elmİ xƏbƏrlƏr - wcu.edu.azwcu.edu.az/upload/image/elmi bulleten/2016 elmi jurnal 3.pdf · kun...

2 0 1 63

İctimai və texniki elmlər seriyası

ELMİ XƏBƏRLƏR

Серия социальных и технических наук

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК

SCIENTIFIC BULLETINThe series of social and technical sciences

ISSN 2227-5118

QƏRB UNİVERSİTETİ

ELMİ XƏBƏRLƏR

İctimai və texniki elmlər seriyası

SAY 3 - 2016

ЗАПАДНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК

Серия социальных и технических наук

№ 3 - 2016

WESTERN UNIVERSITY

SCIENTIFIC BULLETIN

The series of social and technical sciences

№ 3-2016

BAKI - 2016

Redaksiya heyəti

Baş redaktor:

Hüseynqulu Bağırov - Qərb Universitetinin

fəxri prezidenti, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru,

professor

Baş redaktorun müavini:

Rəna Babayeva - fizika elmləri doktoru

Redaktor:

Gülnarə Seyidova - filologiya üzrə fəlsəfə

doktoru

Üzvlər:

Dünyamalı Vəliyev - iqtisadiyyat elmləri

doktoru, professor

Urxan Ələkbərov - AMEA-nm həqiqi üzvü,

biologiya elmləri doktoru, akademik

İnqilab Əlibəyov - iqtisadiyyat elmləri doktoru,

professor

Qüdrət Əbdülsəlimzadə - iqtisadiyyat elmləri

doktoru, professor

Kübra Əliyeva - sənətşünaslıq elmləri doktoru,

professor

Sevil Sadıxova - sənətşünaslıq elmləri doktoru,

professor

Nizami Mehdiyev - fizika elmləri doktoru,

professor

Nadir Ağayev - texniki elmlər doktoru

Rəna Hacıyeva - pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə

doktoru, dosent

Gülrəna Mirzə - sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə

doktoru, dosent

Afaq Həsənova - riyaziyyat üzrə fəlsəfə

doktoru, dosent

© Qərb Universiteti, 2016

Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər

3

TEXNİKA ELMLƏRİ

UOT 002

TƏLƏBƏLƏRİN BİLİKLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNDƏ

ANTİPLAGİAT SİSTEMLƏRİNDƏN İSTİFADƏ İMKANLARI

Nadir Bafadin oğlu AĞAYEV

texnika elmləri doktoru, professor

[email protected]

Əminə Nadir qızı AĞAZADƏ

AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu,

Qərb Universiteti

[email protected]

Məqalədə plagiatlığın yaranması və cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar onun

müxtəlif təzahür formaları analiz edilmişdir. Ali məktəblərdə plagiatlıq və

onunla mübarizənin dünya təcrübəsi araşdırılmışdır. Respublika ali məktəb-

lərində plagiatlıqla mübarizə problemləri və onların həlli yolları göstə-

rilmişdir.

Açar sözlər: plagiat, plagiat növləri, ali məktəblərdə plagiat, tələbələrin

biliklərinin qiymətləndirilməsi

Giriş. Hazırda respublikanın bütün ali məktəbləri özlərinin lokal şəbə-

kələrinə və internetdən sərbəst istifadə imkanlarına malikdirlər. Bu imkanlar

tədrisin və tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsinin ənənəvi klassik üsul-

larından informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə tamamilə yeni texnolo-

giyalara keçidi zəruri etmişdir. Tədris çoxfunksiyalı və çoxmərhələli oldu-

ğundan öyrətmə prosesinə operativ nəzarət və onun qiymətləndirilməsinin

kompüter sistemlərinin yaradılmasında İT imkanlarının və bu xüsusiyyətlərin

nəzərə alınması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Məhz bu səbəbdən biliklərin

qiymətləndirilməsi prosesinə həsr edilmiş çoxlu sayda elmi-nəzəri, pedaqoji

tədqiqatlar və kompüter proqram sistemləri mövcuddur.

Hazırda biliklərə nəzarət və qiymətləndirilməsi sistemlərinin inkişafında

iki əsas istiqaməti müəyyən etmək olar (7, s.9):

I. Ənənəvi nəzarət və qiymətləndirmə sistemlərinin əsas xüsusiyyətlərini

saxlamaqla kompüter nəzarət və qiymətləndirmə sistemləri.

mailto:[email protected]


4

II. Biliklərə nəzarət və qiymətləndirilməsinin müasir informasiya texno-

logiyaları əsasında yaradılmış kompüter sistemləri.

Birinci istiqamətdə ənənəvi nəzarət və qiymətləndirmə formaları – yox-

lama işi, kollokvium, laboratoriya işləri, kurs işləri, kurs layihələri, referat, ev

tapşırıqları, testlə yoxlama, məqbul, imtahan, buraxılış və diplom işləri – vasi-

təsi ilə tələbələrin biliyinə nəzarət sistemində kompüterlərdən istifadə sual və

tapşırıqların və son nəticələrin hazırlanmasında, bəzi hallarda isə nəticələrin

sistemləşdirilməsində istifadə edilir.

İkinci istiqamətdə biliklərə nəzarət müasir informasiya texnologiyalarının

imkanlarından geniş istifadə etməklə bilavasitə ali məktəbdə və distant təhsildə

internetdən istifadə etməklə məsafədən nəzarət sistemləri kimi inkişaf edir.

Birinci halda bu sistemlər əksər hallarda unifikasiya olunmuş proqram paketi

ilə təmin olunur - tələbə müəllimdən həll edəcəyi məsələnin variantının nöm-

rəsini alır, məsələni həll edir və alınmış cavabı sistemə daxil edir. Sistem

cavabı yoxlayır və avtomatik olaraq qiymətləndirmə aparır. Bu sistemlər qiy-

mətləndirmədə yeni metodikaları və tələbənin xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla

intellektual metodların tətbiqi üçün geniş imkanlar açır.

Hər iki istiqamətdə tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsi üçün alqo-

ritmin düzgün seçilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu alqoritmlər nəzarət

prosesində məlumatların toplanması, analizi və sistemləşdirilməsi əsasında ye-

kun qiymətləndirmənin (balların cəmi, reytinq və ya ranqlaşdırma əsasında)

aparılması üçün tətbiq edilir. Alqoritmlərin əksəriyyəti tələbəyə təqdim edilmiş

məsələnin həllinin müəllimin cavabları ilə yoxlanılması və nəticələrin qiymət-

ləndirilməsi metodlarına əsaslanır (11, s.19).

Bu alqoritmlər əsasında yaradılmış kompüter sistemlərini biliklərin qiy-

mətləndirilməsi prosesinə təsirinə görə iki hissəyə ayırmaq olar:

1) Sistem yoxlama prosesi başa çatdıqda qiymətləndirmə aparır.

2) Sistem yoxlama prosesinə paralel olaraq qiymətləndirmə aparır.

Hər iki halda tətbiq edilən alqoritmlərin növündən asılı olmayaraq, (qey-

ri-adaptiv, az adaptiv və tam adaptiv metodlar) qiymətləndirmə bilavasitə son

cavablara əsasən aparılır.

Qeyd edilən bütün hallarda biliklərin qiymətləndirilməsi metodları, pro-

sesin özünə nəzarət üçün yaramır. Tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsi

üçün hazırladıqları sərbəst, kurs və buraxılış işləri son nəticəyə görə deyil, həm

də necə hazırlanmasına görə qiymətləndirilməlidir. Bizim məqsədimiz yoxlama

prosesində informasiya texnologiyalarının müasir nailiyyətlərindən istifadə et-

məklə daha səmərəli və effektiv metodika təklif etməkdir. Müasir informasiya

texnologiyalarının metod və vasitələrindən istifadə edilərək qurulmuş və qa-

baqcıl dünya ölkələrində artıq çoxdan istifadə edilən belə sistemlərdən biri də

antiplagiat sistemləridir.

Məsələnin qoyuluşu. Ali məktəblərdə tələbələrin biliklərinin yoxlanıl-

masında antiplagiat sistemlərdən istifadə imkanlarının araşdırılması.


5

Məsələnin aktuallığı. Son illər respublikamızda informasiya texnologiya-

larının sürətli inkişafı, xüsusilə, respublikanın rabitə peykinə malik olması infor-

masiya resurslarından istifadəni əvvəlki illərdən fərqli yeni müstəviyə çıxarmış-

dır. Bu, təkcə istifadə edilən informasiyanın həcminin və sürətinin artımı ilə de-

yil, eyni zamanda istifadəçi kontingentinin müxtəlifliyi ilə özünü büruzə verir.

Təbii ki, bu müxtəliflik fərqli maraqlarla yanaşı, həm də informasiyadan fərqli

istifadə mədəniyyəti deməkdir. Nəticədə, iqtisadiyyatın digər sahələrinə nisbətən

informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) daha böyük vüsətlə

inkişafı onun imkanlarından istifadədə daha geniş “təhlükələr” yaratmasına sə-

bəb olur. Bu “təhlükələr” cəmiyyətin bütün sahələrinə nüfuz etdikcə onunla mü-

barizə daha da çətinləşir. Müxtəlif sənaye, ərzaq və digər malların saxtalaşdırıl-

masından tutmuş, bilavasitə intellektual əməyin nəticələrinin qeyri-qanuni yolla

mənimsənilməsinə qədər hər yerdə rast gəlinən bu bəlaya qarşı mübarizə artıq

dövlət səviyyəsində aparılır (2, s.4). Respublikamızda əsas vəzifələrindən biri

plagiatlıqla mübarizənin aparılması olan dövlət qurumu Azərbaycan Respubli-

kası Müəllif Hüquqları Agentliyidir (http://www.copag.gov.az). Belə ki, agentlik

intellektual mülkiyyətin bütün formaları üzrə (əsərlər, ifalar, fonoqramlar, folklor

və s.) müəlliflik hüquqlarının qorunması sahəsində dövlət siyasətini həyata

keçirən əsas qurumdur (5). Plagiatlıq hallarına qarşı mübarizənin elmi-nəzəri

problemləri ilə məşğul olan digər dövlət qurumu Azərbaycan Milli Elmlər Aka-

demiyası İnformasiya Texnologiyaları İnstitutudur (http://www.ict.az). İnstitut

hazırda elmi-tədqiqat işlərində rast gəlinən plagiatlıq hallarına qarşı mübarizədə

respublikamızda əsas elmi-texniki mərkəzlərdən birinə çevrilməkdədir. İnstitutda

intellektual mülkiyyətdən istifadə problemlərinə həsr edilmiş elmi-tədqiqat işləri-

nin analizi də aparılır.

Cəmiyyətin əksər hissəsi, xüsusilə, ali məktəblər bu tədqiqatların nəticə-

lərindən bəhrələnmədiyindən problemin əsl mahiyyəti açılmamış qalır və bu

sahədə neqativ halların daha da çoxalmasına səbəb olur.

Plagiat anlayışı, plagiatlıq növləri və xüsusiyyətləri

İndiki mənada "plagiat" sözü Avropa dillərində XVII əsrdə istifadə edil-

məyə başlamışdır. “Plagium” Roma qanununda (hərfi mənada “oğurluq”

deməkdir) azad insanın köləliyə satışını bildirirdi, cinayətkar bu əmələ görə

qamçılama cəzasına (ad plagas) məhkum edilirdi. Sonralar bu sözdən “ədəbi

mülkiyyətin oğurluğu” anlayışında - “plagium litterarium” istifadə edildi, oğru

isə latın sözü “plagiator” adı ilə adlanmağa başladı.

Dünyanın ən məşhur ensiklopediyası olan Britaniya Ensiklopediyasında

(“Encyclopedia Britannica”) plagiatlıq belə ifadə edilir (http://www.britanni-

ca.com/topic/ plagiarism):

Plagiatlıq - digərinin işini qəbul edib öz işi kimi təqdim etməsi aktıdır.

“Merriam-Webster Online Dictionary” – də isə plagiatlıq

(http://www.merriamwebster. com/dictionary/plagiarism):

http://www.copag.gov.az/

http://www.ict.az/

http://www.britannica.com/topic/%20plagiarism

http://www.britannica.com/topic/%20plagiarism

http://www.merriam/


6

digərlərinin ideyalarının özününkü kimi verilməsi;

mənbəyə istinad etmədən ideyalardan, məhsullardan istifadə edilməsi yo-

lu ilə ədəbi əsərlərin özününküləşdirilməsi;

məlum olan mənbədən götürülmüş ideyanın yeni və orijinal ideya kimi

verilməsidir.

Turnitin.com and Research Resources aşağıdakı halları plagiat sayır:

digərlərinin işlərini özününkü kimi vermək;

ideyanı və ya fikirləri istinad etmədən köçürmək;

birbaşa istinadları dırnaq (“) - da yazmamaq;

mənbə haqqında yalan məlumat vermək;

cümlənin mənasını saxlamaqla sözləri dəyişmək;

orijinal iş kimi təqdim edilən əsərin çox hissəsinin digər mənbələrdən kö-

çürülməsi (hətta istinad edildikdə belə - “vicdanlı köçürmə”).

Böyük ensiklopediya lüğətində (http://www.encyclopedia.com/topic/ Pla-

giarism.aspx) plagiat dedikdə digərlərinin müəllifi olduğu ədəbi-bədii, elmi,

sənət əsərlərinin, ixtiranın və ya səmərələşdirici təklifin bilərəkdən tamamilə və

ya qismən müəllif hüququnun mənimsənilməsi başa düşülür.

Plagiatlıq prosesi və bu prosesin tərkib hissələrinə, eləcə də plagiatlığa

qarşı mübarizə üsullarına həsr edilmiş çoxlu işlər mövcuddur. Bir çox müəl-

liflər (7, s.19) plagiatlığı aşağıdakı kimi hissələrə ayırırlar:

Köçürmə (Copy & Paste) plagiatlıq;

Sözdəyişmə plagiatlıq;

Stil plagiatlıq;

Metafora-Məzmun plagiatlıq;

İdeya plagiatlıq;

Lakin bütün hallarda plagiatlıq aktının baş vermə üsuluna görə (1, s.20-45):

Köçürmə plagiatlıq və ya Copy & Paste plagiatlıq,

Dəyişməklə plagiatlıq və yaxud intellektual plagiatlıq kimi iki hissəyə

ayırmaq olar.

Dünya ölkələrində tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsində an-

tiplagiat sistemlərindən istifadə

Oxford Universitetinə görə, plagiat başqasının işini və ya fikrini tam

etiraf olmadan və ya onların razılığı olmadan özününkü kimi təqdim etməsidir

(http://www.ox.ac.uk/students/ academic/guidance/skills/plagiarism). Bütün

nəşr və nəşr materialları çap və ya elektron formada, əlyazma olub, bu anlayış

altında əhatə olunur. Plagiat qəsdən, düşünmədən, və ya qeyri-şüuri ola bilər.

İmtahan qaydalarına əsasən, qəsdən və ya qeyri-şüuri plagiat intizam cina-

yətidir.

Xarici universitetlərdə olduğu kimi Türkiyə universitetlərində plagiatlıq

halı ciddi qayda pozuntusu hesab olunur. Universitetlərin nizamnamələrində bu

haqda müəyyən maddələrdə rast gəlmək olar.

http://www.encyclopedia.com/topic/%20Plagiarism.aspx

http://www.encyclopedia.com/topic/%20Plagiarism.aspx

http://www.ox.ac.uk/students/


7

Boğaziçi Universitetinə görə, plagiatlıq etmək əxlaqi problemdir

(http://www.transint.boun.edu.tr/?q=tr/node/82).

Plagiatlıqla məşğul olan şəxs cəmiyyətdə bir şəxs kimi formalaşmamışdır

və ətrafının əxlaqi etik dəyərlərinə zərər vurmağa meyillidir. Belə insan öz

şəxsiyyətini silmiş, başqasının kopyası olmağa başlamışdır. Əgər plagiatlıq halı

müəyyən edilərsə, onda həmin insan universitetin qanunlarına əsasən günahkar

şəxs kimi nəzərə alınacaqdır ki, bu da müəyyən cəza tədbirlərinin görülməsinə

səbəb olacaq.

Türkiyə universitetlərində plagiatlıq halının müəyyən edilməsi çox da çə-

tin deyildir. Burada plagiatlığı müəyyən edən sistemlər içində ən məşhur olan

Turnitin sistemindən (www.turnitin.com) istifadə edilir. Turnitin akademiklərə,

müəllimlərə akademik işlərində uyğun olmayan köçürmə halı olduqda vaxtaşırı

yenilənən verilənlər bazalarını bazarda ən inkişaf etmiş metodlarla axtararaq

yoxlayan proqram paketidir.

Turnitin sistemi İngiltərə universitetlərinin 97 faizi tərəfindən geniş şəkil-

də istifadə edilir. Bu universitetlərdən Oxford (http://www.ox.ac.uk), Cambrid-

ge (http://www.cam.ac.uk) və distant təhsil verən universitetləri göstərmək

olar. Hal-hazırda Turnitin sistemindən istifadə edən Türkiyə universitetlərindən

Anadolu (https://www.anadolu.edu.tr), Orta Doğu Teknik (http://www.

metu.edu.tr/tr), Sabancı (https://www.sabanciuniv.edu), Bilkent (http://w3.

bilkent.edu.tr/bilkent/), Koç (https://www.ku.edu.tr), Süleyman Demirel

(http://w3.sdu.edu.tr), İstanbul Bilgi (http://www.bilgi. edu.tr), İzmir Ekonomi

(http://www.ieu.edu.tr/tr), TOBB Ekonomi ve Teknoloji (http://www.

etu.edu.tr/c/index.html), Özyeğin (http://www.ozye gin.edu.tr/Anasayfa) uni-

versitetlərini ve Özel İzmir Amerikan Koleji (http://www.aci.k12.tr), Enka

Okulları (http://www.enkaokullari.k12. tr/enka/index.asp), Özel Eyüboğlu Fen

Lisesi (http://www. eyuboglu.com /tr default.aspx), TED Ankara Koleji

(https://www.tedankara.k12.tr), Türk Eğitim Vakfı, İnanç Türkeş Özel Lisesi

(http://www.tevitol.k12.tr) və Tarsus Amerikan Lisesini (http://www.

tac.k12.tr) misal göstərmək olar.

“Turnitin” proqram paketi aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

İnternetdən və öz xüsusi bazasından istifadə edərək plagiatlıq hallarını

müəyyənləşdirir;

Yoxlamaya verilmiş mətn xüsusi bazaya daxil edilir və sonrakı yoxla-

malarda istifadə edilir. Məhz bu səbəbdən bazada çox böyük həcmdə material

toplanmışdır;

Hər gün bazaya 40 mln.-dan çox yeni material əlavə edilir;

Həcmi 2 MB-a qədər olan müxtəlif formatlı: .doc / .docx, .odt, .wpd, .ps

/.eps, PDF, HTML, .rtf, .txt və s. faylları yoxlaya bilir;

İstifadəçi yoxlamaya verilməsi nəzərdə tutulan faylı sistemə yükləyir,

nəticə haqqında hesabat hazır olan kimi istifadəçiyə göndərilir;

http://www.transint.boun.edu.tr/?q=tr/node/82

http://www.ox.ac.uk/

http://www.cam.ac.uk/

https://www.anadolu.edu.tr/

https://www.sabanciuniv.edu/

https://www.ku.edu.tr/

http://w3.sdu.edu.tr/

http://www.ieu.edu.tr/tr

http://www.aci.k12.tr/

https://www.tedankara.k12.tr/

http://www.tevitol.k12.tr/


8

Bir çox universitetlərdə Turnitin proqramından istifadə edilsə də, İThen-

ticate proqramı (http://www.ithenticate.com) da Türkiyə universitetləri arasın-

da, xüsusilə, Ortadoğu Teknik Universitesi (ODTÜ), İstanbul Universiteti,

Dokuz Eylül Universiteti, T.C Trakya Universiteti, Akdeniz Universiteti, Bitlis

Eren Universiteti, Düzce Universiteti və s. Universitetlərində geniş istifadə

edilir. Lakin 9 İyul 2011 tarixli TÜBİTAK elm heyətinin 199 saylı qərarına

əsasən (http://www.tubitak.gov.tr/tr), İthenticate proqramı geniş akademik

məzmuna sahib olaraq tələbələrin tapşırıqları xaricində birbaşa akademik nəşr-

lərin yoxlanılması üçün Türkiyənin bütün universitetlərində bu proqramın isti-

fadəsi həyata keçirilmişdir. Bu proqramın Turnitin proqramından fərqi ondadır

ki, İThenticate proqramı vasitəsilə tələbələrin yazı işləri, yəni tapşırıqlar və te-

zislər yoxlanılmır. Burada yalnız dissertasiya işlərinin plagiatlığı yoxlanılır.

Proqram internet vasitəsilə heç bir xüsusi təlim aparılmadan istifadə edi-

lir. Plagiat analizi aparılacaq məqalə istifadəçi tərəfindən IThenticate proqramı-

na elektron poçta sənəd əlavə etdiyi kimi asanlıqla yükləyib plagiat analizini

bir neçə dəqiqə ərzində aparmaqla müəyyən cavablar ala bilər. İThenticate

proqramına yüklənən hər bir məqalə böyük verilənlər bazasındakı məqalələrlə

qarşılaşdırılır. Bu bazada 90 mindən çox məşhur qəzet, jurnal, kitablardan baş-

qa 17 milyarddan çox veb səhifə və arxiv mövcuddur. IThenticate 70 mindən

çox elmi jurnaldan gələn 30 milyondan çox məzmunun və 150-dən çox nəşriy-

yatdan gələn 86 milyondan çox məqalənin yerləşdiyi verilənlər bazasını özün-

də birləşdirir. Tərəfdaş nəşriyyatlar arasında CrossRef, Gale, Emerald, ABC-

CLIO, SAGE Reference, Oxford University Press, IEEE, Elsevier, Nature

Publishing, Ovid, Taylor & Francis, PubMed, Pearson, McGrawHill, Wiley və

EBSCO kimi böyük nəşriyyatlar yer alır (http://www.ithenticate.com/content).

Azərbaycan ali məktəblərində plagiatlıq və onunla mübarizə üsul-

ları.

Azərbaycan universitetlərində attestasiya işlərinə kurs işi, diplom işi,

laboratoriya işləri sərbəst işlər daxildir. Müasir dövrdə texnologiyanın inkişaf

etməsi universitetlərdə attestasiya işlərinin aparılmasına da təsir göstərmişdir.

Belə ki, bir neçə il öncə attestasiya işləri əlyazma şəklində tələb edilirdisə, indi

əksər universitetlərdə elektron variantda qəbul edilir. Bu da plagiatlıq halının

artmasına səbəb olur. Plagiatlıq halı təkcə elektron variantda qəbul edilən işlər-

də yox, eyni zamanda yazılı imtahanlarda da rast gəlinir. Plagiatlıq halı həm də

başqasının fikrini öz fikri kimi qələmə vermək olduğundan imtahan zamanı

başqasından köçürmə ciddi plagiatlıq halı hesab olunur. Bunların qarşısını

almaq üçün Azərbaycan universitetlərində bir sıra tədbirlər görülür. Məsələn,

Bakı Dövlət Universitetində imtahan, attestasiya işləri (kurs işi, diplom işi,

sərbəst işlər) və kollokviumlar yazılı qaydada aparılır. Attestasiya işləri müx-

təlif qaydada aparılır. Kurs işi və diplom işi elektron variantda qəbul edilsə də,

sərbəst işlər müəllimin istəyindən asılı olaraq, əlyazma və ya elektron variantda

qəbul edilir.

http://www.ithenticate.com/

http://www.tubitak.gov.tr/tr

http://www.ithenticate.com/content


9

İmtahanlarda köçürmə hallarının qarşısının alınması üçün nəzarətçilərin

imtahan gedişində iştirak etmələri ilə yanaşı, imtahan zallarına kameralar yer-

ləşdirilmişdir. Bu kameralar vasitəsilə nəzarətçilərin nəzərlərindən yayınan kö-

çürmə halları yarandıqda, bu tez bir zamanda aradan qaldırılır və müvafiq

tədbirlərin görülməsi həyata keçirilir. İmtahan bitdikdən sonra hər bir tələbənin

işi kodlaşdırılır və yazı işləri, ilk öncə, qayda pozuntularının olub-olmamasını

müəyyən etmək üçün xüsusi təşkil olunmuş komissiya tərəfindən yoxlanılır.

Belə ki, yazı işinin hansı tələbəyə aid olduğunu müəyyən edə biləcək hər hansı

işarə və ya söz aşkarlanarsa, həmin işin nəticəsi ləğv olunur. Bu prosesdən

sonra iş müəllimlər tərəfindən yoxlamaya verilir. Burada da ciddi qaydalar təd-

biq olunur. Belə ki, müəllimlərin yazı işlərini qiymətləndirmə prosesinə kame-

ralarla nəzarət olunur. Bəzən eyni bir iş bir-birindən xəbərsiz olaraq bir neçə

müəllim tərəfindən qiymətləndirilir və ümumi qiymət olaraq müəllimlərin yaz-

dığı orta qiymət götürülür.

Milli Aviasiya Akademiyasında sərbəst işlər, kurs və diplom işləri elekt-

ron formada təhvil verilir. İmtahanlar isə test üsulu ilə həyata keçirilir. Hər

tələbəyə 50 və ya 25 sualdan ibarət test tapşırıqları verilir və maksimum 50 bal

ilə qiymətləndirilir. Burada da imtahan prosesinə kameralarla nəzarət olunur.

Lakin hər bir tələbənin imtahan sualları fərqli olduğu üçün köçürmə hallarına

az hallarda rast gəlinir. Bu hal aşkar edildikdə universitetin qaydalarına əsasən

müəyyən tədbirlər görülür.

Qafqaz Universitetində isə imtahan prosesi elektron deyil, yazılı qaydada

həyata keçirilir. Müəllimin istəyindən asılı olaraq, imtahan sualları test və ya-

zılı şəkildə ola bilir. Burada da imtahan zalında kamera nəzarəti mövcuddur və

imtahan gedişatı rəhbərlik tərəfindən təyin olunmuş nəzarətçi tərəfindən həyata

keçirilir. İmtahan zamanı köçürmə halı aşkarlandıqda ciddi tədbirlər həyata

keçirilir.

Beləliklə, Azərbaycan ali məktəblərində plagiatlıqla mübarizə yalnız ənə-

nəvi üsullarla, İKT imkanlarından istifadə edilmədən həyata keçirilir. Nəticədə,

tələbələrin attestasiya işlərinin əksəriyyəti müxtəlif mənbələrdən əldə edilmiş

məlumatların yuxarıda qeyd edilmiş plagiatlıq vasitələri ilə quraşdırılmasından

ibarət olaraq hazırlanır. Bu cür neqativ hallara qarşı mübarizə üçün, ilk

növbədə, aşağıdakı problemlərin həll edilməsi zəruridir (1, s.45-110, 6):

1) Ayrı-ayrı sahələrdə baş verən plagiatlıq aktları bir çox hallarda sahə-

nin xarakterik xüsusiyyətinə görə İKT-nin təsir sahəsindən kənarda

qalır. Məsələn, Sovet dövründə nəşr edilən mənbələrdən çoxu hələ də

elektron formata keçirilmədiyindən onlardan qeyri-qanuni istifadə an-

tiplagiat sistemləri tərəfindən identifikasiya edilə bilmir;

2) Plagiatlıqla mübarizənin hüquqi və texniki bazasının zəifliyi bu istiqa-

mətdə qeyri-qanuni hərəkətlərin artmasına imkan yaradır. Bu hərəkət-

lər bir çox hallarda mütəşəkkil xarakter alır və şəbəkənin genişlənməsi

bu sahədə kölgə iqtisadiyyatının yaranmasına gətirib çıxarır. Nəticədə,


10

yaranmış vəziyyət plagiatlığın de-fakto müəyyənləşdirilməsində im-

kanların məhdudlaşdırılmasına səbəb olur;

3) Plagiatlıq aktlarına təkcə ali məktəblərdə deyil, cəmiyyətin bütün tə-

bəqələrində rast gəlinir və məhz bu səbəbdən həm plagiatlığın özü,

həm də ona qarşı mübarizə sosial mahiyyət daşıyır. Bir çox hallarda

plagiat aktı cəmiyyətdə adi qaydada qarşılanır və onun mövcudluğu

hər iki tərəfi – həm aktın icraçısını, həm də müəllifi narahat etmir (qə-

bul edilmiş və ya adiləşmiş plagiat). Əksər hallarda qəbul edilmiş və

ya adiləşmiş plagiat cəmiyyətdə formalaşmış mental dəyərlər vasitəsi

ilə ideyalara qeyri-qanuni, zəhmətsiz həmmüəllifliyin yaranmasına sə-

bəb olur (3). Bəzi hallarda cəmiyyətdə və ya sosial qruplarda mövcud

olan problemlər və yaxud ayrı-ayrı şəxslərin maliyyə nöqteyi-nəzərin-

dən problemləri olması səbəbindən də bu növ plagiatlıq yaranır.

Nəticə: Plagiatlıqla mübarizə problemlərinin həll yolları

Beləliklə, yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək plagiatlıqla mübari-

zənin həlli üçün aşağıdakıları qeyd etmək olar (1, s.45-110, 6):

1) Plagiatlıqla mübarizənin hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsi. Burada

əsasən aşağıdakı istiqamətlərdə işlər aparılmalıdır:

- Bu sahədə hüquqşünaslar (və ya müvəkkillər) hazırlanmalıdır. Bunun

üçün ali məktəblərdə uyğun ixtisaslar müəyyənləşdirilməlidir. Plagiat-

lıq və piratçılıq faktlarının hüquqi müstəvidə araşdırılması və cəmiy-

yətə düzgün çatdırılması onlara qarşı mübarizənin ən təsirli vasitələ-

rindən biridir.

- Hüquqi bazanın genişləndirilməsi. Bu, həm mövcud qanunlara əlavə-

lərin edilməsi baxımından, həm yeni qanunların işlənməsi (texnoloji

inkişafa uyğun olaraq), həm də hüquq pozuntularına qarşı cəza təd-

birlərinin dinamikliyi üçün zəruridir.

- Plagiatlıq və piratçılıqla mübarizə cəmiyyətin bütün təbəqələrinə aid

olmalıdır. Bunun üçün zəruri olan maarifləndirmə tədbirləri planı

hazırlanmalı (orta məktəblərdən başlayaraq) və həyata keçirilməlidir.

2) Elmi etika prinsipləri cəmiyyətin bütün təbəqələrində təbliğ edilməlidir.

Bunun üçün:

- Kütləvi informasiya vasitələrinin imkanlarından istifadə edərək geniş

təşviqat işləri aparılmalıdır. Radio-televiziya verilişləri təşkil edilməli,

qəzet, jurnal məqalələri, bukletlər və reklam plakatları hazırlanmalı və

yayımlanmalıdır

- Bütün ali məktəblərdə daxili intizam qaydalarına başqalarının əmə-

yindən istifadə kodeksi daxil edilməli, bu istiqamətdə geniş tədbirlər

planı işlənib həyata keçirilməlidir. Tədris müəssisələrində plagiatlığa

qarşı mübarizədə administrativ formalardan daha çox həvəsləndirmə

vasitələrindən istifadə edilməlidir


11

- Pozuntular olduqda geniş ictimai tənbeh formalarından istifadə edil-

məlidir.

3) Elm, təhsil və yaradıcılıqla məşğul olan mütəxəssislərin və tələbələrin

qiymətləndirilməsi sistemi yaradılmalıdır.

4) Bütün elm və təhsil müəssisələrində “Plagiatlığın müəyyən edilməsi və

informasiya xidməti” sistemi yaradılmalıdır. Bunun üçün:

- Sistem bu tip müəssisələrdə mövcud olan elektron kitabxana və müəs-

sisədə yaradılan müxtəlif məlumat mənbələrini özündə birləşdirən ba-

zaya malik olmalıdır.

- Sistem elm-təhsil müəssisələrində elmi-yaradıcılıq işlərinin hazırlan-

ması prosesinə nəzarət etməli və müəssisədə yaradılan (müəssisə daxi-

lində istifadə edilən və ya kənara göndərilən) intellektual məhsulların

ilkin ekspertizasını həyata keçirməlidir.

- Sistem vasitəsi ilə elm-təhsil müəssisələrində mütəxəssislərin attes-

tasiyasının keçirilməsi qaydaları müəyyən edilməlidir.

- Sistemin bazası ümumdövlət informasiya bazası ilə inteqrasiya edil-

məlidir.

- Elmi tədqiqatlarda daha çox rus dilindən istifadə edildiyini nəzərə

alaraq sistem rus dilli antiplagiat sistemləri ilə inteqrasiya edilərək (və

ya həmin sistemlərdən bilavasitə istifadə etməklə) qurulmalıdır.

- Plagiatlığın müəyyən edilməsi üçün proqram təminatı sistemi yaradıl-

malıdır. Buna görə digər ölkələrin mövcud sistemlərinin iş təcrübəsi-

nin öyrənilməsi üçün həmin sistemlər alınmalı, lazım gələrsə, mütə-

xəssis mübadiləsi edilməli (məs., “Antiplagiat” və ya “Turnitin”) və

bu sistemlər yerli şəraitə uyğunlaşdırılaraq istifadə edilməlidir.

Ədəbiyyat:

1. Əliquliyev R.M., Ağayev N.B., Plagiatlıqla mübarizə texnologiyaları.

İnformasiya texnologiyaları nəşriyyatı. Bakı 2015, 186 səh.

2. İmanov K.S. Müəllif-hüquq qanunvericiliyi ilə qorunan əlaqəli hüquq-

lar və onların əhəmiyyəti. //Hüquqi dövlət və qanun, №8, 2001-ci il.

3. İmanov K.S., İsayev N. Azərbaycanın müəllif-hüquq qanunvericiliyində

şərikli müəlliflik. //Musiqi dünyası, №3-4, 2000-ci il.

4. İsayev N. Azərbaycanda müəllif hüquqlarının təminatı məsələlə-

ri.//Musiqi dünyası, №1, 2002.

5. İsayev N. İntellektual mülkiyyət anlayışı və onun huquqi qorunma sis-

temi.//Musiqi dünyası, №3-4, 2001.

6. Əliquliyev R., Ağayev N., Alıquliyev R.. Kompüter proqramları pirat-

çılığı və antiplagiat sistemlərindən istifadə problemləri //İnformasiya

texnologiyaları problemləri, №1, səh. 3-9, 2015.


12

7. AhmedHamza Osman, Naomie Salim, Yogan Jaya Kumar, Albaraa

Abuobieda. Fuzzy Semantic Plagiarism Detection // Advanced Machine

Learning Technologies and Applications Communications in Computer

and Information Science, Vol. 322, p 543-553, 2012.

8. Sandhya S., Chitrakala S. Plagiarism Detection of Paraphrases in Text

Documents with Document //Retrieval Advances in Computing and

Information Technology Communications in Computer and Information

Science, Vol. 198, 2011, pp 330-338

9. Austin M. & Brown L., Internet Plagiarism:Developing Strategies to

Curb Student Academic Dishonesty. //The Internet and Higher

Education,1999, vol 2, №1, p21-33.

10. Culwin F. & Lancaster T., A Descriptive Taxonomy of Student

Plagiarism. //Awaiting publication, available from South Bank

University, London, 2000.

11. Ryan J. J. C. H., Student plagiarism in an online world. //Available

online at http://www.asee.org/prism/december/html/student_plagiarism

_in_an_onlin.htm,1998

12. Carroll, J. A handbook for deterring plagiarism in higher education.//

Oxford Centre for Staff and Learning Development, Oxford.2000

13. Dahl, S., Turnitin: The student perspective on using plagiarism.//Active

Learning in Higher Education, 2007, v. 8 no. 2, pp. 173-191.

14. Maxim Mozgovoy, Georgina Cosma. Automatic student plagiarism de-

tection: future perspectives. // Journal Educational computing research,

2010,vol. 43(4) pp 511-531

15. Zhan Su, Byung-Ryul Ahn, Ki-yol Eom, Min-koo Kang, Jin-Pyung

Kim, Moon-Kyun Kim. Plagiarism Detection Using the Levenshtein

Distance and Smith-Waterman //The 3rd International Conference on

Innovative common molecular sub-sequences.//Journal of Molecular

Biology, pp 147:195-197, 1981.

16. Alzahrani, S., Salim, N. Fuzzy Semantic-Based String Similarity for

Extrinsic Plagiarism //Detection. In: CLEF, Notebook Pa-

pers/LABs/Workshops, 2010.

17. Calvano, B. Plagiarism in higher education. //Retrieved from

http://www.examiner.com/adult-education-in-pittsburgh/plagiarism-

higher-education, 2011

18. Lorie Kloda & Karen Nicholson. Plagiarism Detection Software and

Academic Integrity: The Canadian Perspective //Librarians’ Informa-

tion Literacy Annual Conference (LILAC) Imperial College, London,

UK, April 4-6, 2005

19. Brad Stappenbelt, Chris Rowles The effectiveness of plagiarism detec-

tion software as a learning tool in academic writing education.// 4th

http://www.asee.org/prism/december/html/student_plagiarism

http://www.examiner.com/adult-education-in-pittsburgh/plagiarism-higher-education

http://www.examiner.com/adult-education-in-pittsburgh/plagiarism-higher-education


13

Asia Pacific Conference on Educational Integrity (4APCEI) 28–30

September 2009 University of Wollongong NSW Australia

Надир Бафадин оглу Агаев,

Амина Надир кызы Агазаде

Возможности применения антиплагиатных систем при

оценке знания студентов.

Резюме

В статье анализированы различные формы и причины появления

плагиаризма в обществе. Исследован мировой опыт по борьбе с плагиа-

ризмом в ВУЗе. Изучены проблемы по борьбе плагиаризма и его возмож-

ные решения в республиканском ВУЗе

Ключевые слова: плагиат, виды плагиата, плагиат в ВУЗе, оценка

знания студента

Nadir Bafadin Agaev,

Emine Nadir Agazade

Possible applications about antiplagiat system when assessing

students.

Summary

The article analyzed the different types and causes of the appearance of

plagiarism in society. We studied the world experience in the fight against

plagiarism in the university and studied the problems of combating plagiarism

and its possible solution in the national university.

