KULTURNA ISTORIJA SRBA – Jovan Deretić

UVOD

Drevne kulture na tlu Srbije

Praistorija (završava se sa pojavom pisma, oko 3200. g. p. n. e. u Egiptu):Starije kameno doba – paleolitSrednje kameno doba – mezolit - Lepensirki vir (7000 – 5500 g.p.n.e)

nalazi se u Đerdapskoj klisuri, na desnoj obali Dunava; pronalazač Dragoslav Srejović (1965. – 1967.); otkriveno 4 sloja (Proto – Lepenski vir, Lepenski vir I, II, III); arhitektura – osnova u obliku trapeze od crvenog maltera, sa ograđenim kamenim ognjištem monumentalne sculpture sa ornamentalnim motivima, ljudske figure sa ribolikim ljudskim

glavama ekspresivni naturalizam

Mlađe kameno doba - neolit (od prelaska na zemljoradnju)Starčevo (rani neolit, 5500 – 4100 g. p.n.e.)

nalazi se jugoistočno od Pančeva na lokalitetu „Grad“ iskopavanja između 1928. I 1932. Najstarije neolitsko nalazište kod nas

Vinča (mlađi neolit, na tom terenu su se smenjivali razni tipovi naselja - starčevačka grupa, vinčanska grupa, nalazi iz bronzanog doba),

pronalazač Miloje Vasić (između 1908. I 1932.); nalazi se na lokalitetu Belo brdo na desnoj obali Dunava, kod sela Viče blizu Beograda veliki broj statua koje su stilizovane ljudske figure – Vinčanska Venera dekorativna i funkcionalna umetnost, apstraktna i geometrijska ornamentika

Bakarno dobaBronzano dobaGvozdeno doba

Lepenski vir – kultura sakupljača, lovaca i ribolovacaStarčevo – kultura zemljoradnika i stočaraVinča – neolitska zemljoradnička kultura

Predslovenski stanovnici na prostoru Srbije – Mezi, Tribali, Dardani (antika, najstariji poznati stanovnici, oni iz praistorije nisu poznati)Stanovnici neposredno pred dolazak Slovena – Iliri, Tračani, Kelti

Antika – period od 1000. G. P. N.e. do pada Zapadnog rimskog carstva 476. I zatvaranja filozofskih škola u Justinijanovom carstvu.Teritorija današnje Srbije uključena je u Rimsko carstvo od 1. Veka nove ere, tada je građeno dosta – prvi moderni put kroz stene Đerdapske klisure, prvi most na Dunavu, podignuti su i gradovi:

Sirmium – Sremska Mitovica Singidunum – Beograd Viminacium – Kostolac Naissus – Niš Ulpiana – Lipljan Justinijana Prima – Caričin grad

I rezidencije: Romuliana – Gamzigrad Mediana – kod Niša

Rimski carevi vezani za Srbiju: Trajan(završio gradnju prvog modernog puta i podigao prvi most na Dunavu, kod Kostola), Dioklecijan, Konstantin Veliki, Justinijan

Arheološka pručavanja u Srbiji počinju u 19. veku – Srpsko arheološko društvo, 1883, časopis „Starinar“. Procvat doživljava u 20. veku – Miloje Vasić otkriva Vinču, Dragoslav Srejović Lepnski vir.1973. – „Praistorija Srbije II“, Milutin Garašanin i „Praistorija jugoslovenskih zemalja I – V“ – kolektivno jugoslovensko delo

Stari Sloveni

Pouzdani izvori o Slovenima – 6. i 7. vek, Prokopije, Jordan. (pre toga – Ptolomej, 2. vek; Herodot, 6. vek)U starim izvorima se javljaju kao – Sloveni, Anti (odnosi se na južne Slovene, iščezava u 7. veku), Veneti (obično zapadni Sloveni + delovi drugih naroda)Prapostojbina – prema leksici se zaključuje da su to oblasti bogate šumama, rekama, jezerima.Odnos prema strancima – prijatni su prema strancima, prijateljski nastrojeni, provode ih kud žele i ako stranac nastrada zbog nepažnje domaćina protiv njega pokreće rat onaj koji mu je poerio stranca jer je osveta stranca shvatana kao sveta.Izgled – privlačili su bažnju jer su bili belog tena, plave ili riđe kose, visoki, govori se da su savršene građe.Međusobni odnosi – vole pesmu i muziku, prikazuju se kao slobodni, nezavisni, ponosni, gostoljubivi, ali skloni međusobnim svađama, neorganizovani, pomalo pasivni (zato su dugo bili nepoznati istoriji). Veoma su egoistični i žele da budu prvi u svemu, ne vole da popuštaju drugima, ne vlada njima jedan čovek, nego je vlast demokratska. Žene su dane muževima i pre biraju smrt posle muževljeve smrti, nego život kao udoviceOdnos prema zarobljenicima – humani odnos, zadržvaju ih neko vreme u ropstvu, a onda ih puštaju da se vrate u svoju zemlju ili da ostanu kao slobodni i prijatelji

Religija – više božanstava, od kojih je vrhovni Perun (bog groma), a tu su i Svetovid (bog rata, zaštitnik polja), Svarog (bog vatre), Dabog (bog sunca), Volos (bog stada), niža božanstva – vile.Sa primanjem hrišćanstva izgubila su se vrhovan bođanstva, zamenjena su verom u jednog boga, a niža (vile) ostala su u narodnoj religiji do danas.

Hrišćanstvo

Sloveni su bili pagani dok nisu došli na Balkan, na područje Rimskog carstva koje je već duže vreme bilo hristijanizovano. Hrišćanstvo se javlja kao pokret u okviru judaizma u Palestini u 1. Veku. Odatle se prenosi na ostale zemlje Rimskog carstva i odvaja se od judaizma. Osnovna knjiga je Sveto pismo ili Biblija koja se sastoji iz Starog (istorija, religija i predanje Jevreja) i Novog zaveta (život i učenje Isusa Hrista) – ova dva dela pokazuju vezu između judaizma i hrišćanstva.Hrišćanstvo počinje sa Isusom Hristom, a nastavlja se sa istorijom crkve koju stvaraju njegovi nastavljači. Nejgovi učenici se nazivaju apostolima, bilo ih je 12: braća Petar i Andriha, Jakov i Jovan, Filip, Bartolomej, Toma, Matej, braća Jakov i Juda, Simon Kananac i Juda Iskariot. I Pavle je nazvan apostolom iako nije video Hrista, ali je širio učenje na pripadnike drugih naroda, dok su ostali apostoli ostali u okviru judaizma.Istorija hrišćanske crkve se deli na tri dela:

1. Vreme do Konstantina Velikog, do Milanskog edikta 313. Godine – period progona hrišćana kao jeretika; to je doba mučenika (stradaju za veru) i apologeta (brane veru od protivnih shvatanja)

2. Vreme od Konstantina Velikog do 1054. Godine – period hrišćanstva kao vladajuće vere, tada se konstituiše crkvena organizacija, važnu ulogu imaju veliki oci koji su utemeljili hrišćansku teologiju – Atanasije Veliki, Jovan Zlatousti, Vasilije Veliki i Grigorije Bogoslov. Njihovo učenje naziva s epatristika.

3. Period od rascepa crkve na Istok i Zapad (1054.), na pravoslavnu i katoličku – do danas. Do rascepa dolazi do različitih učenja istoka i zapada koja se konstituišu još ranije, od početka hrišćanstva. Povod je menjanje utvrđenog nikejskog simbola vere od strane Rimljana koji unose Filoque (Sin), razbijajući time misao o jedinstvu oca, sina i duha jer govore da duh može da potiče i od sina ne samo od oca.

4. – 8. Vek – period vseljenskih sabora kada se utvrđuju načela hrišćanstva (ukupno sedam sabora), tu se na nikejskom (325. Godine) konstituiše Simbol vere koji se sastoji iz nekih 12 članova.Sedam svetih tajni: krštenje, miropomazanje, pričešće, pokajanje, brak, sveštenstvo i jeleosvećenje.

