İlahİyyat fakÜlt8sİnİn elmİ...
TRANSCRIPT
BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ ·
İLAHİYYAT
FAKÜLT8SİNİN
ELMİ M8CMU8Sİ
.NI~ 248 DEKABR (ARALIK) 2015
Spinozanmfolsafasinda intuitiv idrak (scientia intuitiva) problemi
SPİNOZANIN FaLSaFaSİNDa İNTUİTİV İDRAK (SCIENTIA INTUITIV A) PROBLEMI
211
UOT 1(091)
Zaur Firidım oğlu Raşidov Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyası
Falsafa va Hüquq İnstitutu "Falsafa va
ictimai fikir tariri şöbasi "nin doktorantı
Açar sözlar: intuisiya, idrak, t:)f:)kkür, bilik, ideya, hissl:)r, V:)hd:)t, :)laq:), vahid;
Key words: intuition, cognition, thought, knowledge, idea, sense, unity,
relationship, unique; Kıııo'IeBLıe CJiosa: mrryım;ıu~, no3Haıme, MI>mıneHHe, 3Haıme, H,ZJ;esı:, qyBCTBa,
e)lHHCTBO, CB11:3b, eJll{HbiH.
xvn ~sr Q:)rbi A vropa f~ls:)f~sinin yeni dövıii kimi rasional V:) m:)ntiqi idraka
:)Saslanan elmi V:) f:)~S:)fi t:)liml:)rin inişaf etdiyi tarixi dön:)ID:) t:)sadüf edirdi. Bu
dövrün "yeni f:)}S:)f:)si"nin yaradıcılarından olan R.Dekart (1596-1650) rasional idrak metodu V:) mtihakim:) yürütm:) qabiliyy~tini insanın yegan:) "b~l~dçisi" hesab edirdi. Zamanın dig~r böyük filosofu Benedikt (Barux) Spinozanın (1632- 1677) f~l
s~fi sistemi is~ bir q~d~r dövıiin ümumi prinsipl~rind~n seçilirdi. Bel~ ki, rasiona
lizm f~ls~f~sinin ~n parlaq nümay~nd~l~rind~n biri olan Spinozanın t~limi mahiyy~t
etibarı il~ çoxsaylı elmi faktlar, t~bi~t elml~ri, yeni dövıiin bşfl~ri, h~ndasi - riyazi
metodlar v~ onların n~tic~l~rin~ ~saslansa da, ilk baxışda bir q~d~r "köhnalik ruhunda" gÇrünürdü. Bel~ ki, Spinoza ~n~n~vi f~ls~fi terminl~ri yeni ~hlill~rda v~ m~na
larda ş~rh edir~k, onlan tamamil~ f~rqli formada "yenid~n canlandınrdı". O, h~qiq~
tin Dekartın s~cd~gah etdiyi rasional idrakın S:)rh~dl~rind~n daha geniş olduğunu
iddia edirdi. Spinozaya gör~, rasional idrak h~qiq~t~ ged~n ~n düz v~ qısa yol olsa da, o, "h;;ıqiq~tin qapısma çatdıqda durur v~ ir~lil~y~ bilmir, bu qapıdan iç~ri dax.il
olmur". Bu c~h~td~n, onun t~qdim etdiyi intutiv idrak v~ ya d~rk etm~ üsulu
(scientia intuitiva), bir növ "keçmiş ~n~n~l~r~ yenid~n olan qayıdış", q~dim dövrün f;;ıls~f~sind~n miras qalan "köhn~liyin" yeni formada v~ yenilikl;;ır ;;ısasmda t~z~d~n
212 Zaur Raşidov
"doğuluşu" idi. Bir q~d~r mistik v~ qeyri - elmi s~sl~n~n intuitiv idrale növü ~slind~, ~qlin gücü, ideya problemi v~ vahid mahiyy~t (Tanrının sonsuz ideyası) üz~rind~
qurulan d~rk etm~nin bir proses kimi v~hd~tidır. Bu idrak növü h~qiq~tin "daxili
s~si"nin t~f~kkür t~r~find~n intuitiv olaraq "eşidilın~si"dir. Spinozawn immanent elan etdiyi Tanrıya kanardan yox, d~rk olunan h~r bir şeyin öz mahiyy~tind~ olan
daxili h;gqiqgt kimi baxma metodudur. Haqiqati vabdatda tam va hissa bağında, vahid mahiyy~t (Tanrı) ~sasında d~rk etm~ üsulu intuitiv idrakın ~sası v~ özülüdür.
Spinozawn f~ls::ıfi irsini öyrnn::ın çoxsaylı t~dqiqatçılar bu gün d~, intuitiv idrakın q~dim dini - mistik ~mm~l~rn bağlı olması v~ ya f~ls~fi prinsipl~r üz~rind~
qurulması _~trafında mübahis~l~r apanrlar. M~s~l~n, Ç.D. Brod düşünürdü ki,
Spinozanın "scientia intuitiva"sı mistik yaşantıdır (3, 15) A. Qarret d~ hesab edir ki, Spinozanın "scientia intuitiva" adlandırdığı üçünçü növ idrale daha çox mistik
s~sl~nir (8, 16-17). Müasir Spinoza t~dqiqatçılarından C. Loyd is~ ~ksina hesab edir
ki, Spinozanın intutiv biliyi transendentat s~sı~ns~d~, ~slind~ o, qeyri - rasional,
mistik olaraq şeyl~rin gerç~k t~bi~tin~ nüfuz etm~ deyil. Bu idrak növü inarnın ~n~n~vi ilabiyyat dili ila yeni ~ks - s~dası, insanın h~yatında ilahi bir qüvv~i:ıin möv
cudluğu v~ iştirakının izahıdır (14, 109-110). S.B. Smit~ gör~ isa, intutiv bilik d~rkolunmaz, irrasional v~ mistik yox, hissl~rin v~ ~qlin biliyinin davamıdır (16, 92).
Tanınmış spinozaşünas alim Y. Yovel d~ hesab edir ki, Spinozanın "scientia intuitiva"sı birbaşa olaraq mistik k~şf deyil. Bu idrak nizamsız mexanika elıninin yenilik
l~rina ~lav~ olunan köhn~~yin sintezidir (17, 165).
