BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

NQ 21 • İYON (HAZİRAN) 2014

Türkçıilük, İslamçılıq va mıiasirlik ideoloji sistemi Azarbaycan dövlatçiJiyinin asas anıi/latindan biri kimi 117

UOT 1(09)

TÜRKÇÜLÜK, İSLAMÇILIQ va MÜASİRLİKİDEOLOJİ SİSTEMİ AZaRBAYCAN DÖVLaTÇİLİYİNİN aSAS

AMİLLaRiNDaN BiRi KiMi

Rafaif Ayvaz oğlu 8Jımadli

. Falsafo elmlari doktoru,

Azarbaycan Respublikasznzn Prezidenti yanında

Ali Attestasiya Komissiyasznzn şöba müdiri

Açar söz/ar: müasirlik, islamçılıq, tiirkçülük, milli özünüdark, milli şüur, milli

dövlat

Key words: Turkism, Islamism, modernism, national identity, national

consciousness, the national state .

.K.n.IO'le8ble CJlOBa: m10pKU3M, UCRaMU3M, MOÔepHU3M, HalfUOHaJlbHaJl

CClMOUÔeHmUpU1<alfUJl, HaıJUOHaJlbHOe CClMOC03HaHUe, HatJUOHaJibHOe ZOcyÔapCtn60.

~rbaycanın müstaqilliyinin möhkamlandiyi, demolaatile dövlatçilik ideologi­

yasının daha da inkişaf etdiyi müasir dövrümüzda bu üç sütunlu ideoloji sistemin yeri va

rolu danılınazd.ır. Ümıımmilli lider Heydar e~yev tarafindan irali sürülmüş azar­

baycançılıq ideologiyasının hayata keçirildiyi bir vaxtda çoxınillatli respublikamızda bu

ideologiyanın har bir sütununun. ayn aynlıqda milli birliyin yaradılmasında öz funk­siyası va rolu vardır.

XX asrin avvallarinda milli oyaınş zamininda müasirlik, islamçılıq va türkçülük

kimi tarnal prinsiplari üzarinda milli-demokratik dövlatçilik mafkurasinin taşakkül

tapması ~rbaycan xalqının milli-azad.lıq uğrundakı mübarizasinin ideoloji asası

anlamında çox mühüm bir nailiyyati idi. Bu, bar şeydan avval xalqı.mızın keşmakeşli

asrlardan keçib galan istiqlal azıninin yeni macrada aydın ideya-siyasi mana kasb

etmakla düzgün istiqamata yönalmasi, geniş vüsat alması demakdir. Lakin nazardan

keçirilan dövrda falsafi va ictiın_ai-siyasi :fikirda müasirlik, islamçılıq va türkçülük

ideyalarının qararlaşmasını va milli-demokratik dövlatçilik mafkurasi formasında

taşakkülünü müsalman Şarqinda sırf Azarbaycan hadisasi hesab etmak, takca

~rbaycan makanı ila mahdudlaşdırmaq da düzgün olmazdı. Çünki bu, daha geniş

etnocoğra:fi miqyasa malik olub, Türkiya üçün, elaca da İran türklari, babela çar

118 Rafaif Ayvaz oğlu ôhmadli

Rusiyasının milli müst~ml~ka zülmüna maruz qalmış va qurtuluş uğrunda ayağa

qalxmış digar türkdilli xalqlar üçün da saciyy~vi olan hadisadir. İlkin m~nb~l~rin araşdınlması v~ e1mi-n~zari tahlili asasında demak olar ki,

avropalaşmaq, islamlaşmaq va türkl~şm~k ideyalan tarix~n ilkin olaraq m~d~ni­

maarifçilik xarakteri daşımış, hadis~larin obyektiv gedişi prosesind~ zaman-zaman takarnül ed~r~k cilalanmış va aydın sosial-siyasi mana va yönüm kasb etmişdir. Bu ideyaların qarşılıqlı alaqasinin, getdikca bir-birini tamamlamasıwn n~ticasi olaraq Azar­baycanda milli-azadlıq harakatının istiqamatverici n~z~ri asası olan <<tiirklaşmak,

islamlaşmaq va müasirlaşmalo> kimi ideoloji sistem yaranmış, . milli şüura güclü t~sir

göstarmişdir.

<<A vropalaşmaq» ideyasının meydana galmasi heç da har bansı bir subyektiv istayin, arzunun ifadasi deyildi. Bu, artıq b~ş~r tarixind~ başlanmış va onun ayrılmaz tarkib bissasi olan ~rbaycanın ictimai hayatında da öz aksini tapmış yenil~şma, milli intibah, milli oyamş z~ruratinin tazahürü kimi meydana g~lmişdir. Çarizminin ağır

müstamlaka zülmü şaraitind~ milli azadlıq yolunda h~ la lik konkret siyasi iddiaların irali sürülmasinin qeyri-mümkün olduğu va bunun üçün müvafiq ictimai-siyasi mühitin, aparıcı qüvvalarin yetişroadiyi bir dövrda «avropalaşmaq» ideyasının ortaya çıxması dinc, takamül xarakterli roadani yenilaşma, inkişaf yolu ila milli azadlığa va taraqqiya nail olmağın mümkünlüyüna nikbin . inarndan irali galirdi. Harnin ideyanın

gerçaklaşdirilmasi saylarinin ilk növbada madani-maarif, elm va tahsil sahasindan başlanılması işinin arxasında da mahz bu tarixi reallıqlar dayanırdı.

