na ati ne ula şır ve ba yı lır. Bu nun üze ri ne Be şir her şe yi Ad nan Bey’e söy ler. Bun la rı se zen Bih ter de Ad nan Bey’in oda sın da bu lu nan küçük bir ta ban cay la in ti har eder.

Bu bö lüm ler den olu şan ese ri dört bi ri me ayır mak ye rin de olur. Bun la rın il ki Ad nan Bey ile Bih ter’in ev len me si et ra fın da bir le şen bö lüm ler dir. İkin ci si Ad nan Bey’in ya lı sın da Bih ter’in ken di si ni ka bul et tir me gay re tiy le Ni hal’le uz laş ma sı, ya lı hal kıy la uyum içe ri sin de ol ma ya gay ret et me si ni ifa de eden bö lüm ler den olu şur. Üçün cü bi rim Gök su’da ger çek leş ti ri len pik nik et ra fın da bir le şen bö lüm ler den oluş mak ta dır. Bu bi rim bir dö nüm nok ta sı dır. Zi ra Bih ter ile Beh lül aş kı, bu aş kın ne ti ce le ri; aşk et ra fın da Bih ter ve Beh lül’ün ruh hal le ri nin an la tıl ma sı, iç dün ya ları nın di le ge ti ril me si, Ad nan Bey’in var lı ğı nın bun lar üze rin de ki te si ri, bir lik te bir bi ri me vü cut ve rir. Bir baş ka bi rim, Beh lül ile Ni hal’in ev len di ril me dü şün ce si et rafın da olu şan bö lüm le ri ih ti va eder. Son bi rim ise bu ev li li ği bir tür lü haz me de me yen Bih ter’in giz li ve ya sak aş kı or ta ya çı ka ra cak ted bir siz lik le re düş me si, so nuç ola rak da ken di si ni öl dür me si ni an lat ma ya ay rıl mış tır. Bu da ese rin so nu dur.

Bu dört bi rim ara sın da na sıl bir iliş ki var dır? Hiç şüp he siz bu bi rim ler krono lo jik bir sı ra ta kip eder ler. An cak bö lüm ler de di le ge ti ri len ha di se le rin gerçek leş ti ği za man di lim le ri ele alın mış, ge ri ka lan kı sım lar oku yu cu nun sez gi si ne bı ra kıl mış tır. Ya ni, ta rih te ol du ğu gi bi her şey an la tıl maz. Ro man da ve ril mek is tenen me sa ja, uyan dı rıl mak is te nen es te tik en di şe ye gö re bir se çi min ger çek leş ti ği göz den uzak tu tul ma ma lı dır. Bu se çi min mer ke zin de kur ma ca me tin de dik kat le


re su nul mak is te nen ya pı yı oluş tur ma ga ye si var dır. Bu da gü cü nü rea list ro man an la yı şın dan al mak ta dır. Her bi ri min bu kur ma ca dün ya da ay rı bir iş le vi ol du ğu ha tır dan çı ka rıl ma ma lı dır. Bu iş lev ler açık tır. İlk bi rim de ki kar şı laş ma ve ev len me ol ma sa, Ad nan Bey ai le si ya lı da hu zur için de ya şa ya cak tır. Fir devs Ha nım ta kı mının Ad nan Bey ya lı sı na sız ma sı bu ev li lik le ger çek le şir. Eser baş tan so na bu ev li liğin ya lı da se bep ol du ğu fark lı hal le ri an la tan bö lüm ler den oluş muş tur de ni le bi lir. Za ten ro man baş lan gıç ta ki hu zur ha li ne dö nüş le bi ter.

Ro ma nı ya pı ba kı mın dan çö züm ler ken ki şi le ri mer kez ala rak bu bi rim le ri değer len dir mek müm kün dür. Bu nun için bu bi rim ler Ad nan Bey’in var lı ğı ha re ket nok ta sı alın dı ğın da ay rı bir de ğer ka za nır lar. Eser, yaş lı bir ada mın uy gun ol mayan ev li li ği nin hi kâ ye si ne dö nü şür. Bih ter açı sın dan bu bi rim ler de ğer len di ril diğin de, el de et ti ğiy le ye tin me yen bir ka dın ti pi nin ha zin hi kâ ye si ile kar şı la şı rız. Ni hal açı sın dan bu bi rim ler de ğer len di ril di ğin de kıs kanç ve ba ba sı na düş kün bir genç kı zın ai le si ve dü şün ce si ara sın da ki çe liş ki yi an la tan bir eser ha li ne dö nü şür. Beh lül’ü ih mal et me mek ge re kir. Beh lül dün ye vi zevk le re düş kün ye ni bir tip tir. Bu ti pin na sıl oluş tu ğu ro man da baş tan so na ifa de edil miş tir. Gö rü lü yor ki ro man tek hat lı bir eser de ğil dir. Ro ma nın ya pı sı bu çiz gi le rin iç içe gi re rek sö zü edi len bi rim le re vü cut ver me si so nu cu oluş muş tur.

Ki şi lerYa pı da söy le di ği miz gi bi ki şi le ri Bih ter ve Ni hal çev re sin de bir le şen ler ol mak üze re iki gru ba ayır mak ve bun lar ara sın da ki iliş ki ler de yük len dik le ri iş lev le re gö re değer len dir mek isa bet li olur. Olay ör gü sü nün oluş ma sın da bu ki şi le rin yük len dik leri rol ler, tem sil et tik le ri de ğer ler, ifa de et tik le ri in sa ni özel lik ler, ese rin ger çek lik le iliş ki si ni sağ la mak ta dır. Bu ger çek lik, sa na tın dün ya sın da oku yu cu ta ra fın dan her an yo rum la na rak zen gin le şip ge liş ti ri le cek bir ger çek lik tir. Ya ni yo ru ma açık tır. Ga ye si ise bir ger çek li ği an lat mak de ğil; in sa ni özel lik ler üze ri ne ku ru lan ya pı da oku yu cu yu dü şün dür mek, ona sa nat ese ri ne has zev ki tat tır mak tır. Bun la rı, dö nemin ta ri hî bir mal ze me si ola rak dü şün mek ay rı bir iş tir.

Bir ka dı nın, bi rey ola rak ken di si ni duy gu la rıy la ifa de et me si, ka dın lı ğa ait is tek ve ar zu la rı nı di le ge tir me si, ede bi ya tı mız da ilk de fa Bih ter va sı ta sıy la id rak edilmiş tir. Bir baş ka söy le yiş le Bih te rin ro man da ki fonk si yo nu, ka dı nın ken di cin si yetiy le var lı ğı nı ifa de et me si dir. Bih ter, Beh lül, Ni hal bir lik te XIX. Yüz yıl son la rın da en azın dan ha ya tı mı zın bir ke si min de fark lı bir ya şa ma tar zı nın tem sil ci le ri ola rak kar şı mı za çı kar lar. Ad nan Bey ve Fir devs Ha nım et ra fın da ki ki şi ler bu de ği şi me zemin ha zır la ma sıy la de ğer len di ril mek te dir. Bun la rın ya şa dık la rı me kâ nın da rea list ter bi ye ye uy gun tarz da ta nı tıl ma sı göz den uzak tu tul ma ma lı dır. Olay, me kân ve ruh tah lil le ri nin ki şi ler çev re sin de ve ki şi ler ile bü tün leş ti ri le rek an la tıl ma sın da gös te rilen us ta lık, ese rin ede bi ya tı mız da fark lı bir de ğer ka zan ma sı na ze min ha zır la mış tır.

Me kânRo man da me kân, fark lı özel lik ler ta şı yan tip le rin dar bir alan da bir ara ya ge ti ril me sine uy gun bir yer olan ya lı dır. Bu bi rey le rin ken di ha yat la rı nı ken di is tek le ri doğ rul tusun da sür dür me le ri, ça tış ma la rın, kar şı laş ma la rın oluş ma sı na, ruh hal le ri nin an la tılma sı na ze min ha zır lar. Ay rı ca me kâ nın, dö ne min yük sek züm re si nin ha yat olay la rı na im kân ve re cek bir yer ol du ğu nu da be lirt mek ge re kir. Me kânin san ve olay bü tün leşme si, ede bî ese rin rea list bir dik kat le ka le me alın ma sı nın so nu cu ola rak de ğer len di rile bi lir. Te sa dü fe yer yok tur. Her şey, ha ya tı dü zen le yen var lı ğı his se di len fa kat açık lana ma yan ka nun lar çev re sin de ger çek le şir. Bu nun için de me tin, oku yu cu da ger çek lik duy gu su uyan dı rır. Ro man bu yö nüy le de son de re ce önem li dir.


Za manRo man da yer yer za man dan söz edi len ke li me ve ke li me grup la rıy la kar şı laş mak ta yız. An cak ese rin za ma nı Ad nan Bey ile Bih ter’in kar şı laş ma sı ile Bih ter’in in ti ha rı ara sında ge çen sü re dir. Bu nun tak vim ve sa at le ifa de si ese ri don du rur. Ro man da ki za man tak vim ve sa at le öl çü len za man dan çok, olay la rın ger çek leş ti ği me kân ve yer de ya şanan za man dır. San ki ya zar bu za ma nı don dur ma mak için özel gay ret gös ter miş tir. Bi rim ler ara sın da ki iliş ki nin kro no lo jik ol ma sı yer yer ha tı ra ve iz le nim le rin ifa de si ne baş vu rul ma sı, za man da ge ri ye dö nüş ola rak dü şü nül me me li dir. O an da ki ha tı ra ve izle ni min an la tı lan in sa nın pers pek ti fin den di le ge ti ril me si dir. Az ön ce de ifa de edil di ği gi bi bu iki va ka ara sın da ki za man di li min de ya şan dı ğı dü şü nü len olay lar, bir bir le riy le iliş ki si dik ka te alı na rak art ar da an la tıl mış tır. Böy le ce dün ye vi za man dan ha re ket le kur ma ca ya has bir za man olu şu mu nun var lı ğın dan söz et mek müm kün dür.

Te maEse rin te ma sı nı araş tı rır ken yu ka rı da ki bi rim le rin or tak pay da sı na ba kıl ma lı dır. Bu te ma, olay ör gü sü mü na se be tiy le söy le di ği miz ki şi ler den ha re ket le di le ge ti rildi ğin de yal nız ca ro man kah ra man la rı nın bi ri çer çe ve sin de be lir len miş olur. Oy sa bun la rın or tak özel li ği bi rey ola rak psi ko lo jik olan la sos yo lo jik ola nın kar şı kar şıya gel me sin de aran ma lı dır. Bih ter, Ad nan Bey’in eşi ola rak ha ya tı nı sür dür me ye gay ret eder ken, sos yal bas kı nın te si ri al tın da dır. An cak Bih ter, ru hî özel lik le ri nin ge rek tir di ği gi bi ha re ket et ti ğin de, or ta ya ro man da an la tı lan ça tış ma lar çı kar. Bu yal nız ca Bih ter’in prob le mi de ğil dir. Ni hal de böy le dir. Ni hal, ba ba sı nın ev lenme si ne ak li ola rak evet de miş tir. Yi ne de bu kıs kanç lı ğı nı en gel le ye mez. On da da sos yal olan la psi ko lo jik ola nın kar şı kar şı ya gel di ği ni gö rü rüz. Ad nan Bey’i de bu cüm le de ifa de edi len hu su sun dı şın da dü şü ne me yiz. O, ço cuk la rı nı se ven, ai le dü ze ni ni de vam et tir mek is te yen bi ri dir. Bir ta raftan Bih ter gi bi gü zel bir ha nımla ev len me yi de is te mek te dir. Za ten ro man da her tür lü ça tış ma nın te me lin de de bu is tek var dır. Bun lar ara sın da Beh lül’de de bu sö zü nü et ti ği miz bi rey sel olanla sos yo lo jik ola nın kar şı kar şı ya ge li şi ni, fark lı bo yut lar da gör mek te yiz. Öy ley se met nin te ma sı, top lum için de ya şa yan her in sa nın kar şı laş tı ğı “bi rey sel olan la sosyo lo jik ola nın ça tış ma sı”dır.

Dil ve An la tımMai ve Si yah’ta ki dil ve an la tım özel lik le ri nin de vam et ti ği ni, ora da var lı ğın dan söz et ti ği miz ro man di li nin ge liş ti ri le rek Aşkı Mem nu’da kul la nıl dı ğı nı söy le mek müm kün dür.

Aşk-ı Mem nu’nun te ma sı nı ha tır la yı nız. Türk Ede bi ya tı’nda bu te ma da da ha ön ce eser ya zı lıp ya zıl ma dı ğı nı araş tı rı nız.

Türk ro ma nı nın ge li şi mi ko nu sun da şu ese ri oku ya bi lir si niz: Ro bert, Finn, Türk Roma nı, Bil gi Ya yı ne vi, An ka ra, 1984.

MEHMET RAUF’UN EYLÜL ROMANININÇÖZÜMLEMESİ

Ro ma nın Öze tiRo ma nın bi rin ci de re ce kah ra man la rın dan Su at ka dın, Sü rey ya er kek tir. Bun lar beş yıl dan be ri ev li dir ler. Yaz mev si mi nin ba şın da Sü rey ya, ya şa dık la rı bağ evin de

2


bu na lır ve de ni zi çok sev di ği için Bo ğa zi çi’ne git mek is ter. An cak Sü rey ya’nın Boğa zi çi’nde ya lı ki ra la mak için pa ra sı yok tur. Ko ca sı nı mut lu et mek is te yen Su at, Bo ğa zi çi’nde ya lı ki ra la mak için ba ba sın dan pa ra is ter. Böy le ce Su at ve Sü rey ya, Bo ğa zi çi’nde Ye ni ma hal le ci va rın da bir ya lı ki ra la yıp ora ya yer le şir ler. Su at, evin gün lük iş le riy le il gi le nir ken Sü rey ya da san dal la de ni ze açı lır, ba lık tu tar. Bu ara da Sü rey ya’nın ha la sı nın oğ lu Ne cip, Be yoğ lu’nun ka la ba lı ğın dan bu nal dı ğı za man larda Bo ğa zi çi’ne ge le rek Su at ve Sü rey ya’nın mi sa fi ri olur. Ne cip’in gel di ği gün ler de hep bir lik te ge zin ti ye çı kar lar, do ğa gü zel lik le ri hak kın da ko nu şur lar. Ne cip ve Su at mü zik ten hoş la nır lar. Sü rey ya’nın de ni ze açıl dı ğı gün ler de Su at’la Ne cip mü zik üzeri ne ko nu şur lar. Su at pi ya no ça lar, Ne cip de din ler. Ne cip’in, ka dın lar la ya şa dı ğı iliş ki ler de mut lu ola ma dı ğı için on lar hak kın da ki gö rüş le ri olum lu de ğil dir. Su at’ı ta nı yıp onun ko ca sı nı mut lu et mek için her şe yi yap tı ğı nı göz lem le dik çe Su at’la Sürey ya’yı kıs ka nır ve ev len mek is ter. Hat ta za man la ev len mek is te di ği ka dı nın Su at ol du ğu nu an lar ve ona âşık olur. An cak bu aş kın im kân sız lı ğı or ta da dır. Su at’tan kaç mak is te yen Ne cip, Bo ğa zi çi’ne es ki si gi bi sık ça uğ ra maz. Bir gün Ne cip’in ti fo ya ya ka lan dı ğı nı ve bağ evin de has ta yat tı ğı nı öğ re nen Su at, onu zi ya re te git ti ğin de Ne cip’in yas tı ğı nın al tın da kay bo lan el di ve ni ni gö rür. Ne cip, Su at’ın var lı ğı nı her zaman ya nın da his set mek is te di ği için bu el di ve ni giz li ce al mış tır. Ne cip, has ta lı ğı nın ne ka het dö ne mi ni ya lı da mi sa fir ola rak ge çi rir. Ne cip’le Su at ara sın da ki ya kın laş ma bu gün ler de ar tar. Ne cip bir gün da ya na maz ve Su at’a aş kı nı iti raf eder. O gün den son ra zıt duy gu lar için de bo ca la yan Ne cip ve Su at, duy gu la rı ve vic dan la rı ara sın da sı kı şıp ka lır lar. Sü rey ya’nın var lı ğı, on la rın aşk la rı nı ya şa ma sı na en gel dir ve her iki si de Sü rey ya’ya iha net et mek is te mez.

Yaz so nun da Su at ve Sü rey ya, ya lı dan ay rı lıp İs tan bul’da ki ko na ğa dö ner ler. Konak ta Sü rey ya’nın an ne si, ba ba sı, kız kar de şi Ha cer ve onun ko ca sı Fa tin var dır. Ne cip ve Su at ko nak ta ya lı da ol du ğu gi bi yal nız ka la maz lar. Hat ta Ha cer, ko na ğa gel di ği za man lar da Ne cip’i bir an ol sun yal nız bı rak maz, sü rek li onun la il gi le nir. Ha cer’in bu ta vır la rı ve Su at’la Ne cip ara sın da bir ya kın laş ma ola bi le ce ği ne da ir ima lar da bulun ma sı Su at’ı hu zur suz eder. Ay rı ca Su at, ev de ki le rin du ru mu an la ya cak la rın dan kor ka rak Ne cip’e il gi gös ter mez. Su at’ın ken di si ni sev me di ği ni dü şü nen ve acı için de kıv ra nan Ne cip, te sel li yi Be yoğ lu’nun iç ki lika dın lı eğ len ce âlem le rin de arar.

Ko nak ta yal nız kal dık la rı bir gün Ne cip, bü tün duy gu la rı nı açık ça di le ge ti rir. Su at’ın söz le rin den onun da ken di si ni sev di ği ni an lar. An cak bu aşk, giz li kal ma ya mah kûm dur. İki âşık bu aş kın sa de ce ba kış lar da ve kalp ler de ya şa ma sı ge rek ti ği ne ka rar ve rir ler ve ağ la ya rak bir bir le ri ne ve da eder ler.

So nun da ko na ğın alev ler için de yan dı ğı bir gün, içe ri de ka lan Su at’ı kur tar mak için ateş le rin ara sı na da lan Ne cip, sev di ği ka dı na ger çek ha yat ta ka vu şa ma sa bi le ölüm de ka vuş muş olur.

Zih ni yetEdebi yatı Ce di de ro ma nı nın Ha lit Zi ya’dan son ra, en ba şa rı lı tem sil ci si olan Meh met Ra uf ’un 1900 yı lın da ya yım la nan ro ma nı Ey lül, Ser veti Fü nûn’un Edebi yatı Ce di de’nin) sa na tı an la yı şı nı yan sı tan önem li eser ler den bi ri dir. Ro man da sö zü edi len üç ki şi ara sın da ki iliş ki an la tıl mak ta dır. Bun lar dan Su at ile Sü rey ya ev li dir ler. An cak zevk ba kı mın dan uyuş maz lar. Ne cip, Sü rey ya’nın hem dos tu hem de ak ra ba sı dır. Necip ile Su at kül tür ve zevk ba kı mın dan uyuş mak ta dır lar, ay rı ca kal bî duy gu lar la bir bi ri ne bağ lı dır lar. Bu iliş ki ağı içe ri sin de olay dan zi ya de kah ra man la rı nın psi ko lo jik du rum la rı an la tıl mak ta dır. Bu yüz den Ey lül ro ma nı, psi ko lo jik ya da ruh çö züm le me si ro ma nı ola rak ad lan dı rıl mak ta dır.


Ro man da Ne cip, Su at ve Sü rey ya Ede bi yatı Ce di de ro man la rın da yer alan pek çok ka rak ter gi bi iç sı kın tı sı du yan, umut suz, ka ram sar ki şi ler dir. Kah ra man la rın ya şa dı ğı bu iç sı kın tı sı nın, fel se fi bir de rin li ği ol du ğu söy le ne mez, Bu hu zur suz luk, sa de ce ki şi sel kay gı la rın ifa de si dir. Ka rak ter le rin ya şa dık la rı ıs tı rap lar ve ha yal kırık lık la rı aşı rı has sas ve duy gu sal ol ma la rın dan kay nak la nır. Ha ya tı ve do ğa yı bir es te tin gö züy le in ce le yen bu ka rak ter ler, ese rin ger çek çi ya pı sıy la zıt lık teş kil ede cek ka dar ro man tik tir ler. Zi ra Sü rey ya’nın ha yat ta ki en bü yük kay gı sı de niz ke na rında ki bir ya lı da otur mak tır, Su at’ın tek kay gı sı da ko ca sı nı mut lu et mek tir. Do ğa yı ya şa yan bir var lık ola rak al gı la yan bu üç in san, do ğa gü zel lik le ri kar şı sın da bü yük bir haz du yar lar. Öy ley se de ni le bi lir ki Ey lül ro ma nın da Os man lı’nın gü cü nü yi tirdi ği, im pa ra tor lu ğu oluş tu ran sis tem ve de ğer le rin çö zül me ye uğ ra dı ğı bir dö nemde yük sek züm re den ge len in san la rın sa de ce fer dî kay gı lar la meş gul ol ma la rın dan kay nak la nan bir zih ni yet söz ko nu su dur. Ro ma nın mer ke zî me kâ nı nın ev ol ma sı da ro man ka rak ter le ri nin dış dün yay la bü tün iliş ki le ri ni kes tik le ri ni dü şün dür mek tedir. Ne cip ve Sü rey ya, Os man lı’nın Ba tı me de ni ye tiy le ya kın laş ma ya baş la dı ğı Tanzi mat dev rin de or ta ya çı kan mi ras ye di tip le ri nin de va mı ni te li ğin de dü şü nü le bi lir. Ro man da Sü rey ya’nın ka lem de ça lış tı ğı be lir til se de Sü rey ya, olay za ma nı bo yun ca ka le me uğ ra maz. Ya zar, Ne cip’in na sıl ge çin di ği ni de be lirt me miş tir.

Meh met Ra uf, “ilk ese rim son üs ta dı ma” di ye rek Ey lül’ü Ha lid Zi ya’ya ada mıştır. Ha lit Zi ya va sı ta sıy la ede bi yat or ta mı na gi ren Meh met Ra uf, hi kâ ye ve ro man üze ri ne yaz dı ğı teo rik ya zı lar da üs ta dı gi bi ger çek çi bir sa nat an la yı şı nı be nim sedi ği ni söy le se de uy gu la ma da onun ka dar ba şa rı lı ola ma mış tır. Ro ma nın ha ya tın ay na sı ol du ğu nu söy le yen ya zar, en ba şa rı lı ro ma nı Ey lül’de dai ma aşk, tut ku, güzel lik, şi ir ve mu si ki den söz et miş tir. Ne cip, Su at ve Sü rey ya’nın ya şa dık la rı ki şi sel hu zur suz luk, gü zel sa nat lar ara cı lı ğıy la ifa de edil mek te dir. Ro man da yer alan gerçek çi me kân tas vir le ri ve ruh tah lil le ri ne rağ men ya zar, hep fer dî ola nı ön pla na al dı ğı için söy le yiş ve an la tım da li rizm ve san ti man ta lizm den uzak la şa ma mış tır.

Meh met Ra uf ’un ro ma nın da ele al dı ğı ya sak aşk te ma sı, top lum sal de ğer ler ve doğ ru lar la bi rey sel ar zu la rın ça tış ma sı na ağır lık ver me yi ge rek ti rir. Aşk, ta mamen bi rey sel bir duy gu dur ve ya şan ma sı nı zor laş tı ra cak bü tün en gel le rin kar şısın da dır. Ev li lik ku ru muy la bir bir le ri ne bağ lı olan çift le rin ise top lu ma kar şı da gö rev le ri var dır; çün kü ev li lik, top lum sal bir ku rum dur. Öy ley se bü tü nüy le bu ro man, bi rey sel ola nı ba ya ğı laş ma dan di le ge tir me ye ze min ha zır la yan bir zevk ve an la yı şın ürü nü dür. İha net, kav ga ve kö tü sö ze yer ve ril me den duy gu la rın an latıl ma sı sa nat kâ rın duy gu la rın di li ni ara dı ğı nı dü şün dür mek te dir. Aş kın dı şa vurma yan acı sı ve bu ruh hâ li ni ha zır la yan or ta mın dil le an la tıl ma sı böy le bir zih niye tin ama cı ola rak dü şü nül me li dir.

Ya pı

Olay Ör gü süRo man da olay, en aza in di ril miş tir. Ki şi le rin ruh hal le ri nin ifa de si için ese rin is kele ti du ru mun da dır. İş te olay ör gü sü, söz gru bu ile bu is ke let kas te dil mek te dir. İlk bi rim, Sü rey ya’nın bağ evin de bu na lıp Bo ğa zi çi’ne git mek is te me siy le baş lar. Bu biri min ama cı Sü rey ya’nın iç sı kın tı sı nı vur gu la mak tır. Sü rey ya, ai le si nin ya şa dı ğı evi çöp lük ve ıs sız bir çöl ola rak ni te len di rir ve ora da ol mak tan mut suz dur. İkin ci birim de ko ca sı nı mut lu et mek is te yen Su at, ya lı ki ra la mak için ba ba sın dan pa ra is ter. Bu bi rim, ro ma nın ba şın da beş yıl lık ev li olan Su at ve Sü rey ya’nın mut lu bir ev li lik ha yat la rı ol du ğu iz le ni mi ni ve rir. An cak ya zar, Su at’ın dü şün ce le ri ara cı lı ğıy la ev li


lik te mut lu lu ğun ilk gün kü gi bi ola ma ya ca ğı nı da his set ti rir. Üçün cü bi rim de Su at ve Sü rey ya, Bo ğa zi çi’nde ki ra la dık la rı ya lı ya yer le şir ler. Bu üç bi rim, ya za rın or ta ya çı ka cak ça tış ma lar için sah ne ha zır la dı ğı gi riş ola rak ni te len di ri le bi lir.

Ro man da ilk ge ri lim, Sü rey ya’nın ha la sı nın oğ lu Ne cip’in Su at ve Sü rey ya’nın ya şa dık la rı ya lı ya yap tı ğı zi ya ret le ri ar tır ma sı ve Su at’a âşık ol ma sı nın an la tıl dı ğı dör dün cü bi rim de kar şı mı za çı kar. Bu ra da, Su at ve Sü rey ya’nın gün de lik ha ya tı na da ir ay rın tı lar ile Ne cip’in aşk ve Su at hak kın da ki gö rüş le ri ne yer ve ri lir. Be şin ci birim de, Ne cip ti fo ya ya ka lan mış tır ve Ne cip’i zi ya re te gi den Su at, Ne cip’in yas tı ğı nın al tın da kay bo lan el di ve ni ni gö rür. Ne cip’in giz li aş kı nın or ta ya çık tı ğı bu bi rim de ken di duy gu la rı nı de ğer len di ren Su at da Ne cip’e âşık ol du ğu nu an lar. İş te top lumsal olan la bi rey sel ola nın ça tış ma sı da tam bu nok ta da baş lar. İki âşık duy gu la rı na en gel ola ma yıp bir ara da ol ma yı şid det le is te se ler de her iki si nin de Sü rey ya ile ilişki le ri bu bir leş me ye en gel ol mak ta dır. Su at eş, Ne cip ise ak ra ba sı fa tıy la Sü rey ya’ya bağ lı dır. Al tın cı bi rim de has ta lı ğı nın ne ka het dö ne min de ya lı da mi sa fir olan Ne cip, Su at’a aş kı nı iti raf eder. Ça tış ma nın art tı ğı bu bö lüm de Su at ve Ne cip, ka rar sız lık ve hu zur suz luk için de bo ğu lur ken hiç bir şey den ha be ri ol ma yan Sü rey ya, ba sit ve sı radan zevk le rin pe şin de koş mak ta dır. Sü rey ya, sa de ce Ne cip ve Su at’ın dü şün ce le rinde ya şa yan bir var lık gö rü nü mün de dir. Bu na kar şın Sü rey ya’nın kar de şi Ha cer, çatış ma yı ar tı rır. Ha cer is te me di ği bir ev li lik yap mış, mut suz bir ka dın dır. Ev li li ğin de aş kı ya şa ya ma dı ğı için gö zü dı şa rı da dır ve kü çük ka ça mak lar ya pa rak eşi ni al da tır. Ha cer’in ki şi li ği ve ev li lik ko nu sun da ki gö rüş le ri Su at’ı et ki ler. Su at, Ha cer’in ta vırla rı nı be nim se mez ve ko ca sı nı al dat mak is te me di ği için Ne cip’e ya kın lık gös ter mez. Su at ne za man aş kın en yü ce de ğer ol du ğu nu dü şü nüp Ne cip’e ya kın lık gös ter me ye ka rar ver se Ha cer bir göl ge gi bi zih nin de be li rir ve ona ev li bir ka dı nın top lum sal gö rev le ri ol du ğu nu ha tır la tır. Ye din ci bi rim de, aş kın ha zır la dı ğı tra jik hâ li ya şa yan Su at ve Ne cip’in hu zur suz luk la rı en yük sek nok ta ya ula şır. Se ki zin ci bi rim de, yaz so nun da Sü rey ya ve Su at ya lı dan ay rı lıp İs tan bul’a ko na ğa dö ner ler. Bu ra da aş kın or ta ya çı kı şı na ze min ha zır la yan me kâ nın terk edil me si önem li dir. Me kâ nın tek edil me siy le iki aşı ğın bir lik te ge çir dik le ri gün ler ve ya şa dık la rı mut lu luk so na erer. Do ku zun cu bi rim de ko nak ta ki le rin, özel lik le Ha cer’in var lı ğı Su at’ı mut suz eder. Bu or tam da Su at ve Ne cip’in yal nız kal ma sı bi le müm kün de ğil dir. Bu ra da ça tış ma da ha çok Ha cer ve Su at ara sın da dır. Onun cu bi rim de, ateş ler için de ya nan ko nak ta mah sur ka lan Su at’ı kur tar mak için eve gi ren Ne cip, aş kı na ger çek dün ya da ka vu şama sa bi le ölüm de ka vuş muş olur.

Ro man da Su at ve Ne cip ara sın da ki ya kın lı ğın ge liş me si ni sağ la yan en önem li un sur mü zik tir. Dün ya da mu si ki den üs tün hiç bir şe yin ol ma dı ğı na ina nan Su at ve Ne cip, Sü rey ya’nın san dal la de ni ze açıl dı ğı za man lar da mu si ki üze ri ne ko nuşur lar. Su at, ba ba sı nın Av ru pa se fe rin den dö nü şün de ala tur ka saz la rı ken di si ne ya sak et me si üze ri ne pi ya no ya baş la mış tır. Su at’la Ne cip özel lik le Ver di’yi sevmek te dir ler. Ne cip, Su at’ı mem nun et mek için Bo ğa zi çi’ne ge lir ken ün lü bes teci le rin no ta la rı nı ge ti rir. Mü zik, Su at ve Ne cip için bir leş ti ri ci bir un sur dur. Su at pi ya no çal dık ça Ne cip’in ru hu onun gi bi bir ka dın la bir lik te ol ma öz le miy le do lar. İki aşı ğın sus tu ğu za man lar da en gü zel aşk bes te le ri Ro me o ve Jü li et, Ot hel lo, Aida, Ver ter... on la rın ye ri ne ko nu şur. Su at, mü zi ğin yü ce li ği ya nın da Sü rey ya’nın san dal ve ba lık çı lık me rak la rı nı ba ya ğı bu lur.

Ki şi lerSu at; Ba tı kül tü rüy le ye tiş miş, mu si ki ye me rak lı, ki tap oku yan bir ka dın dır. Sabır lı, al çak gö nül lü, na zik, gü ler yüz lü ve ağır baş lı dır. Ko ca sı nın mut lu lu ğu ve evi


nin hu zu ru için her şe yi yap ma ya ha zır dır. İde al bir eş tir. Ko ca sı nın he ves le ri ne ve alış kan lık la rı na say gı gös te rir. Ya lı ya ta şın dık tan son ra ko ca sı nın sü rek li baş ka şey ler le il gi le ne rek ken di si ni yal nız bı rak ma sın dan do la yı hu zur suz dur. Sa de ce ken di var lı ğı nın eşi ni mut lu et me ye yet me di ği ni dü şü nür.

Su at, Sü rey ya sa de ce ken di zevk le riy le meş gul olup ken di si ni önem se me di ği için Ne cip’in ya lı ya gel me di ği gün ler de ken di ni yal nız his se der. Ne cip’in duy gula rı nı an la yıp ken di ev li li ğin de san dı ğı gi bi mut lu ol ma dı ğı nı fark edin ce Ne cip’e kar şı fark lı duy gu lar his set me ye baş lar. Su at, Ne cip’i se ver ken duy du ğu he ye ca nı ko ca sı na kar şı duy ma mış tır. An cak ya şa dı ğı he ye ca nın eşi ne iha ne te se bep ol mama sı na dik kat eder. Su at, duy gu la rı nın de ğil man tı ğı nın se si ni din le di ği za manlar da Sü rey ya’yla tek rar ya kın lık kur ma ya ça lı şır. Hat ta ara la rın da ki ba ğı güç lendir mek için ço cuk sa hi bi ol ma yı bi le dü şü nür.

Sü rey ya ise iyi eği tim al mış, ka lem de ça lı şan, do ğa ya ve de ni ze düş kün; şa ka cı, ko nuş kan bir adam dır. Sü rey ya’nın her za man ken di siy le meş gul olup baş ka la rının is tek le ri ni ikin ci pla na atan ben cil bir ya pı sı var dır. Sü rey ya, ki şi sel zevk le ri uğ ru na ka rı sı nı ih mal et mek ten çe kin me se de Su at’ı se ver ve ona iyi dav ra nır. Sürey ya’nın ben cil li ği, ka yıt sız lı ğı ve ba ba kor ku su dı şın da Su at’ı ra hat sız ede bi le cek baş ka olum suz yö nü yok tur.

Sü rey ya, oto ri ter ve ço cuk la rı nın ha ya tı na mü da ha le et me yi se ven ba ba sıyla iyi ge çi ne mez. Ba baoğul ça tış ma sı bu ro man da da var lı ğı nı his set ti rir. He nüz ro ma nın baş lan gı cın da ba ba sı nın evin de ra hat sız olan ve onu sev me di ği ni his setti ren Sü rey ya’nın iç sı kın tı sı duy du ğu nu an la rız. Bu na rağ men ya za rın, ro man da Sü rey ya ve ba ba sı ara sın da ge çen ça tış ma ya ağır lık ver di ği söy le ne mez.