Spinoza vahid substansiyanı ilahi v~ t~bi~t qanunları kimi ::ıbadi v~ sonsuz bir
siste~d~ birl~şdirirdi. Bu sistemin maddi v~ m~n~vi t~zahürl~rinin insan idrakındakı formaları, y~ni atributlar da, Tanrının v::ı ya substansiyanın ~lamatl~ri kimi q~bul olunurdu. M~n~vi v~ maddinin v~hd~ti kimi atributlar da m~m~vi - t~f::ıkkür v~
maddi - yertutarlıq iki yer~ ayrılırdı (Spinoza atributlan sonsuz hesab ets~ da, insan t~f~kkürünün bunların cami ikisini d~rk ed~ bildiyindan ::ısas~n onlardan danışırdı).
Substansiyanın xass~l~ri olan moduslar is::ı, sonsuz v~ sonlu olmaqla sistemyaradıcı
xüsusiyy~tl~r kimi t~qdim olunurdu. Sonsuz moduslar t~bi~t qanunlan formasında
çıxış ed~n qüvv~l~rd~, sonlular is~ substansiyanın sonsuz ş~kild~yişm~l~ri formasında tnahür edirdi. T~f~kkür atriburunun bilavasit~ modusu Tanrının sonsuz ideyası
v~ ya sonsuz intellektdir (idea Dei sive Intellectus infinitus). Yertutarlıq atributunun sonsuz moduslan is~ sonsuz müxt~liflikl~r~ ·malik maddi t~bi~t (facies totius
universi) v~ sükun~tl~ birga götürülmüş halda h~r~katdir (motum et quietem). Bu
vahid, ~b~di, sonsuz, v~ qarşılıqlı v~hd~td~ olan sistemi d~rk edib anlamaq üçün,
Spinozanınfalsafasinda intuitiv idrak (scientia intuitiva) problemi 213
insanın sonlu t~f:}kkürünun d:}, universal bir biliy~ sahib olması lazımdır. v~hd~t
presesinin iştirakçısı olan insan qaçılmaz olaraq bu sistemin bir hiss:}sidir. Sonlu bir
modusudur. İnsanın rasional idrakı n~ q:}d~r kamil, doğru v~ :}Sa~lı olsa da, tam
deyildir. Bu V:}hd~ti anlamaq üçün sonlu V:} sonsuz ziddl~ri ~ksl:}r kimi qovuşduran
bir t~f:}kkür modelin~ ehtiyac vardır. Bel:} t~f~kkür modeli d:} intuitiv idrak va ·ya
intuitiv bilikdir.
Maddilik v~ manavilik kontekştindan çıxış edan Spinoza h:}r şeyi bu ikili :}Sasda
d:}rk edirdi. Spinoza hesab edir ki, Tanrı h:}m m:}n:}Vİ, bam d:} maddi varlıqdır (15,
245). Başqa ~özl:}, Spinozaya gör:}, Tanrı da daxil olmaqla har şey m:}navi - psixi V:}
maddi - fiziki olandan ibar~tdir. Bu ~laqani d~rk ed~n insan Üç növ idrak modelin:}
sahibdir. Birinci marh:}l:} hisslar, hafiza V:} t:}S:}vvürdür. Bu m:}fh:}l:}d::> doğan bilik
dumanlı, t:}hrifli V:} çox vaxt yalnışdır. "İdeyasız obrazların" V:}bd:}td:}n k:}nar, mexa
niki müşahid:}sindan· başqa bir şey deyil. İkinısi pill:} isa, rasional tafakkürdür.
Rasional tafakkürün asas "silahı" faktlar, mühakimalar, aqli naticalar va ümumi an
layışlardır. Bu idrak modeli haqiqi biliyin dark olunmasında vacib marh:}ladir. "H:}
qiqat yoludur". İntuitiv idrak - scientia intuitiva isa d:}rk etma metodu kimi, an
kamil V:} haqiqati dark etmanin :}n :}Sas üsulu hesab olunurdu. Universal bir falsafi
epistemoloji metod kimi nazardan keçirilirdi. Bu idrak növü hisslarin, aqlin, düşün
c~nin, tafakkürün, bir sözla insan ruhunun, sonsuz olan Tanrının ideyalan ila vahda
tidir. H:}r şeyin sahabi va mahiyyatinda olan Tanrının biliyidir. Demali, intuitiv bilik
moduslara xas olan daxili immanent haqiqatlarin insan t:}fakkürünün intuisiyası va
sitasil:} d:}rk olunan vahd~tidir. Obrazlı desak, bu idrak növünd~ "ideya (tafakkür),
ideat (ci sim) makanından çıxaraq iınmanent qüvv:} makanına daxil olub oradakı ha
qiq:}ti görür''. Modusların haqiq~tlarini "Tannnın İşığında dark edir". "Etika"nın II
hissasind:} Spinoza intuitiv idraka bel:} t:}rif verir: "Scientia intuitiva forınal varlığın
adekvat ideyasından doğan d:}rk etm:} üsuludur'' (15, 267). Formal varhq va adekvat
ideya nadir?
M:}lum olduğu kimi, Spinozanın sisteminda psixo - fizioloji paralellik prin~ipi
hökm sürür. Bel:} ki, Spinoza atributları da, öz növl:}ri daxilind:} :}b:}di va sonsuz
besab edirdi. Eyni zamanda onlardan birinin dig:}rina tasir etmasi va ya digarind~n
üstün olmasını inkar edirdi. Başqa sözla, atributlar paralel olaraq v~hd:;)tdadirlar. Bir
- birindan aslı olmadan müstaqil olaraq mövcuddurlar. Mövcudluqlar - moduslar
da, bu paralellik qanununa tabedirlar. Spinozaya göra, moduslar maddi va manavi
olunduqlan üçün, ideyalar da onlara müvafiq olaraq ikili olmuş olur. Spinoza
varlıqlan formal v~ obyektiv, ideyalan isa adekvat v~ haqiqi olmaqla iki baxış
214 Zaur&şidov
bucağından ayınrdı. Formal varlıq varlığa maddilik kontekstind~n baxdıqda doğan
h~qiq~tdir. Paralelliyin t~l~bin~ gör~, varlığa m~n~vilik bucağından da baxmaq la~ zımdır ki, bel~d~ o artıq formal, y~ni formaya, fiziki xass~l~r~ malik yox, ~ksin~ on
dan mcrid olunmuş v~ öz m~ddiliyind~n k~nar olan m~n~vi h~qiq~tdir. Bu varlığı Spinoza obyektiv varlıq adlandınrdı. Başqa sözl~, formal varlıq idrak prosesin~ da
xil olan, t~f~kkürd~n qınlmadan maddi moduslar v~ ya ideatlardır. Formal varlığın
maddilik xüsusiyy~tl~rind~n m~hrum olaraq t~f~kkürd~ ideya formasında olan halı
is~ obyektiv varlıqdır. H~r ikisi eyni bir haqiq~ti müxt~lif t~r~flardan v~ müxt~lif
atributlar altında d~rk etm~kdir. Spinoza varlıqların ideyalarını da ikili olaraq, maddi
v~ m~n~viy~ n~zarnn ideyalar kimi n~z~rd~n keçirirdi. Fizikid~ (ideatda) gerçaklaşib maddilik qazanan va psixid~ (ideyada) ideya kimi qalan ikili baxış bucağın bir -
birindan ayınrdı. Spinoza "Etika"da yazır ki, h~qiqi ideya öz obyektin~ (ideatına)
müvafiq v~ onunla uyğunluğa malik olan ideyadır (15, 218). Adekvat ideya is~,
obyektl~ (ideatla) bağlı v~ ondan aslı olmadan özü - özlüyünd~ haqiqi ideyanın bütün xass~ v~ daxili ~lam~tl~rin~ malik olan ideyadır (15, 244). Bel~ ki, adekvat
ideya bizdan k~nar, düşüncamiz xaricind~, "Tanrırun mülkünda olan" haqiqatdir.