Müasirlaşmak üçün «avropalaşmaq» modelinin seçim kimi götürülmasİ masalasi da tasadüfi olmayıb, bir sıra tarixi-madani faktoda izah olunur. Malumdur ki, başar tarixinin XVII asrla başlanan yeni feodalizmdan kapita!.!zma keçid dövrü manşaca A vropa ila bağlıdır. Bu dövrdan A vropa iqttisadiyyat, siyasat, elm, texnika, tahsil va s. sahalar~a böyük uğurlar qazanır, m~d~ni, demokratik dayariari ila başariyyata

nümunalar göstarirdi. Bir vaxtlar. Qarba «müallimlik» etmiş Şarq isa o zaman özünün tanazzül, durğunluq v~ atalat dövrünü yaşayırdı. Avropa ila alaq~larin getdikca artması Şarqda da ona rağb~t qazandırudı. Prof. Yusif Rüstamov>..:n yazdığı kimi, <<XVIII-XIX asrlard~n başlayaraq Şarq ölkalari intibah dövründan sonra yaranan yeni Qarb sivi­lizasiyasını manimsamaya maraq göstarir va dövrün qab~qcıl adamlan Qarbin manavi­ax.laqi dayadarina toxunmadan, onun yalnız elm va texnikasını qabul etmayin yollarını axtarmağa can atırlar. Bu proses indiya qad~r davam edir. Sonralar demokratiya prin­siplarinin, siyasi-hüquqi sistemlarinin qabul edilmasi vazifasi irali sürüldü. Olduqca çatin bir problem ortaya çıxdı: neca etmak lazımdır ki, öz dinini, milliyatini itiımadan Qarb sivilizasiyasını qabul ed~lo> [9].

Tıirkçiiliik,lslamçılıq va miiasirlik ideoloji sistemi Azarbaycan dövlatçiliyinin asas amillarindan biri kimi 119

Elmi araşdımıalar göst~rir ki, XIX asrin ikinci yansında - XX ~srin avvallarinda

istar Osmanlı Türkiyasind~, ist~r çar Rusiyasında v~ İran şahlığında yaşayan qabaqcıl

. türk düşünc~ sahibiari arasında «türkl~şmak, islamlaşmaq, müasirl~şmak» maikı.m;)

sistemind~ «avropalaşmaq» filai ilkin olaraq irali sürülmüşdür. . Osmanlı

imperatorluğun~ Sultan ID Salimin islahatlan, Şimali ~rbaycanda h~l~ sağlığında

«Şarqin tatar Molyeri» kimi şöhr~t qazanmış M.F.Axundovun rus, alman, fransız,

ingilis dillarin~ da tarcüma olunmuş maşhur «T~msilat>n, milli matbuatımızın hanisi

H.brdabinin «8kinçi»si, 1875-ci ilda C~nubi Az~rbaycanda müasir tipli Tabriz

«Darülfunum>ün açılması ila başlanan «avropalaşmaq», «müasirlaşmalo> barakatı bu

günümüzda da aktuallığını yeni anlamda saxlamaqdadır.

Kökünd~ «avropalaşmaq» ideyası dayanan müasirl~şmak düşüncasinin zamanla

ayaqlaşan day~flarin manimsanilmasi, zamananin roadani hayat tarzina uyğunlaşmaq,

müasir elm va texnikaya yiyalanmak va bunlann nailiyyatlarindan yaradıcılıqla istifada

etmak anlamınöa milli şüura nüfuz etmasi XIX asrin ikinci yansında - XX asrin

avvallarind~ Azarbaycan ictimai-siyasi, falsafi, adabi-badii va publisistik fikrinin intibahına dalalat edir.

Doğma xalqının taraqqisina çalışan M.F.Axundov özünün m~şhur komediyalan ila

ilk dafa olaraq o zamaokı Azarbaycan adabiyyatına, falsafi fikrina milli oyanışın, yenilaşmanin labüdlüyündan xabar veran avropasayağı ab-hava, realist-tanqidi düşünca

tarzini gatirmişdr. Onun 1 850-ci ilda qalama aldığı <<Hekayati-Müsyo Cordan bakimi

nabatat va darviş Mastali şah cadukuni-maşhur>> komediyası nainki Azarbaycanı, ümu­

miyyatla müsalman Şarq dünyasını yeniliya, elma, maarifa çağıran «avropalaşmaq»

ideyasının ilk, ham da klassik badii nümunasidir. Bütövlükda götürdükda

M.F.Axundovun komediyalannda tanqid va inkar ham da konkret müsbat ideal namina

aparılır, ağlın, düny~vi elmlarin, qabaqcıl madaniyyatin, haqiqi ~hmatin, dünyanı yeni

darketma sisteminin tabliğina kömak edirdi.