Dve vrste jeresi:- One koje se zasnivaju na drugim učenjima – npr. gnosticizam i manihejstvo- One koje se zasnivaju na različitim tumačenjima u okviru hrišćanstva – arijanska jeres,

nestorijanska jeres, ikonoboračka jeres

Pravoslavna crkva – katolička crkva:

- nikejski simbol vere – izmena Et Filoque- zajednica vernika, patrijarh je samo pvi među njima (princip sabornosti) - primat pape (monarhijski princip)- ideja Hrista kao pobeditelja smrti – akcenat je na žrtvi i stradanju- pakao i raj – pakao, čistilište i raj- iskreno bogosluženje – poštovanje dogmi- ističe se čovekova potencijalna dobrota – naglašava se praroditeljski greh

SREDNJOVEKOVNA KULTURA

Srbi u ranom srednjem veku

O Srbima nema pouzdanijih zapisa do pojave Svetog Save i Stefana Prvovenčanog (kraj 12. I početak 13. veka), do tada su samo stranci pisali o Srbima, tako da o Srbima od seobe do Stefana Nemanje može da se govori samo prema delima stranih pisaca i prema istorijskim izvorima. Najpre Konstantin Porfirogenit, vizantijski car, koji je napisao prvu istoriju o Srbima u spisu „O narodima“ (10. vek). Prvi domaći istorijski spis je Letopis popa Dukljanina (druga polovina 12. veka), koji nastaje na slovenskom jeziku, ali je preveden na latinski i tako sačuvan. Konstantin Porfirogenit govori o seobi Srba i Hrvata - smatra da su Srbi došli iz svoje postojbine na poziv vizantijskog cara Iraklija, tako što su se podelili na dva dela, jedni su ostali, a drugi su otišli pod vođstvom svog vladara. Nisu odmah naselili danšnje teritorije, najpre su živeli u solunskoj oblasti, a pri povratku u staru zemlju odlučili su da ostanu na području između Save i Jadranskog mora. Porfirogenit piše i o srpskim zemljama u ranom srednjem veku.O prva dva veka Srba na Balkanu ne zna se gotovo ništa. Prvi vladar je bio Višeslav (zatim Radoslav, Prosigoj, Vlastimir, Mutimir, Časlav). Dinastija Vlastimirovića - O Vlastimiru se malo više zna, on je vladao sredinom 9. Veka. Mutimir je vladao u doba Ćirila i Metodija. A Časlav je poslednji poznati vladar prve srpske dinastije.Istorija Srba je najpre obeležena borbom za nezavisnost koju su vodili sa Bugarima, koji su želeli da ih pokore kao što su pokorili sva slovenska plemena na istočnom delu Balkana. U Srbiji su vođeni i građanski ratovi jer su novi vladari bili naslednici starih, pa se vodila borba oko prestola, koju su podržavali i Vizantinci i Bugari sa svojim štićenicima. Za vreme cara Simeona, Bugari su opustošili srpsku zemlju, Srbi su pobegli po okolnim zemljama. Na vlast je došao Simeonov štićenik Časlav, Mutimirov unuk, koji se okrenuo protiv Bugarske i ponovo ujedinio srpske zemlje. Misli se da je poginuo u borbi sa Mađarima.Nakon borbe sa Bugarima, sledi borba sa Vizantijom. Bugarsko carstvo je palo 971. Godine, a zatim 976. Izbija ustanak makedonskih Slovena na čelu sa Samuilom koji je spojio Bugarsku, Makedoniju i sprske zemlje, ali ga je 1018. godine pobedio vizantijski car Vasilije II (Bugaroubica) i osvojio čitav Balkan. Srbi

padaju u vazalni odnos prema Vizantiji, ali imaju domaće vladare. Tada se uzdižu Duklja i Zeta (11. vek) i Raška (od kraja 11. veka na dalje)

Uspon Zete (druga polovina 11. veka)– Nakon pada Samuilovog carstva i Zeta pada pod Vizantijsku vlast, sredinom 11. veka oni dižu ustanak koji vodi knez Stefan Vojislav koji oslobađa Zetu od vizantijske vlasti. Nasleđuje ga sin Mihailo, a njega sin Bodin koji je osvojio Bosnu i Rašku i tako ujedinio srpske zemlje. Posle njegove smrti (1101.) u Zeti dolazi do dinastičkih sukoba i potresa koji traju dok Stefan Nemanja nije pripojio Zetu Raškoj.

Uspon Raške (vreme opadanja Zete – početak 12. Veka) – U Raškoj su bili veliki župani, prvi je Vukan, zatim Uroš I, Uroš II, Desa, Beloš, Tihomir, Stefan Nemanja. Vizantijski car je smenjivao i postavljao velike župane , pa se politika od Vukana do Stefana Nemanje ogledala u borbi protiv vizantijske vlasti. Srbi se povezuju sa Ugarima, koja je takođe u sukobu sa Vizantijom (ovaj savez je pojačan time što se srpska princeza Jelena, ćerka Uroša I, udala za ugarskog kralja).

Temelj srednjovekovne kulture je u ranom srednjem veku, iako tada nema značajnijih (sačuvanih) spomenika i podataka, prelomne tačke su:

- Pokrštavanje Slovena – Po Konstantinu Porfirogenitu to se dogodilo odmah nakon što su došli na Balkan, međutim, pouzdano je da se to dogodilo između 870. I 874. Godine u vreme kneza Mutimira, tokom Moravske misije Ćirila i Metodija (863. – 885.)

- Stvaranje slovenskog pisma i knjige – starija glagoljica i mlađa ćirilica, prevod Biblije na straoslovenski jezik (treći liturgijski jezik u Evropi, posle grčkog i latinskog)

- Počeci umetnosti – mnogi spomenici nastali od 9. – do 11. veka nazivaju se grčkima jer su jaki uticaji. Dominantno je građenje crkava – dva tipa:

o Crkva centralnog tipa : Sveti Tripun u Kotoru (najstarija crkva centralnog tipa. početak 9.veka), Crkva svetog Petra i Pavala ili Petrova crkva kod Novog Pazara (9, 10. Vek)

Izgled – osnova je rotonda sa upisanim četvorolistom, na sredini je kupola koja je spolja osmostrana, središnji deo, osima sa istoka, opasan je niskim , kružnim hodnicima;Tri sloja fresaka – iz vremena gradnje, iz 12. veka, iz 13. veka

o Crkva sa produženom osnovom : Jednostavne jednobrodne u kojima unutrašnji prostor nije raščlanjen; Složenije jednobrodne sa kupolom koje su nastale pod uticajem vizantijskog

hrama - najznačjniji vid crkvenih građevina u Zeti i Humu u ranom srednjem veku – Crkva svetog Mihaila u Stonu (1080. godina, podigao je zetski knez Mihailo)

Ikone iz prednemnjićkog doba nisu sačuvane, sačuvane su freske, sačuvano je dosta minijatura (najviše u Miroslavljevom jevanđelju)

Značajni književni spomenici – Miroslavljevo jevanđelje i Letopis popa Dukljanina (opisana istorija zemalja od dolaska Slovena na Balkan do 12. veka, najveći deo je legendaran, a na kraju prerasta u hroniku dukljanskih vladara iz 11. I 12. veka – realna zbivanja)

Formiranje političke i kulturne individualnosti

Nemanjići -> 12. vek do 1371. godine

Uglavnom se istorija Srba posmatra od Stefana Nemanje i Sveti Save, a ono što je bilo sa Srbima prethodnih šest vekova – zanemareno je dosta i zbog nedostatka izvora. Pojava Stefana Nemanje, Save i Stefana Prvovenčanog predstavlja i preokret u srpskoj istoriji, takav da sve ono što mu je prethodilo izgleda samo kao predistorija. Značaj – formiranje srpske individualnosti (političke, verske, kulturne, umetničke), stvaranje jedinstvene srpske države, formiranje samostalne crkve, početak srpskog prava, početak srpske književnosti, preobražaj umetnosti.Stefan Nemanja je bio jedna od četvorice braće, roditelji su mu bili proterani u Zetu, a nakon povratka u Rašku počinje i njegov uspon. Vizantijski car Manojlo Komnin doveo je na vlast Nemanju i njegovu trojicu braće, osiguravši takvom podelom vlasti nemoć jednog da se uzdigne i okrene protiv cara jer je tako izazivao stalne sukobe među njima. Komnin je podržavao Nemanju kao najslabijeg, što je on iskoristio i u borbi oko vlasti izašao kao pobednik i postao veliki župan (jedan brat je poginuo, dvojica su priznali njegovu vlast). Jedan Nemanjin pokušaj da se oslobodsi vizantijske vlasti bio je uzaludan i do smrti Komnina 1180. – ostao je veran vazal. Loše prilike u Vizantiji nakon careve smrti Nemanja je iskoristio da se oslobodi vazalnog položaja i ujedinio je srpske zemlje, Raškoj pripojio Zetu, jedino je Bosna ostala van nemanjićke države. Da bi održao postojeće stanje, Nemanja je imao novi način vladavine koji se zasnivao na formiranju institucija koje će njegovu tvorevinu učiniti trajnom. Prvi korak je bio podizanje manastira:

Manastir svetog Nikole kod Kuršumlije (sazidao ga još kao udeoni vladar) Đurđevi stupovi kod Novog Pazara (sazidao ga posle pobede nad braćom, oko 1170.) Studenica (sazidao ga kad je stabilizovao vlast, 1190.)