Keywords: plagiarism, types of plagiarism, plagiarism in higher educa-

tion, assessment of student learning


14

УДК:004.413.5:621.391.8:004.382.7

РАЗРАБОТКА ПАКЕТА ПРОГРАММ «OptimME” ДЛЯ

РЕШЕНИЯ ЗАДАЧ ХИМИЧЕСКОЙ TЕХНОЛОГИИ

ЧИСЛЕННЫМИ МЕТОДАМИ

Гошгар Сейфулла оглу АЛИЕВ

доктор философии по техническим наукам, доцент

Манаф Ризван оглу МАНАФОВ,

Eльвин Гумбет оглу АЛИЕВ

[email protected]

Институт Катализа и Неорганической Химии

Национальной Академии Наук Азербайджана

В данной статье приводятся результаты по разработке пакета

прикладных программ для решения задач химической технологии числен-

ными методами. Рассмотрены и проведены сравнительный анализ, су-

ществующие аналогические пакеты программ. Подобраны численные ме-

тоды для решения задач различных областей, написаны алгоритмы и сос-

тавлены модульные программы. Приведен интерфейс разработанный па-

кет программ «OptimME». Разработанный пакет программ тестирован

для решения задач химической кинетики.

Ключевые слова: программирование, пакеты программ, алгоритми-

ческие языки, численные методы

Актуальность. Одним из основных направлений научной деятель-

ности Института Катализа и Неорганической Химии национальной Акаде-

мии наук Азербайджана является Изучение кинетики и механизма химии-

ческих процессов, их моделирование и оптимизация. В лаборатории моде-

лирования химико-технологических процессов Института сложные хими-

ческие реакции изучаются с помощью пакета программ OptimME, вклю-

чающей в себя методы построения математической модели химических

реакций (1, с. 2), а также методы решения прямой и обратной кинетичес-

ких задач.

Развитие информационных технологий открыло доступ к огромным,

постоянно возрастающим объемам информации о каталитических реакци-

ях, технологии процессов и реакторах. Появление многопроцессорных



15

ЭВМ сделало возможным моделировать задачи, не подлежащие прямому

экспериментальному решению, такие как, например, задачи исследования

быстрых и лимитирующих процессов.

Необходимость численного решения задач химической кинетики

для реакций с большим числом стадий обусловлена современными пот-

ребностями промышленности. Актуальны решения задач по улучшению

процесса переработки нефти и газа, усовершенствованию химических ре-

акторов. Для каждой из этих задач необходимо проводить математичес-

кое моделирование и, прежде чем изменять производственные процессы,

необходимо улучшать химические схемы на разных стадиях производ-

ства. Однако, аналитически решать такие задачи практически не удается,

ввиду огромного размера систем обыкновенных нелинейных дифферен-

циальных уравнений, соответствующих схемам химических реакций.

Степень использования современных компьютерных технологий яв-

ляется важным критерием конкурентоспособности современного прик-

ладного программного обеспечения. Таким образом, прикладное прог-

раммное обеспечение является актуальным, если соответствует требова-

ниям задачи и максимально использует имеющиеся вычислительные ре-

сурсы (3). В этом отношении задача поиска кинетических констант хими-

ческой реакции – сложная многопараметрическая вычислительная задача,

решение которой находится в прямой зависимости от производительнос-

ти вычислительной среды и от используемых алгоритмов.

Создание вычислительной системы, включающей параметры натур-

ного и вычислительного экспериментов, математическое моделирование

реакций, процессов и информационно-вычислительный комплекс с пос-

тоянно растущей базой данных кинетических исследований, позволит

сократить сроки разработки кинетических моделей сложных реакций,

что, в свою очередь, приведет к ускорению исследования и освоения но-

вых процессов.

Задачами этой работы являются:

1) описание математических моделей задач химической кинетики;

2) анализ существующих программных комплексов для определения

кинетических параметров;

3) Разработка универсального программного обеспечения для реалии-

зации кинетических исследований, а также расчёта и выбора неко-

торых технологических оборудований на основе базы данных.

Математическая постановка задачи

Уравнения химической кинетики представляют собой системы

обыкновенных дифференциальных уравнений (4) 𝑑𝑥

𝑑𝑡= 𝑓(𝑥, 𝑘), 𝑥(0) = 𝑥0 , 𝑡 ∈ [0, 𝑡𝑘]


16

где х, х0– векторы текущих и начальных концентраций реагентов, f–

вектор-функция кинетических зависимостей, которые строятся в

соответствии с принятым механизмом химических превращений, k –

вектор констант скоростей элементарных реакций.

Поскольку часть констант, а чаще весь вектор k неизвестен, возни-

кает задача идентификации математической модели или обратная кинети-

ческая задача, которая представляет собой задачу минимизации функ-

ционала отклонения между расчетными и экспериментальными данными:

𝐹 = 𝑚𝑎𝑥𝑥𝑗𝑒 − 𝑥𝑗

𝑐

𝑥𝑗𝑒 → 𝑚𝑖𝑛, 𝑗 = 1, 𝑁̅̅ ̅̅ ̅

где c

jх – расчетные значения концентраций наблюдаемых веществ,

(мольные доли); e

jх – экспериментально полученные значения концен-

траций наблюдаемых веществ, (мольные доли); N – количество точек

эксперимента. Иными словами задача заключается в определении кине-

тических параметров, соответствующих минимальному значению

разности расчетных (решение прямой задачи) и натурных химических

(лабораторных) данных.

К кинетическим параметрам относятся значения кинетических конс-

тант скоростей стадий и энергии активации стадий. Для нахождения ки-

нетических параметров необходимо поставить и решить прямую и обрат-

ную кинетические задачи.

Прямая задача - это расчет состава многокомпонентной реагирую-

щей смеси (концентраций) и скорости реакции на основании математи-

ческого описания с известными кинетическими параметрами. При этом

решается система обыкновенных дифференциальных уравнений с задан-

ными начальными условиями с фиксированными и неизвестными, то есть

задача Коши. Решение таких систем проводят методами Эйлера, Эйлера-

Коши, Рунге-Кутты, Кутты-Мерсона и др. в зависимости от требуемой

точности.

Комплекс программ для определения кинетических параметров.

Задача поиска кинетических констант химической реакции – слож-

ная вычислительная задача, решение которой находится в прямой зависи-

мости от производительности вычислительной среды и от используемых

алгоритмов.

Проведен анализ существующих программ по расчету кинетических

констант химических реакций. В качестве ближайших аналогов были

рассмотрены следующие системы (в скобках указана компания-разработ-

чик): 1) ChemCAD; 2) Chemical Kinetics Simulator (IBM); 3) (Chempak); 4)

MATLAB (MathWorks); 5) Dynafit (BioKin); 6) Freefem и Freefem3d; 7)

Другие программы.

http://www.freefem.org/



17

ChemCAD(5)– это пакет программ для моделирования и расчета тех-

нологических схем с рециклическими потоками органических и неорга-

нических веществ и непрерывных смесей (в случае нефтяных фракций), а

также энергетических потоков.

ChemCAD позволяет создавать, анализировать и оптимизировать

различные варианты технологического оформления производственных

процессов, оценивать их эффективность и выбирать наилучший из них.

Комплекс исследований с использованием ChemCAD дает возмож-

ность добиться удовлетворительного совпадения результатов расчетов с

данными промышленных экспериментов, что позволяет решать задачи

автоматического управления процессами и повышения эффективность

действующих производств, определения оптимальных режимных и конс-

трукционных параметров процессов в отдельных аппаратах с позиции

всего производства в целом.

ChemicalKineticsSimulator (CKS)(6), создан компанией IBM еще в

1996 г. Программный комплекс (ПК) CKS является, с одной стороны,

довольно ограниченным средством моделирования химических реакций,

а с другой – программой с продуманным интерфейсом, включающим сис-

тему интуитивно понятного ввода стадий химических реакций.

Основное назначение ПК CKS – математическое моделирование

протекания химической реакции, решение прямой задачи химической

кинетики. Константы скоростей стадий реакций могут быть зависимыми

или независимыми от температуры, а сами стадии – прямыми и обрат-

ными, но в любом случае, кинетические константы задаются вручную.

Однако, несмотря на удобный ввод и визуализацию решения прямой

задачи, используя ПК CKS, нельзя решить обратную задачу химической

кинетики. Кроме того, не предусмотрено распараллеливание прямой за-

дачи, что сказывается на времени построения кинетической модели. От-

сутствие возможности решения обратной кинетической задачи ограничи-

вает применение ПК CKS в комплексе с другими программными продук-

тами (в том числе и в рамках единой информационно-аналитической сис-

темы решения многопараметрических обратных задач химической кине-

тики, описываемой в настоящей работе).

Chempak (7). Программный пакет для оптимизации кинетических

схем химических реакций. Используемый алгоритм - система обыкно-

венных дифференциальных уравнений (ОДУ) генерируется из системы

химических реакций (1, с. 3). Для решения полученных систем ОДУ ис-

пользуются сторонние свободнораспространяемые программные коды,

адаптированные для работы в составе программного пакета.

Функциональные возможности - Генерация систем ОДУ из систем

химических реакций, хранение в единой сетевой базе данных систем

химических реакций и начальных даных, решение систем ОДУ с помо-


18

щью предложенных решателей, получение выходных данных (изменение

концентраций химических веществ во времени) в форме удобной для от-

рисовки свободнораспространяемыми графическими пакетами.

Инструментальные средства создания - СУБД Interbase, Borland C++

Builder. Для установки пакета программ и базы данных химических реак-

ций необходима настройка автором решателей систем ОДУ, под имею-

щийся у пользователя компилятор языка Фортран.

MatLab (8, с. 9) компании MathWorks- одна из старейших, тщатель-

но проработанных и проверенных временем систем автоматизации мате-

матических расчетов, построенная на расширенном представлении и при-

менении матричных операций.

Из недостатков системы MatLab можно отметить невысокую ин-

тегрированность среды (очень много окон, с которыми лучше работать на

двух мониторах), не очень внятную справочную систему (а между тем

объем фирменной документации достигает почти 5 тыс. страниц, что де-

лает ее трудно обозримой) и специфический редактор кода MatLab-прог-

рамм. Сегодня система MatLab широко используется в технике, науке и

образовании, но все-таки она больше подходит для анализа данных и

организации вычислений, нежели для чисто математических выкладок.

В качестве более простых, но идеологически близких альтернатив

программе MatLab можно отметить такие пакеты, как Octave

(www.octave.org), KOctave (bubben.homelinux.net/~matti/koctave/) и Genius

(www.jirka.org/genius.html). Преимуществами MATLAB по сравнению с

пакетами MathCAD, MAPLE, SciLab, FreeMath. Этими являются обшир-

ная справочная система, большое количество справочной литературы, в

том числе русскоязычной, относительно удобная среда программмирова-

ния, наличие версий под операционные системы Linux и Windows и

средств эффективного распараллеливания вычислений.

Готовых модулей по расчету обратной задачи химической кинетики

в MATLAB пока не существует. При этом существует возможность ис-

пользования готовых библиотек, среди которых имеются алгоритмы ре-

шения систем дифференциальных уравнений, поиска минимума критерия

соответствия расчетных и натурных данных и др. Основным недостатком

системы MATLAB является ее высокая стоимость.

Dynafit [10]- программа для расчета кинетических констант –разра-

ботанной фирмой BioKin. Интерфейс программы разделен на две части:

Input и Output. Во вкладке Input производится ввод схемы реакции, обоз-

начение кинетических констант и построение временной оси с экспе-

риментальными данными. Основная цель Dynafit – это поиск начальных

значений кинетических констант методом наименьших квадратов. В кА-

честве формата ввода данных используется символическая нотация, тогда

как параметры и схема превращений задаются не в графическом, а в тек-

http://www.octave.org/

http://www.jirka.org/genius.html


19

стовом виде, согласно определенным правилам. Подобная схема ввода

может быть неудобна неподготовленному пользователю, но в дальней-

шем может быть использована как средство быстрого редактирования но-

вых схем. Результатом работы программы могут быть выходные характе-

ристики используемого алгоритма и изменения концентраций во времени.

Программа имеет хорошую справочную систему.

Для решения дифференциальных уравнений в частных производных

методом конечных элементов и визуализации решения есть свободно рас-

пространяемые пакеты Freefem и Freefem3d, которые по своим возмож-

ностям не уступают модулю решения уравнений математической физики

из пакета Matlab.

Для решения задач химической кинетики с большой размерностью

необходимо современное программное обеспечение, удовлетворяющее

ряду требований. Среди них следует указать наличие эргономичного ин-

терфейса и расширяемой библиотеки вычислительных методов, возмож-

ность работы с современными базами физико-химических данных

(GRIMECH, NIST , NASA идр.), возможность работы в связке персональ-

ный компьютер - суперЭВМ. В последнее время появился ряд программ-

ных продуктов, ориентированных на описанные выше задачи. К крупным

программным продуктам для широкого круга задач моделирования мож-

но отнести FLUENT, CHEMKIN, StarCD, HYSYSидр. Существуют и не-

большие программные пакеты (CKS, Kintecus, AcuChem, ChemMathS и

др.). Кроме, указанных коммерчески расспространяемых пакетов прог-

рамм, существует также ряд специализированных библиотек подпрог-

рамм NAG, Numericalrecipes, БанКин, разработанных в разные годы. К

недостаткам крупных пакетов можно отнести высокую цену и, как

правило, отсутствие возможности расширения и усовершенствования па-

кета пользователем. Недостатками специализированных библиотек под-

программ являяются высокая сложность структуры данных, отсутствие

эргономичного интерфейса, а также сложности, связанные с архитек-

турой библиотек, не рассчитанной на использованиеее в комплекте с еди-

ным интерфейсом. Чтобы преодолеть указанные недостатки, в работах (1,

с. 2) предложена библиотека классов для решения прямых задач химии-

ческой кинетики.

В ней продемонстрирован объектно-ориентированный подход к

созданию пакета для расчета термодинамических свойств и химической

кинетики для химических реакций.

Таким образом, на сегодняшний день имеются программные про-

дукты, специализирующиеся не только на решении широкого круга задач

химической промышленности (ChemOffice, Chemkin, Khimera, MATLAB)

но и специализированные программы по расчету кинетических констант

(Dynafit, CKS, KINET). Эти программы, как правило, удобны для реше-




20

ния определенного круга задач. Основной недостаток программ заклюю-

чается в том, что они не используют имеющиеся информационные техно-

логии в полной мере, что, в свою очередь, сказывается на скорости вы-

числений, надежности и удобстве визуализации.

Структура пакета программ OptimME

Разработанной нами пакет программ OptimMEотличается: 1. Нали-

чием легко расширяемой базы данных химических реакций и вспомо-

гательных химических данных. Наличием открытой архитектуры для

пополнения пакета однопроцессорными и многопроцессорными вычисли-

тельными модулями. 3. Наличием программного интерфейса поиска хи-

мических реакций в базе данных по шаблону с возможностью занесения

поисковой выборки в новую систему химических реакций в рамках еди-

ного программного интерфейса пакета. 4. Наличием программного ин-

терфейса взаимодействия с базами данных сторонних разработчиков. 5.

Наличием различных форматов входных и выходных файлов пакета для

обеспечения возможности работы с различными типами вычислительных

модулей 6. Наличием генератора параллельного кода для численного ре-

шения прямых задач химической кинетики на параллельном суперком-

пьютере. Таким образом, разработанный пакет решает следующий ряд за-

дач: ввода и изменения системы уравнений большого, свыше 1000, числа

химических реакций в общепринятой в химии нотации, проверки кор-

ректности записанной системы уравнений химических реакций.

Главный интерфейс пакета показан на рис 1.

Рис 1.Главный интерфейс пакета программ OptimME.


21

Классы решаемых задач

Как видно из рисунка, решаемые задачи распределены по классам.

Так коды классов в коротком виде выглядят таким образом.

Класс «Методы приближённых решений уравнений типа F(x)=0» В

рамках этого класса реализованы методы: Метод бисекции (метод деле-

ния отрезка пополам), Метод хорд, Метод итерации, Метод Ньютона

Класс «Дифференциальные уравнения». В рамках этого класса реа-

лизованы методы: Метод Ейлера (простой), Улучшенныйметод Эйлера,

уточнённый метод Эйлера, метод Рунге-Кутта.

Класс «Вычисления интегралa». В рамках этого класса реализованы

методы: Метод Чебышева, Симпсон (Формула парабол), Симпсон 2,

Метод трапеций.

Класс «нелинейные уравнения». В рамках этого класса реализованы

методы: Метод половинного деления, Метод хорд, Метод Ньютона,

Метод пересекающих.

Класс «Методы оптимизации». В рамках этого класса реалиизованы

методы: Метод золотого сечения, метод Brentoptа

Класс «Кинетика химических реакций» включает модули опре-

деления порядка и константы отдельной реакции, температурной зави-

симости константы скорости реакции и энергии активации, а также

численные методы решения прямой и обратной задачи кинетики.

Для определения энергий активации элементарных стадий

традиционно находят константы скоростей стадий раздельным решением

обратных задач химической кинетики для разных экспериментальных

температур с последующей аппроксимацией интегральной формы урав-

нения Аррениуса методом наименьших квадратов (МНК). Использование

такого подхода приводит к дополнительной погрешности в соответствии

экспериментальных и рассчитанных значений концентраций наблюю-

даемых веществ и не всегда позволяет определить кинетические пара-

метры стадий реакции, но при этом является экспресс методом (10).

Класс расчёт и выбор оборудований включает в себе модули для

теплообменника и вентилятора с базой данных Aсcess.

Обсуждение результатов

В результате анализа дифференциальных уравнений при решении

основных классов задач химии и нефтехимии, было решено реализовать

методов Рунге-Кутта, золотого сечения, Брентопта, Пижавски и др.

Причиной тому являются то, что эти методы они являются универ-

сальными для основных задач химии и нефтехимии. Преимущества мето-

дов золотого сечения и Брентопта заключаются в том что, они достаточно

простые, не требуют больших вычислительных ресурсов, и не требуют

нахождения производной целевой функции. Использование метода

Пижавского, оправдывается тем, он имеет простые условия сходимости и


22

может быть применен для обширного класса функций. Метод Рунге-Кут-

та показывает высокую точность по сравнению с аналогическими мето-

дами. Хорошие результаты получаются при применении 4-го порядка это-

го метода.

Анализ алгоритмических языков и компьютерной индустрии и

нынешнее состояние компьютерных ресурсов страны, подтверждают пре-

имущества языка C#. Этот язык не накладывает ограничение при выборе

операционной системы.

Большое количество реализованных математических методов позво-

ляет в зависимости от требуемой точности выбрать тот или иной метод и

уменьшить тем образом время вычисления.

Практическая значимость работы.

Разработанный пакет программ тестирован для решении задач хи-

мической кинетики. В качестве примера пакет использовался на про-

цессах жидкостной экстракции разделению загрязненных вод, в исследо-

вании кинетики парофазного окислительного аммонолизаи применяется

для повышения эффективности вычислительных экспериментов (1,2,12,

13,14). Пакет программ может быть полезен не только химикам-техно-

логам, но и для специалистов других областей науки, для решения задач,

связанные теми или иными численными методами.

Заключение. В рамках проведенной работы были получены сле-

дующие результаты:

• проведен анализ существующих программных комплексов для оп-

ределения кинетических параметров.

• разработан пакет программ для решения задач химии и нефте-

химии, который повышает эффективность вычислительных эксперимен-

тов.

Работа выполнена при поддержке Научного фонда «SOCAR» в рам-

ках грантового проекта ET-27 (15 /10/ 2014) в Институте катализа и

неорганической химии им. акад. М.Ф.Нагиева.

Литература:

1. Мanafov M.R., Mammadov E.M., Aliyev G.S., Application of Software

Package “OptimME” for the Study of the Process of Partial Oxidation of

Propane, American Journal of Chemistry and Application, Vol.2 , No. 4,

Jul. 2015 Pages: 47-51

2. Мanafov М.R., Rustamova, J.T., Аliyev, G.S., Melikova, I.G. and Ali-

yeva, A.M. Study of Modified Forms of Natural Zeolites as Catalysts for


23

Methanol Oxidation. American Journal of Chemistry and Application, 2,

75-78.

3. Холоднов В.А. Решение задач нелинейного программирования на ос-

нове градиентных методов с использованием системы компьютерной

математики MathCAD: методические указания / В.А.Холоднов, Е.С.

Боровинская, В.П.Андреева, В.И. Черемисин. СПб.: СПбГТИ (ТУ),

2010.- 69 с

4. Полак Л.С., Гольденберг М.Я., Левицкий А.А. Вычислительные ме-

тоды в химической кинетике. М.: Наука, 1984. 280 с.

5. CHEMCAD и CC-BATCH. Руководство пользователя и руководство

по обучению. Chemstations Inc. – 2005. – 115 с.

6. D. R. Lide, (ed.), CRC handbook of chemistry and physics, 84th ed., 2003-

2004. Boca Raton: CRC Press, 2003.

7. Igor Chernykh, Olga Stoyanovskaya, Olga Zasypkina,ChemPAK Software

Package as an Environment for Kinetics Scheme Evaluation, Chemical

Product and Process Modeling. Volume 4, Issue 4, ISSN (Online) 1934-

2659,DOI: 10.2202/1934-2659.1288, June 2009

8. Ferreira, A.J.M. (2009). MATLAB Codes for Finite Element Analysis.

Springer

9. Gilat, Amos (2004). MATLAB: An Introduction with Applications 2nd

Edition. JohnWiley&Sons.

10. Petr Kuzmiс,Program DYNAFIT for the Analysis of Enzyme Kinetic

Data: Application to HIV Proteinase, Analytical Biochemistry, Volume

237, Issue 2, 1 June 1996, Pages 260–273

11. Холохонова Л.И., Короткая Е.В. Кинетика химических реакций:

Учебное пособие. – / Кемеровский технологический институт пище-

вой промышленности. – Кемерово, 2004. – 80 с.

12. Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R.. "Vapor Phase Ammoxida-

tion of 4-Phenyl-o-Xylene into 4-Phenylphthalonitrile on V-Sb-Bi-Zr/-

Al2O3 Oxide Catalyst", Modern Research in Catalysis, Vol. 4, No.3, 2015,

pp. 59-67.

13. Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R. Mechanism of the Products

Formation in the Vapor Phase Ammoxidation Reaction of 4-Phenyl-o-

Xylene, Advances in Chemical Engineering and Science, 2015, oktober

14. Fakhriyya M. Nasiri1 et al.The Study of Inhibition Effect of Rhenium

Thioacetic and Dithiocarbonic Acids in Oxidation Reaction.Advances in

Chemical Engineering and Science, 2015, 5, 338-344

http://dx.doi.org/10.2202/1934-2659.1288

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0003269796902389

http://www.sciencedirect.com/science/journal/00032697

http://www.sciencedirect.com/science/journal/00032697/237/2

http://www.sciencedirect.com/science/journal/00032697/237/2


24

Qoşqar Seyfulla oğlu Əliyev,

Manaf Rizvan oğlu Manafov,

Elvin Hümbət oğlu Əliyev

Kimya texnologiyasi məsələlərinin ədədi üsullarla

həll edilməsi üçün «optimme» tətbiqi proqram paketinin

işlənib hazırlanması

Xülasə

Məqalədə kimya texnologiyasının məsələlərini ədədi üsullarla həll etmək

üçün tətbiqi proqram paketinin işlənib hazırlanması üzrə nəticələr verilmişdir.

Mövcud olan analoji proqram paketlərinə baxılmış və müqayisəli analiz

aparılmışdır. Müxtəlif sahələr üzrə məsələlərin həlli üçün ədədi üsullar

seçilmiş, alqoritmlər yazılmış və modul proqramlar tərtib olunmuşdur. İşlənib

hazırlanmış «OptimME» proqram paketinin interfeysi təqdim olunmuşdur.

İşlənib hazırlanmış proqram paketi kimyəvi kinetika məsələlərinin həlli üçün

testdən keçirilib.

Аçar sözlər: proqramlaşdırma, proqram paketləri, alqoritmik dillər,

ədədi üsullar

Goshgar Seyfulla Aliyev,

Manaf Rizvan Manafov,

Elvin Humbet Aliyev

Development of a software package for solving problems

on chemical engineering with numerical methods

Summary

This article provides the results for the development of the application

package for the solution of chemical engineering problems with numerical

methods. Comparative analysis of the existing analytical software packages

were examined and presented. Numerical methods for solving problems of

different areas were selected, algorithms were written and modular programs

compiled. The interface of the «OptimME» package wasdeveloped. Designed

software package for solving problems of chemical kinetics was tested.

Keywords: programming, software packages, algorithmic languages,

numerical methods


25

UOT 330

TİKİNTİ MÜƏSSİSƏSİNİN TEXNİKİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Kəmalə Xəlil qızı YUSİFOVA

Azərbaycan Dillər Universiteti

[email protected]

Məqalədə tikinti müəssisələrində əmək resursları, onların tərkibi, tikinti

müəssisələrinin texniki-iqtisadi vəziyyəti barədə məlumat verilərək ölkədə ti-

kinti sektorunun son illərdəki dinamikası təhlil edilir, mövcud vəziyyət və onun

səbəbləri araşdırılır.

Açar sözlər: əmək resursları, əmək qabiliyyətli əhali, insan resursları,

iqtisadi səmərəlilik, tikinti-quraşdırma işləri.

Tikinti müəssisəsinin texniki xüsusiyyətləri

Tikinti ölkənin iqtisadi inkişaf tempini müəyyən edən və ona təsir edən

əsas maddi istehsal sahələrindən biridir. Ölkənin sosial və iqtisadi problemləri-

nin kompleks şəkildə həll edilməsi zərurətinin yarandığı bir vaxtda tikinti sek-

torunun rolu durmadan artmaqda davam edir. Ayrı-ayrı iqtisadi subyektlərə

münasibətdə dövlətin iqtisadiyyata təsiri metodları bir-birindən fərqlidir. Döv-

lətin iqtisadiyyata təsir göstərdiyi seqmentlərindən biri də tikinti sektorudur.

Ölkə iqtisadiyyatının iqtisadi-texniki potensialının artması, əhalinin mad-

di rifahının yaxşılaşdırılması, tikinti-quraşdırma işlərinin sürətindən və səmə-

rəli aparılmasından bilavasitə asılıdır. Tikintinin son məhsulu öz texniki-iqtisa-

di xüsusiyyətlərinə görə xalq təsərrüfatının digər sahələrindən fərqlənir. Bu, ti-

kinti məhsulunun xüsusi xarakteri, pul vəsaitinin qoyuluş şərtləri, onların istifa-

dəsi, ödənilməsi, inşaat prosesinin təşkili və idarə olunması metodları, tikin-

tinin istehsal texnologiyasının xüsusiyyətləri ilə izah olunur. Tikinti məhsulu

(binalar, qurğular) müəyyən bir torpaq sahəsində yaradılır, tikinti müddəti

ərzində və istismar dövründə inşa edildiyi yerdə qalır. Onun yaranmasında

istifadə olunan əmək alətləri və işçi qüvvəsi daimi hərəkətdə olur. Hər hansı

obyektin inşası tikinti meydançasında tikintinin istehsal bazasının yaradılma-

sından başlayır və o da (qurulacaq obyektin həcmindən asılı olaraq) özünün

dəyər göstəricilərinə görə inşa dəyəri ilə müqayisə oluna bilər. İnşaat - sənaye

istehsalının tam əksidir. Sənaye istehsalında məhsulun buraxılışına qədər bina-

lar, qurğular yaradılır, texnoloji avadanlıq quraşdırılır, istehsalın texnologiyası

işlənilir və yalnız bundan sonra məhsulun buraxılışına başlanılır. Bu vəziyyət



26

tikinti prosesinin təşkili və idarə olunmasının özünəməxsus formalarının, isteh-

sal texnologiyasının xüsusi metodlarının olmasını tələb edir. İnşaat istehsalat

əlaqələrinin müxtəlifliyi ilə seçilir. Hər hansı obyektin inşasında onlarla iri ob-

yekt tikilirsə - bundan da çox layihə-axtarış, elmi-tədqiqat, inşaat və quraşdır-

ma təşkilatları, əsas texnoloji avadanlığı hazırlayan zavodlar, tikinti-quraşdır-

ma avadanlığı və tikinti materiallarının təchizatçıları, banklar və bu və ya digər

tərzdə vəsaiti tikintidə iştirak edən obyektlər işirak edir. İnvestisiya prosesinin

bütün iştirakçılarının son məqsədi maksimum gəlir götürməkdirsə, inşaat pro-

sesində hər bir iştirakçının öz xüsusi vəzifəsi olur. Bununla bağlı elə iqtisadi

meyarların yaranmasına ehtiyac duyulur ki, onlar investisiya prosesinin bütün

iştirakçılarını vahid bir məqsədə - tikintinin müəyyən edilmiş müddətdə və

minimum xərclərlə başa çatdırılması ətrafında birləşdirsin. İnşaat prosesində

əlaqələrin kooperasiyası həm təchizat və xidmət (müəyyən keyfiyyətli tədarük,

komplektlilik və materiallar ilə təchiz müddəti nəzərdə tutulur) sahəsində, həm

də istehsal sahəsində, yəni inşaat obyektində vahid texnoloji prosesin qarşılıqlı

əlaqəli tərkib hissələrinə bölünməsi yolu ilə həyata keçirilir ki, onları da müx-

təlif icraçılar yerinə yetirir. Bunun üçün vaxt, məkan, tətbiq olunan mexanik-

ləşdirmə vasitələrinin növləri, ayrı-ayrı bina və qurğu elementlərinin digər icra-

çılar tərəfindən işin görülməsi üçün hazır olmasına dair razılaşmalar olmalıdır.

Təşkilatların sayının çoxluğu, qarşılıqlı əlaqələrin mürəkkəbliyi tikinti prose-

sinin bütün iştirakçılarının dəqiq təşkilini və koordinasiyasını tələb edir. İnşa-

atda texnoloji silsilənin müddəti tikinti məhsuluna aid hesablamaların xüsusi

bir formasını irəli çəkir. Hesablamalar şərti olaraq hazır sayılan məhsul üçün

aparılır - işin mərhələləri, binaların konstruktiv hissələrinin yerinə yetirilməsi

və işin növü üçün. Bu da qiymətin təkcə obyekt üçün deyil, həm də işin ayrı-

ayı növləri və mərhələləri üçün qoyulmasının labüdlüyünü müəyyən edir. Nə-

zərə alsaq ki, qarşılıqlı təsir əlaqələri təsir etmənin (hava şəraiti, təchizatdakı

nizamsızlıq) ehtimal xarakterinə malik olan dinamik şəkildə inkişaf edən

istehsal prosesləri şəraitində reallaşdırılır, tikintinin təşkili və idarə olunması

sistemi səmərəli tənzimçilər sistemini müəyyənləşdirməlidir ki, qarşılıqlı təsir

əlaqələrinin etibarlılığını təmin etmək və onlara maksimum davamlılıq vermək

mümkün olsun. Buna ehtiyat gücü, istehsal ehtiyatları, ehtiyat fondları və s.

yaratmaqla nail olmaq mümkündür. Tikinti iqtisadiyyatın digər sahələri kimi

iqtisadi qanunlar əsasında inkişaf edir. Sənayenin inkişafına xas olan bütün iq-

tisadi qanunlar tikintidə mövcuddur. Lakin bu qanunların tikintidə təzahürü

özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Bu, tikintinin sonuncu məhsulunun

özünəməxsus spesifik xarakteri ilə, maddi-texniki bazasının xüsusiyyətləri ilə,

tikintinin texnoloji xarakteri və tikintidə çalışanların özünə xas şəraiti ilə bağ-

lıdır. Bildiyimiz kimi, sənaye məhsulunun istehsalı stasionar, həmişə bir yerə

qapanmış sabitliyi ilə xarakterizə olunur. İstehsal vasitələri – maşın, istehsal

avadanlığı, dəzgah - bir yerə bərkidilmiş və hərəkətsizdir, amma istehsal olu-

nan sonuncu məhsul daima hərəkətdədir. Tikintidə isə əksinə, sonuncu məhsul


27

(bina, qurğular, yaşayış evləri, məktəblər və s.) hərəkətsizdir, bir yerə bağlılığı

ilə fərqlənir, eyni zamanda istehsal vasitələri (tikintiyə xidmət edən maşın və

mexanizmlər) və işçi qüvvəsi daima hərəkətdə olaraq, obyekti istifadəyə ver-

dikdən sonra yeni tikinti meydançalarına hərəkət edirlər. Beləliklə, istehsal

prosesi tikintidə daima qırılır. Sənaye istehsalından fərqli olaraq (bina və qur-

ğuların tikilməsi, avadanlığın quraşdırılması, texnoloji xətlərin nizamlanması)

tikintidə işlər tikinti təsərrüfatının və tikinti meydançasının yaradılmasından

başlayır. Bu isə tikintidə təşkilati işlərin aparılmasını, işlərin görülməsində ar-

tıq xərclərin sərf edilməsini və s. tədbirlərin görülməsini tələb edir. Tikintinin

digər xüsusiyyətləri iqtisadiyyatın digər sahələri ilə müqayisədə onun vahid

məhsulunun uzun zaman yaradılması və qiymətinin yüksək olmasıdır. Tikinti

yerli şəraitdən, ilk öncə, hava şəraitindən çox asılıdır. Baxmayaraq ki, Azər-

baycanda iqlimlə əlaqədar il boyu tikinti işlərini aparmaq üçün lazımı imkanlar

vardır, eyni zamanda mənfi iqlim şəraiti tikintinin texnologiyasını və təşkilini

mürəkkəbləşdirir. Qış şəraitində, güclü küləklər olan zaman, tikinti işlərini

aparmaq üçün xüsusi tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. Bununla

əlaqədar iqlim şəratini nəzərə almaqla tikintisi nəzərdə tutulan obyekt üçün

layihə və smeta sənədləri təsdiq edilir. Layihə və smeta sənədlərində artıq və

səmərəsiz xərclərə yol verməmək məqsədilə tikintinin yuxarıda qeyd edilən

xüsusiyyətləri layihə - smeta işlərinin dəqiq təşkil edilməsini tələb edir. Qeyd

edilən tikintinin xüsusiyyətləri tələb edir ki, tikintinin təşkili, texnologiyası və

iqtisadiyyatı ilə bağlı məsələlərin həllinə spesifik yanaşma tətbiq olunsun. Şə-

hərsalma və tikinti fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasətinin məqsədi və

istiqamətləri müəyyən edilmişdir. Bu istiqamətdə dövlət siyasətinin məqsədi

ərazilərin və yaşayış məntəqələrinin sosial-iqtisadi inkişafının təmin edilmə-

sindən, fərdi maraqların qorunmasından, insanların həyatına, sağlamlığına, əm-

lakına zərər vurulmasının qarşısının alınmasından, ekoloji təhlükəsizliyin və ət-

raf mühitin mühafizəsinin təmin edilməsindən, tarix və mədəniyyət abidələri-

nin qorunmasından ibarətdir. Şəhərsalma və tikinti fəaliyyəti sahəsində dövlət

siyasətinin əsas istiqamətləri isə aşağıdakılardır:

Azərbaycan Respublikası ərazisinin və ərazi hissələrinin planlaşdırıl-

ması yolu ilə ərazilərin inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, əra-

zilərdən səmərəli istifadənin və ərazilərin dayanıqlı inkişafının təmin

edilməsi;

Azərbaycan Respublikası ərazisində insan üçün əlverişli və sağlam ya-

şayış, iş və istirahət mühitinin yaradılması baxımından fərqlərin azal-

dılması və tədricən aradan qaldırılması;

mənzil fondunun inkişaf strategiyasının müəyyən edilməsi;

tikinti kompleksinin inkişaf strategiyasının müəyyən edilməsi, təbii ti-

kinti ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin olunması;


28

şəhərsalma və tikinti fəaliyyətinin hüquqi və iqtisadi tənzimlənməsi;

şəhərsalma və tikintiyə dair normativ sənədlər sisteminin yaradılması

(tikintinin texniki reqlamentlərinin təsdiq edilməsi də daxil olmaqla)

və təkmilləşdirilməsi;

ətraf mühitin mühafizəsinin və ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi.

Tikinti müəssisələrində əmək ehtiyatlarından istifadənin iqtisadi səmə-

rəliliyinin yüksəldilməsinə təsir göstərən amillərdən biri də iş vaxtından düz-

gün istifadə edilməsidir. İş vaxtından səmərəli istifadə edilməməsi və iş vaxtı

itkisinə yol verilməsi müəssisənin məhsul buraxılışı həcminin artırılması imka-

nını azaldır və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə mənfi təsir göstərir. Bu

zaman müəssisə istehsal planının yerinə yetirilməsi üçün normal vəziyyətdə

tələb olunandan artıq işçi qüvvəsi saxlamaq məcburiyyətində qalır ki, bu da

təsərrüfat fəaliyyəti üçün mənfi hal hesab olunur. Bütün bunlarda əlaqədar

olaraq əmək iş vaxtından istifadə edilməsinin vəziyyəti dərindən öyrənilmə-

lidir.

Əmək resurslarından istifadə, ilk növbədə, iş vaxtı fondundan istifadə də-

rəcəsindən asılıdır. Mövcud əmək resurslarından istifadə bütün işçilər tərə-

findən, bir fəhlə tərəfindən işlənmiş adam-günlərinin və saatlarının miqdarına

görə qiymətləndirilir.

Planlaşdırma və təhlil işləri yaxşı qurulmuş müəssisələrdə əmək resurs-

larından istifadəni ifadə etmək məqsədilə gələn hesabat ili üçün müəssisənin

iqtisadi və sosial inkişaf planını tərtib edən zaman iş vaxtı balansı tərtib edilir

və bütün fəaliyyət dövrü ərzində onun gözlənilməsinə operativ nəzarət edilir.

Əksər istehsal müəssisələrində, xüsusilə də, mövsümi istehsal sahələri mövcud

olan müəssisələrdə təqvim ilinin ayrı-ayrı dövrlərində əmək resurslarına olan

tələbat və onlardan istifadə göstəriciləri fərqləndiyinə görə planlaşdırılan il

üçün iş vaxtı balansında iş vaxtı fondu ilin ayrı-ayrı kvartalları üzrə hesablanır.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, fəaliyyət dövründə iş vaxtından istifadə

göstəricisinin plandan kənarlaşması həmişə işçi qüvvəsindən tam istifadə

edilməsini xarakterizə etmir. Bunu nəzərə alaraq müəssisə üzrə il ərzində orta

hesabla işlənmiş işçilərin sayını və iş gününün orta uzunluğunu müəyyən et-

mək lazım gəlir. Fəaliyyət dövründə bir işçinin orta hesabla işdə olduğu gün-

lərin sayını müəyyən etmək üçün müəssisə üzrə bütün işçilər tərəfindən işlən-

miş adam-günlərinin sayını işçilərin orta illik siyahı sayına bölmək lazımdır. İş

gününün orta uzunluğunu müəyyən etmək üçün isə müəssisə üzrə bütün işçilər

tərəfindən işlənmiş adam-saatlarının sayını ümumi adam günlərinin sayına

bölmək lazımdır.