XIX asrin ikinci yansında - XX asrin ilk iliarinda Azarbaycan xalqının roadani

intibahında baş vermiş bir çox mühüm nailiyyatlar Hasan bay Zardabinin hayat va

faaliyyati ila bağlıdır. istar z~rdabinin va istarsa da «8kinçi» qazeti atrafında toplaşan Azarbaycan ziyahlannın xalqımızın maariflanmasinda, cahal~t va mövhumat

buxovlanndan azad edilmasinda va roadani inkişaf yoluna düşmasmda göstardiklari

xidmatlari milli oyanışda mühüm rol oynamışdır. Milli şüurun oyanışı va milli madaniyyatin dirçalişi isa öz növbasinda milli azadlıq harakatının yaranınası üçün

zamin hazırlayırdı.

XX asrin ~vvall~rinda 8.Hüseynzada, 8.Ağaoğl~ 8.Topçubaşov, N.Narimanov,

M8.Rasulzada, C.Mammadquluzada, M.8.Sabir va b. Az~rbaycan ictimai mühitind~

120 Rafait Ayvaz oğlu ahmadli

milli d<)y<)rl<)rin faal müdafiaçilari rolunda çıxış ets<)l<)r da, A vropanın mütaraqqi sosial­siyasi V<) m<)dani d<)yarlarina uyğun müasirlaşmani b<)raratl<) ~bliğ etınişlar.

<<İslamlaşm~q» V<) daha sonralar isa <<islamçılıq» kimi formalaşan milli matkura

ideyası da milli birliya nail olmaq Z<)ruratindan irali galınişdir. Türkçülük prinsipi kimi islamlaşmaq matkura car<)yanı da önca Osmanlı Türkiyasinda taşakkül tapmış va getdikca Rusiya imperiyasında yaşayan rn<)hkum türkdilli xalqlar, o cürnl<)dan az<)rbaycanlılar arasında da yayılmağa, milli demokratik dövlatçilik mafkur<)sinin asas t<)mal prinsiplarind<)n biri kimi formalaşmağa başlaıwşdır.

M<)lumdur ki, fardl<)r, xalqlar, mill<)tl<)r man<)vi dayarl<)ra h<)m da din vasitasil<)

yiyalanirl<)r. Bu anlamda Azarbaycan xalqı da uzun ill<)r boyu mansub olduqları islam dinindan zangin ffi<)navi keyfiyyatlar, axlaqi day<)rl<)r <)XZ etınişlar. islama sitayişdan

etibaran digar <)rabdilli müsalman soylan kimi, türkdilli xalqların da düşünca va hayat ~rzi, adat va ananalari, axlaqi-hüquqi normaları, elaca da dövlatçilik ideyalan bu dindan kanarda ~S<)vvür edilmazdir. Bu sabahadandir ki, ilk dafa olaran Şarqin böyük mütafakkiri C.8fqani (1838-1897) müsalman alaminin yaşaya bilmasi, öz qüdratini

artırması üçün «islam birliyi» ideyası atrafı:nda sıx birlaşmasi nazariyyasini irali sürmüşdür [2, 8-14].

Şeyx Camaladdin 8fqaninin islam biriiyi ideyasını qabul edan, bütün manalı bayatını türk xalqlarının birliyina basr e.dan, «dilda, :fikirda, işd<) birlil<» ideyasının müallifi, m<)şhur türkçü İsmayıl bay Qaspıralının yarad.ıcılığında <<İslamçılıq» masalasi xüsusi yer tutur. İsmayıl bayin islama baxışı, Yusuf Akçuranın söyladiyi kimi, «milli

h<)yata fayda daracasi ila bağlıdın> (1, 73]. Buna göra da o, bütün dünya müsalman türklarinin birliyina çalışmış, naşr etdirdiyi «Tarcüman» qazeti ila bu ideyaya xidmat etmişdir. «Tarcüman» yazarına göra, «Qazan Tatan, Orta Asixa Sartları, Tarançılar filan yoxdur. Bir dina inanan, bir dilla damşan türklar vardın> [1, 74].

<<İslama göra va islam alaiDinda qadın», «Panislamizm, onun xarakteri va

istiqamatD>, «Müsalman xalqlarının vaziyyatİ>>, <<İslamın yarandığı ilk dövrün etüdlari» va s. bu kimi sanballı asarlari ila görkamli Azarbaycan mütafakkiri 8hmad bay Ağaoğlu

da müallimi Şeyx Camaladdin 8fqani kimi xalqda.milli ~.!urun, milli birliyin oyanması, ilk islami ebkamların barpası, eliDi-siyasi fikir va mülahizalarin yayılması kimi günün

vacib masalalarini qalama alması ila yanaşı göstarirdi ki, «müsalman alaminin oyanması va o alamin madani millatlar mühitina gira bilmasİ üçün çox şiddatli bir silkanişa

ebtiyac vardır. Müsalmanların öz reformasiya dövrünü keçirmalari üçün içiarindan xeyli güclü bir irada sahibi va nafasini iş üçün tamamila fada etmaya hazır bir adamın galib çıxması lazımdır. Bela bir reformator... islamda, islamın tarix va adat-:manalarinda amaUarina uyğun bir zaınin bulabilam [8, 159-160].