Arhitektura – jednobrodna crkva sa kupolom, spolja posmatrano stalno se mešaju romanski i vizantijski stil – kupola ima vizantijski oblik, a inače je spolja u romanskom stilu; fasada je od belog mermera

Hilandar na Svetoj Gori (sa Savom, nakon zamonašenja)Dalji rad nastavili su sinovi Stefan i Sava – stvorene su dve osnovne političke institucije – država i crkva.1217. – Srbija je proglašena za kraljevinu, rimski papa je krunisao Stefana i pošto je bio prvi kralj Raške nazvan je Stefan Prvovenčani – afirmacija Srbije u svetu i jačanje vladarevog autoriteta1219. – priznanje autokefalnosti (nezavisnoszi, suverenosti) Srpske crkve – Sava je postao prvi arhiepiskop (priznanje za crkvu dobija od cara i patrijarha u Nikeji, zaobišao je Ohridsku arhiepsikopiju pod kojom je bila srpska crkvaSedište arhiepiskopije je bilo prvo u Žiči, kasnije je premešteno u Peć.

Arhitektura – građenje crkava (dva i po veka – od Đurđevih stupova do Manasije) – najznačajnije su Studenica, Hilandar i Žiča.Odlike – podizani u velikim dolinama kao samodovoljne jedinice (ne u grupinama kao u drugim balkanskim zemljama). Ukrštaju se istočni i zapadni elementi (pr. Studenica) između kojih se postiže sklad. To ukrštanje (sinteza istočnih i zapadnih elemenata, vizantijskih i romanskih) je glavno obeležje raške škole u srpskom crkvenom graditeljstvu (obeležava čitav 13. vek) – vizantijsko shvatanje unutrašnjeg prostora i plana i romanički detalji, stil i obrada spoljašnosti građevine.

Slikarstvo – slabo sačuvano. Studenica je oslikana posle Nemanjine smrti (1208, 1209.). Natpisi na freskama su na slovenskom jeziku, teme su su iz nacionalne istorije (predstavljaju početak nemanjićke ikonografije je predstavljaju njihove portrete uglavnom – portreti Vukana, Stefana, Sv. Save, prenošenje moštiju sv. Simeona). Akcenti raskoši – zlatni listići na pozadini fresaka, skupoceni zur na pozadini drugih, ukrasni okviri oko posebno poštovanih svetitelja.Dve grupe fresaka:

- Zlatna podloga sa zlatnim listićima preko kojih je crtež rađen mozaikom – freske Bogorodice, Efharistije, Blagovesti, Sretenje

- Plava podloga sa natpisima bele ili zlatne boje (u zavisnosti od značaja scene ili mesta na kom je freska) – „Raspeće Hristovo“

Temelj vizantijske civilizacije: Rimsko pravo Pravoslavna vera Helenistička kultura

Za razvitak srpske države bitne su hrišćanska vera i rimsko pravo, tek u poznom srednjem veku dolazi se u neposredni kontakt sa helenističkim nasleđem.

Početak srpskog prava – prvi zakonodavac je Sveti Sava. Pravo se dobija po uzoru na vizantijsko, tj. rimsko.

- Prvi pravni akt je Hilandraska osnivačka povelja (dve verzije – Stefan Nemanja, kasnije Stefan Prvovenčani)

- Prvi manastirski pravilnici – karejski, hilandarski i studenički tipik (Sv. Sava)- Prvi pravni kodeks – Nomokanon (grčki) ili Zakonopravilo (srpski) ili Krmčija (ruski) (Sv. Sava) –

sastavljen posle sticanja samostalne crkve, Sava je u Solunu okupio Grke i Srbe i stvorio ovaj ravni zbornik po uzoru na vizantijsko crkveno i građansko pravoSastav: crkveno pravo u užem smislu uz tumačenja sa komentarima i integralni prevod zbirke vizantijskog građanskog i javnog prava – „Prohiron“

Značaj Hilandara:- Prva srpska bolnica – osniva je Sveti Sava; razvila se srednjovekovna medicina o čemu svedoči

Hilandarski medicinski kodeks- Najstarija srpska bilbioteka koja je očuvana od 13. Veka do danas – tu je sačuvano Miroslavljevo

jevanđelje, Vukanovo jevanđelje, Hilandarski i Karejski tipik

- Središte duhovnog života srednjovekovne Srbije- Posrednik i predstavnik u odnosima između Srbije i Vizantije- Diplomatsko predsatvništvo Srbije u Vizantiji

Književnost - Tekstovi vezani za podizanje Hilandara – Hilandarska povelja (dve verzije), Hilandarski tipik- Dela u funkciji stvaranja Nemanjinog kulta – Služba i Žitije svetog Simeona od Sv. Save i Žitije

svetog simeona od Stefana Prvovenčanog

Srbija u 13. veku

Nakon smrti Stefana Prvovenčanog (1227.) vladju njegovi sinovi, od najstarijeg Radoslava, preko srednjeg Vladislava, do Uroša I koji je pokazao najviše umeća i najduže je vladao (1243 – 1276.) Radoslav je bio okrenut Epirskom carstvu jer mu su mu žena i majka bile Grkinje, bio je okrenut Savinom protivniku Grku Homatijanu koji se suprotstavljao autokefalnosti srpske crkve. Žena ga je napustila i on se povukao u manastir. Vladislav je bio okrenut Bugarskoj jer je bio oženjen bugarskom princezom. Kada je oslabila moć Bugarske, do tada najmoćnije države na Balkanu, na vlast dolazi Uroš I. Uroš je bio okrenut Zapadu jer mu je majka bila Venecijanka, a žena, Jelena Anžujska, Francuskinja. Na njegovom dvoru su vladali narodni običaji, strainski i patrijarhalni odnosi, Grcima je to izgledalo priprosto i siromašno. U verem Uroša nema osvajanja, jer su moćna carstva oko Srbije (Latinsko, Epirsko i Bugrasko crstvo, Ugarska)Odnos sa Dubrovnikom – samostalna gradska republika, ali je bila na srpskoj teritoriji, pa su za to plaćali danak – mogoriš, a plaćali su trgovačke povlastice koje su imali u Srbiji – srpski dohodak ili svetodimitarski dohodak.Odnosi su bili dobri, osim u vreme kralja Uroša, Dubrovnik je sklopio savez sa Bugarskom da bi proterali Nemanjiće, ali kad to ne uspeva, oni nastavljaju dobre odose. Razlog sukoba su odnosi sa katolicima u Srbiji.Srbija je stalno bila podeljena između Istoka i Zapada, pa je tako i stanovništvo prilikom dolaska na Balkan i pokrštavanja većim delom palo pod uticaj pravolsavne vere, ali je deo ostao pod uticajem katoličanstva. Tako je sada u Srbiji bilo dosta katolika na prostoru Zete I Huma. Vladari su negovali dobre odnose sa njima, posebno u vreme Uroša I, čija je žena bila katolikinja i zaštitnica katolika. Ktolici u Srbiji bili su pod jurisdikcijom barske arhiepiskopije, protiv čega se Dubrovnik pobunio, uz podršku pape. Želeli su da Dubrovačka arhiepiskopija bude nadležna za katolike u Srbiji, što je Uroš sprečio, videći da bi to dovelo do raznih sukoba, a i sami katolici su se pobunili, u čemu se vidi da su i oni bili verni srpskom kralju Urošu.

Privredni napredak u Srbiji – negovane poljoprivredne kuture, bilo je razvijeno stočarstvo posebno kod Vlaha, razvijeni su bili i razni zanati. Do razvoja dolazi u vreme Uroša, zbog razvoja rudnika. On dovodi Sase iz Nemačke, koji su najpoznatiji rudari u Evropi. Otvaraju se sledeći rudnici (bakar, gvožđe, srebro, olovo):

- U Brskovu (prvi rudnik)- Na planini Rudniku- U Novom Brdu (naš najbogatiji rudnik)

Zahvaljujući razvoju rudnika, razvija se novčarstvo – Radoslav kove bronzani, Uroš srebrni novac. Zvanićni naziv je bio dinar (20 = perper), ali se sreću i nazivi – unča, litra srebrna, groš.

Slikarstvo 13. Veka – zlatno doba freskoslikarstva (1175. – 1275. Od slikanja Đurđevih stupova do izgradnje Gradca kraljice Jelene)

Studenica – Stefan Nemanja - vrhunac slikarstva ovog doba (slikanje započeto 1208, 1209. Posle Nmenajine smrti)

Natpisi na freskama su na slovenskom jeziku (ne na grčkom) Teme su su iz srpske istorije (predstavljaju početak nemanjićke ikonografije je predstavljaju

njihove portrete uglavnom). Akcenti raskoši – zlatni listići na pozadini fresaka, skupoceni zur na pozadini drugih, ukrasni

okviri oko posebno poštovanih svetitelja. Dve grupe fresaka:

o Zlatna podloga sa zlatnim listićima preko kojih je crtež rađen mozaikom – freske Bogorodice, Efharistije, Blagovesti, Sretenje

o Plava podloga sa natpisima bele ili zlatne boje (u zavisnosti od značaja scene ili mesta na kom je freska) – „Raspeće Hristovo“

Mileševa kod Prijepolja – kralj Vladislav (podigao pre nego što je postao kralj – dakle oko 1230.) Vladislav je ovde preneo mošti Svetog Save iz Bugarske, čime je podigo ugled manastiru, to je

treći manastir po značaju u Srbiji posle Studenice i Žiče. U njemu su se krunislai Tvrtko Kotromanić za krlaja i Stefan Vukčić Kosača za Hercega.