Tikintidə əmək resursları – mövcud vəziyyət

Tikinti - sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və digər sahələr ilə yanaşı,

ölkə iqtisadiyyatının müstəqil və mühüm sahələrindən biridir. Tikintinin əsas


29

vəzifəsinin, texniki tərəqqinin nailiyyətləri əsasında, iqtisadiyyatın sahələri

üzrə yeni tikinti, yenidənqurma, genişləndirmə, texniki vasitələrin yenidən təc-

hiz edilməsi, mənzil tikintisi, digər sosial və mədəni-məişət obyektlərinin

istifadəyə verilməsindən ibarət olduğunu nəzərə alsaq, bu sahənin ölkə iqtisa-

diyyatının inkişafında mühüm rol oynadığını görərik. Hal-hazırda tikinti ölkə

iqtisadiyyatının aparıcı sahələrindən biridir.

01.01.2016-cı il tarixə Azərbaycanda əmək resursları barədə ümumi

məlumat aşağıdakı kimidir:

Əmək resursları Sayı - min

nəfərlə

%-lə nisbəti

Əhalinin sayı 9700,0 100%

qadınların sayı 4869,4 50,2 % əhaliyə nisbətən

kişilərin sayı 4830,6 49,8% əhaliyə nisbətən

əlillərin sayı 558,4 5,8 % əhaliyə nisbətən

15 yaşdan yuxarı şəxslərin sayı 7225,0 75,3% əhaliyə nisbətən

Əmək ehtiyatlarının sayı 6353,5 65,5% əhaliyə nisbətən

əmək qabiliyyətli yaşda əmək

qabiliyyətli əhalinin sayı

6219,0 64,1% əhaliyə nisbətən

əmək qabiliyyətli yaşdan yuxarı

işləyən şəxslər

134,5 2,1% Əmək ehtiyatlarına

nisbətən

İqtisadi fəal əhalinin sayı 4907,8 50,5 % əhaliyə nisbətən

kişilər 2542,8 51,8%

Qadınlar 2365,0 48,2%

Məşğul əhalinin sayı 4672,8 95,2% iqtisadi fəal əhaliyə

nisbətən

kişilər 2446,0 96,0%

Qadınlar 2226,8 94,2%

İşsiz əhalinin sayı 235,0 4,8 % iqtisadi fəal əhaliyə

nisbətən

kişilər 99,6 4,0%

Qadınlar 135,4 5,8%

Qeyri məşğul əhalinin sayı 2120,5 22,1 % əhaliyə nisbətən

kişilər 1000,9 47,2%

Qadınlar 1119,6 52,8%

14-29 yaşlı gənclərin sayı 2694,0 28,1% əhaliyə nisbətən

şəhərdə yaşayanlar 1388,2 51,5%

kənddə yaşayanlar 1305,8 48,5%

kişilər 1374,2 51,0 %

Qadınlar 1319,8 49,0 %

İqtisadi fəal gənclərin sayı 1274,7 47,3% gənclərin sayına nis-

bətən

kişilər 672,5 52,7% iqtisadi fəal gənclərə

nisbətən

Qadınlar 602,2 47,3% iqtisadi fəal gənclərə

nisbətən


30

Məşğul gənclərin sayı 1150,6 90,3% məşğulluğun səviy-

yəsi

kişilər 619,4 91,4% məşğulluğun səviyyəsi

Qadınlar 531,2 86,6% məşğulluğun səviyyəsi

İşsiz gənclərin sayı 124,1 9,7% işsizliyin səviyyəsi

kişilər 53,1 8,6% işsizliyin səviyyəsi

Qadınlar 71,0 13,4% işsizliyin səviyyəsi

Qeyri məşğul gənclərin sayı 1159,9 43,1 % gənclərin sayına

nisbətən

kişilər 577,6 49,8% qeyri məşğul gənclərə

nisbətən

Qadınlar 582,3 50,2% qeyri məşğul gənclərə

nisbətən

Mənbə: ƏƏSMN, Məşğulluq xidmətinin hesabatı

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2015-ci ildə ölkənin

iqtisadi və sosial sahələrinin inkişafı üçün bütün maliyyə mənbələrindən əsas

kapitala 15957,0 milyon manat vəsait yönəldilmişdir (1, s.10). Ayrılmış və-

saitin 9880,6 milyon manatı (61,9%-i) məhsul istehsalı obyektlərinin, 5046,7

milyon manatı (31,6%) xidmət sahələri üzrə obyektlərin, 1029,7 milyon ma-

natı (6,5%-i) isə ümumi sahəsi 1927,2 min kvadrat metr olan yaşayış evlə-

rinin tikintisinə sərf olunmuşdur (2, s.42)

Ümumi sərmayənin 34,7%-i dövlət, 65,3%-i qeyri-dövlət sektorunun

sərmayədarlarının payına düşmüşdür. Əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlərin

75,4%-i tikinti-quraşdırma işlərinə sərf edilmişdir. Daxili mənbələrdən əsas

kapitala yönəldilmiş vəsaitin həcmi ümumi sərmayənin 56%-ni təşkil etmiş-

dir (3, s.42)

2014-cü ildə ÜDM-un 12,3%-i (2013-cü ildə 10,9%-i) tikinti sahəsinin

payına düşmüşdür. Tikinti sahəsində məşğul əhalinin sayı 334,1 (7,3%) min

nəfər, muzdla işləyən işçilərin sayı 108,2 (7,1%) min nəfər, bu sahədə muzd-

la işləyən qadınların sayı isə 7156 (6,6%) nəfər olmuşdur.

2014-cü ilin göstəricilərinə əsasən, il ərzində 40079 (2013-cü ildə

34709) nəfər işə qəbul edilmiş, 35528 (2013-cü ildə 35795) nəfər isə işdən

azad edilmişdir. 2014-cü il ərzində tikinti sahəsində işçilərin orta siyahı sayı

101,9 (2013-cü ildə 101,4) min nəfər, orta aylıq nominal əmək haqqı isə

626,9 (2013-cü ildə 625,5) manat olmuşdur.

2012-2014-cü illər ərzində bütün maliyyə mənbələri hesabına ümumi

sahəsi 6747,0 min kvadrat metr olan yaşayış evləri, 2395 çarpayılıq xəs-

təxana binası, 156562 şagird yerli ümumtəhsil məktəbləri, 6557 yerlik mək-

təbəqədər təhsil müəssisələri tikilib istifadəyə verilmişdir. Bundan əlavə,

qeyd olunan dövrdə ümumi sahəsi 6,7 milyon kvadrat metr olan mənzil tiki-

lib istifadəyə verilmişdir (4).


31

Göründüyü kimi, 2012-2014-cü illər ərzində tikinti sektoru artım dina-

mikasında olmuş və bu sahədəki göstəricilər bir çox MDB ölkələrinin gös-

təricilərindən xeyli üstün olmuşdur. Məsələn, qeyd olunmuş illər ərzində

Azərbaycanda ümumi sahəsi 6,7 milyon kvadrat metr mənzil tikintisi aparıl-

mışdısa, bu göstərici Ermənistanda 1,0 milyon kvadrat metr olan, Qırğızıs-

tanda 2,8 milyon kvadrat metr, Moldovada 1,2 milyon kvadrat metr Taci-

kistanda 3,0 milyon kvadrat metr olmuşdur.

Şagird yeri sayına görə istifadəyə verilmiş ümumtəhsil məktəbləri

tikintisində isə bu fərq daha qabarıqdır. Belə ki, 2012-2014-cü illər ərzində

Azərbaycanda 156,7 min şagird yeri ümumtəhsil məktəbi istifadəyə veril-

mişdisə, bu göstərici Ermənistanda 4,3 min, Belarusda 9,8 min, Qazaxıstanda

149,1 min, Qırğızıstanda 17,7 min şagird yeri olmuşdur. Eyni göstərici istifa-

dəyə verilmiş məktəbəqədər təhsil müəssisələri, xəstəxanalar, ambulatoriya-

poliklinika müəssisələrində də özünü büruzə vermişdir (5).

Lakin son vaxtlar daşınmaz əmlak bazarındakı durğunluq tikinti sekto-

runa da öz təsirini göstərib. Bir zamanlar tikinti bumu yaşanan Bakıda indi,

demək olar ki, barmaqla sayılası qədər ərazidə tikinti aparılır və bu hal tikin-

tidə çalışanların sayına, eləcə də tikinti materiallarının istehsalına öz mənfi

təsirini göstərmişdir. Belə ki, DSK-nın məlumatına əsasən, 2016-cı ilin yan-

var ayında əsas kapitala yönəldilmiş 880,7 milyon manat vəsaitdən 643 mil-

yon manatı tikinti –quraşdırma işlərinə ayrılmışdır ki, bu da 2015-ci ilin mü-

vafiq dövründə ayrılmış vəsaitdən 24,5% azdır (6). Həmçinin tikinti ma-

teriallarının istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisələr tərəfindən

istehsal edilmiş məhsulun həcmi 53,6% azalaraq 8,8 milyon manat təşkil et-

mişdir. Sementin istehsalı (101,2 min ton) 46,9%, beton qarışığının istehsalı

(43,6 min ton) 52,9%, tikinti əhənginin istehsalı (1046,0 min ton) 31,0%,

sementdən, süni daşdan və ya betondan tikinti blokları və kərpiclərin isteh-

salı (2182,7 min ton) 81,4% azalmışdır (7, s.28).

Göründüyü kimi, əksər tikinti materiallarının istehsalı əvvəlki illərlə

müqayisədə xeyli azalıb. Buna əsas səbəb, tikinti sektorunda görülən işlərin

səviyyəsinin azalmasıdır. Tikinti sektorunda işin azalması isə tikinti material-

larına tələbatın azalmasına səbəb olur. Nəticədə, tikinti sektoruna olan yatı-

rımların həcmi də azalmışdır. DSK-nın 2015-ci ilin 10 ayı üçün məlumatına

nəzər yetirsək, tikinti sektoruna olan yatırımların 42,2% azaldığını görərik.

Araşdırmalar göstərmişdir ki, dünya bazarında neftin qiymətinin aşağı

düşməsi səbəbindən 2015-ci ildə ölkədə baş verən devalvasiya tikinti sek-

torunda baş verən proseslərin əsas səbəbi olmuşdur.


32

Ədəbiyyat:

1. DSK, Sosial iqtisadi inkişaf, yanvar-dekabr 2015, səh.10



4. Mənbə: http://www.stat.gov.az/source/construction/

5. Mənbə: http://www.stat.gov.az/source/construction/

6. DSK, http://www.stat.gov.az/macroeconomy/

7. DSK, Sosial iqtisadi inkişaf, 2016 yanvar, səh.28

Кямаля Халиль кызы Юсифова

Технические характеристики

строительных предприятий

Р е з ю м е

В статье предоставляется информация о трудовых ресурсов, их

состав, технико-экономическое положение предприятий строительной

отрасли, анализирована динамика строительного сектора в последние

годы, исследованы текущая ситуация в строительном секторе и

выясняются ее причины.

Ключевые слова: трудовые ресурсы, трудоспособноe население,

человеческие ресурсы, экономическая эффективность, строительно-

монтажные работы.

Kamala Khalil Yusifova

Technical characteristics of the construction enterprises

S u m m a r y

İn the article provides information about labor resources, their

composition, the technical and economic situation of construction

enterprises, analyzes the dynamics of the construction sector in recent years

and investigated the current situation and its causes.

Keywords: labor resources, able-bodied population, human resources,

economic efficiency, construction and installation work.


33

UOT 002

ЭСТЕТИЧЕСКИЙ АСПЕКТ ИНФОРМАЦИОННОЙ

КУЛЬТУРЫ

Тахмина Сулейман кызы АГАКИШИЕВА

Институт Философии и Права при НАНА.

Старший научный сотрудник отдела

«Теоретические и прикладные

проблемы эстетики»

[email protected]

В статье исследуются вопросы формирования информационной

культуры. В то же время рассматриваются разные взгляды, подходы на

информационную культуру. И по этому вопросу выдвинуты некоторые

предложения. Наряду с этим в ходе формирования информационной куль-

туры в работе особое внимание было уделено эстетическим аспектам

информационной культуры.

Ключевые слова: Эстетика, эстетический аспект, информацион-

ная культура, Интернет, информация, информациионное общество.

Актуальность: Акцентируя, что XXI век – век информационной

среды, век современного общества, которому предстоит жить в информа-

ционном обществе, первым долгом, ему необходимо научиться рации-

онально, использовать информацию и информационные технологии для

поддержания и развития своего интеллектуального и творческого потен-

циала, эффективно применять полученные знания для принятия важных

ответственных решений с учетом экономических, экологических, эти-

ческих и эстетических аспектов.

Многие сферы человеческой деятельности уже не представимы без

компьютеров, информационных систем и сетей передачи информации.

Они обеспечивают банковскую и финансовую деятельность стран, нало-

говую систему, статистику, управление транспортом, управление про-

мышленными предприятиями и многое другое. Электронная почта и

всемирная паутина интернета стали частью нашей повседневной работы и

быта. С переходом телефонии, связи, телевидения и радио на цифровые

технологии происходит их объединение с компьютерными сетями. Воз-

никает единая информационная интерактивная среда, которой можно


34

пользоваться для любых целей. Простой пример с сотовыми телефонами:

буквально на глазах в телефоне объединились функции мини-компью-

тера, мини-видеокамеры, мини-телевизора, цифрового фотоаппарата, дик-

тофона, радиоприемника, навигатора и мини-терминала интернета.

В современном мире для определения социальных процессов ис-

пользуют различные термины–постиндустриальное общество, инфор-

мационное общество, сетевое общество, коммуникативное общество. В

действительности речь идет об одном и том же обществе – современном,

но анализируемом в различных аспектах. В историическом процессе, ког-

да определяется место современного общества, мы именуем его пос-

тиндустриальным, то есть обществом, идущим после индустриального

общества. При исследовании сути сегодняшнего социума он представ-

ляется как информационное общество, то есть общество, где главным

условием социальной жизни является получение, переработка и исполь-

зование данной информации.

Испанский профессор Мануэль Кастельс пишет, что «знания и ин-

формация являются критически важными элементами во всех способах

развития, так как процесс производства всегда основан на некотором

уровне знаний и обработке информации» (1, с.56). Общество всегда было

информированным. По мере эволюции общества эта информированность

изменялась, возникали новые средства передачи и получения информа-

ции, дополняющие друг друга: речь и письменность, книга и телефон,

телевизор и компьютер. Информация во многом определяла жизнь об-

щественного организма, цивилизаций. Изучая процессы функциони-

рования информации в обществе, можно представить это общество как

коммуникативное, то есть общество, где главнейшую значимость сос-

тавляет не только лишь владение данной информацией, но и информа-

ционная связь между субъектами исторического действия. Несомненно,

когда обозначаются тенденции формирования социума и его будущее,

значит в этом, делается акцент на глобальное информационное общество.

Следует отметить, что сегодня важным показателем движения стра-

ны к информационному обществу является степень освоения населением

Интернета. Значения Интернета нельзя не признать: он, действительно,

играет сегодня уникальную и весьма важную роль в процессе общест-

венного развития. В современную эпоху, обогатившую человека плодами

многих величайших достижений науки и техники, Интернет стал тем

технологическим новшеством, которое беспрецедентным образом рас-

ширяет масштабы социальной коммуникации и увеличивает объемы и

разнообразие доступной индивиду информации. Обогативший человека

плодами многих величайших достижений науки и техники, Интернет стал

тем технологическим новшеством, которое беспрецедентным образом

расширяет масштабы социальной коммуникации и увеличивает объемы и


35

разнообразие доступной индивиду информации. Подтверждением этого

является всем известная крылатая фраза Н. Ротшильда “Кто владеет ин-

формацией – тот владеет миром”. Возможности, созданные информа-

ционными технологиями объединяя музыку, искусство, литературу,

философию и другие научные области в одну сферу превратили ин-

формационное общество в движущую силу глобализации. Однако за счёт

вышеуказанного расширились отношения между людьми, фактор инфор-

мации стал на первом месте. Так что, чем больше информаций, тем мо-

бильнее информационное общество. С использованием новых инфор-

мационных технологий, например - электронных коммуникаций, сущест-

венно расширяет кругозор людей, лучше учитывает их индивидуальные

особенности и потребности, создает возможности усвоения ими самых

современных знаний и умений (2, с.6). Наука, информатизация являются

лишь средствами для развития человека, а цель - сам человек, его куль-

тура. Понятие «культура» употребляют в различных смыслах, ее можно

рассматривать, например, как сочетание определенных знаний, умений,

черт и навыков индивидов. Одновременно хотелось бы отметить, что в

последние годы возрос интерес к понятию «информационная культура».

Его распространение вызвано растущим влиянием научно–технического

прогресса на общую культуру общества, личности.

Необходимо подчеркнуть, что за счёт повышения роли информации

в жизни людей, общество вступила в новую стадию. Сегодня мы уже

говорим о новой стадии общества – об информационном обществе, о

новом стиле управления, об электронном правительстве. Таким образом,

одним из самых важных условий информационного общества – требо-

вание у людей высокой информационной культуры.

Следует отметить, что в информационном обществе деятельность

людей все в большей степени зависит от их способности эффективно

использовать информационные ресурсы. Для свободной ориентации в

информационных потоках современный человек должен уметь получать,

обрабатывать, перерабатывать и использовать информационные ресурсы

с помощью компьютера, телекоммуникаций и других средств связи. Сов-

ременные требования, предъявляемые к уровню культуры людей, нам-

ного выше требований, предъявляемых людям в прошлые века. Термин

«информационная культура» появился в первой половине 1970-х годов.

Первыми этот термин стали использовать библиографоведы, библи-

отековеды, книговеды. Одними из первых работ, в которых исполь-

зовался этот термин, были статьи библиографов К.М. Войханской и Б.А.

Смирновой «Библиотекари и читатели об информационной культуре»

(«Библиотека и информация», 1974 г.) и Э.Л. Шапиро «О путях уме-

ньшения неопределенности информационных запросов» (журнал «Науч-

но-технические библиотеки СССР», 1975 г.). Информационная культура в


36

широком смысле – это совокупность принципов и механизмов, обес-

печивающих взаимодействие этнических и национальных культур, их

соединение в общий опыт человечества; в узком смысле слова – опти-

мальные способы обращения с информацией и представление ее потре-

бителю для решения теоретических и практических задач; механизмы

совершенствования технических сред производства, хранения и передачи

информации; развитие системы обучения, подготовки человека к эф-

фективному использованию информационных средств и информации.

Один из важнейших элементов информационной культуры человека —

знание информационных ресурсов (при возможности получить сво-

бодный доступ к ним). В нашей стране многие организации занимаются

сбором, обработкой, хранением и распределением информации: библи-

отеки, статистические центры, информационные службы, СМИ. Акаде-

мик Никита Моисеев отмечал, что развитие информационных технологий

“оказывает революционизирующее влияние на общество, стремительно

меняя условия нашей жизни. Он оказывает огромное влияние на ду-

ховный мир людей и способен перестраивать основы нравственности.

Человек обрел в нем могучее, но крайне опасное оружие, не менее

мощное по своим последствиям, чем атомная бомба” (6, c.83).

Происходящие в культуре информационного общества изменения

несут с собой новые сложные проблемы, такие как, интернет-зависи-

мость, компьютерные игры, как самоцель, пропагандирующие агрессию,

порнографию, экстремизм; компьютерная преступность (хакеры и др.) (3,

с.15). Следовательно, во многих случаях “на фоне довольно весомого

позитивного результата пользование интернет-технологиями дает нега-

тивный эффект”. Необходимо отметить, что учитывая вышесказанное,

основные показатели информационной культуры человека следующие:

навыки использования разнообразных технических устройств (от теле-

фона до персонального компьютера) и компьютерных сетей; способность

усваивать информационные технологии (например, офисные программы,

графические редакторы и др.) способность получать информацию из

периодической печати или с помощью электронных средств (например,

открыть и прочитать сайт любой газеты или журнала); способность

представлять информацию в понятной форме и рационально использо-

вать ее; знание разнообразных способов обработки информации; умение

работать с информацией разного вида. Информационную культуру фор-

мируют и развивают три основных фактора: система образования, обес-

печивающая интеллектуальное развитие людей; инфраструктуры, соз-

дающие возможности для получения, передачи, хранения и исполь-

зования людьми информации; наличие материальных возможностей для

пользования информационными средствами (компьютером, телевизором,

электронными коммуникативными средствами и др.


37

Следует отметить, что в ходе разработки формирования информаци-

онной культуры важно также учитывать ее эстетические аспекты. Поя-

вилась возможность размещения в сети информации любого содержания

– текстов, графики, фотографий, звукозаписи, видео, базы данных,

объявлений, рекламы, виртуальных игр и т.д. Виртуальный мир, инфор-

мационно–коммуникационные технологии открывают перед нами новый

мир, способствуя для самосовершенствования в нем. В настоящее время

все обширнее применяя множество видов виртуальной коммуникации,

современное человеческое общество обогащается разными информа-

циями. Выделить тот или иной сайт можно либо содержанием его, либо

формой его подачи. Оформление, форма веб-сайта (Web-сайта) должна

выглядеть эстетически, то есть эстетически самовыраженной. Следует

подчеркнуть, что для создания веб-сайтов необходимо эстетическое

мировоззрение оформляющего, то есть дизайнера (4, с.76). Дизайн, эс-

тетство, форма веб-сайта (Web–сайта) представляется важной привиле-

гией. Фактически сегодня не осталось ни одной сферы в деятельности

человека, которая не подвергалась бы воздействию дизайна. Диза́йн (от

англ. design — проектировать, чертить, задумать, а также проект, план,

композиция, рисунок).

Существуют разные виды дизайна - дизайн книги, предметный

дизайн, ландшафтный дизайн, выставочный дизайн, дизайн интерьера,

дизайн одежды, и многое другое. Сегодня самым популярным видом ди-

зайна отмечается Веб-дизайн (WEB –дизайн). Веб дизайн (от англ. Web

design) – отрасль веб-разработки и разновидность дизайна, в задачи

которой входит проектирование пользовательских веб-интерфейсов для

сайтов или веб–приложений. Именно дизайн–первое, что бросается в

глаза посетителей, ведь 90% информации мы воспринимаем именно

зрением.

Таким образом, дизайн сайта должен выполнять главную функцию

– удобство восприятия информации, которой он посвящен. Графика, ви-

зуальные образы, оформление текстовых элементов и даже работа со

шрифтом и экранной типографикой (типографика – от греч. τύπος –отпе-

чаток + γράφω – пишу–искусство оформления печатного текста), требует

тонкого вкуса и чувства гармонии. Необходимо отметить, что в мире

высоких технологий, когда развитие человека невозможны без современ-

ных технических устройств, при проектировании объектов дизайна,

особенно в области искусства создания веб-сайтов, практически не-

возможно уловить гармоничное соотношение эстетической и технической

составляющих. Искусство Web-сайта должна доставлять эстетическое

наслаждение. И при создании веб-сайта, прежде всего следует ссылаться

на знание и навыки дизайна – стиль, композицию, психологию цвета. При

оформлении интернет-веб-сайтов никак не рекомендуется использовать


38

красочные резкие цвета. Главные тона должны совмещаться с расцветкой

логотипа. С этой позиции созданием веб-сайтов должны заниматься спе-

циалисты с техническим образованием. Излишняя простота никак не при-

бавят веб–сайту изысканности. Чем больше на сайте материалов, пред-

ставляющих чтение, тем спокойнее должна быть цветовая доска страниц.

Черный цвет на эмоциональном уровне восприятия являет собой

созидательность, способность к предсказаниям и предвидениям, а также

мотивированное оправданное применение сил. Светло–синий цвет,

заложенный в основу анимированного баннера и отдельных навига-

ционных элементов, устанавливает баланс между темными и светлыми

графическими элементами дизайна, а также создает настроение покоя и

гармонии, вызывает ощущение благополучия. Он ассоциируется с пос-

тоянством и задумчивостью, с верностью, надежностью и честью. Синий

цвет воспринимают как положительный (16, с.119). Необходимо под-

черкнуть, что дизайн сайта на основе трехцветной палитры создает изыс-

канное современное звучание и придает глубокое, эстетичное впечат-

ление. Сочетание всех элементов сайта представляет собой гармоничный,

привлекающий взгляд, собирая вокруг себя большой круг виртуальных

пользователей. Таким образом, современные информационные техноло-

гии определили чрезвычайную актуальность профессиональному созда-

нию высокохудожественных сайтов, с подвижной графикой и насыщен-

ными цветовыми гаммами. Следует отметить, что далеко не все веб-сайты

в сети Интернет соответствуют эстетическим нормам. Как было указано

выше, при создании качественного эстетического веб-сайта, прежде все-

го, необходимо использовать знания композиции. Естественно, одноз-

начных критерий композиционного построения веб-сайтов не обозна-

чаются. Но в процессе дизайна веб-сайта, желательно, принять во вни-

мание множество факторов. Однако следует обращать пристальное вни-

мание эстетически таким главным признакам оформленного веб – сайта:

соответствие стиля, оформления целям и задачам веб-сайта, использо-

вание гармонично сочетающихся цветовых гамм и гармоничное соче-

тание элементов сайта, их особенностей психологического восприятия

человеком, четкий подбор шрифтов и содержательность текстов. Как нам

известно, компьютерный мир стал неотъемлемой частью современной

жизни, продвинутого общества. Сеть Internet стала активным посред-

ником общения, благодаря чему информация передается со скоростью ее

поступления. На уровне с компьютерными играми масштабное рас-

пространение получили компьютерные газеты, журналы и книги. Своим

умением дизайнер притягивает интерес читателя к изданию, по-своему

удерживает читателя: стараясь правильно выразить содержание, создавая

комфортность чтения и т.д. В современном информационном обществе, в

котором знание представляется капиталом, а информация рыночным то-


39

варом дизайн подразумевается значительно шире. Человек как художник

создает эстетическое единство, организуя время и пространство, мысль и

материю. В рассматриваемый период времени книжный дизайн был более

зависимым от потребительских требований, процесс формообразования

книжного пространства оказался под влиянием эстетических вкусов

различных групп читателей-потребителей книги. Книжный дизайн не так

часто меняется в сравнении с рекламой, находящейся в состоянии непре-

рывной эстетической трансформации. Следует отметить, что рекламные

тексты Web-сайта также содержат разноплановую информацию: когни-

тивную, эмоциональную, эстетическую. При этом эстетическая инфор-

мация используется для реализации основной функции рекламного

текста.

Чаще всего рекламные тексты содержат романтический, идилли-

ческий, юмористический и героический типы эстетической информации.

Дизайнер также определяет эстетику газетной полосы, организует твор-

ческий процесс, направленный на более полное выражение в соот-

ветствующей форме содержания газеты. Особо хотелось бы сделать ак-

цент на минусы оформления Web – сайтов с эстетической точки зрения.

Существует очень большое количество Web – сайтов в сети Интернет. И

не все из них соответствуют эстетическим критериям. Например, резкое,

грубое сочетание цветов на web – странице, нечитаемый текст и многое

другое из – за чего у пользователя устают глаза, и пропадает желание

пользоваться сайтом (5, с.100). Сайт оценить однозначно невозможно, так

как большинство пользователей воспринимают его по-своему. Сочла

необходимым отметить список тех моментов, которые должны быть

учтены при создании Web – сайта: содержание, простота, понятность,

плодотворность, тщательность, применимость и полезность информации.

Гамма цветов, шрифт и графика также должны быть уравновешены в

едином стиле. Цвета и графика дизайна страниц не должны утомлять,

отталкивать пользователя, а также препятствовать воспринимать инфор-

мацию. Также очень важно следить за ошибками в тексте. Для просмотра

сайта необходимо создать условия для людей с ограниченными возмож-

ностями. Сегодня, в эпоху высоких технологий, когда жизнь человека

невозможна без современных технических устройств и мобильных

коммуникативных и информационных систем, практически очень сложно

найти соответствие эстетической и технической составляющих при про-

ектировании объектов дизайна, особенно в области искусства создания

веб-сайтов.

Вывод: В статье произведен анализ формирования и влияния

информационно-коммуникационных технологий на современное об-

щество и выявления особенностей эстетического аспекта информацион-

ной культуры. Таким образом, было бы целесообразно внести предмет


40

«Информационная культура» к числу предметов в высших учебных

заведениях, так как система образования с ранних лет должна подгото-

вить молодое современное поколение информационному обществу, фор-

мируя в них информационную культуру, информационную этику и

эстетику. В заключении, хотелось бы подчеркнуть, что Азербайджанская

Республика придает особое значение развитию информационных и ком-

муникационных технологий. Подтверждением этого является речь

Ильхама Алиева на открытии Всемирного САММИТА по информА-

ционному обществу в Женеве.

Литературa:

1. Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и

культура / Пер. с англ. под науч. ред. О. И. Шкаратана// М.: РУ

ВШЭ, с. 2000-608.

2. Моисеев Н.Н. Судьба цивилизации. Путь разума. //М.: 1998, изд.

МНЭПУ. с. 205.

3. Əliquliyev R.M., Mahmudova R.S., İnformasiya asılılığı problemləri və

onlarla mübarizə Texnologiyaları nəş, 2009, s.62 .).

4. Бикнер К. Экономичный Web-дизайн /пер. Д. С. Ремизов // М.: НТ

Пресс, 2005, с. 248.

5. Корзина М.И., Костюченко О.А., Моделирование эстетического

оформления веб-сайта--- 20131 стр. 117-122

Təhminə Süleyman qızı Ağakişiyeva

İnformasiya mədəniyyətinin estetik aspektləri

Xülasə

Məqalədə informasiya mədəniyyətinin formalaşdırılması məsələləri təd-

qiq edilmişdir. Eyni zamanda məqalədə informasiya mədəniyyətinə dair müx-

təlif baxışlar, yanaşmalar araşdırılmışdır və bu məsələyə dair müəyyən təkliflər

də irəli sürülmüşdür. Bununla yanaşı, informasiya mədəniyyətinin forma-

laşdırılması zamanı onun estetik aspektlərinə də xüsusi olaraq diqqət yetiril-

mişdir.

Açar sözlər: Estetika, estetik aspekt, informasiya mədəniyyəti, internet,

informasiya, informasiya cəmiyyəti.


41

Tahmina Suleyman Aghakishiyeva

Aesthetic aspects of Information Culture

Summary

In the article the formation issues of information culture has been

researched. At the same time different views on that information culture,

approaches have been studied and some suggestions have been put forward on

this issue. In addition to this, during the formation of information culture

special attention was paid to its aesthetic aspects.

Key words: Aesthetics, aesthetic aspect, informasion culture, Internet,

information, information society.


42

RİYAZİYYAT

UOT 517.95

О РЕШЕНИЯХ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОГО УРАВНЕНИЯ

ВТОРОГО ПОРЯДКА С РАЗРЫВНЫМИ КОЭФФИЦИЕНТАМИ

Эсмира Нариман кызы АХМЕДОВА

Доктор философии по математике,

Западный Университет, кафедра

математики и компьютерных технологий

В настоящей статье даны представления решений уравнения

Штурма-Лиувилля с разрывными коэффициентами, удовлетворяющих

определенным начальным условиям при 0xq .

Ключевые слова: уравнение Штурма-Лиувилля с разрывными коэф-

фициентами, начальные условия.

Рассмотрим на отрезке x0 дифференциальное уравнение

,2 yxyxqy

(1)

где

,,02 Lxq (2)

— комплексный параметр, а x — кусочно-постоянная

функция:

,,

,0,12

xa

axx .10 (3)

Известно [1], что когда

1x ,

уравнение (1) имеет единственное решение, удовлетворяющее

условиям

,,0

,1,0

ie

e (4)


43

представимое в виде

,,,, 0

x

x

ti dtetxKxexe

где

xiexe ,0

— является решением уравнения (1), при 0xq , при условиях

(4), причем ядро ,xK принадлежит пространству xxL ,1 , функция

txК , непрерывна, имеет частные производные x

txK

,,

t

txK

, в

области xt и обладает следующими свойствами:

a)

;1, 0

x

dttxtqx

x

edttxK

b) ;2

1,

0

duuqxxK

x

c) ;0, xxK

если xq дифференцируема, то txK , удовлетворяет уравнению

d) ,0 KxqKK xxtt ,0 x xt .

В настоящей статье доказана следующая

Теорема. Решение задачи (1)-(4), при 0)( xq , удовлетворяяющее

условиям

,,0

,1,0

0

0

ie

e (5)

имеет следующий вид:

xixi e

xe

xxe

11

2

111

2

1,0 , (6)

где

xaxxx 1. (7)

Доказательство. Рассмотрим случай 0xq и построим в этом

случае решение ,0 xe задачи (1)-(4).


44

При 0xq уравнение (1) имеет вид

yxy 2 , (8)

или:

yy 2 , ax 0 ,

yy 22 , xa . (9)

При ax 0 в качестве решения ,0 xe возьмем

xiexe ,0 ,

а при xa линейную комбинацию решений xie

и xie ,

составляющих фундаментальную систему решений уравнения (9):

.,

,0,,

21

0

xaecec

axexe

xixi

xi

Рассмотрим точку ax . При выполнении условий

,0,0 00 aeae

и

,0,0 00 aeae

обеспечивается непрерывность решения ,0 xe уравнения (8) и

ее первой производной. Определяя константы 1c и 2c из этих условий,

в результате получаем следующее представление решения уравнения

(1), удовлетворяющего условиям (5) при 0xq :

,,

11

2

111

2

1

,0,,0

xaee

axexe aaxiaaxi

xi

(10)

откуда с учетом выражения (7) приходим к формуле (6).

Теорема доказана.

Обозначим

,2

,,,

i

xexexs

2

,,,

xexexc .


45

Согласно условиям (4) функции ,xs и ,xc являются ли-

нейно-независимыми решениями уравнения (1), удовлетворяющими

начальным условиям

,1,0

,0,0

s

s

и

,0,0

,1,0

c

c

когда 1x .

Заметим [1], что функции ,xs и ,xc соответственно пред-

ставляются в виде

,sin

,sin

,

0

x

dtt

txAx

xs

и

,cos,cos,

0

x

xdttxBxxc

где

txKtxKtxA ,,, ,

txKtxKtxB ,,, .

Обозначим

,2

,,, 00

0

i

xexexs

2

,,, 00

0

xexe

xc .

Согласно условиям (5) функции ,0 xs и ,0 xc являются

линейно-независимыми решениями уравнения (1), удовлетворяющими

начальным условиям

,1,0

,0,0

0

0

s

s

и


46

,0,0

,1,0

0

0

c

c

когда 0xq .

Учитывая представление (10) имеем:

,,sin1

12

1sin11

2

1

,0,sin

,0

xa

aaxaax

axx

xs

,,cos

11

2

1cos

11

2

1

,0,cos

,0

xaaaxaax

axx

xc

откуда с учетом формул (3), (7) получаем следующие представ-

ления для решений ,0 xs и ,0 xc уравнения (1) при 0xq :

.cos1

12

1cos

11

2

1,

,sin1

12

1sin11

2

1,

0

0

xx

xx

xc

x

x

x

xxs

Автор выражает искреннюю благодарность профессору Гусейно-

ву И. М. за постановку задачи и полезные советы.

Литература:

1. Марченко В. А. Операторы Штурма-Лиувилля и их приложения.

Киев: Наукова думка, 1977.


47

Esmira Nəriman qızı Əhmədova

Kəsilən əmsallı ikitərtibli diferensial tənliyin həlləri haqqında

Xülasə

Məqalədə kəsilən əmsallı Şturm-Liuvill tənliyinin 0xq olduqda

müəyyən başlanğıc şərtlərini ödəyən həllərinin göstərilişləri verilmişdir.

Açar sözlər: kəsilən əmsallı Şturm-Liuvill tənliyi, başlanğıc şərtlər.

Esmira Akhmedova Nariman

Solutions of differential equation of the second order with

discontinuous coefficients

Summary

In the article several examples for certain starting conditions of

discontinuous coefficient Sturm-Liouville equation has been introduced

at 0xq .

Keywords: Sturm-Liuville equation with discontinuous coefficients,

initial conditions.


48

UOT 004.4

YARIMSTATİK STRUKTURLARDA STEK

Bahar Hüseynağa qızı ƏSGƏROVA

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti,

“Kompüter mühəndisliyi” kafedrası, dosent

[email protected]

Stek ardıcıl təşkil olunmuş eyni tipli verilənlər yığımıdır və proqramlaş-

dırma dillərində belə xarakteristikaya malik verilənlər tipi – massiv artıq möv-

cuddur. Ona görə hər hansı məsələnin həlli üçün stek lazımdırsa, onda proq-

ramda massiv obyektindən istifadə etmək olar. Lakin stek dinamik struktura

malik olduğundan, yəni elementlər ona daxil edildikcə və xaric olunduqca

onun ölçüsü dəyişdiyindən və digər tərəfdən massiv sabit struktura malik oldu-

ğundan steklə massiv tamamilə eyni obyekt olmur.

Açar sözlər: stek, ünvansız yaddaş, yuxarı sərhəd

Aktuallıq: qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən struktura yarımstatik struk-

tur kimi baxılması şərti xarakter daşıyır. Həmin strukturun dinamik variantını

da qurmaq olar. Bu halda strukturun elementlərinin sayına məhdudluq qoyul-

mur və əlaqələndirilmiş siyahı strukturlarında olduğu kimi elementlər bir-birilə

göstəricilər vasitəsilə əlaqələndirilir.

Yarımstatik strukturlarda elementlərin sayı əvvəlcədən təyin olunmuş

müəyyən hədd çərçivəsində dəyişə bilər, elementlər arasındakı əlaqələr isə adə-

tən xətti ardıcıl olur. Fiziki strukturda (kompüterin yaddaşında) elementlərin

sayına qoyulan məhdudluq struktur üçün əvvəlcədən ayrılmış yaddaş sahəsinin

ölçüsü ilə müəyyənləşdirilir. Ölçünün aşağı və yuxarı sərhədləri təyin olunur.

Əgər növbəti elementin struktura daxil edilməsi üçün ayrılmış sahədə boş yer

(slot) yoxdursa, istifadəçiyə strukturun “dolub-daşması” haqqında məlumat

verilir (1, s.97).