Haqiqi ideya is~ bizd~, bizim t~fak.kürümüzd~. maddiliyimizd~ h~qiqiliy~ çevril~n adekvat ideyadır. "Tannnım x~zin~sind~n t~fakkürümüz~ bir paydır''. Yani, adekvat
olanın bizda gerçakl~ş~n haqiqi növüdür. Spinozanın psixo - fizioloji paralelli.lç v~
f~ls~fi vahd~t prinsipi burda özünü olduqca d~qiq bi.ru.za verir. Formal v~ obyektiv
varlıq, haqiqi va adekvat ideya bölgüsü ed~n Spinoza maddi v~ m~navini bir müst~vinin iki tarafind~ olan haqiq~tl~r kimi t~qdim edirdi. Tann bir növ "xazin~sinin
zin::ıtindan" ( obyektiv varlıq va adekvat ideya) öz b~nd~sin~ ( formal varlıq v~ h~qiqi
ideya) "b~xşiş verir". Qeyd etdiyimiz varlıq v~ ideya bölgüsü rasional idrakın "mantiqi qidasıdır". Bu bölgünü "d~rk etm~ silahı" isa. t~fakkürdür. avv~ld~ söyl~
diyimiz kimi, Spinoza rasional idrak il~ kifayatl~nmirdi. Onun daha yüksak forması
olan intuitiv idrakın mqvcudluğundan danışırdı. B~s intuitiv idrakda h~qiqatin böl
güsü necadir? İntuitiv idrak biliyin xüsusi bir forması kimi tazahürl~ri -moduslan seyr etm~k-
1~. t~savvürd~ canlandırmaqla va eyni zamanda sadac~ d~rk etm~kla kifayatl~nmir.
İntuitiv idrak dark etm~ prosesin~ daxil olan h~r bir şeyi bir növ "dil~ g~tirir" ~ "danışdırır". Taf~kkürün h~qiq~tini "dinl~makl~", onun ideya - ideat "biçiminin
m~lumatlan" il~ kifay~tl~nmir. Modus öz daxili - immanent h~qiq~tini "açıb" idra
kın bu növün~ "öz dili il~ söylayir". Bildiyimiz kimi, Spinozaya göra Tann alarndan
transendent (alamd~n k<mar) yox, m~hz el~ al~m~ immanent olan qüvv~ v~ s~b~bdir
Spinozamn falsafasinda intuitiv idrak (scientia intuitiva) problemi 215
(15, 229). İntuitiv idrak bu immanet s::ıb::ıblik prinsipini n::ız::ırd::ı tuturdu. Tann h::ır şeyin, o cüml:::ıd:::ın d::ı insanın da, daxili immanent s:::ıb:::ıbidirs::ı, dem:::ıli t:::ıkc:::ı t:::ıf:::ıkkür v:;ı rasional m:;ıntiqi idrakdan başqa, insanı Tanrının biliyin:;ı bağlayan başqa bir yol da mövcuddur. Sonsuz v:::ı sonlu varlıqlar arasında bir vahid mahiyy:::ıt v::ıhd:::ıti d:::ı
vardır. Dem:::ıli, intuitiv idrak Tanrının immanent olaraq h:::ır bir şeyd:;ı t:::ızahür ed:::ın "sirrinin" insana dig:::ır bir ş:::ıkild:::ı, "t:::ıf:::ıkkürd:::ın k:::ınar" agah olmasıdır. Moduslar öz h::ıqiqi . ideyalan (Tannda olan adekvat) v:::ı s:::ıb::ıbl:::ıri (Tann) il:::ı bağlılıq :::ısasında,
Tanrının sonsuz ideyalar al:::ıminin "sirrl:::ırini" t:;ıf:;ıkkürün daha yüks:::ık m:::ırh:::ıl:::ısi
olan intuitiv idraka "ötürürl:;ır". Bu bir nôv sufil:::ırin dediyi v:;ıhm v:;ı q:::ılbin gözü il:::ı
d:::ırk olunan h::ıqiq:::ıt:;ı b:::ınz:::ırdir. Yeri g:::ılmişk:;ın qeyd ed:::ık ki, Spinoza il:::ı sufil:::ır
arasında bu m:::ıs:::ıl:::ıd::ı f:::ırql::ır vardır. Sufil:::ır:::ı görn, q:;ılbin gözü v:;ı v:::ıhmin "m:::ıkam" t:::ıf:::ıkkür yox, q:::ılbdir (maddi olan orqan yox). Spinozada is::ı, intuitiv idrak t:::ıf:::ıkküIiin davamı, onun daha yüks:::ık formasıdır. Başqa sözl:::ı, intuitiv idrakın "t~f:::ıkkürd:::ın k::ınar" q:::ıbul etdiyi bilik t::ıf:;ıkkür:;ı ötürül:::ır::ık d:::ırk olunur. Sufil:::ırd:::ı, v:::ıhmin
"yurdu" q::ılb, Spinozada is:::ı· "intuisiyanın m:::ıkam" "t:::ıf:::ıkküıiin üst qatlarıdır".