Sü rey ya, ro man da sa de ce hâ kim an la tı cı nın ba kış açı sıy la ta nı tı lır. Ya zar, Necip ve Su at’ın iç dün ya sı nı tah lil et miş tir. Bu acı dan Sü rey ya’nın ih mal edil di ği söy le ne bi lir. Ay rı ca Su at ve Ne cip ara sın da ya şa nan aş kın Sü rey ya ta ra fın dan anla şı la ma ma sı da ye te ri ka dar inan dı rı cı de ğil dir.

Ne cip; iyi eği tim al mış an cak ça lış ma yan, vak ti nin ço ğu nu Be yoğ lu’nun muhte lif semt le rin de eğ len mek le ge çi ren, ka dın lar la ya kın iliş ki kur ma sı na rağ men mut lu lu ğu ya ka la ya ma mış bir adam dır. Ro ma nın ruh dün ya sı en ay rın tı lı şe kil de tah lil edi len kah ra ma nı Ne cip’tir. Ro man da Ne cip’in Su at’ı ta nı ma dan ön ce ki haya tı na da ir de tay la ra yer ve ril mez. Su at’ı ta nı yıp onun ki şi li ği ne hay ran lık duyduk ça bü yük bir dö nü şüm ge çi rir. Su at’ı ta nı ma dan ön ce ka dın lar ko nu sun da ki tec rü be le rin den ha re ket le bü tün ka dın la rın al dat ma ya eği lim li ol duk la rı nı dü şünür. Ne cip, bü tün ka dın lar da Tev rat’ta öy kü sü an la tı lan ve iha ne tin sim ge si olan Da li lâ’nın ru hu nun bu lun du ğu nu söy ler. Bu yüz den de ev li li ği, öl mek le eş de ğer gö rür. An cak Su at’ı sa hip ol du ğu özel lik ler den do la yı bir na mus tim sa li ola rak ta nım la yıp ona kar şı kut sal bir sev gi duy ma ya baş la yın ca Su at gi bi bir ka dın la evlen mek is ter. Su at ve Sü rey ya’nın ya nın da va kit ge çir dik çe on la rın mut lu lu ğu nu kıs ka nır ve yal nız ol ma nın ek sik li ği ni du yar.

Ne cip’te kay na ğı tam ola rak an la şı la ma yan bir hu zur suz luk var dır. İçin de iki zıt ka rak ter bes le yen Ne cip, en mut lu ol du ğu za man lar da bi le mut suz ol ma sı na ne den ola cak bir şey ler bu la bi lir. Onun ru hu için din gin lik ve şi ir ne ka dar gerek liy se fır tı na, ka ran lık ve gi zem de o ka dar ge rek li dir (Meh met Ra uf, 2002, 96). Ne cip’in ba zı ve him le ri çok abar tı lı dır. Ör ne ğin Su at ve Sü rey ya ile yü rü yü şe çıktık la rı bir gün yan la rın dan ge çen bir ço cu ğun Su at’ın giz li aşı ğı ola bi le ce ği ni düşü nür.

Ne cip’in dü şün ce le ri tu tar sız dır. Bir yan dan Su at’ın ken di si ni sev me si ni is terken di ğer yan dan na mus tim sa li ola rak gör dü ğü Su at’ın baş ka ka dın lar gi bi iha


ne te eği lim li ol ma sı nı eleş ti rir. Ne cip’in mut suz lu ğu Su at’la bir lik te ol ma ama cı na ulaş tı ğın da da de vam ede cek gi bi dir. Zi ra Ne cip, ha ki kat ler den zi ya de ha yal ler le ya şa ma yı se ver. Su at’ın ken di ka rı sı ol du ğu na da ir ha yal ler ku rar ve bu ger çek leşir se mut lu luk tan öle ce ği ni dü şü nür. Ne cip’in in ti ha ra eği lim li bir ki şi li ği var dır.

Ro ma nın bir di ğer önem li ki şi si Ha cer, Sü rey ya’nın kız kar de şi dir. Su at’ın zıd dı ola rak tas vir edil miş tir. Ba ba sı nın zo ruy la sev me di ği bir adam la ev len di ril di ği için mut suz dur. Bu mut suz lu ğu nu açık açık di le ge tir mek ten çe kin mez ve mut suz lu ğunun acı sı nı baş ka la rın dan çı kar mak is ter. Ha cer’in şa ka cı, hop pa, şı ma rık, hır çın bir ya pı sı var dır. Onun bu özel lik le ri ro man da ki di ğer ki şi ler ta ra fın dan eleş ti ri lir.

Ha cer, Su at’ı kıs kan dı ğı için Ne cip’le ara la rın da ki ya kın lı ğı fark et tik ten son ra bu giz li aş kın or ta ya çık ma sı nı sağ la ma ya ça lış mış tır. Ha cer’in ki şi li ği ve ev li li ği, Su at’ın gö rüş le ri ni et ki ler. Bu yüz den Ha cer’in ro man da önem li bir ye ri var dır.

Ro ma nın di ğer ki şi le ri Sü rey ya’nın an ne ve ba ba sı ile Ha cer’in ko ca sı Fa tin, ro ma nın ba şın da ve son la rın da or ta ya çı kan ve ola yın ge liş me sin de rol le ri ol mayan şa hıs lar dır. Ha cer’in ko ca sı Fa tin, Sü rey ya’nın ba ba sı Be ye fen di’nin sö zünden çık ma yan, hi le kâr ve pa ra ya önem ve ren bi ri dir. Ha yat ta ki en önem li gö re vi Be ye fen di’ye hiz met et mek tir. Oto ri ter, si nir li, ben cil, hırs lı Be ye fen di ile Su at’ın ko nak ta tek say gı duy du ğu ki şi olan Ha nı me fen di, ro ma nın ken di le rin den pek bah se dil me yen si lik ki şi le ri dir. Bu iki ki şi Su at’ın gö zün den ta nı tıl mış tır. Ha cer ise ko ca sı hak kın da olum suz gö rüş le re sa hip tir. Onun la alay eder ve eğ le nir. Hanı me fen di’nin ko ca sı na kar şı ta vır la rı ile Ha cer’in ko ca sı Fa tin’e kar şı ta vır la rı arasın da zıt lık ya ra tıl mış tır.

Me kânRo man kah ra man la rı nın psi ko lo ji le ri ni et ki le yen me kâ nın bü yük bir öne mi vardır. Ro ma nın ilk me kâ nı Sü rey ya’nın mut suz ol ma sı na ne den olan bağ evi dir. Bu evin bo ğu cu at mos fe ri Sü rey ya’yı hu zur suz eder. Bağ evi nin sı cak, rüz gâr sız ha vasın dan şi kâ yet eden ve de ni zi öz le yen Sü rey ya için bu bağ evin den ka çış, bir anlam da ba ba oto ri te sin den uzak laş ma dır. Ya zar, ro man da Be ye fen di ola rak ad landı rı lan ba ba ile Sü rey ya’nın ara sı nın kö tü ol du ğu nu his set tir miş tir. Bo ğa zi çi’nde ki ya lı ya ge çin ce Sü rey ya, hem sev di ği şey ler le uğ raş ma im kâ nı bul du ğu için hem de ba ba sın dan uzak ol du ğu için bağ evin de ki gi bi iç sı kın tı sı duy maz. Bu yüz den ro ma nın ba şın da ki bu me kân de ği şik li ği önem li dir.

Ro ma nın asıl me kâ nı, “mü cev her ku tu su” ve “fil di şi ku le” ola rak ta nım la nan Boğaz’ın üs tün de, Pa zar ba şı’nda yer alan ya lı dır. Bu me kâ nın ro ma nın üç ka rak te ri için de ay rı bir öne mi var dır. Sü rey ya, bu ra da gü nün her saa tin de ay rı gü zel lik ler su nan do ğa man za ra la rı nı iz le mek ten, san dal la de ni ze açıl mak tan, ba lık tut mak tan bü yük zevk alır. Ne cip için baş lan gıç ta Su at ve Sü rey ya’nın mut lu luk yu va sı olan bu ev, Su at’ı sev dik çe onu gö re bi le ce ği, onun la ya kın ola bi le ce ği tek yer ha li ne ge lir. Necip, Su at’la yan ya na ola bil mek için ya zın bü yük bö lü mü nü Bo ğa zi çi’nde ge çir miş ve İs tan bul’a in me miş tir. İs tan bul’un ka la ba lı ğın dan son ra Bo ğa zi çi’nin “me lek ses sizli ği” Ne cip’in ru hu nu arın dı rır. Ro man da Be yoğ lu iha net ler, ya lan lar ve en tri ka lar la do lu şe hir ya şa mı nı tem sil eder. Ne cip, Su at’ı ta nı yın ca şe hir ha ya tın dan sı kı lır ve sa de ce Bo ğa zi çi’nde mut lu olur. Su at, ko ca sı nı mut lu et mek için gel di ği ya lı da ide al bir eş ola rak evi nin dü ze ni ni ve hu zu ru nu sağ la mak için her şe yi ya par. An cak Necip’i sev me ye baş la yın ca bu evin an la mı onun için de de ği şir.

Ne cip’in Bo ğa zi çi’nde kal dı ğı gün ler de üçü bir lik te Bü yük de re’de san dal la gezer ler; Ye ni ma hal le, Bey koz ve Ta rab ya’da yü rü yü şe çı kar lar. Ro man da gü nün fark lı sa at le rin de gö rü len do ğa man za ra la rı, ay rın tı lı bir şe kil de tas vir edil miş tir.


Bu dik kat, Ede bi yatı Ce di de ci le rin dış dün ya yı an lat mak ta ki ba şa rı la rı nı ve resim sa na tı na duy duk la rı il gi yi göz ler önü ne ser mek te dir.. Ro man da do ğa ya ayrı bir ruh ve ril miş tir ade ta. Ro man kah ra man la rı do ğay la baş ba şa ol duk la rın da mut luy ken dı şa rı da ki ha yat on la rı mut suz eder. Do ğa on lar için bir sı ğı nak tır.

Do ğa, kah ra man la rın psi ko lo ji le ri de doğ ru dan et ki ler ve on la rı ken di iç dünya la rıy la yüz leş me ye yön len di rir. Bu ge zi ler sı ra sın da özel lik le Ne cip’in iç dün ya sı ile Su at’a da ir dü şün ce le ri tas vir ve tah lil edil miş tir.

Ya zın so na er me siy le ya lı dan ta şın ma me se le si gün de me ge lin ce Su at, mutlu lu ğu nun tek kay na ğı olan bu ev den ay rıl mak is te mez. Bu ra dan ay rıl mak bütün umut la rı nın tü ken me si de mek tir. Su at kı şın da Bo ğa zi çi’nde kal mak için ıs rar edin ce Sü rey ya’yla kav ga eder ler. An cak yaz son la rın da Sü rey ya ile Su at, ko na ğa ge ri dön müş tür. Su at’ın mut suz lu ğu ko na ğa ge lin ce ar tar. Sa mi mi yet siz ve iki yüzlü bul du ğu in san la rın ara sın da ken di iç dün ya sı na gö mü len Su at, ai le bi rey le ri nin bu giz li aş kı keş fe de cek le rin den kor kar ve ara sı ra ko na ğa ge len Ne cip’le es ki si gi bi ya kın lık ku ra maz.

Ro man, baş la dı ğı gi bi bo ğu cu bir at mos fer de, iki aşı ğın mut lu lu ğu na en gel olan ko nak ta bi ter. Me kâ na ve ri len önem ro ma nın so nun da da or ta ya çı kar.

Za manRo man da olay za ma nı, yaz mev si mi nin baş lan gı cıy la son ba ha rın ilk ay la rı nı içi ne alır. Ro ma nın ba şın da Su at ve Sü rey ya’nın beş yıl lık ev li ol duk la rı nı an la rız; an cak ya zar bu sü re için de Su at’ın ço cu ğu nu dü şür me si dı şın da ev li çiftin ha ya tın da ne ler olup bit ti ği ne da ir bil gi ver mez.

Ro ma nın asıl ko nu su olan ya sak aş kın ge liş me si kı sa bir sü re için de olur. Roma na adı nı ve ren ey lül ayı, yaz so nu nu işa ret eder. Ey lül, Su at ile Ne cip’in ay rıl mak zo run da kal dık la rı ay dır. Ya zın bir ha yal âle min de ya şa yan âşık lar, son ba ha rın gel me siy le ha ki kat le kar şı la şır lar. Ey lül ayı nın gel me si Bo ğa zi çi’nde ki ha yal âlemin den çı kıp ha ya tın acı ger çek le riy le yüz leş me yi sim ge ler. Ey lül; ro man da “yas, hü zün, yıl gın lık ve ölüm lü lü ğü duy ma ayı” (Meh met Ra uf, 2002, 205206) ola rak ta nım la nır. Ya zın bi ti şi, kı şın ken di ni ya vaş ya vaş ha ber ver me si Su at’ı hü zün lendi rir. Su at, ken di öm rü nün ey lü lü nü ya şa dı ğı nı dü şün mek te dir. Bü tün yap rak lar na sıl sol muş sa onun da ümit le ri sol muş tur. Su at’ın ya şa mı nın hü zün lü bir dev re si baş la mak ta dır ar tık. Ya zın bi ti şi Su at’ın mü ca de le az mi ni de öl dü rür. “Fa kat her şey boş de ğil mi? Ne ol sa, ne ya pıl sa, kış gel me ye cek mi?” (Meh met Ra uf, 2002, 207) di ye so ran Su at, ka ram sar bir ruh ha li içe ri sin de dir.

Te maEy lül ro ma nın da te ma, top lu mun ka bul et ti ği kıy met hü küm le riy le bi rey sel ar zu ve is tek le rin kar şı laş ma sı ve ça tış ma sı dır. Bu ra da bi rey sel ola nı ifa de eden aşk, sa de ce ba kış lar da ve söz ler de kal mış, ya şan ma ih ti ma li bu la ma mış tır. Ya sak aş kın kah ra man la rı Su at ve Ne cip, her ge çen gün bir bir le ri ne da ha çok bağ lan sa lar da ara ya gi ren en gel ler on la rın bir lik te li ği ne en gel dir. Bi rin ci en gel, Su at’ın ko ca sı Sürey ya’dır. Ne cip, ken di si ni sı cak ai le or tam la rı na da hil eden ha la oğ lu Sü rey ya’nın ka rı sı nı sev di ği için ona kar şı mah cu bi yet his se der ken Su at da ken di si ne kar şı her za man say gı lı ve se ve cen olan ko ca sı na iha net et mek is te mez. İkin ci en gel, ah lak ve top lum ku ral la rı dır ki bun lar top lum sal de ğer le ri tem sil eder ler. Bu ku ral la ra gö re ev li bir ka dın, baş ka sıy la bir lik te ola maz. Bu yüz den de iki âşık, za man zaman her şey den uzak la şıp ye ni bir ha yat kur ma dü şün ce si ne ka pıl sa lar da bu nun so nu cun da or ta ya çı ka bi le cek teh li ke le ri dü şü nüp bu ka rar la rın dan vaz ge çer ler.


An la tı cı, top lum ha ya tın da önem li bir ye ri olan na mus kav ra mı üze rin de özel lik le dur muş tur. Ne cip, Su at’ı na mus tim sa li ola rak gör dü ğü ve eşi ne iha net eden di ğer ka dın la ra ben ze me di ği için se ver. An cak tu tar sız dü şün ce le re sa hip olan Ne cip, aş kı nın kar şı lık bul ma sı ha lin de Su at’ın da iha net ler le, ya lan lar la ya şa yan ka dınlar dan ola ca ğı nı dü şü nür ve al dat ma da ka dı nın ro lü nü vur gu lar. Ona gö re iha net ka dın is ter se ger çek le şir. “Ma dem ki aşk la mut lu luk ne ka dar müm kün de ğil se, aşk la na mus da o ka dar ola nak sız dır, o hal de, na mus la din gin lik el bet te yeğ le nir” (Meh met Ra uf, 2002, 289) di yen Ne cip aşk la mut lu luk ve na mu sun bir ara da olama ya ca ğı nı dü şü nür.

Üçün cü en gel, Ha cer’dir. Ha cer, Ne cip’in Sü rey ya ve Su at’ı Bo ğa zi çi’nde ki yalı da sık sık zi ya ret et me si ni yan lış bu lur ve “Ma şal lah, Al lah mü ba rek et sin... İnsa nın Sü rey ya gi bi vur dum duy maz bir ko ca sı ol duk tan son ra...”(Meh met Ra uf, 2002, 160) di ye rek ağa be yi nin ka yıt sız lı ğı nı eleş ti rir. Ha cer, Su at ve Sü rey ya ko nağa ta şın dık tan son ra da imâ lı söz le ri ne de vam eder ve Su at’la Ne cip ara sın da bir ya kın lık ola bi le ce ği ni di ğer ai le bi rey le ri ne de his set tir me ye ça lı şır. Üs te lik Necip’in ko na ğa gel di ği za man lar da onun ya nın dan bir an ay rıl maz. Su at, Ha cer’in oyun la rı na ve eğ len ce le ri ne alet olan Ne cip’i kıs ka nır. Ha cer’in bu ta vır la rı na kar şı lık Sü rey ya’nın hiç bir şey an la ma ma sı il ginç tir. Ay rı ca Ha cer, Ne cip’in has ta yat tı ğı dö nem de yas tı ğı nın al tın da bir ka dı nın el di ve ni ni sak la dı ğı nı her ke se söyle miş tir. Sü rey ya’nın Su at’ın el di ve ni ni kay bet ti ğin den ha be ri var dır an cak ya zar, bu ki lit nok ta üze rin de faz la dur ma mış ve Sü rey ya’yı hep ar ka plan da bı rak mış tır.

Ha cer, ki şi li ği ve ko nuş ma la rıy la top lum sal ola nı yan sı tır, aş kı yad sır. Ha cer’in ko ca sı na kar şı tav rıy la Su at’ın Sü rey ya’ya kar şı tav rı zıt tır. Su at, Ha cer’in ko ca sı nı aşa ğı la ma sın dan ve so kak tan ge çen er kek le ri be ğen me sin den hoş lan maz. Ken di si de Ha cer gi bi ol mak tan çe kin di ği için Ne cip’in duy gu la rı na kar şı lık ver mez.

Meh met Ra uf, Ha lit Zi ya’nın Aşkı Mem nu ve Kı rık Ha yat lar ro man la rın da ol du ğu gi bi ya sak aşk kar şı sın da eleş ti rel bir ta vır ta kın maz, ak si ne aş kı yü celtir. Ne cip, Su at’ı sev mek üze re doğ muş ol du ğu na, aş kı nın bü yük bir he ves de ğil; “ya ra tı lı şın sır rı nın var lık bil me ce si so nu cu ol du ğu na” (Meh met Ra uf, 2002, 175176) ina nır. Ya zar, Ne cip ara cı lı ğıy la aşk tan baş ka her şe yin boş ol du ğu ve ölüm lü dün ya da her ke sin ha ya tı nı is te di ği gi bi ya şa ma sı ge rek ti ği dü şün ce si ni ile tir.

Ya za rın ev li li ğe ba kı şı olum suz dur. Ken di fi kir le ri ni, Su at ve Ha cer’in ev li lik ko nu sun da ki dü şün ce le ri ara cı lı ğıy la ile tir. Su at, ev li li ğin ço cuk ça bir he ves ya da alış kan lık ol du ğu nu dü şü nür. Ka dı nın ita at kâr, sa bır lı ve uyum lu ol ma sı, ko ca sının sö zü nü din le yip is tek le ri ni ye ri ne ge tir me si ev li li ğin de va mı nı sağ lar. “Her kes al dan mı yor mu? Her ke sin mut lu lu ğu böy le bir al dan ma nın so nu cu, bir far kı na va ra ma yı şın lüt fu de ğil mi?” (Meh met Ra uf, 2002, 247) di yen Su at, ev li li ğin bir al dan ma ve ha yal kı rık lı ğı ol du ğu nu ifa de eder. Su at, mut suz lu ğu nun su çu nu haya ta atar. Ya zar, ev li li ğin ilk gün le rin de ki mut lu lu ğun za man la tü ke ne ce ği iz leni mi ni ve rir. Su at he nüz genç lik yıl la rın da tüm mut lu luk umut la rı nı yi tir miş tir.

Dil ve An la tım Da ha ön ce de ifa de et ti ği miz gi bi Ey lül ro ma nın da olay lar de ğil, ruh tah lil le ri önem ka za nır. Ya zar, hi kâ ye et me ye ağır lık ver me di ği için gün lük ha ya tın ba sit ay rın tı la rı nı tas vir et mek le ye tin miş tir. Ör ne ğin, Su at’ın vü cu dun da ki her or ganı tas vir eder. İn ci En gi nün, Ne cip’in fe ti şist ta vır la rı ol du ğu nu söy ler (En gi nün, 2006, 373). “Ne cip şem si ye ye, çar şa fa, pe çe ye, el di ve ne, bu ka dın eş ya la rın da ki in ce li ğe ru hu nun de rin lik le rin de gö re si gel miş gi bi tit re yen bir tut kun luk la ba kıyor, son ra Su at’ın kü çük, bir kü çük kuş de ni le cek el le ri nin şem si ye yi tu tu şun da ki


şi i re hay ran ka la rak pe ri şan olu yor du” (Meh met Ra uf, 2002, 93) ifa de le ri de bu nu ka nıt lar. Ne cip, ufak şey le re kar şı bi le son de re ce du yar lı dır. Ör ne ğin ken di sinden ön ce de ni ze gi ren Su at’ın ko ku su nun hâ lâ de niz den ya yıl dı ğı nı his se der. Suat’ın var lı ğı nı her za man ya nın da his set mek için onun el di ven le rin den bi ri ni ça lar. Ne cip; Su at’ın göm le ği nin kıv rım la rı, düğ me le ri, di kiş le ri nin in ce li ği gi bi sı ra dan şey le re bi le tut kun dur. Ro man da eş ya ve nes ne le rin ay rın tı lı tas vir le ri ya pıl mış tır.

Ya zar, kah ra man la rın iç dün ya la rı na yö nel di ği için di ya log la ra faz la yer verme miş tir. Ki şi ler, ço ğu za man ken di le riy le ko nu şur ve bir bir le ri ne söy le mek is tedik le ri söz le rin bir ço ğu nu di le ge tir mez ler. Su at, Ne cip ve Sü rey ya ara sın da ge çen ko nuş ma lar da ka dıner kek iliş ki le ri, ev li lik ve do ğa man za ra la rı üze ri ne dir. Kahra man lar sos yal me se le ler ya da gün de lik ha yat üze ri ne ko nuş maz lar. Ro man da şa hıs la rın na sıl ge çin dik le ri üze rin de bi le du rul ma mış tır. Ör ne ğin Sü rey ya’nın ka lem de ça lış tı ğı be lir ti lir ama Sü rey ya, ka le me hiç uğ ra maz. Ya zar ki şi le ri ni kendi çev re le ri için de yan sı ta ma mış ve tek bo yut lu ka rak ter ler ya rat mış tır.

Kah ra man lar özel lik le de Ne cip ki mi za man şi ir gi bi ko nu şur. Ör ne ğin Suat’ın gü zel li ği kar şı sın da ağ la mak is te di ği ni be lir tir. Ro ma nın akı cı lı ğı nı bo zan bu uzun ko nuş ma lar, hu zur suz bir ru hun ya rat tı ğı şi ir le re ben zer ve Ede bi yatı Ce dide’nin süs lü ne sir di liy le ya zıl mış tır.

Ro man da olay lar, ha kim an la tı cı nın ba kış açı sıy la an la tıl mış tır. Ya zar, Su at ve Ne cip’in iç dün ya la rın da olup bi ten le ri ba şa rı lı bir şe kil de yan sı tır ken Sü rey ya’nın ki şi li ği ni ya rat ma da ve onun ça tış ma da ki ro lü nü be lir le me de ba şa rı sız ol muş tur. Ro ma nın so nu da ace le ye ge ti ril miş iz le ni mi ver mek te dir. Yan gı nın na sıl çık tı ğı an la şıl ma mış ve ro man, kı sa bir kaç pa rag rafla son lan dı rıl mış tır.

Ey lül ro ma nı nı Ede bi yatı Ce di de an la yı şıy la ya zıl mış di ğer ro man lar dan ayı ran temel özel lik ne dir?

HALİT ZİYA’NIN “MAVİ YALI” HİKÂYESİNİNÇÖZÜMLENMESİ

Ma vi Ya lı Sa bah tan ak şa ma ka dar Bo ğaz’ı bir baş tan bir ba şa ge ze rek, va pur la is ke le is ke le do la şa rak, iş te, ha ya tı nın işe ya ra yan kıs mı nı ge çir miş, şim di ar ka sın da boş bir mazi, önün de ge ne boş bir is tik bal ile ha ya tı nın tek bir te ra ne si ne ter cü man ol mak tan usa nan sa rı bo ru ya ara sı ra ta kar rüp eder di (yak la şır dı).

Şim di ne ka dar olu yor? Yir mi se ne... Bu yir mi yı lın için de yir mi gün lük vu ku at (olay lar) yok tu. Aman Ya rab bi! Bu uzun se ne ler şu ra cık ta na sıl geç miş ti!.. Evel le ri bun dan o ka dar sı kıl ma mış tı. Za ten o hiç bir za man ken di si için adi ha ya tın fevkin de (üs tün de)bir şey ta sav vur et me miş ti.. Ta ço cuk lu ğun dan be ri zevk le ri sa de, emel le ri ufak tı...

Mek tep te ders le ri ne ça lı şır ken, “yal nız mek tep te bu lun mak ders le re ça lış mak icap et ti rir” di ye ba sit ve müc mel (öz, kı sa) bir fik ri reh ber edin miş ti. Hat ta mek tepten çık tık tan son ra bi le, hül ya sa hi bi ol ma mak ne ti ce siy le mec ra sı nı teb di le (yo lu nu de ğiş tir me ye) lü zum gö rül me miş te sa düfle rin hiz me tiy le mes le ği nin is ti ka me ti ne bir in hi raf (sap ma) ge le rek, bir kü çük ka yıt sız lık la, ha ya tı nın bü tün ce re ya nı nı teb dil et miş (akı şı nı de ğiş tir miş), böy le ce İs tan bul’un sey yar par ça la rı na ben ze yen bu vapur lar dan bi ri ne mıh la nı ver miş ti.

İlk ön ce Üs kü dar’a, Sa la cak’a, Ha rem’e gi der ge lir di. Ka ba taş’a, Be şik taş’a da uğrar dı. Fa kat bel ki bi rin ci emel ola rak o za man asıl he ve si Bo ğa zi çi se fer le riy di. Bu

3


eme li ha sıl olun ca ya (ger çek le şin ce ye) ka dar epey ce sı kıl mış tı. O da vü cut bu lun ca; ar tık emel edi ne cek bir şey kal ma dı ğı için, sı kıl ma ya se bep kal ma mış ol du. Hat ta ken di si ni me sut bu lu yor du.

Ufak te fek te bed dül ler den (de ği şik lik ler den) baş ka ha ya tı nın mün fe rit ce re ya nı (tek akı şı) sa bah le yin Ye ni ma hal le is ke le sin den kalk mak, bü tün Ru me li sa hil le ri ni bi rer bi rer se lam la ya rak Köp rü’ye gel mek, son ra he men ge ne ha re ket ede rek Ana dolu kı yı sı nı ta kip ede ede sa bah tan ak şa ma ka dar Bo ğaz’ı aşa ğı yu ka rı inip çık maktan iba ret ti.

Ken di ken di si ne:“ Oh, ne iyi! Ebe dî bir sey ran (ge zin ti)!..” der di. Bu sey ran dan eğ le nir di. His set

mek is ter di ki sü rüp gi den eğ len ce ler ka dar can sı kı cı bir şey yok tur, iki se fer arasın da ki bir fa sı la dan is ti fa de ede rek ya Ga la ta’ya gi der, (kı sa bir sü re son ra) ye ti şeme mek kor ku suy la, he ye can la av det eder (ge ri dö ner) ya da Köp rü kah ve le rin den bi ri ne so ku la rak tav la oy nar dı.

Eğ len ce le ri he men bun dan iba ret ti. Ama pek az za man son ra bun lar la ik ti fa et me me ye (ye tin me me ye) baş la dı. Ar tık bu ha yat ya vaş ya vaş bir azap hük mü nü al ma ya baş la mış tı. Ba har la rı bi raz di ri lir gi bi olur du; et ra fın dan Bo ğaz’ın ye şil tepe le ri, ta ze gü ne şin al tın da mü te bes sim (gü lüm se yen) bi na la rı ge çer ken ken din de bir te ced düt vu kuu nu (bir ye ni lik ol du ğu) te veh hüm eder (ku run tu su na ka pı lır), şu et ra fı na sal la na rak ko şan ağaç la rın ta ze usa re si ne ben zer bir şe yin da mar la rın da da ih ti za zı nı (tit reş ti ği ni) du yar dı. Ya zın, kı şın ta ka ti sö ner di.

Ya zın, me se la bir cu ma gü nü bü tün te fer rü ce (gez me ye) çık mış hal kı Me sar burnu’na gö tü rür ken on da da, şu va pu ru bu ra da ken di ha li ne bı ra ka rak, on lar la birlik te çı kıp git mek için şe dit (şid det li) bir ar zu uya nır dı. Evet git mek, ha ya tı nın bir par ça da ken di si nin ol du ğu nu his set mek için, bu va pur dan kaç mak is ter di.

O ara ba lar dan bi ri ne at la ya rak gi dip, me se la, Çır çır su yu’nda bir ağa cın al tı na otur mak, ha ra ret ten ya nan ci ğer le ri ni o ber rak, se rin su ile se rin len dir mek, gü neş al tın da bu na lan bey ni ni bir par ça din len di re rek bir Hi caz Fas lı din le mek için ne mu ka ve met edil mez (da ya nı la maz) bir ih ti yaç du yar dı; fa kat müm kün de ğil di.

(Kap tan Köş kü)’nün par mak lı ğı na da ya na rak bir te ha lük le (ace ley le) çı kan ço cuk, genç, yaş lı, ka dın, er kek ala yı na gıp ta ile ba kar, is ke le de rıh tım da on la rın uzak laş tık la rı nı sey re der, bu sey ra nı ha ya lin de ik ma le (ta mam la ma ya) ça lı şır; sonra vak tin de av det se fe ri ni ya pa ma ya ca ğın dan kor ka rak ace le sin den ye rin de te pi nir, ba ğı rır, kı zar; ni ha yet si nir li bir ha re ket le dü dü ğü nün ipi ne ası la rak çe ker, bu te nezzüh ye ri ni ha va yı han çer le yen bir fer yat ile yır ta rak na si bi ol ma yan bu alem den bir an ev vel uzak laş mak için ka çar dı...

Ge ne kaç mak, gi dip baş ka la rı nı ala rak ge tir mek, her uğ ra nı lan yer de bu acı düdük fer yat la rıy la ken di si ne ait ol ma yan sey ran la ra da vet ede rek ge ne çık mak, ge ne in mek; son ra bü tün o yüz ler ce bin ler ce ta şı nan halk se rin ağaç alt la rın da so ğuk sular la kan la rı nı ta ze ler ken Köp rü’de çin ko kap lı sı cak kah ve de tav la oy na mak la zım ge lir di.

Ve bu, böy le, iş te yir mi se ne den be ri de vam edi yor du...Kı şın ti pi ler, yağ mur lar, rüz gâr lar ba şı nın üs tün de dö ner ken he men ora cık ta do

nu ver mek, ölü ver mek ar zu la rı nı du yar dı. Bir do lu man gal... Bir sı cak oda... Bir yün ör tü... Kay nar bir çay... Bu ra da ısın mak için ayak la rı nı ye re vur duk ça bun la rı düşü nür dü.

Bir va kit ler hiç ol maz sa bu ta kat kı ran me sai (ça lış ma) sa at le ri ni bi tir dik ten son ra, ge ce le ri bun la rı bu la cak bir evi var dı. O za man an ne siy le kız kar de şi ni Ye


ni ma hal le’ye ge tir miş, ora da bir kü çük eve yer leş tir miş ti. Her ak şam son se fe ri ni bi tir dik ten son ra eve ko şar, or da ru hu nu ve fik ri ni din len di rir di.

Ah, o me sut ai le sa at le ri!.. Şim di on dan ne ka dar uzak ve ona ne ka dar muh taçtı. O za man lar te eh hül den (ev len me sin den) bahs olun duk ça ga rip bir inat la red deder, mu ha le fet için tür lü boş se bep ler bu lur du. Bir va kit kız kar de şi ni ma ni ola rak gös te rir di, işi onun iz di va cın dan son ra ya ta lik et ti. Ni ha yet onu bir is tih kâm za biti ne (su ba yı na) ve re rek, an ne siy le bir lik te gön der me ye mec bur ol duk tan son ra ai le ha ya tın dan da nef si ni mah rum et me ye mu vaffak ola bi le ce ği ne za hip (zan net miş) ol muş idi. La kin va pu run ka ran lık, dar bir kö şe sin de bir bi ri nin ay nı ge ce ler bir bi ri ni te va li et tik çe (iz le dik çe) bu ze hap ta al dan dı ğı nı an la mak ta ge cik me di. Fa kat bi li nemez na sıl bir ih mal ile bir ai le teş ki li ta sav vur ve ih ti ya cı nı dai ma er te si gü ne ta lik ede ede bir gün fark et miş ti ki saç la rı ağar mış...

Ken di ken di si ne:“ Bun dan son ra iz di vaç?..” di ye eğ le ne rek gü ler, omuz la rı nı sil ker di. Fa kat her

gün Ka ra de niz bo ğa zı na gel dik çe ci ğer le ri bir ai le oca ğı nın saa det ha va sı nı ara ya rak şi şer, iş te şu Bo ğaz’dan öte de, ta uzak lar da, an ne sin den ru hu na bir tes li yet ra hi ya sı (avun tu ko ku su) ge ti re cek olan rüz ga rı ne fe si ni bek ler di.