Tiirkçiiliik, İslamçılıq va miiasirlik ideoloji sistemi Azarbaycan dövlatçiliyiııiıı asas amillarindan biıi kimi 121

8hmad b~y Ağaoğlu va M.8.R~sulzad.ı avropalıların uydurduğu <<panislamizm»

ideyasını rus va A vropa qaragüruhçulannın t~svir va tasavvür etdikl~ri şakild~

müs~lmanlar arasında mövcudluğunu tamamil~ inkar edirdi. Onların fikrinca,

<<panislamizm müs~lmanlar arasında yoxdur. O, Avropa siyas~tçil~ri v~ q~zetçilari

t~rafindan icad edilan biruydurmadım [6]. İslam dininin ictimai-axlaqi, siyasi-ideoloji v~ dini-matkuravi dayarl~rini özünün

milli düşünc~sind~ daxili-milli birlaşdirici amil kimi q~bul ed~o 8hm::ıd b~y Ağaoğlu da

digar milli demokratiya düşünc~sinio f~dailari kimi islam dininin milli düşüocad~ milli

m~nlik şüuruoa xidm~t edan m~n~vi-~xlaqi v~ m~dani tutumunu qabul etmiş va bu

baxımdan da onun siyasi-milli şarhini vermişdir. Mahz bu düşünc~ tarzi onu da 8li bay

Hüseynzadanio ir::ıli sürdüyü milli intibahda üç devizli bir f~aliyyat platformasım -

<<islarnlaşmaq; müasirlaşm~k va türkl~şm~lo> tezisini qabul etmaya g~tirib çıxarmışdır.

Bu milli-liberal islamçılıq car~yaoı ümmatçilikd~n daha çox mütaraqqi millatçilik, milli şüur, milli Ii:ı~nlik duyğusu ila özünü qabul etdira bildi. 8hmad bay Ağaoğlu da bu

dünyagörüşün formataşmasında va hayata vasiqa almasında çalışan bir ş~xsiyyat kimi onun Şarq ölkalarinda, xüsusil~ türk al~miod~ki · perspektivini mahz bu meyarlarla

ölçmüş, onu müayyan manada mütlaqlaşdirmişdir.

8hmad bay Ağaoğlu har bir ictimai hadisaya roünasibatda olduğu kimi dina d~

tarlxilik prinsipi va madani iokişaf baxımındao yanaşmışdır. Onun din va m~d::ıniyyati

qarşılaşdırmasında ~o s~ciyy~vi cah~tl~rd~n biri da ondan ibar~tdir ki, çağdaş ilahiyyat­

çıların arnali olaraq hayatda gördükl~rini 8hm~d bay bir futuroloq kimi hal~ XX ~srin

avvallarinda tarixi-oazari baxımdan anlamış, böyük bir analitik kimi t~savvürlarinin tarixi m~zmunuou açmış, dalill~rla bunu sübut etmişdir. Bütün bu q~oa~tl~rind~

8.Ağaoğlu asasan sivilizasiya v~ m~d~niyyat prinsipl~rina ~saslaomış, bir maarifçi

mütafakkir kimi Şarqin va bütün islam alaminio ~sas n~zariyyalarini qiymatlandirmayi

bacarmış, müsbat anlamda kosmopolitizm ila milli v~tanp~rv~rlik motivl~rinin sintezini

yarada bilmişdir.

İslamçılıq matkurasinin formalaşmasında ~o böyük rol oynayan şaxsiyyatlardan

biri da 8li bay Hüseynzadadir. Onun tutduğu yol «türklük, müs::ılmaolıq va

avropalılılq»dır. Bu ideoloji düsturuo yaradıcısı da odur. O, islamı ortodaksal v~

mühafiz:;ıkar qatdan t~mizl~may~. formal m~rasiro strukturlarındao azad etmaya va an

başlıcası, islamı reforma ideyalan üçün açıq hesab etm~kla daxili axlaqa va

m~o~viyyata dayanan falsafa saviyyasina yüksaltmaya çalışmışdır. O, islam dinini bir

qrup işbazın v~ mühafiz:;ıkar funksionerin alindan alıb an geniş ahali kütlas~

ixtiyarına vermayi qarşısına maqsad qoymuşdu. O, h~qiqi islamı xalqa m~nimsatmak

yoltınu tutmuş va bu maqsadla da «Qurani-Karirrı>>in ana dilina mrcümasi ideyasını irali

122 Rafai/Ayvaz oğlu ôhmadli

sünnüşdür. İslam biriiyi tarafdan kimi 8li bay Hüseynzada göstarirdi ki, islam biriiyi -«panislamizm bir maqsaddir ki, naticasi cami aqvam va marnaliki - islamiyyayi bir­birina zabt edib qayat vasa va haddan ziyada böyük bir mamlakat, bir hökumat taşkil et­makdir ... Müsalmanlar panislamizm maqsadinin atrafına cam olmağa harakat ediyorlar va daryada qarq olub boğulanlar kimi onun vasitasila nicat tapınağa say va qeyrnt ediyorlam [3, 435].

Şeyx Camaladdin 8fqaninin mütaraqqi islami ideyalanndan balınılananlardan biri, türkçülüyün ideoloqlanndan biri 8li bay Hüseynzadanin irali sürdüyü <<tiirklaşmak,

islamlaşmaq, avropalaşmaq» düsturunu <<tiirklaşmak, islamlaşmaq, müasirlaşmalm kimi proqram balına salan Ziya Göyalpdan sonra harnin istiqamatda M.8.Rasul.zadanin da mühüm xidmatlari olmuşdur. M.8.Rasulzada da 8fqani kimi «islam biriiyinin federa­siyasm formasını qabul edir va hatta buna inanaraq yazrrdı: «Bütün türklarin, bütün arablarin, bütün farslann ictimai bir vücud kimi birlaşmalari mümkün, ham da İstanilan bir baldır. Müsalman olan millatlar ... bir hökumat halıDa galdikdan sonra ittihad deyil, islam ittifaqı ola bilam [4, 148].