Stek dəyişən uzunluqlu elə ardıcıl siyahıdır ki, elementlərin daxil və xaric

edilməsi ancaq siyahının bir tərəfindən aparılır. Bu struktura sonuncu daxil

edilən element birinci xaric olunur.

Stekin elementləri eyni tipli skalyar kəmiyyət və ya sabit uzunluqlu yazı

ola bilər. Elementlərin daxil və xaric edilməsi stekin təpəsindən aparılır. Stekin

təpəsi xüsusi göstərici ilə ünvanlaşdırılır.

Stekin üzərində aparılan əsas əməliyyatlar stekə yeni elementin daxil

edilməsi və stekdən növbəti elementin xaric edilməsidir.



49

Stekin ümumi strukturu 1-ci şəkildə göstərilmişdir.

Şəkil 1. Stekin ümumi strukturu

Stekə yeni elementin daxil edilməsi (SDAX alqoritmi) -

Stekə yeni element daxil edilməzdən əvvəl göstərici bir slot, yəni bir

element uzunluğu (L) qədər “yuxarı“ sürüşdürülür, sonra isə göstəricinin

qiymətinə uyğun sahəyə yeni element (x) yazılır. Əgər göstəricinin qiyməti

yuxarı sərhəddi aşarsa, onda “dolub-daşma“ siqnalı hasil edilir.

Alqoritmin təsviri.

1. Göstəricinin yuxarı sürüşdürülməsi.

Ps:= Ps + L ;

2. Daşmanın yoxlanması.

Əgər Ps > Ay olarsa, onda “dolub-daşma” siqnalı hasil edib alqoritmi

bitirməli.

3. Yeni elementin stekə yazılması.

X – E {Ps}

Yeni elementi Ps göstəricisinə uyğun sahəyə yazıb alqoritmi bitirməli (2,

s.74).

Stekdən elementin xaric edilməsi (SXAR alqoritmi) -

Əvvəlcə stekin boş olub-olmaması yoxlanılır. Əgər stek boşdursa, lazımi

siqnal hasil olunur. Əks halda göstəricinin ünvanlaşdırdığı element işçi sahəyə

(İS) köçürülür və göstərici bir slot, yəni bir elementin uzunluğu (L) qədər

“aşağı” sürüşdürülür.

Alqoritmin təsviri.


50

1. Stek boşdur. Əgər Ps< Aa olarsa, onda stekin boşluğu haqqında məlumat

çap edib alqoritmi bitirməli.

2. Stekdən elementin xaric edilməsi.

E { Ps } – İS

Ps göstəricisinə uyğun element işçi sahəyə yazılır.

3. Göstəricinin dəyişdirilməsi.

Ps := Ay – L

qəbul edib alqoritmi bitirməli.

S steki və i elementi üçün təyin olunmuş push (s,i) əməliyyatında i

elementi s stekinə yerləşdirilir. Analoji olaraq, stekdən seçmək – pop (s)

əməliyyatı təyin olunur, burada s stekindəki yuxarı element xaric olunur və

funksiyanın qiyməti şəklində qaytarılır. Deməli,

i = pop (s)

mənimsəmə əməliyyatı stekin təpəsindən elementi xaric edir və onun qiy-

mətini i dəyişəninə mənimsədir.

Stek üzərində aparılan digər əməliyyat onun boş olub-olmadığını yox-

layan – empty (s) əməliyyatıdır. Əgər stek boşdursa, onda empty (s) əməliyyatı

“həqiqi” , əks halda “yalan” qiyməti qaytarır.

Stekin təpəsindəki elementi təyin etmək üçün (onu xaric etmədən)

stacktop (s) əməliyyatından istifadə etmək olar. O, stekin təpəsindəki elementi

qaytarır. Aydındır ki,

i = stacktop (s)

əməliyyatı

i = pop (s), push (s,i)

əməliyyatlarına ekvivalentdir.

Qeyd edək ki, pop (s) və stacktop (s) əməliyyatları boş stek üçün təyin

olunmayıb.

Misal: Bir neçə səviyyəli daxili mötərizələrə malik olan riyazi ifadəyə

baxaq, məsələn :

( x + ( y – [ a + b ] ) *c – ( ( d + e ) ) ) / ( h – ( c – ( k – [ i – n ] ) ) )

və biz mötərizələrin düzgün qurulmasına əmin olmaq istəyirik. Deməli,

biz bilməliyik ki, 1) sol və sağ mötərizələrin sayı eynidir; 2) hər bir sağ

(bağlayan) mötərizədən qabaq sol (açan) mötərizə gəlir; 3) bağlanan və açılan

mötərizələrin sayı eynidir, yəni (və).

Mötərizələrin tiplərini izləmək üçün stekdən istifadə etmək olar. Ancaq

mötərizə aşkar olunanda o, stekə yazılır. Bağlanan mötərizəyə rast gəlinəndə

stekin məzmunu təhlil olunur. Əgər stek boşdursa, onda, açılan mötərizə

yoxdur və sətir düzgün qurulmayıb. Əgər stek boş deyilsə, biz stekdən element

seçirik və yoxlayırıq ki, o, bağlanan mötərizənin tələb olunan tipinə uyğun

gəlsin. Üst-üstə düşmə halında proses davam edir. Əgər uyğun gəlməsə, sətrin


51

təşkili səhv hesab olunur. Sətrin sonuna çatdıqda biz stekin boş olduğuna əmin

olmalıyıq.

Axırıncı açılan mötərizənin tipi bağlanan mötərizənin tipinə uyğun gəl-

məlidir. Bu, tamamilə steklə imitasiya olunur, axı axırıncı yerləşən element bi-

rinci xaric olunur. Stekin hər bir elementi hələ bağlanmamış açılan mötərizəni

təmsil edir.

Stekdən həm kompüterin strukturunda, həm də proqramlaşdırmada geniş

istifadə olunur. Kompüterdə stekdən ünvansız yaddaş qurmaq üçün istifadə

edilir. Stekdən proqramlaşdırmada stek tipli yaddaşın proqramlaşdırma vasi-

təsilə qurulması üçün və ən əsas isə rekursiv prosedurların yerinə yetirilməsi

üçün istifadə edilir.

Ədəbiyyat:

1. Kərimov S.Q.İnformasiya sistemləri -Bakı: Elm, 2008. 647 s.

2. Cəfərov N.D., Rəhimova N.Ə. Müasir proqramlaşdırma texnologiyası. (II

hissə). Bakı: ADNA-nın mətbəəsi. 2011. 368 s.

Бахар Гусейнага кызы Аскерова

Стек в полустатической структуре

Резюме

Стек - это структура данных однородного типа, организованнных

последовательно и в языках программирования такие типы данных уже

существуют, как массив. Потому, если нужен стек для решения задачи,

тогда можно использовать в программе объект массива. Но по причине

того, что стек является динамической структурой, т.е. меняется его

размер при добавлении и удалении элементов, и в том числе из за того,

что структура массива остается постоянной, стек и массив совсем разные

объекты.

Ключевые слова: стек, безадресная память, верхняя граница.


52

Bahar Guseynaga Asgarova

Stack in the semi-static structure

Resume

The stack is a data structure organized in series of homogeneous type in

programming languages. Such types of data already exist as an array. Because,

if you need a stack for solving the problem, you can use the program in an

object array. But due to the fact that the stack is a dynamic structure, it could

be said that, changing its size by adding or removing elements, including due

to the fact that the structure of the array remains constant- the stack, and an

array quite different objects.

Keywords: stack, unaddressed memory, the upper limit.


53

İCTİMAİ ELMLƏR

UOT 3

“Multikulturalizm və dinlərarası tolerantlıq: Azərbaycanın

təcrübəsi və qlobal perspektivləri

Xəyalə Akif qızı MƏMMƏDOVA

Redaktor müavini, Xəzər Humanitar və

Sosial Elmlər jurnalı,

Beynəlxalq Multikultural Şəbəkə

[email protected]

Məqalədə dünya tarixinin fərqli zamanlarında multikulturalizm və dini

tolerantlıq ənənələri arasında mövcud olan əlaqədən bəhs olunur. Həmçinin

Azərbaycanda reallaşdırılan uğurlu multikulturalizm siyasətinin əsas məqam-

ları tədqiq edilir.

Açar sözlər: multikulturalizm, din, tolerantlıq, dözümlülük, etnik milliy-

yətçilik, Azərbaycan multikulturalizm modeli

“Tolerantlıq, dözümlülük çox geniş anlayışdır. O, həm insani münasi-

bətlərin, həm insan cəmiyyətində gedən proseslərin, həm də dövlətlərarası,

millətlərarası, dinlərarası münasibətlərin bir çox cəhətlərinə aiddir...

O, təkcə dinlərin bir-birinə dözümlüyü deyil, həm də bir-birinin adət-

lərinə, mənəviyyatına dözümlülük, mədəniyyətlərə dözümlülük deməkdir”

(Ümummilli lider - Heydər Əliyev).

Multikulturalizm termini mürəkkəb tarixə malikdir. O, dövriyyəyə müx-

təlif kontekstlərdə daxil olaraq əvvəlcə sırf instrumental funksiya yerinə

yetirirdi. Kulturologiya elmini araşdırıb oxusaq, görərik ki, ilk dəfə o, 1960-cı

illərin sonlarında Kanadada yaradılıb, 1971-ci ildə isə orada yeni hökumət

səmtini təyin edən rəsmi termin oldu. Bütün mədəni və dil qruplarının öz və-

təndaşlarının tələblərinə qarşı dövləti daha həssas etmək məqsədi güdürdü.

Qeyri-rəsmi olaraq isə hesab edilirdi ki, hökumət üçün multikulturalizm −

siyasi debatları anglofonlar (ingilisdilli cəmiyyət) və frankofonların (fransız


54

dilli cəmiyyət) qarşıdurmasını aparmaq üçün bir üsul idi, eləcə də qalır və bu

da Kanada cəmiyyətinin gələcək polyarizasiyasından (obyektlərin bölünməsi

ilə bağlı proseslər) qaçmaq üsuludur. Bir qədər sonra isə multikulturalizm şüa-

rını Avstraliya qəbul etmişdir. Hökumət immiqrantların faydasız assimilyasiya

(uyğunlaşma) siyasətinə, "rənglilərin" ayrı-seçkiliyinə son qoydu və dövləti

əslindən və dilindən asılı olmayaraq, bütün sakinləri üçün daha rahat yaşanılası

hala gətirməyə çalışdı. İlkin olaraq, Kanada və Avstraliya arasında fərq ondan

ibarətdir ki, Kanadada multikulturalizm etnik icmaların qorunması və təşviqinə

diqqət edir, Avstraliyada isə multikulturalizm fərdlər tərəfindən öz mədəni

mənsubiyyətinin seçim azadlığı və cəmiyyətin inteqrasiyası üzərində qurur.

İsveç də 1975-ci ildə analoji yol ilə getdi, ümumi multikulturalizm başlığı

altında ölkənin ənənəvi azlıqlarına, immiqrantlarına qarşı siyasəti bir araya

gətirməyə çalışdı və bunu bacardı. Hər üç halda multikulturalizm geniş

anlaşılırdı: ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizəni birləşdirən, etnik, qeyri-hökumət

təşkilatlarının dəstəyi; immiqrantların və azlıqların dillərində məktəbin, təhsilin

tətbiqi və tolerantlığın təşviqi bir amil kimi.

Multikulturalizm və dinlərarası tolerantlıq ənənələrinin gündəmə gəlməsi

tarixi də çox qədim dövrlərə təsadüf edir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Qərb

ölkələrində multikulturalizmin meydana gəlməsi əsasən orta əsrlərə təsadüf

edir. Ümumi mənada qərb ölkələri həm öz aralarında, həm də islam, çin və

digər sivilizasiyalar ilə bu dövrdə ciddi şəkildə münasibət qururdular. Bu da öz

növbəsində multikultural əlaqələrin yaranması demək idi. Qərb ölkələrində

multikulturalizmin əsasları XVI əsrdən başlayaraq Con Lok, Stuart Mill,

Tomas Hobs, Monteskyö, Viko və Herder kimi mütəfəkkirlərə istinad edən və

müasir dövrdə Con Roulz, Con Raz, Vill Kimilika kimi multikulturalizm

mütəxəssisləri tərəfindən təmsil olunan “Liberal-Konvensional” multikul-

turalist anlayış və vətəndaşlıq modelidir. Digəri isə hal-hazırda Çarlz Taylor,

Maykl Valzer və Alasdair Makintayr kimi nəzəriyyəçilər tərəfindən dilə

gətirilən “Kommuniteryanist” baxış tərzidir.

Multilkulturalizm və onun üstünlüklərinin tətbiqi mühiti qızğın müzakirə

predmetidir. Bir qrup alim (T.Arı, F.M.Defarj, Z. Bjezinski) hesab edir ki, bu

ideyanın tətbiqi üçün dövlətlərin xarici siyasətlərinin uzlaşdığı region və

qonşuluq mühitinin olması vacibdir. Bu müəlliflərin belə bir fikir irəli

sürməsinin səbəbi odur ki, onlar multikulturalizm və onun üstünlüklərinin

tətbiqini təkcə mədəni-sosial hadisə kimi deyil, həm də siyasi modelləşdirmə

aləti kimi nəzərdən keçirirlər və multikulturalizm proseslərini geopolitikadan

asılı hesab edirlər. Bu realist-makiavellistlər hesab edir ki, düzgün tətbiq

olunacağı halda multikulturalizmin hər hansı bir inteqrasiyon mexanizmin

yaratdığı nəticələri qoruyub saxlamaq xüsusiyyəti vardır. F.M.Defarja görə,

multikulturalizmin düzgün tətbiqi zamanı hər hansı məkanda multikultu-

ralizmin üstünlükləri özünü göstərməyə başlayır və bu, həmin məkanda in-

teqrasiyanı daha da dərinləşdirir. T.Arı daha da irəli gedərək hesab edir ki,


55

institusional qurumların yaradılması və normativ aktların qəbul edilməsi kimi

islahatlar dəstəyinin olduğu bir mühitə ehtiyac var ki, multikulturalizm fəaliy-

yət göstərsin və öz üstünlüklərini nümayiş etdirərək qoruyub saxlaya bilsin.

Z.Bjezinski isə multikulturalizmi və ona bənzər ideoloji axınların təhlilini

həyata keçirərək belə bir nəticəyə gəlir: “Bu növ ideoloji elementlərin tətbiq

olunacağı mühitdəki sosial proseslərin öz axarına buraxılması, dövlətçiliyə və

sosial münasibətlərə mənfi təsir göstərə bilər. Çünki hər bir geopolitik mühitin

özünün xüsusiyyətlərindən irəli gələn neqativ reaksiyası ola bilər”.

Digər qrup alimlər isə (F.Fukuyama, T.Cəfərov, E. İsmayılov, V.Papava)

hesab edir ki, multikulturalizm çox elastik və uyuşqan bir ideya olduğundan

onun hər hansı bir mühitdə formalaşması çox rahatdır və xüsusi institusional

qurumların yaradılmasına və normativ aktların qəbulu kimi islahatlar dəstəyinə

ehtiyacı yoxdur. Multikulturalizmi gələcək sosial münasibətlərin məcburi və

yekun nəticəsi kimi görən F.Fukuyama özünün “Amerika iki yol ayırıcında”

əsərində qeyd edir ki, “Amerikalılar bu anlayışın cəmiyyətdə yaranması və

möhkəmlənməsini baş verən sosial proseslərin təbii nəticəsi olaraq görəcəklər

və əgər bu sosial münasibətlərin sifarişinə qarşı çıxaraq bu ideyanı qəbul

etməsələr, yəqin ki cəmiyyətdə kollaps yaranacaqdır”.

Multikulturalizm çox vaxt əvvəlki təcrübələrin və köhnə problemlərin

sadəcə ritorik yenilənməsinə dönür. Xüsusilə, mədəniyyət sözü etnik sözünü

əvəz edir, necə ki əvvəllər etnik sözü irqi sözünü əvəz etdi. Hələ 1990-cı illə-

rin əvvəllərində bu, F.O. Radtkeyə və onun ardınca digər tədqiqatçılara

multikulturalizm millətçiliyin yeni formasıdır deməyə əsas verirdi. Maraqlıdır

ki, postsovet məkanında da multikulturalizm etnik milliyətçiliyin variantı kimi

istifadə olunur. Yeni sözlərin ənənəvi millətçi gündəliyə uyğunlaşmağının ən

bariz nümunəsi "reaktiv" və konservativ multikulturalizmlər sayıla bilər. Hesab

edilir ki, multikulturalizm liberal ideologiyanın məhsuludur və ümumiyyətlə,

liberalizm çərçivəsində inkişaf edir. Bu nöqteyi-nəzərdən essensialist ehti-

mallar liberalizmdan çox uzaq olan dairələrə multikultural ritorikanı istifadə

etməyə imkan verir. İlk növbədə, etnik azlıqların fəallarının (ikinci növbədə isə

− solradikal və solliberal baxışların tərəfdarları) riayət etdiyi strategiya “Reak-

tiv multikulturalizm” adlanır. Onların çoxmədəniyyət versiyasına etnik "icma-

ların" həyatına dövlətin və “böyük” cəmiyyətin qarışmaması daxildir. Öz əsa-

sında isə sosial azlıqların qorunub saxlanması məqsədilə çoxluqdan təcridini

təkid edən oxşar mövqelərdə konservativ multikulturalizm durur. Burada

həmçinin millətçiliyin və hətta irqçiliyin yeni nəşrlərini göstərən mədəni fun-

damentalizm kimi termin tətbiq olunur.

Şərq və Qərb arasında körpü rolunu oynayan Azərbaycanın yerləşdiyi

coğrafi mövqeyindən asılı olaraq, din müxtəlifliyi və xalq müxtəlifliyi

mövcuddur. Tarixə nəzər salsaq, görərik ki, hələ qədim dövrlərdən insan məs-

kəni olmuş respublikamız müxtəlif dinlərə etiqad edən insanların və müxtəlif

azsaylı xalqların sərbəst halda və birgə yaşadığı məkan olmuşdur. Hələ


56

eramızdan əvvəlki dövrlərdə bu məkan arattalılar, lullubilər, qutilər, turukkilər,

qarqarlar, subarlar, kaspilər və sair bu kimi digər xalqların məskəni olmuşdur.

Zaman keçdikcə bu kiçik tayfalar birləşərək böyük dövlətlər yaratmış və həmin

dövlətin tərkibində dözümlülük göstərərək yaşamışdır. Bu fikirlərdən belə

qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycanda multikulturalizm və tolerantlıq ənənə-

lərinin qədim kökləri var. Tolerantlıq da ölkəmiz üçün uzaq məfhum deyil.

Ölkəmizdə milli azlıqların çox olması səbəbindən din müxtəlifliyi də

mövcuddur. Təbii ki, dinlərarası münaqişələrin yaranmaması, müxtəlif dinə

mənsub insanların eyni məkanda sərbəst şəkildə yaşaması, bir-birlərinə hör-

mətlə yanaşması ulu öndərimiz Heydər Əliyevin uğurlu siyasəti ilə bağlıdır.

Respublikamız elə bir coğrafi mövqedə yerləşir ki, burada tarixin qədim dövr-

lərindən insanlar məskunlaşmışdır. Tarixə nəzər salsaq, müxtəlif dövrlərdə

respublikamızda müxtəlif dinlərə ibadət edildiyini görərik. Bu səbəbdən ha-

zırda ölkəmizdə islam dini ilə yanaşı atəşpərəstlik, yəhudi, xiristian və digər

dinlərə sitayiş edən insanlara rast gəlmək mümkündür. Ölkə əhalisinin əsas

hissəsinin müsəlman dininə etiqad etməsinə baxmayaraq, ölkədə digər dinlər

üçün də lazımı şərait yaradılıb. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, hazırda res-

publikamızda 2166 məscid, 13 kilsə, 7 sinaqoq fəaliyyət göstərir. Müstəqillik

qazandıqdan sonra yüzlərlə yeni məscid tikilmiş və təmir edilmiş, kilsələr və

sinaqoqlar yenidən restavrasiya edilmişdir.

Hələ XII əsrdə yaşamış böyük mütəfəkkir Nizami Gəncəvinin əsərlərinə

diqqət yetirsək, qədim Azərbaycan torpağında müxtəlif millətlərin, kiçik

tayfaların bir-birlərinə qarşılıqlı anlayış və dözümlülük göstərərək yaşamasının

şahidi olarıq. Multikulturalizm və dini tolerantlıq ideyalarının davamını Fü-

zulinin, Mirzə Fətəli Axundzadənin, Həsən bəy Zərdabinin, Məmməd Əmin

Rəsulzadənin əsərlərində də görə bilərik. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir

ki, multikulturalizm və dini tolerantlıq Azərbaycan üçün yeni bir anlayış deyil,

onun qədim tarixi kökləri var.

Təəssüf hissi ilə qeyd etmək olar ki, respublikamız SSRİ-nin tərkibində

olduğu müddətdə bu sahədə geriləmə oldu. Sovet ideyalarının yeridilməsi

nəticəsində multikulturalizm və dini tolerantlıq ənənələri sıxışdırıldı. Lakin

respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra digər bütün sahələrdə olduğu

kimi bu sahədə də yüksək templə irəliləyişlər əldə olunmağa başlandı. 1993-cü

ildə xalqın təkidi ilə respublikamıza rəhbər seçilmiş ümumilli liderimiz Heydər

Əliyev bu sahəni də diqqətdən kənarda qoymadı. Xalqımızı yenidən mul-

tikulturalizm ənənələrinə qaytardı.

Müasir dünyanın milli-dini zəmində toqquşmalar, məzhəb savaşları, döv-

lətlərarası etimadsızlıq halları ilə üz-üzə qaldığı bir vaxtda Azərbaycandakı

milli həmrəylik və xalqlar arasındakı dostluq qürurverici bir haldır. Mul-

tikultural ənənələrə sadiq müstəqil Azərbaycan mədəniyyətlərin, dialoqun inki-

şafına, mədəni müxtəlifliyin qorunub saxlanmasına və sivilizasiyalar arasındakı

qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsinə hər zaman öz töhfələrini ver-


57

məkdədir. Multikulturalizm hamı tərəfindən tanınan müxtəlif mədəniyyətlərə,

tolerant münasibətlərə əsaslanan dinc, yanaşı yaşama prinsipidir. Multikul-

turalizmin xarakterik xüsusiyyətləri tolerantlıq, dözümlülükdür. Ölkəmiz isə

tolerantlıq məkanıdır. “Azərbaycan xalqı özlüyündə təbiətinə görə, öz xarak-

terinə görə yüksək tolerantlıq hissinə malikdir”- deyən ulu öndər Heydər Əli-

yev bizim cəmiyyət olaraq bəşəri dəyərlərə münasibətimizin ən orjinal və

aydın izahını verib. Azərbaycanı milliyyətindən və dinindən asılı olmayaraq,

müxtəlif xalqların nümayəndələrinin doğma vətəni adlandırıb. Azərbaycan

üçün fərqli baxışlara, adətlərə, vərdişlərə tolerant mövqe bəsləmək əlbəttə ki,

təbiidir. Çünki tarixi İpək Yolunda yerləşən Azərbaycan müxtəlif sivili-

zasiyaların qovuşduğu məkan olaraq əsrlər boyu milli-mədəni rəngarənglik

mühitinin formalaşdığı, ayrı-ayrı millətlərin konfessiyaların nümayəndələrinin

sülh, əmin-amanlıq, qarşılıqlı anlaşma və dialoq şəraitində yaşadığı diyar kimi

tanınır və müxtəlif xalqların, millətlərin, dinlərin xüsusiyyətlərinə dözümlü

münasibət azərbaycanlıların mentalitetinə xasdır. Bütün tarixi dövrlərdə Azər-

baycan ərazisində etnik və dini icmalar arasında möhkəm dözümlülük əlaqələri

formalaşıb, milli, dini və irqi zəmində heç bir ayrı-seçkilik faktı qeydə

alınmayıb.

Azərbaycanın multikulturalizm təcrübəsi maraqlı və zəngindir. Azər-

baycan islam dünyasının bir hissəsi olsa da, multikultural dəyərlərin burada

kök atmasının və xalqın bu dəyərlərin üstünlüklərindən yararlanmasının əsas

səbəblərindən biri də əvvəlcədən düzgün formalaşdırılaraq yeridilən tolerant

siyasətdir və bu siyasi kursun yaratdığı mədəni-sosial münasibətlər sistemi

bünövrə rolunu oynayır. Belə ki, Azərbaycanda multikultural dəyərlərin geniş

yayılması və rahat oturuşması üçün digər fərqli ideloji yolları balanslı şəkildə

cilovlanmışdır. Azərbaycanın multikultural siyasəti digərlərindən fərqli olaraq,

öz təcrübəsidir və milli maraqlar üzərində qurulub. Bu siyasətin əsas hədəfləri

sosial stabilliyi qoruyub saxlamaq, etnik partlayışların, terrorizmə dəstəyin,

xarici dövlətlərin daxili sosial münasibətlərə mənfi müdaxiləsinin qarşısını

almaqdır. Müasir dövrdə həm Qafqazda, həm də Yaxın Şərqdə baş verən sosial

partlayışları nəzərə alıb dünya ölkələrində olan terror problemini təhlil etsək,

biz Azərbaycanı bu xaosla dolu portretdə təhlükəsiz və multikultural dəyərlərin

inkişaf etdiyi bir ada kimi görə bilərik. Multikultural siyasətin Azərbaycanda

uğurlu tətbiqi gələcəkdə Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü

prinsipi ilə həll olunduqdan sonra xalq diplomatiyasının işləməsi üçün münbit

şərait yaradacaq. Bu strateji plan da bizim üçün uğurlu bir seçimdir deyə

bilərik və gələcəkdə ümumilikdə regional proseslərdə rəsmi Bakıya böyük

siyasi üstünlüklər verəcəkdir.

Nəticə. Son nəticə olaraq onu qeyd etmək olar ki, multikulturalizm və

tolerantlıq ənənələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamətində atılmış böyük ad-

dımlar əbəs yerə deyil və bu istiqamətdə işlər bu gün də böyük səylə davam et-

dirilir. Artıq Azərbaycan Respublikasının spesifik, lakin dünyanın bir çox ölkə-


58

lərinə örnək ola biləcək multikulturalizm və tolerantlıq modeli vardır. Bu isti-

qamətdə görülən dinamik işlər onu deməyə əsas verir ki, respublikamız bu

sahədə maraqlıdır və çox yaxın gələcəkdə daha böyük perspektivlər olacaqdır.

Ədəbiyyat:

1. Niftiyev.N. Azərbaycanda birgəyaşayış və multikulturalizm, 2015. s.

59-95.

2. Tayyar A..İran, İrak, ABD ve Petrol. 2007 s. 607.

3. Tayyar A. Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika. 2010. s.550.

4. Zbiqnev B. İkinci Şans: Üç Prezident və Amerika Fövqəldövlətinin

Böhranı. 2009. s.200-269.

5. Pənahov S. Messianizm. 2012.

6. Quliyev H. Arxetipik Azərilər: Mentalitetin simaları. 2010. s.320-44

7. Стариков Н. Хаос и Революция-Оружие доллара. 2012. c.336.

8. Сахарова В.Мультикультурализм и политика интеграции-

иммигрантов: Сравнительный анализ опыта ведущих стран Запада.

2011.

9. Погребинского М.Б. и Толпыго А.К. Kризис мультикультурализма

и проблемы национальной политики. 2013. c.350-359.

10. Friedman G.A War Between Two Worlds. 2016.

11. Покровская Н.Н. Мультикультурализм как путь глобализации //

Личность и Культура. 2001. №5/6. c.11-12.

12. Медведева О. О. Дискуссия о мультикультурализме и актуальные

проблемы социальной политики государства //. 2009. № 119.

13. Арутюнова, Л. В. Мультикультурализм и его модели в

современном мире. дис. ... канд. филос. Наук Москва 2009.

Khayala Akif Mammadova

Multiculturalism and religious tolerance: Azerbaijan’s experience

and global perspectives"

Summary

The article touches upon the relationship between multiculturalism and

religious tolerance traditions in different historical periods over the world. It

also discusses the important aspects of the successful implementation of

Azerbaijan multiculturalism policy.


59

Keywords: multiculturalism, religion, tolerance, ethnic nationalism,

Azerbaijan as a multicultural model

Хайала Акиф кызы Маммадова

"Мультикультурализм и религиозная терпимость:

Азербайджанский опыт и глобальные перспективы "

Резюме

В статье рассматриваются взаимосвязи между мультикуль-

турализмом и религиозной толерантности традиций в различных мировых

исторических периодах. В ней также рассматриваются важные моменты,

касающиеся успешной реализации политики мультикультурализма Азер-

байджана.

Ключевые слова: мультикультурализм, религия, терпимость, этни-

ческий национализм,


60

UOT 32

AZƏRBAYCAN VƏ ERMƏNİSTANIN

SİYASİ GÜCLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ

Elşən Nazim oğlu MƏCİDOV

ATMU, beynəlxalq münasibətlər ixtisası üzrə doktorant

ADU, Regionşünaslıq kafedrasının müəllimi

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi beynəlxalq münasibətlərin aktual problem-

lərindən biridir. 20 ildən artıq davam edən münaqişənin həll edilməsi Azər-

baycan üçün prioritet vəzifə daşıyır. Azərbaycan və Ermənistanın gücün coğ-

rafi, iqtisadi və demoqrafik müqayisəli təhlili ölkələrin müsbət və mənfi tərəf-

lərini müəyyən etməyə imkan verir. Tədqiqat Azərbaycana mənfi tərəflərini

aradan qaldırmağa, qarşı tərəfin mənfi tərəflərindən isə istifadə etməyə şərait

yaradır. Məqalə lazımı nəzəri və metodoloji bazaya və statistik faktlara əsas-

lanır.

Açar sözlər: Azərbaycan, Ermənistan, coğrafi güc, iqtisadi güc, demo-

qrafik güc, hərbi güc

Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dinc yolla həll

edilməsi dövlətin prioritet vəzifəsidir. Azərbaycan Respublikasının 2007-ci il

tarixli Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyasına əsasən, «Ermənistan-Azərbaycan

münaqişəsinin həll olunması ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikasının səyləri

dövlətlərarası siyasi razılaşmanın əldə olunması ilə məhdudlaşmır və bu,

razılaşmaya nail olduqdan sonra iki xalq arasında davamlı, qarşılıqlı sülh və

anlaşmanın bərqərar olmasına yönələcəkdir» (2).

Qədim Çin mütəffəkiri və hərbi strateqi Sun Tsi öz məşhur «Hərb Sə-

nəti» əsərində strateji hücumu belə təqdim edir: «...müharibə aparmağın qay-

dalarına əsasən, səmərəsinə görə birinci yerdə rəqibin dövlətini dağıtmamaq,

ikinci yerdə onu dağıtmaq dayanır. Rəqibin ordusunu salamat saxlamaq, onu

dağıtmaqdan daha yaxşıdır...Ona görə də yüz dəfə savaşıb, yüz dəfə qalib

gəlmək ən yaxşı nəticə deyil; ən yaxşı nəticə başqasının ordusuna savaşmadan

qalib gəlməkdir» (15, s.34). Azərbaycan və Ermənistanın güclərinin obyektiv

təhlili bizim və rəqib dövlətin real və potensial imkanlarını, tərəflərin milli

təhlükəsizliyinin problemli nöqtələrini aşkarlamağa imkan verib, münaqişənin

tənzimlənməsinə yönələn diplomatik strategiyanın və bu strategiyanı dəstək-

ləyəcək effektiv müdafiə potensialının qurulmasına öz müsbət töhfəsini verə-

cəkdir. Sözsüz ki, nə vaxt müharibə apara biləcəyini, nə vaxt isə apara bilmə-


61

yəcəyini anlayan ölkənin daima qalib olacağı əsrlərlə özünü doğrultmuş bir ak-

siomdur. Raymon Arona görə, gücün əsas elementləri kimi dövlətin maddi,

mənəvi, insan resursları və hərbi gücü çıxış edir (13, s. 202).

Coğrafi güclərin müqayisəsi

Coğrafi gücə ənənəvi olaraq ölkənin ərazi genişliyi, relyefi, sərhədlərin

uzunluğu, sulara çıxışın olması, qonşu ölkələr ilə ərazi problemlərinin olub-

olmaması aid edilir. Azərbaycanın ümumi ərazisi 86,6 min km2 olub, 82,629

km2 –i quru ərazilərə, 3,971 km2 –i isə daxili sulara aid edilir. Sərhədlərinin

ümumi uzunluğu 2,468 km təşkil edir ki, bundan 996 km-i Ermənistan ilə, 428

km-i Gürcüstan ilə, 689 km-i İran ilə, 338 km-i Rusiya ilə və 17 km-i Türkiyə

ilə olan sərhədlərdir (24). Qonşu ölkələr içərisində Ermənistan istisna olmaqla

digər dövlətlər ilə ərazi mübahisələri olmayan Azərbaycan Rusiya ilə

sərhədlərin delimitasiya və demarkasiyasını tamamlayıb İran və Gürcüstan ilə

isə bu sahədə fəal əməkdaşlıq aparır. Rusiyanın Azərbaycan ilə sərhədində

federasiya subyektlərinin, Gürcüstanın Azərbaycan ilə sərhəd əraziləri Borçalı

və Kaxetiyada olması, İranla, Türkiyə ilə sərhəd ərazilərdə əhalinin türk-müsəl-

manlardan ibarət olması Azərbaycanın həmin ölkələr ilə mümkün münaqişələr

zamanı problemləri qeyri-zorakı yollarla nizamlamağa yardımçı olmaqla, dinc

dövrdə həmin ölkələr ilə əlaqələrinə öz müsbət töhfəsini verir. Bütün bunlarla

yanaşı, Azərbaycan karbohidrogen ehtiyatlar ilə zəngin olan Xəzər dənizinə

çıxışa malikdir. Azərbaycan həmçinin Xəzər dənizi vasitəsilə Qazaxıstan və

Türkmənistan ilə qonşudur. Ölkədə ümumi uzunluğu 2,068 km olan dəmir

yollarının, 52,942 km avtomobil yollarının, 3,890 km qaz və 2,446 km neft

boru kəmərlərinin şaxələnməsi ölkədə lazımı nəqliyyat və kommunikasiya

sisteminin mövcud olmasından xəbər verir. Azərbaycanda 6 beynəlxalq, 3

ölkədaxili hava və 1 dəniz limanının (24) olması onun regionun və dünyanın

bir çox ölkələri ilə sıx əlaqələrinə şərait yaradır. Ölkənin şimal, şimal-qərb və

qərb tərəfdən Qafqaz dağları ilə əhatələnməsi mümkün xarici təcavüzə qarşı

müdafiə funksiyası daşıyır.

Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycanın təxminin 20% ərazisinin Ermənis-

tan tərəfindən işğal edilməsi ölkənin coğrafi gücünü sarsıdan əsas problemdir.

İşğal nəticəsində Ermənistanın silahlı qüvvələri Azərbaycanın geniş ərazilə-

rində yerləşdiyindən Azərbaycan tərəfi gələcək hücumların qarşısını almaq

məqsədilə öz qüvvələrini təkcə Ermənistan ilə sərhəddə deyil, həmçinin Qara-

bağ ətrafında da cəmləşdirməyə məcburdur. Bu isə öz növbəsində, hərbi

qüvvələrin bir-birindən müəyyən dərəcədə aralanmasını qaçılmaz edən neqativ

faktordur. İşğal olunmuş torpaqların əsasən yüksəkliklərdə yerləşməsi daha

aşağı mövqelərdə yerləşən Azərbaycan silahlı qüvvələri üçün əlavə hərbi prob-

lemlər yaradır. Azərbaycanın coğrafi gücünü sarsıdan daha bir vacib məqam

Naxçıvan anklavının mövcud olmasıdır. Ölkənin əsas hissəsindən kənarda yer-

ləşən Naxçıvan Muxtar Respublikası, digər regionlardan fərqli olaraq ölkə ilə


62

daha zəif inteqrasiya edib. Həmçinin Naxçıvandan digər regionlara və əksinə

hərəkət İran və Ermənistanın üzərindən keçdiyindən bu dəhlizlərin istənilən

zaman geosiyasi təzyiq obyektinə çevrilməsi ehtimal olunandır. Qeyd olun-

malıdır ki, Naxçıvanla digər regionlar arasında məsafə Ermənistanın Qarabağı

işğal etməsi nəticəsində daha da genişləndi. Naxçıvan anklavının mövcud ol-

ması onu Ermənistan ilə mümkün gələcək müharibələrdə ciddi təhlükə qar-

şısında qoyur.

Ermənistanın ümumi ərazisi 29,743 km2 olub, 28,203 km2–i quru

ərazilərin, 1,540 km2–i isə daxili suların payına düşür. Sərhədlərinin ümumi

uzunluğu 1,254 km təşkil edir ki, bundan 566 km Azərbaycan ilə, 221 km

Azərbaycanın Naxçıvan Anklavı ilə, 164 km Gürcüstan ilə, 35 km İran ilə, 268

km Türkiyə ilə olan sərhədlərdir (23). Sərhəd ölkələrdən Azərbaycan və

Türkiyəyə, Gürcüstanın Cavaxetiya regionuna ərazi iddiaları olan Ermənistanın

destruktiv siyasəti onun ilk iki ölkə tərəfindən diplomatik-iqtisadi izolyasiyaya

alınması ilə nəticələnib, Gürcüstan ilə daimi siyasi mübahisələrə gətirir. Qonşu

dörd ölkədən üçündə əhalinin əsasən müsəlmanlardan təşkil olunması,

Gürcüstanın isə etiqad etdiyi pravoslav konfessiyasının erməni-qriqoryan

konfessiyasından doqmatik cəhətdən uzaq olması dinc dövrdə ölkələrarası

münasibətdə müəyyən problemlər yaratdığı halda mümkün münaqişələr

zamanı problemin konfessional bağlılıq sayəsində nizamlanmasını mümkünsüz

edir.