Oxşarlıq ondan ibar:::ıtdir ki, h:::ır ikisind:::ı vahid daxili h::ıqiq:::ıt v:;ı t:;ık mahiyy:::ıt
Tanndır. Sufil:::ırin v:::ıhd:::ıti -' vücud t::ılimind::ı Allah m::ıxluqda t:::ıc:;ılli ed:::ır::ık q:::ılb il:;ı bilinirs:::ı, Spinozada immanent Tanrı öz xass.:::ı v:::ı ş:::ıkild:::ıyişm:::ıl:::ıri olan moduslarda t:::ıf::ıkkür v:::ı idrakla bilinir. Dig:::ır bir oxşar c:::ıh::ıt ondan ibar::ıtdir ki, ist:;ır Spinoza, ist::ırs::ı d:::ı, sufil::ırd::ı bu biliyi qazanma ş:::ıxsi keyfiyy:;ıtl::ır::ı bağlı olan f::ırdi m::ıs:::ıl:::ıdir. Spinozaya gör::ı, Tanrının h:;ıqiq::ıtl:;ırini ancaq ruhu t:::ılatüm:;ı g:;ıtir:;ın affektl:::ıt (hissl:::ır v:;ı ist:::ıkl:::ır) v:::ı cismin ehtiraslarından qurtulmuş azad insan d:::ırk ed:;ı bil::ırs:::ı, sufil:::ır:;ı
gör:::ı bu yolu (süluk) keç:::ın arif (salik) adi bir insan yox, Allahı d:::ırk etmiş kanıil ins!!ndır. Tamnmış spinozaşünas professor H. F. Hallet d:;ı hesab edirdi ki, Spinozada scientia intuitiva h:::ıqiq::ıtin h:;ım xarici, h:::ım d:::ı daxili t:::ır:::ıfl:;ıri il:;ı bağlı olan f:::ırdi bililcdir (10, 77). Spinoza il:;ı sufil:;ır arasındaki dig:;ır bir oxşar c:::ıh:::ıt is:;ı, h:::ıqiq:::ıti
(Tanrının h:::ıqiq:::ıti) :;ıld::ı edib, ilahi qurtuluşa, xiiasa nail olmaqdadır. eg~r, sufil:::ırd:::ı "Allahın ümmanında q:::ırq olan", onda f:::ına ed:::ın arif öz cismini - fani v:;ı zülm:;ıt
dünyam t:;ırk ed:::ır:::ık ilahi m:::ıkana daxil olaraq vahid vücudda v:::ıhd:;ıt:;ı qovuşursa,
Spinozada insanın qurtuluşu cismin bilavasit:::ı iştiraki, onun yaşama v:::ı varlığını
qoruma c:;ıhdi - conatus il:;ı h:;ıqiq:;ıtl:;ıri (Tanrının biliyi) :;ıld::ı edib ruh:;ın azad olmaq, fani dünyanın öt:::ıri göıiintül:;ırinin ilahi prinsip v:;ı t:;ıbi:;ıt qanunlan "ümmamnda" bir damla olduğunu d:::ırk etm:::ıkd:::ıdir. Bu c:::ıh:::ıtd:::ın, L. Lermond hesab edirdi ki, üçüncü növ idraka çatan insan öz mövcudluq s:::ırh:::ıdl:::ırini . aşır, ondan k:::ınara çıxır. 8b:::ıdi varlığın azadlığına qovuşı:ı;ı.uş olur (13, 44). Başqa sözl:;ı, Spinozaya gör:::ı azadlıq el:;ı
216 Zaur RtJşidov
d:;ırk olunmadır. T:;ıf:;ıkkür prosesind:;ı doğan keyfiyy:;ıtdir. İnsana ''yuxandan verilmiş bir qüvv:;ı" deyil. Gerç:;ıkliyi analmaq, d:;ırk etm:;ık v:;ı bu :;ılaq:;ıd:;ı öz yerini görm:;ık insanın azadlığı v:;ı t:;ıf:;ıkkürün :;ısasıdır. İnsanın öz varlığı haşiy:;ısind:;ın bnara çıxması, el:;ı ilahi biliyin v:;ı h:;ıqiq:;ıtin :;ıld:;ı olunmasıdır. Spinozaya gör:;ı, ilahi biliyi v:;ı
onun t:;ızahürü kimi t:;ıbi:;ıtin nizarn v:;ı qanunauyğıınluqlannı d:;ırk ed:;ın insan azaddır.
Bu işd:;ı :;ıxlaqi v:;ı ~qli kamilliyin rolu dawlmazdır. Bu c:;ıh:;ıtd~n, R. G. Bler doğru olaraq hesab edirdi ki, Spinozanın "scientia mtuitiva"sı psixi inkişafın yüks:;ık d:;ır:;ıc:;ısin:;ı çatmaqla :;ıld:;ı olunur (2, 31 9). G:;ınc t:;ıdqiqatçı K. Ellsiepen d:;ı hesab edir ki, Spinozada scientia intuitiva daxili ilahi özülün insan t:;ıf:;ıkkürü lokusundakı (markazi
mövqe Z. R) psixi t:;ızahürüdür (5, 145). 8vv:;ıld:;ı d:;ı qeyd etdiyimiz kimi, intuitiv idrak insan t:;ıf:;ıkkürü il:;ı Tannnın
"ideyalar dünyası" arasında olan v:;ıhd:;ıtin işığında törny:;ın d:;ırk etm:;ı prosesidir. idrakın h:;ıqiq:;ıti Tanndan qaynaqlanaraq, ilk m:;ınb:;ıd:;ın, kökünd:;ın ayırmadan, vahidlik prinsipind:;ın qırmadan d:;ırk etm:;ısidir. Fikrimizc:), qeyd etdiyimiz ''v:;ıhd:;ıt prinsipi" Spinozanın f:;ıls:;ıfi. epistemoloji sistemini, xüsus:;ın d:;ı "scientia· intuitiva" problemini ifad:;ı etm:;ık üçün :;ın münasib ifad:;ıdir. Müasir dövrün spinozaşünaslan da intuitiv idrak m:;ıs:;ıl:;ısind:;ı bu prinsip:;ı daha çox üstünlük verirl:;ır. M:;ıs:;ıl:;ın, E.Harris hesab edirdi ki, scientia intuitiva modusların varlığını bilavasim substansiyanın varlığı :;ılaq:;ısind:;ı başa düşm:;ıkdir (12, 219) .. Q. Floistada gör:;ı, Spinozadakı intuitiv bilik bir ...,. biril:;ı .qarşılıqlı
:;ılaq:;ıd:;ı olan Tanrı v:;ı mbi:;ıtin biliyidir. Bu Tanrı v:;ı t:;ıbi:;ıtin v:;ıhd:;ıtinin h:;ır şeyd:;ı olan