La kin ar tık baş ka bir ça re bul muş tu. Şim di, on lar git tik ten son ra ya vaş ya vaş başla ya rak ni ha yet büs bü tün ga le be ça lan bir ih ti yat ile (alış kan lık la), her ak şam va purdan eve gi di yor veh miy le (ku run tu suy la), mey ha ne ler den bi ri ne gi der ve ge ce nin karar tı sı için de uyu ma ya baş la yan de ni ze boş bir na zar la ba ka rak, te hi (boş) bir di mağ ile dü şün me ye rek, yal nız iş tah lı ca ye mek, de rin ce uyu ya bil mek için, göz le ri bu la nınca ya ka dar iç tik ten son ra va pu ra gi der, (ora da ki) ya ta ğı nın için de rü ya sız uyur du.

Fa kat şim di onun, yal nız gün düz le re mah sus bir rü ya sı var dı: Bu hül ya dan nasip siz di mağ da, kal bi ni dün ya da hiç bir kim se ye tev di (ema net) ede me mek mec bu riye tiy le, boş ha ya tı nın üze ri ne kar dan bir ke fen çe ken yal nız lık, ya vaş ya vaş mu ha rip (yıp ra tı cı) te si ri ni ic ra ede rek onu git tik çe sü kut ve me la le (ses siz lik ve hüz ne) sevket miş; ar tık söy le ne bi le cek la kır dı la rın (söz le rin) lü zum suz lu ğu nu gö re gö re, hiç bir şey söy le me me ye alış mış tı.

Ar ka daş la rıy la bir lik te bu lu nun ca la kır dı et mez ol muş tu. (Öy le ki) “Kap tan la mü sa ha bet et mek (ko nuş mak) mem nu dur (ya sak tır)” lev ha sı nı boy nu na asa rak gez se bi le ta ac cüp (hay ret) olu na maz dı. O, bu te si rin te rak ki si ni (iler le yi şi ni) görme miş, an la ma mış tı; Çün kü nef si ni tah li le bi le üşe ni yor du.

Fa kat yir mi se ne sü ren bu boş ha yat için de bir gün ser se ri bir rüz gâr la gel miş tohum dan bir çö lün için de ye ti şen na rin bir çi çek şek lin de iş te o rü ya uya nı ver miş ti. Bu rü ya mai bo ya lı bir ya lı idi. Kü çük, fa kat za rif, pen ce re le ri nin ye şil pan cur la rıyla, şeh ni şi ni nin (bal ko nu nun) oy ma tah ta dan ke nar la rıy la, ça tı sın dan sar kan na zik oy ma lar la ora cık ta bir de met çi çek he ye tiy le du ran hoş bir ya lıy dı.

Bir gün ge ne Ka ra de niz bo ğa zın dan an ne si ne se lam gön de ren bir na zar la (bakış la) ba ka rak Köp rü’ye her va kit ten zi ya de bir ke se lan (yor gun luk) ile av det ederken onu gör müş tü. Bir den bi re ta ac cüb et miş ti; bu ya lı yı ye ni ya pıl mış bir şey zannet ti. O gün şu bir da ki ka lık na za rın isa be ti için de o ka dar lâ tif bir saa det yu va sı şek lin de gö rün müş tü ki her va kit önün den geç ti ği hal de bu gün duy du ğu his si da ha ev vel duy ma mış ol ma sı na ih ti mal ve re mi yor du.

Kal bin de bir den, o za ma na ka dar his se di le me ye rek ge çen te si ra tın (et ki le rin) inki şa fıy la (ge liş me siy le) bir emel uyan dı: Bu ya lı ken di si nin ol sa!..

Böy le ma ki ne ye ve ri len iki emir, çi ma cı la ra yu ka rı dan fır la tı lan bir yı ğın tek dir (azar la ma) ara sın da do ğu ve ren bu eme li ha ya lin de ta kip et ti ve ilk kez ola rak bu adam hül ya kur muş ol du:


Evet, bu ya lı ken di si nin ol sa...Bu rü yet (gö rüş) ha ya li için de ken di si ni ora da, ya zın sar ma şık la rı ara sın da kay

bol ma sı la zım ge len şeh ni şi nin ke na rın da, ar ka sın da yal nız göm le ğiy le, ba şın da ince bir tak key le, ayak la rın da ter lik ler le, ke ten be zin den açı lır ka pa nır bir is kem le ye yas lan mış (gi bi) gör dü.

Son ra onu gör dü, onun is mi ni bil mi yor du. O ki bu rü ya yı ken di siy le pay la şa caktı. Hat ta zih nin de ona bir si ma bi le ter tip et mi yor du. Bir ka dın, ken di si ni se ve cek bir ka dın kal bi, an cak o ka dar... Bu rü ya yı bul duk tan son ra bir kal be ih ti ya cı nın şid de ti ni bir den an la mış tı. Bu na bir de ço cuk ek li yor du. Hat ta bu nun te fer ru atı nı da dü şü nü yor du:

Ço cu ğun saç la rı de rin kır pıl mış ola cak tı; bu na me ra kı var dı. Ço cuk tom ba lak, se kiz yaş la rın da bir he rif ola cak tı, ha yır ol muş bu lu na cak tı. Ma dem ki bu rü ya nın hu su lü (ger çek leş me si) ar tık müm kün de ğil di; hep “ol sa...” de mi yor, “ol muş ol saydı...” di yor du. Fa kat ne ehem mi ye ti (öne mi) var? Me se le rü ya nın ta hak ku kun da (ger çek leş me sin de) de ğil di.

Ar tık her se fe rin de ora dan ge çer ken bir gü lüm se mey le bu ma vi ya lı ya ba ka rak rü ya sı nı ya şar dı. Bü tün aşa ğı yu ka rı inip çı kar ken bu rü ya yı ta kip ede rek ve bu nun ma zi ye ve ya is tik ba le nis pe ti ni ka rış tı ra rak kırk beş ya şın da ol du ğu nu, ha ya tın da bun dan son ra dol ma sı müm kün ol ma yan bir boş luk bu lun du ğu nu unu tur, se ri bir tarh ame li ye siy le (çı kar ma iş le mi) ma zi sin den yir mi se ne yi haz fe de rek (ata rak), geç miş ha ya tı nı ye ni den bu rü ya ile ya şa ma ya baş lar dı.

Öy le za man lar olur du ki bu hül ya bi na sı nı ma mur ola rak kur mak için ma kul bir esas ica dı na ça lı şır dı. Bu ya lı yı me se la bin li ra ya ala cak tı. Bu pa ra yı ay lık la rından bi rik tir mek için he sap ya par dı: Ay da dört li ra ka dar ar tır mak müm kün ol sa, se ne de he men el li li ra ede cek; şu hal de bin li ra için yir mi se ne bek le ne cek...

Bu ne ti ce ye ge lin ce he sa ba inan maz dı; bin kez tek rar et ti ği bu he sa bı ye ni den ya par; göz le ri ni yu ma rak, par mak la rı nın ia ne si ne (yar dı mı na) mü ra ca at ede rek (baş vu ra rak) tek rar dü şü nür dü.

Yir mi se ne? De mek bü tün bu ra da ge çen ha yat ge ne böy le geç miş ol ma lıy dı ki bin li ra is tih sal edil miş (el de edi le bil miş) ol sun!

O za man hül ya yı de ğiş ti rir, esa sı bo zar, baş ka şey ler icat eder; ev vel ce icat olun muş bir şe yi be ğen mez, onu bı ra kır, öte ki bi ri ni bul mak ta zor luk çe ker, ça re siz ka lın ca ev vel den bu lun muş se bep ler den fe ra gat eder, hül ya ya yi ne mef ruz (ta sar lanmış) bir nok ta dan baş lar dı. Aman Ya rab bi! Bir saa det rü ya sı kur mak bi le in san lar için böy le zor muy du?

Bin li ra yı mev cut farz ede rek ama bu nok san kal bin de fe na bir te sir bı ra kırdı bu ma vi ya lı yı sa tın alır dı. Ken di si ge ne böy le bir adam ola cak tı; yük sek şey ler dü şün me ye hav sa la sı (an la yı şı) ki fa yet ede mez di ( ye ter li de ğil di), ya böy le, ya bu na ya kın bir şey!..

On ca asıl ehem mi ye te şa yan olan şey bu ma vi ya lıy dı, ken di si ni unu tur du; kendi si ne olur sa ol sun, fa kat bu ma vi ya lı her hal de mev cut ol ma lıy dı... Da ha son ra o ka dın la o ço cuk.. Ah, on la rı na sıl se ve cek ti!..

Ka rı sıy la bir lik te ge ce le ri rıh tım da meh ta ba çı ka cak lar dı. Ka rı sı nın za rif bir yeldir me si, ba şın da ipek ten in ce bir ör tü sü ola cak tı; hat ta ço cu ğu da bir lik te yan la rı na ala cak lar dı. Ge ce nin ru tu be tin den nez le ol ma sın ih ti yat lı lı ğı ile ço cu ğa bir baş lık giy dir mek lü zu mu nu bi le dü şü nü yor du...

Ken di si nin elin de bir kam çı ola cak, bir fi no kö pe ği ni ida re eder gi bi o mas ka ra yı ar ka sın dan, bu kam çı nın mi ni mi ni te mas la rıy la de ni ze yak laş mak tan men ede rek, öy le ce, ay’ın al tın da yü rü ye cek ler di...


Bir gün Bü yük de re sey ra nın da böy le bir Freng’e rast la mış tı da ne ka dar ho şu na git miş ti... Ge ce nin tat lı ses siz li ği için de ka rı sı ve ço cu ğu ile ge zer ken ne ka dar mut lu ola cak tı.

On lar da ken di si ni se ve cek ler di; hat ta se vil mek lez ze ti ni ta ma mıy la his set mek için, bu rü ya ya bir de has ta lık ila ve eder di. Bir va kit ken di si has ta ol muş tu da çima cı nın elin de kal mış tı. La kin o za man ona ka rı sı bak mış ol say dı; ya ta ğı nın ba şında bek le ye cek, göz le ri ni aç sa o da uya na rak ko şa cak tı. Ço cuk bi le ba ba sı nı ya tı yor gör dük çe oda nın için de, ağ la ma ya ve si le bul mak için huy suz luk lar çı ka ra cak tı ve son ra da ya ta ğı na tır ma na rak ya nı na so ku la cak, “ba bam iyi ol sun di ye ya nın da uyu ya ca ğım” dü şün ce siy le mi ni mi ni ba şı nı onun yü zü ne yak laş tı ra rak içi ni çe ke çe ke uyu ya cak tı.Ah! O bun la rın ara sın da, bu has ta lı ğın dan, ne mut lu ola cak tı!..

Yir mi yıl bo şa ge çen bir ha yat tan son ra, bir so ğuk gün de ar tık vü cu du nu din lendi re cek bir ya tak bul mak ih ti ya cı nın her va kit ten da ha zi ya de mey da na çık tı ğı bir za man da baş la yan bu rü ya, bir den, o ka dar kuv vet kesp et miş ol du ki dol du rul maya muh taç olan geç miş ha ya tı bu nun la do lu ver miş ti.

Bu rü ya nın is tik ba le de ğil, ma zi ye ait ol du ğu nu bi lir di. Onun için, mül te zem (lüzum lu gö rü len) bir his ga la tıy la (duy gu ya nıl ma sı), hep yir mi se ne ev ve le ri cat ede rek (dö ne rek) baş lar dı. Ve ade ta bu nu vü cut bul muş farz ede rek, ma hi ye ti ni eş mek ten itina ile (çe ki ne rek) nef si ni men ey le di ği bir gaflet ile bu rü ya nın içi ne gi re rek ya şa dık ça da ha ya şa mak için kuv vet bu lur du...Bü tün bu kı şı ma vi ya lı yı her ge çi şin de gör mek le, sey ret mek le, son ra hül ya sı nı tek rar baş la yıp süs le mek le ge çir di. Ka pa lı pan cur la rın dan mes kun ol ma dı ğı (otu rul ma dı ğı) an la şı lan bu ma vi ya lı da onun eme lin den baş ka bir kim se nin bu lun ma ma sı ha ki ka ti ni tak vi ye edi yor du. Ona bak tık ça gü lüm se ye rek:” Be nim ya lı, be nim ma vi ya lı!.” der di. Hat ta ba har ge lin ce ha va lar bi raz da ha ısı nın ca ai le siy le be ra ber o rü ya nın ka rı sıy la, ço cu ğuy la be ra ber, bu ra ya ge çe cek ler miş çe si ne kal bin de yaz için bir in ti zar (bek le me) bi le var dı. Son ra bir den ken di ken di si ne gü ler, dü dü ğü nün ipi ne ası la rak acı bir fer yat la ma vi ya lı dan uzak la şır, gi der di.

Ni ha yet bir gün, yaz mu kad di me si ne (baş lan gı cı na) te sa düf eden, fa kat ni san ha va sı nın bir dö nek li ğiy le ağus tos sı cak la rı na na zi re ya pan bir gün de, ak şam sefe ri ni ic ra ede cek ti.Sa bah tan be ri Köp rü’den Bo ğa zi çi’nin son la rı na ka dar her gün ay nı it ti rad (tek dü zey le) ile ta kar rür eden (yi ne le nen) se fer le rin ar tık bu so nun cu su ola cak tı. Bu gün her va kit kin den zi ya de yo rul muş tu. Ha va ba ti (ağır), Ka ra de niz bo ğa zın dan püs kü ren se rin ce ha va da bi le bu gün gü ne şin kız gın ha ra re ti al tın da buna lan bey ni ne, ya nan ci ğer le ri ne in şi rah (fe rah lık) ve re cek kuv vet yok. Ar tık bu sonsuz se fer ler den, bu gün her va kit ten zi ya de his se di yor du ki, bık mış usan mış tı.

Bir den bir ses is mi ni ça ğır dı; o ba şı nı çe vir di, ken di si ne gü le rek: “Ta nı ya ma dı nız mı?” de ni yor du.

O, ta nı ya mı yor du; fa kat ih ti yat lı lık ede rek men fi ver mek te de ace le et mi yor, bu bah ri ye mi ra la yı na (de niz al ba yı na), kor don la rı na, mü te bes sim çeh re si ne, me sut he ye ti ne (gö rü nü şü ne) ha tı ra la rı nı ka zı ya rak uzun uzun ba kı yor du. Son ra birden ta hat tür et ti (ha tır la dı): bu es ki mek tep ar ka da şı nı ta nı dı. Se ne le rin ila ve et ti ği şey ler den onu tec rit ede rek (so yut la ya rak) bu he ye tin için den o es ki re fik (ar ka daş) si ma sı nı çı kar dı.

O va kit el le ri ne sa rıl dı, ayak ta gö rüş tü ler. Onun an la ta cak bir şe yi yok tu: “İş te böy le; ben bu ra da yım, hep o es ki hâl!” di yor du. Re fi ki ne de sor mu yor du.

Ne lü zu mu var? İş te gör mü yor muy du? Onun sa ade ti nin ya nın da ken di ha ya tı nın


hüs ra nı (yok luk acı sı) da ha zi ya de mey da na çık mış gi biy di. Bu genç lik re fi ki ni tekrar gör mek ten mem nun luk la be ra ber kal bin de giz li bir eza var dı ki onu gör me miş ol ma yı ter cih edi yor du; ona ehem mi yet ten arî (önem li ol ma yan) şey ler sor du.

Hep böy le, es ki şey ler den, mek tep ha tı ra la rın dan bah se di yor lar dı; fa kat ba his iler le dik çe o ar tık da ha çok sı kı lı yor, bu mu sa ha be nin (soh bet) bir an ev vel bit mesi ne in ti zar edi yor du. Bir ara lık iyi ce sa hi le ya na şa rak va pu run dal ga la rı rıh tı ma püs kü rür ken o, rü ya sı nın Mai Ya lı sı nı ta hat tür et ti; ba şı nı çe vir di, fa kat bu kez gördü ğü şey her za man kin den baş ka bir şey di. İş te o rü ya sı nın ka rı sıy la ço cu ğu şim di ye şil le nen sar ma şık la rın ara sın da, şeh ni şi nin ke na rı na da yan mış ba kı yor lar dı.(Kafa sın dan) şim şek ha lin de ge çen bir ve him le, rü ya sı nı ta hak kuk et miş zan net ti; sonra bir den ka dı na dö ne rek ço cu ğa bir şey söy le di ği ni, ço cu ğun va pu ra ba ka rak eli ni sal la dı ğı nı gör dü. Ve bu se lam ken di si ney di, evet, ken di si ne ba kı yor lar dı...

Son ra bir den bu hül ya ru ye ti (gö rü nü şü) için de es ki re fi ki nin se si ni işit ti. O: “Bura ya çı kı yo rum, mü sa ade niz le; ge ne gö rü şü rüz!” di yor du. O za man ha ki ka ti an la dı; kal bin de bir şey kı rıl dı. O; Mai Ya lı’yı gös te re rek:” İş te bu ra sı nı al dık!” di yor du.

Evet, fa kat ora sı nı al mak la onun ha ya tı nın bi ri cik ziy ne ti (sü sü) olan ri ya yı almış lar, onu çal mış lar dı.

Bu de fa se ma la rı yırt mak is te yen bir dü dük fer ya dıy la, san ki rü ya sı nın son ne fesi ni ver di. Ve bun dan son ra her va kit ora dan ge çer ken, göğ sün de bir şey ler ka ba rarak, ma vi ya lı ya bak ma mak için ba şı nı çe vi rir di.

(Ha lit Zi ya Uşak lı gil, Bir Ya zın Ta ri hi, 1941, s.181191)

Zih ni yetBu met nin zih ni ye ti ni be lir le mek için ön ce hi kâ ye nin kah ra ma nı nın ya şa ma tarzı na, in san lar la iliş ki le ri ne bak mak ge re kir. O, dev rin yük sek züm re si içe ri sin de yer al ma yan, halk tan bir adam dır. Ha ya tın da ha ya le yer ver me yen, ger çek li ği oldu ğu gi bi ya şa yan bir ki şi ola rak kar şı mı za çı kar. Ay rı ca me tin de ki şu söz ler de bu tes pi ti mi zi da ha kuv vet len di re cek ni te lik te dir: “Bu yir mi se ne nin için de yir mi gün lük vu ku at yok tu”, “Za ten o, hiç bir za man ken di si için adi ha ya tın fev kin de bir şey ta sav vur et me miş ti”, “Ta ço cuk lu ğun dan be ri zevk le ri sa de, emel le ri ufak tı”, “Hat ta mek tep ten çık tık tan son ra bi le, hül ya sa hi bi ol ma mak ne ti ce siy le mec rası nı teb di le lü zum gö rül me miş te sa düfle rin hiz me tiy le mes le ği nin is ti ka me ti ne [...]”

Bü tün bun lar bir lik te dü şü nül dü ğün de Ha lit Zi ya’nın bu hi kâ ye sin de ha ya tı nı sür dür me nin dı şın da id dia sı ol ma yan kü çük in sa nın ya şa ma tar zı mo del ola rak alın mış tır. Öy ley se zih ni yet, sı ra dan in san la rın ya şa ma tar zı nı, zih ni meş gu li yetle ri ni, in san lar la iliş ki le ri ni ede bî met nin dün ya sın da di le ge tir me ye izin ve ren bir zevk ve an la yış tır. Bu zevk ve an la yı şın te me lin de Mau pas sant va ri hi kâ ye nin ol du ğu nu söy le mek isa bet li olur; çün kü Mau pas sant va ri hi kâ ye ge niş kit le nin yaşa ma tar zı nı ve bu kit le içe ri sin de yer alan in san lar ara sın da ki iliş ki le ri ak set tirmek te dir.

Ya pı

Olay Ör gü süMai Ya lı ad lı hi kâ ye, iki bi rim den oluş mak ta dır. İlk bi rim de hi kâ ye nin kah ra ma nı, ço cuk luk yıl la rın dan iti ba ren hül ya ile iliş ki si ol ma yan, ken di ha ya tı nı ku rul muş bir ma ki ne gi bi sür dü ren bir in san dır. An cak O, Mai Ya lı’yı fark et tik ten son ra bu me kân la il gi li ha yal ler kur ma ya baş lar. Met nin dö nüm nok ta sı şu cüm le ler dir:


“Fa kat yir mi se ne sü ren bu boş ha yat için de bir gün ser se ri bir rüz gar ile gel miş çölün için de ye ti şen na rin bir çi çek şek lin de iş te o rü ya uya nı ver miş ti. Bu rü ya, ma i bo ya lı bir ya lıy dı.” Hi kâ ye de bu cüm le den son ra, kap tan, ya lıy la il gi li ha yal le riy le, ta sa rı la rıy la dik ka ti çek mek te dir. Ar tık o, baş ka bir in san dır. De ni le bi lir ki me tin, ay nı in sa nın bu iki dö ne mi ara sın da ki ça tış ma sı üze ri ne ku rul muş tur.

Ki şi ler Hi kâ ye de az ön ce de be lir til di ği gi bi tek ki şi den söz edil mek te dir. Di ğer le ri onun dav ra nış la rı nı ve in sa ni iliş ki le ri ni ifa de et me si ne hiz met eder ler. On la rın ki şilik le rin den söz et mek zor dur. Yal nız me tnin so nun da es ki bir ar ka da şı na te sadüf eder. Bu ki şi, Mau pas sant va ri hi kâ ye nin şa şır tı cı son la bit me si ne hiz met eden fi gür ol ma nın öte si ne ge çe mez. Ay rı ca Kap tan’ın an ne si, kız kar de şi ve yol cu lar hi kâ ye bü tü nün de eş ya dan fark lı bir hü vi yet le kar şı mı za çık maz lar. Ya ni ruh halle rin den, dav ra nış la rın dan söz ede me yiz. Bü tün bun lar, Kap tan’ın özel lik le ri ni ifa de ye hiz met eder ler.

Me kânHi kâ ye nin me kâ nı şu cüm le ler le çok iyi ifa de edil mek te dir: “Ufak te fek te beddül ler den baş ka ha ya tı nın mün fe rit ce re ya nı sa bah le yin Ye ni ma hal le is ke le sin den kalk mak, bü tün Ru me li sa hil le ri ni bi rer bi rer se lam la ya rak köp rü ye gel mek, son ra he men yi ne ha re ket ede rek Ana do lu kı yı sı nı ta kip ede ede sa bah tan ak şa ma ka dar bo ğa zı aşa ğı yu ka rı inip çık mak tan iba ret ti.” Ken di si ni bu me kâ nı bü tün le yen bir un sur ola rak gö rür. Bu me kân ger çek li ğin me kâ nı dır. Bir de gör dü ğü Ma i Ya lı’dan ha re ket le kur du ğu bir ev ha ya li var dır. Gö rü nü yor ki hi kâ ye de ki me kân da met ne vü cut ve ren te mel ça tış ma ya uy gun dur.

Za manHi kâ ye nin kah ra ma nı nın ço cuk luk yıl la rın dan, ar ka da şıy la kar şı la şıp Mai Ya lı ha ya li nin yı kıl dı ğı za man ara lı ğı nı kap sar. Bu za man di li mi içe ri sin de Kap tan’ın ya şa ma tar zı, in sa ni iliş ki le ri, dü şün ce le ri, ya şa ma ya has kro no lo jik sı ra yı ih mal et me den dik kat le re su nu lur. Şüp he siz sö zü edi len za man di li mi içe ri sin de ya şanan her şey an la tıl ma mış tır. Oku yu cu da uyan dı rıl mak is te nen te si re uy gun malze me bir ara ya ge ti ri le rek ese re vü cut ve ril miş tir. Bu ra da da sa nat ese ri nin okuyu cu üze rin de uyan dı ra ca ğı ger çek lik duy gu su çev re sin de es te tik zev kin oluş ma sı dü şü nül müş tür.

Te maEde bi yatı Ce di de dö ne min de ya zı lan eser ler de he men her kes ha yalha ki kat ça tış ma sın dan söz eder. Ama bu dö nem de ki sa nat eser le ri nin içe ri sin de bu hayalha ki kat ça tış ma sı nı bir ki şi de böy le si ne açık tarz da or ta ya ko yan me tin ler le kar şı laş ma dı ğı mı zı söy le mek ha ta lı ol maz. Ya ni met nin te ma sı Kap tan’ın ya şa dığı ha yalha ki kat ça tış ma sı dır. Bu ra da ça tış ma, az ön ce de sö zü nü et ti ği miz gi bi, tek ki şi nin ha ya tı nın fark lı dö nem le ri ara sın da ki kar şı laş ma dır. Mai ve Si yah’ta da ha yalha ki kat ça tış ma sı nın var lı ğı her kes ta ra fın dan ka bul edil miş du rum da dır. Ah met Ce mil “mai ha yal”ler le ga ze te ci lik ha ya tı na baş lar; fa kat ha yat onu “si yah” ke li me siy le ifa de edi len ger çek lik le ezer. Sür gü ne mah kûm eder. Bu ra da ise yalnız ca bir ha yal kı rık lı ğı söz ko nu su dur.


Dil ve An la tımBu me tin de an la tı cı, ila hi ba kış açı sın dan; ki şi, olay ve çev re yi dik kat le re su nan ya zaran la tı cı dır. Ede bi yatı Ce di de ro man di li nin özel lik le rin den, gi riş te söz edil miş tir. Bu dil, yük sek sa nat ese ri or ta ya koy mak is te yen in san la rın her tür lü ha yal ve dü şün ce le ri ni ifa de eden zen gin, hat ta yer yer yap ma cı ğa kaç tı ğı sa nı lan sa nat lar la do lu bir ede bî dil dir. Ha lit Zi ya öm rü nün son yıl la rın da bu ede bî dili sa de leş tir me ye ih ti yaç duy muş tur. An cak ken di si cüm le le rin ya pı sı nı, ifa de nin ka rak te ris tik özel li ği ni boz ma dı ğı nı, yal nız ke li me le ri da ha an la şı lır söz ler le değiş tir di ği ni ifa de eder. Hi kâ ye de de Ha lit Zi ya’nın di li, ro man la rı na nis pet le da ha sa dedir. Halk ta ba ka sı nın ya şa ma tar zı nı an la tır ken kul lan mak zo run da ol du ğu ses, eş ya ve gö rü nüş ler le şe kil len miş tir. An cak yi ne de Ede bi yatı Ce di de’nin edebî di li ne has ya pı, söy le yiş ve ke li me kad ro su nun iz le riy le kar şı laş tı ğı mı zı ifa de et mek ge re kir. Çün kü tas vir ler ve ruh hal le ri ni tah li le ay rı lan sa tır lar, bu hi kâ ye de bi le do ğal olan dil den fark lı dır. Bu da Ede bi yatı Ce di de men sup la rı nın sa nat anla yı şın dan kay nak la nır. On lar, avam (halk) için sa nat ya pıl ma ya ca ğı dü şün ce sinde dir ler.

Ha lit Zi ya Uşak lı gil’in hi kâ ye ve ro man sa na tı ko nu sun da ki gö rüş le ri ni ken di ka lemin den şu ki ta bın da bu la bi lir si niz: Uşak lı gil, H. Z. (1998), Hi kâ ye, (haz. Nur Gü rani As lan) İs tan bul, Ya pı Kre di Ya yın la rı.

Ha lit Zi ya ro man la rın da İs tan bul’da ki yük sek züm re nin sür dür dü ğü ha ya tı ha re ket nok ta sı ola rak al mış tır. Hi kâ ye le rin de de bu du rum de vam et mek te mi dir?4

Maupassant tarzı hikâye, seçilmiş olay ve kişiler arasında gerilimi esas alan ve okuyucularda gerçeklik duygusu uyandıran, şaşırtıcı bir sonla sonuçlanan ve bizim edebiyatımızda “olay hikâyesi” olarak adlandırılan bir hikâye tarzıdır. Bu hikâye tarzında mekân-insan ilişkisi son derece önemlidir. Herhangi bir tesadüfe yer verilmez. Anlatılacak olay seçilmiştir; sebep-sonuç ilişkisi gözden uzak tutulmaz. Kişiler ve olay hikâyenin mekânıyla bütünleşir. Sözü edilen mekânda, sözü edilen kişilerin bulunması okuyucuda bir şaşkınlık yaratmaz.

Bu da hikâyenin gözlemden hareketle kaleme alındığını düşündürür. Halit Ziya Uşaklıgil’in “Nakil” adlı kitabında Maupassant’tan tercüme ettiği hikâyeler bulunmaktadır. O, Flaubert’i tanıdığı gibi Guy de Maupassant’ı da eserleriyle çok iyi tanımaktadır. Yirminci yüzyılda Türk Hikâyeciliği’nin gelişmesinde önemli rolü olan bu tarz hikâye, Halit Ziya Uşaklıgil ile edebiyatımıza gelmiştir.


ÖzetYe ni leş me Dö ne mi Türk Ede bi ya tı için de Ser veti Fünûn der gi si et ra fın da top la nan Ede bi yatı Ce di de, bir dö nüm nok ta sı du ru mun da dır. Tan zi mat son ra sın da baş la yan ye ni leş me ha re ke ti ede bî alan da ol gun eserle ri ni ver me ye baş lar. Ro man ve hi kâ ye tür le rin de yazı lan me tin ler ar tık, Tan zi mat son ra sın da ol du ğu gi bi, top lum me se le le ri ni di le ge ti ren öğ re ti ci ve yol gös te rici me tin ler de ğil; es te tik haz uyan dır ma ya hiz met eden sa nat eser le ri ola rak ele alı nıp de ğer len di ri le bi le cek sevi ye ye ulaş mış lar dır. Tan zi mat Ede bi ya tı nın ikin ci döne mi ola rak ad lan dı rı lan za man di li min de Ba tı da ge lişen rea list ede bi ya tın te si ri his se dil me ye baş la mış tır. Ede bi yatı Ce di de züm re sin de, “ro man tik ede bi ya ta tep ki ola rak be li ren ve özel lik le de Fran sa’da Stendhal, Bal zac,ve Flau bert gi bi ro man cı la rın elin de ge lişen “ger çek çi lik akı mı nın” et ki le ri gö rü lür. Sa nat kâr lar, için de ya şa dık la rı top lum da gör dük le ri ni eser le rinde iş le me ye baş lar lar. Uzak di yar lar dan ve ola ğa nüs tü olan dan söz et mek ten vaz ge çer ler; dik kat le ri ni ya şadık la rı çev re ye yö nel tir ler. Göz lem ler den ve ya şan mış olan dan ha re ket ede rek hi kâ ye ve ro man tür le rin de eser ver mek be nim se nir. En azın dan bu eser le rin okuyu cu da ger çek lik duy gu su uyan dır ma sı is te ği hiç bir za man göz den uzak tu tul maz. Bu me tin ler de top lum ve in san eleş ti rel bir dik kat le ele alın mak ta dır. Ede biyatı Ce di de ya zar la rı Ba tı da çe şit li ya zar la rın elin de ge li şen ger çek çi lik akı mı nın ge tir dik le rin den ya rar lana rak eser ler ver me ye baş lar lar. Ha lit Zi ya Uşak lı gil ve Meh met Ra uf baş ta ol mak üze re ro man ve hi kâ ye alan la rın da eser ve ren ya zar lar, rea list ve na tü ra list dikkat le eser ler ka le me alır lar. Fran sa da Pa ul Bo ur get ile baş la yan psi ko lo jik ger çek çi li ğin et ki le ri ni Ede bi yatı Ce di de ya zar la rı nın eser le rin de iz le mek müm kün dür. Bu ra da tak lit ten de ğil te sir den söz et ti ği mi zi vur gu la

ya lım. Türk çe nin im kân la rıy la rea list tarz da ede bî eser or ta ya koy mak is te yen her ya zar, bu tar zın do ğup geliş ti ği ede bî bi ri kim den ya rar la na rak ken di sa nat dünya sı nı oluş tu rur. Ede bi yatı Ce di de züm re si ya zar la rı da bu çer çe ve nin dı şın da dü şü nü le mez. Za ten on la rın eser le ri eleş ti rel ger çek çi bir dik kat le XIX. Yüz yıl so nu İs tan bul’unu, ede bî me tin le rin dün ya sın da, çe şit li yönle riy le an lat ma ya ko yu lur lar. Ar tık ge rek siz bil gi ve rile rek olay ör gü sü nün ya pı sı bo zul maz. Sa nat ese ri nin ken di si ne mah sus bir sis tem ol du ğu an la şıl mış tır. Tasvir ve tah lil ler olay ör gü sün de yer alan ki şi ve me kânla rı ta nıt mak, bun lar ara sın da ki iliş ki le ri ifa de et mek ama cıy la ka le me alın mak ta dır. Ya zar lar, ese re mü da hale et mek ten vaz geç mek ge rek ti ği ne inan mış lar dır. Ede bi yatı Ce di de ci le rin yaz dı ğı eser de İs tan bul dı şı na çı kıl ma dı ğı nı, ko nu ve ki şi le rin bu şe hir den se çil di ği ni de unut ma mak ge re kir. Ro man lar da kül tür se vi ye si geliş miş ve mad di im kân ba kı mın dan zen gin leş miş in san ve çev re ler den söz edil mek te dir. Hi kâ ye ler de ise ay nı şe hir de ömür sü ren ge niş kit le ye yö nel me dik ka ti çekmek te dir. Ken di le ri nin de ifa de et tik le ri gi bi “Ser veti Fü nûn Ede bi ya tı umu ma mah sus de ğil dir”. Bun la rın ken di le ri ni ifa de için dö nem le rin di lin den ha re ket le ye ni bir ede bi dil ya rat tık la rı da bi lin mek te dir. Cüm le ya pı sın da ba zı de ği şik lik le re baş vu ran Ede bi yatı Cedi de züm re si ya zar la rı, ye ni im ge ler ve söz grup la rı nı kul lan mak tan da çe kin me miş ler dir. Hat ta ken di dönem le ri ne ka dar kul la nıl ma yan ba zı ke li me le re de metin le rin de yer ver mek ten çe kin me miş ler dir.Ede bi yatı Ce di de züm re sin de hi kâ ye ve ro man tür lerin de eser ve ren sa nat kâr lar şun lar dır: Ha lit Zi ya Uşaklı gil, Meh met Ra uf, Hü se yin Ca hit Yal çın, Müftü oğ lu Ah met Hik met ve Saf ve tî Zi ya.