Ölkədə 830 km uzunluqda dəmiryol xətləri, 9500 km uzunluqda

avtomobil xətləri mövcuddur (23). Nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin zəif-

liyi ölkədaxili problemlərdən savayı, həmçinin Gürcüstan və İran vasitəsilə

dünyaya çıxışa da əhəmiyyətli dərəcədə problemlər yaradıb, Ermənistanın

coğrafi gücünə nəzərəçarpacaq zərbə endirir. Qeyd edək ki, dövlətlərarası

nəqliyyat-kommunikasiya xətlərində mövcud problemlər hətta Ermənistan

Respublikasının 27 yanvar, 2007-ci il tarixli Milli Təhlükəsizlik Stra-

tegiyasında da öz əksini tapıb: «Ermənistan Respublikası İrəvan-Suxumi də-

miryol xəttinin və Rusiyaya gedən avtomobil yollarının fəaliyyətsiz olmasın-

dan gələn təsiri artıq hiss edir. Ermənistanın milli təhlükəsizliyinə birbaşa hədə

qismində beynəlxalq ictimaiyyət İrana qarşı həyata keçirə biləcəyi geniş-

miqyaslı iqtisadi sanksiyalarla çıxış edir» (14). Ermənistan heç bir regional və

ya beynəlxalq sulara çıxışa malik olmayıb ən yaxın hövzələr sayılan Xəzər

dənizindən 75 km, Qara dənizdən 145 km, İran Körfəzindən isə 960 km uzaq-

lıqda yerləşir (12). Dənizə çıxışın siyasi coğrafiyada siyasi və iqtisadi müstə-

qilliyin əsas sütunlardan biri kimi qəbul olunmasını nəzərə alsaq, Ermənistanın

əlverişsiz məkanda yerləşməsi onun coğrafi gücünə daha bir sarsıdıcı zərbə

endirir. Ermənistanın regional müttəfiqi olan Rusiya ilə hər hansı bir sərhədinin

olmaması təkcə ikitərəfli qaydada deyil, həmçinin Gömrük İttifaqı çərçivəsində

də Ermənistanı əlavə dividendlərdən məhrum edir. Rusiya və Ermənistanın

Gürcüstan ilə ərazi mübahisələrinin mövcud olması Rusiyanın Ermənistana


63

Gürcüstan vasitəsilə hərbi dəstəyini məhdudlaşdırdığı halda beynəlxalq icti-

maiyyətin ciddi nəzarəti altında olan İran vasitəsilə hərbi yardımını minimuma

endirir.

Bütün bunlarla yanaşı, Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 rayonun işğal edilməsi

Ermənistanın Azərbaycan ərazisinə doğru əhəmiyyətli məsafəyə qədər irəli-

ləməsi ilə nəticələnmişdir. Beləliklə, hal-hazırda Ermənistan silahlı qüvvələri

Azərbaycanın təxminən 20% ərazisinə nəzarət edir. İşğal olunmuş torpaqların

relyef baxımından yüksəkliklərdə yerləşməsi Ermənistan silahlı qüvvələrinə

Azərbaycan silahlı qüvvələri üzərində mövqe üstünlüyü bəxş edir. Yeddi rayo-

nun işğal edilməsi Dağlıq Qarabağ ətrafında bufer zona yaradaraq Ermənistana

lazımı strateji dərinlik verir. Azərbaycana məxsus Naxçıvan Muxtar Respub-

likasının sərhədlərinin əhəmiyyətli hissəsinin Ermənistan silahlı qüvvələri

tərəfindən əhatə olunması Ermənistana bu regionda da Azərbaycan üzərində

mübahisəsiz üstünlük bəxş etdirir.

Demoqrafik güclərin müqayisəsi

Demoqrafik güc baxımından Cənubi Qafqaz ölkələri arasında Azər-

baycan lider mövqe tutur. BMT-nin İnsan İnkişaf İndeksinin 2015-ci il göstə-

ricisinə əsasən, Azərbaycan dünya ölkələri içərisində 78-ci yerdə qərarlaşıb (9).

Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin məlumatlarına əsasən, Azərbaycan əhalisi 2015-

ci ilin iyul ayında 9,780,780 nəfər təşkil edir. Əhalinin 91,6%-ni azər-

baycanlılar, 2%-ni ləzgilər, 1,3%-ni ruslar, 1,3% -ni ermənilər, 1,3%-ni talışlar,

2,4%-ni isə digər etnosların nümayəndələri təşkil edir (24). Alimlərin hesab-

lamalarına görə, etnik qütbləşmə ən böyük etnosun ümumi əhalinin 37%-nə

çatdığı halda daha radikal və zorakı xarakter alır (8, s. 135). Azərbaycanda əsas

etnos sayılan azərbaycanlıların ümumi əhalinin 91,6%-ni təşkil etməsi ölkə

daxilində etnik qütbləşmə ehtimallarını minimallaşdırıb, dövlətin demoqrafik

gücünə müsbət töfhə verir.

Linqvistik baxımdan əhalinin 92,5%-i azərbaycan, 1,4%-i rus, 1,4%-i

erməni, 4,7%-i isə digər dilləri gündəlik məişət həyatlarında istifadə edir (24).

Müasir dövrdə ölkələr arasında mövcud olan əsas mübahisə mövzuları,

həmçinin böyük dövlətlərin kiçik dövlətlərə təzyiq vasitələrindən biri etno-

linqvistik azlıqların hüquq və azadlıqlarıdır. Rusiyanın Qazaxıstan və Şərqi

Ukraynanın rusdilli əhalisini müdafiə etmək bəhanəsi ilə rəsmi Kiyevə və Asta-

naya etdiyi təzyiqlər hər iki ölkənin milli təhlükəsizliyinə əhəmiyyətli dərəcədə

təsir göstərir. Azərbaycanın ölkə ərazisində yaşayan bütün etnoslara və dillərə

eyni dərəcədə münasibət göstərməsi Rusiya kimi ölkələri Azərbaycana qarşı

ənənəvi siyasi təzyiq vasitəsindən məhrum edir. Qeyd edək ki, Azərbaycanda

azsaylı xalqların dillərini və mədəniyyətlərini təmsil edən bir çox mərkəzlər

fəaliyyət göstərir ki, bunlardan «Ronai» kürd mədəni mərkəzi, rus icması,

slavyan mədəniyyət mərkəzi, «Samur» milli mədəniyyət mərkəzi, «Turqan-tel»

və «Yaşlıq» tatar mədəniyyət cəmiyyətləri, Axıska türklərinin təmsil edildiyi


64

«Vətən» cəmiyyəti, «Orain» udin mədəniyyət mərkəzi, «Avesta» talış asso-

siasiyası, «Buduq» mədəniyyət mərkəzi, ingiloy icması və s. bu kimi birlikləri

nümunə göstərmək olar (16).

Əhalinin 96,9%-i islam dininə, 3%-i xristian dininə etiqad etdiyi halda

qalan 1%-i digər dinlərə və ya heç bir dinə etiqad etmir (24). Xüsusilə, qeyd

olunmalıdır ki, ölkədə yaşayan müsəlman əhalinin əksəriyyəti özünü nə sun-

nilərə, nə şiələrə, nə də hər hansı bir cərəyana aid etməyib sadəcə müsəlman

adlandırırlar. Bu, bir tərəfdən Azərbaycan əhalisini dini qütbləşmədən və

toqquşmalardan qoruduğu halda, digər tərəfdən İran və Səudiyyə Ərəbistanı

kimi dövlətləri sünni, şiə, vəhabilərin hüquqlarını qorumaq pərdəsi altında

ölkənin daxili işlərinə qarışmaqdan müdafiə edir. Son illərdə müşahidə olunan

demoqrafik tendensiyalara əsasən, Azərbaycan Respublikasında əhali artımı

gələcəkdə də davam edib 2050-ci ildə 12.3 milyon nəfər təşkil edəcəkdir (4, s.

252). Azərbaycanın əsas demoqrafik problemi − ölkə ərazisində 1,200,500

qaçqın və məcburi köçkünün yaşamasıdır. Qeyd edək ki, bunlardan 350,000-i

Ermənistandan gələn qaçqınlar, 60,000-i Orta Asiyadan gələn Axıska türk

qaçqınları, 1,500 nəfəri qaçqın statusu almaq iddiasında olan və 789,000 nəfəri

Qarabağdan gələn məcburi köçkünlərdir (18).

Ermənistan əhalisi Azərbaycan əhalisindən 3 dəfədən də az olub, 2015-ci

ilin iyulunda 3,056,382 nəfər təşkil edib. Əhalisinin 98,1%-i etnik

ermənilərdən təşkil olunan Ermənistan «bir dövlət – bir etnos» siyasətini aktiv

surətdə həyata keçirir (23). Qeyd edək ki, erməni identikliyinin ölkə daxilində

və diasporlarda qorunub saxlanılması ölkənin milli təhlükəsizliyinin

fundamental dəyərlərinə aid edilir. Ermənistanın Milli Təhlükəsizlik

Strategiyasına əsasən: «Ermənistan Respublikası erməni xalqının milli

identikliyinin Vətəndə və diasporlarda qorunmasına və inkişafına çalışır» [14].

Linqvistik baxımdan ölkə əhalisinin 97,9%-i erməni dilində, 1%-i kürd dilində,

1%-i isə digər dillərdə danışır (23). Əhalinin əksəriyyətinin vahid etnosda

cəmləşib bir dildə danışması Ermənistanda da mümkün etno-linqvistik

münaqişələri minimuma endirir. Lakin multikulturalizmə və plüralizmə

əsaslanan Azərbaycandan fərqli olaraq, Ermənistan analoji nəticələrə assimil-

yasiya və təcrid siyasəti ilə nail olur ki, bu da özündə potensial təhlükə daşıyıb

mümkün daxili və xarici təzyiqlər qarşısında onu həssas edir.

Əhalinin 92,6%-ni Erməni Apostol Kilsəsinin nümayəndələri, 1%-ni ye-

vangelistlər, 2,4%-ni digər dinlərin nümayəndələri, 1,1%-ni ateistlər, aqnos-

tiklər və deistlər təşkil edir (23). Qeyd edək ki, Ermənistanda din dövlətdən

yalnız formal surətdə ayrıdır. Ölkə Konstitusiyasının 8.1-ci maddəsinə əsasən:

«Ermənistan Respublikası, Erməni Apostol Kilsəsini erməni xalqının mənəvi

həyatının milli kilsəsi kimi onun milli mədəniyyətinin inkişafı və milli

birliyinin qorunmasında müstəsna missiyasını təsdiq edir» (11). Kilsənin döv-

lətdən ayrılmaması Ermənistanın qeyri-demokratik dövlət kimi beynəlxalq icti-

maiyyət tərəfindən nüfuzuna zərbə endirib onun Avro-atlantik strukturlara


65

inteqrasiyası haqqında mümkün planlarına hüquqi maneə yaradır. Həmçinin

dinin dövlətdən ayrılmasının İncil səviyyəsində təsbit edilməsi bu ehkamı yeri-

nə yetirməyən Ermənistanın digər xristian dövlətləri qarşısında nüfuzuna da

müəyyən dərəcədə zərbə endirə bilər. Xüsusilə, qeyd edək ki, xristianlığın

monofizit qoluna aid olan ermənilər, xristianlığın diofizit qoluna aid olan

katoliklik, pravoslavlıq və protestantlıq tərəfindən ehkam nöqteyi-nəzərindən

yeretik – yəni haqq yolundan dönmüş hesab olunurlar.

Əhalinin təbii artım sürəti ildə -0,15% təşkil edir (23). ATƏT-in 2004-cü

il məruzəsinə əsasən, Ermənistanda demoqrafik böhran davam etsə, 2025-ci

ildə ölkə əhalisi 2,660 min, 2050-ci ildə isə 2,330 min nəfər təşkil edəcək (26).

Ölkədə savad səviyyəsi 99,7% təşkil etməsinə baxmayaraq, dövlətin Milli

Təhlükəsizlik Strategiyasına əsasən, «idarəetmənin qeyri-səmərəsi, elm-təhsil

sisteminin beynəlxalq inteqrasiyasının qeyri-kafi olması, həmçinin ixtisaslı

təhsilin hər kəs üçün açıq olmaması milli təhlükəsizliyə hədə təşkil edir» (14).

BMT-nin İnsan İnkişaf İndeksində Azərbaycandan geri qalaraq 85-ci yerdə

qərarlaşan Ermənistan Dünya Bankının Bilik İqtisadiyyat İndeksinə görə

Azərbaycanı qabaqlayaraq 71-ci yerdə qərarlaşır (34).

İqtisadi güclərin müqayisəsi

Qədim Roma mütəfəkkiri və natiqi Siserona görə, «istənilən müharibənin

aparıcı qüvvəsi puldur» (35). Ölkənin iqtisadi gücü, gücün digər üç növünün

dayaq sütununu və mənbəyini təşkil edir. İqtisadi gücünə görə Azərbaycan

Cənubi Qafqaz ölkələrinin hər ikisini geridə qoyub, MDB məkanında öncül

yerlərdə qərarlaşır. Dünya Bankının hesablamalarına görə, Azərbaycan 15

postsovet respublikası arasında ÜDM-un həcminə görə 4-cü yerdədir (5, s.40).

Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesablamalarına görə, Azərbaycanın ÜDM-u

2015-ci ildə 63,983 mlrd$ olub, 2016-cı ildə 63,602 mlrd$, 2017-ci ildə 70,927

mlrd$, 2020-ci ildə isə 87,276 mlrd$ olacağı proqnozlaşdırılır. ÜDM-un

adambaşına düşən gəliri 2015-ci ildə 6,794$ olub, 2016-cı ildə 6,700$, 2017-ci

ildə 7,412$, 2020-ci ildə isə 8,905$ olacağı proqnozlaşdırılır (27). Dünya

Bankının hesablamalarına əsasən, 2014-cü ildə Azərbaycana yatırılan birbaşa

xarici sərmayələr 4,430,466,000$ təşkil edib (30). Mərkəzi Kəşfiyyat

İdarəsinin məlumatlarına əsasən, 2015-ci ildə Azərbaycanda işçi qüvvəsi 4,899

mln nəfər, işsizlik 5,3%, yoxsulluq 6%, inflyasiya isə 3,9% təşkil edib. Ölkənin

dövlət borcu ÜDM-un 11,8%-ni təşkil edir [24]. Dövlət sektorunda çalışanlar

1995-ci ildə 56,1% olduğu halda, 2010-cu ildə 26,4% təşkil etmişdir. Eyni

zamanda qeyri-dövlət sektorunda çalışanların çəkisi həmin zaman kəsiyində

43,9%-dən 73,6%-ə qədər artmışdır (1).

Azərbaycan Cənubi Qafqaz əhalisinin 55 faizini, ərazisinin 47 faizini,

strateji valyuta ehtiyatlarının 91 faizini, ÜDM-un 73 faizini və ixracın 86

faizini əhatə edir. «Qlobal Rəqabətlilik 2013-2014 hesabatında» Azərbaycan

Çin istisna olmaqla, bütün BRİCS (ən sürətlə inkişaf edən beş iqtisadiyyat -


66

Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika) ölkələrini geridə qoyub.

MDB-də ən rəqabətədavamlı iqtisadiyyat qurmuş Azərbaycan bu coğrafiyada

ən yaxın rəqibi Qazaxıstanı 11 pillə qabaqlayır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun

proqnozlarına əsasən, Azərbaycanın ÜDM həcmi 2017-ci ildə Özbəkistan,

Türkmənistan, Qırğızıstan və Tacikistanla birlikdə götürülmüş eyniadlı gös-

təricisi ilə müqayisə edilən həddə olacaq (5, s. 38-40).

Azərbaycanın vacib strateji məkanda yerləşməsi ölkəni geoiqtisadi

rentadan əlavə gəlirlər mərkəzinə çevirir. Azərbaycan Avropanı Asiya ilə

birləşdirən və 4,577 km uzunluqda olan TRACECA xəttinin vacib bir hissədir.

Bu xəttin Şimal-Cənub, Transsibir və Cənub dəhlizi ilə müqayisədə daha qısa

olması xəttin iqtisadi səmərəsini daha da artırıb, Azərbaycanın iqtisadi gücünə

öz töhfəsini verir. Azərbaycan neftinin Bakı-Supsa, Bakı-Novorossiysk və

Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Azərbaycan qazının isə Bakı-Tbilisi-Ərzurum, Trans Ad-

riatik və Trans Anadolu boru kəmərləri vasitəsilə xarici bazarlara çıxarılması

Azərbaycan iqtisadiyyatının diversifikasiya olunmasından və beləliklə, xarici

iqtisadi asılılığa düşməsindən qurtarır. Ölkə iqtisadiyyatının çoxvektorlu olma-

sının daha bir göstəricisi Frankfurtdan Honq-Konqa istiqamətlənən Trans Av-

rasiya Super İnformasiya Magistralıdır ki, bu layihə Avrasiya ölkələrini əhatə

edən transmilli kiber-optik xəttin çəkilməsini nəzərdə tutur (5, s.50).

Azərbaycanın orbitə buraxdığı “Azerspace-1” telekommunikasiya peykindən

savayı, buraxılması planlaşdırılan daha iki süni peyk Azərbaycan iqtisadiy-

yatının industrial səviyyədən post-industrial səviyyəyə keçməsinə zəmin yara-

dan faktordur.

Bütün bu üstünlüklərlə yanaşı, Azərbaycan iqtisadiyyatının həssas nöq-

tələri də vardır. Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiya-

sına əsasən: «...sürətlə artan neft və qaz gəlirlərindən həddən artıq asılılıq

makroiqtisadi tarazlığı poza və beləliklə, ölkəni potensial qlobal və regional

iqtisadi böhranların təsirinə qarşı müdafiəsiz vəziyyətə sala bilər» (2). Ölkə

gəlirlərinin böyük bir hissəsinin karbohidrogen ehtiyatlardan asılı olması Azər-

baycan iqtisadiyyatını dünya iqtisadiyyatının konyukturasından və dünya

bazarlarında enerji resurslarının qiymətindən asılı edir. Azərbaycan ixracının

zirvə nöqtəsi sayılan 47,8 mlrd$-lıq ixrac 2008-ci ilə təsadüf edir ki, bu da

dünya bazarlarında neftin bir barelinin 148$-a bərabər olmasından irəli gəlir (5,

s. 53). Həmçinin 2013-cü ildə 148 ölkə arasında ən aşağı inflyasiya göstəri-

cisinin Azərbaycanda olması (7) da neft-qaz ehtiyatlarının dünya bazarlarında

qiyməti ilə əlaqədar idi. Lakin cari ildə neftin dünya bazarlarında qiymətinin

50$-dan aşağı həddə düşməsi Azərbaycan iqtisadiyyatına sarsıdıcı zərbə vurdu.

Ölkə məzənnəsi sayılan manat bir ildə iki dəfə devalvasiyaya uğradı.

Devalvasiya öz növbəsində ölkə daxilində biflyasiyaya gətirdi. Neft qiymətlə-

rinin aşağı düşməsi səbəbindən ölkənin strateji valyuta ehtiyatları azalmış,

dövlətin xarici borcu isə əksinə artmışdır.


67

Azərbaycanın iqtisadi gücünün daha bir həssas yeri Dağlıq Qarabağ

münaqişəsidir. İşğal faktı Azərbaycan suverenliyinə təhdid yaradıb, ÜDM-un

5,1%-nin hərbi xərclərə yönəldilməsini zəruri edir (24). İşğal nəticəsində

42,997 hektar qoruq və yasaqlıq, 39,6% mineral su ehtiyatı, 1203 km irriqasiya

infrastrukturu, 5 qızıl, 6 civə, 2 mis, 1 qurğuşun və sink, 19 üzlük daşı, 1 perlit,

14 əlvan və bəzək daşları, 11 yeraltı şirin su yatağı və digər əhəmiyyətli

ehtiyatlar itirilmişdir ki, bu da öz növbəsində Azərbaycanın iqtisadi poten-

sialına güclü zərbə endirir (3, səh 69-74). İşğal nəticəsində Azərbaycana dəyən

maddi zərərin həcmi 2011-ci ildə 431,536 mlrd$ civarında hesablanırdı [19].

Ermənistanın ÜDM-u 2015-ci ildə 10,61 mlrd$ təşkil edirdi ki, bu, təkcə

Cənubi Qafqaz ölkələri arasında deyil, həmçinin Qırğızıstan, Tacikistan və

Moldovanı çıxmaq şərti ilə, MDB məkanında ən aşağı göstəricidir. Qeyd edək

ki, Ermənistan iqtisadiyyatının nəzərəçarpacaq dərəcədə əhəmiyyətli hissəsini

erməni diasporlarının Ermənistana yatırdıqları sərmayələr təşkil edir. Ermə-

nistanın baş naziri Tiqran Sarkisyanın sözləri ilə desək: «Sirr deyil ki, erməni

diasporlarının Ermənistana yatırdıqları sərmayələr ÜDM-un 60-70%-nı təşkil

edir» (32). Ermənistanın hökumət başçısının sözlərini həqiqət kimi qəbul etsək,

Ermənistanın ÜDM-nun əslində 10,61 mlrd$ deyil, cəmi 3 mlrd$ təşkil etdiyi

qənaətinə gələ bilərik ki, bu da öz növbəsində bütün dünya ölkələri içərisində

yalnız Montoneqro, Maldiv adaları və Qayana kimi dövlətlərin ÜDM-u ilə

müqayisə oluna bilər. Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesablamalarına görə,

Ermənistanın ÜDM-nun 2016-cı ildə 10,774 mlrd$, 2017-ci ildə 11,152 mlrd$,

2020-ci ildə isə 13,030 mlrd$ təşkil edəcəyi gözlənilir. ÜDM-un adambaşına

düşən gəliri 2015-ci ildə 3,534$ olub, 2016-cı ildə 3,602$, 2017-ci ildə 3,728$,

2020-ci ildə isə 4,355$ təşkil edəcəyi gözlənilir (28). Dünya Bankının

hesablamalarına görə, 2014-cü ildə Ermənistana yatırılan birbaşa xarici

sərmayələr 404,344,951.1$ civarında hesablanırdı (29).

Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin məlumatlarına əsasən, 2015-ci ildə Ermə-

nistanda işçi qüvvəsi 1,508 mln nəfər təşkil edib. Ölkədə işsizlik 2014-cü ildə

17,8% (48) təşkil edirdi ki, bu da dünya ölkələri arasında ən yüksək gös-

təricilərdən hesab olunurdu. İşsizlik təkcə iqtisadi deyil, həmçinin sosial

problemlərin də qaynağıdır. Belə ki, Ermənistanda qeydə alınan sui-qəsdlərin

56,7%-i işsizlər kateqoriyasına, 16,5% isə təqaüdçülər qrupuna təsadüf edir.

Hesablamalara görə, işsizlərin 45%-i siyasi düşüncə cəhətdən fəal qrup olan

cavanların payına düşür ki, bu da öz növbəsində ölkənin siyasi stabilliyinə də

əhəmiyyətli dərəcədə təhdid formalaşdırır. 2013-cü ilin statistikasına əsasən,

ölkədə yoxsulluq 32%, inflyasiya 2015-ci ildə 5,6% təşkil edirdi. «Gallup

İnternational/WIN» qeyri-hökumət təşkilatının 56 ölkədə apardığı sorğu

nəticəsində Ermənistanda 13% əhalinin aclıqdan əziyyət çəkməsi müəyyən

olunmuşdur (28, s. 92-94).


68

Ermənistanın iqtisadi gücünün həssas nöqtələrindən biri ölkənin hər han-

sı bir əhəmiyyətli təbii ehtiyata malik olmamasıdır. Ərazisində yerləşən bəzi

metal yataqlarının ixracı dünya maliyyə böhranı zamanı xammala, xüsusilə də,

metallara olan tələbatın azalması səbəbindən kəskin sürətdə azalmışdır. Er-

mənistan iqtisadiyyatına ən çox sərmayə qoyan ölkələr içərisində birinci yeri

illik 37,7 mln$ göstərici ilə Fransa, ikinci yeri 23 mln$ göstərici ilə Rusiya,

üçüncü yeri 21,7 mln$ göstərici ilə Böyük Britaniya tutur (28, səh 14). Lakin

Rusiyaya qarşı tətbiq edilən iqtisadi sanksiyalar, Böyük Britaniyanın Aİ

tərkibindən çıxması ilə əlaqədar siyasi-iqtisadi mübahisələr, Fransanın isə Aİ

ölkələrinin iqtisadi problemlərinə başı qarışması hər üç ölkəni stabil və etibarlı

iqtisadi tərəfdaş qismində nəzərdən keçirməyə imkan vermir.

Ermənistanın xarici iqtisadi asılılıqda olması heç kəsdə şübhə doğuracaq

fakt deyil. 2012-ci ildə Ermənistanda Rusiya kapitalı ilə işləyən 1280 şirkət

fəaliyyət göstərirdi. Ölkənin elektrik xətlər sistemi Rusiyanın «ИНТЕР РАО

ЕЭС» şirkətinə, dəmir yolları isə Rusiya Dəmir Yolları Qapalı Səhmdar Cə-

miyyətinə məxsusdur. Rusiyanın Qazprombankı Ermənistanda güclü nüfuza

malik olaraq yaxın illərdə ölkənin maliyyə bazarının əsas iştirakçısına çev-

riləcək. Ermənistanın dövlət borcu ÜDM-un 47,5%-ni təşkil edir. Hökumət

borclarının 1,6 mlrd$ və ya 54,7%-nin Dünya Bankının, 389,6 mln$ və ya

13,33%-nin Asiya İnkişaf Bankının; Ermənistan Mərkəzi Bankının isə 57,4%

borcunun BVF-nun, 18% borcunun Almaniyanın KFW təşkilatının, 13,1%-nin

Avropa İnvestisiya Bankının, 10,1%-nin Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf

Bankının payına düşməsi (6, s.19-21) real iqtisadiyyat baxımdan Rusiyadan,

maliyyə sektoru baxımından Qərb ölkələrinin nüfuzu altında olan maliyyə

strukturlarından asılılığı Ermənistanı iki qütb arasında siyasi-iqtisadi cəhətdən

parçalaya bilər. Ermənistanın daxili borcunun 761 mln$ [6, səh 24] təşkil

etməsi təkcə dövlətin iqtisadi gücünə deyil, həmçinin suverenliyinə də zərbə

endirib hakimiyyətin mərkəzdən periferiyaya − oliqarxlara istiqamətlənməsini

şərtləndirir.

Hərbi güclərin müqayisəsi

Azərbaycan hərbi güclər balansında rəqibindən xeyli irəlidədir. Hər il

dünya dövlətlərinin güclərini müqayisəli təhlil edən «Globalfire Power» şəbə-

kəsi 2015-ci ilin hesablamalarına əsasən Azərbaycan və Ermənistanın hərbi

güclərini müqayisəli təhlil edib Azərbaycanı 60-cı, Ermənistanı isə 94-cü yerdə

qərarlaşdırdı (25). Birləşmiş Ştatların «US News» şəbəkəsi öz növbəsində ən

yaxşı 60 ölkəni əhatə edən «Best Countries» siyahısında Azərbaycanın hərbi

gücünü 38-ci yerdə qərarlaşdırdığı halda, Ermənistanı, ümumiyyətlə, bu siya-

hıya salmamışdır (21). Qeyd edək ki, Avropada adi hərbi güclər haqqında mü-

qaviləyə əsasən, Azərbaycan və Ermənistanın hər biri üçün kvota – 220 tank,

220 zirehli texnika, 285 artilleriya, 100 təyyarə və 50 helikopter civarında təyin

olunub. Lakin hər iki tərəf bu müqaviləyə əhəmiyyət verməyərək öz hərbi güc-


69

lərini durmadan artırır. Böyük Britaniyanın BBC informasiya agentliyi Stok-

holm Beynəlxalq Sülh Tədqiqatları İnstitutunun hərbi ekspertlərinə istinadən

Azərbaycan silahlı qüvvələrinin Ermənistan silahlı qüvvələrindən daha yaxşı

silahlanması qənaətinə gəliblər (31).

Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri 3 qoldan − quru qoşunları,

hərbi hava qüvvələri və hərbi dəniz qüvvələrindən ibarətdir. Ölkədə məcburi

həqiqi hərbi xidmət 18-35 yaş arası ali təhsilli kişilər üçün 1 il, ali təhsili

olmayanlar üçün isə 1,5 il təşkil edir. Qeyd edək ki, Azərbaycanda hər il

təxminən 150,000 insan hərbi xidmət üçün yararlı yaş dövrünə təsadüf edir

(22). Azərbaycanın hərbi xərcləri 2014-cü ildə ÜDM-un 5,1%-ni təşkil edirdi

ki, bu rəqəm hətta ABŞ, Rusiya, Çin, Böyük Britaniya, Fransa, Türkiyə kimi

ölkələri də üstələyərək dünya ölkələri içərisində ən yüksək göstəricilərdən biri

kimi 6-cı yerdə qərarlaşmışdı (24). Silahlı qüvvələrin 70,000 şəxsi heyətdən

ibarət olmasına baxmayaraq, ehtiyat qüvvələr 300,000 nəfər civarında ölçülür.

Silahlı qüvvələrin quru qoşunlarının sərəncamında 314 tank, 1590 ZTR, 119

özüyeriyən artilleriya qurğusu, 240 artilleriya, 191 raket kompleks qurğuları

vardır. Hərbi hava qüvvələrinin sərəncamında 18 qırıcı, 29 qanadlı hücum

aparatı, 64 hərbi nəqliyyat təyyarəsi, 19 təlim təyyarəsi, 85 helikopter və 18

hücum helikopteri olmaqla 127 ədəd hərbi texnika mövcuddur. Hərbi dəniz

qüvvələrinin sərəncamında ümumi sayı 31 olan müxtəlif növ hərbi gəmilər

mövcuddur (22). Azərbaycan 2015-ci ildə hərbi xərclərə 4,2 mlrd$ vəsait

ayırmışdı (17). Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin silahlı qüvvələrin silah-sursata

olan ehtiyacının böyük qismini, zirehli texnikaya ehtiyacların isə müəyyən

qismini öz qüvvələri hesabına ödəməsi Azərbaycanı Ermənistan ilə gələcək

silahlı toqquşmalarda mümkün silah blokadasından qoruyan strateji faktordur.

Dünya ölkələri ilə silah ticarətində çoxistiqamətliliyə üstünlük verən

Azərbaycan özünü müdafiə potensialının xarici siyasətindəki dəyişikliklərin

neqativ nəticələrindən sığortalaya bilmişdir.

Bütün üstünlüklərlə yanaşı, Azərbaycanın hərbi gücünü sarsıda biləcək

bir çox məqamlar mövcuddur. Ermənistanı digər ərazilərin işğalından

çəkindirmək və işğal olunmuş əraziləri qaytarmaq məqsədilə Azərbaycan si-

lahlı qüvvələri öz hərbi kontingentlərini təkcə Ermənistan ilə sərhəd ərazilərdə

deyil, həmçinin işğal olunmuş ərazilərin ətrafında yerləşdirməyə məcburdur ki,

bu da öz növbəsində hərbi qüvvələrin bir-birindən müəyyən qədər aralanması-

na səbəb olur. Azərbaycanın hərbi gücünü sarsıdan digər məqam – işğal olun-

muş torpaqları qaytarmaq məqsədilə dövlətin aktiv müdafiə vəziyyətindən

aktiv hücum vəziyyətinə keçmə zəruriliyidir ki, bu da öz növbəsində müdafiə

mövqeyində dayanan Ermənistana hücum edən Azərbaycan üzərində strateji

üstünlük bəxş edir. Müharibə aparmağın taktika və strategiya qaydalarına

əsasən, hücum edən tərəf müdafiə edən tərəfdən ən azı 3 dəfə çox olmalıdır ki,

hücum öz məntiqi yekunu − qələbə ilə nəticələnsin. Azərbaycan və Ermənistan

silahlı qüvvələrinin hər birində təxminən 70,000, ehtiyyat qüvvələrdə isə


70

300,000 və 210,000 şəxsi heyətin olması Azərbaycanı uğurlu hücum sıçrayış

şansından məhrum edir. Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeydə alın-

mayan əlavə qüvvələrin və hərbi texnikanın yerləşdirilməsi, Azərbaycanın

Ermənistan üzərində mütləq modernizasiya üstünlüyünü nisbi üstünlüyə qədər

azaldır.

Ermənistan Respublikasının Silahlı Qüvvələri yalnız 2 qoldan: quru

qoşunları və hərbi hava qüvvələrindən ibarətdir. Silahlı qüvvələrin şəxsi

heyətinin ümumi sayı təxminən 70,000 nəfərdən ibarətdir. Ölkədə məcburi

həqiqi hərbi xidmət 18-27 yaş arası kişilər üçün 2 il təşkil edir. Azərbaycan və

Ermənistanın eyni sayda hərbçilərə malik olmasına baxmayaraq, birinci tərəf

buna əhalisinin say tərkibi hesabına nail olduğu halda, ikinci tərəf hərbi xidmət

müddətini uzatmaqla eyni nəticəyə nail olmuşdur. Qeyd edək ki, Ermənistanda

hər il təxminən 45,000 insan hərbi xidmət üçün yararlı yaş dövrünə təsadüf edir

ki, bu da öz növbəsində hər il hərbi xidmətə yararlı 150,000 nəfərlik Azərbay-

can qarşısında çox kiçik bir göstəricidir. Ermənistanın hərbi xərcləri 2014-cü

ildə ÜDM-un 4,29%-ni təşkil edir ki, bu da güclü iqtisadiyyata malik Azər-

baycandan fərqli olaraq, Ermənistan iqtisadiyyatı üçün dağıdıcı təsirə malikdir.

Quru qoşunların sərəncamında 166 tank, 636 ZTR, 38 özüyeriyən

artilleriya qurğusu, 150 artilleriya, 150 raket kompleks qurğuları vardır. Hərbi

hava qüvvələrinin sərəncamında 11 qanadlı hücum aparatı, 18 hərbi nəqliyyat

təyyarəsi, 12 təlim təyyarəsi, 41 helikopter və 15 hücum helikopteri olmaqla 63

ədəd hərbi texnika mövcuddur (20). Azərbaycanda 18 ədəd qırıcı təyyarə

olduğu vaxtda hərbi hava qüvvələrində bir dənə də olsun qırıcı təyyarəsi

olmayan Ermənistan hərbi gücün bu aspekti nöqteyi-nəzərindən Azərbaycana

məğlub olur. 2015-ci ildə Ermənistanın hərbi büdcəsi 417 mln$ (33) təşkil

edirdi ki, bu da öz növbəsində Azərbaycanın hərbi büdcəsindən təxminən 10

dəfə azdır. Xarici valyuta və qızıl ehtiyatları 8,153,000,000$ (22) olan

Azərbaycandan fərqli olaraq, cəmi 1,209,000,000$ [20] valyuta və qızıl ehti-

yatına malik Ermənistan uzunmüddətli hərbi əməliyyatlar aparmaq iqtidarında

deyil. Zəif iqtisadiyyata, kiçik hərbi büdcəyə, valyuta-qızıl ehtiyatlarına malik

Ermənistanın qarşılaşacağı istənilən orta və uzunmüddətli müharibədə iqtisa-

diyyatının tamamilə dağılacağı və sosial deqradasiyanın formaları olan nivel-

man, qütbləşmə, marjinallaşma, lümpenləşməyə geniş sürətdə məruz qalması

heç kimdə şübhə doğurmayacaq bir faktdır. Lazımı maliyyə ehtiyatlarına malik

olmayan Ermənistan silahlı qüvvələrinin modernizasiyasını əsasən Rusiyadan

alınan silah və texnika hesabına həyata keçirməyə məcburdur. Bu səbəbdən

Ermənistan yaxın və orta perspektivdə Rusiyanın hərbi asılılığından azad ola

bilməyəcək. Hərbi sahədə Rusiyadan asılılıq dövlətin xarici siyasətinin də

Rusiyanın xarici siyasətinə tabe etdirilməsi ilə nəticələnir.

Ermənistanın hərbi gücünü sarsıdan bütün qeyd olunan neqativ hallarla

yanaşı, dövlətin hərbi sahədə bir sıra üstünlükləri də vardır. Ölkəsinin ərazi

bütövlüyünü Rusiya ilə təhlükəsizlik sahəsində sazişlər hesabına təmin edən


71

Ermənistan Azərbaycan ilə sərhəd ərazilərdə əhəmiyyətli hərbi kontingentlər

saxlamaq zərurətindən yaxa qurtarıb əsas diqqətini işğal olunmuş ərazilərin

möhkəmləndirilməsinə yönəldə bilər. İşğal nəticəsində Azərbaycanın hərbi

qüvvələrini bir-birindən ayırmağı bacaran Ermənistan işğal olunmuş ərazi-

lərdəki qüvvələri qısa müddətdə səfərbər edib, konkret istiqamətlərdə sıçrayış

əməliyyatları eləmək iqtidarındadır. Qarabağı nəzarətində saxlamağı milli

təhlükəsizliyinin prioritetlərindən hesab edən Ermənistan bu sahədə mövqe

üstünlüyünə malikdir. Laçını dəhliz kimi istifadə edən Ermənistan işğal

regionunda hərbi logistika nöqteyi-nəzərindən daha üstün mövqelərə malikdir.

Dağlıq Qarabağdan savayı ətraf 7 rayonu işğal edən Ermənistan özünə müdafiə

imkanı verən bufer zona, əks-əməliyyatlar üçünsə strateji dərinlik qazanmışdır.

Ermənistanın Azərbaycandan üstün olduğu daha bir sahə Naxçıvan ilə bağlıdır.

Cəmi bir ordu korpusundan ibarət Naxçıvan anklavı Ermənistan qoşunları

tərəfindən blokada şəraitində qalaraq Azərbaycanın digər ordu korpusları ilə

qarşılıqlı fəaliyyət göstərməkdən məhrumdur.

Nəticə. Ermənistanı ərazi genişliyi, Xəzər dənizinə çıxışı, inkişaf etmiş

avtomobil, dəmiryol, dəniz və hava nəqliyyatı, qonşu ölkələr ilə dinc münasi-

bətdə və strateji tərəfdaşlıq münasibətlərində olması baxımından qabaqlayan

Azərbaycan, buna baxmayaraq, ərazisinin əhəmiyyətli hissəsini itirdiyindən

Ermənistan üzərində coğrafi güc prizmasından nisbi üstünlüyə malikdir. Hər

iki tərəfin etno-linqvistik və dini-konfessional baxımdan monolit olmasına

baxmayaraq, əhali artımı və digər demoqrafik göstəricilər nöqteyi-nəzərindən

Ermənistandan irəlidə olan Azərbaycan birinci üzərində mütləq üstünlüyə

malikdir. Transmilli layihələrin əvəzolunmaz iştirakçısı kimi güclü və dinamik

iqtisadiyyata malik Azərbaycan iqtisadi təcrid ilə qarşılaşan, beynəlxalq

layihələrdən uzaq düşən, çox kiçik ÜDM və həyat səviyyəsinə malik

Ermənistan üzərində iqtisadi güc anlamında mütləq üstünlüyə malikdir. Hərbi

texnika, real və potensial şəxsi heyət, güclü hərbi dəniz və hərbi hava qüvvələri

baxımından Ermənistandan irəlidə olan Azərbaycan bütün bunlara baxma-

yaraq, ərazilərinin əhəmiyyətli hissəsini itirdiyindən mövqe və hərbi logistika

baxımından ona uduzan Ermənistan üzərində nisbi üstünlüyə malikdir. Bütün

bunları nəzərə alaraq Azərbaycan iqtisadi və demoqrafik gücün mütləq üstün-

lüyündən istifadə edib gücün digər iki növündə də mütləq üstünlük əldə etməyi

zəruri vəzifə hesab etməlidir.