Pripada raškoj školi – prpada zreloj monumentalnoj arhitekturi, jednobrodna graževina sa kubetom koje se udiže na kockastom postolju

Ikonografija Nemanjića – horizontalno prikazano genealoško stablo Nemanjića Slikarstvo dva stila se očuvalo - freske na zlatnoj, žuto – zelenoj podlozi i freske na plavoj podlozi.

Pozadina je presvučena zlatnim listićima. Lirizam dolazi do izražaja na freskama, osećanje ljupkosti i nežnosti. Značajne kompozicije (sačuvane su kompozicije iz jevanđeoskog ciklusa):

o „Portreti Nemanjića“ (posebno portret kralja Vladislava i Svetog Save + Stefan nemnaa, Stefan Prvovenčani, Radslav)

o „Blagovesti“o „Rođenje“o „Sretenje“o „Cveti“o „Molitva u Getsimanskoj bašti“

o „Skidanje s krsta“ – lirizam izražen – majka vrhovima prstiju pridržava sinovljevu ruku, naslonivši obraz na njegovu nadlanicu

o „Mironosnice na grobu“ – monumentalna figura Belog anđela

Morača blizu Kolšina – zadužbina kneza Stefana, Vukanovog sina (1251, 1252.) Jednobrodna građevina sa kupolom u romanskom stilu Samo u oltarskom delu sačuvane prvobitne freske (iz 1260.), ostale su kasnije rađene Značajne kompozicije:

o ciklus iz života svetog Ilije (vide se osobine monumentalnog slikarstvao „Sveti Ilija u pustinji“

Hram svetih apostola u Peći – arhiepiskop Arsenije (oko 1230.) - postao deo kompleksa Pećke patrijaršije

U drugoj polovini 13. Veka postala je sedište srpske arhiepiskopije Jednobrodna građevina sa kupolom (građena po ugledu na Žiču) Značajne kompozicije:

o Deizis – ikonografska predstva takva da je Hrist u sredini, a Bogorodica je sa njegove desne strane, Jivan Krstitelj sa leve, okrenuti su licem prema njemu, u molitvenom su stavu; nalazi se u oltarskom delu

o Vaznesenje – ekspresivni likovi Bogorodice (koja je predsatvljena sa raširenim rukama)i anđela,

Sopoćani kod Novog Pazara – kralj Uroš I (između 1263. – 1268, tada su rađene i freske u većem delu) Raška škola – jednobrodna graževina sa polukružnom oltarskom apsidom; spolja liči na baziliku Freske sa zlatnom (žutom) pozadinom; preovlađuju zeleno – ružičasti i zeleno – ljubičasti tonovi

na žutoj pozadini Narativni elementi na slikama Stil po duticajem klasične umetnosti Scene na freskama su iz biblijskih priča, hrišćanske teme, scene iz istorije Srbije. Značajne kompozicije;

o Uspenje Bogorodiceo Rođenje Hristovo

Odlike slikarstva: monumentalnost i plastičnost, poseban način doživljaja svetlosti kao natprirodne, božanske, sledi se tradicija helenističke umetnosti – klasični ideal lepote.Odlike monumentalnog stila slikarstva 13. Veka prema V. J. Đuriću:

- Plastičnost u oblikovanju ljudskih figura- Promena kompozicije scena – veliki broj figura, glavna figura se dovodi u središte scene čime se

ona ističe (nije više potrebno da se ističe veličinom), simetrično grupisanje likova oko glavne figure

- Arhitektura u pozadini dobija više prostora nego pre

- Težnja da kompozicije budu što veće, da pokrivaju veće površine zidova ili ceo zid (kao Uspenje Bogorodice – čitav zid)

-

Srbija u doba kralja Milutina (kraj 13. - prve dve decenije 14. veka, 1282. - 1321.)

1276. - na vlast nasilno dolazi stariji sin Uroša I, Dragutin, koji je uz pomoć Mađara (bio je oženjen ugarskom princezom) svrgnuo oca sa vlasti. Međutim, posle pada sa konja slomio je nogu i to je smatrao Božijom kaznom za greh prema ocu, tada se odrekao prestola u korist mlađeg brata Milutina, s tim da je ostalo da važi pravilo da će Milutina naslediti sinovi njegovog starijeg brata.1282. - na vlast dolazi Milutin. I posle smene vlasti među braćom je dolazilo do sukoba, deo države dat je na upravu kraljici Jeleni (Zeta, Travunija, gornji Ibar). U jednom dokumentu se čak javljaju dva imena za državu - Srbija (Dragutinova država) i Raška (Milutinova država).Milutin je okarakterisan kao dobar vladar, ali loš čovek. On učvrstio vlast u Srbiji, proširio državu (priključio joj je veliki deo Makedonije i prestonicu preneo u Skoplje), učinio Srbiju središnjom državom na Balkanu, prvom silom u regionu. On je bio vladar željan dokazivanja, želeo je da pokaže da može više od svih pre njega (osvajao je, gradio mnogo manastira), pre svega zbog osećanja podređenosti što je na vlast došao zbog bratovljeve abdikacije. I prema svojim bližima je bio bezobziran - pogazio je odredbu iz sporazuma sa bratom, posle Dragutinove smrti zaposeo je njegove oblasti, bacio njegovog sina u tamnicu. Ženio se četiri puta - ćerkom tesalskog despota koja mu je rodila Konstantina, zatim ugarskom princezom, zatim bugarskom princezom koja mu je rodila Stefana (koji je postao vanbračno dete jer je Milutin proglasio brak nevažećim), a na kraju se oženio vizantijskom prinzezom Simonidom koja je tada imala samo pet godina. Bio je veoma razmetljiv, , dvor mu je bio raskošan, nakićen, uvek je davao carskim poslanicima bogate darove da bi se dokazao - sušta suprotnost Uroševog priprostog dvora. Međutim, bio je veoma darežljiv prema crkvi, tako da je bila na njegovoj strani i u njemu je videla boljeg vladara (Dragutin je živeo pokajnički, a Milutin je ratovao) - na kraju je ipak Milutin proglašen za sveca, ne Dragutin, on je postao "sveti kralj" (i po njemu su Nemanjići po drugi put postali svetorodna loza).Uticaj Vizantije se odrazio i na umetnost i na državnu upravu. Promene u kulturnom životu poznate su kao "vizantizacijia" jer nastaju zbog ugledanja na Vizantiju. Milutin spada u vladare zakonodavce.

reforma porote - samo ako se svi članovi slože da je neko nevin, on se oslobađa; biraju se iz staleža onoga kome se sudi

uvođenje najamničke vojske (zbog nelojalnosti vlastele) - dobijali su za ratovanje proniju (posed zemljišta koji se ne nasleđuje) (po ugledu na Vizantiju)

ustanova kefalija (poglavara) - upravlja gradom i okolinom (po ugledu na Vizantiju) uvode se vizantijske titule - logotet (kancelar), protovestijar (upravitelj finansijama)

Ovaj period u istoriji umetnosi naziva se Renesansom Paleologa (ili klasicizmom epohe Paleologa) - glavno obeležje je narativnost (nasuprot monumentalnosti 13. veka) - freske služe kao ilustracija liturgije.Najvažniji spomenici epohe u Vizantiji:

Crkva svete Sofije u Trapezuntu Crkva Hristos na Kori u Carigradu (danas Kahrija džamija)

crkve u Mistri kod Sparte

Milutinove zadužbine:Nova crkva u Hilandaru umesto Nemanjine (1293.)Bogorodica Ljeviška u Prizrenu (1307. - 1309.)

slikar Astrapa i arhitekta Nikola trobrodna bazilika u osnovi, sa koncepcijom upisanog krsta u gornjoj konstrukciji prelaz od monumentalnog stila 13. veka na narativni stil 14. veka Monumentalni stil:

o „Suđenje Hristu“o „Pričešće apostola“o „Svadba u Kani“o ktitorski portret kralja Milutinao velika povorka Nemanjića

Narativni stil (mnoštvo malih scena sa malim figurama):o Strašni sudo Hristovo rođenjeo Loza Jesejeva

Tteme: ilustracije tekstova iz Jevanđelja scene iz „Varlama i Joasafa“, ilustracija beseda sv. Jovana

Sveti Nikita kod Skoplja (1307. - 1310.)Kraljeva crkva u Studenici (1313. - 1314.) - kapela

Značajne kompozicije:o Rođenje Bogorodice - simetrija likova(porodilja u sredini, levo i desno po šest likova - tri

u prednjem, tri u zadnjem planu)o Vavedenje Bogorodice - Bogorodica u svečanoj povorci lepih devojaka ulazi u hram

Crkva svetog Stefana u Banjskoj (1313. - 1315.)Mušutište (1314. - 1315.)Staro Nagoričino (1317.)Crkva svetog Petra u Bijelom Polju (1320.)Gračanica (1321.)

tip vizantijske petokupolne crkve, osnova uisanog krsta; centralna kupola se oslanja na četiri stupca, četiri kupole su simetrično postavljene po uglovima; priprata je kasnije dodata;

Značajne kompozicije:o portret ktitora kralja Milutina i Simonide - anđeli im donose krunu kao simbol

zemaljske vlastio 16 portreta Nemanjića - prvi put prikazani vertikalnoo portret svetog Jovana Pretečeo „Strašni sud“ - fantastični prizori personifikacije zemlje i mora (more = lepa, mlada,

polugola žena, ogrnuta velom, sedi na leđima fantastične životinje)

o „Uspenje Bogorodice“ - za razliku od Sopoćanskog razvijeno je mnoštvo pojedinačnih scena i epizoda

o „Silazak u had“o „Sveti Ilija“

Doba Stefana Dečanskog i Stefana Dušana (1321. - 1355.)