Qeyd etmak yerina düşar ki, ictimai-falsafi fikir tariximizda millat, milliyyat, dil, din, axlaq, manaviyyat kimi milli ideologiyaınızın asasını taşkil edan amillari heç kim M.8.Rasulzada kimi sistemli şakilda işlamamişdir. Onun 1914-cü ilda <<Dirililo>da çap etdird.iyi «Dirilik nadir?», <<Milli dirililo>, «Milla~ bir rüknü da dindir» adlı silsila yazılan bütünlükla bu masalalam hasr edilmiş, daha sonra 1915-ci ilin oktyabnndan naşrn başlayan <<Açıq söz» qazetindaki aksar yazılan <<türklaşmak, islamlaşmaq,

müasirlaşmalo> matkurasinin mahiyyatini açıqlamağa hasr edilmişdir. Öz salaflari kimi islam dininda isiahat tarafdan olan M.8.Rasul.zada yazırdı: «Dinimizin iki canbasi (tarafi) vardır: ibadat va üsul. Birinci qisim banda ila Allaha aiddir. İkinci qisim isa banda ila handalara maxsusdur. Birinci qisim sabitdir. Qiyamata qadar abadidir. D~yişikliya uğramaz, ikinci qisim isa aksina, bir şakilda qala bilmaz. Tafsir va zamanın talabina göra dayişila bilam [7].

Manbalario tahlili asasında bela bir ümumilaşdirici fikir irnli sürmak olar ki,

C.8fqaninin «d.inda, aqidada birlik», İ.Qaspıra,lın.ın «dilda, fikirda, işda birlik», 8.Hüseynzadanin <<türklaşmak, islamlaşmaq, avropalaşmaq», M.8.Rasulzadanin <<milliyyat, beynalmilaliyyat, asriyyab> ideyalan, nahayat, 1918-ci ilda Şarqda, ilk dafa Azarbaycanda öz balırasini verdi. Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati bu ideoloji sistem asasında yarandı.

XIX asrda olduğu kimi, müasir dövıiimüzda da dinla elmin qarşılıqlı alaqalarin::ı müqayisali tahlill::ır verilmişdir. Tadqiqatçı alim X::ılilov S.S. yazır: «B::ızilari Şarq

dünyasını tamsil edan ölkalarin, o cümladan Azarbaycanın müasir texnikaya

Tiirkçiiliik, İslamçıliq va miiasirlik ideoloji sistemi Azarbaycan dövlatçiliyinin asas amillarindan biri /..imi 123

~saslanan iqtisacti yanşda qabaqcıl Qarb öl.k:;ıl:;ırind:m geri qalmasının s:;ıb:;ıbl:;ırini islam dinind:;ı v~ :;ın:;ın:;ıvi düşün~ t:;ırzind:;ı axtanrlar. Halbuki iqtisacti in.k:işafin

b:;ır:;ık:;ıtverici qüvv~si din yox, elmdir. Din iqtisacti meyarlarla deyil, ancaq m:;ın:;ıvi meyarlardan day:;ırl:;ındiril:;ı bil:;ır. Söhbat hansı din:;ı qulluq edilm:;ısind:;ın yox, ümumiyy:;ıtl:;ı din v:;ı elmin münasibatind:;ın getmalidir. Din öz yerinda olduqda camiyyatin iqtisacti inkişafma heç bir x:;ıl:;ıl g:;ıla bilmaZ>> [10, 68-69].

Türkçülük ideyasının m:;ınşayi v:;ı mahiyy:;ıti araşdınlark:;ın bel:;ı bir c:;ıh:;ıta diqq:;ıt yetirmak lazımdır ki, bu ideya türkdilli xalqlar dünyasında :;ısaslı olaraq XX :;ısrin

:;ıvv:;ıll:;ırind:;ı t:;ış:;ıkkül taparaq milli m:;ıfkur:;ı s:;ıviyyasina yüks:;ıl:;ı bilmişdir. Bu dövr­Türkiy:;ınin yeni tarixi inkişaf m:;ır:;ıh:;ıl:;ısin:;ı q:;ıd:;ım qoyması, müsa~an Ş:;ırqind:;ı

tasiredici nüfuz dairasinin getdikca artması ila alam:;ıtdardır. Türkçülarin ilk tarixi xid­matlarindan sayılan türk ınilliyyatçiliyini canlandırması görbmli türkoloqların adı ila bağlıdır. Onların yaratdığı va türkologiya adlanan bu elm sahasinin t:;ısbit etdiyi dünya türklarinin tatix, dil va madaniyyat biriiyi ideyası türkçlilli xalqların ictimai va siyasi müq:;ıdd:;ıratının ballinda mühüın rol oynamışdır.