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının həyata

keçirilməsi üzrə 2011-2015-ci illər üçün Dövlət Proqramı

2. Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası, 2007.


72

3. Süleymanov Elxan və Süleymanov Vurğun, Ermənistanın Azərbaycana

qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri, Bakı: Polygraphic

Production, 2013, s. 176.

4. İnsan İnkişafı, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı, Bakı,

2014, s.373

5. Qasımlı Vüsal, İqtisadi Modernizasiya, Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti Yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, Bakı 2014, s.312

6. Vəliyev Zaur, «Ermənistan Maliyyə Sistemində Borclanma Problem-

ləri» Mövzusunda Hesabat, Azərbaycan Respublikası Prezidenti

yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, Bakı 2015, s.33

7. Klaus Schwab, The Global Competitiveness Report 2013-2014 Full

Data Edition, World Economic Forum, Geneva, p. 569.

8. Philip Keefer and Stephen Knack, Polarization, politics and property

rights: Links between inequality and growth, Netherland, Kluwer

Academic Publishers, 2002, p. 127-154.

9. Work for Human Development, Human Development Report, 2015, p.

288.

10. Заур Велиев, Анализ Экономики Армении, Центр Стратегических

Исследований при Президенте Азербайджанской Республики,

Баку, 2013, стр. 124.

11. Конституция Республики Армения, 2015.

12. Национальная программа действий по борьбе с опустыниванием в

Армении, Республика Армения − Министерство Охраны Природы,

Ереван 2002, с.193.

13. Павел Циганков, Теория Международных отношений, Москва:

Новая школа, 2003, c. 320.

14. Стратегия Национальной Безопасности Республики Армения,

2007.

15. Сунь-Цзы, Искусство войны, Москва, Издательство АСТ, 2014, с.

192.

16. Azərbaycan Respublikasında Mədəni Müxtəliflik //

Http://Www.Mfa.Gov.Az/Content/114

17. Azərbaycanda 2015-ci il üçün hərbi sahəyə 4,2 milyard dollar vəsait

ayrılıb // http://apa.az/herbi_xeber/azerbaycanda-2015-ci-il-ucun-herbi-

saheye-4-2-milyard-dollar-vesait-ayrilib-video.html

18. Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən əraziləri işğal olunmuş və ya

zərər çəkmiş Ermənistanla və Dağlıq Qarabağla həmsərhəd olan

rayonlar barədə Məlumat // http://www.refugees-idps-

committee.gov.az/az/pages/16.html

19. İşğal Azərbaycana 431,536 milyard dollar ziyan vurdu //

http://olaylar.az/news/siyaset/20085

http://www.mfa.gov.az/Content/114

http://apa.az/herbi_xeber/azerbaycanda-2015-ci-il-ucun-herbi-saheye-4-2-milyard-dollar-vesait-ayrilib-video.html

http://apa.az/herbi_xeber/azerbaycanda-2015-ci-il-ucun-herbi-saheye-4-2-milyard-dollar-vesait-ayrilib-video.html

http://www.refugees-idps-committee.gov.az/az/pages/16.html

http://www.refugees-idps-committee.gov.az/az/pages/16.html

http://olaylar.az/news/siyaset/20085


73

20. Armenia Military Strength, Current military capabilities and available

firepower for 2016 detailed. //

http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-

detail.asp?country_id=armenia

21. Azerbaijan Rankings // http://www.usnews.com/news/best-

countries/azerbaijan

22. Azerbaijan Military Strength, Current military capabilities and available

firepower for 2016 detailed.

//http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-

detail.asp?country_id=azerbaijan

23. CIA − The World Factbook – Middle East – Armeina //

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-

factbook/geos/am.html

24. CIA − The World Factbook – Middle East – Azerbaijan //

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-

factbook/geos/aj.html

25. Countries Ranked by Military Strength (2016) //

http://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp

26. Haroutiun Khachatrian, Unfavorable Demographic Trends Cloud

Armenia's Economic Prospects – Study//http://www.eurasianet.org/

departments/ business/articles/eav030705.shtml

27. Report for Selected Countries and Subjects //

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.asp

x?pr.x=90&pr.y=6&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country

&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CP

PPPC&grp=0&a=

28. Report for Selected Countries and Subjects //

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.asp

x?sy=2014&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=

911&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=

&pr.x=83&pr.y=13

29. World DataBank, World Development Indicators //

http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=A

RM&series=&period=

30. World DataBank, World Development Indicators //

http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=A

ZE&series=&period=

31. Армии Азербайджана и Армении: бюджет, численность, вооруже-

ния //

http://www.bbc.com/russian/international/2016/04/160404_karabakh_ar

mies

http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=armenia

http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=armenia

http://www.usnews.com/news/best-countries/azerbaijan

http://www.usnews.com/news/best-countries/azerbaijan

http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=azerbaijan

http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=azerbaijan

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html

http://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp

http://www.eurasianet.org/%20departments/%20business/articles/eav030705.shtml

http://www.eurasianet.org/%20departments/%20business/articles/eav030705.shtml

Report%20for%20Selected%20Countries%20and%20Subjects%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20/%20http:/www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=90&pr.y=6&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a





http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?sy=2014&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=911&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=&pr.x=83&pr.y=13




http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=ARM&series=&period

http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=ARM&series=&period

http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=AZE&series=&period

http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=AZE&series=&period

http://www.bbc.com/russian/international/2016/04/160404_karabakh_armies

http://www.bbc.com/russian/international/2016/04/160404_karabakh_armies


74

32. Армянский премьер признался, что экономика Армении

недостаточно диверсифицирована //

http://www.panarmenian.net/m/rus/details/72805

33. Военные расходы Армении и Азербайджана на 2016 год:

Незначительный рост на фоне угрозы эскалации конфликта //

http://www.panarmenian.net/rus/news/198677/

34. Индекс Экономики Знаний и Индекс Знаний //

http://lib.ieie.su/docs/2015/Russia_v_zerkale07_Indeks_Ehkonomiki_Z

nanij.pdf

35. Цитаты, Финансы //

http://www.wisdomcode.info/ru/quotes/ themes/48973.html?page=18

Elshan Nazim Madjidov

Comparable analysis of political forces between Azerbaijan and

Armenia

Summary

The Nagorno Karabakh conflict is one of the actual problems of inter-

national relations. The resolution of the conflict is continuing for more than 20

years as a priority for Azerbaijan. The comparable analysis of Azerbaijan and

Armenia in the four given forms such as geographic, demographic, economic

and military forms can reveal the positive and negative sides of each country.

The research gives the chance to Azerbaijan to use the negative sides of its

opponent. The article is based on good theoretical-methological basis and

statistical facts.

Key words: Azerbaijan, Armenia, geographic force, economic force,

demographic force, military force

http://www.panarmenian.net/m/rus/details/72805

http://lib.ieie.su/docs/2015/Russia_v_zerkale07_Indeks_Ehkonomiki_Znanij.pdf

http://lib.ieie.su/docs/2015/Russia_v_zerkale07_Indeks_Ehkonomiki_Znanij.pdf

http://www.wisdomcode.info/ru/quotes/%20themes/48973.html?page=18


75

Ельшан Назим оглу Маджидов

Сравнительный анализ политической силы

Азербайджана иАрмении

Резюме

Нагорно-Карабахский конфликт является одним из самых актуаль-

ных в международных отношениях. Разрешение конфликта, который

длится уже свыше 20 лет, является приоритетной задачей для Азер-

байджана. Сравнительный анализ Азербайджана и Армении в таких

четырех видах силы как географическая, демографическая, экономи-

ческая и военная позволяет выявить положительные и негативные

стороны этих государств. Исследование также позволяет Азербайджану

исправить свои негативные стороны и воспользоваться негативными

сторонами своего противника. Статья базируется на хорошей теории-

теческой, методологической основе и статистических фактах.

Ключевые слова: Азербайджан, Армения, географическая сила,

экономическая сила, демографическая сила, военная сила


76

UOT 316.334:51.6;316.356.2

QAFQAZ XALQLARININ GENDER MÜNASİBƏTLƏRİNİN

XÜSUSİYYƏTLƏRİ (XX-XXI əsr)

Kifayət Cəbi qızı AĞAYEVA

Dosent, f.ü.f.d., Qərb Universiteti

Gender Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru

[email protected]

Gender sosial və mədəni normaların kompleksidir və cəmiyyət insanların

bioloji statusundan asılı olaraq, onlara yerinə yetirəcəkləri rolları təlqin edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, qarışıq olmayan gender münasibətləri mövcud deyil-

dir. Real həyatda gender münasibətlərinin özülü siyasi, milli, sosial, dini mü-

nasibətlərin əsasında qoyulur. Gender dünyaya baxış sistemini yaradan, mədə-

niyyəti formalaşdıran etno-mədəni fenomen qismində çıxış edir.

Post-sovet məkanında baş verən müəyyən sosial-siyasi və iqtisadi dəyi-

şikliklər Qafqazda da genderin konstruktlarının dəyişməsinə səbəb olmuşdur.

XXI əsrin əvvəllərində ənənəvi gender markerlərinin transformasiyası gender

rollarının dəyişməsi tendensiyası ilə əvəz olunur. Qadınların əmək fəaliy-

yətində aktivləşməsi, onların yeni “ailənin çörək verəni” statusuna qismən sa-

hib çıxmaları cinslər arasında yeni münasibətlərin təməlini qoyur.

Açar sözlər: Transformasiya, gender münasibətləri, gender markerləri,

etnomədəni fenomen

Keçən əsrin son onillikləri elmdə “qadın tarixi”nin bir müstəqil qol kimi

təşəkkül tapması, sözsüz ki, günün aktual bir problemini ortaya qoydu. “Qadın

tarixi”nin elmin bir istiqaməti kimi təşəkkül tapması, əlbəttə, bu problemə olan

maraqdan irəli gəlirdi.

XXI əsrin əvvəlində gender rollarında baş verən dəyişikliklər tendensiya-

sı ənənəvi gender meyarlarının transformasiyası dövrünə təsadüf edir. Qadın-

ların işgüzar aktivliyi onların ənənəvi statusunda dəyişikliyə səbəb olmuşdur və

gender münasibətləri yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur. Qadınlar yeni -

“ailənin çörəkverəni” statusu ilə gündəmə gəlmişlər. Bu da Qafqazda patriarxal

qaydalarla şərtlənmiş gender bərabərliyi siyasətinin inkişafına təkan vermişdir.

İnzibati komanda sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid əhalinin müx-

təlif təbəqələrini yeni şərtlərlə yaşamaq məcburiyyətində qoydu. Bölgədəki

iqtisadi, mədəni, etnik fərqlilik əhalinin özünütəşkili prosesində müxtəlif for-


77

malar üçün zəmin yaratmışdır. Belə ki, müəssisələrin bağlanması, dövlət dəs-

təyinin olmaması, qadınların iqtisadi cəhətdən zəifliyi ən çox qadınlara öz təsi-

rini göstərdi (1, s.3).

Şəriət qanunlarının dirçəlişi, ənənələrdən qaynaqlanmış yeni vəziyyət və

yeni dünyanın diktə etdiyi şərtlər gender rollarında kifayət qədər ziddiyyətli

məqamlara yol açmışdır. Konstitusiyada qadınlara verilən bəşəri hüquqlarla

ənənələrdən irəli gələn aşağı statuslu hüquqların arasındakı disbalans çox şey-

dən xəbər verir. Ənənələr qadınları bir çox mövcud hüquqlardan məhrum edir.

Məlum məsələdir ki, Qafqaz qadınının real vəziyyəti hüququ demokratik

cəmiyyətin qanunları ilə üst-üstə düşmür. Qafqazda yaşayan xalqların

həyatında siyasi, iqtisadi və sosial dəyişikliklərin baş verməsinə baxmayaraq,

onlar hələ də ənənəviliyə üstünlük verirlər. Ənənəçilik isə hər zaman olduğu

kimi müasir dövrdə də ən çox qadınların həyatına mənfi təsir göstərir.

Bu günə qədər qadın tarixinə olan etinasızlıq “qadın tarixi”nə olan

marağı artırdı. İstər Qərb ölkələrində, istərsə də Rusiyanın özündə bununla

bağlı yüzlərlə kitab, elmi əsər yazıldı və beləliklə, “qadıntarixi”nin öyrənilməsi

pik nöqtəyə çatdı. 1980-90-cı illərdə bu mövzuya olan maraq daha da böyük

vüsət aldı və bu barədə konkret tarixi, sosioloji, siyasi, fəlsəfi əsərlər bir-birinin

ardınca işıq üzü gördü (11, s.13).

1980-ci illərdə sosial transformasiya gender araşdırmalarının yeni bir

elm kimi gündəmə gəlməsi üçün əsas təsiredici amillərdən biri oldu. Dünya

alimləri gender elmi, diskurslar tədqiqatların inkişafının bu dövrə düşməsini o

dövrdə aktivləşən demokratik hərəkatların tərkib hissəsi kimi qiymətləndirirlər.

O dövrdə SSRİ-də heç bir feminist hərəkat gözə dəymirdi, lakin artıq ev

qadınlarının evdən çıxıb dövlət idarəçiliyində iştirak edə bilməsi haqqında

təsadüfi olsa da, fikirlər səslənirdi. Ona görə də aydın olmayan məsələlər hələ

də qalmışdır, sosializmdən başqa bir quruluşa keçid dövründə bu qaranlıq

bucaqlarda qadına ənənəvi, patriarxal-konservativ münasibət gizlənilirdi. 1990-

cı illərdə qadın hərəkatı əsasən qeyri-stabil siyasi vəziyyət olan bölgələrdə yeni

bir etiraz formasında vüsət aldı. Bu, ilk olaraq, Gürcüstanda geniş yayıldı və

cəmiyyətdə qadın hərəkatını gözdən salmaq üçün onlara müxtəlif xoşagəlməz

adlar verdilər: “Qaracorablar”, “Qamsaxurdiyanın fanatları” və sairə. Təəssüf

ki, bəzi tədqiqatları çıxmaq şərti ilə, bu hərəkatın elmi təhlili qəzet materialı

səviyyəsindən yuxarı qalxmadı (Али Абасов, “Центральная Азия и Кавказ”;

Н. Молчанова “Прощание с Грузией”; Д. Юрьев “Революции не будет” və

başqaları).

Qafqaz xalqlarında femininlik və maskulinlik haqqında antropo-estetik

təsəvvür təkcə ailə səviyyəsində deyil, həmçinin cəmiyyətin digər struk-

turlarında da öz əksini tapır. Qadın və kişi haqqında cəmiyyətdə formalaşan

təsəvvürlər və onların gender statusları elə cəmiyyətin tələbinə uyğun for-

malaşır.


78

Gender ənənəçiliyi sosial mühitin gender təcrübəsinə əsaslanan təbii bir

prosesdir. Qafqaz sosio-mədəni mühitində mövcud olan gender qütbləşməsi

cəmiyyətin üzvlərinin sosial qayda-qanunlarının formalaşmasının ən əsas prin-

siplərindəndir.

Demək olar ki, bütün Qafqaz qadınlarının davranışı konservativ köklü

patriarxal şərtlərlə idarə olunur, əxlaq və etika normalarına daxil edilir. Bu

qanun-qaydalar ümumqafqaz mədəni kompleksinin tərkib hissəsi kimi özünü

büruzə verir. Sovet və postsovet tədqiqatçıların çoxsaylı tədqiqatlarında Qafqaz

qadınını hüquqsuz, məzlum və patriarxallıq qanunlarına qeyd-şərtsiz əməl edən

tip kimi təqdim edilməsinə baxmayaraq, əslində, onlar heç də hər zaman belə

olmamışlar. Qafqaz kişiləri cəmiyyətdə nə qədər dominantlıq etsələr də,

qadınlara qarşı hörmət və izzətlərini də əsirgəməmişlər. Qadınların təhqir

edilməsi və incidilməsi bu cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmamışdır. Qafqaz so-

siumunda qadına hörmət, qadının şərəf və ləyaqətini qorumaq kimi xüsu-

siyyətlər də ənənələrin bir hissəsi kimi qəbul edilmişdir.

Ənənəvi gender münasibətlərinin əsas göstəriciləri qadına hörmət

olmuşdur ki, bu da Qafqaz xalqlarının adi hüquq norması kimi anlaşılır.

Əlbəttə, Qafqaz xalqlarında sosio-normativ və ailə mədəniyyəti, stereotip-

ləşmiş “düzgün” gender ierarxiyasına, “qadın” və “kişi” işi kimi bölünmüş

öhdəliklərə söykənir.

Qafqaz xalqlarında gender bərabərliyi məsələsinin mədəni-tarixi inkişaf

aspektində araşdırılması, bu xalqlardakı kişi və qadınlar arasındakı əlaqələrin

təkamülü, gender nizamı və stereotipləşməni izləməyə imkan verir. Ənənəvi

normativlər haqqındakı təsəvvürlərlə müşahidə olunan femininlik və mas-

kulinlik stereotipləri fərdin gender identikliyinin formalaşmasına təkan verir ki,

bu da sosial və dini motivlər, etno-fizioloji təsəvvürlərin təsiri altında adekvat

gender rollarının qəbulu üçün özül yaradır.

Qafqaz xalqlarında tarixən formalaşan gender diferensiasiyası sistemi

uzun müddət davam edən mədəni-tarixi inkişafın nəticəsidir. Ənənəvi mədə-

niyyət qurumları qadın təbiətinin hər zaman passiv, lakin kişi pozisiyasının

dominant olması amilini qabartmaları, sözsüz ki, androsentrik düşüncə tərzinin

məhsuludur və cəmiyyətin əksər üzvləri tərəfindən qeyd-şərtsiz qəbul edilir.

Sovet dövründə gender münasibətlərinin transformasiyası qadının iqtisadi sta-

tusunun dəyişməsi amili ilə əlaqələndirilirdi. Qadının cəmiyyətdəki rolunun

artması qadına sərt biososial xətdən kənara çıxma imkanı yaratdı.

Sosionormativ sferadakı üstün pozisiyasını hər vəchlə əldə saxlamağa çalışan

Qafqaz kişisi qadını konservativ qaydalarla idarə etmək gücünü itirirdi və sovet

hökumətinin dəstəyini əldə edən qadın patriarxal quruluşdan tam da olmasa,

nisbi emansipasiyaya nail olub daha da irəli gedə bilirdi.

Sovet hökuməti dağıldıqdan sonra Qafqazda gender bərabərliyi siyasəti

tənəzzülə uğradı. Yeni yanaşma yaranmadan köhnə mövcud sistem dağıdıldı və

kişilərin əvvəldən barışa bilmədiyi gender bərabərliyi siyasətində sarsıntılar


79

yaşandı. Köhnə patriarxal cəmiyyətin xiffətini çəkən kişilər ənənəvi gender

sisteminin bərpası üçün əllərindən gələni etdilər. Bu siyasət, xüsusilə, Şimali

Qafqaz bölgələrində müsəlman əhali arasında açıq şəkildə həyata keçirilirdi.

XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəli dünyada gedən demokratik proseslər

nəticəsində inkişaf etmiş ölkələrdə gender münasibətlərinin transformasiyası

həm ailə, həm də cəmiyyətdə baş verdi və qadınlar mövcud gender

asimmetriyasına son qoymaq şüarını yenidən gündəmə gətirdilər. Təəssüf ki,

Qafqaz, xüsusilə də, Şimali Qafqaz qadınları bu hərəkata nəinki qoşulmadı,

hətta əksəriyyəti bu hərəkatı heç sözlə də dəstəkləmədi. Bu transformasiya

Qafqaz bölgəsində hansı fəsadlarla üzləşdi? Bölgədə bu transformasiyanı

sürətləndirən və ya ləngidən amillər hansılardır?

Şimali Qafqaz respublikalarına (əsasən Çeçenistan, Kabardin-Balkar

Respublikası, Dağıstan, Adıq və İnquşetiyada) gəldikdə, bu tədqiqatda son

oniliklərdə gender münasibətlərinin transformasiyasını araşdırmaq məqsədi ilə

bir neçə amilə nəzər salınmışdır: Ailə iqtisadiyyatında gedən dəyişikliklər,

sosio-mədəni rollar, demoqrafik göstəricilər, yaş amili, təhsilin səviyyəsi,

sosial-hüququ status və sairə. Alınan nəticələrə istinadən onu demək olar ki,

müasir dövrün qadınları özlərini kişilərin zənn etdiklərindən daha qətiyyətli

hiss edirlər. Bununla bərabər, qadınlarda patriarxal normaların müqabilində,

əsasən də ailə sferasında rahatlıq hiss edilir. Maraqlı odur ki, peşəkar

potensiala malik olan qadınlar belə bu potensialı istifadə etmək imkanını əldə

edə bilmirlər. Birmənalı şəkildə bunun belə olmasına “yaxşı”, ya da “pis”

demək olmaz. Bəziləri, kateqorik olaraq, hər sahədə, hər yerdə bərabərhüquqlu

olmağa cəhd göstərirlər. Əksəriyyət hallarda patriarxal-ənənəvi baxışlı, kişiyə

yalnız bioloji xüsusiyyətlərinə görə hörmət göstərən qadınlar mövcud

situasiyadan məmnundurlar və ya özlərini məmnun kimi göstərirlər. Hətta

ailədə yeganə işləyən qüvvə qadın olsa belə, nominal olaraq, ənənələrə uyğun,

ailədə atanın dominantlığını qorumaq üçün ailə başçısı kişi hesab edilir. Hər

halda, Qafqaz qadını ərinin bu statusunu qorumaqdan ötrü əlindən gələni edir.

Davranış normalarının çoxu kompromisin üzərində qurulmuşdur.

Lakin söylənilənlərə rəğmən, tədricən də olsa, gender münasibətlərində

dəyişikliklər gedir və qadınların bir çoxu təkcə özəl sferada deyil, ictimai

sferada da öz yerlərini gücləndirirlər. Mövcud amillərin təsiri altında qadınların

həyat tərzində dəyişikliklər baş verir. Əksər gənclərə elə gəlir ki, adət-

ənənələrlə hesablaşmaq üçün müəyyən situasiyalar mövcuddur və həmin

situasiyalarda adətlərə əməl etmək hər kəsin borcudur. Telekanallar bu

adətlərin təbliği üçün xüsusi verilişlər təqdim edirlər. Bəzi ailələrdə, xüsusilə

də, öz iqtisadi tələblərində müstəqil olan qadınlar ocağın qoruyucusu hesab

edilirlər. Bununla yanaşı, əksəriyyət gənclər üçün patriarxal normalar çox

əhəmiyyət daşıyır, onlar üçün ailənin saxlanılması və boşanmalardan mümkün

qədər qaçmaq əsas yaşam şərtləridir. Ümumiyyətlə, qadın statusunda olan

dəyişikliklərə iqtisadi amil daha çox təsir etmişdir və iqtisadi müstəqillik onlara


80

kişilərlə bərabər hüquqlu olmaq imkanı yaratmışdır, kişilərlə münasibətlərində,

öhdəliklərində və özünürealizə imkanlarında da bu bərabərlik onlara geniş

perspektivlər açmışdır.

Cəmiyyətin qəbul etdiyi, bəyəndiyi əxlaq normasının daşıyıcısı olan ailə

ənənəvi sosiumu yaradan əsas amildir. Bunları tədqiq edən O.M. Zdravmıslova

belə yazır: “Ənənəvi mədəniyyətdə yeni nəslin sosializasiyası prosesində ilk

növbədə ailə dəyəri rol oynayır. Bu səbəbdən də ailə gender münasibətlərinin

formalaşmasının mərkəzi nöqtəsidir. Ailə vasitəsilə sonrakı nəslə qadın və kişi

əxlaqını təyin edən gender stereotipləri və normaları, bir sözlə, qadınlıq və

kişilik haqqında təsəvvürlər məcmusu ötürülür” (6, s.4).

“Ailənin çörək verən” statuslu kişisi son dövrlərdə gender bərabərliyi

siyasətinə qarşı tərəddüd içərisindədir, onlardan bir çoxu dildə bərabər

hüququn əleyhinə deyillər. Dünyanın əksər yerlərində olduğu kimi, Qafqazda

da ailə və nikah cinsindən, yaşayış yerindən, sosial statusundan və təhsil

səviyyəsindən asılı olmayaraq əbədi dəyər hesab edilir. Qeyd etmək lazımdır

ki, gender münasibətlərinin transformasiyası müxtəlif bölgələrdə milli

xüsusiyyətlərdən asılı olaraq müxtəlif cür təzahür edir. Məsələn, Şimali

Qafqazda, Adıq və Kabardin-Balkariyadakı gənclər özünürealizə və özünü-

təsdiqlə əlaqəli qadınların davranışında gedə biləcək dəyişikliklərdən əndi-

şələnirlər. Onlar cəmiyyətin milli ənənələr və dini qayda-qanunlarla idarə olun-

masının tərəfdarıdırlar.

Təsəvvürlərdəki fərqlər cinslərarası münasibətlərin xarakterində də

özünü büruzə verir. Əvvəldən də qeyd edilmişdir ki, ümumiyyətlə, Qafqazdakı

gender münasibətlərini ümumiləşdirmək olmaz, çünki bu məsələlər bölgələrə,

xalqlara, dinə, yaşa, təhsilə, sosial statusa görə dəyişə bilir. Qafqaz ailələrində

kişinin lider mövqeyi Qafqazın bütün bölgələri üçün qəbul olunandır, lakin bu

məsələyə Qafqazın xristian əhalisi müsəlman əhalisinin baxdığı kimi baxmır.

Cənubi Qafqazdakı müsəlman əhalinin ailəsi ilə Şimali Qafqazın müsəlman

əhalisinin ailəsinin davranış xüsusiyyətləri, gender münasibətləri çox fərqlidir.

Şimali Qafqaz kişiləri daha sərt, daha konservativ, daha patriarxal düşün-

cəlidirlər. Əlbəttə, qadınları da fərqlidirlər. Adıq və Kabardin-Balkar respub-

likasında bir çox insan ailədə qadın-kişi münasibətlərinə fərqli yanaşır. Onlar

guya gender bərabərliyinə qarşı deyillər. İnquşetiyada da gender bərabərliyi

məsələlərinə tam patriarxal bir baxış mövcuddur. Burada hər bir məsələyə kişi

tərəfkeşliyindən yanaşılır. Beləliklə, mövcud sosial-siyasi və iqtisadi

dəyişikliklər bütün post-sovet ölkələrdə olduğu kimi, Şimali Qafqazda da

genderin konstruktunun dəyişilməsinə təsir etmişdir.

Kifayət qədər mürəkkəb və aktual olan bu problemlərin tədqiqatı zamanı

məsələlərə sosial-fəlsəfi rakursdan nəzər salınaraq çoxsaylı postsovet və Qərb

alimlərinin əsərlərindən istifadə edilərək gender münasibətləri bir daha dərin-

dən araşdırılmış, müasir dövrdə cinslərarası münasibətlərin üç əsas modeli

ortaya qoyulmuş və onların gender münasibətlərinə təsiri tədqiq edilmişdir. Bu


81

modellər aşağıdakılardır: Patriarxal, feminist və paritet. Cinsi dimorfizm təsəv-

vürlərinə əsaslanan patriarxal model cəmiyyətdə hegemonluq edən kişilərin

vəziyyətinə bəraət qazandırır, bunun təbii hal olmasını əsaslandırır. Bununla

bərabər, bu model də iki əsas növə ayrılır: Naturalist və sosial yönümlü.

Feminist model isə cəmiyyətin patriarxal xarakterini açır və bir daha bu

cəmiyyətdə qadınlarla kişilərin qeyri-mütənasib vəziyyətini, gender münasi-

bətlərinin kişi üstünlüyü ilə müşayiət olunmasını göstərir. Bu model də öz

növbəsində iki növə ayrılır. O, cinslərin münasibətindəki disfunksionallığı

aşkara çıxarır və kişi hökmranlığını dəf etmək istəyir. Bununla da, “kişi

dünyası”na qalib gəlmək istəyir. Gender münasibətləri feminizm çərçivəsində

müxtəlif konsepsiyalarla üzləşir, “qarşılıqlı asılılıq” və “ailə tərəfdaşlığını”

təbliğ edir. Lakin bu konsepsiyalar yalnız özünün ilkin yaranma mərhələ-

sindədir. O ki qaldı paritetlik münasibətlərinə, onların konseptual əsasları artıq

işlənib hazırlanmışdır və modellərin formalaşması prosesi gedir. Gender müna-

sibətləri ilə əlaqəli bəhs etdiyimiz bütün modellərin təhlili göstərir ki, paritet

model müasir Avropa təhsilli gənclər, xüsusilə də, qızlar tərəfindən daha çox

bəyənilsə də, bölgədə patriarxal model hələ də dominantlıq edir.

Tədqiqat zamanı bəzi adətlərə problem kimi baxılır və belə qənaətə

gəlinir ki, gender münasibətlərində adət və müasirlik dialektik bağlılıqla vahid

proses kimi ifadə olunur: Müasirlik də elə adətdən əmələ gəlir, adətin içərisində

olan bütün pozitiv və dəyərli hesab olunanlar elə müasirliyin elementləridir və

bunlar yaradıcı şəklə salınmış formada adətdə təzahür edir. Adət “dəyişikliklər”

imkanını özündə ehtiva edir və insanları onları dəyişməyə “sövq” edir. Adətin

bütün bizə qədər gəlib çatan komponentləri haçansa cəmiyyət tərəfindən

yenilik, dəyişiklik kimi qəbul edilmişdir. Adətlərin dəyişilməsi elə bir sıra

stereotiplərin dəf edilməsi və yenilərin yaradılması prosesidir. Deməli, elə bu

dəyişkənliyin özündə “mövcud olan ənənələr” vardır.

Gender münasibətlərinin dəyişkənliyə uğramasının başqa səbəbləri də

mövcuddur ki, bunlar bəzən psixoloji sfera ilə də əlaqəli ola bilir. İnsan

təfəkkürü hər zaman yaradıcılığa və yeniliyə meyilli olur. Yeniliyin əsas

təşəbbüsçüsü adi, sıradan biri, sadə insan və ya orta sosial qrup olmur, mövcud

cəmiyyətdən çıxan “avanqard”, “irəlidə gedən” fərd və ya qrup bu vəzifənin

öhdəsindən daha uğurla gəlir. Başqa sözlə, “cəmiyyətin aktiv qatı əvvəlki

sistemdə özlərini görmürlər və yeniliyə, dəyişikliyə meyl edirlər”. Proqressiv

insanlar hər zaman cəmiyyəti tənəzzülə sürükləyən adətlərin əleyhinə olmuşlar,

bəşəriyyəti irəli aparan universal dəyərlərə önəm vermişlər.

Ənənənin dəyişməsi o zaman baş verir ki, artıq mövcud ənənə yeni sosial

şəraitdə cəmiyyət üzvlərinin tələbatına cavab vermir, özünün praktik əhəmiy-

yətini itirir. Bunları araşdırmaqdan ötrü hökmən mövcud gender stereotiplərini,

gender diferensasiyanı tədqiq etmək lazımdır.

Qafqaz cəmiyyətinin müasir və ənənəvi kontekstdə tədqiqi gender müna-

sibətlərinin indikativ məzmununa da aydınlıq gətirir. Gender sisteminin fəaliy-


82

yət prinsiplərinin elmi tədqiqi göstərir ki, cinsə görə sosial kateqorizasiya nəti-

cəsində gücün və resursların bölünməsi təkcə özəl sektorda deyil, həmçinin

ictimai sektorda da baş verir. Belə olanda gender sosial status kimi təkcə

şəxslərarası səviyyədə deyil, həmçinin sosial qruplar səviyyəsində də özünü

göstərir.

Modernizasiyaya keçid prosesində gender konstruktlarının transfor-

masiyası sosiumun fəaliyyətinin bütün sferalarında öz əksini tapır. Sosio-

struktur və mikrososial yanaşmaların dialektik birləşməsi imkan verir ki, gen-

der sisteminin həm institutsional səviyyədə (iqtisadiyyat, siyasət, ailə, təhsil,

mədəniyyət), həm də davranışın sosiotipik motivasiyasını, sosial təfəkkürün

qarşılıqlı təsirinin oriyentasiyasını, gender mühitində stereotiplərin anlaş-

masının dəyişilməsini izləmək mümkün olsun. Tədqiqatda əsas diqqət Qaf-

qazda gender münasibətlərinə, yəni cinslərin sosializasiyasına və onların təza-

hür xüsusiyyətlərinə yetirilir. Tədqiqat zamanı aydın olur ki, cinslərin sosializa-

siyasında ən kəskin məsələ qadın və kişilərin həm ailədəki, həm də profess-

sional həyatlarındakı rollarının öhdəsindən necə gəlmələridir. Müasir ailələrdə

qadınların ailə konfliktlərindən qaçmalarının yeganə yolu onların həm ailədə,

həm də iş həyatında üzərlərinə düşən məsuliyyəti bacarıqla yerinə yetirə bilmə

qabiliyyətləridir. Müasir cəmiyyətin əsas norması olan ailə və iş məsuliyyətinin

uğurlu idarə olunması qadın və kişi arasındakı konfliktlərin azalmasına səbəb

olar, bununla da, həm şəxsiyyətlərarası, həm də cəmiyyətdəki gərginlik azalar.

Bir sözlə, Qafqaz qadını mənsub olduğu cəmiyyətin sülh içərisində yaşamasına

təminat verən əsas qüvvədir, çünki o ən çətin vəziyyətdə belə öz qüvvəsini

səfərbər etməyin yollarını yaxşı bilir. Son dövrlərdə qadınlarda əmələ gələn

yeni oriyentasiya (həm ailə, həm də karyera məsuliyyətinin öhdəsindən

gəlmək) mövcud münasibətlərdə cinslərin iyerarxiyası məsələsinə də təsir edir,

lakin bu, qadınları nə problemlərdən, nə də dərin stresslərdən azad etmir.

Bununla bərabər, kişilərin rolunun patriarxal şərtlər altında sosiallaşması

əslində onların dominant vəziyyətlərini qoruyub saxlasa da, güc, bilik, bacarıq

sahələrini sıxışdırır, mənəvi aləmlərini təzyiq altına qoyur, kişilərin həyat

strategiyalarını məngənəyə salır, mədəniyyətinin translyasiya prosesini, ənənə-

vi kişi funksiyasını mürəkkəbləşdirir. Bu, onların gender identifikasiyası və

gender rollarının sosializasiyasında ziddiyyətlər yaradır. Ümummilli böhran

situasiyası daha da dərinləşir, patriarxal nizam cəmiyyəti qəddarlığa yönəldir

və həqiqi mənada gender münasibətlərindəki konflikti kəskinləşdirir ki, sonda

bu da dağıdıcı nəticələrə gətirib çıxarır. Son dövrlərdə bölgələrdə yerli xüsu-

siyyətləri nəzərə almayan səriştəsiz məmurların tətbiq etdikləri islahatlar

mövcud situasiyanı daha çox zərbə altında qoyur.

Düzdür, ənənəvi gender seqreqasiyası və müasir emansipasiya arasında

spesifik anlaşılmazlıq hər zaman olmuşdur. Şəxsi müxtariyyətin, profess-

sionallığın, özünürealizənin müasir tələbləri bir sıra “valideynlik”, “evlilik” ki-

mi strukturlarda gender münasibətlərini daha da kəskinləşdirir, çünki gender


83

bərabərliyi təsəvvürü əhalinin əksəriyyəti üçün xarakterik olan patriarxal stere-

otiplər üzündən sıxışdırılır. İqtisadiyyat və siyasətə gəldikdə isə, gender asim-

metriyası özünü burada daha aydın göstərir. Sosiumda cinsinə görə diskri-

minasiyanın gizli formaları da aşkarlanmışdır. Bu, karyerası olmayan, evdən

başqa heç bir yerdə işi olmayan, pul qazanmayan qadınlarla təhsilli, işgüzar,

lider qadınların müqayisəsində özünü daha açıq şəkildə göstərir, bu da, qadın-

lara olan münasibətdəki fərqdə aydın görünür.

Bəzən qadının siyasətdə rolu o qədər görünməz olur ki, onun səsi heç bir

qərar qəbul edilərkən eşidilmir. Dövlətin qadınlarla əlaqəli qeyri-adekvat siya-

səti mövcud böhranı daha da dərinləşdirir. Siyasətdə qadının problemi olduğu

kimi bəzən siyasətdə güclü olmağı bacarmayan kişinin də problemi olur, çünki

bu, mövcud şəraitdən irəli gəlir. Ümumiyyətlə, hal-hazırda kişilərin də ailə

başçısı kimi rolunda böhran yaşanır və bu səbəbdən də onların vəziyyəti

ürəkaçan deyildir. Ailədəki patriarxal düzən cəmiyyətdə gedən yeniləşmə və

iqtisadi krizis nəticəsində pozulmuşdur. Müasir Qafqaz sosiumunda gender

sisteminin bir neçə inkişaf istiqaməti mövcuddur. Bölgədə qadın və kişi

haqqında patriarxal notlara köklənmiş ənənəvi təsəvvürlər kifayət qədər

yayılmışdır, xüsusilə, Qafqazın kənd yerlərində, kişinin yüksək gəlir əldə etdiyi

və qadının ödənişli işlə məşğul olmadığı ailələrdə ənənəvi patriarxal yanaş-

malar daha xarakterikdir. Ailədə təhsilin səviyyəsi yüksəkdirsə, ailəyə hər iki

valideyn gəlir gətirirsə və ya qadının gəliri daha yüksəkdirsə, o zaman təbii ki,

baxışlarda patriarxallıq elementləri azalır. Belə ailələrdə qadına, uşağa qarşı da

sərt deyil, yumşaq davranış sərgilənir. Təkcə ailə qurumunda deyil, ictimai

qurumlarda da karyera keyfiyyətləri və uğurları yüksək olan qadına münasibət

yaxşı mənada fərqlidir.