Kralj Milutin je umro 1321. godine, a ostavio je nerazrešeno pitanje naslednika - oko vlasti su se borili stariji sin Konstantin, mlađi Stefan i Dragutinov sin Vladislav koji je prema sporazumu polagao pravo na presto. Stefan je iskoristio svoju slepoću, objavio je da mu je sveti Nikola vratio vid, što je crkva podržala i postao vladar. Bugarska i Vizantija sklapaju savez protiv Srbije.1330. - bitka na Velbuždu, poraženi su Bugari i istakao se Stefanov sin Dušan. I Grci su suzbijeni iz Makedonije u koju su ušli i povraćene su sve teritorije. Stefan je podigao manastir Visoki Dečani, prema kome se i pamti kao Stefan Dečanski. Vldao je od 1321. - 1331.1331. - sa prestola ga je svrgao njegov sin Dušan, koji je od tada bio namesnik u Zeti i u čemu ga je podržala zetska vlastela. Stefanu se desilo isto što je on pokušao da uradi svom ocu, koji ga je oslepio i poslao u zatočeništvo u Carigrad. I od sina je stradao, zatočen je u Zvečanu, gde je u tamnici ubijen. To je prvo kraljeubistvo u nemanjićkoj lozi, do tada su vladari nakon svrgavanja s prestola slati u manastir. Stefan Dušan ostao je zapamćen kao oceubica, iako je diskutabilno koliko je on zaista kriv za to ubistvo.Dušan je vladao od 1331. - 1346. kao kralj, a od 1346. - 1355. kao car. On se svojom voljom proglasio za cara, uz podršku poglavara tri autokefalne crkve - srpske, bugarske i ohridske, a podršku mu je dao i Protat Svete Gore. On je osvojio veći deo grčkih zemlja i hteo je da osvoji i Carigrad i tako obnovi Rimsko carstvo, pa je tako želeo da titulu prilagodi tim ciljevima, isticao je da je kralj Srba i Grka. Pošto nije mogao da bude krunisan u Carigradu (gde je patrijarh krunisao rimske careve), on je postavio svog logoteta Joanikija za patrijarha i on ga je krunisao. Krunisan je na saboru u Skoplju na Uskrs 13. aprila 1346. Tada je njegov sin Uroš krunisan za kralja. Tako je Srpsko carstvo bilo dvodelno, njegova država je bila i kraljevstvo i carstvo, Dušan je bio nadležan za oba dela, ali posebno ua carski (grčki) deo, a Uroš za srpske zemlje.Dušan je proveo detinjstvo i mladost u Carigradu, tako da je usvojio vizantijski način života. On uvodi nove titule (uveo oko 80 vizantijskih titula) - despot, kesar, sevastokrator i dr.1349. na saboru u Skoplju - izdat Zakonik (dopunjen je na saboru u Srezu 1354.) Ovaj zakonik predstavlja nastavak pravnog rada Svetog Save koji je izdao Nomokanon. Njegov zakonodavni rad se sastoji iz tri dela (prva dva su prevodi i kompilacije, treći je originalni):

Justinijanov zakon - 33 člana uglavnom iz Zemljoradničkog zakona (agrarni odnosi) skraćena verzija Sintagme Matije Vlastara (priručnik sudijama) Zakonik - izvori su:

o vizantijsko pravoo pravna tradicija iz doba Nemnajićao narodno običajno pravo

Osnovni principi su princip zakonitosti (zakon važi za sve, pa i za cara) i princip staleške nejednakosti (kazne su stepenovane u zavisnosti iz kog je sloja krivac)

Društveno uređenje:1. Vlastela:

velika vlastela mala vlastela vlasteličići (vojničko plemstvo)

Sva vlastela zavisi od cara, ne niža od više (kao u zapadnom feudalizmu)Razlikuju se:

vlastela baštinici - nasleđuju posede vlastela pronijari - dobijaju posede za vojničku službu (npr. vlasteličići)

2. Sebri - zavisno stanovništvo: meropsi - zemljoradnici vlasi - stočari otroci - robovi zavisne zanatlije i sokalnici seoski popovi

3. Gradsko stanovništvo 4. Stranci - bave se trgovinom (najviše Dubrovčani) i rudarstvom (najviše Sasi)

Državno uređenje - vladar je samodržac (u početku je vlast bila podeljena - vladar je izdavo povelje, privilegije, a kasnije počinju da donose zakone - Milutin, Dušan). Postoje sabori i veća koje vladar koristi pri donošenju odluka. Sabor se saziva po potrebi kada je vladaru potrebno da svojoj odluci da legitimitet i tu učestvuju samo privilegovani staleži. Značajni su sabori 1346. i 1349. u Skoplju. Veća su uža savetodavna tela sa kojima se vladar konsultuje povodom važnih pitanja.

Građevine (sada manastire podiže i vlastela, ne samo vladari i arhiepiskopi):

Bela crkva - župan BrajanLjubotin u skopskoj Crnoj Gori - vlastelinka "gospođa Danica"Lesnovo - despot Jovan Oliver, 1341. (plemićka zadužbina)

Značajne kompozicije:o portret cara Dušanao ktitorski portret Jovana Olivera

Visoki Dečani - Stefan Dečanski i car Dušan, između 1327. i 1337. posvećena Hristu Pantokratoru petobrodna bazilika s kubetom, na istočnoj strani je trodelni oltarski prostor, a na zapadnoj

trobrodna priprata sa četrii stuba graditelj - fra Vita Kotoranin vizantijski, romanički, gotički elementi

najveći ansambl fresaka u srednjovekovnoj Srbiji:o 46 scena iz Postanjao 43 scena iz Stradanjao 26 iz Strašnog sudao Kalendar sa posebnim scenama za svaki dan u godini

Značajne kompozicije:o „Priča o premudrosti“ (zapadni deo hrama) - inspiracija je u jednoj parboli iz Priča

Solomonovih; sdam stubova mudrosti, devojke zovu na gozbu, gozba na kojoj se gosti časte duhovnom hranom;

o Strašni sud - zapadni portal, u timpanuo Sveti Đorđe oslobađa carevu ćerku od aždaje - zapadna fasada

Ikonostas sa ikonama iz sredine 14. veka - Bogorodica i sveti Jovan (najznačajnije)Crkva svetih arhangela u Prizrenu - car DušanPećka Patrijaršija - arhiepiskopska zadužbina

građevine iz 13. i 14. veka međusobno povezane:o Crkva sv. apostola (u sredini) - arhiepiskop Arsenije Sremac, oko 1230.o Crkva svetog Dimitrija (severna strana kompleksa) - arhiepiskop Nikodim, oko 1220.o Crkva Bogorodice Odigitrije (južna strana, uz nju je hram sv. Nikole) - arhiepiskop Danilo

II, oko 1330.