Ken di mi zi Sı na ya lım1. Mâî ve Si yah ro ma nın da Ah met Ce mil’in ha yat karşı sın da mağ lup ola rak kü çük bir me mu ri yet le Ara bistan’a git me si aşağıdakilerden hangisiy le açık la na bi lir?

a. Ger çek le rin üs tü ne git meb. Ger çek ler den ka çış c. Me kân de ği şik li ğid. Sür güne. Ro man tizm

2. Ede bi yatı Ce di de ya zar kad ro su için de yer alan, Türk ro man cı lı ğı nın yer leş me sin de bü yük rol oynayan ya zar aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

a. Hü se yin Su at Yal çınb. Hü se yin Ca hit Yal çınc. Hü se yin Sî retd. Ha lit Zi ya Uşak lı gile. Saf ve ti Zi ya

3. Aşa ğı da ki ler den han gi si Ha lit Zi ya’nın ro man la rından bi ri de ğil dir?

a. Mâî ve Si yahb. Kı rık Ha yat larc. Sol gun De metd. Se fi lee. Aşkı Mem nu

4. Ede bi yatı Ce di de ro man la rı ge nel lik le ai le için de ge çer. Aşa ğı da ki ler den han gi si bu nun ne den le rin den bi ri de ğil dir?

a. Sos yal ha ya ta açıl ma yı ba şa ra maz lar.b. Si ya set le il gi len mez ler.c. Ya ra tı lış ola rak içe ka pa nık tır lar.d. Sa ray’ın ta ki bi al tın da dır lar.e. Bu du rum te sa dü fi dir.

5. Aşkı Mem nu aşa ğı da ki ede bi yat akım la rın dan han gi si nin et ki siy le ya zıl mış tır?

a. Na tu ra lizmb. Rea lizmc. Ro man tizmd. Sem bo lizme. Po zi tivzm

6. Ey lül ro ma nın da Su ad ile Ne cip’in ya kın laş ma la rını sağ la yan en güç lü or tak sa nat zev ki aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

a. Ede bi yatb. Sporc. Mü zikd. Danse. Re sim

7. “Bu eser, kah ra man la rı nın ne den siz can sı kın tı larıy la baş lar” cüm le si aşa ğı da ki ler den han gi si için söyle ne bi lir?

a. Genç Kız Kal bib. Ne mi dec. Mâî ve Si yahd. Kı rık Ha yat lare. Ey lül

8. Ede bi yatı Ce di de ro ma nın da me kânin san bü tünleş me si ni sağ la yan tek nik han gi ede bî akı mın ürü nüdür?

a. Sem bo lizmb. Kla sizmc. Ro man tizmd. Rea lizme. Sür rea lizm

9. Aşkı Mem nu ro ma nın da ya zar han gi iki kah ra manı nı na tü ra list ro man an la yı şın da önem li ro lü olan gene tik mi ra sa gö re kur gu la mış tır?

a. Ad nan BeyBeh lûlb. Fir devs Ha nımBih terc. Pey kerFir devs Ha nımd. Bü lentAd nan Beye. Bih terMe lih Bey

10. Mau pas sant tar zı hi kâ ye yi ede bi ya tı mı za ge ti ren ilk isim ler den bi ri aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

a. Ya kup Kad ri Ka ra os ma noğ lub. Cenap Şahabettinc. Ha lit Zi ya Uşak lı gild. Tev fik Fik rete. Saf ve tî Zi ya


Ken di mi zi Sı na ya lım Ya nıt Anah ta rı1. b Ce va bı nız yan lış sa “Mâî ve Si yah Ro ma nı nın

Çö züm le me si” ko nu su nu göz den ge çi ri niz.2. d Ce va bı nız yan lış sa “Halit Ziya Uşaklıgil” ko nu

su nu göz den ge çi ri niz. 3. c Ce va bı nız yan lış sa “Ha lit Zi ya Uşak lı gil’in Ro

man ve Hi kâ ye le ri nin Ad la rı nı” göz den ge çi ri niz.4. a Ce va bı nız yan lış sa “Ey lül Ro ma nın Çö züm le

me si” ko nu su nu ye ni den göz den ge çi ri niz.5. d Ce va bı nız yan lış sa “Aşkı Mem nu Ro ma nı nın

Çö züm le me si” ko nu su nu göz den ge çi ri niz.6. c Ce va bı nız yan lış sa “Ey lül Ro ma nın Çö züm le

me si” ko nu su nu ye ni den göz den ge çi ri niz.7. e Ce va bı nız yan lış sa “Ey lül Ro ma nın Çö züm le

me si” ko nu su nu ye ni den göz den ge çi ri niz.8. d Ce va bı nız yan lış sa bö lü mün ba şın da ki “Gi riş”

ya zı sı nı ye ni den göz den ge çi ri niz.9. b Ce va bı nız yan lış sa “Aşkı Mem nu Ro ma nın Çö

züm le me si” ko nu su nu ye ni den göz den ge çi ri niz.10. c Ce va bı nız yan lış sa “Mai Ya lı Hi kâ ye si nin Çö

züm le me si ni ve Çık ma sı nı” ye ni den oku yu nuz.

Sı ra Siz de Ya nıt Anah ta rıSıraSizde1Ha lit Zi ya Uşak lı gil’in Mai ve Si yah ro ma nı, rea list ta vırla ya zıl mış bir ro man dır. İçin de te sa düfle re yer ve rilme miş tir. Mey da na ge len bü tün olay lar ve bu olay la rın ki şi ler üze rin de ki et ki le ri bir ne denso nuç iliş ki si içe risin de dü zen len miş tir. Tan zi mat Dö ne mi nin ilk ro manla rın da bu ne denso nuç iliş ki si ne rast la mak güç tür. Tan zi mat Dö ne mi ro man la rın da kur gu la nan olay lar, top lum da ki ak sa yan nok ta la rı işa ret et mek için ele alınır; ki şi ler ise ro man cı nın fik ri ne gö re ide ali ze edi lir di. Bu du rum ro man da ger çek lik le bağ daş ma yan te sa düfle rin ol ma sı na ze min ha zır lar dı. Oy sa özel lik le Ha lit Zi ya Uşak lı gil’in ro man la rın da, ken di ha ya tı nı ken di si dü zen le yen bi re yin var lı ğın dan söz et mek müm kündür.

SıraSizde2Bu te ma nın, Aşkı Mem nu ro ma nın da ol du ğu gi bi ele alın ma sı için rea list ede bi ya ta has özel lik le rin bi lin mesi ve uy gu lan ma sı ge rek mek te dir. Türk Ede bi ya tı’nda Ser gü zeşt’te, Zeh ra’da ve Ara ba Sev da sı’nda bu te ma ele alın ma mış tır. Bu nun için sö zü edi len te ma nın ede bi yatı mız da da ha ön ce ele alın ma dı ğı nı söy le mek ge re kir.

SıraSizde3Ey lül ro ma nı, psi ko lo jik ro ma na ör nek ola rak gös te rile bi le cek bir eser dir.

SıraSizde4Al ma mış tır. Da ha çok ge niş kit le nin ya şa ma tar zı ve ömür sür dü ğü ma hal ler ha re ket nok ta sı ola rak alınmış tır.

Ya rar la nı lan Kay nak larEn gi nün, İ. (2007). Ye ni Türk Ede bi ya tı Tan zi mat’tan

Cum hu ri yet’e (1839-1923), İs tan bul, Der gâh Yay.Meh met Ra uf. (2002). Ey lül, (haz. Ke mal Bek), İs tan

bul, Öz gür Yay.Mo ran, B. (1983). Türk Ro ma nı na Eleş ti rel Bir Ba kış,

İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul.Uşak lı gil, H. Z. (1945). Mâi ve Si yah, İs tan bul, Hil mi

Ki ta be vi Ya yın la rı Uşak lı gil, H. Z.(1969). Kırk Yıl, İs tan bul, İn kı lap ve

Aka Ya yın la rı. Uşak lı gil, H. Z. (1981). Aşk-ı Mem nu, İs tan bul, İn kı lap

ve Aka Ya yın la rı.

7Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Dün ya ede bi ya tın da men sur şi i rin or ta çı kı şı nı ve özel lik le ri ni be lir le ye bi le cek, Men sur şi i rin Türk ede bi ya tı na gi ri şi ni, ge li şi mi ni ve Edebiyat-ı Cedide toplu-luğundaki gö rü nü şü nü ta nım la ya cak, Men sur şi ir tü rün de eser ve ren ya zar la rı mı zı, ele al dık la rı ko nu la rı ve üs lup özel lik le ri ni ayırt ede bi le cek bilgi ve becerileri kazanabilecek si niz.

Anahtar Kavramlar

• Mensurşiir• Aşk• Bedbinlik/Kötümserlik

• Yalnızlık• Kaçış• Ölüm

İçindekiler

II. Abdülhamit Dönemi Türk Edebiyatı Edebiyat-ı Cedide’de Mensur Şiir

• MENSURŞİİRİNORTAYAÇIKIŞI• MENSURŞİİRKAVRAMIVEADLANDIRILMASI

• MENSURŞİİRİNTANIMIVEÖZELLİKLERİ• MENSURŞİİRİNTÜRKEDEBİYATINAGİRİŞİ


MENSUR ŞİİRİN ORTAYA ÇIKIŞIMen sur şi ir, ye ni bir ede bî tür dür. Men sur şi i re ilk de fa Fran sız ede bi ya tın da rastla nır. Fran sız ede bi ya tın da sa nat kâ ra ne düz ya zı an la mı na ge len “pro se poéti qu e” adıy la anı lan ba zı eser ler ka le me alı nır. Ede bî bir tür ola rak men sur şi i rin ilk örnek le ri ne “poème en pro se” adıy la Aloy si us Ber trand (18071841)’ın 1842’de yayım la nan Gas pard de la Nu it (Ge ce le rin Gas pard’ı) baş lık lı ese rin den iti ba ren rastlan ma ya baş la nır. Da ha son ra Aloy si us Ber trand’ı, Le Cen tau re ve La Bacc han te isim li eser le riy le Ma uri ce de Guérin (18101859) iz ler. Ber trand’ın Gas pard de la Nu it ad lı ese ri, baş ta Char les Ba ude lai re (18211867) ol mak üze re Art hur Rim baud (18541891), Stépha ne Mal larmé (18421898), Com te de La utréamont adıy la da ha çok ta nı nan Isi do re Du cas se (18461870) gi bi şa ir le rin il gi si ni çe ker. Charles Ba ude lai re’in 1855’ten iti ba ren çe şit li ga ze te ve der gi ler de ya yım la dı ğı, 1869’da ki tap hâ lin de bas kı sı ya pı lan Le Sple en de Pa ris (Pa ris Sı kın tı sı)’nın bir bö lü mü ola rak ta sar la dı ğı Pe tits Poémes en pro se [Kü çük Men sur Şi ir ler] ile Fran sız ede biya tın da yay gın lık ka za nır.

Char les Ba ude lai re’den son ra bu ede bî tü rün Fran sız ede bi ya tın da ya yıl ma sını sağ la yan isim ler, 1873’te ya yım la nan Les Il lu mi na ti ons ve Une Sai son en En fer (Ce hen nem de Bir Mev sim1873) ad lı eser le riy le Art hur Rim ba ud ve Di va ga ti ons (He ze yan lar1864) ad lı ese riy le Mal larmé ve Mal do rur’un Şar kı la rı’yla Com te de La utréamont’dur. Ay rı ca Pa ul Clau del (18681955), An dre Gi de (18691951) ve Mar cel Pro ust (18711922) da genç lik yıl la rın da “poe me en pro se” yaz mış önem li ya zar lar ara sın da dır.

M. Fâ tih An dı’nın (An dı, 1997, 27) da be lirt ti ği gi bi 19. yüz yı lın son la rın da men sur şi ir, di ğer Ba tı ede bi yat la rın da git tik çe yay gın lık ka za nır. İn gil te re’de The Eng lish Ma il Co ach [İn gi liz Pos ta Ara ba sı] (1849) isim li ese riy le Tho mas De Quin cey (17851859); Al man ede bi ya tın da Höl der lin (17701843), Ste fan Ge or ge (18681933) ve Rai nerMa ri a Ril ke (18761926); İs pan ya’da G. Adol fo Bec qu er (18361870); Da ni mar ka’da Jens P. Ja cob sen (18471885); Ame ri ka’da Ed gar Al lan Po e (18091849) ve Rus ede bi ya tın da Se ni li a-Stic hot vo re ni ja v pro ze [EşikMensur Şi ir ler] ad lı ese riy le Tur gen yev (18181883) bu ye ni ede bî tü rün ön cü le ri olur.

Bu sa nat kâr lar ara sın da Ba ude lai re, Rim ba ud ve Mal larmé gi bi Fran sız şa ir leri nin eser le ri nin 19. yüz yı lın son la rı na doğ ru Türk sa nat kâr la rı ta ra fın dan ta nı nıp okun du ğu bi lin mek te dir. Baş ta ül ke si Fran sa’da geç an la şı lan Ba ude lai re ol mak üze re Rim ba ud ve Mal larmé’nin Türk ede bi ya tı üze rin de ki asıl et ki si Ser veti Fü

Edebiyat-ı Cedide’de Mensur Şiir

Edebî bir tür olarak mensur şiirin ilk örneklerine “poème en prose” adıyla Aloysius Bertrand (1807-1841)’ın 1842’de yayımlanan Gaspard de la Nuit (Gecelerin Gaspard’ı) başlıklı eserinden itibaren rastlanmaya başlanır.


nûn dö ne min de şi ir ala nın da baş lar. Bu sa nat kâr la rın men sur şi ir tü rün de eser leriy le de Ser veti Fü nûn dö ne mi üze rin de sı nır lı et ki sin den söz edi le bi lir.

Klâ sik Türk ede bi ya tın da men sur şi i ri ha tır la tan, Fran sız ede bi ya tın da “pro se po eti qu e” (şa i ra ne ya zı ya hut sa nat kâ ra ne düz ya zı) şek lin de isim len di ri len sa natkâ ra ne söy le yiş içe ri sin de ya zıl mış me tin le re rast la nır. Bu ko nu da M. Fâ tih An dı şun la rı söy ler:

“(...) di van dî bâ ce le rin de, Lâ miî Çe le bî’nin Mü nâ za ra-i Sul tân-ı Ba hâr bâ-Şeh ri yâr-ı Şi tâ’sı nın ne sir kı sım la rın da ol du ğu gi bi çok mü kem mel bi rer şâ i râ ne ne sir ör ne ği olan bö lüm le re rast la rız. Hat ta Si nan Pa şa’nın Ta zar ru’nâ me’si, Vey sî’nin Mün şe ât’ı v.s. gi bi ba şın dan so nu na ka dar sa nat kâ ra ne bir üs lup la ya zıl mış, se cî ler le, ede bî sa-nat lar la, hat ta maz mun lar la örül müş eser ler de kar şı mı za çı kar” (An dı, 1997, 28).

An cak, bu tür ya zı la rın men sur şi ir ol du ğu söy le ne mez. Bu na ben zer şe kilde Ha lit Zi ya’nın ve Meh met Ra uf ’un ro man la rın da yer alan sa nat lı söy le yiş le ri de men sur şi i rin dı şın da dü şün mek ge re kir. Çün kü, men sur şi ir için sa nat lı söylen miş düz ya zı ol mak yet mez. Ay rı ca her men sur şi i rin sa nat lı söy len miş ol ma sı şar tı da yok tur. Men sur şi ir ler, bir iki pa rag raftan bir kaç say fa ya ka dar sü ren kı sa ya zı lar dır. Be lir li bir ko nu ve ya te ma üze ri ne ku ru lur lar. Di ğer ede bî tür ler gi bi baş lan gı cı ve so nu olan ba ğım sız bir tür dür. Ge nel lik le baş lık la rı bu lu nur.

Men sur şi ir, Ba tı ede bi ya tı nın ürü nü dür. He nüz Ser veti Fü nûn top lu lu ğu oluş ma dan, Ara Ne sil dö ne min de Türk ede bi ya tın da ilk ör nek le ri ne rast lan ma ya baş lan mış, Ser veti Fü nûn dö ne min de çok sa yı da ya za rın ka le mi ni de ne di ği bir tür ol ma yo lu na gi re rek mo da hâ li ne gel miş tir. Bun da dö ne min san ti man tal atmos fe ri de rol oy na mış tır.

Zen gin bir ede bî geç mi şi ol ma sı na kar şın men sur şi i rin kay na ğı nın Ba tı ede bi ya tı ol ma sı nın ne de ni siz ce ne ola bi lir?

MENSUR ŞİİR KAVRAMI VE ADLANDIRILMASIMen sur şi ir, bir baş ka söy le yiş le düz ya zı şi ir, her şey den ön ce bu söz grup la rı nı oluş tu ran ke li me le rin an lam la rıy la ba kıl dı ğın da bi zi, şi i re has bir duy gu ya hut olgu nun düz ya zı for mun da var lık ka zan ma sı kav ram ala nıy la kar şı kar şı ya ge ti rir. Bu da şi i rin ya da şi i re has özün, ge le ne ğin be lir le di ği şi ir for mun dan baş ka bir şe kil de or ta ya kon du ğu ve ya ko na bi le ce ği fik ri ne gö tü rür. Ni te kim bu yol da ilk ör nek le ri or ta ya koy ma nın ya nın da tü re adı nı ve ren Ha lit Zi ya da ken di men sur şi ir le ri hak kın da, “Bu ma ka le le ri tev lîd eden fi kir ler şa i râ ne ol du ğu için on la ra men sûr şi ir ler nâ mı nı ver mek is te dim.” (Uşak lı gil, 1891, 3) de mek te dir. Türk çe de ve Türk ede bi ya tın da bu şe kil de kav ram ala nı ka za nan men sur şi ir, Fran sız ca da ve Fran sız ede bi ya tın da da ben zer bir gö rü nüm ser gi ler. Fran sız ca da ki “poème en pro se” söz gru bu Türk çe de ki men sur şi ir ad lan dır ma sıy la ve kav ra mıy la uy gun luk gös te rir. Çün kü Türk çe de ki “men sur şi ir”, Fran sız ca da ki poème en pro se in (düz yazı şek lin de ya zıl mış şi ir) kar şı lı ğı ola rak çe vi ri ad lan dır ma özel li ği ta şı mak ta dır.

Re ca iza de Mah mut Ek rem’in “nesr-i mu hay yel” de di ği “men sûr şi ir” baş lan gıçta Türk çe de, özel lik le Ara Ne sil dö ne min de, Fran sız ca “poème en pro se” kar şı lı ğı ola rak “nesr-i mu hay yel”, “nesr-i şa i râ ne”, “nesr-i şi’r-âmiz”, “nesr-i nazm-âmiz”, “men sû re”, “nesr-i ha ya lî”, “nes râ-i şi ir-âmiz”, “nesr-i ha ya lî” gi bi bir bi ri ne ben zer ke li me ve ke li me grup la rıy la kar şı la nır. “Men sûr şi ir” adı, Ha lit Zi ya’nın 1886’da

Klâsik Türk edebiyatında mensur şiiri hatırlatan, sanatkârane söyleyiş içerisinde yazılmış metinlere rastlanır. Bu tür metinler Fransız edebiyatında “prose poetique” (şairane yazı yahut sanatkârane düzyazı) diye isimlendirilir.

1

7. Ünite - Edebiyat-ı Cedide’de Mensur Şiir 149

Hiz met ga ze te sin de ya yım la nan ve da ha son ra Men sur Şi ir ler baş lı ğı al tın da topla ya ca ğı ör nek ler le kar şı mı za çı kar. Ser veti Fü nûn ve II. Meş ru ti yet yıl la rın da da ha çok “men sûr şi ir” ke li me gru bu ter cih edi lir ve böy le ce bir tü rün adı ola rak bu ad lan dır ma yay gın la şır. Cum hu ri yet dö ne min de ise uzun yıl lar kul la nı lan bu ke li me gru bu nun ya nın da, ya kın yıl lar da ba zı ya zar la rın ka le min de onun ye ri ne “şa i râ ne ne sir”, “düz ya zı şi ir”, “ya zı şi ir ler”, “dü zan la tım şi i ri”, “düz şi ir”, “şi ir sel düz ya zı”, “şi ir sel me tin” gi bi çe şit li ad lan dır ma lar kul la nı lır ve tek lif edi lir. Türk Dil Ku ru mu’nun çı kar dı ğı Türk çe Söz lük’ün ye ni bas kı sın da ‘men sur şi ir’in ta ri fi ya pıl dık tan son ra men sur şi i re kar şı lık ola rak “şi ir ce” ke li me si kay de di lir. Bü tün bu ke li me ve ke li me grup la rı, ede bî tür et ra fın da da ha ad lan dı rıl ma sın dan baş laya rak tü re ait özel lik ler ve pren sip ler üze rin de he nüz uz laş ma ya va rıl ma mış ol duğu nu gös te rir” (Ga ri per, 2006, 364365). Gü nü müz de da ha çok, men sur şi ir baş ta ol mak üze re düz ya zı şi ir ad lan dır ma sı kul la nıl mak ta dır.

MENSUR ŞİİRİN TANIMI VE ÖZELLİKLERİMen sur şi i rin bir çok sa nat kâr ve araş tır ma cı ta ra fın dan özel lik le ri üze rin de du rulmuş, ta nı mı ya pıl mış tır. Bu ta nım lar dan bi ri ni Hül ya Ar gun şah, şöy le yap mak ta dır:

“Men sur şi ir; cüm le ya pı sı ve âhenk gi bi şi i re has özel lik ler ta şı dı ğı hâl de vez ne ve ka fi ye ye bağ lı ol ma yan, şa i ra ne bir ko nu yu, his, ha yal ve dü şün ce yi kı sa bir ha cim de ve yo ğun bir şe kil de süs lü bir üs lup la an la tan düz ya zı lar dır” (Ar gun şah, 2002, XI I).

Ba zı sa nat kâr la ra gö re men sur şi ir de önem li olan şi i re ait özü düz ya zı for mu için de ve re bil mek tir. Ni te kim Ok tay Ri fat da bu gö rüş te dir. O, bir rö por ta ja verdi ği ce vap ta,

“(...) düz ya zı ve şi ir ay rı mı nın bir ve zin ve uyak işi ol ma dı ğı an la şıl mış tır sa nı rım. Şi ir bir öz dür, düz ya zıy la da ve ri le bi lir. İçe rik tir önem li olan. İçe rik der ken kav ram sal içe ri ği, baş ka bir de yim le, an la mı de ğil du yar lı lık yü kü nü an lat mak is ti yo rum. He gel şöy le di yor: ‘Her tür lü in san işin de ol du ğu gi bi sa nat ta da içe rik tir son sö zü söy le yen” (Ok tay Ri fat, 1992, 311).

di ye rek şi i rin düz ya zı for mun da da ya zı la bi le ce ği dü şün ce si ni di le ge ti rir. Men sur şi i rin ta nı mı nı yap ma nın ya nın da ni te lik le ri üze rin de de du ran Ar

gun şah’a gö re men sur şi i rin özel lik le ri ni şöy le sı ra la ya bi li riz: 1. Men sur şi ir ler, bir pa rag raftan bir kaç pa rag ra fa ka dar ge niş le yen kü çük,

yo ğun ya zı lar dır. 2. Men sur şi ir ler ba ğım sız, baş lık lı, bir tü rün için de par ça ol ma yan, ken di bü

tün lü ğü ne sa hip me tin ler dir. 3. Şi ir de ki ara yış lar dan doğ muş tur. An cak, şi ir de ğil dir. Şa i râ ne söy le yi şe sa

hip ol ma sı na rağ men öl çü lü ve ka fi ye li de ğil dir. Ahenk li ve şa i râ ne ol ma sı şi ir ol ma sı na yet me mek te dir.

4. Bi rey sel duy gu lan ma la rın ifa de edil di ği şa i râ ne ya zıl mış bir ya zı tü rü dür. Sanat çı lar, ıs tı rap la rı nı, se vinç le ri ni, sız la nış la rı nı, ke der le ri ni di le ge ti rir ler.

5. Men sur şi ir ler, ba zı üs lup uy gu la ma la rı na da yol aç mış tır. Dev rik cüm le, ke li me tek rar la rı, bit me miş cüm le, “ve” eda tı na sık ça baş vur ma bun lar ara sın da dır.

6. Bir iç ahen ge sa hip tir ler. Bu ahen gin sü rek li li ği, kı rıl ma dan de va mı ve tam bit me si ge re ken yer de ta mam lan ma sı şar tı sa nat çı nın has sas du yar lı lı ğına bağ lı dır. Ya zar bu ahen gi özel lik le şi ir le re ben ze te rek yap ma ya ça lı şır.

“Mensûr şiir” adı, edebiyatımızda ilk defa, Halit Ziya’nın 1886’da Hizmet gazetesinde yayımlanan ve daha sonra Mensur Şiirler başlığı altında toplayacağı metinlerde görülür.


Ses tek rar la rı, ke li me tek rar la rı, vir gül ler le de vam eden bir bi ri ne bağ la nan cüm le par ça la rı, Tan zi mat’ın ilk yıl la rın da terk edil me ye ça lı şı lan iki li üç lü tam la ma lar bu me tin ler de ahen gi ve ku ru lan ahen gin sü rek li li ği ni sağ lar.

7. Tas vir ve tak li di önem se dik le ri için uzun cüm le ya pı sı nı ter cih eder ler. Ayrı ca ki’ler, ve’ler ve vir gül ler le uza yan cüm le ler uzun sü ren mü zi kal in ti bala rı tak lit eder.

8. Ah!, ey!, oh!, of! gi bi ün lem le rin kul la nıl dı ğı ya da bun lar la baş la yan cümle ler ol duk ça yay gın dır. Bun lar ya za rın sa mi mi yet id di ası nı yan sı tır lar. Çün kü ya zar âde ta oku yu cu nun önün de için de bu lun du ğu duy gu, dü şünce, he ye can ve ıs tı rap hâ li ni ya şar. Bu na bağ lı ola rak bu ni da la rı kul la nır.

9. Ser veti Fü nûn ede bi ya tın da, özel lik le şi ir de, nok ta la ma işa ret le ri nin şa şırtı cı bir yo ğun luk ta kul la nıl ma sı du ru mu men sur şi ir de de dik ka ti çe ker. Bu nun se bep le rin den bi ri ya za rın sa nat ta ki ide ali dir. Ya zar o ka dar mükem me li yet çi dir ki ese ri nin oku nu şu nu bi le ser best bı rak maz, ida re et mek is ter. Ama asıl önem li olan se bep mü zik tir. Ses tek rar la rıy la bir ahenk yaka la yan sa nat çı, nok ta la ma işa ret le riy le bu nun du ruş ve de vam ediş le ri ni yön len di rir (Ar gun şah, 2002, XIXXXI I).

10. Mıs ra la rı alt al ta di zi len, öl çü süz ve ka fi ye siz ya zı lan ser best şi ir den düz ya zı şek lin de ya zı lış la rıy la ay rı lır lar.

11. Men sur şi ir ler, ge nel lik le ya zı ha ya tı nın baş lan gı cın da genç sa nat kâr adayla rı nın ken di le ri ni ifa de et me ye ça lış tık la rı ka lem ürün le ri ola rak var lık kazan mış tır.

MENSUR ŞİİRİN TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞİTan zi mat son ra sın da 18591860’tan iti ba ren Türk ede bi ya tı Ba tı ede bi ya tı nı ör nek ala rak ye ni leş me ye baş lar. Bu ye ni leş me sü re cin de ye ni ko nu lar ve şe kil le rin yanın da ye ni tür ler de ede bi ya tı mı za gi rer. Ba tı lı an lam da ro man, hi kâ ye ve ti yat ro gi bi ede bi ya tı mı za ye ni gi ren tür ler den bi ri de men sur şi ir olur.

Türk ede bi ya tın da men sur şi i rin ilk ör ne ği ni İz mir’de çı kan Nev ruz ga ze te sinde (1 Mart 1307/14 Mart 1884) Ha lit Zi ya’nın ver di ği gö rü şü yay gın şe kil de ka bul edi lir. Onun da ha ön ce “Aş kı mın Me za rı” baş lık lı men sur şi i ri Ter cü manı Ha ki kat ga ze te sin de ya yım lan mış tır. Bu men sur şi ir, Ter cü man-ı Ha ki kat ga ze te si nin edebi yat sü tu nu nu yö ne ten Mu al lim Nâ ci ta ra fın dan “Me zar da aşk ara mak, mey yit te can ara ma ya ben zer” eleş ti ri siy le bir lik te Ter cü man-ı Ha ki kat’te ya yım lan mış tır (23 Ni san 1883). Ha lit Zi ya’nın ay rı ca “Berk ve Nev ruz der gi le rin de bir kaç men sur şi iri” çı kar (Hu yu gü zel, 2006, 369). Bu ra da Ha lit Zi ya’nın men sur şi ir ala nın da ka lem de ne me le rin den ön ce “Her mev zun ve mu kaffa la kır dı şi ir ol mak lâ zım gel mez; her şi ir mev zun ve mu kaffa bu lun mak ik ti za et me di ği gi bi” (Re ca iza de, 1884, 10) di yen Re ca iza de Mah mut Ek rem’in bu yol da ki ara yış la rıy la Mus ta fa Re şit’in ve diğer Ara Ne sil men sup la rı nın men sur şi ir le ri üze rin de dur mak ge re kir.

Ah met Ham di Tan pı nar’a gö re men sur şi i rin yo lu nu Re ca iza de Mah mut Ekrem aç mış tır. Ne cat Bi rin ci bu ko nu da şun la rı söy ler: “Re ca iza de Mah mut Ek rem şi ir de ve zin ve ka fi ye nin var lı ğı nı ha fiflet mek is te yen le re kar şı Tak dir-i El han’da ‘Ben de niz ce ka fi ye siz şi ir yaz mak tan sa nesri mu hay yel yo lun da tas viri me râm et mek ev lâ ve ef dal dir. Nesri mu hay yel ise mev zun de ğil iken, âde ta tavrı şi’ri ala bi li yor’ şek lin de dü şün ce le ri ni ifa de et me si, bu tü rün yo lu nu aç tı ve genç le rin bu yo la yö nel me si ni sağ la dı. Ara Ne sil’den Mus ta fa Re şit, Meh met Ce lâl, Ali Nusret, Mus ta fa Feh mi, Ali Na dir, İs ma il Sa fa, Ha lit Zi ya ve da ha bir çok genç men sur şi ir ala nın da ka lem de ne me le ri yap tı lar” (Bi rin ci, 2000, 104105).


Bu yıl lar da En vâr-ı Ze kâ ve Şark der gi le rin de Ha lit Zi ya ile ya kın ta rih ler de Mus ta fa Re şit’in men sur şi ir le ri de ya yım la nır. Bu men sur şi ir le ri ni Göz yaş la rı (1884) ad lı ki tap ta top la yan Mus ta fa Re şit, gün lük ya şa yı şı içe ri sin de te sa dü fen kar şı laş tı ğı kü çük ha yat sah ne le ri ni ko nu edi nir. Kı sa cüm le ler den ku ru lu, kı sa za man di lim le ri nin üze rin de top la nan dik ka tiy le met ni ge nel lik le çar pı cı bir sonla bi ti rir (Ga ri per, 2006, 375). Göz yaş la rı’nda aşk, öne çı kan te ma du ru mun da dır. Ya zar, çev re ye ve ta bi at var lık la rı na du yar lı yak la şı mıy la li rik söy le yi şe ula şır. Bazen şa i râ ne söy le yi şin ye ri ni kü çük hi kâ ye yi ha tır la tan an la tım tek ni ği alır. As lında bu du rum la men sur şi ir tü rün de za man za man kar şı la şı lır.

Göz yaş la rı’nda yer alan ta bi at var lık la rı nın ben zer le riy le Ara Ne sil’den Mehmet Ce lâl’in El vâh-ı Şa i râ ne (1895) ad lı ki ta bın da da kar şı la şı lır. Ya zar, duy gu ve dü şün ce le ri ni, ki mi za man acı la rı nı ta bi at gü zel lik le ri nin ara cı lı ğıy la ifa de ye yöne lir. Baş ta çi çek ol mak üze re çe şit li bit ki ler ve nes ne ler ya za rın iç dün ya sı nın yan sı tıl ma sın da rol oy nar. Özel lik le çi çe ğe, ula şı la ma yan, uzak bir yer ler de ki sevgi li yi ve aş kı tem sil ede cek şe kil de an lam yük le nir. Ço ğu kez ta bia tın ger çek li ği aşı rı san ti man tal du yar lı lık la bo zu lur. Ta bi at var lık la rı ken di ger çek li ğiy le de ğil, ona ba ka nın ruh hâ liy le gö rü nür lük ka za nır.

Men sur şi ir ala nın da ürün ve ren Ara Ne sil men sup la rı nı da ha son ra Ser veti Fü nûn’dan çok sa yı da sa nat kâr ta kip eder. Tü rün Türk ede bi ya tı na yer leş me si ni sağ la yan la rın ba şın da yer alan Ha lit Zi ya’yı Meh met Ra uf, Hü se yin Ca hit, Müftü oğ lu Ah met Hik met, Ce lâl Sâ hir, Fa ik Ali de vam et ti rir. Bu isim le rin ya nın da Saffe ti Zi ya, Sü ley man Na zif, Hü se yin Su at, Sü ley man Ne sib, Ali Nus ret, Esad Necib, Hak kı gi bi ya zar lar men sur şi ir ala nın da bir kaç ka lem de ne me sin de bu lu nur.