iştirakıdır (6, 46). T.M. Forsayt da hesab edirdi ki, Spinozadakı intuitiv bilik v:;ı ya intellektual intuisiya konkret şeyl:;ırin mahiyy:;ıtl:;ırini v:;ı onların mövcudluğıınu Tanrının t:;ıbi:;ıtind:;ın z:;ıruri olaraq hasil olan ümumi ~ qanunlarından d:;ırk etm:;ıkdir (7, 15). L. Lermanda gör:;ı is:;ı, intutiv bilik varlıqların mahiyy:;ıtin:;ı siray:;ıt etdiyi üçün Tanrının biliyi v:;ı elmidir. Tannnın ilahi varlığının konkret gerç:;ıklikl:;ırd:;ıki iştirakıdır. Tanrını d:;ırk is:;ı :;ın mük:;ımm:;ıl özünü d:;ırkdir (13, 33). Başqa sözl:;ı, Tanrını, vahid mahiyy:;ıti d:;ı:rk etrn:;ıkl:;ı insan özünüd:;ırki d:;ı gerç:;ıkl:;ışdirir. Bu da öz növb:;ısind:;ı, b:;ıqiq:;ıtin h:;ır iki t:;ırnfi.nd:;ı ehtiva olunan v:;ıhd:;ıtidir. Qeyd etm~k lazımdır _ki, bu v:;ıhd:;ıt prinsipi il:;ı razılaşmayan spinozaşünaslar da vardır. M:;ıs:;ıl:;ın, V. Bartuşat hesab edir ki," Spinozadakı intuitiv idrak n:;ız:;ıriyy:;ısi sonsuz v:;ı sonlu mü:;ıyy:;ınlikl~r kimi :;ıqlin v:;ıhd:;ıti deyil. Bu eyni d:;ır:;ıc:;ıd:;ı Tanrının biliyinin sonsuz intellektd:;ı olduğu kimi, sonlu insan intellektind:;ı d:;ı olması faktıdır (1, 207 ).
Spinoza hesab edirdi ki, intutiv idrak rasional idrakın davamı v:;ı ondan sonrakı m:;ırh:;ıl:;ıdir. Vahid substansiya v:;ı ya Tannnı ürouroilik v:;ı :;ıb:;ıdilik prinsipi (sub specie aeternitatis) altında d:;ırk etm:;ıkdir. D:;ırk olunan obyektin öz ideyas1;0dan, bu
Spinozamn folsafasinda intuitiv idrak (scientia intuitiva) problemi 217
ideyanın da Tannnın ideyalar al~mind~ olması paradiqması.ndan düşünülm~si v~
ümumi haqiq~tin qarşılıqlı ~laq~ v~ v~hdat prinsipind~n idrak edilm~sidir. Ümumiy
y~tl~. qeyd etın~k lazınıdır ki, Spinozada intuitiv biliyin s~b~bi kimi insan ruhu "alaq~l~ndirici" v~ "ötürücü" olsa da, d~rk edici v~ idrak edici deyil. Spinoza "Etika"da
yazır ki, insan ruhu ~badi olduğu üçün intuitiv idrakın s~b~bidir (15, 376). Spinoza
ham d~ hesab edirdi ki, ~b~dilik forması altında d~rk etm~ ruha yox, idraka xas olan bir xass~dir (15, 376). Ruh psixi al~m il~ maddi fiziki al~m, o cüml~d~n d~, ilahi
al~ m il~ m~n~vi arasındakı bağdır. Başqa. sözl~. ruh ·maddi olan cisınin ideyası v~
el~c~ da, Tannnın ideyalar al~mi il~ insanın t~f~kkürü arasında olan ~laq~dir. Har iki man~vi arasında bağ v~ vasit~çi olduğu üçün ruh bir növ ideyaların (Tanndan) t~f~k
kür~ (insana) keçidini d~ t~min etmiş olur. (Spinozaya gör~. ruh v~ t~f~kkür ümumilikd~ insanın m~n~vi t~r~f:ini t~şkil ed~n eyni şeyl~rdir). Ruh cismin ideyası kimi,
Tannnın bütün moduslarda inınıanet qüvv~ olma haqiq~tini (ideyalar alaminin
sirrl~rini) t~f~kkürl~ birl~şdir~rnk haqiq~tin intuitiv d~rkini gerç~kl~şd.irir:. 8b~di v~
m~hvedilm~z insan ruhu Tannnın ideyalar al~mind~n m~nims~diyi m~lumatları son
lu t~f~kkür~ ötürür~r~k h~qiq~ti d~rk etm~nin bir t~r~f:ini t~ş~ edir. Eyni zamanda da, f~aliyy~td~ olan funksional insan t~f~kkürü sonlu modus olsa da (öz m~kanı olan
cismi il~ mövcud v~ onunla da m~hv olan), haqiq~ti. adekvat ideyalan öz vasit~ v~
üsullan il~ qazanmağa çalışır. Bu işda t~f~kkürün ~vv~ld~ qeyd etdiyimiz özün~
m~xsus yolları v~ "silahları" vardır. Bu da, h~qiq~tin d~rkinin dig~r t~rnf:idir. Ümuıni olan h~qiq~tin d~rk olunmasında ~b~dilik il~ sonluluq vahd~t t~şkil edar~k öz
s~yl~rini birlaşdirirl~r. Bu d~rk etın~ prosesind~ sonlu prinsip rasional idrakdırsa, bu
prosesi ruhun kömayi ila "abadidan götürarak" ~b~dilik prinsipi altında d~rk edan
intuitiv idrakdır. Dem~li. Spinozanın qeyd etdiyi idrak növl~ri d~ öz aralannda v~hd~td~dirl~r. Bu m~nada C. Loyd hesab edir ki, Spinozanın intutiv biliyi bir baxışda,
ani olaraq görün~n bilikdirsa, bu baxışı ümumi v~ başlıca prinsipl~r ~sasında gerç~klaşdir~n taf~kkürdür (14, 109). Spinozaya gör~, üçbucağın daxili bucaqlarırun c~mi
nin 180° olması aksiomu üçbucağın öz daxili t~bi~tin~ xas olan bir h~qiq~tdir. Bu qanunauyğunluq üçbucağı düşündükd~ taf~kkürd~ ani olaraq doğur. Çünk:i, idrakın intuitiv olaraq bir baxışda duyduğu bu h~qiq~t üçbucağa daxilan xasdır.