Pozni srednji vek (1371. - 1459.) - od Maričke bitke do pada Smedereva i Srbije pod tursku vlast

Dušan je umro 1355. godine kada se pripremao da osvoji Carigrad. Presto nasleđuje njegov sin Uroš sa 19. godina. Njegova majka je vladala u Serskoj oblasti, ali se nije odvojila od njega. Vlastela je stekla veću samostalnost u oblastima, ali su priznavali carsku vlast. Najistaknutiji je bio Vojislav Vojinović, a posle njegove smrti braća Mrnjavčevići, Vukašin i Uglješa.1365. - Uroš je proglasio Vukašina za kralja i uzeo ga za savladara (prvi kralj ne - Nemanjić) - vladao u Makedoniji; Uglešu je proglasio za despota - vlado u Serskoj oblasti. Ovim se pokazuje netačnost narodnog predanja da je Vukašin zavladao protiv careve volje - Uroš je sam odredio tako, što bi značilo da bi posle njegove smrti naslednik bio Marko, Vukašinov sin, jer Uroš nije imao dece - ugasila bi se loza Nemanjića. Lošiji odnosi između Uroša i Vukašina dovode do toga da se Vukašin sve više osamostaljuje kao kralj, što se nije dopalo raškoj vlasteli - Nilola Altomanović, knez Lazar, Vuk Branković. Između njih dolazi do sukoba u kome pobeđuje Vukašin. Turci prete spolja i braća Mrnjavčevići započinju bitku na Marici 1371. godine, gde su obojica poginuli, a Marko je zadržan kao vazal. Uroš umire ubrzo.Ugasila se loza Nemanjića, nije bilo naslednika, Srbija je bila podeljena , najveće velmože vladaju samostalno u pojedinim oblastima:

Zeta - Balšići Humska oblast - Nikola Altomanović

Kosovo - Vuk Branković Pomoravlje i Podunavlje - knez Lazar

Obnovu države počinje Lazar, zadržao je titulu kneza, naglašavao je vezu sa Nemanjićima preko Milice koja je Vukanov potomak.1389. - Kosovska bitka, Stefan Lazarević (maloletan) i Milica su postali turski vazali sve do angorske bitke (1402.) kada je Bajazita ubio mongolski car Tamerlan (Stefan piše o tome u povelji). Lazar i Murat ginu u Kosovskoj bici. Kosovska bitka je shvaćena u narodu kao duhovna pobeda, borba za pravu veru, Lazar je proglašen za sveca, a govori se da je tada Srbija propala - vojnički poraz. Međutim, ona stvarno pada tek nakon 70 godina (1459.) padom Smedereva.Stefan dobija titulu despota od vizantijskog cara i to je period despotovine. Stefanova prstonica postaje Beograd, koji je dobio od Ugara (1403. Beograd je prvi put posato prestonica Srbije). Dolazi do sukoba Stefana i Vuka Brankovića. Stefan se izmirio sa Đurađom (Vukov sin, Stefanov sestrić) i priznao ga za naslednika.Stefan je i zakonodavac - Zakon o rudnicima (prvi zakon koji reguliše odnose u jednoj privrednoj grani).1427. - na vlast dolazi Đurađ Branković (Stefan umire zbog bolesti mlad). Vladao je od 1427. - 1456. Ugari mu oduzimaju Beograd i on prebacuje prestonicu u grad koji gradi - Smederevo.1459. - posle smrti Đurađa pada Smederevo bez odbrane, a i Srbija.

Kultura i umetnost u poznom srednjem veku:

Dva kulturna pokreta: isihazam - mističko - religiozni pokret koji se u 14. veku javlja u Vizantiji, a posle i u slovenskim

zemljama "ispravljanje prevoda" - filološki i književni pokret koji inicira despot Stefan Lazarević. To je neki

vid humanističkog rada u Srbiji. Stefan okuplja učene monahe iz Svete Gore da prevode neprevedena grčka dela i ispravljaju stare prevode. Središte je bio manastir Resava, pa se govori o Resavskoj školi. Stari raški pravopis (utvrđen u vrme Svetog Save) zamenjuje se novim resavskim. Glavni pisac - Konstantin Filozof: "Žitije despota Stefana" i "Slovo o pismenima"

Moravska škola (moravska stilska grupa, period Moravske Srbije) - arhitektura, sliakrstvo Ravanica – knez Lazar, 1375.

Osnova u obliku upsinaog krsta, pet kupola (središnja i njaviša se oslanjaju na četiri stuba)na prozorima su očuvane skulpture i kamena plastikaFreske:

o „Hristos leči svetoga“o „Sveti ratnici“o „Uspenje Bogorodice“

Ljubostinja – kneginja Milica, uoči Kosovske bitke je otpočeta gradnja, neimar Rade Borović Kalenić – plemićka zadužbina, 1410.

Osnova je u obliku sažetog trikonhosa sa jednim visokim kubetom na kockastom postolju, teži ka vertikali (visoka), fasada je raskošna i dekorisana; u srednjoj zoni su prozori, a na gornjoj rozete;

Osobine fresaka:Laki svetli koloritPlastičnost ljudskih likovaNaglašene linije

Najpoznatija freska – „Svadba u Kanu“ Resava ili Manasija – despot Stefan Lazarević, između 1407. I 1418.

Osnova u obliku upisanog krsta, pet kupola; manstir je ograđen tvrđavom koja ima nepravilnupolignalnu osnovu i 11 kula (najviša kula – „Despotova kula“)Freske:

o U apsidi – „Pričešće apostola“, „Poklonjenje žrtvi“o U kupoli – prorocio U naosu – „Hristova čuda“, „Sveti ratnici“

Minhenski psaltir – najznačajniji spoemik minijaturnog slikarstva, čuva se i Minhenskoj biblioteci, zaveden kao srpski psaltir. To je knjiga sa 154 ilustracija sa temama iz psalama, liturgijskih pesama, jevanđelja po Luki, Bogorodičinog akatista – podseća na ciklus fresaka.Smederevo

Nastanak Crne Gore

Crna Gora nastaje od Zete koju je nasledila, ali se dosta razlikuje od nje. U Zeti su se posle Uroševe smrti osamostalili Balšići. Jelena Balšić je bila ćerka kneza Lazara, sagradila je manastir Goricu na Skadarskom jezeru. Njen sin Balša III umro je na dvoru despota Stefana i Zeta je pala pod despotovinu jer nije bilo naslednika. U drugoj polovini 15. veka Zeta se osmaostaljuje pod Crnojevićima i javlja se pod imenom Crna Gora - izgubila je primorje, bila je zemlja u unutrašnjosti, u brdima. Crnojević je podigao Cetinjski manastir. 1499. - pada pod tursku vlast, poslednja država nemanjićke Srbije.

Kultura srednjovekovne Bosne

Prvi pu se spominje kod Konstantina Porfirogenita kao zapadni deo Srbije. Do 10. Veka je bila u sastavu Srbije. Bosna je, kao i Raška, bila između Vizantije i Ugaske, ali je ipak bila više okrenuta Ugarskoj, a Raška Vizantiji od doba Nemanjića.Vladari – banoviPrvi poznat ban – Borić, druga polovina 12. VekaPrvi značajan ban – kulin banOd druge polovine 13. Veka – dinastija Kotromanići – Stefan II, Tvrtko (1377. U Mileševi na Savinom grobu se proglasio ua kralja „Srbljem i Bosne“Od 1377. – 1463. vladari – kraljevi1463. – Bosna je pala pod tursku vlast

Značaj u kulturi – uspravni kameni nadgrobni spomenici – stećci; sačuvano je enkoliko desetina hiljada. Prvi ih je opisao Vuk Karadđiću prvom izdanju „Srpskog rječnika“, u drugom izdanju uneo je poseban članak „Stećak“. Značajni su za umetnost zbog svohje dekoracije, a za književnost jer su na njima natpisi na narodnom jeziku, emocionalni i misaoni, čine najdragoceniji deo književnosti srednjovekovne Bosne.

Radmilja kod Stoca – 133 stećka, dva oblika:o U obliku sandukao U obliku sarkofaga

Plastična dekoracija, dve vrste: o ornamentalna - cik cak linije, rozete, štitovi, mačevi, lukovi, streleo figuralna – prikaz ljudi, životinja, kola

Tehnika klesanja je gruba stećak iz Donje Zgošće kod Kaknja – oblik sarkofaga, bogata dekoracija sa svih strana

Stare srpske štamparije

Druga polovina 15. veka - Nemac Johan Gutenberg je pronašao štampariju1452. - 1455. - štampanje Biblije, prva štampana knjiga1454. - Gutenberg štampa i Turski kalendarPrva srpska ćirilska štamparija - cetinjska štamparija - mašine je nabavio Đurađ Crnojević iz Venecije, prvištampar je bio jermonah Makarije; sačuvano 5 knjiga1494. - Oktoih prvoglasnik, prva naša štampana knjigaVenecija je centar srpskog štamparstva posle pada Crne Gore (1499.). Postoje dve srpske ćirilske štamparije:1. 1519. - oko 1560. - osnivač Božidar Vuković iz Podgorice - najstariji srpski štampar (posle smrti je preuzeo sin Vićenco)2. Osnivač kotorski vlastelin Jeronim Zagurović (posle smrti kupuju je italijanski štampari)Goražd:1519. - 1523. - osnivači su braća Ljubavići, Božidar i TeodorPovremeno su osnivane štamparije u manstirima, kratko su trajale – Gračanica, Mileševa, Rujna.1638. - poslednja srpska štampana knjiga je izašla (iz druge mletačke štamparije)Srbulje = stare srpske pisane i štampane knjige

NARODNA KULTURA

Srpski narod pod Turcima

1371. - početak borbe sa Turcima.1459. - pad Srbije1463. - pad Bosne1482. - pad Hercegovine