Qadının Qafqaz bölgələrində iqtisadi-siyasi aktivliyinin aşağı olmasının

öz subyektiv-obyektiv səbəbləri vardır:

1) qadının iqtisadi yüksəliş zamanı əmək bazarına güclə cəlb olunduğu

halda, iqtisadi böhran zamanı əmək bazarında sıxışdırılması halları;

2) qadının iqtisadi rəqabətə duruş gətirməməsinin obyektiv səbəbləri-

onun reproduktiv funksiyası ilə əlaqəli əmək bazarında yaşının müəyyən

dövrlərində kişilərdən geri qalması, rəqabətə davam gətirməməsi;

3) qadın azyaşlı uşaqları üçün qayğı mərkəzlərini tapa bilməməsi;

Ümumiyyətlə, qadınların əksəriyyəti büdcədən maliyyələşən qurumlarda

işlədikləri üçün onlar dövlətin sosial sığortasından çox asılıdırlar, professional

mobillikdə çətinlik çəkirlər, çünki işləyən qadını nə ailədə, nə də əmək

bazarında ailə qayğısından azad etmirlər. Bəzən həm ailə, həm də karyera

məsuliyyətinin yükünü qaldıra bilməyən qadın geri çəkilməyə məcbur qalır,

sevdiyi işi itirməyə qərar verir.

Toxunulan amillərin və vəziyyətin yaxşılaşdırması strategiyasını təyin

edən faktorların anlaşılması üçün, sözsüz ki, ümumdövlət problemini dərindən

araşdırmaq lazımdır. Qadınlar üçün dövlətin nəzərdə tutduğu siyasətdə əsas üç


84

komponent önəmlidir: Onların real çətin vəziyyətlərinin əmək bazarında kom-

pensasiyası (qadının cəmiyyət üçün yerinə yetirdiyi vəzifələrin çox əhəmiyyətli

olmasını nəzərə almaq), qadınlara qarşı diskriminasiya ilə mübarizə aparmaq

və əmək bazarında onların rəqabət qabiliyyətlərinin yüksəlişi üzrə iş aparmaq.

Gərgin dönəmlərdə rəqabət qabiliyyətinin aşağı olmasının əsas səbəb-

lərindən biri hələ də mövcud olan sosial imtiyazlardır. İqtisadiyyatın real

vəziyyəti onu sübut edir ki, bu imtiyazları istəməyənlər əmək bazarı üçün daha

sərfəlidirlər. İşsizliyə görə verilən müavinətlərin həcmi çox aşağıdır, bir sıra

imtiyazlardan onlar şüurlu şəkildə vaz keçirlər. Qadınlar işlərini itirmək

qorxusundan ya könüllü, ya da məcburiyyət qarşısında qaldıqlarına görə onlar

üçün nəzərdə tutulan qanuni imtiyazları tələb etmirlər. Onu da qeyd etmək

lazımdır ki, qanunvericiliklə bu imtiyazları tələb edən işçidən iş sahibləri tez

bir zamanda canlarını qurtarmağı bacarırlar. Kiçik bir bəhanə ilə onları işdən

uzaqlaşdırırlar. Təəssüf ki, belə hallar bəzən məhkəmələrə qədər gedib çatsa da,

nədənsə iş sahibi olan kişilər məhkəmə işini daha çox udurlar. Yalnız dövlətin

büdcə hesabına nəzərdə tutduğu imtiyazlar iş yerlərində maneəsiz əldə edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əmək bazarının tələblərinə görə professional

təhsil və vərdişlərin əldə edilməsi təkcə qadınlar üçün deyil, kişilər üçün də

əsas problemdir. Bəzən əmək bazarının bugünkü tələbini nəzərə alıb ona uyğun

təhsil almaq, peşə qazanmaq istəyən gənc az sonra işsiz qala bilir və beləliklə

də, dövrün nəbzini tutmaq hər kəs üçün mümkün olmur. Gələcək üçün əldə

etdiyin bilik, vərdiş gözlədiyin nəticəni vermir, çeviklik nümayiş etdirmək

tələb olunur, yəni işlədiyin sferanın tələblərinə uyğun hərəkət etmək əsas

şərtlərdən hesab edilir. Əmək fəaliyyətinin kiçik sferasından başlayıb təcrübəni

çoxsahəli hala gətirməkdən ötrü peşəkarların yanında treninq keçmək də zəruri

şərtlərdəndir.

Genderin konkret məzmunu ictimai inkişafın dərəcəsindən, sosial həyatın

təşkili xarakterindən və cəmiyyətin etno-mədəni spesifikasından asılı olaraq

dəyişir, çünki genderin özü də dəyişir. Buna görə də Qafqazda gender

münasibətlərinin xüsusiyyətlərinin tədqiqində bütün bunlar nəzərə alınmalıdır,

çünki qafqazlıların etno-mədəni cəhətdən müxtəlifliyi və onların davamlı

olaraq etno-mədəni xüsusiyyətlərini qoruma istəyi bunu deməyə əsas verir.

Modernizasiya dövrünün tələbi kimi bölgədə tətbiq edilən, əsasən formal

xarakterli islahatlar şəraitində gender münasibətləri də şəraitə uyğun dəyişir.

Tətbiq edilən islahatların istənilən nəticə verməməsi bir daha sübut edir ki,

sosiomədəni qatda gedən modernizasiya prosesini, cəmiyyətdə baş verən

dəyişiklikləri dərindən bilmədən, iqtisadi və siyasi-hüquqi sahələrdə gedən

transformasiyanı hərtərəfli araşdırmadan gözlənilən effekt olmayacaqdır.

Qafqazda bu sahədə aparılan islahatlar zamanı yuxarıda deyilənləri diqqətdə

saxlamaq çox əhəmiyyətlidir. Başqa sözlə, Qafqaz bölgəsində gedən isla-

hatların uğur miqyası onun tətbiqinin mədəni kontekstindən asılıdır. İctimai


85

sferanın modernizasiyası sosiomədəni hərəkatın dərəcəsinin sürəti ilə ayaqlaş-

malıdır.

Qafqaz mədəniyyətlərinin çarpazlaşması, bir-birlərinə qarşılıqlı təsiri də

tədqiqat ərzində nəzərə alınmışdır. Etno-mədəni müxtəliflik, din müxtəlifliyi və

digər amillər bölgədə aparılan islahatların ehtiyatla tətbiq edilməsinin

zəruriliyindən xəbər verir.

Qafqazda gender münasibətləri xüsusiyyətlərinin metodoloji konseptdən

tədqiqatı zamanı cəmiyyətin sosiomədəni sferasının transformasiyasının, sosi-

umun ənənəvilikdən müasir xarakterli gender münasibətlərinə keçidinin

təhlilinə xüsusi diqqət ayrılmışdır. Gender düzəninin ənənəvi dekonstruksi-

yasının mərhələlərini də nəzərə almaq önəmlidir. Bunlar üç tip gender

düzənidir: konservativ, keçici və modernləşdirilmiş.

Konservativ tip əsasən gender iyerarxiyası ilə xarakterizə edilir; keçici tip

deqradasiya olunmuş sərhədləri ilə səciyyələnir; modernləşmiş tip paritet gen-

der münasibətləri ilə xarakterizə edilir.

Bütün dünyada olduğu kimi Qafqazda da modernizasiya prosesi gedir,

əsas söhbət bu prosesin sürətindən gedir. Bununla əlaqəli qeyd etmək lazımdır

ki, modernləşdirilmiş cəmiyyətdə əsas əhəmiyyətli cəhət individualizm və

rasionalizmdir. İndividualizm şəxsiyyətin sosial varlığının əsası kimi insanların

azad, avtonom, özünürealizə konsepsiyasını ifadə edir. Rasionalizm həqiqət-

dən, avtoritetdən, din və sairədən imtina edərək təfəkkür prinsipini əsas tutan

insanların və sosial qrupların davranışlarını səciyyələndirir. Ekspansiya və qlo-

balaşmanın yayılmasının müasir sosiumun sosial həyatın ənənəvi forması ilə

yaratdığı təzad bütün insanlar üçün xarakterikdir.

Şimali Qafqazda gender münasibətlərindən bəhs edən mənbələrdən

istifadə zamanı qadınların sosial vəziyyətinin təhlilinə dair 1990-cı illərdə

Rusiyada çap edilən əsərlərin müəlliflərinin əksəriyyəti liberal feminist olan

gənc tədqiqatçılardır (K.Qaliqan, K.Mille, C.Mitçel və başqaları). 2000-ci

illərdə Rusiya alimləri (A.Posadskaya, N.Rimaşevskaya, N. Zaxarova, L.P

Repina, M.Q. Muravyova, D.Bordin və başqaları) gender tədqiqatlarına dair

kifayət qədər monoqrafiyalar, dərsliklər və başqa elmi əsərlər dərc etdirmişlər.

Bütün bunlara baxmayaraq, bu elmi əsərlərin arasında Qafqazla bağlı çox az

nəşr vardır. Əslində bu bölgədə qadınların istər sosial, istər siyasi, istərsə də

iqtisadi durumu yetərli qədər problemlidir və tədqiqata böyük ehtiyac vardır.

Qərbdə qadın hüquqlarının müdafiəsi uğrunda hərəkatın uzun bir yolu

vardır. Son iki yüz il boyu Qərb qadınları durmadan mübarizə aparmış və

mərhələ-mərhələ demokratiyaya yaxınlaşmışlar. İlk olaraq, qadınlar “qadın

hüququ”, “qadının hüquq təfəkkürü” terminlərini dilə gətiriblər. Sonrakı mər-

hələlərdə qadınlar sosial-iqtisadi hüquqları uğrunda mübarizə aparmışlar. Daha

sonra onlar mədəni inqilab (reproduktiv funksiyanın dəyişilməsi, ailə

planlaşdırılması, abort etmə hüququ, ailə həyatı və sairə) mərhələsinə daxil


86

olmuşlar. Kişilərlə bərabər əldə edilən sosial status; sosial-iqtisadi, reproduktiv

hüquqlar onlara bir çox imkanlar yaratdı (10, s.19).

Faktiki olaraq, daima konfliktlərin, müharibələrin olduğu Şimali Qafqaz-

da cəmiyyətin feminizm hərəkatına vaxtı olmamışdır. Qadınların hüquq

bərabərliyi məsələləri ümumrusiya qadın hərəkatının təzyiqi ilə həll olunurdu.

Qadınlara verilən hüquqlar bir növ sənədlərdə əks olunurdu, lakin real həyatda

mövcud deyildi. Nəticədə, Qafqaz qadınları “kişilərin əsarəti altında” olduq-

larından daha pis vəziyyətə düşürdülər, çünki cəmiyyət buna hazır deyildi.

Bütün əvvəlki tarix və mədəniyyət dünyanın kişi baxışlarına, kişi zövqünə, kişi

adətlərinə uyğun olaraq qurulmuşdu, cəmiyyət “maskulin idarəçiliyi” olan

dünyanı daha rahat qəbul edirdi və bu baxış həm kişilərdə, həm də qadınlarda

qorunub saxlanılmışdır. Qadına verilən hüquq və öhdəliklərdə bu yanaşma əxz

olunmuşdur. Qadın mövcud standartlara və stereotiplərə qarşı durmağı

bacarmalı idi. Qadınlar dünyaya, tarixə və mədəniyyətə özəl baxışının olmasını

təsdiqləmədən cəmiyyətdə özlərinin mövcudluğunu itirmə riski altında

yaşayırdılar.

SSRİ dövründə də qanunların bütün vətəndaşlara aid olmasına bax-

mayaraq, Qafqaz qadınları ilə rus qadınları bu qanunlardan eyni cür bəhrə-

lənmirdi. Şimali Qafqazdan fərqli olaraq, Rusiyada, demək olar ki, XX əsrin

əvvəllərindən qadın kursları, ali və orta tibb, politexnik, kənd təsərrüfatı,

arxitekturaya aid kurslar təşkil edilmişdi və sonradan da bu kurslar öz səmə-

rəsini vermişdir. Bunlar qadınlar üçün təhsil mənbələri idi. Demək olar ki,

bütün bu kurslar qadınların həm özəl, həm də ictimai təşəbbüsləri sayəsində

yaradılmışdı (11, s.27).А.Н. Şabanova haqlı olaraq qeyd edirdi: “Rus qadınının

yüksək təhsil, bilik uğrunda daima mübarizə aparması, özünütəkmilləşdirməyə

olan cəhdi nəticələrini vermişdir. Onlar üçün bəzi yollar açıldı, qadın bəzi

sahələrdə öz biliklərini realizə edə bilər” (11, s. 27). Bu səylərin nəticəsi idi ki,

XX əsrin əvvəllərində Rusiya ali təhsilli qadınlarının sayına görə İngiltərədən

sonra dünyada ikinci yerdə idi (8, s.23).

Sovet dönəmində Şimali Qafqaz qadını özünü realizə etmək üçün bir çox

sahələrdə təhsil almışdı. Hətta bəzi sahələrdə bu dağlar qızı təkcə Rusiyada

deyil, Avropadakı həmyaşıdlarını da geridə qoymağı bacarmışdı. Bir çox

nümunələrlə bunu sübut etmək olar. Şimali Qafqaz təmsilçisi Elita Daurova

dünyada ilk qadın təyyarəçi olmuşdur. Daha bir Şimali Qafqazlı, Veronika

Dudarova dünyada ilk qadın dirijor olub. Bütün bunlarla yanaşı, Qafqaz

cəmiyyəti patriarxal məişətini də qoruyub saxlaya bilmişdir, Sovet hakimiyyəti

qadınları bu “məişət” qayğılarından azad etmədən, onun çiyinlərinə ikinci bir

yük qoydu. “İkili yük”ü olan qadın indi həm ev qayğılarına görə əvvəlki

məsuliyyəti daşıyırdı, həm də karyerasında fərqlənmək kimi bir əlavə yükün

altına girmək istəyirdi. Düzdür, dövlət sosial infrastrukturun inkişafına hərtə-

rəfli kömək üçün daima vədlər verirdi, lakin bunu hər zaman “daha vacib

vəzifələrin həyata keçirilməsi” məcburiyyətində qaldığı üçün bu yardımları


87

təxirə, necə deyərlər, “bu gün - sabaha” salırdı. Qadınların bir sahədə işləri nis-

bətən azalmışdı, bu da yetərli sayda olmasa da, uşaqlara qayğı mərkəzlərinin

(uşaq bağçaları, günü uzadılmış məktəblər, uşaq evləri, internatlar, uşaq düşər-

gələri və sairə) açılması idi. Dövlət kompensasiya kimi bəzi güzəştlər edirdi,

məsələn, doğumlardan əvvəl və sonra verilən müavinətlər bu qəbildən sayıla

bilərdi.

O dövrün sosialist qanunvericiliyinin xüsusiyyətlərini təhlil edərkən qeyd

etmək vacibdir ki, sovet dövründə ailədə gender asimmetriyası mövcud idi, la-

kin bu asimmetriya - ənənəvi deyildi. Sovet dövründə ailədə açıq fiqur olan

ananın funksiyası qat-qat çətin idi. Ana övladını dünyaya gətiribsə, o, uşaqların

tərbiyəsinə, ailə-məişət məsələlərinə görə cavabdehlik daşıyırdı. Əlbəttə, bütün

evin qayğısı onun üzərində idi və bundan əlavə qadın öz maaşı ilə ailəsini

maddi cəhətdən də dəstəkləyirdi. Sovet ailələrinin əksəriyyətində ərin əmək

haqqı bütün ailə üzvlərinin yaşayış səviyyəsini təmin edə biləcək qədər yetərli

deyildi.

Sovet dövründə gender münasibətlərinin xarakterini müəyyənləşdirərkən

sosioloqlar onu yekdilliklə “işləyən ana müqavilə”si kimi qiymətləndirirlər.

Bu, o demək idi ki, bu sistem iki rolu qadına həvalə edirdi: “Ödənişli işçi

qadın” və “ödənişsiz ev işlərinin öhdəsindən gəlməyi bacaran ana”. Beləliklə,

Sovet nümunəsi olan “gender bərabərliyi” siyasətinin həyata keçirilməsində

qadınların vətəndaş hüquqlarının təsdiqi ilə bağlı əsas problemləri dövlət həll

edə bilmədi. Qadınların statusunda formal-hüquqi dəyişikliyə gəldikdə isə

dövlət cinslər arasında ənənəvi əmək bölgüsünü dəyişdirə bilmədi, gender

bərabərliyini təcrübədə realaşdırmağı bacarmadı və ya reallaşdırmaq istəmədi

və bütün patriarxal cəmiyyətlərdə olduğu kimi “böyük” dünya siyasətinin,

cəmiyyətin idarəçiliyini kişiyə, ev-məişət məsələlərinin həllini isə qadına

həvalə etdi.

1990-cı illərin əvvəlindən Şimali Qafqazda, ümumiyyətlə Rusiya

Federasiyasında siyasi və iqtisadi islahatlar, mülkiyyət formalarının dəyişdiril-

məsi ilə bağlı proseslər başlandı və sovetlər dönəmindəki komanda-inzibatçılıq

sistemindən hüquqi, demokratik dövlət sisteminə keçid baş verdi (10, s.36),

lakin real həyatda Şimali Qafqaz qadınları gender bərabərliyi ideallarından hələ

çox uzaqdadırlar. Kişi və qadın hüquqları arasındakı bərabərsizlik əsasən iki:

Gender rollarının bölünməsi (əmək və məşğulluq), dövlət və cəmiyyət (siyasət,

idarəetmə) sahəsində özünü daha çox büruzə verir.

Əlbəttə, keçmişə nəzər salanda aydın görünür ki, bu gün ictimai

istehsalda iştirak etmə Şimali Qafqaz qadınının həyat normasına çevrilmişdir.

Yetkin yaşlı Şimali Qafqaz qadınları arasında 35-49 yaşlıların, təxminən 90%-i

işləyir və ya iş axtarırlar. İşləyən qadınların böyük əksəriyyəti muzdlu işçilər

kateqoriyasına aiddir. Çox cüzi sayda qadın başqa sahələrdə işləyir. Şimali

Qafqazda qadın sahibkarlığının ən səciyyəvi cəhətləri hansılardır? Sahibkar-

ların ümumi sayında qadınların payı təxminən 20% təşkil edir. Onlar əsasən


88

qeyri-ciddi, orta və xırda bizneslə məşğuldurlar. Böyük biznesdə qadınları

görmək çox nadir haldır.

Qadın biznesi əsasən ənənəvi qadın məşğulluq sahələrini əhatə edir:

Pərakəndə ticarət, məişət xidmətləri, səhiyyə, mədəniyyət, elmlə əlaqəli kiçik

həcmli sferalar. Sosioloqlar iddia edirlər ki, kişilərlə müqayisədə qadınlar daha

ehtiyatla öz bizneslərini inkişaf etdirirlər. Onlar böyük risklərdən çəkinirlər,

kompromisə meyillidirlər, böyük tərəfdaşları ilə qarşılıqlı əlaqədə mənəvi

prinsipləri və etik normaları nəzərə alırlar.

Qadın sahibkarlıq fəaliyyətindəki çətinliklər bir neçə səbəbdən irəli gəlir.

Birincisi, dövlət bu işin inkişafı üçün yaxşı qanunvericilik bazasını yarat-

mamışdır. İkincisi, ölkədə qanunvericilik və icra hakimiyyəti ilə işgüzar

dairələrin nümayəndələrinin, açıq, leqal qarşılıqlı əməkdaşlıq mexanizminin

mükəmməl olmaması bu işə kifayət qədər maneçilik törədir. Üçüncüsü, başda

Rusiya olmaqla, ölkədəki qeyri-sabit vəziyyət ümumi sosial-siyasi səbatsızlığa

gətirib çıxarır. Qadın sahibkarlara qarşı çox vaxt süni şəkildə yaradılan

baryerlər ucbatından ölkədə sahibkarlığın inkişafı ləngiyir.Onların fəaliyyətinə

sosial-psixoloji xarakterli amillər də çox ciddi təsir göstərir. Xüsusilə, ailədə və

cəmiyyətdə qadınların roluna olan ənənəvi baxış qadın sahibkarlığının

inkişafına əməlli-başlı neqativ təsir göstərir. Cəmiyyətdə mövcud olan ənənəvi

stereotiplər biznes sahəsində olan qadınların rəqabət qabiliyyətini ciddi şəkildə

məhdudlaşdırır və hətta onların ailə münasibətlərinə dağıdıcı təsir göstərir.

Sahibkarlığın müasir vəziyyəti hətta bir çox hallarda qadının vəziyyətini daha

da pisləşdirmişdir, çünki maliyyə çətinlikləri ucbatından Şimali Qafqaz qadın-

ları biznesin ən ucuz növü ilə məşğul olmaq məcburiyyətindədirlər. Ağır

zəhmət və cüzi qazanc disbalansı onları bu işə başlamaq həvəsindən yayındırır.

Yeni sahibkarlığa başlamaq istəyən qadınlar bu addımı atmağa çox qorxurlar,

xüsusilə, subay qadının belə işlərə baş qoşması onun sonrakı həyatına neqativ

təsirsiz ötüşmür.

Söhbət əmək bazarında qadınların məhdudlaşdırılmasından gedəndə ağıla

gələn ilk fikir dövlətin gender bərabərliyi qanununun mövcudluğu və bu

qanuna istinadən qadının da, formal olaraq, kişilərlə bərabər, eyni hüquqları ol-

masıdır. Şimali Qafqaz xalqlarının qadınlara olan ənənəvi baxışlarını nəzərə

almadan gender münasibətlərindən bəhs etmək yalnış olardı. Qadın hələ də

ailədə kişi normalarına uyğun davranır. Əlbəttə, ənənələri dəstəkləyən qadın

qarşı cinsi qıcıqlandırmaq istəməsə də, ailədə, ictimai yerdə öz fikrini söyləyir,

mübahisə edir, lakin qadının razılaşıb-razılaşmamasından asılı olmayaraq, son

söz yenə də kişinin olur. Milliyyətindən asılı olmayaraq, bu amil bütün Qafqaz

cəmiyyəti üçün xarakterikdir, lakin onu da qeyd etmək vacibdir ki, qadına olan

belə yanaşma təkcə ailədaxili qərarların qəbul edilməsi zamanı deyil, rəsmi

dövlət yığıncaqlarında (strukturlarında) da baş verə bilər. İstər ailə sferasında,

istərsə də ictimai sferada qadın “yeri”ni bilməlidir. Kişi normativ sistemin

daşıyıcısı olmalıdır. Qadın isə bu normativ tələblərin realizatoru, icraçısı olaraq


89

ailənin gündəlik həyatına daxil olmağı bacarmalıdır, lakin iqtisadi böhran

nəticəsində ailə başçısının funksiyası şübhə altında qalır. Qazanc üçün kişi

respublikanın hüdudlarını tərk etməyə məcbur olur və iş üçün başqa ölkəyə üz

tutur. Bu zaman nə baş verir? Cavan və ya ortayaşlı bir qadın həm ev təsər-

rüfatı, həm uşaqlar, həm yaşlı valideynlərin yükünü daşımalı olur. Bu, bir

tərəfdən, qadının fiziki yükünü artırmağa gətirib çıxarır, digər tərəfdən, ev

təsərrüfatının əhəmiyyətini, ailə dəyərlərini aşağı salır (9, s.123).

Qadının vəziyyətinin pisləşməsi Şimali Qafqaz respublikalarının müsəl-

man əhalisi arasında xüsusilə hiss olunur, çünki ənənəvi müsəlman cəmiy-

yətində qadının peşə təcrübəsi yoxdur. O, müasir məşğulluq, dayanıqlıq və

digər bazar keyfiyyətlərinə malik deyil ki, düşdüyü vəziyyətdən çıxış yolu

axtarıb tapa bilsin. Müasir dünya insandan işgüzarlıq, təşəbbüskarlıq tələb edir.

Bugünkü əmək bazarı sovet dövrünün məşğulluğu ilə müqayisədə daha

qəddarlaşıb. Bundan başqa, qadınların ictimai sahəyə çıxışı üçün əlavə sosial

stimullar yoxdur. Hələ də qadınların ocaq qoruyuculuğu statusu önə çəkilir,

ailənin-evin qadın əməyindən asılılığı saxlanılır (9, s.124). Ona görə də qazanc

üçün məcburi cəhdlər axtarışı ağır psixoloji travmalara gətirib çıxarır.

Qafqazda mövcud gender münasibətlərinin xüsusiyyətlərini əldə əsas

tutaraq qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə, ilk növbədə,

aşağıdakıları nəzərə almaq tövsiyə edilir:

* dövlət proqramlarında gender parametrlərini nəzərə almaq;

* cəmiyyətin gender şüurunu artırmaq;

* təhsil sisteminə gender yanaşmalarını tətbiq etmək;

* gender bərabərliyi sahəsində beynəlxalq öhdəliklərin həyata keçirilməsinə

yardım etmək;

* milli xüsusiyyətləri də nəzərə almaqla Qafqaz bölgəsində sosial-iqtisadi

inkişaf prosesinə gender mexanizmini tətbiq etmək.

Qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində görülən zəruri

tədbirlər arasında təhsil sisteminin müxtəlif pillələrində gender təhsilinin daha

sürətlə tətbiqi əsas götürülməlidir:

* təhsil sistemində, xüsusilə, ali məktəb proqramlarında (dərslik, proqram,

metodik vəsait hazırlanmasında) gender aspektlərinin nəzərə alınması;

* ali məktəblər üçün hazırlanan dərsliklərin gender ekspertizası;

* fasiləsiz təhsilin və ixtisasların artırılmasında gender aspektlərinin nəzərə

alınması;

* gender məsələləri üzrə dərsliklərin yaradılması;

* mövcud kitabxanaların gender mövzusundan bəhs edən kitablarla

zənginləşdirilməsi;

* təşkilatlarda gender disbalansına nəzarət edən gender ekspertizası

şöbəsinin yaradılması;

* genderlə bağlı müxtəlif maarifləndirici görüşlərin təşkili.

Aparılan tədqiqatın nəticəsi olaraq, aşağıdakıları qeyd etmək olar:


90

-Müasir dövrdə Qafqazın əksər bölgələrində bəzən paritet münasibətlərin

də gözə dəyməsinə baxmayaraq, cinslərarası münasibətdə patriarxal

model dominantlıq edir;

- ənənəvilik və novatorluq gender münasibətlərinin vahid bir inkişaf

prosesinin dialektik əlaqəsini ifadə edir, novatorlıq ənənələrdə olan ən

pozitiv dəyərlərdən əmələ gələrək yenilikləri yaradıcı formaya salınmış

şəkildə büruzə verir;

- gender sisteminin elmi tədqiqat prinsipləri göstərir ki, cinsə görə

kateqorizasiyanın sosial nəticəsi təkcə məişət, iqtisadiyyat və digər qay-

nar sferalarda deyil, hakimiyyətin və resursların bölünməsi sahələrində

də müşahidə olunur;

- cinslərin sosializasiyası prosesində qadın və kişilərin ailədəki müna-

sibətləri ilə yanaşı, onların professional rolları da kəskin xarakter almış-

dır. Müasir dövrün tələbi olan ailə və karyera rollarının öhdəsindən gələ

bilmək bacarığı qadınların həm şəxsiyyətinə, həm də ümumilikdə,

cəmiyyətdəki roluna təsirsiz ötüşmür;

- cəmiyyətin əksər üzvləri üçün mövcud ənənəvi cinslərarası seqreqasiya

daha xarekterikdir, müasir tələb olan avtonomiya, emansipasiya cəmiy-

yətin az hissəsi tərəfindən qəbul edilir. “Valideynlik”, “həyat yoldaşı”

kimi qurumlarda mövcud ziddiyyətli ideyalar, cinslərin bərabərliyinə

olan patriarxal baxışlar Qafqaz cəmiyyətinin əksər üzvləri üçün daha xa-

rakterdir;

- kənd yerlərində və kişilərin yüksək gəlirli işdə çalışdığı ailələrdə əhali-

nin əksəriyyəti qadın və kişi haqqında ənənəvi patriarxal yanaşmaya daha

çox üstünlük verdikləri halda, şəhərlərdə yaşayan hər iki valideynin

çalışdığı ailələrdə qadın və kişilərin rollarına daha müasir yanaşmaya

təsadüf edilir.

Ədəbiyyat:

Rus dilində

1. Атаева Л.М., Атаева М.Б., “Тлисова А.Б., Особенности социально-

психологической самоорганизации женщин Северного Кавказа”,

Черкесск, 2005, С. 3

2. Ахриев, Ч., “Заметки об ингушах”, Текст. / Ч. Ахриев // ССТО. 1979.

-Вып. 1, 286 c.

3. Бердяев, Н., “Метафизика пола и любви”, Текст. / Н. Бердяев. М.:

ACT, 1990, 234 с.

3. Бларамберг, С., “Новейшие географические и исторические известия

о Кавказе”, Текст. / С. Бларамберг. Нальчик, 1999, 290 с.

4. Гидденс, А., “Элементы теории структурации”, Текст. / А. Гидденс

// Современная социальная теория. Новосибирск, 1995.


91

5. Дзуцев, Х.В., “Межличностные отношения в осетинской семье”,

Текст, / Х.В. Дзуцев // IV конгресс этнографов и антропологов

России. Тезисы докладов. -М., 2001.

6. Здравомыслова О.М., “Семья и общество: гендерное измерение

российской трансформации”, Текст, -М., 2003

7. Карпов, Ю.Ю., “Женское пространство в культуре народов

Кавказа”, Текст. / Ю.Ю. Карпов. СПб., 2001

8. Кузнецова, Т.Р., “Этнокультурные особенности семейно-брачных

отношений у народов Северного Кавказа в XIX начале XX в”, Текст.

Павлюченко Э.А. “Женщины в русском освободительном

движении”,

9. Лыткина Т.С., “Трансформация семьи и домашнего хозяйства: опыт

социо-этнологического описания жизни табасаранцев” //

Ежегодная научная конференция: “Сорокинские Чтения”: Актуаль-

ные проблемы социологической науки и социальной практики. М.

2002, С.123

10. Светлана Айвазова., “Гендерное равенство в контексте прав

человека”, Пособие Москва, 2001, С.19-36

11. Шабанова А.Н., “Очерк женского движения в России”, Спб.1912. –

С.27 “Women in Western European History”, V., 1–3. Lnd. 1982

12. Чеснов, Я.В., “Мужское и женское начала в рождении ребёнка по

представлениям абхазо-адыгских народов”, Текст, СПб., 1991

İngilis dilində

10. “Encyclopedia of feminism”, Text, T. Tuffle. N.Y., Oxford, Pacts on File,

1986. - 400 p.

11. “Feminism and Economics”, Text, J.A. Nelson, T.Tuffte, J. of Econ.

Perspectives, Prinston, 1995.-Vol. 9,2.-P. 131-148.

Кифайет Джеби кызы Агайева

Особенности гендерных отношений у народов Кавказа

(в XX и XXI в)

Резюме

Рассматривая гендер как совокупность социальных и культурных

норм, которое общество предписывает выполнять людям в зависимости

от их биологического статуса, стоит отметить, что не существует ген-

дерных отношений в чистом виде. В реальной жизни они накладываются

на отношения политические, национальные, социальные, конфесси-

ональные. Гендер выступает как этнокультурный феномен, воспроиз-


92

водящий систему знаний о мире, выполняющий культурно-формирую-

щую роль.

Определенные социально-политические и экономические изменения

на всем постсоветском пространстве отразились и на изменении, пере-

осмыслении конструктов гендера на Кавказе. К началу XXI века проис-

ходит трансформация традиционных гендерных маркеров с тенденцией

смены гендерных ролей. Наблюдающаяся деловая активность женщин

приводит к изменению ранее непоколебимого статуса «кормильца семьи»

в сторону женской половины, обуславливая и переход к новому витку

взаимоотношений между полами.

Ключевые слова: трансформация, гендерные отношения,

гендерный маркер, этнокультурный феномен

Kifayat Jebi Agayeva

Pecularities of Gender Relations in Caucasus Nations

(XX - XXI Centuries)

Summary

Dealing with the gender issues as a set of social and cultural norms,

which is required to fulfill them according to their biological sex by the

society, it is worthwhile to note that there are not gender relations in the pure

fonn. In the real world they are superimposed on the political, national,

confessional relations. The gender appears as ethno-cultural phenomenon

regenerating the system of the knowledge on the worldacting as cultural-

forming role. Specific social-political and economical changes in the full

height of the post-Soviet space reflected on the changes of gender

constructions in the Caucasus. At the beginning of the XXI century the

transition of traditional gender markers comes subtly by the trend of changing

gender roles. Observing business activity of women leads to the changes of

their unfalling status -“breadwinner of the family” to the direction of woman’s

side determining the transition of the new loop of interrelarions between sexes.

Key Words: transformation, gender relations, gender markers, ethno-

cultural phenomenon

http://www.lingvo-online.ru/en/Search/Translate/GlossaryItemExtraInfo?text=%d0%b2%d0%be%d1%81%d0%bf%d1%80%d0%be%d0%b8%d0%b7%d0%b2%d0%be%d0%b4%d1%8f%d1%89%d0%b0%d1%8f%20%d1%81%d0%b8%d1%81%d1%82%d0%b5%d0%bc%d0%b0&translation=regenerating%20system&srcLang=ru&destLang=en


93

PEDAQOGİKA

UOT 373.1.02:372.8

MƏKTƏB KİMYA KURSUNDA İLK DƏRSİN TƏŞKİLİ VƏ

KEÇİRİLMƏSİ METODİKASINDAN

Aysəba Zakir qızı MƏMMƏDOVA

Kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.

Gülər Əlyar qızı ƏHMƏDZADƏ

Gülzar Vəsəd qızı ŞADLINSKAYA

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

Məqalədə göstərilir ki, müəllim ilk dərsi elə təşkil etməlidir ki, şa-

girdlərdə kimyadan maddələr haqqında məsələlələrə, onların səmərəli yollarla

həll edilməsi metodlarına maraq oyatsın. İlk dərsdən şagirdlər kimya

sahələrinə dair bilik və bacarıqlar əldə etsinlər.

Açar sözlər: alt standart, dərsin məqsədi, cisim, maddə, xassə, eynicinsli

və müxtəlifcinsli qarışıqlar, bilik, bacarıq.

Ümumtəhsil məktəblərində digər fənlərdə olduğu kimi kimyadan da ilk

dərsin təşkili və keçirilməsi məsuliyyətli proses olub müəllimdən pedaqoji

ustalıq və yüksək peşəkarlıq tələb edir.

Şagirdlər üçün fənnin yeni olması baxımından kimya müəllimi dərsin

məqsədinin təhsil, tərbiyə və inkişafetdirici vəzifələrini düzgün müəyyənləş-

dirməklə yanaşı, konstruktiv və təşkilatçılıq fəaliyyətlərini, kommunikativ (ün-

siyyət) funksiyasını düzgün təşkil etməli, ilk gündən onlarda kimya elminə ma-

raq oyatmaq üçün motivasiya yaratmağı bacarmalıdır. İlk dərsdə kimya müəl-

liminin həmçinin geyiminə, davranışına, nitqinə və işlətdiyi ifadələrə də diqqət

yetirməsi vacibdir (1-2).

Kimyadan ilk dərsdə alt standartlara (3) uyğun qoyulmuş məqsəddə:

- təhsil vəzifəsi: kimyanın nəyi öyrənməsi, hansı fənlərlə sıx əlaqəli ol-

ması, əhəmiyyəti və s. məsələlər barədə məlumat vermək; maddələr, onların

xassələrinə və çevrilmələrinə aid şagirdlərin həyat bilgisi, biologiya, fizika fən-

lərindən malik olduqları sadə bilikləri ümumiləşdirib aktuallaşdırmaq və onlara

kimyəvi məzmun verməklə şagirdlərdə tam təsəvvür yaratmaq, fənnə maraq və

həvəs oyatmaq;

- tərbiyə vəzifəsi: kimyanın tərifində işlədilən maddələrin bir-birinə çev-

rilmələri ifadəsinin mahiyyətinin şagirdlər tərəfindən dərk edilməsi, maddənin


94

yox olmaması və heçdən yaranmaması barədə təsəvvürün yaradılması ilə onlar-

da materialist dünyagörüşü formalaşdırmaq;

- inkişafetdirici vəzifə: şagirdlərdə müşahidə yolu ilə əldə etdikləri nəti-

cələri təhlil etmək, müqayisə, təsnif və ümumiləşdirmə aparmaq kimi bacarıqlar

inkişaf etdirməkdir.

Hazırki tədris proqramlarına görə biologiya və fizika VI, kimya fənni isə

VII sinifdə tədris olunur. Buna görə də, ilk dərsi şagirdlərin biologiya , həyat

bilgisi və fizika fənlərindən kimya ilə əlaqədar malik olduqları bilikləri müəy-

yənləşdirmək məqsədi ilə, onlara aid suallar üzrə hazırlanmış vasitələrlə diaq-

nostik qiymətləndirmə aparılmaqla başlamaq olar. Müəllim çalışmalıdır ki, şa-

girdlər elə ilk gündən hər hansı bir məsələyə özləri münasibət bildirsinlər və nə-

ticə çıxarmağa səy göstərsinlər. Şagirdlərin öyrənmə fəaliyyətinə belə yanaşma

ilə onların əvvəlki siniflərdə yiyələndikləri müstəqil bilik qazanma bacarıq və

vərdişlərinin daha da inkişaf etdirilməsi və formalaşdırılmasına imkan yaratmaq

olar.

Suallar aşağıdakı ardıcıllıqla verilə bilər:

Sizcə, nə üçün biologiya və fizika fənləri kimyadan əvvəl tədris olunur?

Biologiya fənni nəyi öyrənir?

Fizika fənni nəyi öyrənir?

Həmin fənlərdən sizə məlum olan biliklərə əsasən kimyanın nəyi

öyrənməsi barədə fikir söyləyə bilərsinizmi?

İlk üç suala şagirdlərin verdikləri cavabları belə ümumiləşdirmək olar:

biologiya canlı orqanizmlərin quruluşu və funksiyalarını fizika isə materiyanın

müxtəlif formalarını, onun xassələri və çevrilmələrini, bir sözlə, fiziki hadisələr

və onların qanunauyğunluqlarını öyrənir. Kimyada isə fiziki cisimləri və canlı

orqanizmin hüceyrələrini təşkil edən maddələr öyrənilir. Beləliklə, kimya,

biologiya və fizika fənləri təbiət elmləri omaqla bir-biri ilə sıx əlaqəlidirlər.