Türk ede bi ya tın da men sur şi i rin ede bî bir tür ola rak or ta ya çı kı şın da Ba tı edebi yat la rın dan ya pı lan çe vi ri ler önem li rol oy na mış tır. Ba tı ede bi yat la rın dan ya pılan şi ir çe vi ri le ri ni ko nu alan bir ma ka le sin de Mus ta fa Ni hat Özön, düz ya zı şeklin de ya pı lan şi ir çe vi ri le ri nin “kö tü bir çı ğır” ola rak gör dü ğü men sur şi ir akı mı na yol aç tı ğı nı ifa de eder. Bu ko nu da o,

“Bu man zum çe vir me ler ya nın da man zu me le rin bir de ne sir çe vir me le ri var dır. Bun-lar man zum lar dan da ha çok tur. De ğer ba kı mın dan bir bi ri ni tut ma yan bu çe şit ya zı-lar, bi raz son ra, ede bi yat âle mi miz de kö tü bir çı ğır ola rak gö rü le cek olan ‘men sur şi ir’ yo lu nun kay na ğı ol muş tur de ni le bi lir” (Özön, 1956, 452453)

de ğer len dir me sin de bu lu nur. Ah met Ham di Tan pı nar da Türk ede bi ya tın da men sur şi ir tü rü nün or ta ya çı kı şın da Ba tı ede bi yat la rın dan ya pı lan şi ir çe vi ri le rinin ve bu çe vi ri ler le ede bi ya tı mı za ta şı nan içe rik le rin et ki li ol du ğu gö rü şü nü ta şır (Tan pı nar, 1982, 274). Ba tı ede bi yat la rın dan Türk çe ye ya pı lan şi ir çe vi ri le ri üzerin de araş tır ma la rı bu lu nan Ali İh san Kol cu, 18591901 yıl la rı ara sın da sa yı sı yüz onu aşan şi i rin düz ya zı şek lin de Ba tı dil le rin den Türk çe ye çev ril di ği ni bil di rir. Onun gö rü şü ne gö re de men sur şi i rin ge liş me sin de bu düz ya zı şi ir çe vi ri le ri nin et ki si ol muş tur (Kol cu 2005, 403405).

Ba tı ede bi ya tın dan ya pı lan şi ir çe vi ri le ri men sur şi i rin or ta ya çı kı şın da na sıl bir rol oy nar?

Türk edebiyatında mensur şiirin edebî bir tür olarak ortaya çıkışında Batı edebiyatlarından yapılan çeviriler önemli rol oynamıştır.

2


EDEBİYAT-I CEDİDE (SERVET-İ FÜNÛN) TOPLULUĞUNDA MENSUR ŞİİR1896’da Tev fik Fik ret’in Ser vet-i Fü nûn der gi si nin ba şı na geç me siy le Edebiyatı Cedide (Ser veti Fü nûn) top lu lu ğu ku rul muş olur. Bu top lu luk men sup la rı, sa nat mer kez li bir an la yış çer çe ve sin de in san ru hu nun dal ga la nış la rı nı ede bî met nin dün ya sı na ta şı mak is ter ler. Bir ta raftan şi i rin cüm le ya pı sı nı düz ya zı nın cüm le yapı sı na yak laş tır ma ya ça lı şır lar ken, di ğer yan dan düz ya zıy la sa nat kâ ra ne söy le yi şe yö ne lir ler. Naz mı mut lak un sur ola rak gör me me le ri, duy gu la rın ifa de si ne ağır lık ver me le ri, “pra tik te men sur şi ir” tar zı nın or ta ya çık ma sın da rol oy nar (Er ci la sun, 1981, 228).

Ser veti Fü nûn top lu lu ğu ku rul ma dan ön ce Ha lit Zi ya’nın 18861887 yıl la rı ara sın da Hiz met ga ze te sin de men sur şi ir le ri ya yım la nır. Bu men sur şi ir ler ön ce hoş kar şı lan maz ve eleş ti ri lir. Re ca iza de Mah mut Ek rem’in onun men sur şi ir le ri hak kın da olum lu gö rüş ler içe ren bir ya zı sı nın ya yım lan ma sı üze ri ne eleş ti ri ler kesi lir. Ha lit Zi ya, da ha son ra bu ya zı la rı nı 1891’de Men sûr Şi ir ler adıy la ki tap laş tı rır. An ne si nin ölü mü üze ri ne yaz dık la rı nı da ay nı yıl ki tap hâ lin de Me zar dan Ses ler adıy la ya yım lar. Böy le ce tü rün Türk ede bi ya tın da ki ilk ba şa rı lı ve ka lı cı ör nek le ri ni ki tap laş tır mış olur. O, ha tı ra la rın da men sur şi ir an la yı şı nı ve ya zış tar zı nı or ta ya ko yan, tü rün özel lik le ri ni gös te ren ba zı tes pit ve de ğer len dir me ler de de bu lu nur:

“Men sur şi ir ler, kı sa, kü çük, he men sâ nih ol duk la rı gi bi kâ ğıt la rın üze ri ne ih mâl kâ-râ ne atı lı ver miş ta has süs ler den, yo lu mun üs tün de top lan dık la rı gi bi tek lif siz, tas nif siz nak şe di li ver miş gi bi çiz gi ler den iba ret ola cak tı. Bir ne vi müs ved de... O ka dar kı sa, o ka dar kü çük ola cak lar dı ki, uzun tas vir le re, mü kel lef tez yin le re ifti kâr et me den, dar hav sa la la rın da an cak bir şi ir he ye ca nı ta şı mak la ik ti fa ede rek, san ki gön lü nün ha le can dar be le ri ni iki el le riy le tu ta rak, rü ya fi râ şın dan sa de ce bir göm lek le fır la yan bir genç kız edâ-yı mah cû bâ ne siy le, mah mûr ve mü te lâ şî ya rı uy ku da ya rı uya nık çı-kı ve re cek ler di. Bun la rı re fik le ri min ara sın da oku yan la rın mev cut ol du ğun da şüb he-dâr idim. Yal nız şüp he edil me yen bir ha ki kat var dı: Şâ kird le ri min göz le rin de oku nan sâ kit fa kat be liğ mu hab bet his si... He men her nüs ha dan son ra on la rın için de ba na göz le riy le san ki o sa bah oku duk la rı par ça la rı in şâd edi yor muş ca sı na bir mâ nâ var dı. Öy le bir mâ nâ-yı mu hab bet ve mer bu ti yet ki ba na bü tün so kak tan ge çer ken, kı ra at-ha ne nin pen ce re sin den, ön le rin de bir nüs ha Hiz met, müs teh zî göz le riy le be ni ta kib eden ta ar ruz er ba bı nın ve re bi le cek le ri fü tû ru unut tu rur du” (Uşak lı gil, 1936, 84).

Ser veti Fü nûn yıl la rın da söz ko nu su der gi nin say fa la rın da çok sa yı da men sur şi i re rast lan ma ya baş la nır. Böy le ce Ara Ne sil dö ne min de dik ka te de ğer ör nek le rin or ta ya kon ma sın dan son ra Ser veti Fü nûn men sup la rı nın ka le min de men sur şiir, âde ta bir mo da hâ li ni alır. Bu nun ya nın da men sur şi ir genç ka lem le re, in sa nın iç dün ya sın da ki dal ga lan ma la rı şi i re gö re da ha ra hat di le ge ti re bi le ce ği bir ifa de ala nı nı açar. Böy le ce bu yol da in sa nın iç dün ya sı nın, duy gu sal ha ya tı nın bes le diği çok sa yı da kü çük ka lem tec rü be si dö ne min ga ze te ve der gi le ri nin say fa la rı na gi rer. Bun la rın bir kıs mı Mus ta fa Re şit’in ve Ha lit Zi ya’nın aç tı ğı yol da kü çük kitap lar hâ lin de ya yın dün ya sın da ki ye ri ni alır. “Bu ara da şu hu su su da be lirt mek ge re kir ki, men sur şi ir tar zı, dev rin ro man ve hi kâ ye le rin de ki an la tım bi çim le ri ne, cüm le ya pı la rı na ve üs lu bu na ge niş öl çü de te sir et miş tir” (Çe tiş li, 2006, 351). Baş ta Ha lit Zi ya’nın Mâî ve Si yah ro ma nı ol mak üze re men sur şi i rin sa nat kâ ra ne söy leyi şi nin et ki si ni ta şı yan çok sa yı da hi kâ ye ve ro man la kar şı la şı lır.

Ha lit Zi ya’nın da ha tı ra la rın da ifa de et ti ği gi bi, men sur şi ir, baş ta Re câ iza de Mah mut Ek rem ol mak üze re dö ne min öne çı kan sa nat adam la rı ta ra fın dan tak

Mensur şiirin moda hâline gelmesinde Mehmet Rauf’un Servet-i Fünûn dergisinde çıkan bu yoldaki kalem tecrübelerinin önemli bir payı vardır. Ayrıca dönemin içe dönük duygusal hayatı da mensur şiirin yaygınlık kazanmasında etkili olur.


dir le kar şı la nır sa da şi i ri “mev zûn ve mu kaffa söz” (öl çü lü ve ka fi ye li) ola rak gören ede bi yat çev re le ri ta ra fın dan şid det le eleş ti ri lir. Bu ta vır, ay nı za man da es ki ede bi yat zev ki nin ve es ki zih ni ye tin ye ni ye kar şı olu şu nun ge tir di ği bir ya pı ola rak be li rir. Fa kat dö nem içe ri sin de men sur şi i re her ne ka dar kar şı çı kan, ba zı ağır eleş ti ri ler de bu lu nan lar çı kar sa da men sur şi ir bir sü re son ra çok sa yı da genç sanat kâ rın rağ bet et ti ği bir tür ola rak be li rir. Genç le rin men sur şi i re yö nel me le rin de şi i rin ka fi ye, öl çü ve şe kil gi bi tek nik özel lik le riy le bu ye ni tür de ba şa çık mak zorun da ol ma yış la rı et ki li olur. Düz ya zı nın ra hat ifa de im kâ nı iç dün ya la rı nı ge nişçe yan sı ta bi le cek le ri bir or tam ha zır lar.

Men sur Şi ir ler ad lı ki ta bı nın ba şın da,

“Men sur şi ir ler ha yal hâ nem de açıl mış bir ta kım na zik, na rin fi kir ler dir. On lar ben ce pek kıy met dâr dır. Çün kü gir ye le ri mi, neş ve le ri mi mu sav ver dir ler. Ben on la rı tak dîs ede rim; çün kü his si yâ tı mı, mü ta la âtı mı nâ tık tır lar.Bun lar kim se için ya zıl ma mış tır, ya zıl mak için ya zıl mış tır, onun için dir ki sâ ir le ri nin tak di ri, adem-i tak di ri on lar için ehem mi yet siz ka lır. Yi ne onun için dir ki her tür lü alâ yiş-i zâ hi rî den mü te cer rit tir ler. Mu har ri ri on la rı o ka dar âlî bul du ki tez yi nât-ı laf zi ye ile tel bis ten hi câp et ti. Bu ma ka le le ri tev lîd eden fi kir ler şa i râ ne ol du ğu için on la ra men sûr şi ir ler nâ mı nı ver mek is te dim. Şi i ri ve zin ve ka fi ye de ara yan la rın ede cek le ri iti raz in dim de hiç-a-hiç ka lır” (Uşak lı gil, 1891, 23).

di yen Ha lit Zi ya, bu şe kil de men sur şi ir le ri ni de ğer len dir miş olur. Ya zı nın de vamın da on al tı ya şın dan iti ba ren yaz dı ğı men sur şi ir le rin bu ki tap ta yer al dı ğı nı söy ler. Böy le ce onun ilk genç lik yıl la rın dan iti ba ren men sur şi ir yaz dı ğı nı öğ renmiş olu ruz. Ha lit Zi ya’nın men sur şi ir le ri hak kın da M. Fâ tih An dı şun la rı söy ler:

“Muh te va la rı iti ba rıy la Men sûr Şi ir ler’de yer alan par ça la rın he men he men ta ma-mın da ka ram sar lık ve ha yat tan nef ret duy gu su ağır ba sar. Ya za rın bun la rı ka le me al dı ğı ilk genç lik çağ la rı nın psi ko lo ji si nin ve dev ri nin ede bi ya tı nın ro man tik yö ne liş-le ri nin et ki siy le, aşk, hü zün, nef ret, ka ram sar lık, hat ta mut lu luk ve se vinç, ya şa nan duy gu ne olur sa ol sun, göz ya şı bir fon ola rak bu şi ir ler de dai ma kar şı mı za çı kar. Genç Ha lit Zi ya bu şi ir le rin de ma ra zî bir has sa si yet, aşı rı bir ‘rik kat-i kalb’ (s. 16) için de dir. Ölüm, me zar, ız dı rab, aşk, iha net, ya şa mak tan nef ret, rü ya, ta hay yül, göz ya şı, mû si-kî, gök yü zü, se mâ vî un sur lar, ta bia tın gü zel lik le ri, ge ce, ba har ve ha zan mev sim le ri şa i rin mu hay yi le si nin uğ rak la rı dır.” (An dı, 1997, 4142)

Ha lit Zi ya’nın men sur şi ir le ri be lir li bir dü şün ce ve ya duy gu nun üze ri ne kuru lur. Bu ya zı lar da tas vir önem li yer tu tar. Ba kan ki şi nin ruh hâ li ne gö re an lam ka za nan ta bi at, ger çek çi bir yak la şım la de ğil da ha çok re sim fik riy le be li rir. Bu da ya pı lan tas vi rin ve bu na bağ lı ola rak man za ra nın yap ma cık lı ya pı ka zan ma sına yol açar. Ya zar, ba zı men sur şi ir le ri ni âde ta sa de ce tas vir için yaz mış iz le ni mi uyan dı rır. An cak, yi ne de “dü şün ce” Ha lit Zi ya’nın men sur şi ir le rin de öne çı kan öge du ru mun da dır. Bu ko nu da Ni ya zi Akı, şun la rı di le ge ti rir:

“Her han gi bir ko nu yu ele ala rak iş le yen (...) dü şün ce ya zı la rı na gö re, in san ha ya tın yü kü al tın da bo şu na ezi li yor. Çün kü her ça ba bir boş lu ğa açı lır. Bü tün özel lik ler gök-yü zün de dir. İn sa nı ha ya ta bağ la yan ümit ler de boş tur. Ha ya tın fa ni li ği kar şı sın da ağ la mak tan baş ka ne ya pı la bi lir?.. İn sa nın se vin ci ve acı sı ken di dı şın da ki olay la ra bağ lı ola rak de ği şir. Her şey de ği şik lik le de vam et me li dir” (Akı, 1970, 34).


Bu ya zı lar da bir yan dan ka dı nı nın top lum içe ri sin de ki öne mi üze rin de du rulur ken di ğer yan dan düş müş ka dı nın çek ti ği çi le le rin azal tıl ma sı top lu ma dü şen gö rev ola rak de ğer len di ri lir.

Ro man tik yak la şım la in san la rın ta bia tın için de ya şar ken da ha mut lu ol duk ları, me de ni ye tin ge liş me siy le ha yat la rı ko lay laş ma sı na rağ men mut suz lu ğa sü rüklen dik le ri, me de ni ye tin ve sos yal ha ya tın yap ma cık lı ve ih ti ras lı bir in san or ta ya çı kar dı ğı fik ri ağır lık ka za nır. İn sa nın ha ya tı ilk ne fe sin den son ne fe si ne ka dar bir oluş ma ve son bul ma ara sın da ka lan kı sa za man par ça sı du ru mun da dır. “Şa ir baş-ka se ma la ra ba kar, baş ka dün ya la rı dü şü nür; ma zi her şe yi tat lı laş tı rır, bu nun için ma zi ye öz lem du yu lur” (Akı, 1970, 4). Ha lit Zi ya’nın “Duy gu la rı ko nu eden ya zı la-rı nın sa yı sı bi raz faz la dır (...). Bu ya zı lar da, bir ruh la baş ka bir ru hun ko nuş ma sı nı an dı ran ba kış lar, acı anı lar la do lu bir me za ra ben ze yen kalp, sev gi, sev gi nin sü rek-siz li ği, sev gi yi aç ma te red düt le ri, ka vuş ma göz yaş la rı, ka dın öz le mi, ölü mü ha ber ve ren ön se zi ler üze rin de du ru lur” (Akı, 1970, 4).

Onun sa de üs lup içe ri sin de kı sa cüm le ler den ku ru lu men sur şi ir le rin de tasvi rin önem li bir yer tut tu ğu nu gö rü rüz. Ba zı ya zı lar sa de ce tas vir için ya zıl mış gi bi dir. Bu par ça lar da tas vir ler ha re ket li ya da ha re ket siz ol mak üze re iki ni te likte gö rü lür. Bi rin ci ler de; at sır tın da bir genç kı zın ha ya li kam çı la yan dal ga lan malar la iler le yi şi ni, gü ne şin ufka doğ ru ini şi ni ve ya rı ya ka dar de ni ze gö mü lü şü nü, gü ne şin yü rü yü şü nü, ışık al tın da eş ya nın renk de ğiş ti ri şi ni (Gu rup ad lı par ça), şe lâ le ler den su zer re le ri nin uçu şu nu, lâv la rın akı şı nı, fır tı nay la ezi len or ma nın in le yi şi ni, sa va şa doğ ru iler le yen bir lik le ri, mer mi le rin uçu şu nu, ayak lar al tın da kum la rın çı kar dı ğı se si, kuş la rın uçu şu nu, çıp lak kı zın su ya gi ri şi ni iz le riz.

İkin ci ler de ise, ha yal ve sev gi do lu ba kış la rı, yap rak lar da ası lı yağ mur dam la ları nı, genç kız saç la rın da du ran ışı ğı, çi çek ler ara sın da bir baş ka çi çek gi bi uza nan genç kı zı, ya ra lı lar ve sa vaş ka lın tı la rıy la do lu ölü sah ne le ri sey re de riz. Bu tas virler kay na ğı nı dış dün ya nın ya nın da ha yal âle min de bu lur. “Hey hât Bir Rü ya idi!” baş lık lı men sur şi i rin de,

“İri, mâ’î göz le ri is tim dât kâ râ ne göz le ri me ma tûf idi. O âs mânı lâ ye te nâ hî de me lâ iki mu hab be tin per vâ zı nı, hu tûtı zi yâ iye yi an dı rır kir pik le ri nin ucun dan kat râtı si riş kin ha zin ha zin su kû tu nu mü şâ ha de edi yor dum.

Ey lev hai ruh bah şâ! Sa na meftûn ol dum. Ey ha yâli kud sî! Sa na âşık ol dum. Si ne si şe dîd ha le cân la rın taz yîkı kah hâ râ ne si ne mağ lûp ol muş tu. Kal bi mah

fa za sı nı par ça lar ca sı na kuv vet le da ra bân idi. Bu si ne be nim mu hab be ti me cil vegâh, bu kalp be nim aş kı ma cây gâh idi.

Fa kat hey hât! Bu bir rü ya idi.” (Uşak lı gil, 1991, 20)Şek lin de gö rül dü ğü gi bi fik ri ve duy gu hâ li ni tas vir tek ni ğiy le bir leş ti re rek ger

çek le ha ya lin ke siş ti ği bir yer de dik kat le re su nar. Ha lit Zi ya’nın Me zar dan Ses ler ad lı ki ta bı hi kâ ye kur gu su için de ya zıl mış, ken

di için de yıl dız lar la ay rıl mış me tin par ça la rın dan olu şur. Ölüm dü şün ce si çev resin de var lık ka za nan ve bir bi ri ni ta mam la yan bu me tin par ça la rı bü tün lük gös terir. Me zar dan Ses ler hak kın da M. Fâ tih An dı şun la rı söy ler:

“(...) in sa noğ lu nun, kâ ina tın yüz ler ce, bin ler ce yıl dır ke sin ti siz ola rak sü re ge len koz-mik za ma nı na nis bet le kı sa cık olan öm rü için de, içi ne yu var lan dı ğı bu ga ile li, se fil ve zu lüm ler le, fe sat lar la do lu ha ya tı nın de ği şik vec he le ri ne da ir ya pı lan kı sa ke sit tas vir-le rin den son ra Ha lit Zi ya, in san lı ğın asır lar dır ya şa dı ğı bü tün bu hay hu ya kar şı lık, as lın da her şe yin ay na da ki bir akis ten iba ret ol du ğu dü şün ce si üze rin de du rur” (Andı, 1997, 13).


Onun Pla ton’un idea lar te ori si ne ve ta sav vu fa çı kan bu fel se fî dü şü nü şü, mezar me ta fo ru et ra fın da “hiç”lik le bir le şir. An ne si nin ölü mü et ra fın da de rin le şen bu duy gu ve dü şün ce ler ora da kal maz. Mo dern as tro no mi ve koz mo lo ji nin ye ri ni al dı ğı bu ya zı lar da genç ya zar, me zar dan ge len ses le “hiç”lik ten “hep”lik fik ri ne yük se lir. Ni ya zi Akı’nın da be lirt ti ği gi bi, Ha lit Zi ya’nın Me zar dan Ses ler’i; Âkif Pa şa’nın Adem Ka si de si, Zi ya Pa şa’nın Ter cî-bend’i, Ab dül hak Hâ mit’in Mak ber’i ve Re ca îzâ de Mah mut Ek rem’in ölüm te mi et ra fın da var lık ka za nan şi ir le riy le aynı çiz gi de bir le şir (Akı, 1970, 5).

Ha lit Zi ya’nın men sur şi ir tü rün de eser ver me si ni ne ye bağ lar sı nız?

Ha lit Zi ya’dan son ra men sur şi i rin ba şa rı lı ör nek le ri ni Meh met Ra uf ve rir. Eylül ya za rı, Mek teb der gi sin den baş la ya rak Ser vet-i Fü nûn der gi sin de ya yım lan ması beş yıl sü ren men sur şi ir le ri ni 1317/1901’de Si yah İn ci ler adıy la bir ki tap ta toplar. Ra him Ta rım, Ha lit Zi ya’nın teş vi kiy le yaz dı ğı bu men sur şi ir le rin de Meh met Ra uf ’un on dan da ha ba şa rı lı ürün ler or ta ya koy du ğu nu dü şü nür. “Her bi ri ‘her gü zel şey kal bim de baş ka bir ya ra aça rak ge çer’ di yen has sas, sa mi mî bir kal bin; gü-zel li ğe ve aş ka dai ma mağ lûp bir ru hun mah su lü olan bu men su re ler, ha cim le ri nin ter si ne yo ğun ve in ce bir duy gu sal lık içe rir ler. İş le di ği ko nu lar la uyum için de olan özen li üs lu buy la oku ya na âde ta bu his le ri ya şa tan Meh met Ra uf ’un men su re le ri, bu ba kım dan tü rün ön cü le rin den sa yıl ma sı na rağ men Ha lit Zi ya’nın men su re le ri ni göl ge de bı rak mış tır” (Ta rım, 1997, 19).

Hül ya Ar gun şah, Si yah İn ci ler’de top la nan ya zı la rın hep si ni men sur şi ir ola rak de ğer len dir me nin pek doğ ru ol ma ya ca ğı nı söy ler (Ar gun şah, 2002, XXXIX). Bu ya zı lar dan bir kıs mı ha tı ra, bir kıs mı hi kâ ye tü rü için de de ğer len di ril me ye mü sa it gö rün mek te dir. Beş bö lüm den olu şan Si yah İn ci ler’de ya zar, aşk ko nu su üze rin de yo ğun la şır. İs ma il Çe tiş li ise, “Aş kın et ra fın da he men onun çağ rış tır dı ğı ka dın, ay rı lık ve yal nız lık ta mam la yı cı ko nu lar ola rak ge lir ler. Son de re ce has sas bir dünya ya ve in ce duy gu la ra sa hip ya zar bu ya zı la rın da ro man tik ve şa i ra ne bir eda ya sa hip tir” (Çe tiş li, 1995, 110119) gö rü şü nü di le ge ti rir. O, kı rıl gan, has sas ruh hâliy le men sur şi ir le rin de da ha çok duy gu lan ma la rın, ens tan ta ne le rin ve ay rın tı da ka lan in ce lik le rin res sa mı dır. Aşa ğı ya ak tar dı ğı mız “Ka dın İh ti ya cı”nda da,

“Bir ih ti yaç, de rin, mu kâ ve met-sûz, zâ lim bir ih ti yaç, ele geç me si mu hâl olan bir ka-dın ih ti ya cı ru hu mu ya kı yor; bir ka dın, kal bi min bü tün ya ra la rı nı sa ra cak na zik el-ler le, gayr-i ka bil-i te sel li ma tem le ri mi unut tu ra rak ha ra ret li na zar lar la, ru hu mun bu cevf-i me lâ li ni dol du ra cak ra kîk bir kalp le bir ka dın; bir ka dın ki bü tün ha rap ol muş genç li ği me sa mi mi yaş lar la ağ la sın, di zin de ha ya tı mın bü tün elem le ri ni ağ-la ya bi le yim; bir ka dın ki bu ya lan cı va at le rin, ağ la yan emel le rin, âh eden ümit le rin ma tem le ri ni şefkat ve sa da ka ti ile te sel li et sin. Bu ve fa sız, bu kalp siz ka dın lar dan, hat ta aşk la rıy la, hat ta ve fa la rıy la bi le ze hir li ya ra lar açan, şe bâ bı mın bü tün ha ra ret ve pe res ti şi ni sön dü ren bu ka dın lar dan ge len me râ ret le ri mi göğ sü nün üs tün de ağ la ya ağ la ya unu ta yım...Böy le bir ka dın ih ti ya cıy la bü tün genç li ğim iş te mah vo lu yor: Ölü yo rum. Bir ka dın ki bir hem şî re ol sun, bir zev ce ol sun; yok, yok bir vâ li de ol sun, bir vâ li de ki her şe yiy le bir ka dın, fa kat kal biy le, ve fa sıy la bir vâ li de!” (Meh met Ra uf, 1901, 2122).

3

Mehmet Rauf’un mensur şiirlerinin tematik dünyasını aşk, bedbinlik/kötümserlik, yalnızlık, kaçış, ölüm, zavallılara acıma ve tabiat örer.


gö rül dü ğü gi bi, aşk ve ka dın ih ti ya cı ile ara yı şı et ra fın da de rin le şen bu sa mi mi ya zı lar, ara yış la rın so nun da ge nel lik le in sa nı acı nın ve yal nız lı ğın eş lik et ti ği ümit kı rık lık la rı na, kö tüm ser li ğe çı ka rır. Bi raz da ya şa dı ğı dö nem den ve bağ lı ol du ğu ede bî top lu lu ğun es te tik an la yı şın dan ge len et kiy le sa nat kâ rın psi ko lo jik dün ya sını ço ğu kez ta bia ta yük le nen ruh hâ li des tek ler ve ta mam lar.

Meh met Ra uf ’un men sur şi ir tü rün de eser ver me si ne ye bağ la na bi lir?

Edebiyatı Cedide sa nat kâr la rı içe ri sin de men sur şi ir ka le me alan ya zar lar dan bi ri de Hü se yin Ca hit [Yal çın]’tir. Ömer Fa ruk Hu yu gü zel, “Ser vet-i Fü nûn der gi-sin de bir kıs mı Sa mî mî Te es sür ler, bir kıs mı da Şi ir ge nel baş lı ğı al tın da ya yım la nan bu yir mi dört par ça ya zı, da ha son ra Ha yat-ı Ha ki ki ye Sah ne le ri’nde ge ne Sa mî mî Te es sür ler baş lı ğı al tın da top lan mış tır” (Hu yu gü zel, 1984, 141) der.

Muh te va, dil ve ya pı ba kı mın dan hi kâ ye le re ve kü çük fık ra la ra yak la şan bu men sur şi ir ler, kö tüm ser bir ha yat gö rü şüy le ya zıl mış tır. Ya za rın ha ya tın dan kuvvet li iz ler ta şı yan ve onun fer dî duy gu ve dü şün ce le ri ni hi kâ ye le rin den da ha kuvvet li ifa de eden şa i râ ne ya zı lar dır. Ko nu la rı ne olur sa ol sun bun la rın hep sin de de ya zar, ele al dı ğı ko nu ile ken di be ni ara sın da sı kı bir mü na se bet kur muş tur. Zaten bu fer di lik özel li ği Sa mi mî Te es sür ler adın dan da bel li ol mak ta dır (Hu yu gü zel, 1982, 141). Hü se yin Ca hit, bu men sur şi ir le rin de kö tüm ser duy gu la ra, ha yalhaki kat te za dı na, aş ka, di ne ve sos yal ko nu la ra yer ve rir. Za man za man çe şit li ha yat sah ne le rin den lev ha la rı dik kat le re su nan ya zar, di ni, in san lar ara sın da ki fark lı lı ğı or ta dan kal dı ran ya pı cı bir un sur ola rak gö rür. Onun şa i râ ne duy gu la rın ifa de ala nı na ta şın dı ğı men sur şi ir le ri Bil ge Er ci la sun’un da be lirt ti ği üze re, “ku ru luş ve iş le yiş ba kı mın dan” (Er ci la sun, 1990, 106) baş ka bir tür de hi kâ ye sa na tı nın bir deva mı gi bi dir. Ni te kim ço ğu ya zı da met nin te me lin de an la tı la cak olay lar di zi si nin bu lun ma sı da bu nu gös te rir. “Fer dî ha ya tı na ait acı la rın ya nı sı ra; sos yal ha yat ta ki ıs tı rap la rı da de rin den his se den ya zar, bü tün men su re ler de duy gu la rı na yer ver miş-tir” (Aliş, 1994, 185).

Edebiyatı Cedide men sup la rı ara sın da men sur şi ir ya zar la rın dan di ğe ri Celâl Sa hir [Ero zan]’dir. O, Ser veti Fü nûn der gi sin de ya yım la nan men sur şi ir le ri ni da ha son ra Buh ran (1909) ve Si yah Ki tap (1912)’ta top la mış tır. Nes rin T. Ka ra ca, onun men sur şi ir le ri için şu de ğer len dir me de bu lu nur: “Za val lı kal bi nin elem le ri-ni, aş kı nın acı la rı nı di le ge tir mek, ‘bu uzun ka ran lık yol da’ ken di si ne dost ve sır daş bu ya zı la ra göz yaş la rı nı dök mek için ka le me al dı ğı nı be lir ten Ce lâl Sa hir için on lar, ben li ği nin çi çek le ri, ha ya tı nın ye gâ ne te sel li si dir ler” (Ka ra ca, 1993, 194195).

Edebiyatı Cedide topluluğu men sup la rı nın yaz dı ğı men sur şi ir ler de, şi ir sana tın da ol du ğu gi bi, da ha çok fer di duy gu lan ma lar ko nu ola rak iş len miş tir. Bu ko nu lar ara sın da aşk, sev me ve se vil me ar zu su, aşk ta mut lu luk ara yı şı, aşk ta mutsuz luk, ka çış, in ti har, yal nız lık ve ölüm öne çı kar. Sos yal ko nu lar da bu men sur şi ir ler de sı nır lı ola rak yer bu lur. Top lum eleş ti ri si, kim se siz le re, yok sul la ra ve zaval lı la ra acı ma bun lar ara sın da dır. Sos yal ko nu la rın ele alın dı ğı men sur şi ir ler de da ha çok top lu mun ez di ği kim se siz ve yok sul ki şi le rin uğ ra dı ğı hak sız lık dik katle re su nu la rak bun la ra mer ha met le yak la şı lır.

Edebiyatı Cedideciler men sup la rı yaz dık la rı men sur şi ir ler le tü rün ba şa rı lı ör nek le ri ni or ta ya koy muş lar ve men sur şi i rin Türk ede bi ya tın da yer leş me sin de et ki li ol muş lar dır. Men sur şi ir ala nın da bu par lak dö nem den son ra Ser veti Fü

4


nûn der gi si nin 1901’de ka pa tıl ma sın dan iti ba ren Türk ede bi ya tın da ye di yıl ka dar sus kun luk ya şa nır. II. Meş ru ti yet yıl la rın da men sur şi ir, ye ni ye ti şen genç ku şak ta ra fın dan da be nim se nir. Ba tı ede bi ya tı ör nek le ri ya nın da, Ha lit Zi ya, Mus ta fa Re şit ve Meh met Ra uf ’un bu yol da ya zı la rı baş ta ol mak üze re, men sur şi ir ala nın da or ta ya ko nan ka lem ürün le rin den ha re ket le tü rün dik ka te de ğer ör nek le ri ve ri lir.

Yu ka rı da say dı ğı mız isim le rin dı şın da Ce lâl Sa hir, Fâ ik Ali, Ah met Hik met [Müftü oğ lu] gi bi şa ir ler de men sur şi ir ala nın da eser ler ver miş ler dir. Oku ma parça la rı ara sı na al dı ğı mız me tin Ah met Hik met’in Ede bi yatı Ce di de yıllarında değil, Mil lî Ede bi yat Ha re ke ti çerçevesinde yaz dı ğı men sur şi ir le rin den dir.