1499. - pad Crne Gore1535. - pad sremske despotovine, gase se poslednji tragovi srpske srednjovekovne državnosti sa smrću poslednjeg despota Pavla Bakića (1537.)Turska - azijski narod mongolskog porekla. Uspeh Turaka postignut je zahvlaljujući njihovoj stabilnoj državnoj organizaciji u vremekada su sve hrišćanske države prolazile kroz feudalnu krizu (unutrašnji i spoljašnji sukobi)Državno uređenje:

Sultan - apsolutni gospodar Vezirsko veće - na čelu je veliki vezir - uz pomoć veća je vladao sultan Država je podeljena na elijate - beglerbeg upravlja njima; elijati se dele na sandžake -

sandžakbeg upravlja njima (kasnije se te oblasti zvou pašaluci - paša, vezir)Društveno uređenje - dve celine:

Muslimani Hrišćani - raja, podređeno stanovništvo

Nejednakost u Turskom carstvu zasnivala se na verskoj osnovi, a u Srbiji je postojala pravna nejednakost staleža.Islamizacija - proces prelaženja na islamsku veru, najviše da bi se dobile određene privilegije koje imaju muslimani u odnosu na hrišćane - prelazak na islam je donosio promenu društvenog statusa. MNogi Srbi pčpostaju važni državni činovnici, paše, veziri, veliki veziri. Najvažniji je Mehmed - paša Sokolović. Pravoslavni članovi te porodice nalazili su se na čelu srpske crkve - prvi patrijarh obnovljene Pećke patrijaršije bio je Makarije Sokolović.Turske elitne vojne jedinice činili su janičari - poturčeni hrišćani (jedna od najvećih snaga turske vojske). Islamizacija dovodi do raskola u srpskom narodu - poturčenjaci se potpuno odvajaju i mrze svoj narod.Hazburzi su zaustavili širenje Turaka prema severu, Mletačka republika širenje prema Jadranskom moru. Srbija je bila između stalno mesto rata između hrišćana i muslimana. Uskoci - glavna snaga mletačke vojske, to su Srbi i Hrvati koji su prebegli u Mletačku republiku, oni su uskakali na turske teritorije, pljačkali, palili, uništavali. Najpoznatiji su kotarski uskoci (janković Stojan - živeli oko Zadra u Ravnim Kotarima) i senjski uskoci (ratovali u austrijskoj vojsci)Austrija je formirala Vojnu krajinu (Vojnu granicu) duž turske granice - početak 15. veka - 1882.Hajduci - odmetali se od Turske vlasti, živeli u šumama, vodili borbe sa Turcima.Počinju da se javljaju ustancu krajem 16. veka.1594. - banatski ustanak, u Banatu (sever) - vođa vladika Teodor, na zastavama nosili lik Sv. Save; ustanak je ugušio Sinan - paša i spalio Savine mošti na Vračaru 27. 4. 1594.1595. - hercegovački ustanak, hercegovačka plemena (jug) - vođa nikšićki vojvoda Grdan1608. - sastanak narodnih prvaka u manastiru Morača, učestvovali su patrijarh Jovan i vojvoda GRdan - iznosi se spremnost da seprihvati neki zapadnohtišćanski princ, ali da ne ugrožava njihovu veru.Oko 1530. - srpska crkva je u potpunosti pripojena Ohridskoj arhiepiskopiji (ali posle pada despotovine crkva se sačuvala, samo je južni deo države pao pod Ohridsku arhiepiskopiju)1557. - obnovljena je Pećka patrijaršija zahvaljujući zalaganju Mehmeda Sokolovića, njene granice su bile etničke - što znači da je ona obuhvatila sve prevoslavne Srbe u okviru srpskih granica (severna Makedonija, jugozapadna Bugarska, Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina), ali i van njih (npr. u Austriji i Mletačkoj republici, u Turskoj). Crkva je tako postala i crkvena i državna institucija.

Kultura pod Turcima - tri fenomena: orijentalni uticaj - orijentalizam je bitna komponenta srpske kulture jer je život pod Turcima

morao uticati i na kulturu. Najvidljiviji tragovi orijentalizma nalaze se u:o materijalnoj kulturi (gradovi, banje, džamije, mostovi, putevi, narodne nošnje, izgrada

kuća i sl.), o jeziku (turcizmi - reči izi turskog jezika koje su se u srpskom odomaćile, Vuk ih je uneo u

„Srpski rječnik“ i obeležio zvezdicom, naglašavajući tendenciju da se one zamene domaćim),

o u narodnom stvaralaštvu - poturčeni pisci pišu na islamskim jezicima - arapski, persijski i turski, ali i na srpskom koristeći dva pisma - arapsko i ćiriličnoalhamijado (aljamijado) književnost - književnost pisana na srpskom (ili nekom drugom ) jeziku arapskim pismom

produžetak srednjovekovne kulturne tradicije - postvizantijska kultura (kultura Vizantije živi čak 4 vekova nakon propasti Vizantije) - arhitektura je najviše bila u zastoju u početku turskih osvajanja, međutim, obnavlja se sa obnovom Pećke patrijaršije. Obnavljaju se hramovi i grade novi - najvažniji su ovčarsko - kablarski manastiri u dolini Zapadne Morave ("mala Sveta Gora")16. vek - najznačajniji slikar je Longin (ikona Stefana Dečanskog)17. vek - najznačajniji slikar je Teofan MitrofanovićKnjiževnost - najznačajniji je patrijarh Pajsije, pisac žitija cara Uroša

narodna kultura

Vidovi narodne kulture

Srednjovekovna kultura (crkvenoslovenska, vizantijsko - slovenska) doživljava zastoj nakon pada Srbije pod tursku vlast, međutim, u to vreme se najviše razvila narodna kultura - ona nastaje u periodu između dve velike epohe - srednjeg i novog veka, između crkvenoslovenske i građanske kulture. Epicentar narodne kulture je unutrašnjost, gde se najviše razvijala. Javljala se svuda, ali je njen glavni prostor bilo srpsko selo - gde se težilo uspostavljanju predfeudalnih odnosa društvenog života - javlja se pleme, kućna zadruga i selo kao samoupravna zajednica.Između pojedinih krajeva postoje razlike u oblicima narodne kulture, što zavisi od geografskih, istorijskih i društvenih činilaca. Cvijićeva tipologija (odnosi se na čitav južnoslovenski prostor):

dinarski tip - zapadna Srbija, Crna Gora, Hercegovina, Bosna, Dalmacija, Krajina centralni tip - jugoistočna Srbija, Kosovo, Makedonija istočnobalkanski tip - Bugarska panonski tip - Vojvodina, Slavonija

Tipologija današnjih etnologa (odnosi se na srpske oblasti): panonska zona - severne ravničarske oblasti moravska zona - sliv reke Morave dinarska zona - zapadna Srbija, CG, Hercegovina, Bosna, Krajina

jadranska zona - crnogorsko primorjeNajviše pažnje je poklonjeno dinarskoj zoni, ili dinarskom čoveku koga Cvijić gotovo idealizuje. To je mesto koje se može smatrati epicentrom narodne kulture, područje epske, herojsko - patrijarhalne kulture (koja je najzastupljenija u Vukovim zbirkama). Bila je pod uticajem islamske kulture. Ipak, ona je samo jedan od četiri vida narodne kulture.

Narodna kultura obuhvata sve oblasti materijalnog i duhovnog života, a najvažnije oblasti su: narodno stvaralaštvo

o verbalno stvaralaštvo - narodna (usmena) književnost koja je predmet posebne discipline

o likovno stvaralaštvo - narodna umetnosto narodna muzika - prve narodne melodije zabeležio je u 16. veku (1555.) Petra

Hektorović - melodija "srpskog načina" po kome su se pevale bugarštice; Sistematsko beleženje narodnih melodija počinje tek u drugoj polovini 19. veka, veliki deo folklora je zbog toga izgubljen.Muzički folklor čini vokalna muzika (pevanje), instrumentalna muzika (gusle, žićani i duvački instrumenti, udaraljke) i narodna igra (najrasprostranjenije je kolo ili oro - poreklo u dalekoj prošlosti, javlaj se u raznim zemljama sa raznim funkcijama - magijske, obredne, ceremonijalne, estetske; obredne igre)

narodna religija+

narodno neimarstvo (graditeljstvo)o kuće u brdima – od kamena, u obliku pravougaonika, krov u obliku trougla pokriven

slamom ili kamenim pločamao kuće u šumama – od drveta, brvnare, visok krov od dasakao polubrvnare („bandručare“) – kombinovani tip – drvena konstrukcija ispunjena lakim

materijalom ili blatom. Poseban tip je moravska kuća – ima tremo panonska kuća – od zemlje ili prepečene cigle

narodna nošnja

Suštinu religije čini vera u onostrano, u postojanje drugog sveta, nevidljivog, tako da se religozni pogled na svet ogleda u dualizmu (za razliku od filozofije i nauke koje teže celokupnom saznanju jednog, realnog sveta). Granica između dva sveta nije neprobojna, ali njen prelazak podrazumeva istinsko i potpuno preobraženje. Ni drugi svet nije jedinstven, sastoji se iz dva dela: gornjeg sveta (nebo, raj, svet anđela, carstvo Boga) i donjeg sveta (ad, pakao, svet dmona, carstvo satane). Hrišćanska kosmologija:

- donji svet demona- srednji, čovekov svet- gornji, božanski svet

Narodna religija je specifična, razlikuje se od zvanične, oficijelne religije, ali ne stoji suprotnosti sa njom, nije reč o odvojenim religijama, već o dva različita vida istog verovanja. I hrišćanska religija (zvanična) i narodna religija predstavljaju spoj nekadašnjih paganskih elemenata i hrišćanskih načela.