Həmin fənlərə aid biliklərin əlaqəli mənimsənilməsi dünyanın tam bir vahid

kimi qavranılması üçün zəmin yaradır.

Şagirdlərin fərziyyələri və müəllimin əlavələri əsasında kimyanın tərifi

“Kimya - maddələr, onların tərkibi, quruluşu, alınması üsulları, xassələri,

çevrilmələri və bu çevrilmələri müşayiət edən hadisələr haqqında elmdir” kimi

ifadə olunur (4, s.96). Sonra müəllim əlavə edir ki, kimya bir çox elmlərlə,

əsasən də biologiya, fizika, geologiya və riyaziyyatla sıx əlaqədardır.

Kimyanın tərifi və digər elmlərlə əlaqəsi barədə şagirdlərdə aydın təssə-

vür yaratmaq üçün onların sxemlə ifadəsi ekranda nümayiş etdirilir (sxem 1, 2).

Sxem 1. Kimya əsasən hansı elmlərlə əlaqədardır

Biologiya Fizika Geologiya Riyaziyyat

t


3

Sxem 2.

Bir maddədən

yenisinin əmələ

gəlməsi

Fiziki

Kimyəvi

Hadisələri

Qeyri-

molekulyar

r

Molekulyar

Müxtə-

lifcinsli

Eyni-

cinsli

Fiziki Kimyəvi Qarışıq Saf

KİMYA NƏYİ ÖYRƏNİR

MADDƏLƏR

ONLARIN

Tərkibini Quruluşunu Çevrilmələrini Xassələrini Alınması üsullarını

Aqreqat halı, rəngi, iyi, dadı,

suda həll olub-olmaması,

sıxlığı, istiliyi və elektriki

keçirmələri,

ərimə və qaynama

temperaturu

Forması və aq-

reqat halının

dəyişməsi


96

Müəllim şagirdlərdə kimya fənninə maraq oyatmaq üçün onlara “gün-

dəlik həyatınızdan kimyəvi maddələrin tətbiq olunduğu hansı sahələri tanı-

yırsınız?” sualı ilə müraciət edir və alınan cavabları öz əlavə məlumatları ilə

daha da zənginləşdirərək şagirdlərdə belə bir fikir formalaşdırır ki, insan həya-

tının və yaşayışının elə bir sahəsi yoxdur ki, orada kimyanın nailiyyətlərindən

istifadə olunmasın.

İlk dərsdə vaxt imkanı baxımından yalnız tərifin birinci ifadəsi olan mad-

dələr, onların bəzi xüsusiyyətləri və xassə barədə şagirdlərə məlumat vermək

nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə şagirdlərə yeni sual və tapşırıqlar verilir:

Gündəlik həyatınızdan sizə məlum olan maddələri sadalayın.

Hansı cisimləri tanıyırsınız?

Adını söylədiyiniz cisimlər hansı maddələrdən ibarətdir?

Cisimlə maddənin fərqi nədir?

Eyni maddədən hazırlanmış bir neçə cismə aid misallar deyin.

Müxtəlif maddələrdən hazırlanmış eyni formalı cismə aid misal deyin

Xassə nəyə deyilir?

Fizika kursundan sizə maddələrin hansı xassələri məlumdur?

Müşahidə yolu ilə maddələrin hansı xassələri barədə məlumat əldə etmək

olar?

Maddələri tərkibinə görə necə təsnif etmək olar?

Sizə məlum olan maddələrdən hansını saf, hansını qarışıq hesab edərdi-

niz?

Saf maddələrlə qarışıqlar arasında hansı fərqli cəhətlər vardır?

Verilən suallar cavablandırıldıqdan sonra müəllim stolun üzərinə yığılmış

müxtəlif cisim (əşya) və maddələri şagirdlərə qruplaşdırmağı təklif edir. Şagird-

lər təklif olunan maddələr və onlardan hazırlanmış əşyaları 1-ci şəkildəki kimi

qruplaşdıra bilərlər.

Şəkil 1. Cisimlər (əşyalar)


97

Şəkil 2. Maddələr

Sonra müəllim “1-ci və 2-ci şəkillərdəki maddələrin fiziki xassələri

barədə nə deyə bilərsiniz?” sualı ilə şagirdlərə müraciət edir.

Şagirdlər müşahidələri və əvvəlki dərslərdən malik olduqları biliklərinə

əsasən maddələrin xassələrinə aid məlumatları 1-ci cədvəldəki kimi qeyd

edirlər.

Cədvəl 1.

Maddələrin fiziki xassələri

Sonra müəllim şagirdlərə verilmiş maddələrdən qarışıqlar hazırlamaq və

onları təsnif etmək tapşırığı verir. Şagirdlər hazırladıqları su + torpaq, su + şə-

kər , su+bitki yağı, su + spirt, dəmir tozu + kükürd parçaları, su + xörək duzu

qarışıqlarını adi gözlə müşahidə etməklə aşağıdakı cədvəldəki kimi qruplaş-

dırırlar.

Maddə Aqreqat halı Rəngi İyi Suda həll olması

Mis Bərk Çəhrayı İysiz Həll olmur

Dəmir Bərk Qara boz İysiz Həll olmur

Alüminium Bərk Gümüşü ağ İysiz Həll olmur

Kükürd Bərk Sarı İysiz Həll olmur

Şəkər Bərk Ağ İysiz Həll olur

Xörək duzu Bərk Ağ İysiz Həll olur

Benzin Maye Rəngsiz İyli Həll olmur

Bitki yağı Maye Sarımtıl İysiz Həll olmur

Spirt Maye Şəffaf İyli Həll olur

Su Maye Şəffaf İysiz

Kerosin (ağ neft) Maye Rəngsiz İyli Həll olmur


98

Cədvəl 2.

Qarışıqlar

Eynicinsli Müxtəlifcinsli

Su + şəkər Su + torpaq

Su + spirt Su + bitki yağı

Su + xörək duzu Su + benzin

Dəmir tozu + kükürd

Müəllim onu da qeyd edir ki, bəzən saf maddəni yeni cinsli qarışıqla ilk

baxışdan səhv salmaq olar. Məsələn, şagird şəkər tozu həll edilmiş suyu saf

maddə (su) hesab edə bilər.

Şagirdlərə “Qarışıqları ayırmaq üçün hansı üsulları bilirsiniz?” sualı

verildikdə onlar süzmə, maqnitlə təsir etmə, buxarlandırma, durultma barədə

məlumat verə bilərlər. Xromotoqrafiya və distillə üsullarını isə müəllim özü

əlavə edir.

Dərsin sonunda müəllim bildirir ki, növbəti dərsimizdə həmin üsulların

tətbiqini həyata keçirmək üçün qarışıqların ayrılmasına dair təcrübələr apa-

rılacaq.

Kimyadan ilk dərsin səmərəli təşkili və keçirilməsinin nəticəsində şagird

bilir: kimya nəyi öyrənir; kimya hansı elm sahələri ilə sıx əlaqədardır; maddə

nədir; cisim nədir; xassə nədir; maddənin fiziki xassələrinə nələr aiddir;

maddənin kimyəvi xassəsi dedikdə nə nəzərdə tutulur; saf maddə nədir; qarışıq

nədir; qarışıqlar hansı növlərə ayrılır.

Bacarır: cisimlə maddəni fərqləndirməyi; maddələri aqreqat halına görə

təsnif etməyi; eynicincli və müxtəlifcinsli qarışıqlar hazırlamağı; saf maddə ilə

qarışıqların fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirməyi; qarışıqları ayırmaq üçün üsul

təklif etməyi.

Ədəbiyyat:

1. Əliyev R.Y., Əzizov Ə.T. Kimyanın tədrisi metodikası, II hissə, Bakı,

2006, s. 393.

2. Кузнецова Н.Е. и др. Методика преподавания химии. М.1984

3. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün kimya fənni

üzrə təhsil proqramı (kurikulumu). Bakı, 2013.

4. Abbasov M.M., Abbasov V.M. və başqaları. Kimya. Ümumtəhsil

məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik. Bakı, “Aspoliqraf”, 2014, s. 96.


99

Айсаба Закир кызы Маммедова

Гюлер Ельяр кызы Ахмедзаде

Гюльзар Васад кызы Шадлинская

О методике организации и проведения первого урока в школьном

курсе химии

Резюме

В статье говорится о вопросах, внимание которым должен уделять

учитель при организации и проведении первого урока по химии. исполь-

зовании приемов и подходов, наглядных пособий для привлечения

интереса учащихся к предмету. В конце отмечаются знания и умения,

полученные на первом уроке.

Ключевые слова: подстандарт, цель урока, предмет, вещество,

свойство, однородные и разнородные смеси, знание, умение.

Aysaba Zakir Mammadova

Guler Elyar Ahmedzade

Gulzar Vasad Shadlinskaya

About the procedure of organizing and holding the first lesson in the school

course of chemistry

Summary

The article describes the issues that attention should be paid to the

teacher in organizing and carrying out the first lesson in chemistry. Using

methods and approaches of visual aids to attract students' interest in the subject.

In the end marked the knowledge and skills obtained in the first lesson.

Keywords: a standard lesson aim, subject, substance, property, homoge-

neous and heterogeneous mixtures, knowledge, skills.


100

UOT 37

KİMYA FƏNNİ ÜZRƏ ŞAGİRD NAİLİYYƏTLƏRİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Günay Dilqəm qızı CƏLİLOVA

Azərbaycan Respublikasının Təhsil Problemləri İnstitutu

[email protected]

Məqalədə diaqnostik, formativ və summativ qiymətləndirmənin mahiyyəti

göstərilmiş, hər birinə aid müxtəlif nümunələr verilmişdir.

Açar sözlər: məktəbdaxili, qiymətləndirmə, diaqnostik, formativ, sum-

mativ

Hər bir kimya müəllimi şagirdlərin təlim nəticələrini obyektiv qiymət-

ləndirərək keyfiyyəti üzə çıxara bilməsi üçün məktəbdaxili qiymətləndirmənin

növləri ilə daha dərindən tanış olmalıdır (1). Təhsil alanların bilik və bacarıq-

ları haqqında məlumatların toplanması məqsədilə məktəbdaxili qiymətləndir-

mənin: diaqnostik (ilkin səviyyənin qiymətləndirilməsi), formativ (fəaliyyətin

qiymətləndirilməsi) və summativ (yekun qiymətləndirmə) qiymətləndirmə növ-

ləri var.

Biri digərini tamamlayan hər üç növ öz mahiyyətinə uyğun olaraq, şa-

girdlərin bilik və bacarıqlarını standartlara əsasən ölçür:

Problemin həlli

Müqayisə, təhlil və tədqiq etmə

Ümumiləşdirmə, təsnifetmə, mühakimə və tətbiq etmə

Əməkdaşlıq və ünsiyyət

Təşkil və təqdim etmə

Eksperiment aparmaq (nəzəri biliklərin tətbiqi)

Diaqnostik qiymətləndirmə şagirdlərin hansı bilik və bacarıqlara malik

olduğunu müəyyənləşdirərək onların tədris edilmiş materialın hansı hissəsini

bildiklərini nümayiş etdirir, təlimin düzgün qurulmasında müəllimə köməklik

göstərir və imkan verir ki, hər bir fənn müəllimi təlim məqsədləri və təlim

strategiyalarında çevik dəyişikliklər aparsın.

Diaqnostik qiymətləndirmə zamanı istifadə oluna biləcək üsul və vasi-

tələrə aşağıdakı cədvəldə göstərilənləri aid etmək olar:



101

Cədvəl 1

Üsullar Vasitələr

Tapşırıqvermə Çalışmalar

Müsahibə (şifahi

yoxlama)

Müəllimin qeydiyyat vərəqi (şagirdlə, müvafiq hal-

larda qrup, yaxud siniflə aparılan şifahi yoxlama

zamanı müəllimin öyrənmək (diaqnoz qoymaq)

istədiyi məsələnin yazıldığı vərəq)

Valideynlərlə və

digər fənn müəl-

limləri ilə əmək-

daşlıq

Söhbət və müəllimin sorğu vərəqi (şagirdin evdə və

ya məktəbdəki fəaliyyəti ilə bağlı suallar yazılmış

vərəq)

Sorğu Sorğu vərəqi

Müşahidə (müəl-

lim şagirdin təlim

fəaliyyətini mü-

şahidə əsasında

qiymətləndirir)

Müşahidə vərəqi (şagirdin təlim fəaliyyətində göz-

lənilən nəticəni əks etdirən meyarlar cədvəli)

Qiymətləndirmə müxtəlif üsul və vasitələrin seçilməsi və tətbiqi ilə müşa-

yiət olunan prosesdir (2). Bəs bu üsul və vasitələr necə hazırlanmalıdır?

Müəllim bu üsul və vasitələri müəyyən edərkən hansı məqamlara diqqət

etməlidir? Vasitələrin hazırlanması planlaşdırılmış proses olmalıdır. Bu zaman

aşağıdakı prinsiplərə riayət olunmalıdır:

Seçilmiş üsul və vasitə məqsədəuyğun olmalıdır;

Hazırlanan materiallar keyfiyyətə müvafiq və etibarlı olmalıdır;

Qiymətləndirmə zamanı şəffaflıq, ədalətlilik və əməkdaşlıq gözlənil-

məlidir;

Qiymətləndirmənin nəticələrinin inkişafetdirici rolu təmin olunmalıdır.

Vasitə qiymətləndirmə prosesinə gedən yolda ən mühüm addımdır. Üsul

seçildikdən sonra ona müvafiq vasitələrin seçilməsi məqsədə müvafiqdir.

Vasitələr hazırlanan zaman ardıcıllıq aşağıdakı kimi olmalıdır:

Vasitənin ümumi məqsədinin təyin olunması;

Vasitənin spesifikasiyasının və ya planının hazırlanması;

Müəllim üsul və vasitələrdən istifadə edərkən əvvəlcə hansı bacarıqları

yoxlayacağı barədə dəqiqləşmə aparmalıdır. Əgər müəllim tədris ilinin ilk

mövzusuna başlamazdan öncə şagirdlərin VII sinif kimya məzmun stan-

dartlarında nəzərdə tutulmuş bilik və bacarıqlara hansı səviyyədə yiyələn-

diklərini müəyyənləşdirmək istəyirsə, bu zaman, ilk öncə, həmin məzmun stan-

dartlarını seçməlidir.


102

VIII sinif üzrə dioqnostik qiymətləndirməyə dair nümunə

1.1.1. Maddələri (bəsit, mürəkkəb, saf), qarışıqları tərkibinə və fiziki xas-

sələrinə görə fərqləndirir.

1.3.1. Maddələrin formuluna əsasən sadə hesablamalar aparır.

2.1.1. Kimyəvi reaksiyaların əlamətlərini, əsas tiplərini, baş vermə səbəb-

lərini izah edir.

4.1.1.. Məişətdə istifadə olunan kimyəvi maddələrlə davranma qaydalarını

izah edir.

1. Verilmiş şəkillər arasındakı uyğunluğu müəyyən edin və ox işarəsi ilə

göstərin.

Kömür

H2SO4

Qırmızı fosfor

CO2

Kükürd

Pn

2. 0,6 mol X2O və 0,4 mol X2S birləşmələrin kütlələri cəmi 24,4 qramdır.

X elementinin nisbi atom kütləsini müəyyən edin. Ar(O)=16; Ar(S)=32.

A) 4 B) 27 C) 1 D) 32 E) 12

3. Aşağıda verilmiş cədvəli tamamlayın.

Reaksiyalar Reaksiyanın

tipi

Reaksiyanın

əlamətləri

Reaksiya

nəticəsində

alınan məhsullar

Reaksiyanın

tətbiq sahəsi

H2 + O2 →

KNO3 →

Zn + HCl →

4. Evə daxil olarkən oradan dəm qazının qoxusunun gəldiyini hiss edirik-

sə, bu zaman nə etmək və zəhərlənmiş şəxsə hansı ilk tibbi yardımı gös-

tərmək lazımdır?

_________________________________________________________

_________________________________________________________


103

_________________________________________________________

_________________________________________________________

Bu kimi suallar hazırlamaqla müəllim sinifdəki şagirdlərin zəif olduqları

məzmun standartlarını müəyyənləşdirir və bununla da, o, VIII sinifdə şa-

girdlərin VII sinifdə qazandıqları bilik və bacarıqlardakı çatışmazlıqları aradan

qaldıra bilmək üçün dərsi hansı məzmun standartları əsasında və necə həyata

keçirəcəyini bilir.

Formativ qiymətləndirmə təlim prosesində fənnin məzmun standartları

üzrə təlim məqsədləri əsasında müəyyənləşdirilmiş qiymətləndirmə meyarları-

na görə aparılır. Qiymətləndirmənin bu növü şagirdin məzmun standartlarından

irəli gələn bilik və bacarıqlara nail olması üçün onun fəaliyyətini izləmək məq-

sədi ilə aparılır. Belə monitorinq vasitəsilə tədris prosesi tənzimlənir, bütün şa-

girdlərin irəliləyişləri təmin edilir, eyni zamanda uğur qazana bilməyən şagird-

lərin ehtiyacları öyrənilərək onlara əlavə köməklik göstərilir. Bu qiymətləndir-

mə fənni tədris edən müəllim tərəfindən məzmun standartlarından irəli gələn

təlim məqsədləri əsasında hazırlanmış meyarlar üzrə dərs ili ərzində müntəzəm

olaraq aparılır. Meyarlar 3-5 səviyyədə müəyyənləşdirilə bilər. Kimya fənni

üzrə formativ qiymətləndirmə apararkən formativ qiymətləndirmənin müxtəlif

üsul və vasitələrdən istifadə oluna bilər:

Cədvəl 2


Müşahidə Müşahidə vərəqi

Şifahi sual-cavab Şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi

Tapşırıqvermə Çalışmalar

Şifahi və yazılı təq-

dimat

Meyar cədvəli

Valideynlərlə və di-

gər fənn müəllimlə-

ri ilə söhbət

Söhbət və müəllimin sorğu vərəqi (şagirdin evdə və

ya məktəbdəki fəaliyyəti ilə bağlı suallar yazılmış

vərəq)

Formativ qiymətləndirmənin nəticələri sinif jurnalında qeyd olunmur. Bu

nəticələr şagirdin məktəbli kitabçasında (meyarlar şəklində) və müəllimin qeyd

kitabçasında öz əksini tapır. Şagird qovluğunda (portfolio) toplanır. Portfolio

dərs ili ərzində məktəbdə saxlanılır və ilin sonunda şagirdə təhvil verilir.


104

VII sinif kimya formativ rubrik

Mövzu: Hidrogen kimyəvi element və bəsit maddə kimi. Hidrogenin alınması.

Məzmun standartı:

2.1.1. Kimyəvi reaksiyaların əlamətlərini, əsas tiplərini, baş vermə səbəb-

lərini izah edir.

2.2.1. Sadə kimyəvi təcrübələr, müşahidələr aparır.

Məqsəd:

1. Hidrogenin laboratoriyada və sənayedə alınması reaksiyalarını, əla-

mətlərini və tiplərini izah edir.

2. Hidrogenin alınmasına aid laboratoriya təcrübələrini və öz müşahi-

dələrini aparır.

Qiymətləndirmə meyarı:

İzah edir.

Təcrübə və müşahidə aparır

Cədvəl 2

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə

Hidrogenin alınması

reaksiyalarının

əlamətlərini,

tiplərini, baş vermə

səbəblərini izah edə

bilmir.


reaksiyalarının

əlamətlərini,

tiplərini, baş vermə

səbəblərini izah

edərkən səhvlərə yol

verir.


reaksiyalarının

əlamətlərini, tiplərini,

baş vermə səbəblərini

bəzi kiçik səhvlərlə

izah edir.

Hidrogenin

alınması

reaksiyalarının

əlamətlərini,

tiplərini, baş

vermə səbəblərini

tam izah edir.

Hidrogenin

alınmasına aid

laboratoriya

təcrübələrini və

müşahidələrini apara

bilmir.

Hidrogenin

alınmasına aid

müşahidələrini apara

bilir, lakin labora-

toriya təcrübələrini

düzgün apara bilmir.

Hidrogenin

alınmasına aid

laboratoriya təc-

rübələrini və müşahi-

dələrini apararkən

kiçik səhvlərə yol ve-

rir.

Hidrogenin

alınmasına aid la-

boratoriya təcrü-

bələrini və müşa-

hidələrini düzgün

aparır.

Formativ qiymətləndirmə məqsədilə özünüqiymətləndirmə, qrup işlə-

rinin və cütlərin qiymətləndirilməsinə də yer verilə bilər.

Özünüqiymətləndirmə fərdi qiymətləndirmədir. Dərsin sonunda hər bir

şagird öz fəaliyyətini özünüqiymətləndirmə vərəqinə əsasən qiymətləndirə

bilər.


105

Cədvəl 3

Bəli Qismən Xeyr

1. Verilmiş

tapşırıqları

yerinə yetirdim

2. Dərsə diqqətlə

qulaq asırdım.

3. Sual-cavabda

aktiv iştirak etdim.

4. Yoldaşlarımla

əməkdaşlıq etdim

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi formativ qiymətləndirmə məqsədilə

cütlərin qiymətləndirilməsinə də yer verilə bilər. Bu qiymətləndirmədən cüt-

lərlə iş zamanı istifadə etmək olar. Dərsin sonunda cütlərə aşağıda göstərilən

cədvəl paylanılır. Bu cədvəldən istifadə etməklə hər bir şagird həm özünün,

həm də yoldaşının fəaliyyətini qiymətləndirə bilər.

Cədvəl 4

Cütlərdə

işləyən

şagirdlərin adı

Fəallıq

səviyyəsi

(zəif, orta,

yüksək)

Əməkdaşlıq

etmə

Qaydalara

əməl etmə

Tapşırığın

icrası zamanı

müzakirə

etmə

Ümumi

rəyə

gəlmə

Günay

Sevil

Qruplarla işin qiymətləndirilməsi üçün meyar cədvəli hazırlanır. Qrup-

ların fəaliyyətini aşağıdakı meyarlara əsasən qiymətləndirmək olar.

Cədvəl 5

№

Qruplar

I

II

III

IV

Meyarlar

1. Tədqiqatçılıq

2. Təqdimetmə

3. Əməkdaşlıq

4. Tapşırıq

5. Yekun


106

Summativ qiymətləndirmə kiçik, böyük və yekun summativ qiymətlən-

dirmədən ibarətdir. Kiçik summativ qiymətləndirmə (KSQ) altı həftədən gec

olmayaraq bəhs və ya bölmələrin sonunda, böyük summativ qiymətləndirmə

(BSQ) isə rəhbərliyin nəzarəti ilə fənn müəllimləri tərəfindən aparılır (Mək-

təbdə yaradılan müvafiq komissiyanın nəzarəti ilə). Summativ qiymətlən-

dirmənin nəticələri sinif jurnalında keçirildiyi tarixdə qeyd olunur.

Summativ qiymətləndirmə zamanı istifadə oluna biləcək vasitə və üsul-

lar: Cədvəl 6


Yoxlama yazı işləri Yoxlama yazı işləri üzrə qeydiyyat vərəqi

Layihə Şagirdlərin təqdimatı və müəllim tərəfindən müəyyən

edilmiş meyar cədvəli

Şifahi sorğu Şifahi sorğu üzrə qeydiyyat vərəqi

Test Test tapşırıqları

Tapşırıqvermə Tapşırıq, çalışma və laboratoriya işləri

Yaradıcılıq və əl işləri Fənlərə müvafiq olaraq rəsmlər, hazırlanan məmulatlar

və digər əl işləri

Qiymətləndirmə standartları 4 səviyyədə müəyyən olunur.

Birinci səviyyə - aşağı

İkinci səviyyə - orta

Üçüncü səviyyə - yüksək

Dördüncü səviyyə - ən yüksək

Qiymətləndirmə vasitələri hazırlanarkən aşağıdakılar nəzərə alınır, sual-

lar çətinlik səviyyəsinə görə aşağıdakı kimi hazırlanır:

1-ci səviyyə üzrə suallar – 20%

2-ci səviyyə üzrə suallar – 30%

3-cü səviyyə üzrə suallar – 30%

4-cü səviyyə üzrə suallar – 20%

30 sual hazırlanarkən bu sualların 20%-i birinci səviyyəli, 30%-i II

səviyyəli, 30%-i III səviyyəli, 20%-i isə 4-cü səviyyəli suallar olmalıdır.

Summativ qiymətləndirmə vasitələri səviyyələr üzrə olan qiymətləndirmə

standartlarına görə hazırlanır. Məsələn,


107

Cədvəl 7

Məzmun standartı Qiymətləndirmə standartı

2.1. Kimyəvi hadisələrin başver-

mə səbəblərini, qanunauyğun-

luqlarını mənimsədiyini nümayiş

etdirir.

K.VII.2.1.QS.4. Kimyəvi hadisələrin başvermə

səbəblərinin, qanunauyğunluqlarının mənimsə-

nilməsinə aid qiymətləndirmə sxemi.

2.1.1. Kimyəvi reaksiyaların əla-

mətlərini, əsas tiplərini, baş-

vermə səbəblərini izah edir.

2.1.1.Q.4. Kimyəvi reaksiyaların başvermə səbəb-

lərini izah edir və əlamətlərini sayır, müxtəlif əla-

mətlərə görə reaksiyaların əsas tiplərini göstərir.

2.1.1.Q.3. Kimyəvi reaksiyaların başvermə səbəb-

lərini izah edir və əlamətlərini sayır.

2.1.1.Q.2. Kimyəvi reaksiyaları müxtəlif əlamət-

lərinə görə tiplərə ayırır.

2.1.1.Q.1. Kimyəvi reaksiyaların başvermə əlamət-

lərini sayır.

2.2.1. məzmun standartlarıdır. 2.1.1 Q1., 2.1.1 Q2., 2.1.1 Q3., 2.1.1 Q4.

standartları isə bu məzmun standartını şagirdlərin necə mənimsəməsini

qiymətləndirmək üçün qiymətləndirmə standartlarıdır. Qiymətləndirmə vasi-

tələri çətinlik səviyyəsinə görə aşağıdakı kimi hazırlanır:

Əgər 30 sual hazırlanarsa, bu sualların 20%-i birinci səviyyəli, 30%-i II

səviyyəli, 30%-i III səviyyəli, 20%-i isə 4-cü səviyyəli suallar olmalıdır.

Summativ qiymətləndirməyə aid nümunələr.

2.1.1.Q.1

1. Verilmiş reaksiya tiplərinə uyğun əlamətləri müəyyən edin.

I. Birləşmə a. bir mürəkkəb maddədən iki və daha çox yeni maddələrin

alınması ilə gedən reaksiyalar

II. Ekzotermik b. iki və daha çox maddələrin birləşib yeni maddə əmələ gə-

tirməsi ilə gedən reaksiyalar

III. Əvəzolunma c. istiliyin ayrılması ilə gedən reaksiyalar


108

2.1.1.Q.2.

1. Aşağıda verilmiş reaksiyaları tamamlayın və onların oxşar və

fərqli cəhətlərini müəyyən edin.

2KMnO4

𝑀𝑛𝑂2 ,𝑡 → 2H2O

𝑒𝑙𝑒𝑘𝑡𝑟𝑜𝑙𝑖𝑧 →

2.1.1.Q.3.

1. X, Y və Z – i müəyyən edin.

X Y Z

A) əvəzolunma birləşmə dəyişmə

B) əvəzolunma birləşmə parçalanma

C) parçalanma əvəzolunma dəyişmə

D) birləşmə əvəzolunma parçalanma

E) dəyişmə birləşmə əvəzolunma

2.1.1.Q.4.

1. Spirt lampası alovunda dəmir qaşıqda bir qədər kömürü közərdək, o

yanmayacaqdır, lakin tüstülənəcəkdir. Tüstülənən kömürü dəmir qaşıqla

içərisində oksigen olan bankaya salaq (bankanın sınmaması üçün dibinə

azca qum tökülür). Közərmiş kömür istilik ayrılmaqla alovsuz

yanacaqdır. Bankaya əhəng suyu (Ca(OH)2) tökək, o, bulanacaqdır.

Suyun bulanmasının səbəbini izah edin. Uyğun reaksiya tənliyini yazın.

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

___________________________________________________

Reaksiya Reaksiyanın tipi

Alüminotermiya X

Əhəngin söndürülməsi Y

Alebastrın alınması Z


109

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil sistemində Qiymətləndirmə

Konsepsiyası // Kurikulum, 2009, №2.

2. Mahmudova K. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi məsələsi //

Azərbaycan məktəbi, Bakı, 2015, №4.

Gunay Dilgam Jalilova

Evaluation of the students’ performance on Chemistry

Summary

The article showed the importance of assessment diagnostic, formative

and summative, various examples were dedicated to each.

Keywords: school-based, evaluation, diagnostic, formative, summative

Гюнай Дилгам кызы Джалилова

Оценивание результатов школьников по химии

Резюме

В статье даны разные образцы диагностического, формативного и

суммативного оценивания.

Ключевые слова: в школьный, оценка, диагностический, форма-

тив, сумматив


110

MÜNDƏRİCAT

TEXNİKA ELMLƏRİ

Nadir Bafadin oğlu Ağayev, Əminə Nadir qızı Ağazadə

Tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsində antiplagiat sistemlərindən

istifadə imkanları........................................................................................ 3

Qoşqar Seyfulla oğlu Əliyev, Manaf Rizvan oğlu Manafov,

Elvin Hümbət oğlu Əliyev

Kimya texnologiyası məsələlərinin ədədi üsullarla həll edilməsi

üçün «optimme» tətbiqi proqram paketinin işlənib hazırlanması.............. 14

Kəmalə Xəlil qızı Yusifova

Tikinti müəssisəsinin texniki xüsusiyyətləri.............................................. 25

Təhminə Süleyman qızı Ağakişiyeva

İnformasiya mədəniyyətinin estetik aspektləri........................................... 33

RİYAZİYYAT

Esmira Nəriman qızı Əhmədova

Kəsilən əmsallı ikitərtibli diferensial tənliyin həlləri haqqında................ 42

Bahar Hüseynağa qızı Əsgərova

Yarimstatik strukturlarda stek ................................................................... 48

İCTİMAİ ELMLƏR

Xəyalə Akif qızı Məmmədova

“Multikulturalizm və dinlərarası tolerantlıq: Azərbaycanın təcrübəsi

və qlobal perspektivləri.............................................................................. 53

Elşən Nazim oğlu Məcidov

Azərbaycan və Ermənistanın siyasi güclərinin müqayisəli təhlili............. 60

Kifayət Cəbi qızı Ağayeva

Qafqaz xalqlarının gender münasibətlərinin xüsusiyyətləri

(XX-XXI əsr)............................................................................................ 76


111

PEDAQOGİKA

Aysəba Zakir qızı Məmmədova, Gülər Əlyar qızı Əhmədzadə,

Gülzar Vəsəd qızı Şadlınskaya

Məktəb kimya kursunda ilk dərsin təşkili və keçirilməsi

Metodikasından........................................................................................ 93

Günay Dilqəm qızı Cəlilova

Kimya fənni üzrə şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi................. 100


112

СОДЕРЖАНИЕ

ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

Надир Бафадин оглу Агаев, Амина Надир кызы Агазаде

Возможности применения антиплагиатных систем при оценке

знания студентов..................................................................................... 3

Гошгар Сейфулла оглу Алиев, Манаф Ризван оглу Манафов,

Eльвин Гумбет оглу Алиев

Разработка пакета программ «optimme» для решения задач

химической tехнологии численными методами..................................14

Кямаля Халиль кызы Юсифова

Технические характеристики строительных предприятий................ 25

Тахмина Сулейман кызы Агакишиева

Эстетический аспект информационной культуры............................. 33

МАТЕМАТИКА

Эсмира Нариман кызы Ахмедова

О решениях дифференциального уравнения второго порядка

с разрывными коэффициентами........................................................... 42

Бахар Гусейнага кызы Аскерова

Стек в полустатической структуре ...................................................... 48

СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ

Хайала Акиф кызы Маммадова

Мультикультурализм и религиозная терпимость:

"Азербайджанский опыт и глобальные перспективы "......................53

Ельшан Назим оглу Маджидов

Сравнительный анализ политической силы Азербайджана

и Армении .............................................................................................. 60

Кифайет Джеби кызы Агайева

Особенности гендерных отношений у народов Кавказа

(в XX и XXI в)....................................................................................... 76


113

ПЕДАГОГИКА

Айсаба Закир кызы Маммедова, Гюлер Ельяр кызы Ахмедзаде,

Гюльзар Васад кызы Шадлинская

О методике организации и проведения первого урока в

школьном курсе химии........................................................................... 93

Гюнай Дилгам кызы Джалилова

Оценивание результатов школьников по химии.................................100


114

CONTENTS

TECHNICAL SCIENCES

Nadir Bafadin Agaev, Emine Nadir Agazade

Possible applications about antiplagiat system when assessing students.... 3

Goshgar Seyfulla Aliyev, Manaf Rizvan Manafov, Elvin Humbet Aliyev

Development of a software package for solving problems on chemical

engineering with numerical methods........................................................... 14

Kamala Khalil Yusifova

Technical characteristics of the construction enterprises ............................25

Tahmina Suleyman Aghakishiyeva

Aesthetic aspects of Information Culture………………………………....33

MATHEMATICS

Esmira Akhmedova Nariman

Solutions of differential equation of the second order with

discontinuous coefficients………………………….…………………...…42

Bahar Guseynaga Asgarova

Stack in the semi-static structure…………………………………………. 48

SOCIAL SCIENCES

Khayala Akif Mammadova

Multiculturalism and religious tolerance: “Azerbaijan’s experience and

global perspectives”.................................................................................... 53

Elshan Nazim Madjidov

Comparable analysis of political forces between Azerbaijan

and Armenia……………………………………………………………… 60

Kifayat Jebi Agayeva

Pecularities of Gender Relations in Caucasus Nations

(XX - XXI Centuries)…………………………………………….……… 76


115

PEDAGOGY

Aysaba Zakir Mammadova, Guler Elyar Ahmedzade,

Gulzar Vasad Shadlinskaya

About the procedure of organizing and holding the first

lesson in the school course of chemistry................................................... 93

Gunay Dilgam Jalilova

Evalution of the students’ performance on Chemistry.............................100


116

MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ!

«Elmi xəbərlər» jurnalının redaksiya heyəti bildirir ki, nəşr etdirmək üçün təqdim edilən məqa-

lələr aşağıdakı qaydalar əsasında tərtib edilməlidir:

mətnlər (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində) – Times New Roman şrifti (ölçüsü – 12) ilə yığıl-

malı;

məqalələr (boşluqları nəzərə almaq şərti ilə həcmi 40 min işarə) və xülasələr kompüterdə çap

olunmuş şəkildə elektron variantla birlikdə təqdim olunmalı;

məqalənin UOT-u, ədəbiyyatı, istinadı, üç dildə xülasəsi (15 sətrdən artıq olmamaq şərti ilə),

açar sözləri (ən çoxu 10) və məqalələrin başlıqları verilməli;

ədəbiyyat siyahısı ya istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla ya da əlif-

ba sırası ilə verilməli;

сədvəllərin, sxemlərin, qrafiklərin və şəkillərin adı göstərilməlidir.

Müəllif haqqında məlumat: soyadı, adı, atasının adı, telefon nömrələri, elektron poçt ünvanı,

işlədiyi təşkilatın tam adı.

Əlyazmaların nəşri haqqında qərar qeydiyyatdan sonra bir ay ərzində qəbul edilir.

Məqalələrin çapı üçün pul ödənilmir.

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ!

Редколлегия журнала «Сборник научных статей» доводит до вашего сведения, что напра-

вляемые в журнал статьи следует оформлять в соответствии со следующими правилами:

рукописи принимаются на азербайджанском, русском и английском языках, шрифтом

Times New Roman (12п);

к тексту обязательно прилагается электронная версия текста;

объем рукописи не должен превышать 40 тыс. знаков (включая пробелы);

пронумерованный список использованной литературы (либо в алфавитном порядке,

либо в порядке упоминания в тексте) дается в конце статьи;

К рукописи прилагаются; УДК, аннотация (не более 15 строк), ключевые слова, назва-ние статьи (на трех языках), имена и фамилии авторов;

таблицы, графики, схемы, рисунки должны быть озаглавлены;

Авторская справка: фамилия, имя, отчество (полностью), официальное наименование

места работы, должность, ученая степень, а также данные для связи с автором; адрес,

номера телефонов сл., дом., моб., электронный адрес.

Статьи принимаются в течение одного месяца со дня регистрации рукописи в редакции.

Плата за публикацию рукописей не взимается.

TO THE ATTENTION OF AUTHORS!

The editorial staff of the «Collection of Scientific Publications» journal brings to your notice

that articles submitted for publication must meet the following requirements:

texts (Azerbaijani, Russian and English) must be typed with Times New Roman font (size

12p);

articles (no more than 40 thousand characters including spaces), list of references, abstracts

(no more than 15 lines, in Azerbaijani, Russian and English) and keywords (maximum 10, in

Azerbaijani, Russian and English) must be presented in typed form together with the diskette;

list of references should be enumerated lither alphabetically or in the order of reference in the text and be presented at the end of the article;

tables, graphs, diagrams, figures should be titled;

Information about authors: surname, name, last name, position, academic degree, e-mail

address, telephone number, name of the organization.

Articles are accepted within one month since the date of their registration in the publishing

house. Payment for article publication is not required.


117

Korrektor: Nigar Nizami qızı Səfərova

Məqalələr aşağıdakı ünvana göndərilir:

Azərbaycan, Bakı şəh., AZ 1001 İstiqlaliyyət küçəsi 31,

Qərb Universiteti, tel: 492-61-63;

E-mail: [email protected]

Статьи направляются по адресу:

Азербайджан, Баку, AZ 1001 ул. Истиглалийят 31,

Западный Университет, тел: 492-61- 63;

E-mail: elmijurnal @wu.edu.az

The articles should be sending to the following address: 31, Istiglaliyyat Str. Baku, AZ 1001 Azerbaijan

Western University, tel: 492-61-63;

E-mail: [email protected]

Formatı 70×100 1/16

Həcmi F.ç.v. 7,31

Sayı 500

Qərb Universitetinin nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzində yığılmış və çap olunmuşdur.