Oku ma Par ça sı:Men sur Şi ir ler den Ör nek ler Ha lit Zi ya Uşak lı gil:

Sa rı Gül Göz le rin elin de ki gü le mer kûz idi. Par mak la rın âhes te âhes te yap rak la rı ko pa rıp rüz-gâ ra bahş edi yor du.Se ni sey ret tik çe kal bim de hü zün ler his se di yor dum. Şu an da ha yal hâ ne nin acı acı fi-kir ler le meş gûl ol du ğun dan emin idim.Yap rak lar bi tin ce ye ka dar hiç tav rı nı, vaz’iy ye ti ni de ğiş tir me ye rek ha zîn ha zîn sü kut edi yor dun. La kin son yap rak me ta ne ti ni mah vet ti; bir den bi re bir tuğ yan-ı si rişk hâ-sıl ol du.Ağ la dın; şim di top rak la ra mev zû olan ba şı nı sî ne me da ya dın; hün gür hün gür ağ la dın.Ben de ağ lı yor dum. Se nin ağ la yı şı na ağ lı yor dum. Se nin göz le rin sü kût et ti, la kin be-nim ki ler de vam edi yor.O za man dan be ri sa rı gül le ri gör me si ni ar zû et mem. Çün kü en kıy met li si ni me za ra göm düm. (Uşak lı gil, 1891, 25-26).Şa irŞa ir; se mâ lar dan dö kü len han de ler le gü ler; se hâb lar dan, zul met ler den sa çı lan gir ye-ler le ağ lar; çi çek ler den, çe men ler den çı kan râ yi ha lar la mest olur; ta bia tın le tâ fet le ri-ne, ziy net le ri ne kar şı meb hût ka lır bir mah lûk-ı ul vî, bir hiss-î mü ces sem dir.Şa ir; ta bia tın se mâ-yı efkâr da, âfâk-ı his si yâ ta sa lı ver di ği zer rîn-per bir ke le bek tir. Ka nat la rı nın ih ti zâ zı çi çek le ri, gül le ri mü te bes sim eder; dâi re-i per vâ zın da nûr lar, han de ler sa çar.Şa ir; ta bia tın be dâ yi ni, nûr lar için de gal tân şa fak la ra, nü cûm ile mül te mi’ se mâ la ra, hü zün ler le gir yân gu rûb la ra kar şı te ren nüm et mek için ya ra tıl mış; çi çek le rin, nü cû-mun şi’r-i sâ ki ti ne ter cü mân ol mak üze re halk edil miş ha yâ tın le tâ fet le ri ne, me lâl-le ri ne li sân ver mek için sah râ la rın, or man la rın, cem’iyet le rin içi ne sa lı ve ril miş bir mah lûk tur.La kin şa i rin göz le ri baş ka bir se mâ-yı ul vî ye nâ zır; baş ka ci hân la ra müs tağ rak tır.Bir gün te ren nüm et ti ği ha yât göz le rin de bir ha yal şek li ni alır. O za man şa ir, ta hay-yül et ti ği avâ lim-i ul vi ye ye mü te vec ci hen per-gü şâ-yı ta ye rân olur (Uşak lı gil, 1891, 106107).


Meh met Ra uf:

Ni san Ge ce si - Ta rab ya Ta has sü sâ tı -Bir kaç bu lut bir bi ri nin üze ri ne yı ğı lıp bi ri ke rek öy le bir şe kil al mış ki ka me ri bun la-rın ara sın da, ka’r-ı lâ ci ver dî-i leyl de -bi ze bü tün bu udi ye ti ni his se de rek- gö rü yo rum. De niz o ka dar ra kid ki koy zul met için de bir ay na gi bi muz lim bir il ti mâ ile hâb-âlûd gö rü nü yor. Bu ra da se mâ da ha ya kın, ka mer da ha sol gun; iki sa hil den inen mün ce li zı lâl naz lı naz lı dal ga la nır ken ka di fe zan no lu nu yor.Ko yun de ni ze mü lâ ki ol du ğu yer de el hân-i bû siş gi bi ha fif feş fe şe ler var. Son ra de niz im ti dat edi yor. Ve ora da za lam ge ne bi ri ke rek Ana do lu ya ka sı etek le ri ni se ri li yor. Bu za lâ mın fev kın de na rin bir bu lu tun şeffa fi yet-i bâ ki râ ne si tit ri ye rek, se ma nın bu ra da-ki bay gın ma vi li ği ka me rin ta biş-i en va riy le bir le şe rek mah mur ve pak bir renk, ye şi li an dı rır ma sum bir renk le de ni zin uzak laş tık ça kur şu ni le şen sat hı na ak se di yor; onu mah rem bir te lâ ki ile ha fif ha fif tel vin edi yor. Man za ra en ma lûl ve en ümit per ver renk le rin mes ta ne bir in hi lâ lin den mü te has sıl bir ler ze-i en vâr bir man zû me-i el vân gi bi ke tûm, râ kid, tit rek...Bü tün köy de hiç bir ses, hiç bir sa dâ yok. Bu iki sa hi lin de niz de ki zı lâ lin den in’ikâs eden is mi râr ile ka me ri ihâ ta et miş bu lut la rın bu göl ge li ğin de, ka maş tır ma dan ay-dın la tan bu za yıf ve nâ tü van gün düz de köy sa kit, bî-ha re ket, pür-sü kûn. O ka dar de rin bir sü kû net ile in sa na fev ka’l-be şer bir âfet his si il kâ edi yor, vah şi bir hiss-i adem du yu yo rum. Bu do nuk zi yâ lı na hîf gün düz de köy ni çin böy le câ mit kim se siz, bî-ha yat?... Ev ler, in di ril miş per de le riy le sâ kit, eş hâs-ı vak’ası he nüz gö rün me miş kab-le’t-tu fan bir fâ ci a sah ne si gi bi câ mit ve med hûş... Her kes uyu yor; yal nız ben, ve bir bül bül, bu ba ha rın ilk bül bü lü... (M. Ra uf, 1901, 109110). Çi çek ler Gi biÂh çi çek ler gi bi ol sa lar dı... On la rı da çi çek ler gi bi sev sey dik, kal bi mi zi çi çek ler gi-bi rap tet me den cel bet se ler di! Bir çi çek râ yi ha sı, ren gi, şuh lu ğuy la ru hu mu za na-sıl mest ler ze ler, na sıl mah mur emel ler ve rir se, bir çi çek bü tün gü zel li ğiy le, bü tün genç li ğiy le bi zi na sıl meftun ve müş tak bı ra kır sa ka dın la ra kar şı iş ti ya kı mız da böy-le ol say dı... Böy le sa de bir iş ti yak, ra bı ta sız, elem siz, ve fa ve ebe di yet emel le rin den aza de bir iş ti yak...Fa kat yok; ben an ne mi o ka dar kü çük kay bet tim, ha ya tım da ve fa dan, sı cak, sa mi-mî, sa dık ve fa lar dan o ka dar acı acı mah rum kal dım ki bü tün sev di ğim ka dın lar da böy le bir ve fa yı, bu sa dık ve fa yı bul mak için ölü yo rum. Ka dın lar be nim için çi çek le re mah sus bü tün gü zel lik le riy le be ra ber böy le ha ra ret ve cid di ye te bi gâ ne olur lar sa na sıl ka dın olur lar di yo rum.Fa kat âh bu ka dın lar... Fa kat âh bu mü eb bet Da li la, hep tec rü be le rim de o ka dar acı ya ra lar, her aşk ta o ka dar de rin ya ra lar ve ri yor lar ki be ni ken di le rin den, hat tâ ka-dın lık tan, hat tâ vâ li de lik ten şüp he ye sevk edi yor lar; her aşk tan son ra âzâ-yı vü cû du hur de haş bir ka zâ ze de gi bi bî tab-ı âmâl hat tâ çi çek le rin den mü te neffir ka lı yo rum.Âh çi çek ler gi bi ol sa lar dı... On la rı da çi çek ler gi bi se ve bil sey dik (M. Ra uf, 1901, 7374).


Hü se yin Ca hit:

Göz le rin...Bu gü len ve se ven göz le ri ne her ba kı şım da sa’adet-i ha yâ tı mın emîn bin müj de si ni bu lu rum. Ha ra ret li va’at li na zar la rı nın ne vâ ziş le riy le ümîd le ne rek bu gü len ve se ven göz le ri nin için de te cel li et ti ği ni gör dü ğüm mes’ûd bir is tik bâ lin kar şı sın da, hiç bir şey söy le me den, bir is tiğ râk-ı mü te le zi zâ ne ile mah zûz ka lı rım. Sen de hiç bir şey söy le-mez, su sar sın. Fa kat o vakt göz le rin, be ni esîr eden ve mül te fit ve mü te şek kir göz le rin bir tes li mi yet-i mes’ûdâ ne ile ebe di yen be nim ol du ğu nu söy ler; bu mah mûr-ı mu hab-bet göz le rin de ki o sâf, ber râk lem’a-ı hüsn ü eme le ebe di yen mün ce zib olan ha yâ tım, bü tün mev cû di ye tim min net dâr na zar la rım la sa na sec de eder. Son ra bir an olur ki na zar la rı mız gaşy-âver bir mu’âna ka-ı nû şîn için de ser mest ola rak bü tün bir ha yâ tın lez zet-i mev’ûde sin den na sîb alır. (Âh, in sa nı bü tün hü vi ye ti ni sar san bu da ki ka lar...). Bu mes’ûd mu’aşâ ka lar dan ben sa na da ha mün ce zib, da ha min net dâr; sen da ha müs-te rih, sen da ha mes’ûd çı ka rız. Fa kat ne dir o rûh-ı en di şe nâ kın da ki şüb he ki ba zen bu sâf, ber râk na zar la rın en mes’ûd, en müs te rih da ki ka lar da bi le bir renk-i te fek kür, bir renk-i ıs tı râb ile göl ge le nir? Bir şe yim yok, mes’ûdum; der sin. Fa kat göz le rin, bu en di şe nâk, bu mü te’el lim göz le rin ha yır, der, şüb he edi yo rum. Bi raz ev vel tek mîl sa mî mi yet-i mah re mâ ne siy le ba na ha yâ tı nı tev dî’ eden göz le ri-nin ma’nâ-yı müş te kî si şim di o ka dar de rin leş ti ki ru hun da ki has ta lı ğın âlâ mı na, en mes’ûd za man lar da bi le acı bir ifti râk şüb he si ni fik ri ne tel kîn ile mu hab be ti ne bü tün bü tün tes lîm-i nefs et mek ten se ni men’ eden bu hâ in şüb he nin ver di ği ‘aza ba ben de iş ti râk ede rim. Se ni ne ka dar sev di ği mi gö rür, bu mu hab be tin ebe dî ol du ğu nu ni hâ yet an lar sın. O vakt göz le ri nin a’mâ kın dan gül me ye baş la yan bir şems-i it mi nân o zul-met le ri da ğı tır; ve bun lar ba na öy le ge lir ki, gü len ve se ven göz le ri nin nûr-ı bah ti yâ-rî siy le mahv olur ken ku la ğı ma “fer dâ-yı mu hab be ti gör me mek için in ti hâr eden le rin hak la rı var dır” fikr-i muz li mi ni fı sıl dar.. (Yal çın, 1899: 182). Ah met Hik met:

Ya ka rışUlu Tan rı!Gün ba tı yor; sev gi li kor kun gön lüm de do ğu yor. Kum ral ak şam ba na ses siz lik ler için-de bü yük lü ğü nü fı sıl dı yor... Bu ala ca ka ran lık lar ara sın da bir ku lun, dil maç kul lan-ma dan, öz bil gi siy le sa na dil ler dök mek is ti yor... Ödünç gi yim al ma dan, ken di ça put-la rıy la kar şı na çık mak di li yor.Onun yal va rış la rı nı din le mez mi sin?Ka na dı in cin miş, kar nı acık mış bir ser çe nin ötüş tü ğü nü an lar sın! Boy nu bü kük, ben-zi uçuk bir çi çe ğin is tek çi ği ni du yar sın... Bu gün bir Türk’ün, yıp ran ma mış, se si ni bi-rin ci ola rak sa na eriş tir mek is te yen su çu nu ba ğış la san ge rek tir.Ey, yü ce gök le ri ışık lı yıl dız lar la, az gın de niz le ri kö pük lü dal ga lar la süs le yen Tan rı!... Kul la rı na ken di le ri ni ta nı mak, ken di le rin de özü nü ta nıt mak üze re on la ra be yin, gö-nül ver din. On lar dan yüz bin ler ce Türk ler sev gi li son Ya la va cı nın doğ ru izin den bu us, bu duy gu ka nat la rıy la yük se le yük se le uç ma ğı na er mek is te di ler.


Yer yü zü nün en bü yük ulu su olan Türk le rin yü rek le ri ni don du ran so ğuk boz kır la rı-nı, yurd la rı nı bı ra ka rak söz le ri ni an la mak, se nin öz bir li ği ni ta nı mak, sa na tap mak üze re ya lı na yak, baş açık, yad il le re düş tü ler... Sı cak çöl le re düş tü ler... O ge niş lik ler de yel di ren ler tut sa ğın ol du lar. Yor gun ur ga nı na sa rıl dı lar, ilk çağ da aya, gü ne ta pan bun lar, şim di ayın gü nün ıs sı nı bul du lar. Kut lu ol du lar. Ya la va cı nın söy le di ği yar lı-ğı na bo yun eğ di ler. Ya ra dan la rı nı bil di ler. Doğ ru yo la gir di ler. İs te dik le ri ne er di ler. Ey bi zi yok tan var eden Oğun son ra, se ni ulat mak, bir li ğin san ca ğı nı yer yü zü nün bir uçun dan öbür ucu na ilet mek, gön lü gö zü kör olan la ra, se ni ta nı ma yan la ra se ni gös ter mek, se ni ta nıt mak üze re sa vaş ma ğa baş la dı lar. Şim şek le ri ne bak tı lar, kı lıç la rı-nı çek ti ler. Yıl dı rım la rı nı işit ti ler, top la rı nı kul lan dı lar. Kan la rı nı uğ run da dök tü ler, baş la rı nı yo lu na koy du lar. Ko ca de niz le ri geç ti ler. Yü ce dağ la rı aş tı lar... Yer yü zün de-ki sa yı sız kul la rın dan, çok pek çok, on lar se nin uğ run da ça ba la dı lar. Sen de on la ra ödül ler ver din, dir lik ler ba ğış la dın!...Se nin ve ya la vac la rı nın ad la rı na ayır dı ğın ün lü yer le ri bü tün on la rın yurd la rı nın bu-cak la rın da sak la dın. O köy de ya rat tı ğın Türk le rin sa na düş kün lük le yük sel di ler... Bu, yü ce lik ten on la rı in dir me, ey sev gi li Tan rı! On la rı in dir me... Ak bu lut lar dan, ka ra ça mur la ra dü şür me! Dü şür me kim on la rın yü rek le rin de se nin kor kun, se nin sev gin var dır... Sen var sın!...Bil me den yap tık la rı suç la rı var sa dün kü emek le ri ne ba ğış la maz mı sın?... Bağ rı ka ra-la rı nı bu gün kü göz yaş la rıy le yı ka maz mı sın?... Yü rek le ri ka rar dıy sa, eşi ğin de yer le re sü rü nen alın la rı ak tır, yü rek le ri nin ka ral tı sı nı ay dın lat mak, düş tük le ri uçu rum dan bi lek le ri ni tut mak, on la rı doğ ru yo la ge tir mek sa na güç de ğil dir, ey ulu lar ulu su!... Güç de ğil dir!.Şim di, önün de çıp lak gön lüy le ke ke le ye rek söy le nen bu ku lun bü tün yurt taş la rıy la bir yar gı la yı cı ba kı şı nın yok su lu dur. Ey bü yük Tan rı! Sen yi ne on la rı unut ma! Sen yi ne on la rı esir ge!Bak!... Sı zan göz yaş lar ne ağ lı yor?!... Sız la yan yü rek ler ne in li yor?!... (Müftü oğ lu, 1971, 149151).


ÖzetDüz ya zı şek lin de ya zıl mış şi ir an la mı na ge len mensur şi ir, bir iki pa rag raftan bir kaç say fa ya ka dar uza yan kü çük ya zı dır. Bir ko nu yu/te ma yı ele alış la rıy la, ge nellik le baş lık ta şı ma la rıy la ve her bi ri ba ğım sız bir ya zı olu şuy la be lir gin lik ka za nır. Kı sa oluş la rı ve bel li bir ko nu ya/te ma ya bağ lı ya zı lış la rıy la çe şit li ede bi yat lar da yay gın olan sa nat kâ ra ne ya zıl mış uzun düz ya zı me tinler den ay rı lır. Men sur şi ir, ede bî bir tür ola rak Fran sız ede bi ya tın da 19. yüz yı lın or ta la rı na doğ ru or ta ya çıkmış tır. 19. yüz yı lın ikin ci ya rı sın da yi ne ay nı ede bi yat dün ya sın da yay gın lık ka zan mış tır. Fran sız ede bi yatın da Aloy si us Ber trand, Char les Ba ude lai re, Art hur Rim ba ud gi bi güç lü sa nat kâr la rın elin de tem sil edi len men sur şi ir, da ha son ra di ğer Ba tı ede bi yat la rın da çeşit li sa nat kâr la rın eser ver di ği bir tür ol muş tur. Men sur şi i rin Türk ede bi ya tın da ör nek le ri ne 19. yüzyı lın son la rı na doğ ru rast lan ma ya baş la nır. Men sur şi irin Türk ede bi ya tı na gir me sin de Ba tı ede bi ya tı nın model ola rak alın ma sı nın ya nın da, baş ta Fran sız ede bi ya tı ol mak üze re Ba tı ede bi yat la rın dan ya pı lan ba zı şi ir çe vi ri le ri nin düz ya zı şek lin de ak ta rıl ma sı nın et ki si olmuş tur. Tan zi mat son ra sı nın ikin ci ku şa ğı ve Ara Ne sil dö ne min de ilk ör nek le ri ne rast la nan men sur şi ir, çeşit li ke li me ve ke li me grup la rıy la ad lan dı rıl mış tır. Baş

ta Ha lit Zi ya Uşak lı gil ol mak üze re Edebiyatı Cedide (Ser veti Fü nun) men sup la rın ca il giy le kar şı lan mış ve on la rın ka le min de ba şa rı lı ör nek le ri ve ril miş tir. Türk ede bi ya tın da öne çı kan tem sil ci le ri ara sın da Ara Ne sil’den Mus ta fa Re şit, Ser veti Fü nûn’dan Ha lit Zi ya Uşak lı gil, Meh met Ra uf, Ah met Hik met Müftü oğ lu ve II. Meş ru ti yet yıl la rın da Ya kup Kad ri Ka ra os manoğ lu gi bi ya zar lar yer alır. Men sur şi ir tü rün de ürün or ta ya ko yan Ser veti Fü nun ya zar la rı da ha çok in sanın iç dün ya sı nın de ği şim le ri ni, in ce duy gu la rı, faz la öze nil me miş bir üs lup la di le ge tir me yo lu nu seç mişler dir. Bu kü çük ya zı lar da aşk, yal nız lık, bed bin lik, tabi at ve ta bi at var lık la rı, ka çış, ölüm, za val lı la ra acı ma, ha ya tın an la mı, ıs tı rap gi bi ko nu ve te ma lar iş le nir. Ki mi za man bu ya zı lar aşı rı duy gu yük lü me tin ler hâlin de var lık ka za nır.


Ken di mi zi Sı na ya lım1. Men sur şi ir için aşa ğı da ki ler den han gi si doğ ru dur?

a Ser best ve zin le ya zı lır.b. Yal nız ka fi ye ye bağ lı dır.c. Yal nız vez ne bağ lı dır.d. Hem vez ne hem ka fi ye ye bağ lı dır.e. Ne vez ne ne de ka fi ye ye bağ lı dır.

2. Men sur şi i rin Fran sa’da al dı ğı ilk ad aşa ğı da ki lerden han gi si dir?

a. Poème en pro seb. Po eti kac. Pro se poéti qu esd. Eti kae. Pe ma

3. Men sur şi ir Fran sa’da Gas pard de La Nu it ad lı ki tabın ya yım lan ma sıy la or ta ya çık mış tır. Söz ko nu su ki tabın ya za rı aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

a. Aloy si us Ber trand b. Char les Ba ude lai rec. Art hur Rim ba udd. Pa ul Ver lai nee. İsi do re Du cas se

4. Düz ya zı bi çi min de ya pı lan şi ir çe vi ri le ri ni “kö tü bir çı ğır” ola rak ni te le yen ede bi yat ta rih çi miz aşa ğı daki ler den han gi si dir?

a. Or han Okayb. İs ma il Ha bib Se vükc. Meh met Kap land. Ah met Ham di Tan pı nare. Mus ta fa Ni hat Özön

5. Türk ede bi ya tın da men sur şi i rin ilk ör ne ği ni aşa ğıda ki ler den han gi si nin ver di ği ka bul edi lir?

a. Ha lit Zi ya Uşak lı gilb. Meh met Ra ufc. Tev fik Fik retd. Ce nap Şa ha bettine. Hü se yin Sî ret

6. Aşa ğı da ki ler den han gi le ri ro man la rın da da mensur şi i ri ha tır la tan sa nat lı par ça lar kul lan mış lar dır?

a. Hü se yin Ca hit Yal çınHü se yin Su at Yal çınb. Hü se yin Sî retSü ley man Na zifc. Ha lit Zi yaMeh met Ra ufd. Ce nap Şa ha bettinTev fik Fik rete. Saf ve ti Zi yaFa ik Âli Ozan soy

7. Aşa ğı da ki ler den han gi si men sur şi ir tü rün den ön ce ede bi ya tı mız da süs lü ne sir le ya zıl mış eser ler den bi ri dir?

a. Çağ la yan larb. Ta zar ru na mec. Ci han nü mad. Zem ze mee. Ha lûk’un Defte ri

8. Men sur şi ir tü rü nün ede bi ya tı mız da or ta ya çı kı şında aşa ğı da ki ler den han gi si nin gö rüş le ri et ki li ol muş tur?

a. Şi na si b. Re ca iza de Mah mut Ek remc. Nâ mık Ke mald. Mus ta fa Re şite. Meh met Ra uf

9. Ha lit Zi ya’nın men sur şi ir le ri ni top la dı ğı ki tap la rının adı aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

a. Men sur Şi ir lerMe zar dan Ses lerb. Me zar dan Ses lerSi yah İn ci lerc. Çağ la yan larSi yah İn ci lerd. Per va ne ler Gi biZem ze mee. Kırk YılSa ray ve Öte si

10. “Her mev zun ve mu kaffa la kır dı şi ir ol mak lâ zım gel mez; her şi ir mev zun ve mu kaffa bu lun mak ik ti za et me di ği gi bi” sö zü ede bi ya tı mız da men sur şi ir tü rünün or ta ya çı kı şı nı ko lay laş tır mış tır. Bu sö zü söy le yen şa i ri miz aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

a. Sü ley man Na zifb. Tev fik Fik retc. Mu al lim Na cid. Re ca iza de Mah mut Ek reme. Ce nap Şa ha bettin


Ken di mi zi Sı na ya lım Ya nıt Anah ta rı Sı ra Siz de Ya nıt Anah ta rı1. e Ya nı tı nız yan lış sa Men sur Şi i rin Ta nı mı ve

Özel lik le ri bö lü mü nü göz den ge çi ri niz.2. a Ya nı tı nız yan lış sa Men sur Şi i rin Or ta ya Çı kı şı

bö lü mü nü göz den ge çi ri niz.3. a Ya nı tı nız yan lış sa Men sur Şi i rin Or ta ya Çı kı şı

bö lü mü nü göz den ge çi ri niz.4. e Ya nı tı nız yan lış sa Men sur Şi i rin Türk Ede bi ya

tı na Gi ri şi bö lü mü nü ye ni den göz den ge çi ri niz.5. a Ya nı tı nız yan lış sa Men sur Şi i rin Türk Ede bi ya

tı na Gi ri şi bö lü mü nü göz den ge çi ri niz.6. c Ya nı tı nız yan lış sa Men sur Şi i rin Or ta ya Çı kı şı

bö lü mü nü ye ni den göz den ge çi ri niz. 7. b Ya nı tı nız yan lış sa Men sur Şi i rin Or ta ya Çı kı şı

bö lü mü nü ye ni den göz den ge çi ri niz.8. b Ya nı tı nız yan lış sa Men sur Şi i rin Türk Ede bi ya

tı na Gi ri şi bö lü mü nü ye ni den göz den ge çi ri niz.9. a Ya nı tı nız yan lış sa Edebiyatı Cedide (Ser veti

Fü nûn) topluluğunda Men sur Şi ir bö lü mü nü ye ni den göz den ge çi ri niz.

10. d Ya nı tı nız yan lış sa Men sur Şi i rin Türk Ede bi yatı na Gi ri şi bö lü mü nü ye ni den göz den ge çi ri niz.

Sı ra Siz de 1Ba tı ede bi ya tıy la ta nış ma dan ön ce bi zim ede bi ya tı mızda se ci li (ka fi ye li), süs lü ne sir ör nek le ri var dı. Fa kat bun lar cüm le için de fark lı bir gü zel lik sağ la mak üze re baş vu ru lan kü çük oyun lar dı. Ba tı ti pi men sur şi ir ler de ise bir bü tün gü zel li ği esas alın mış tır. Ör nek ler okundu ğun da bu tarz bü tün gü zel li ği nin bi zim ede bi ya tımız da ol ma dı ğı gö rü le cek tir.

Sı ra Siz de 2Ba tı ede bi ya tın dan ya pı lan şi ir çe vi ri le ri nin dik ka te de ğer bir kıs mı düz ya zı ola rak ya pıl mış tır. Ya ni şi ir ler di li mi ze ne sir ola rak çev ril miş tir. Bu da asıl met nin kimi gü zel lik le ri nin düz ya zı di liy le ya zıl ma sı de mek tir. İş te bu se bep le men sur ter cü me ler biz de men sur şi i rin doğ ma sın da rol oy na mış tır de ne bi lir.

Sı ra Siz de 3Ha lit Zi ya nes rin bü tün im kân la rı nı araş tır mış bir yazar dı. Sa nat kâ ra ne bir üs lu bun pe şin de idi. Şa ir de ğil di fa kat şa i râ ne li ğin far kın da idi. Bu yüz den nes rin şi i ri ni ara ma ya ça lış tı. Bu nu da ba şar dı.

Sı ra Siz de 4Meh met Ra uf her ba kım dan us ta sı Ha lit Zi ya’nın takip çi si ol muş tur. Onun ro man, hi kâ ye, ti yat ro ve eleş tiri tü rün de ver di ği eser le rin ben zer le ri ni Meh met Ra uf da ver miş tir. Men sur şi ir ala nın da yi ne us ta sı nı iz lemiş tir de ne bi lir.


Ya rar la nı lan Kay nak larAkı, Ni ya zi. (1970). Ha lit Zi ya Uşak lı gil’in Men sur Şi ir

le ri. Ata türk Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Araş tır-ma Der gi si, (I), 110.

Aliş, Şeh naz. (1994). Ser vet-i Fü nûn Der gi sin de Kü çük Hi kâ ye-Men sur Şi ir-Man zum Hi kâ ye (1896-1901), (Ya yım lan ma mış Dok to ra Te zi). İs tan bul: Mar ma ra Üni ver si te si Tür ki yat Araş tır ma la rı Ens ti tü sü.

An dı, M. F. (1997a). Ha lit Zi ya’nın Men sur Şi ir le ri I. İs tan bul Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Der gi si, (27).

An dı, M. F. (1997b). Ha lit Zi ya’nın Men sur Şi ir le ri II: Me zar dan Ses ler. İl mî Araş tır ma lar. (4), 716.

Ar gun şah, H. (2002). Men sur Şi ir ve Si yah İn ci ler, Meh met Ra uf, Si yah İn ci ler. (Haz. Hül ya Ar gunşah). İs tan bul: Çağ rı Ya yın la rı.

Ber trand, A. (1999). Gas pard de la Nu it (Çev. Öz demir İn ce). İs tan bul: Gen daş Kül tür Ya yın la rı.

Bi rin ci, N. (2000). Ara Ne sil Ede bi ya tı. Ede bi yat Üze-ri ne İn ce le me ler. İs tan bul: Ki ta be vi Ya yın la rı.

Çe tiş li, İ. (1995). Meh met Ra uf ’un Men sûr Şi ir le ri Üzeri ne Bir İn ce le me, Sü ley man De mi rel Üni ver si te si Fen-Ede bi yat Fa kül te si Sos yal Bi lim ler Der gi si, (I).

Çe tiş li, İ. (2006). Men sur Şi ir, Türk Ede bi ya tı Ta ri hi, C. 3, An ka ra: TC Kül tür ve Tu rizm Ba kan lı ğı Ya yın la rı.

Er ci la sun, B. (1990). Hü se yin Ca hit Yal çın, Bü yük Türk Klâ sik le ri, İs tan bul: Ötü kenSö ğüt Ya yın la rı, C. X.

Er ci la sun, B. (1981). Ser vet-i Fü nûn da Ede bî Ten kit, An ka ra: Kül tür Ba kan lı ğı Ya yın la rı.

Hu yu gü zel, Ö.F. (1982). Hü se yin Ca hit Yal çın’ın Ha-ya tı, Hi kâ ye ve Ro man la rı Üze rin de Bir Araş tır-ma, An ka ra: Kül tür ve Tu rizm Ba kan lı ğı Ya yın la rı.

Hu yu gü zel, Ö.F. (1984). Hü se yin Ca hit Yal çın’ın Ha-ya tı ve Ede bî Eser le ri Üze rin de Bir Araş tır ma, İzmir: Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Ya yın la rı.

Hu yu gü zel Ö.F. (2006). Ser veti Fü nûn Ede bi ya tı nın Hi kâ ye ve Ro ma nı, En gi nün İ., Hu yu gü zel Ö. F., Erci la sun B., Öz bal cı M., Ka ra ca A., Ser vet-i Fü nûn Ede bi ya tı, An ka ra: Ak çağ Ya yın la rı.

Ga ri per, C. (2006). Türk Ede bi ya tın da Men sur Şi ir Lite ra tü rü. Tür ki ye Araş tır ma la rı Li te ra tür Der gi si, (7), 361409.

Ka ra ca, N.T. (1993). Ce lâl Sa hir Ero zan (Ha ya tı-Dö-ne mi-Eser le ri, İs tan bul: MEB Ya yın la rı.

Kol cu, A.İ. (2005). Ser vet-i Fü nûn Ede bi ya tı, Er zurum: Sal kım sö ğüt Ya yın la rı.

Meh met Ra uf (1317/1901). Si yah İn ci ler, İs tan bul: Âlem Mat baa sı.

Müftü oğ lu, A.H. (1971). Çağ la yan lar, (Haz. Fet hi Teve toğ lu), İs tan bul: Mil li Eği tim Ba kan lı ğı Ya yın la rı.

Ok tay Ri fat (1992). Şi ir Ko nuş ma sı, İs tan bul: Adam Ya yın la rı.

Özön, M.N. (1946) Ba tı Dil le rin den Şi ir Ter cü me le ri. Ter cü me, “Şi ir Özel Sa yı sı”. (3436), 452453.

Re ca iza de M.E. (1302/1884). Tak dir-i El hân, İs tan bul. Tan pı nar, A.H. (1982). 19 un cu Asır Türk Ede bi ya tı

Ta ri hi, İs tan bul: Çağ la yan Ki ta be vi. Ta rım, R. (1997). Gi riş. Meh met Ra uf, Si yah İn ci ler,

(Haz. Ra him Ta rım), İs tan bul: Ya pı Kre di Ya yın la rı. Uşak lı gil, (1307/1891). Men sûr Şi ir ler, İz mir: Hiz met

Mat baa sı. Uşak lı gil, H.Z. (1307/1891). Me zar dan Ses ler, İz mir:

Hiz met Mat baa sı. Uşak lı gil, H.Z. (1936). Kırk Yıl, C. II, İs tan bul: Mat ba

acı lık ve Neş ri yat T.A.Ş. Yal çın, H.C. (1899). Göz le rin. Ser vet-i Fü nûn. C. 18.

(454), 182183.

8Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Servet-i Fünûn dışı Türk edebiyatının estetik özelliklerinin neler olduğunu açıklayabilecek,Servet-i Fünûn dışı Türk edebiyatının Servet-i Fünûn edebiyatı ile yapısal, bi-çimsel, tematik fark ve benzerliklerini ayırt edebilecek,Servet-i Fünûn dışı Türk edebiyatının önemli temsilcilerini açıklayabilecek, Nesle ait metinleri Servet-i Fünûn ve diğer dönem metinlerinden ayırt edebile-cek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• AraNesil• Servet-iFünûn• Edebiyat-ıCedideTopluluğu

• Roman• Şiir

İçindekiler



• SERVET-İFÜNUNDIŞITÜRKEDEBİYATI’NINADLANDIRILMAMESELESİ

• DÖNEMİNÖNEMLİTEMSİLCİLERİVEESERLERİNİNGENELOLARAKÖZELLİKLERİ


SERVET-İ FÜNUN DIŞI TÜRK EDEBİYATI’NIN ADLANDIRILMA MESELESİMehmet Kaplan’ın Tanzimat’ın ikinci neslinden sonra eser veren bir kısım yazar ve şairleri tanımlamak için tercih ettiği “ara nesil” (Kaplan, 1987, 22-27) ifadesi bugün yeteri kadar benimsenmiş görünmekle beraber, bu terimin hangi tarihler arasını kapsadığı konusunda hala bir anlaşmazlık vardır. Öte yandan ara nesil olarak tasnif edilen döneme mensup bazı isimler Edebiyat-ı Cedide topluluğu-nun baskın olduğu döneminde de eser vermişlerdir. Bazı isimlerin ise ilk eserleri Edebiyat-ı Cedide ile aynı yıllar rastlar. Dolayısıyla bu dönemin adlandırılması, kimleri kapsadığı ve hangi özellikleri içerdiği konularında edebiyat tarihlerinde müştereklik söz konusu değildir.

Mevcut edebiyat tarihlerinin Servet-i Fünûn Dışı Türk Edebiyatı başlığı al-tında değerlendirmekte müşterek oldukları isimleri bu bölümün asıl malzemesi yapmak daha uygun görünmektedir. Bu bakımdan Hüseyin Rahmi Gürpınar’ı, Ahmet Rasim’i, Mehmet Celal’i, Şair Nigar Hanım’ı, Ali Kemal’i, Selanikli Fazlı Necib’i, Tevfik Nevzat’ı ve Mustafa Reşit Bey’i bu başlık altında değerlendirmek yerindedir.

Şüphesiz aynı dönemde eser vermiş başka isimler de vardır. Ancak bunların birçoğu hakkında henüz ciddi monografik çalışmalar yapılmamıştır. Yine yukarı-da isimleri yer alan şair ve romancıların bazıları ara nesil başlığı altında tanımla-nan yıllarda eser vermiş olmakla beraber bazıları, ilk eserlerini Servet-i Fünûn’un en güçlü olduğu senelerde vermişler ve Edebiyat-ı Cedide topluluğunun edebi görüşlerine iştirak etmemişlerdir. O zaman tasnifin asıl gerekçesi, 1880 sonrası senelerde herhangi bir edebiyat türünde eser vermekle beraber Servet-i Fünûn Edebiyatı’nın edebi görüşlerine iştirak etmemiş olmaktır.