Spinozanın sistemind~ ruh, ideya, taf~kkür v~ intellekt eyni anlamlı v~ eyni
manb~li moduslar kimi taqdim olunsalar da, h~r hal da h~r birinin özünam~xsus yeri v~ nisbi d~ olsa, f~rql~ri vardır. Spinoza ümuman bel~ bölgü etm~s~ da, onun f~lsafi
sisteminin öz daxili xarakteri bu bölgünü t~l~b edir. Qeyd etdiyimiz kimi, Spinozada
biliyin hissl~r, rasional t~f~kkür v~ intutiv idrak kimi üç m~rh~l~si vardır (15, 267).
218 Zaur Raşidov
Sonuncu immanent sabaha, daxili haqiqata, vahid mahiyyata, adekvat ideyalann
ger~klaşmiş haqiqi formalanna va varlıqlann (foımal varlıqlann) verdiyi malumat
lara, bir sözla "moduslann özlarinin özlari haqqında olan biliklarina" asaslarur. Spino
zaya göra, rasional va intutiv idrakın verdiyi malumaiıar haqiqidir (15, 375). Rasional
idrale bir növ intutiv idrak üçün keçiddir. G. De Dijn hesab edir ki, üçüncü növ idrale
ona göra intuitivdir ki, onun vasitasi ila baş ver:oın dark etma prosesinda Spinozanın
riyazi metodlan işiamir (4, 57). Üçbucaq misalında olduğu kimi, paradoksal saslansa
da, bir handasİ model olan "üçbucağm daxili haqiqati özü dil açaraq danışır''.
Tafakkilıiin alava riyaziyyatına ehtiyac qalmır. S. B. Smita göra, rasional idrak ümumi
prinsiplarin natica va aksiomlardan hasil olduğu halda, intuitiv idrak haqiqatin bilava
sita darki va onun birbaşa olaraq tafakkürda canlanması, adekvat olanın haqiqiya sıç
rayışlı keçidi ila müşahida olunan prosesdir (16, 91). Bir növ rasional idrakın kömayi
ila yığılmış malumatın bir göz qupımında "emal edilmasidir". G. Loyd hesab edir ki, Spinozanın intutiv biliyi rasional bilikdan onunla farqlanir ki, Spinozada har şey saba
biyyata tabe olsa da, intuitiv bilik bilavasita, birbaşa qüvvaya malikdir. Hadisalar arası
sababiyyat zanciri bu idrakda işrirak etmir (14, 1 13). Çünki, sababiyyat zanciri ideya
va onun obyeki - ideatla bağlılığının mantiqi darkindan hasil olur. Ruhun iştiralcı ila
intuitiv dark edan tafakkür "azad rassamdır". O, "Spinozanın zaruri sababiyyat zancir
larina (rasional tafakküra) bağlanıb qalmır''.
Fikirimizca, ruh; ideya, tafakkür va inteliekt arası nisbi farq, qabul edilan biliyin
va ötürülan malumatın üç yera böliinmasindan va bu bölgünün haqiqilik daracalarinin
farqliliyindan qaynaqlanır. Qeyd etdiyimiz kimi, ruhun işi alaqadir. İnsan ruhu Tanrının sonsuz "ideyalar alami" ila İJ?Sanın idralcı arasında yerlaşan bir "ideya ötürücüsü
dür". Ruh ham da, badanin ideyasıdır. T~fakkür ideyalara malik olmaq iiçün "ötürülan
malumatlan özünkülaşdirmalidir", ."ideyalar zanciri qurmalı", hadisa va proseslar arası
zaruri "sababiyyat toru höımalidir''. Ruhun manavi alarndan "daşıdığı" ideyalan
"özünda yerlaşdirmalidir". Eyni zamanda da, rasional idrakın imkanlan ila qazanılan
na varsa onlan "badan makanına daxil etmalidir". inteliektin işi isa, bu alaqalarf "can
landıımaqdır''. Onlan faal va dinamik idrak prosesina çevib dark etmani gerçaklaşdir
makdir. Bu prosesda doğan haqiqati "görmak", "tanımaq" va bilmakdir. Mahz buna
görn, Spinoza tafakkür atributunun sonsuz modusu kimi Tanrının sonsuz ideyası ila,
sonsuz inteliekti eynilaşdirirdi (iCle~ Dei sive lnteliectus in:finitus). Spinozaya göra,
substansiya va ya Tanrıdan kanar heç bir şey mövcud deyil. Demali, tafakkür da
Tanrıya daxildir. Amma, bu ela o demak deyil ki, Tanrı tafakküra mali.kdir. Spinoza
Tanrının tafakküra malik olmasını antropomorfizın (insana xas olan xassa va
Spinozamnfolsafosinda intuitiv idrak (scientia intuitiva) problemi 219
xüsusiyy~tl~rin başqa varlıqlara aid edilın~si) kimi r~dd edirdi. O, hesab edirdi ki, ~ql Tanrıya mbii olaraq aiddir (15, 235). Başqa sözl~. mf~kkür Tannya bütün dig~r
şeyl~rin aid olduğu forma v~ ş~kild~ aiddir. Onun "öz mbi~tin~" xüsusi bir keyfiyy~t
olaraq xas deyil. Spinozaya gör~. Tanrı düşün~n varlıqdır (15, 245). Tanrı insan kimi
düşün~n yox, bütün m~n~vi, o cüml~d~n d~. t~f~kkürün d~ ona daxil olduğu varlıqdır.
Tanrı t~f~kkür~ malik yox, t:;>f~kkür z~ruri olaraq ona daxildir. Bu rn:;>nada, insana gör~
ruh, ideya, t~f~kkür v~ intellekt f~rqli şeyl~r olsalar da, Tanrıya gör.:ı eyni bir şeydirl~r.