Türkçülük. dünyagörüşünün ilk t:;ızahürlarin:;ı Az~rbaycarıda h:;ıl:;ı XIX :;ısrin ikinci yarısından M.F.Axundov v:;ı H.Zardabinin, Krımda İ.Q~spıralınm ideya-n:;ızari irsind:;ı rast galinir.

İlk vaxdar milli özünüclark kimi meydana çıxan va :;ısasan tarix, ad:;ıbiyyat, m:;ıtbuat

va incasan:;ıt sah:;ısinda özünü göstaran madani-maarifçi türkçülüyün yaradıcı1an türk xalqlarınm öz müst:;ıqilliklarini alda etm:;ıl:;ırinin ideoloji-siyasi sah:;ısinin mühüm bir sütununun t:;ımalini qoymuşdular ki, bunun da adı «Vatanparv:;ırlik, Xalqçılıq» idi. Onlar dönm:;ız bir vat:;ınp:;ırv:;ır, xalqçı kimi öz asarl:;ıri, fikir va mülahizalari, ad:;ıbi-falsa:fi dü­şünc<ıl<ıri ila gal<ıcak siyasi türkçülüya zamin yaratrruşdı1ar. Bu siyasi türkçülüyün ilk

yaradieılan isa Z.Göyalp, Y .Akçura bay, 8.Hüseynzada, 8. Ağaoğlu, M.8.R:;ısulzad:;ı va b. olmuşlar. ·

Siyasi türkçül<ırin <ın önd:;ı gedanl:;ırindan oları Z.Göyalp, Y.Akçura özl:;ırindan :;ıvv:;ılki türk millatçil:;ırinin tasiri il:;ı türkçülüyü maarifçi türkçülükd<ın siyasi türkçülük. saviyy:;ısin:;ı çatdırmışlar. 1908-ci ild:;ın İstanbulda yaradı1an, bütün milliyy<ıtçi taşkilatlarda t:;ımsil olunan va n:;ışr edilan bütün matbuat orqanlarında çıxış edan Y.Akçura daha irali gedan türkçülard:;ın olmuşdur. O, harnin dövrda «Türk D:;ımayi>>ni yaratmış, «Türk Yurdu C:;ımiyy<ıti>>nin t:;ışkilatlanmasında yaxından iştirak etİniş,

M.8.R:;ısulzada VQ a.Ağayevl:;ı birlikd:;ı «Türk Yurdu» jurnalını tasis etmişdir. Böyük. bir ziyalı ordusunu öz atrafında birl:;ışdir:;ın «Türk Yurdu Camiyy:;ıti>> v:;ı onun orqarıı olan «Türk Yurdu» jumalı qarşılarına qoyduqlan m:;ıqs:;ıda çatmaq üçün var-qüvv:;ılarini sarf edirdil:;ır. «Türk Ocaqlan>> il~ «Türk YurdU>>nun birg~ sayi natic:;ısinda türkçülük.

124 . Rafaif Ayvaz oğlu ôhmadli

artıq bir ideologiya s:;ıviyy:;ısin:;ı yüks:;ıldi. Türkçülüyün geniş vüs~t almasına v:;ı bütün türk dünyasında yayılmasına h:;ımçinin Bhmad Hikm:;ıt b:;ıyin <<Altun ordu» maqal:;ısi, Xalid:;ı Bdib xanımın «Yeni Turan» adlı romanı, Müfid~ F~rid xanımın qiym~tli

~s~rl~ri, <<M~n bir türhm, dinim, cinsim uludum dey~n M~mm~d Bmiİı. Yurdaqulun şeirl~ri v~ türkologiya sah:;ısind~ ensiklopedik bir alim olan Fuad Köprülünün elmi :;ıs~rl:;ıri v~ s. t~kan verm.işdir. Türkçül:;ır~ gör~, türk dili, türk tarixi, türk ~d~biyyatı, türk m~d~niyy~ti yalnız bir türk xalqının, mas~ı~n, osmanlının malı deyildir. Bütün türklük bir küllüdür, bir mill~tdir v~ bütün bu m:;ıd:;ıniyy~t ümumtürk m:;ıd~niyy~tidir.

Türkçülüyün <<türk milliyy:;ıtçiliyi» bayrağı altında meydana çıxması o dövrd:;ı yalnız Türkiy:;ı milli ziyaWannı deyil, bütün dünyadakı türk milli ziyalılannı bir araya toplayırdı. Türkçülük ideologiyası türkl:;ırin tarix~n .yaşadıqları :;ırazil~rin adı il:;ı

bağlanaraq <<tıırançılıq» adı altında anlad.ılmağa başlandı. Başda Z.Göyalp olmaqla Y.Akçura, B.Hüseynzada, B.Ağayev, M.B.R:;ısulzad~, M.F.Köprülüzad~ v~ b. Türk­çülüyün elmi asaslannı işl:;ıyib hazırladılar.