Pek çoğu Servet-i Fünûn’un etkin olduğu yıllarda eser veren yazarlar olmasına rağ-men, bu yazarların Edebiyat-ı Cedide (Servet-i Fünûn) estetiğinin dışında eserler vermesini nasıl açıklayabiliriz?

Şinasi’den, Tevfik Nevzat’a, Namık Kemal’den Tevfik Fikret’e kadar bütün şair ve romancılarımız öncelikle, Türkçenin on sekizinci asır sonlarında kaybettiği edebi kabiliyetini yeniden kazanması yolunda büyük katkıları olan isimlerdir.


1


ÖNEMLİ TEMSİLCİLER VE ESERLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ

Hüseyin Rahmi GürpınarEdebiyat-ı Cedide topluluğu edebiyatı mensuplarının eser verdiği senelerde, Servet-i Fünûn edebiyatı dışında eser veren tanınmış isimlerden ilki Hüseyin Rahmi Gürpınar’dır. (1864-1944) İstanbul doğumlu olan Hüseyin Rahmi Gür-pınar, Ahmet Mithat Efendi çevresinde yetişmiş yazarlarımızdandır.

Şık romanı onun Ahmet Mithat Efendi ile tanışmasına vesiledir. Böylece Tercüman-ı Hakikat yazarlarından biri olmuştur. 1894 yılında, Tercüman-ı Hakikat’ten ayrılarak İkdam gazetesinde yazmaya başlar. İkdam gazetesinin sa-hibi ise Ahmet Cevdet’tir. Bu gazetede yayımlanan ilk romanı İffet, o senelerin modası olan bir üslupla kaleme alınmıştır. Mutalleka bir sonraki romanı olacak ve Hüseyin Rahmi yavaş yavaş edebiyat dünyasında tanınmaya başlayacaktır. Edebiyat tarihimizin mektup tarzındaki ilk romanı sayılması gereken bu eser, Tanzimat senelerinden itibaren romanımızın ana mevzularından olan aile mese-lelerini ele alması ve Hüseyin Rahmi’nin sonraki romanlarında göreceğimiz bazı tiplerin ipuçlarını vermesi bakımından önemlidir.

Hüseyin Rahmi Bey’in romancılığında asıl mühim eser Mürebbiye ’dir. Roman tarihimizin sosyal ve kültürel tarihimizle de bağını gösteren bu roman, Hüseyin Rahmi romancılığının esas metinlerinden biridir. Tesadüf, Bir Muadele-i Sevda, Metres, Nimetşinas gibi sonraki romanlar bir yanları ile hep bu romana bağlılardır.

Türk romanında daha İntibah ’ta ipuçlarını gördüğümüz ve Ahmet Mithat Efendi ve Recaizade Ekrem’in romanları ile belirginleşen alaturka-alafranga hayat ve ona bağlı tipler Hüseyin Rahmi’de Şık ’tan itibaren görülür. Alafranga (1901) adlı romanı da aynı mevzu etrafında döner. Romanın sansür edilmesi üzerine uzun zaman roman yazmayan Gürpınar, İkinci Meşrutiyet’in ilanını takip eden günlerde yazarlık hayatına yeniden başlayacak ve mizah dergileri çıkaracaktır.

Alafranga adlı romanını tamamlayarak Şıpsevdi adıyla Sabah gazetesinde tef-rika halinde yayımlayan Hüseyin Rahmi, arkasından Kuyruklu Yıldız Altında Bir İzdivaç, Sevda Peşinde, Gulyabani ve Cadı adlı romanlarını yayımlar.

Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı senelerindeki yazı faaliyeti ile artık edebiyatımızın tanınmış isimlerinden olan yazar, 1933 öncesinde Ben Deli miyim, Mezardan Kalkan Şehit, Kokotlar Mektebi adlı romanları yayımlar. Bu tarihten sonra Şeytan İşi ve Utanmaz Adam adlı romanlar yayımlanacaktır.

Romanlarının konularını genellikle doğu-batı meselesi üzerine bina eden Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın eserlerinin en önemli yanı şüphesiz dilidir. Tanzimat sonrası Türkçesindeki değişim Hüseyin Rahmi ile roman dili olma yolunda yeni bir aşamaya girmiştir. Çünkü roman sanatı, batıdan gelmiş bir tür olarak farklı bir dil gerektirmektedir. Batı tarzı roman ve hikâyenin dilinin günlük ve konuş-ma dili olması gerekmekte iken bilhassa Tanzimat dönemi yazarları ve onları ta-kip eden ara nesil ve Servet-i Fünûn edebiyatının dili konuşma dilinden uzak bir Türkçeydi. Ahmet Hamdi Tanpınar, Hüseyin Rahmi Gürpınar için “sokağın dilini edebiyatımıza getiren adamdır” der.

Halkın anlayacağı bir dil kullanarak, okuyucunun severek ve beğenerek okuya-bileceği romanlar yazan Hüseyin Rahmi, halk deyimlerine ve argoya da geniş yer vermiştir (Levend, 1964, 56). Diğer yandan Tanzimat’tan itibaren Osmanlı toplum hayatında meydana gelen değişmeleri zengin bir tablo halinde onun romanların-

Mizah edebiyatımızın da kurucu isimlerinden biri olan Hüseyin Rahmi, Ahmet Rasim’le birlikte Boşboğaz ve Güllabi adlı mizah gazeteleri çıkarır. Uzun soluklu olmayan bu yayınlar kısa bir süre sonra kapanır.

8. Ünite - II. Abdülhamit Dönemi Türk Edebiyatı 169

da görmek mümkündür. Mahalle hayatı, gelin kaynana kavgaları, mahalleli ka-dınların birbirleri ile dialogları büyük bir samimiyetle romanlarında canlandırılır (Ercilasun, 1990, 239).

Hüseyin Rahmi Gürpınar Tanzimat’tan sonra sosyal hayatta meydana gelen değişiklikleri, toplumun belirli figürleri çerçevesinde ele alan romancılarımız-dandır. Türk romanının başlangıç senelerinde alafranga-alaturka çatışması ola-rak gördüğümüz batılılaşmış yahut aşırı batılılaşmış ya da batılılaşmayı yanlış anlamış roman tipleri aslında Hüseyin Rahmi’den önce, ustası diyebileceğimiz Ahmet Mithat Efendi’nin romanlarında da vardır. Tanzimat’ın sosyal faydacı ede-biyat anlayışına bağlı olan Ahmet Mithat Efendi ve Hüseyin Rahmi, tamamen batıya dönük edebiyata da yine sosyal fayda gerekçesiyle karşı çıkarlar. Edebiyat-ı Cedide’nin sanat anlayışı edebiyatı karşısında Ahmet Mithat Efendi’nin gösterdiği tepkiyi, aşağı yukarı Hüseyin Rahmi de gösterir.

Türk romanındaki yozlaşmış roman kahramanlarının temel özelliği, bilhas-sa Tanzimat dönemi romanları söz konusu olduğunda, yarım yamalak Fransızca bilmeleri, batı özentisi giyim tarzına sahip olmaları ve Beyoğlu merkezli eğlen-ce hayatına düşkün olmalarıdır. Bu tiplerin çoğunlukla mirasyedi olduklarını ve hiçbir konuda yeterli bilgiye sahip olmadıklarını da eklemek gerekir. Bu haliyle hem Ahmet Mithat Efendi hem de Hüseyin Rahmi, romanlarındaki anlatıcıların konumları bakımından sübjektif konumu benimseyen romancılardır. Batılı hayat tarzı ile yerli hayat tarzını mukayese etmiş ve hangisinin ne derece benimsenmesi konusunda kararını vermiş anlatıcı tipleri, roman kahramanlarına yönelik bakış açılarını da buna göre sergilerler.

Hüseyin Rahmi, batılı ve gözleme dayalı roman anlayışlarını benimsemiştir. Onun romanlarında gördüğümüz realist ve natüralist etkiler, batılı sanat akım-larından gelir. Tanzimat’tan sonra ortaya çıkan yeni kadın ve erkek tiplerini, değişen mahalle hayatını, zevk ve eğlence biçimlerini farklı mekânlarda ele alır. Çoğunlukla da anlatıcı aracılığıyla benimsemediği batılı formları eleştirir. O, ro-mantik edebiyatın hayal mahsulü kurgu tarzını tercih etmemiş, gözleme dayalı malzeme ile toplumcu/faydacı bir edebiyatı benimsemiştir.

Ahmet Mithat Efendi gibi Hüseyin Rahmi de aynı şekilde roman yoluyla geri kalmış Osmanlı toplumuna faydalı olmak amacıyla romanlarını kaleme almıştır. Çoğu zaman onun romanları modern zamanların bilimsel gelişmeleri, hastalık-lar yahut o devrin modern teknolojisi hakkında bilgiler dahi içerir. Fenni roman yazarları seviyesinde bir romancı olan Gürpınar modernizmi, pozitivizm ve ras-yonalizm formunda anlamış bir yazardır diyebiliriz. Hem Ahmet Mithat Efendi’yi hem de Hüseyin Rahmi’yi tamamen yerli hayat tarzı taraftarı olarak değerlendir-mek de yanlıştır.

Bilindiği gibi natüralist romanın Fransa’daki tanınmış ismi Emile Zola’dır ve ro-manlarını bir tıpçı olan Claude Bernard’ın fizyoloji anlayışına göre kaleme almıştır. Natüralist romanın Emile Zola kaleminden çıkmış, hemen hemen bütün örnekleri aslında deneysel/fenni roman tarzında eserlerdir. Hüseyin Rahmi de kendi roman-cılığını Emile Zola’nın romancılığına benzeterek, natüralizmin kurallarına uygun romanlar yazmaya çalışır. Natüralist roman ile realist roman arasında görülen en önemli fark şüphesiz Claude Bernard kaynaklı irsiyet/kalıtım meselesidir. Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın romanlarında da hem irsiyeti hem de sosyal hayatın getirdikle-rini bünyelerinde taşıyan olumsuz tipler görürüz. Ancak birçok sanatkârın bağlı ol-duklarını söyledikleri edebi akımla eserleri arasında farklar vardır. Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın da natüralizmin esasları ile eserlerinde ortaya koyduğu yapı bakımın-


dan farklar vardır. Hüseyin Rahmi tam bir Natüralist değildir. Emil Zola’yı, ancak edebi görüşleri yönünden kısmen benimsemiştir. Dolayısıyla romanlarının konula-rını ve kahramanlarını tespitte, yerli kalmaya özellikle itina göstermiş; ancak şahıs kadrosunu, daima fizyolojik, sosyolojik ve psikolojik şartları ve kalıtım özellikleri ile değerlendirmiştir (Göçgün, 1990, 28).

Roman tarihimizde alafranga tipler adıyla anılan roman kahramanları, anlatı-cıların, batılı hayat tarzını tercih etmiş roman kişilerini mizahi bir dille anlatmala-rından kaynaklanmıştır. Bilhassa Ahmet Mithat Efendi’nin Felatun Bey ile Rakım Efendi romanı ile belirginleşip popülerleşen alafranga roman kahramanları, bir çeşit kontrol edilebilir modernleşmeciliği doğurmuştur. Romancılarımızın he-men hepsi modernleşmeci olmakla beraber, aşırı veya yanlış sıfatlarıyla tanımla-nan modernleşmeci biçimlere karşı çıkarlar. Onlar kendilerinin uygun gördükleri derecede bir modernleşmeyi istemektedirler. Buna göre, hem Hüseyin Rahmi’nin hem de kendisinden önce ve sonra roman ve hikâye kaleme alan birçok roman-cının ve hikâyecinin asli temalarının başında batılılaşma ya da yanlış batılılaşma gelir. Gündelik hayatın birçok alanına ait dekoratif unsurlar aracılığıyla olduğu gibi, roman kahramanlarının benimsedikleri yaşam biçimlerinin mukayesesi yoluyla da gerçekleştirilen yanlış batılılaşmanın eleştirisi, rasyonalist bir hayatın önerilmesiyle sonuçlanır. Romancı akılcılığı/rasyonalizmi öneriyorsa, cehalete ilişkin bir soruna çare arıyor demektir. Bu yüzden Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın romanlarında halkın eğitilmesi önemli bir konu olarak yer alır. Çünkü eğitim ek-sikliği, başlangıçta bireylerin, daha sonra ailenin ve sonra da bütün bir toplumun bozulmasına sebep olmaktadır.

Hüseyin Rahmi, romanlarında ele aldığı bu temalar aracılığıyla, Türk romanı-nın sosyal faydacı kanadına eklenir. Onun roman yazdığı yıllarda, Servet-i Fünûn edebiyatı olarak bilinen grubun mensupları ise sosyal faydadan ziyade, sanat eserinin sanatsal niteliğini esas alan bir edebiyat üretiyorlardı. Hüseyin Rahmi, Ahmet Rasim, Selanikli Fazlı Necip gibi yazarlar ile Edebiyat-ı Cedide mensubu yazar ve şairler arasındaki temel fark bu noktada ortaya çıkmaktadır.

Hüseyin Rahmi’nin toplumda gördüğü aksaklıkların bir yanı da dinle ilgilidir. Din konusundaki yanlış bilgi ve inançlar ve bunların sebep olduğu yersiz dav-ranışları mizahi üslubu ile sergiler. Dini inanç ve düşünceyi değil, dini değer ve tavırların yanlış yorumlanışını, saplantıları ve dini hüviyete bürünmüş geleneksel bazı davranış ve düşünce biçimlerini eleştirir (Ercilasun, 1990, 241). Kuyruklu Yıldız Altında Bir İzdivaç, Muhabbet Tılsımı, Efsuncu Baba, Dirilen İskelet gibi ro-manlarında batıl inançlardan doğan durumları ele alan Hüseyin Rahmi, halkın din ve inançlar konusunda aydınlanmasını amaçlar. Batıl inançlardan doğan ko-mik sonuçlar vasıtasıyla, batıl inançların akıl dışılığını göstermeye çalışan yazar, bunu güçlü mizah yeteneğiyle başarır. Yine Ben Deli miyim adlı romanında da din meselesini açıkça konu edinir ve alışılmış inanç biçimlerini mizahi bir üslupla eleştirir.

Hüseyin Rahmi’nin aile yapısına ilişkin konuları işleten romanlarını dengeli bir toplum inşa edebilme bağlamında değerlendirmek gerekir. Kadın-erkek iliş-kileri ve bu ilişkinin bir sonucu olarak evlilik bahsini de ele alan yazar, evlilikteki samimiyetsizliği de eleştirir. Kadının ya da erkeğin diğerini aldatması, buradan doğan komik ve çirkin sonuçlar, karı-koca kavgaları, para için evlenmeler ve her türlü geçimsizlik Hüseyin Rahmi’nin konuları arasındadır (Moran, 1983, 103). Çok üretken bir yazar olan Hüseyin Rahmi’nin başta roman olmak üzere hikâye ve tiyatro türlerinde onlarca eseri vardır.


Hüseyin Rahmi Gürpınar ve Servet-i Fünûn yazar ve şairleri arasındaki temel fark-lar neler olabilir?

Ahmet RasimEdebiyat tarihimize hikâye, roman, şiir, hatıra, makale, sohbet, gezi yazısı, tarih ve okul kitapları gibi türlerde yazdığı eserleri ile katkıda bulunan Ahmet Rasim 1865 yılında İstanbul’da doğmuş ve 1932 yılında İstanbul’da ölmüştür. Darüşşüfaka’daki öğrencilik yıllarında edebiyata ilgi duyar ve klasik edebiyatın tanınmış şairlerine nazireler yazmaya başlar. Aynı senelerde Manastırlı Rıfat Bey tarafından çıkarıl-makta olan Çanta dergisi aracılığı ile de Avrupai tarz edebiyat ile tanışacaktır. Fransızca öğrenir ve Fransız edebiyatının yazarlarını okur.

Darüşşafaka senelerinde basın hayatını yakından takip eden Ahmet Rasim, Tarik ’te yazılarını yayımlayan Hacı İbrahim Efendi ile Tercüman-ı Hakikat sahibi A. Mithat Efendi’nin münakaşalarını Tercüman-ı Hakikat’ten takip eden öğrenci-ler arasındadır (Aktaş, 1992, 455). Ahmet Mithat Efendi tarafını tutar. Tercüman-ı Hakikat’te “Yolcu” başlıklı bir yazısı bu senelerde yayımlanır (Ercilasun, 1990, 256). 1884 senesinde Ceride-i Havadis gazetesine girer ve bir süre bu gazetede çalışır. Daha sonra Tercüman-ı Hakikat ’e geçecek ve Fonograf (1885) adlı ilk ki-tapçığı bu sene yayımlayacaktır.

Ahmet Rasim’in yazı faaliyetinin şüphesiz bir yığın önemli yanı olmakla bera-ber, dili ve malzemesi bakımından ayrı bir kıymeti vardır. Yazı faaliyeti boyunca, çok çeşitli alanlardaki gözlemlerini, hafızasındaki bilgi ile birleştirmiştir. Bir yan-dan da sokağın dilini keşfetmiş, doğal ve renkli bir Türkçe ile yazılar kaleme al-mıştır. Türkçe, Tanzimat’tan itibaren girdiği yeni yolda, bir yandan Namık Kemal, Ziya Paşa, Abdülhak Hamit, Ahmet Mithat gibi yazar ve şairlerin katkılarıyla, diğer yandan da Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi sokağın dilini esas alan yazarlar sayesinde gittikçe zenginleşmekte, farklı renk ve seslerin terennüm aracı haline gelmektedir.

Ahmet Rasim’in edebi faaliyeti, onun hem klasik edebiyat ve klasik zevke, hem de batı edebiyatına aşina olduğunu göstermektedir. Edebi zevk ve tercih bakımın-dan kendini buluncaya kadar bu iki çizgide okumalar yapan Ahmet Rasim, ken-di edebi çizgisini bulmasından itibaren, asıl verimli devresine geçer. Aşağı yukarı Darüşşafaka’dan mezun olduktan sonraki birkaç seneyi kapsayan batı edebiyatı ile olan münasebet kesilmiş ve Ahmet Mithat çizgisinden gelen edebi zevkle, kendi gözlemlerini bir araya getirerek, asıl edebi eserlerini vermiştir. Bu eserler dil ve içerik açısından şüphesiz çok zengin bir birikimin göstergesidir. Hüseyin Rahmi Bey’de gördüğümüz mahalle hayatı yanında, şehir bütün yönleriyle artık Ahmet Rasim Bey’in malzemesi durumundadır. İstanbul’un eğlence yerleri, mahalleler, ba-sın hayatı, yankesiciler, dolandırıcılar, meyhaneler, fahişeler gibi çok farklı kesim-lerden tipler ve hayat şekilleri bütün zenginliği ile onun yazılarında bulunabilir. Bir yanıyla şehir tarihçisi de sayılabilecek olan Ahmet Rasim, içinde yaşadığı mekânı zenginleştiren, geçmişe ve kendi zamanına dair bilgi ve gözlemleriyle, mekânı de-rinleştiren adamdır. Ahmet Rasim’in yazı hayatına başladığı dönemde bir tarafta, artık kendi içerisinde çözülmüş Divan edebiyatını sürdürmek isteyenler, bir ta-rafta da kayıtsız şartsız Batı’ya teslim olmak arzusunda bulunanlar vardır. Şehir Mektupları sahibi bu iki grubun ortasındadır. Kendi ifadesiyle o bir ‘mutavassıt’tır. Mahalli hayatımız ve asırlar boyu teşekkül eden zevkimiz gözden uzak tutulmadan Batı’dan gelen yenilikleri benimsemenin doğru olacağına inanır (Aktaş, 1992, 458).

2


Ahmet Rasim’in eserlerinin en temel özelliği şüphesiz dilidir. Tanzimat’tan iti-baren edebi kabiliyetini kaybetmiş ve Servet-i Fünûn (Edebiyat-ı Cedide) toplulu-ğu ile beraber, kendi doğasına nispeten yabancılaşmış dilin asıl kaynağının sokak olduğunu fark eden Ahmet Rasim, kullandığı dil itibarıyla seneler sonra ortaya çıkacak olan Milli Edebiyat’ın dilini hazırlayan kalemlerdendir. Türk edebiyatına katkısı, sadece dil seviyesinde olmayıp aynı zamanda, yerli hayatı konu edinmesi ile de ilgili olan Ahmet Rasim, gündelik hayatın tarihi diyebileceğimiz metinleri ile Milli edebiyatın yerlilik konusundaki hassasiyetine de katkıda bulunmuştur. Ahmet Rasim, Ahmet Mithat Efendi’den gelen tesirle ve Hüseyin Rahmi örneği ile hareket ederek, Tanzimat’ın sosyal faydacı anlayışına bağlı kalır. Ahmet Rasim’in yazı faaliyetinin tamamını halkı eğitmek amacıyla yapılanmıştır. Onun fıkralar, makaleler, sohbetler, hatıralar, tarih ve seyahat yazıları vasıtasıyla bilgilendirmek amaçlı, ansiklopedist bir tavrının olduğu açıktır.

Ahmet Rasim’in öne çıkan özelliklerinden biri de dil tercihidir. Kullandığı içe-riğe bağlı olarak dili de sokak dilidir. Toplumun değişik kesimlerinde kullanılan argo ifadeler, deyimler, hatta irticalen söylenmiş ve anonimleşmiş manzumelerle çok renkli bir dil oluşturmuştur. Ahmet Rasim ne büyük bir şair, ne büyük bir ro-mancıdır ama kelimenin tam anlamıyla bir sohbet adamıdır. Yirminci yüzyıl Türk edebiyatının “edebi dil”inin kurulmasında, Tanzimat dönemi edebiyatçılarının, ara neslin ve Edebiyat-ı Cedidecilerin (Servet-i Fünûncuların) ne kadar katkısı varsa, Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi yazarların da en az onlar kadar katkısı vardır.

Biyografisi onun bu başarısındaki en önemli etkendir. Çünkü çocukluğundan beri halk arasında yaşamış olan Ahmet Rasim, gençlik senelerinde İstanbul’un ya-zıya dökülmemiş zengin dünyasının bizzat içine girerek yaşamış ve kaleme almış-tır. Hüseyin Rahmi Bey’in edebi metinlerinde ele aldığı kahramanlara bakış açısı ve bakış açısını yansıtan dil, aşağılayıcı, aydınlatmayı esas alan bir dil iken, Ahmet Rasim’in dili daha samimi ve elbette doğaldır. Çünkü Ahmet Rasim İstanbul’daki gizli kalmış hayatı gözlem yoluyla ve samimi bir dille anlatır (Ercilasun, 1990, 257). O anlattığı hayata iştirak eden ve samimi olarak yaşayan yazardır.

Bizzat benimsediği ve sevdiği mekânlarda, benimsediği ve sevdiği insanların hayatına iştirak eder, yaşar ve anlatır. Onun Şehir Mektupları adlı eseri, İstanbul’un gizli kalmış köşelerindeki zengin ve renkli hayatını anlatır. Yine Gecelerim, Ömr-i Edebi, Eski Maceralardan Fuhş-i Atik, Matbuat Hatıralarından, Muharrir, Şair, Edip başlıklarıyla yayımlanan kitapları, daima, samimi bir dille kaleme alınmış renkli figürlerle donanmış eserlerdir. Hiçbir zaman Hüseyin Rahmi Bey gibi şu ya da bu edebi ekolün prensipleriyle büyük toplumsal projelerin peşinde olmamıştır. Kendisini herhangi bir felsefi inanışın emrine vermemiştir. Zevk aldığı ve çoğu zaman özlediği bir hayatı anlatmıştır. Onun gözlemci ve aynı zamanda anlattık-larını bizzat yaşayan bir yazar olmasında gazeteciliğinin de etkisi olmalıdır. Bu bakımdan gazeteci kimliğiyle yazdığı hatıraları önemlidir.

Sadece mahalle dedikodusu olarak kalmış aşk hikâyelerini anlatmakla kal-mayan Ahmet Rasim, aynı zamanda İstanbul’un tanınmış mimari eserlerini de halk arasında yaşayan hikâyeleriyle süsleyerek anlatır. Eski İstanbul insanının aşkları, kıyafetleri, mizaçları ve her türlü yaşayış biçimleri, onları hor görmeyen, hatta çoğu zaman benimseyen bir samimiyet ve zarif bir mizah üslubuyla anlatı-lır. Denilebilir ki Türk nesri birkaç asırdır yaşadığı sıkıntıyı, Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi yazarlar sayesinde aşmıştır. Ahmet Rasim gibi yazarlar saye-sinde, Türkçenin nesir üslubu halk dilinin seviyesini kazanır ve Türkçe, Ahmet Rasim’den aşağı yukarı on yıl sonra büyük eserlerini vermeye başlar.

Kendi devrindeki İstanbul hayatını bütün yönleriyle vermeye çalışan Ahmet Rasim, Türkçenin anlam alanını genişletmiş, yazı diline konuşma dilinin ayrıntılarını kazandırmış ve böylece, sonraki devirlerin zengin Türkçesinin hazırlanmasına katkıda bulunmuştur.


Onun öğreticiliği hiçbir zaman didaktik bir tarzda değildir. Osmanlı Tarihi, Küçük Tarih-i İslam, Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi gibi eserleri bu anlayışla kaleme alınmıştır. Aynı çizgide eserler olarak kabul edebileceğimiz İki Hatıra Üç Şahsiyet ve İstibdattan Hâkimiyet-i Milliyeye adlı eserler ise benzer tarzı, yakın dönem Türk tarihi içerikli olarak devam ettiren çalışmalardır.

Ahmet Rasim yukarıda saydığımız eserleri yanında ders kitapları, romanlar ve hikâyeler de kaleme almıştır. Türk romanının, kendi devri söz konusu olduğunda, bilinen temaları etrafında yazılan bu metinler, daha çok dilleri itibariyle önem-lidir. Bilhassa Ara Nesil romancılarının temalarını devam ettiren Ahmet Rasim, büyük romancı veya hikâyeci olmamakla beraber, temalarının çeşitliliği açısından dikkate değer. Hatıra, hikâye, roman, fıkra, makale, mensure, seyahat, monografi ve tarihle ilgili kitapları ile son derece üretken bir yazardır.

Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim arasındaki temel farklar neler olabilir?

Mehmet CelalMehmet Celal 1867 yılında İstanbul’da doğmuş ve 1912’de ölmüştür. Yazı haya-tına 1884 yılında başlamıştır. 1901 yılına kadar devam eden yazı hayatı boyunca edebiyatın birçok türünde eserler kaleme almıştır. Türk edebiyatı tarihinde ara nesil adıyla bilinen yazar ve şair grubunun tanınmış isimlerindendir. Düzenli bir tahsil hayatı olmayan Mehmet Celal, özel hocalardan aldığı dersler ve şahsi gayreti sayesinde kendisini yetiştirir. İrticalen şiir söyleme yeteneği ile tanınır (İnal, 1988, 213).

Mehmet Celal kolay yazan ediplerimizdendir. Bu yüzden şiirleri edebi kıymet bakımından zayıftır. Agah Sırrı Levend, onun şiirlerinin tabii ve selis, lirik ve içli fakat basit olduğunu söyler (Levend, 1942, 239). Onun belirli imajlardan oluşan bir şiir dünyası vardır. Devrinde imajların değişmemesi yüzünden, onun edebi-yatını “Mehmet Celal’in edebiyat reçetesi” şeklinde tanımlayanların da olduğunu belirten Levend, onda şairlik kabiliyetinin olduğunu fakat kültürün olmadığını belirtir. Küçük hikâyeleri de aşağı yukarı şiirleri ile aynı kusurları içerir. Hikâyeleri konu bakımından devrin sosyal hayatına ilişkin işaretler içermekle beraber teknik bakımdan zayıftır (Levend, 1942, 239).

Mehmet Celal çok sayıda şiir ve roman kaleme almış bir de antoloji hazırla-mıştır. Daha çok Muallim Naci’nin edebi görüşlerini benimseyen şairin şiirleri de Naci’nin tesiri altındadır. Bilindiği gibi 1890’lı senelerde Recaizade Mahmut Ekrem’in talebeleri olan Edebiyat-ı Cedideciler daha Avrupai bir şiirin peşinde iken Muallim Naci ve etrafındakiler klasik şiir ile batı tarzı şiiri birleştirmek ama-cını güden bir edebiyat görüşü benimsemişlerdir. Edebiyat konusunda ciddi tar-tışmaların yapıldığı o senelerde Mehmet Celal de Edebiyat-ı Cedideciler’e karşı çıkan yazılar kaleme almıştır.

Mehmet Celal’in ilk edebi metinlerinden başlayarak, büyük çoğunluğu divan şiirinin tesir ve edasında söylenen gazellerinde, Muallim Naci’ye nazirelerinde ve hemen bütün şiirlerinde sade, basit ve kolay bir söyleyiş kendisini gösterir (Andı, 1995, 145).

Edebi bakımdan çok kıymetli olmayan romanları, şiirleri ve hikâyeleriyle dev-rinin genç neslinin edebiyat ihtiyacını karşılamış, onların edebiyat konusunda me-raklarını tatmin etmiş, edebi zevklerinin gelişmesinde etkili olmuştur. “Mehmet Celal’in Türk edebiyatındaki hususi yeri ise şu noktalar çevresinde belirginleşmekte-dir: Celal, bir takım temleri ve konuları eserlerinde, belki ilk olarak değil ama ısrarla

3


işleyerek, bunların edebiyatımızda kalıcı olarak yer almasını sağlamıştır. Bu özelliği Türk edebiyatı için bir zenginlik olmuştur” (Andı, 1995, 248).

Mehmet Celal, şiirlerinde kullandığı nazım şekilleri açısından zengin bir çe-şitlilik içerisindedir. O, divan şiiri nazım şekilleri kadar, Batılı ve yeni şekilleri de çok ve ustalıkla kullanmıştır.

Şiirlerinde ve nesirlerinde dilinin sade ve basit oluşu, Şinasi ve Namık Kemal’den beri süregelmekte olan anlaşılır ve sade bir üslupla yazmak eğilimini yeni yetişen gençlerin kalemine taşımakta aracı olmuştur. Bu sadelik eğilimini Celal, eserleriyle hızlandırmıştır diyebiliriz.

Eserlerinde görülen hüzün, gözyaşı, melal, aşk, ölüm, teverrüm, acı çekmek, sevgilisi tarafından terk ediliş v.b. gibi temlerin devamlı işlenişi ile de Mehmet Celal, Türk edebiyatında romantizmin ve santimantalizmin tipik temsilcilerinden birisidir (Andı, 1995, 249).

Mehmet Celal’in roman, hikâye ve şiirlerindeki temel duyuş tarzı romantizm-dir. Onun duyuş tarzı, Tanzimat sonrası Türk edebiyatını eser ve fikirleriyle etki-leyen önemli isimlerin duyuş tarzı ile örtüşür. Şinasi ve Namık Kemal ile Hamit ve Ekrem’den itibaren, modern edebiyat çizgisinde eser veren birçok şair ve roman-cının temel özelliği dünya karşısında büyülenmişliktir. Romantik duyuşun temel vasfı tabiat/kâinat hayranlığıdır ve bizim edebiyatçılarımızın büyük çoğunluğun-da da bu hayranlık, büyülenmişlik açıkça görülür.

Üretken bir yazar olarak dikkati çeken Mehmet Celal şiir, roman, hikâye ve inceleme türlerinde yüze yakın esere imza atmıştır.

Şair Nigar HanımNigar Hanım 1856’da doğmuş; 1918 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. Tahsil ha-yatına Fransız mektebinde başlayan Nigar Hanım, özel dersler alarak Arapça ve Farsçasını da ilerletir. Ayrıca Almanca ve Rumca da bilir. İlk şiirini bir kaza so-nucu ölen kardeşi için yazan Nigar Hanım, o tarihte henüz on iki yaşında bir çocuktur. Böylece şiir yazarak edebiyata başlayan Nigar Hanım’ın ismine kısa süre sonra, matbuat sayfalarında rastlarız.

Genç bir kız iken neşrettiği şiir kitabı ile dikkatleri çekmiş, ayrıca açık yüzle gazetelere fotoğraf vermiş olması dedikodulara yol açmıştır (Levend, 1942, 239). Osman Paşa’nın kızı olduğu için imzasını Nigar Bint-i Osman şeklinde kullanmıştır.

Aristokrat bir aileye mensup olan Nigar Hanım’ın şiirlerinin çok güzel oldu-ğu söylenemez. Bu şiirler aslında duyguların yüzeysel bir dille terennümünden ibarettir. Nigar Hanım da yaşantısıyla eserleri arasındaki çizgiyi netleştiremeyen bütün romantikler gibi günlüğünün sahifeleri arasından eser çıkarmaktan adeta zevk almıştır. Daha ilk eserinin ilk sahifelerinde, nesir kısımlar için “karaladığım hatıra-i müellimenin bir takımıdır’ demekte ve ardından romantizmini, buna bağlı olarak samimiyetini yansıtan; Nigar Hanım’ı ifade etmeye tek başına bile muktedir epey ünlü o cümle gelmektedir: ‘Bunlar şiir ve inşa değil, terane-i şevk u elem içinde gizlenmiş birer ah-ı ye’s, birer nale-i efsustan ibarettir” (Bekiroğlu, 1998, 355).

Şair Nigar Hanım da modern edebiyatımızın ilk dönemindeki “şiirin beni” ile “şairin beni” arasında olması gereken mesafeyi koruyamayan şairlerimizdendir. Nigar Hanım’ın sadece nesirlerinde değil, bir kısım şiirlerinde de teknik, yaşan-mışın şiirleştirilmesi şeklinde zuhur eder. Çok defa günlükteki anıların şiir hali ile birleştiği görülür (Bekiroğlu, 1998, 355).

Şair Nigar Hanım Tanzimat’la başlayan modern edebiyatın ilk kadın şairi olması ve evinin salonunu kadın erkek, genç yaşlı bütün edebiyatseverlere açması bakımından önemlidir.


Nigar Hanım üzerindeki etkiler çoğu zaman romantizm ve eski edebiyat ge-leneği üzerinden aynı anda gelmektedir. Ancak edebi eserle hayat hikâyesi ara-sındaki örtüşme noktasında Nigar Hanım’ın tek etki alanı romantizmdir. Çünkü eski edebiyatın biçimciliği ve kuralcılığı, duyguların daha önceden belirlenmiş kalıplar içinde ifadesi olarak da yorumlayabileceğimiz mazmun sistemi, yaşanan hayatın olduğu gibi esere geçirilmesine imkân tanımaz (Bekiroğlu, 1998, 356).