T~f~kk:ür atributu v~ onun ~b~di modusu olan sonsuz ideya v~ ya sonsuz intellekt kimi
vahid bir sistemd~ - Tannda v~hd~td~dirl~r. Spinozaya gör~, Tannda v~ öz idralanda
bu v~hd~ti d~rk ed~n b~nd~, sufil~rin deyimi il~ ~n kamil ~sandır. Qeyd etdiyimiz kimi, Spinozada intuitiv idrak növü il~ qazanılan bilik "arifin f~rdi
halıdır". İdraki presesi v~hd~t kimi d~rk ed~n modus - insan is~ k~sratin (çoxluğun)
mmsilçisidir. A. Garret d~ hesab edir ki, Spinozada üçüncü növ idrak bir proses kimi f~rdidir (8, 214). Amma, n~~r~ almaq lazİmdır ki, bu prosesd~ f~rdi olan t~kc~ d~rk
ed~n deyil. Spinozaya g~r:;>, scientia intuitiva forınal varlıqlann biliyidir. Dem~li, dark
olunan da tak v~ f~rdidir. Başqa sözl~, idrak presesi üçün mövcu~uqlar sırasından
aynlm.ış f:;>rd.i modusun d~rkidir. G. De Dijn d~ doğru olaraq qeyd edir ki, üçüncü növ
idrak mk şeyl:;>rin f~rdi mahiyy~tinin biliyidir (4, 228). ~rk ed~n f~rdin v~ d~rk olunan
f~rdinin idraki prosesi :;>b~dilik prinsipi altında baş verdiyi üçün zamandan da k~nardır.
Rasional idrakda olduğu kimi konkret d~rk etın~ müdd~tin~ bağlı deyil. Bu m~nada, A. Gilead hesab edir ki, Spinozanm "scientia intuitiva"sı f~rdi v~ t~k şeyl~rin ~badi mahi
y~tini zamanın qalıqları v~ tasadüfd~n qoruyan bilikdir (9, 217). "Scientia intuitiva"nın
obyekti f~rdi moduslar - formal varlıqlar olsa da, onun mahiyy~ti prinsip etibarı il:;>
~b~di olan Tanrının vahidliyin:;> ~saslanır. İntuitiv idrakın ~b~dilik prinsipi v:;> ~b~di
prinsip~ bağlılığı özünü burada da aydın göst~rir. Spinoza yazır ki, intuitiv idrak
vasit~sil~ d~rk etın~ ruhun müq~dd~s ist~yi v~ an yüks~k s~ad~tidir (15, 375). Filosofa
gör.:ı, intuitiv idrakla kökl~n:;>n ruh modusları daha çox bu idrak vasit~sil~ d~rk etm~y~ çalışır (15, 375). Çünki, bu idrak növünüİ:ı. s~b~bi ruhun Tanrı ideyasma bağlılığıdır. İntuitiv idrak öz növb~sid~ bütün moduslar üçün umumi v~ v~hd~td~ olan vahid
h~qiq~td~n doğduğundan, Tanrının h~qiq~tini b~ "daşıdığından" t~f~kkürün ~n kamil
vasit~sidir. "Etika"nın sonunda Spinoza bu idrak növünü Tanrının ideyası il~ müşay~t
olunan zövq kimi t~qdim edir v~ onu Tanrıya olan d~rk etm~ sevgisi (amor Dei
intellectualis) kimi taınamlayırdı (15, 377). Bununla da, Tanrı (sonsuz ideya) -ruh
(b~d~nin ideyası) - b~d~n (t~f~kkürün m~kanı) ~laq~sinin v~hd~ti ger~kl~şmiş olur.
Sonlunun sonsuzun bir hiss~si kimi ~b~dilik forması altında olan d:;>rki reallaşır.
220 Zaur Raşidov
Spinoza hesab eelirdi ki, ruh badanla birga tamamila mahv olmur. Ondan abaeli bir
hissa qalmaqda davam edir (15, 374). İnsan badani va onun mövcudluğunu dark ed:jn
insan ruhu, ham da badanin ideyasıdır. Ruh badanla birga faaliyyat göstarib onunla va
onda mövcuddur (badan zamanda mövcud olduğu qadar). O, ''Tanndan yazdığı bütün
malumatları insan tafakkürüna köçürür". Badandan kanar ruh abaeli va ölmaz olsa da,
tafakkürsüz o, "kor" va "laldır". Demali, ruh "görmak" va "danlamaq" üç:UU b;;ıd;;ın;;ı v;;ı . tafakküra möhtacdır. Başqa sözla, insan tafakkürü ''badan qasrinda dustaqdır". İntutiv
idrale isa "bu qasrin göylara ucalan an şiş qüllasinin nazaratçisidir". Demali o, cismin
dan, ''badan qasrindan" kanara çıxmaq imkanına da malikdir. Belada, intuitiv idrakın
nüfuz imkanları tafakkürd:m daha genişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, Spinoza intuitiv
idrakın sabablari ila rasional idrakın manbalarini bir - birindan ayınrdı. Rasional
idrakın informasiya manbalari tafakkür va intellektdir. Onlar idralea daxil olan malu
matları "alakd<m keçir" va "canlandırır''. Ruhun tafakküra daşıdığı malumatlar isa bir
növ "cilasızdır". Demali, iJ.?.tuitiv idrakın sahabi ruh olsa da, bu malumatları "alakdan
keçiran va cilalayan" tafakkür, onları "<:anlandıran" isa intellektdir. Başqa sözla,
rasional idraledır. İntuitiv idrakın rasional tafakkürün davamı va ondan sonrakı mar
halasi olması ideyası buradan qaynaqlanır. Tafakkürdan kanar - "ilahi xazinadan gön
darilan qiymatli daşlar", tafakkürda va "onun dazgahları vasitasila cilalanır". idrakın
vahdati prinsipi özünü bir daha burada göstarmiş olur. İntutiv va rasional idrale tafak
kürün vahdatindan ilahi alam ila vahdat halına keçib haqiqatin daı:ki ila tamamlanır.