Eyni zamanda B.Hüseynzad:;ı, B.Ağayev v:;ı M.B.R~sulzad:;ı başda olmaqla Azarbaycanın o dövrd~ki ictimai-siyasi xadimlari siyasi türkçülüyü ilk d:;ıf~ proqram halına salan v~ dünyadakı m:;ıhkum türkl:;ırin hürriyy~t v:;ı istiqlallannı t~l~b ed:;ın ilk milli mücahidlar idilar. Onlar, xüsusila B.Ağayev v~ M.B.Rasulzad~ ümmatçilik av~zin:;ı milliyy:;ıtçilik, islamçılıq ~v:;ızin~ türkçülük ide_ologiyasını irali sürmüş, maarifçi milliyy:;ıtçilikla siyasi milliyy:;ıtçiliyi çulğalaşdıraraq bel~ bir sosial-falsafi fikri ~sas­landınmşlar ki, «siyasi va milli dövl~t~ ... milli hürriyy:;ıt v:;ı milli istiqlala malik olmayan mill~tl~rin milli varlıq v~ milli madaniyyatlarini qoruyub inkişaf etdirm~lari imkan xaricindadiD> [5, 8]. Türkçülüyün va panturanizınin mahiyyatini şarh edark~n

M.B.Rasulzada yazırdı: «Ş~rqdaki milli barakatın bir növü kimi-panturanizm Q~rbda irticaçı sayılan va çox vaxt şovinizin adlandırılan millatçilikd~n bir qad:;ır farqlanir. Şovinizın tacavüzkar har~katdır va asas;m artıq milli birliy:;ı malik kapitalist dövl:;ıtinin öz hakimiyY~tini güclandirmay:;ı v:;ı :;ırazisini genişlandirmay:;ı can atan dövl~tin ekspan­siyası amill:;ırina asasıanan bir hadisadir.

Avropa mill:;ıtçiliyi siyasi cah:;ıtd:;ın tacavüzkar. ideologiyadır. Şarqd:;ıki millatçilik isa siyasi cahatdan müdafia, sosioloji cahatdan isa mütaraqqi hadisadir>> [6]. Türkçülüyün böyük ideoloqu Z.Göyalp «Türkçülüyün ~sasları» adlı asarind~ türkçülük ideyalarını sistem.laşdirarak onu milli m:;ıfkura halına salmışdır. Bu asari ila Z.Göyalp galacakda yaranacaq müasir türk dövlatlarinin sosial f~ls~fasini ortaya qoymuşdur. İki bölmad~n ibar~t olan bu ~s~rin birinci bölümünd~ Z.Göyalp türkçülüyün tarlxindan va mahiyyatindan, türkçülük va turançılıqdan, milli v~ b~ş~ri mad~niyyatl~rd~n, xalqçı­lıqdan (xalqa doğru), müasirlaşm~kd:;ın (Qarb:;ı doğru), tarixi materializm v~ ictimai

Tiirkçiilük, İslamçılıq va müasirlik ideoloji sistemi Azarbaycan dövlatçiliyinin asasam iliarindan biri kimi 125

m~fkur~çilikd~n, milli şüuru v~ milli t~sanüdü (solidarizm) gücl~ndirm~kd~n, milli

kültür v~ t~rbiy~d~n b~hs edir. İkinci bölümd~ türkçülüyün proqramını ver~n Z.Göyalp

~sas~n dild~ türkçülükd~n v~ onun prinsipl~rind~n, estetik türkçülükd~n, y~ni estetik

zövqd~n, milli v~znd~n, milli ~d~biyyatdan, milli musiqid~n v~ dig~r milli s~n~tl~rd~n,

~xlaqi türkçülük v~ onun növl~rindan, hüquqi türkçülükdan, dini türkçülükdan, iqtisadi

türkçülükdan, siyasi türkçülükdan v~ falsafi türkçülükdan bahs edir.

Bütün bu masalalan ümumilaşdir~r~k göstarmak olar ki, tarixan mütar~qqi va har

cür mürtace şovinist qayalarindan uzaq olan türkçülük m~fkurasinin öncül daşıyıcılanna

göra, mill~tı~r yalnız milli ideologiyalan, t~f~kkür v~ xarakteri il~ . m~daniyy~t~,

texnologiyaya, ~lma va soncia dövl~t~ yiyalana bilarlar. Bu yolda yüzlada yüksak

saviyyali insanlar, ~vazsiz elm, m~d~niyyat, in~s~nat, adabiyyat va siyas~t xadimalari

min cür azab-aziyyata qatlaşaraq, hatta lazım galdikda canlaniıı bel~ qurban verarak

millatlarini sonda hürriy~t~ qovuşdurmuşlar. Türk dünyasında, o cümlad~n da

Azarbaycanda bu proses gee d~ olsa, XIX asrin sonlanndan başlayaraq XX asrin birinci

yarısında va sonunda öz b~hrasini vermişdir. Türkçülük türk millarinin milli manafeyiİıi özünda ;;ıks etdir~n dünyagörüşüdür. Bu

dünyagörüşün ö~yini bela bir müddaa t~şkil edir ki, har milliyyatçiliyin öz adı olduğu

kimi türk milliyyatçiliyinin da adı türkçülükdür. Türkçülük türk millatini, onun vatanini,

dövlatini sevmak, türk mill~rinin birlik va barabarliyini qorumaq, millatini yüksaltmak

uğrunda azm.la mübariza aparmaq demakdir. Türkçülük türk millarinin şamili tarixina,

türk madaniyyatini, dilini, axlaqını qorumaq, onu daha da ucaltmaq demakdir.