Onun ilk eseri 1887’de yayımladığı manzume ve mensurelerden oluşan Efsus’tur. Yayımlandığı devirde büyük gürültüler koparan bu eser genç bir Müslüman hanıma ait aşk şiirleri olması bakımından önemlidir. İkinci eseri Niran’ı 1896 yılında neş-reder. Onun şiirlerinde Tanzimat şairlerinin ve özellikle Recaizade Ekrem Bey’in tesirleri görülür. En güçlü şiirlerini içeren kitabı 1899 yılında yayımlanan Aks-i Seda ’dır. Nigar Hanım bu eserini Servet-i Fünûn edebiyatının en güçlü senelerinde yayımlamış olmasına rağmen, devrin edebi yeniliklerinden etkilenmemiştir.

Daha çok duygularını, içinden geldiği gibi bir önceki duyuş ve düşünüş form-ları ile ifade etmeyi tercih etmiştir (Bekiroğlu, 1998, 240).

Nigar Hanım’a göre şiir, tabiatın yanında sönük kalır. Şiir hakkındaki görüş-leriyle Ekrem ve Hamit’i hatırlatan Nigar Hanım’daki en belirgin tavrın romantik tavır olduğu söylenebilir. Tabiat ve şiir arasındaki geçişlerde, dilin yetersiz kal-dığının farkında olan Şair Nigar Hanım, Hamit ve Ekrem Bey’in aynı konudaki görüşlerini paylaşır. Şiirin mutlaka vezinli ve kafiyeli olması gerekmediğine ve her güzel şeyin şiirin konusu olabileceğine inanmaktadır (Bekiroğlu, 1998, 369-373).

Yukarıda adını andığımız şiir kitaplarının dışında Sefahat-ı Kalb (1901) ve Elhan-ı Vatan (1916) adlı nesir, Girive (1912) adlı bir de oynanmış tiyatro oyunu bulunmaktadır.

Ali KemalAli Kemal 1869 yılında İstanbul’da doğmuş; 1922 yılında İzmit’te vefat etmiştir. Mülkiye Mektebi’ne devam ederken, aynı zamanda gazeteleri de takip ederek şiir yazmaya başlamıştır (Ali Kemal, 1985, 25).

Ali Kemal şiir yazdığı senelerde daha çok Muallim Naci tarzının tesiri altın-dadır. Bilindiği gibi Muallim Naci, edebiyat tarihimizde “mutavassıtın” adı veri-len döneme mensup şairlerdendir ve Recaizade Mahmut Ekrem ile yaptığı edebi münakaşalar münasebetiyle tanınır. Ali Kemal de Muallim Naci’nin etrafında te-şekkül eden edebiyatçılar çevresinde yer alır. O devrin birçok edebiyat heveslisi genç gibi Ali Kemal de, Ekrem ve Naci tartışmasını yakından takip ederek bu iki isimden birinin yanında olmayı tercih eder.

Ali Kemal 1885 yılında Gülşen adında bir dergi çıkarır. O tarihte henüz on altı yaşındadır. Dergide yayımlanan şiirler daha çok Ekrem ve Naci Beylerin tesirin-de ve onların şiirlerine nazire şeklindedir. Mülkiye Mektebi’ndeki dersler sayesin-de ufku genişleyen Ali Kemal, Fransızcaya merak sarar. 1887 senesinde Fransa’ya gider. İkinci Abdülhamit aleyhtarlığının Osmanlı münevverleri arasında yaygın-laştığı ve muhalefet hareketinin daha çok Avrupa’da çıkarılan dergiler kanalıyla sürdürüldüğü bir devirde Fransa’ya giden Ali Kemal, Avrupa’nın değişik şehirle-rini gezer ve oradaki Türklerle tanışır. Memlekete döndükten sonra (1889) İkinci Abdülhamit’e karşı yürütülen muhalefet hareketlerine katılır. Ancak kısa bir süre sonra tutuklanarak Halep’e sürülür. Bu tarihten itibaren Ali Kemal’in hayatı değişik sebeplerle yurt dışında geçer. Onun yeniden yurda dönüşü, 1912 yılındaki iktidar değişikliğinden sonradır. Fakat bu sefer de İttihat ve Terakki tarafından yurt dışına sürülecektir. Üç yıl boyunca Viyana’da sürgün kalan Ali Kemal yurda döndükten

Nigar Hanım da devrin bütün edebiyatçıları gibi farklı yönlerden gelen tesirlere açık, samimiyetle sanatı karıştıran, edebi kimliği teşekkül etmemiş şairlerimizdendir.


sonra Bir safha-i Tarih ve Rical-i İhtilal adlı metinleri kaleme alır. Daha çok siya-si nitelikleri ile tanınan Peyam adında bir gazete çıkarır. Fakat gazete, İttihat ve Terakki’nin yönetim şekline ilişkin eleştirileri sebebiyle kapatılır.

Mütareke dönemine kadar sessiz kalan Ali Kemal, İttihatçıların iktidardan düş-meleri üzerine yeniden gazetecilik hayatına döner. Yazılarını Sabah gazetesinde neş-rettiği bu senelerde, Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na girer. Bilindiği gibi bu fırka, İttihat ve Terakki Fırkası’nın muhalifi olan bir partidir. Türk siyasi tarihinde “hain” olarak tanınmasına yol açan faaliyetleri, Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nca kurulan hükümette Dâhiliye Nazırı olarak görev almasıyla başlar. Dâhiliye Nazırlığı sırasında yayımla-dığı Kuva-yı Milliye’nin hareketlerini tasvip etmeyen tamimlerle dikkati çeker.

Onun eserleri arasında ilk dikkati çeken metin Sorbonne Darülfünûnun’da Edebiyat-i Hakikiye Dersleri adlı çalışmasıdır. Avrupa realizminin esaslarını an-latan bu çalışma 1898 yılında yayımlanmıştır ve Ali Kemal’in edebiyata nasıl baktığını gösterir. Kendi neslinin sosyal faydacı edebiyat görüşüne yakın olan Ali Kemal, Paris Musahabelerini de aynı sene yayımlayacaktır (1899). Mesele-i Şarkiyeye Medhal, 1900 yılında yayımlanan ve onun siyasi meselelere ilgisini gös-teren metinlerdendir. Ali Kemal’in Çölde Bir Sergüzeşt ve İki Hemşire adlı metin-leri birer köy romanı olmamakla beraber, vakalarının İstanbul dışında cereyan etmesi bakımından önemlidir. Zaten önceki senelerde, Ahmet Mithat Efendi’nin Bahtiyarlık’ı ve Paşabey-zade Ömer Ali Bey’in Türkmen Kızı adlı metinleri ile Türk roman ve hikâyesi taşraya açılmış bulunmaktadır.

Ali Kemal’in yukarıda ismi geçen kitaplarından başka tenkit alanında Müverrih mi Şair mi? (1917) ve Yıldız Hatırat-ı Elimesi (1910), Bir Safha-yı Şebab-Bir Safha-i Tarih (1913), Rical-i İhtilal: Condorcet, Saint-Just, Danton, Roberspierre 1913, Fetret (1913) Tarih-i Siyasi (1918), İlm-i Ahlak (1914), Tarih-i Siyasi (1918) tarihi ve toplumsal gerçeklikler gözetilerek yazılmış çeşitli türlerde eserleri vardır.

Tevfik NevzatTevfik Nevzat 1865 yılında, İzmir’de doğmuş, 1905 yılında Adana’da sürgün se-bebiyle bulunduğu Piyaz kalesinde ölmüştür. Tahsili ilk mektep seviyesinde olan Tevfik Nevzat’ın Bıçakçızade Hakkı Efendi ve Halit Ziya ile yakın münasebeti var-dır. Tevfik Nevzat şahsi kabiliyetleri ve Bıçakçızade Hakkı Bey’in yardımları ile Arapça ve Acemce öğrenir. Bıçakçızade Hakkı Bey, Halit Ziya ve Tevfik Nevzat 1884 yılında İzmir’in ilk edebi-fenni dergisi Nevruz’u yayımlarlar. Halit Ziya’nın tercüme ve telif, Tevfik Nevzat’ın ise daha çok şiirlerinin bulunduğu bu dergi-de, Bıçakçızade Hakkı’nın da telif yazıları vardır. Ancak dergi Bıçakçızade Hakkı Bey’in resmi görevle Manisa’ya tayini yüzünden kapanır.

Tevfik Nevzat ve Halit Ziya’nın müşterek yayın faaliyeti 1886 yılında yine İzmir’de çıkardıkları Hizmet gazetesi ile devam eder. Bir süre sonra Halit Ziya İstanbul’a taşındığı için Hizmet’i Tevfik Nevzat yayımlamaya devam eder. Tevfik Nevzat bir yandan da Hukuk Mektebi’nin sınavlarını başarıyla vererek dava ve-killiği unvanını alır.

Hizmet’teki yazı faaliyetini de aralıksız sürdüren Tevfik Nevzat, 1894 yılında Avrupa’ya kaçar. Avrupa macerası yaklaşık üç ay sürer. Padişah tarafından affe-dilip İzmir’e döndükten sonra 1895 yılında Ahenk adında, daha evvel imtiyazı alınmış yeni bir gazete çıkarır.

Tevfik Nevzat’ın 1891 yılında kitap halinde basılmış Aheng-i Şebab adlı bir şiir kita-bı vardır. Onun şiirleri ara nesil duyarlığında metinlerdir. Bilhassa dil bakımından dev-rin edebi havasını yansıtan bu şiirlerin yer yer Abdülhak Hamit etkisi taşıdığı görülür.

Ali Kemal İstiklal Harbi’ni Kuva-yı Milliye’nin organize ettiği Ankara hükümetinin kazanması üzerine 1922 senesinde, İzmit’te linç edilerek öldürülmüştür.

İzmir’in ilk Türk avukatı Tevfik Nevzat’tır.


Tevfik Nevzat’ın şiirleri dışındaki edebi-fenni yazıları ve tercümeleri kitaplaş-tırılmamış, gazete ve dergi sayfalarında kalmıştır. İzmir’in ilk edebi ve fenni der-gisi Nevruz’da, Hizmet ve Ahenk gazetelerinde bulunan bu yazılar, dil ve edebiyat meselelerini, fenni ve sosyal konuları içermektedir. Ayrıca bir de roman tercümesi vardır.

Selanikli Fazlı NecipFazlı Necip, 1864 tarihinde Selanik’te doğmuş; 1932’de vefat etmiştir. Genç yaşta, telif ve tercüme, edebi ve fenni eserler yayımlar. Onun imzasının görüldüğü ilk yayın organı ise Selanik’te neşredilen Gonce-i Edeb adlı dergidir.

Gonce-i Edeb’in kapanmasından sonra Fazlı Necip’in imzası, İstanbul’daki ga-zete ve dergilerde görülmeye başlanır. Başta Tercüman-ı Hakikat gazetesi olmak üzere, Mir’at-ı Alem, Manzara, Gayret, Envar-ı Zeka mecmuaları ve İzmir’deki Hizmet Fazlı Necip’in yazılarını neşrettiği yayın organlarından bazılarıdır. Fakat onu edebiyat âlemine asıl tanıtan faaliyeti, Beşir Fuad ile olan mektuplaşmasıdır. Tercüman-ı Hakikat’te, Beşir Fuad’ın ‘Victor Hugo’ namındaki eserinin bazı nok-taları ile ilgili olarak yazdığı yazı ile başlayan bu münasebet, daha sonra hususi-leşmiş ve Fazlı Necip ile Beşir Fuad mektuplaşmalarını gazete sütunlarına yansıt-madan devam ettirmişlerdir.

Fazlı Necip’in asıl yazı faaliyeti Selanik’te Asır gazetesini yayımlamasıyla başlar. Gazetenin 19 Ağustos 1895 tarihli ilk sayısından Matbuat Umum Müdürlüğü’ne tayin edildiği 1909 yılına kadar, başyazarlığını yapar. Onun Asır gazetesinde ka-leme aldığı yazıların büyük bir kısmı imzasızdır. Baş makalelerin hemen hemen tamamını Fazlı Necip yazar. Fazlı Necip’in romanları, ilk sayıdan itibaren aralıksız tefrika edilmeye başlanır. İlk roman tefrikasının başlığı, Bir Gençliğin Güzarı’dır. Dilaver, Cani mi Masum mu?, Sevda-yı Medfun, Şık, Dört Mevsim, Yine Orada, Pervin, Garip Aileler, Nasıl Nefy Olunuyordu?, Asır’da tefrika edilen romanların-dan bazılarıdır. Telif eserlerin yanında Japonya Seyahatnamesi, Roz ve Ninet ve Arsen Lüpen gibi tercümeleri de Asır gazetesinde Fazlı Necip imzasıyla yayımlan-mıştır (Şahin, 2004).

Modernleşme devri Türk edebiyatı tarihinden söz eden kaynakların birçoğun-da “Aranesil” (Mutavassıtın) mensuplarının edebi eserlerinde daha ziyade küçük ve günlük hassasiyetleri ifade ettikleri görüşü hâkimdir. Bu devrin dikkate değer özelliklerinden birisi, I. Meşrutiyet’in ilanı ile Edebiyat-ı Cedide topluluğunun başlangıç senesi olarak alınan 1896 yılı arasında, elliye yakın süreli yayın neşre-dilmiş olmasıdır. Şüphesiz bu süreli yayınlarda neşredilen edebi eserlerin, Servet-i Fünûn’u hazırlamak açısından büyük etkisi olmuştur. Bu nesil siyasî konulara de-ğinmese bile, bireysel bir takım meselelerin etrafında sosyal konulara da işaret eder. Öte yandan tercüme sahasındaki yoğun faaliyet, Türk okuyucusunun batı edebiyatını yakından tanımasını sağlamıştır (Kaplan, 1987, 22-27). Fazlı Necip’in ilk edebi verimleri de mensup olduğu neslin genel tercihine uygun olarak tercü-melerden ibarettir. Bu tercümelerin hemen hepsi, Victor Hugo’nun eserleri ara-sından seçilmiştir. Böylece Fazlı Necip üzerinde, iki kaynaktan gelen yoğun bir tesir göze çarpmaktadır: Bunlardan birincisi, Beşir Fuad’la münasebetinden gelen natüralist ve pozitivist tesir, diğeri ise kendi okumaları neticesinde tanıdığı Victor Hugo’dan gelen romantik tesirdir.

Yine Fazlı Necip, kaleme aldığı eserlerin konusu ve neşir tarihleri bakımından, “aranesil” olarak adlandırılan edebi grubun içerisinde sayılamaz. Onun asıl edebi faa-liyeti, Asır gazetesinin neşrinden yani 1895 yılının Ağustos ayından itibaren başlamış-


tır. 1896 yılı bilindiği gibi, Edebiyat-ı Cedide zümresinin edebi grubunun ortaya çıkış tarihi olarak kabul edilir. Fazlı Necip, edebi anlayış bakımından Servet-i Fünûn’un dışındadır (Ercilasun, 1981, 149-155; 173-177) ancak eserlerini aynı dönemde ver-miştir. Konu bakımından, onun romanları “küçük ve günlük hassasiyetler” tanımla-masına da uymamaktadır. İlk eserlerinde genellikle medeniyet meselesi çerçevesinde alafrangalık-alaturkalık çatışması değerlendirilirken, Dilaver romanı, Teselya Savaşı’nı anlatan parçaları ile yukarıdaki genel hükmün dışında kalır. Küçük Hanım yazarı, II. Meşrutiyet’ten sonra ise belirgin olarak sosyal davaların romancısı olarak görünür.

Fazlı Necip’in teknik bakımdan en zayıf romanları şüphesiz ilk romanlarıdır. Fazlı Necip’in Bir Gençliğin Güzarı adlı ilk romanında, dil zengin ve işlek bir nesir dili olmaktan uzaktır. Romanda, anlatıcının kendi şahsi kültüründen kaynakla-nan, zaman zaman devrin hâkim edebi grubu Edebiyat-ı Cedide diline yaklaşan bir dil vardır.

Fazlı Necip’in II. Meşrutiyet’in ilanından evvel kaleme aldığı on romanı içeri-sinde Sevda-yı Medfun, Şık, Pervin, Dört Mevsim doğu-batı meselesini veya alaf-ranga tiplerin hayatlarını ele almalarıyla dikkati çeker. Bunların hemen hepsinde mutlaka bir alafranga tip vardır. Elbette her alafranga tipin karşısında onun alter-natifi olarak takdim edilen bir de yerli, batılılaşmayı yanlış anlamamış, modern ama züppe olmayan bir başka kahraman söz konusudur. Görülen odur ki, Fazlı Necip bir aşk ilişkisi etrafında, devrin ruhunu yansıtan sosyolojik hususları tak-dim etmekte, bir kahramanın etrafında, vakanın zamanına ait bir takım hususları vermektedir. Şık romanında da yine züppelikle yerlilik arasında bir mukayese söz konusudur. Bu romanın kahramanları arasında züppe bir değil, birden fazladır.

Fazlı Necip’in II. Meşrutiyet’in ilanından önce neşrettiği romanlarından bir diğeri de Pervin’dir. Aynı adı taşıyan kadın kahramanın etrafında teşekkül eden bir aşk hikâyesini içerir. Tek boyutlu bir tahkiye görünümündedir. Belki de Fazlı Necip’in, II. Meşrutiyet’ten önce neşredilen romanları arasında, alafranga hayatın tenkit edildiği en ciddi romanı Dört Mevsim’dir.

Fazlı Necip, Asır gazetesini neşre başladıktan sonra, farklılaşan bir dil ve ede-biyat anlayışına sahip olur. Gazetecilik halkın anlayacağı bir dille yazma zorunlu-luğundan dolayı onun dilini sadeleştirmiştir. Bu durum ikinci romanından itiba-ren açık bir şekilde kendini belli eder. Konu bakımından da daha milli ve yerli bir mevzu seçilir. Fazlı Necip’in edebi eserlerinin dili, biraz sonra ortaya çıkacak olan Milli Edebiyat’ın dil anlayışına yaklaşır.

Gazeteciliğin Türkçe’nin sadeleşmesi ve roman türünün gelişmesi konusunda olum-lu ya da olumsuz etkileri neler olabilir?

Fazlı Necip’in romanları konu bakımından dört grupta incelenebilir: İlk roma-nından itibaren hâkim bir konu olarak görünen doğu-batı ya da alafrangalık-ala-turkalık meselesini ele alan romanlar; tarihi ve cinai konuları ele alan romanlar; modernleşmenin telkin ve teklif edildiği romanlar. Bu üç konunun hâkim olduğu romanlar arasında teknik bakımdan en güçlü romanları ise Selanik senelerinde kaleme aldığı alafrangalık-alaturkalık meselesini ele alan eserleridir. Bunların ara-sında, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra neşredilen Menfa (Menfi), II. Abdülhamit devrinin olumsuzluklarını anlatan tek roman olarak kalır.

Fazlı Necip’in Cumhuriyet’in ilanından sonraki edebi faaliyeti çerçevesinde iki husus dikkati çekmektedir: Bunlardan birincisi Türk Hayatı adlı mecmuayı neşret-mesidir. Bu mecmuanın başyazarı olarak görünmekle beraber aslında mecmuanın

4

Milli Edebiyat’ın habercisi mahiyetindeki sade Türkçe şiirler, Fazlı Necip’in gazetesi Asır’da kendisine bolca yer bulur.


bütün yükünü çekmektedir. Türk Hayatı muhteva açısından devrin ruhuna uygun bir politika takip etmektedir. Salon hayatı, aile eğlenceleri, aile sofrası gibi bölüm-leri olan Türk Hayatı daha çok, modern aile hayatını telkin eden bir yayın politi-kası takip eder. Fazlı Necip, tarihi fıkralar da kaleme aldığı bu mecmuada, sadece “Rumelini Neden Kaybettik?” adlı hatıralarını ve tefrika ettiği romanlarını imzası ile yayımlamıştır.

İkinci dikkat çekici husus ise Cumhuriyet’in ilanından sonra neşrettiği ro-manlarının konularıdır. Türk Hayatı’nda tefrika edilen “Ah, Anne!” adlı eser, aile baskısıyla yapılan bir evliliğin kötü sonucunu; aynı mecmuaya ek olarak verilen “Türk Kızı” ise modern eğitim almış, Türkçü ve feminist bir öğretmenin, görev yaptığı vilayette karşılaştığı sıkıntıları anlatmaktadır. Ömrünün son yıllarında ka-leme aldığı Saraylarda Mecnunlar (1928), Osmanlı İmparatorluğu’nun bir döne-mini eleştirel bir gözle değerlendiren tarihi bir roman olma özelliğine sahipken, Külhani Edipler (1920), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e aydınlarımızın özel hayatla-rındaki basitlikleri, seviyesizlikleri ele alan bir romandır.

Selanikli Fazlı Necip’in tercüme ve telif birçok eseri başta Asır-Yeni Asır- ol-mak üzere, dergi ve gazete sayfalarında tefrika olarak kalmış, kitap halinde yayım-lanmamıştır.

Mustafa ReşitMustafa Reşit 1861’de doğmuş, 1936’da vefat etmiştir. Yazı hayatına nesirle başla-yan Mustafa Reşit, aynı zamanda gazeteci ve dergicidir. Basiret gazetesinde yazılar yayımlamış olmasına rağmen, imzasını koymadığından bunlar tespit edilememiş-tir. İlk imzalı yazısı 1880 yılında çıkardığı Şark mecmuasındaki mukaddimedir. Dergi o devrin kültür hayatında küçümsenmeyecek işlevler üstlenmiştir. Dergide Namık Kemal’den Ahmet Mithat Efendi’ye kadar birçok tanınmış ismin imzası görülmektedir (Özarslan, 1994).

Mustafa Reşit dergicilik faaliyeti ile ara nesil’den şair ve yazarların yetişmesine katkıda bulunmuştur. Fakat dergi ancak altı ay kadar yayımlanabilmiştir.

Mustafa Reşit, yayıncılık hayatındaki diğer önemli yayın organı Envar-ı Zeka’yı ise 1883-1884 yılları arasında neşretmiştir. Çok geniş bir yazı kadrosu olan Envar-ı Zeka o yılların en tanınmış dergilerindendir. Tercüme ve telif ya-zılarla zenginleştirilmiş olan Envar-ı Zeka’nın edebiyat tarihimizdeki asıl önemi genç şair ve romancıların yetişmesine katkısından dolayıdır. Mustafa Reşit 1884 yılında derginin yayın hayatına son vermiş olmasına rağmen, başka gazete ve der-gilerde yazılar yayımlamaya devam etmiş ve 1885 yılından itibaren de kitaplar çıkarmıştır. Bir Çiçek Demeti (1303/1885), Tezkir-i Mazi (1303/1885), Ye’is Yahut Bir Cürm-i Meşhud (1303/1885) ve Fiora (1303/1885) isimli eserleri o yıl yayım-lamıştır. Son romanı Son Salon ve Aşk 1899’da yayımlandığına göre, tahkiyeli eser yazma ve yayımlama faaliyeti on beş yıl sürmüştür. On beş yıl içinde beş hikâye kitabı, on dört de roman yayımlar. Mustafa Reşit’in basılmış otuz dört kitabı, dört de risalesi vardır. Bunlardan on dokuzu tahkiyeli eser, üçü şiir; dört risalesinden ise biri nesir, üçü nesir-nazım karışıktır. Şiirlerini topladığı Gözyaşları (1886) en önemli eseri sayılmaktadır.

Mustafa Reşit’in roman ve hikâyeleri, müstakil olarak ele alınıp edebi bakım-dan incelenmeye değecek kıymette olmamakla beraber, Türk diline ve Türk ede-biyatına dil ve konu bakımından katkısına temas edilebilir.


ÖzetModern Türk Edebiyatı’nın 1896-1901 seneleri ara-sında, Servet-i Fünûn dergisi etrafında eser veren ya-zar ve şairlerin oluşturduğu gruba Edebiyat-ı Cedide Topluluğu, bu döneme de Servet-i Fünûn Edebiyatı denir. Ancak, sözü edilen dönemde eser vermiş ol-makla beraber, edebi görüşleri Servet-i Fünûncular’dan (Edebiyat-ı Cedidecilerden) farklı olan romancı, hi-kayeci ve şairler de vardır. Edebi görüşleri ve eserleri-nin nitelikleri onlardan farklı olan bu isimler Servet-i Fünûn (Edebiyat-ı Cedideci) Dışı Türk Edebiyatı baş-lığı altında değerlendirilmektedir. Ancak mevcut ede-biyat tarihleri, bu konuda yazılmış biyografi ve mo-nografiler bahsi geçen başlık altında farklı isimleri ele almışlardır. Anlaşıldığı kadarıyla, Servet-i Fünûn Dışı Türk Edebiyatı başlığı altında hangi şair ve yazarların ele alınacağı konusunda edebiyat tarihleri arasında bir tutarsızlık söz konusudur. Aynı dönemle ilgili başka bir sorun ise yakın zamanlara kadar Edebiyat-ı Cedide dışında kalmış birçok romancı, hikâyeci ve şair hak-kında monografik çalışmaların yapılmamış olmasıdır. Servet-i Fünûn Dışı Türk Edebiyatı başlığı altında han-gi isimlerin değerlendirilmesi gerektiği konusundaki en önemli sorun, tasnifin hangi tarihten başlayacağı ve hangi tarihte sona ereceği konusudur.


Kendimizi Sınayalım1. Hangisi bir Ara Nesil sanatçısı değildir?

a. Ahmet Rasimb. Halit Ziya Uşaklıgilc. Şair Nigar Hanımd. Ali Kemale. H. Rahmi Gürpınar

2. Hüseyin Rahmi Gürpınar için aşağıdakilerden han-gisi söylenemez?

a. Romanlarının konularını genellikle doğu-batı meselesi üzerine bina eder.

b. Halit Ziya ile birlikte salon edebiyatının oluş-masında önemli rol oynamıştır.

c. Günlük konuşma dilini romana sokmuştur.d. Halk deyimlerine ve argoya geniş yer vermiştir.e. Mahalle hayatı eserlerde geniş yer bulur.

3. Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın romanları düşünüldü-ğünde bu romanların hangi Batı edebiyat akımlarının etkisiyle kaleme alındığı söylenebilir?

a. Klasizm-Romantizmb. Romantizm-Sembolizmc. Realizm-Natüralizmd. Parnasizm-Sembolizme. Modernizm-Postmodernizm

4. Ahmet Rasim için aşağıdakilerden hangisi söyle-nemez?

a. Günlük konuşma dilini kullanarak dilde sade-leşmenin yolunu açmıştır.

b. Milli edebiyatın yerlilik konusundaki hassasiye-tine katkıda bulunmuştur.

c. Tanzimat’ın sosyal faydacı anlayışına bağlıdır.d. Tüm yazılarında halkı eğitmeyi amaçlar.e. Dilin sadece yazı formunu kullanarak bilimsel

bir dil oluşmasını sağlamıştır.

5. Mehmet Celal için aşağıdakilerden hangisi söyle-nebilir?

a. Deneme ve eleştiri yazılarında titiz bir işçilik vardır.

b. Şiirlerinde Cenap Şahabettin’in mükemmeliyet-çi sembolizm etkisi görülür.

c. Hikâyeleri devrin sosyal hayatından izler taşı-masına rağmen teknik olarak zayıftır.

d. Romanlarında Ahmet Mithat geleneğini devam ettirir.

e. Recaizade’nin Avrupai şiir ekolünü devam ettir-mek ister.

6. Aşağıdakilerden hangisi Şair Nigar Hanım’ın kitap-larından biri değildir?

a. Aks-i Sedab. Niranc. Efsusd. Sefahat-ı Kalbe. Elhan-ı Şita

7. Hangisi Fazlı Necip’in romanlarında görülen konu ve temalardan değildir?

a. Doğu-batı ya da alafrangalık-alaturkalık meselesib. Tarihi ve cinai konularc. Modernleşmenin telkin ve teklif edilmesid. Milli mücadelenin belirli safhalarıe. Sosyal davalar

8. Aşağıdakilerden hangisi Fazlı Necip’in romanların-dan birisidir?

a. Külhani Ediplerb. Bir Çiçek Demetic. Kuyruklu Yıldız Altında Bir İzdivaçd. Sefahat-ı Kalbe. Elhan-ı Vatan

9. Edebiyat tarihimizde mektup tarzında ilk roman sayılabilecek Mutalleka kimin eseridir?

a. Ahmet Rasimb. Selanikli Fazlı Necipc. Ali Kemal d. Hüseyin Rahmi Gürpınare. Tevfik Nevzat

10. Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın sokak hayatına, eğlen-ce yerleri, mahalleler, basın hayatı, yankesiciler, dolan-dırıcılar ve meyhaneleri de katarak şehir hayatını da romana dahil eden bir yanıyla şehir tarihçisi de sayıla-bilecek yazar aşağıdakilerden hangisidir?

a. Selanikli Fazlı Necipb. Ahmet Reşid Reyc. Ali Kemald. Ahmet Rasime. Mehmet Celal


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı1. b Yanıtınız yanlışsa “Servet-i Fünûn Dışı Türk

Edebiyatı’nın Temsilcileri” bölümüne bakınız.2. b Yanıtınız yanlışsa “Hüseyin Rahmi Gürpınar”

bölümüne bakınız.3. c. Yanıtınız yanlışsa “Mehmet Celal” bölümüne

bakınız.4. e Yanıtınız yanlışsa “Ahmet Rasim” bölümüne

bakınız.5. c Yanıtınız yanlışsa “Mehmet Celal” bölümüne

bakınız.6. e Yanıtınız yanlışsa “Şair Nigar Hanım” bölümü-

ne bakınız.7. d Yanıtınız yanlışsa “Fazlı Necib” bölümüne

bakınız.8. a Yanıtınız yanlışsa “Fazlı Necib” bölümüne

bakınız.9. d Yanıtınız yanlışsa “Hüseyin Rahmi Gürpınar”

bölümüne bakınız.10. d Yanıtınız yanlışsa “Ahmet Rasim” bölümüne

bakınız.

Sıra Sizde 1Edebiyat-ı Cedide’nin sanat görüşlerine katılmayan bu yazarların her birinin kendine has bir orijinalitesi var-dır ve bağımsız kalmayı tercih etmişlerdir.

Sıra Sizde 2Onun roman yazdığı yıllarda, Edebiyat-ı Cedide edebi-yatı mensupları sosyal faydadan ziyade, sanat eserinin sanatsal niteliğini esas alan bir edebiyat üretmektedir. Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi yazarlar ise ta-mamen toplumsal konulara eğilip halkı bilinçlendir-mek ve aydınlatmak istemektedirler.

Sıra Sizde 3Ahmet Rasim, hiçbir zaman Hüseyin Rahmi Bey gibi herhangi bir edebi ekolün prensiplerine bağla-nıp büyük toplumsal projelerin peşinde olmamıştır. Anlattıklarını kendisi de yaşayan bir yazardır. Bu ba-kımdan gözlemleri gözlem mekânının içindendir.

Sıra Sizde 4Gazete en okumuşundan en cahiline geniş halk kitle-lerinin anlayabileceği bir dille yazılmak zorundaydı. Bu da doğal olarak dilde sadeleşmeyi gerektirdi. Ayrıca teknik olarak gazetecilik faaliyetinin gelişmesi şiir dili-ne daha aşina olan Osmanlı’yı nesirle de tanıştırdı. İlk yazılan romanlarsa gazetelerde tefrika edilerek yayılma şansı bulmuştur.


Yararlanılan KaynaklarAkyüz, K. (1994). Modern Türk Edebiyatının Ana

Çizgileri I, (1860-1923). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.Aktaş, Ş. (1992). Hüseyin Rahmi Gürpınar, Türk

Dünyası El Kitabı. Ankara: TKAE Yayınları.Ali Kemal. (1985). Ömrüm. (Haz: Zeki Kuneralp).

İstanbul.Andı, F. (1995). Ara Nesil Şairi Mehmet Celal: Hayatı-

Görüşleri-Şiirleri. İstanbul: Alfa Yayıncılık.Bekiroğlu, N. (1998). Şair Nigar Hanım. İstanbul:

İletişim Yayınları.Ercilasun, B. (1981). Servet-i Fünûn’da Edebi Tenkit.

Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.Ercilasun, B. (1990). Hüseyin Rahmi Gürpınar, Büyük

Türk Klasikleri Cilt 10, Ankara: Ötüken-Söğüt Yayınları.

Göçgün, Ö. (1990). Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Romanlarında Şahıslar Kadrosu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

İnal, İ.M.K. (1988). Son Asır Türk Şairleri, İstanbul: Dergah Yayınları.

Kaplan, M. (1987). Tevfik Fikret: Devir-Şahsiyet-Eser. İstanbul: Dergah Yayınları.

Levend, A.S. (1964), Hüseyin Rahmi Gürpınar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Levend, A.S. (1942). Tanzimattan Beri I: Edebiyat Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.

Moran, B. (1983). Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış. İstanbul: İletişim Yayınları.

Özarslan, E. (1994). Ara Nesil Edebiyatçısı ve Gazetecisi Mustafa Reşid Bey: Hayatı ve Eserleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.

Parlatır, İ. (1995). Recai-zade Mahmut Ekrem. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.

Şahin, İ. (1993). İzmirli Bir Şair: Tevfik Nevzat’ın Hayatı. İzmir: Akademi Kitabevi Yayınları.

Şahin, İ. (1999). Tevfik Nevzat’ın Hayatı. Bilim Yolu Dergisi Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.

Şahin, İ. (2004). Selanikli Fazlı Necip’in Hayatı ve Eserleri. Ankara: Bilge Yayınları.

Yüksel, S. (2009). Türk Edebiyatında Taşraya Çıkış: Ali Kemal’in Romanları. Turkish Studies: İnternational Periodical Fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/I-II.

aÇikÖĞretİm fakÜltesİ yayini no: 1381

Documents