Belalikla, yekunda qeyd etmak istardik ki, scientia intuitiva manavi olanın yox,
dark etma prosesinin, biliyin, haqiqatin idraleda va tafakkürda olan vahdatidir. Bu
idrak növü abadilik prinsipi altında olai:ı darkdir. Başqa sözla, intuitiv idrak şeylarin maddilik, ideyaların manavilik baxımından yox, bu keyfiyyatlarin har ikisinin asasında
duran vahid haqiqatin - Tanrının abaelilik prinsipindan yanaşaraq dark olunması pro
sesidir. İntuitiv idrak biliyin universal formasıdır. Spinozanın bütün falsafi sistemi·
vahidi - Tannnı alaqali şakilda dark etmak üsuludur. Rasional idrak ümumilikda
haqiqati "bölandir''. Onu dark etmak üçün hissalarina ayırandır. İntuitiv idrak isa
"birlaşdirandir''. Onun ölçü meyarı bölgü yox, vahdatdir. Rasional va intuitiv idrakın
vahdatindan "törayn" isa Tanrının biliyid:ir. Bu qovuşmanın "makam" insandır. idrakın xarici va daxili taraflarinin qovuşmasında yaranan bilik isa haqiqatdir. Bu biliyin
"sahibi" da insandır. E. Harisa hesab edir ki, Spinozanın "scientia intuitiva"sı falsafi
müdriklikdir (ll, 210). Bu müdriklik bir proses kimi tam olaraq insanın özünü, öz
tabiatini va bu tabiatİn mahiyyatini - Tannnı dark ila yekunlaşır.
Spinozanın fa lsafos i nda intuitiv idrak (scientia intuitiva) problemi 221
iSTiFADa OLUNMUŞ aDaBİYYAT:
1. Bartusehat Wolfgang. "The Infinite Intellect and Human Knowledge". In
Spinoza on Knowledge and the Human Mind. Edited by: Y. Y ovel. Leiden:
"Brill", 1994, pp. 187- 208.
2. Blair. R. G. "Spinoza's Account of Imagination". In Spinoza A calleetion of
critica! essays. Edited by: Marjorie Glicksman Grene. New York: "Anchor
Books", 1973, pp. 318 - 328.
3. Broad Charlie Dunbar. Five Types of Ethlcal Theory. London: "Routledge & K. Paul", 1967.
4. Dijn Herman de. Spinoza: The Way to Wisdom. West Lafayette: "Purdue
University Press", 1996.
5. Ellsiepen Christof. "The Types of Knowledge (2p38-47)". In Spinoza's Ethics: A
Collective Commentary. Edited by: MichaeL Hampe, Ursula Renz and Robert
Schnepf. Leiden: "Brill", 2011, pp. 129 - 145.
6. Floistad Guttorm. "Spinoza's Theory of Knowledge and the Part- Whole
Structure ofNature". In Spinoza on Knowledge and the Human Mind. Edited by:
Y. Yovel. Leiden: "Brill", 1994, pp. 37- 47.
7. Forsyth T. M. "Spinoza's Doctrine of God in Relation to His Canception of
Causality". In Spinoza inSpinoza, critica! and interpretive essays. Edite~ by: S.
P. Kashap. California: "University ofCalifornia Press", 1972, pp. 3 - 15.
8. Garrett Aaron. Meaning in Spinoza's Method. Cambridge, UK: "Cambridge
University Press", 2003.
9. Gilead Amihud. "The Indispensability of the First K.ind Knowledge". In Spinoza
on Knowledge and the Human Mind. Edited by: Y. Yovel. Leiden: '"Brill", 1994,
pp. 209-221.
10. Hallett. H. Foster. Benedict de Spinoza. The elements of his philosophy.
London: "Athlone Press", 1957.
I 1. Harris Errol. Salvation from Despair. A Reappraisal of Spinoza's Philosophy.
The Hague: "Martinus NijhoffPublishers", 1973.
12. Harris Errol. The Substance ofSpinoza. New Jersey: "Humanities Press", 1995.
13. Lermond Lucia. The Form of Man: Human Essence in Spinoza's Ethic. Leiden:
"E.J. Brill", 1988.
14. Lloyd Genevieve. Spinoza and the Ethics. New York: "Routledge", 1996.
222 Zaur Raşidov
15. Shirley Samuel. Spinoza: Complete Works. Indianapolis: "Hackett Publislıing
Company Ine", 2002. 16. Smith Steven B. Spinoza's Book of Life: Freedom and Redemption iri the Ethics.
New Haven, CT: "Yale University Press", 2003.
17. Y ovel Yirmi yahu. "The Third Kin d of Knowledge as Altemative Salvation". In
Spinoza: Issues and Directions. Edited by: Edwin Curley and Pierre-François
Moreau. Leiden: "E.J. Brill", 1990, pp. 157 - 175.
Spinozanmfolsafosinda intuitiv idrak (scientia intuitiva) problemi 223
SUMMARY Zaur Rashidov
The problem of intuitive knowledge (scientia intuitiva)
in the philosophy of Spinoza
This article deals with the problem of intuitive knowledge in the philosophical system of B. Spinoza. This so-called third kind of knowledge has a universal disposition. According to the author, scientia intuitiva is nothing else than the unity
of intellectual and thought process. This is the principle that should bind the infini te (God) and the end (human) as a whole. Understanding this system a person acquires as an etemal and perfect knowledge. Therefore, Spinoza says that intuitive knowledge is achieved under the form of eternity. In other words, this cognition is the knowledge of God or of a substance.
PE3IOME
3ayp Pamımos 11po6ııeMa IIBlJ'BTHBHoro noJnanuH (scientia intuitiva)
B ct>ııııococpuu CnHB03bl B ~aHHOH CTaTI>e paccMaTpımaeTcH npo6neMa mrryırrımHoro D03BaBIDI B «<>H
nococpcKoii CHCTeMe Ii. CllHB03bl. 3TO TaK Ha3bmaeMbiH TpeTHH po~ D03HaHIDI HMeeT ymmepca..ın,Hı:.rn xapaKTep. KaK yTBep»<.ZtaeT caM aBTop, scientia intuitiva ecn. He ırro MHoe, KaK e.ı:ı;ı:mcTBO MHTenneKTya..Jll>Horo H MbiCnHTenı:.aoro nponecca. fipHBII.HII, KOTOpbrH ~OJDKeB CBH3bmaTb 6eCKOHeı:nıoe (Bor) H KOHetiHoe (ııeJIOBeK) KaK e.ı:ı;ı:moe l.{eııoe. lloHHMrur ~aHHYJO cHcTeMY ııenoseK, TaK )l(e o6peTaeT seımoe H coBepmeHHoe 3HaH:He. Ilo3TOMY, CIIHHo3a oTMeııaeT, ırro MH1'J'IITHBHOe no3Hamı:e ~OCTIIJ:aeTCH DO~ cpopMOH Be'IHOCTH. ,lWyrKMH CJIOBaMH, 3TO D03HaBHe eCTb 3HaBHe Bora rum cy6craınum.
Çapa tövsiya etdi: f.f.d. R.H.Mustafayev