Türkçülük mafkurasi özünda humanist v~ demokratik dayariari üzvi suratda ehtiva

etmakla da alamatdarlır. Bu da müs~lman Şarq dünaysında birinci olaraq Azarbaycanda

yaradılmış demokratik respublika timsalında özünün t~sdiqini tapmaqla tarixan ilkin gerçak nümunasini vermiş oldu.

Natica olaraq demak olar ki~ müasir qloballaşma dövründa bu ideyalann aktuallığı xüsusi önam kasb edir. Bela ki, öz dinini, axlaqını, manavi dayadarini itirmadan qarb

sivilizasiasını qabul etmak, dünyaya inteqrasiya etmak qarşımızda duran ~n ümda

masalalardan biridir.

126 Rafaif Ayvaz oğlu 8hmodli

iSTiFADa OLUNAN aDaBİYYAT

ı. A.kçura Yusif. Türkçülüyiin tarihi. İstanbul: kaynaklar yayınlan, 1998 2. 8fqani S. Seçilmiş asarlari. Bakı: 1989 3. Qarayev Y. Azarbaycan adabiyyatı. XIX va XX yüzillklar. Bakı: Elm, 2002 4. Qurbanov Ş.C. 8fqani va Türk dünyası. Bakı: Azam~şr, 1996 5. Mammadzad~ M.B. Milli Azarbaycan har~katı. Bakı: Nicat. 1992 6. Rasulzad~ M.8. Panturanizm haqqında, panturanizm bizim dövrümüzda//

<<Azarbaycan» jurnalı, 1991, N26. 7. Rasulzada M.8. Yeddi bayza. «B~sirat>> qazeti. 1914, N29. 8. Resulzade M.E. Milli-tesanüd. Ankara: Azerbaycan kültür demegi

yayınlan, 1978 9. Rüstamov Y.İ. Sivilizasiyaların dialoqu - başariyyatin vahd~tin~ aparan

yoldur// «Şarq-Qarb: sivilizasiyalann dialoqn>>. Elmi-naz~rijurnal. Bakı: 2005, N2l 10. Xalilov S.S. Falsafadan siyasata. Bakı, Azarbaycan Universiteti

naşriyyatı, 1998, 328 s.

Tiirkçüliik, İslamçılıq va miiasirlik ideoloji sistemi Azarbaycan dövlatçiliyiuin asas amillariudan biri kimi 127

XÜLASü

M.ıqalada XIX asrin sonu XX asrin avvallarinda Azarbaycan xalqının milli

qurtuluş harakatının istiqamatlandirilmasind.ı mühüm rol oynamış müasirlik, islamçılıq va türkçülük ideologiyasının yaranma tarixi va mahiyy.ıti araşdınlır.

Bu ideoloji sistemin Az.ırbaycan xalqının milli şüurunun, milli özünü tasdiqinin v.ı müstaqil dövlc;ıt quruculuğunda oynadığı rol araşdırılaraq Şc;ırqdc;ı ilk demokratik cümhuriyy.ıtin qurulmasında onun ideoloji sisteminc;ı çevrilmc;ısi prosesi aydınlaşdınlır.

Eyni zamanda bu üç sütunlu ideoloji sistemin Azarbaycanda milli birliyin yaradılmasında yeri va rolu işıqlandınlır.

SUMMARY

This article examines the history and nature of ideologists Turkism, Islamism and Modernism played a large role in the directian of the national liberation mavement in the Iate XIX and early XX centuries.

Examin.i.ng the ideological system of national identity of the Azerbaijani people, clarified the process of transformatian of this ideology in the ideology that played a major role in national self-assertion and the construction of the first independent and democratic state in the East.

Just highlights the place and role of ideology based on three pillars, in the formatian of the national unity in Azerbaijan.

PE310ME

B CTan.e HCCJie.uyeTC.ll HCTOpiDI H CyııniOCTb H,I(eJIOfiDl TIOpK.H3Ma, HCmlMH.3Mı;l H MO,ı:ı;epHH3Ma Cb1TpaBWCUI 60Jibwyıo p01Ib B' HanpaBJieHHOCTH Hai{HOHaJibHOH OCB06o,qırreJibHOH ,D;BIDKemm B KOHJJ;e XIX H B aaqarre XX BeKOB.

Hccrre,ı:ı;oBaB H,I(eorronrqecıcyıo cıı:creMy HaD;HOHaJibHOro caMOC03Bam:uı:

a3ep6aii,zvKaacKoro aapo,ı:ı;a, npo.ı~ca.ıı:erc.ıı: npoqecc npeBpameHWI 3TOH H,ı:ı;eorronm B H,ı:ı;eOJIOrniO, KOTOpCUI Cbırpana 6o.ı:ıı,wyıo po.ı:ıı, B HaiUIOBaJibHOM CaMOYTBep)l(,llemrn H B crpoHTe1IbCTBe nepBoro ae3aBHCHMoro H ,ı:ı;eMOKPaT}IqeCKoro rocy,ı:ı;apCTBa aa BocToKe.

TaK )Ke, ocBemaeTc.ll MecTo H po1Ib H,ı:ı;eorrorım, 6a3Hpyıomeiic.ıı: aa 'rpex OCHOBax, B cpopMHpOBaHIDI HauHOHaJibBOfO e.z:ı;mıcTBa B .A3ep6aii,u,)Kaae.