Narodna religija u većoj meri čuva predhrišćanske elemnte, ali je njena osnova hrišćanska, ona se od nje ne udaljava. Zasniva se pre svega na uobličavanju paganskih verovanja i božanstava u okvire hrišćanstva. U velikoj meri je izgubila paganski lik, kao celina se formiala na Balkanu ne u slovenskoj prapostojbini - mnoga shvatanja su nestala, a ona koja su preživela poprimaju drugačije značenje. Narodna religija se formira između paganske i hrišćanske tradicije. Na osnovu mnogih elemenata koji su ostaci paganskog verovanja, može se donekle predstaviti slika nekadašnje slovenske religije - npr. kultovi starih bogova, johve legende, mitovi ne iščezavaju poptuno, samo dobijaju hrišćanski interpretaciju, prenose se na druge ličnosti, pre svega na svece.Čajkanović piše mitološku studiju "Srpski vrhovni bog" gde navodi da u liku i religioznoj predstavi Svetog Save nema mnogo istorijskog, već više onoga što podseća na paganske mitove i predanja.Suštinu narodnog verovanja čine: kult prirode, kult predaka, kultovi istorijskog porekla. Mnoga verovanja Srbi dele sa drugim narodima, ali neki fenomeni su nacionalni: krsna slava, kult Svetog Save, Vidovdan (poslednja dva imaju istorijsku osnovu).Za narodnu religiju je posebno važan ritual, obredna radnja kojom se uspostavlja veza sa onostranim (vera u onostrano je suština religioznog mišljenja). Verovanje u onstrano ispoljava se u dva oblika:

kao transcendencija ovostranog = animizam (paganski oblik verovanja) - verovanje da je u svim stvarima nevidljivo prisutno nešto iz druge stvarnosti

o Životinja - vuk, biljka - drvo (verovalo se da ima dušu ili da u njemu živi nečija duša - "sjenovito drvo"; prirodni element - voda (ima magičnu moć), kamen, vatra, zemlja (zemlja koja nekom pripada); nebeska tela - sunce i mesec (javljaju se i u mitološkim pesmama); ime predstavlja svetinju (magična moć imena)

kao personifikacija onostranog (hrišćanski oblik)- izmišljaju se bića koja su predstave onostranih bića.

o paganska - vile, zmajevi, vampirio hrišćanska - Bog (poseduje mnoga paganska obeležja), đavo (mešanje osobina

paganskog đavola i đavola iz hrišćanske tradicije), anđeli (sv. Aranđeo - Mihailo), sveci (prvi je sv. Jovan Krstitelj), svetice (sv. Petka, zaštitnica žena i rođenja)

Narodni obredi, običaji, rituali: vezani za prelomne godine u životu pojedinca (obredi inicijacije) - trudnoića, rođenje, krštenje,

smrt i sl. vezani za međuljudkse odnose - zakletva, proklinjanje vezani za obavljanje poslova - setva, izazivanje kiše, zidanje kuće, žetva vezani za hrišćanske i narodne praznike - praznički rituali - mladenci, bogojavljanje, Veliki petak,

Uskrs, Božić i sl.

GRAĐANSKA KULTURA

18. vek: Barok i prosvećenost (1690. – 1804.)

1683. – poraz Turaka kod Beča, kada počinje naglo slabljenje njene vlastiStvara se kolacija hrišćanskih sila – Austrija, Poljska, Mletačka republika.1689. – francuski kralj Luj XIV napao je Austriju i time sprečio potpuni poraz Turske. Austrijska vojska se povlači ka severu, sa njom se povlače i Srbi.1690. – Velika seoba Srba pod vođstvom Arsenija III Čarnojevića. Car Austrije Leopold I je prilikom povlačenja pozvao balkanske narodne na ustanak, obećavši povlastice: slobodu veroispovesti, pravo da biraju svog vojvodu, pravo d aimaju sopstvenu teritoriju. Taj poziv predstavlja osnovu srpskih privilegija u Austriji.18. juna 1690. – održan prvi sabor u Beogradu i utvrđene privilegije Srba:

1. sloboda vere2. slobodno biranje crkvenih poglavara koji moraju biti Srbi3. jurisdikcija crkve (nadležnost) nad svim oblastima gde Srbi žive4. upotreba starog kalendara5. oslobođenje crkvenih imanja od dažbina i slobodna uprava6. pravo patrijarha da sudi za prestupe niže i više jerarhije

21. avgusta 1690. – izdata je prva srpska privilegija sa odobrenim srpskim zahtevima – predstavlja osnovu državno – pravnog uređenja Srba u Austrji sve do 1918.. Kasnije je Austrija odustala od obećanja da sami biraju vojvodu i da imaju svoju teritoriju, ali je prošireno pravo patrijarha – postao je i duhovni i svetovni vođa naroda.Srbi se pomeraju od juga ka severu, naseljavaju prostore panonske nizije. Ova seoba je prekretnica u srpskoj istoriji, tada su se Srbi podelili u dve grupe:1. Srbi pod truskom vlašću, okrenuti istočnoj, postvizantijskoj civilizaciji i kulturi2. Srbi pod ugarskom vlašću, okrenuti zapadnoj, evropskoj civilizaciji i kultiriOva seoba predstavlja izlazak iz srednjeg veka i okretanje evropskim tokovima, ulazak u novo doba. Iako je manjina bila pod austrijskom vlašću, ipak to postaje središte kulture, pa se menja i kulturno – istorijska orijentacija srpskog naroda. Javljaju se dva važna pokreta – barok i prosvećenost, koja obeležavaju 18. vek kod Srba – to su zapadni, evropski pokreti, za razliku od svih prethodnih, vizantijskih.1699. – Karlovački mir (kojim je završen Bečki rat)Zatim slede novi ratovi i dva značajna mira:1718. – Požarevački mir1739. – Beogradski mir

Krajem 17. veka izdavaja se Crna Gora kao politička i nacionalna tvorevina. Petrovići - vladike – Danilo, sava, Vasilije, Petar I i Petar II + dva svetovna vladara – knez Danilo i kralj NikolaUređenje je plemensko – rodovsko (za razliku od panonskih Srba gde se razvija građansko uređenje). Kultura – narodna. Stvara se junačka poezija (kao u krajevima pod Turcima) koja se spaja sa učenom kulturom cetinjskih vladika (Petar II Petrović Njegoš)

Srbi su težeili da zadrže svoj kulturni identitet, preneli su dosta iz svoje kulturne tradicije, ali su uporedo sa tim prihvatali i nove kulturne tokove kojima su se prilagođavali. Tako 18. vek predstavlja zaokret srpske kulture od viznatijske ka modernoj, evropskoj. Posrednik u prelazu je bila modernizovana Rusija – knjige su dolazile iz Rusije (Srbi nisu mogli da otvaraju štamparije), prve škole i učitelji bili su ruski, menja se liturgijski književni jezik (postaje ruskoslovenski).Kultruni prelaz Srba ispoljava se na dva plana:

promena umetničkog stila – nastanak baroka promena modela kulture – nastanak prosvećenosti

Barok – stil 17. veka, javlja se kao suprotnost renesansi,a društveno je povezan sa protivreformacjom, nastaje u Italiji. Predsatvlja obnovu hrišćanstva na temeljima drugačije slike svea stvorene u renesansi. Tako se spaja hrišćansko i svetovno, a i inače je njegovo obeležje spoj suprotnosti.

Barok kod Srba – nastavlja se na srednjovekovni, psotvizantisjki stil jer kod nas nije bilo reneasanse, tako da sa barokom u umetnost ulaze i renesansni elementi. Javlja se nago telo na sakralnim kompozicijama i nastaju slike svetovnog sadržaja.Barok se najpre javlja u arhitekturi, kasnije u slikarstvu.

ArhitekturaGeorgijevska crkva u Budimu, podignuta 1688. (uoči Velike seobe) – prva srpska barokna građevina U prvim sentandrejskim crkvama su prisutni barokni elemenit – Beogradska, Preobraženska, Ćiprovačka i PožarevačkaNeke stare građevine obnavljane su u skaldu sa baroknim stilom – obeležje daju visoki barokni zvonici.18. vek – građene crkve, a ne manastriSaborna crkva u Sremskim Karlovcima, podignuta oko 1750. – vrhunac srpske barokne arhitekture – monumentalna fasada i dva masivna tornja sa zapadne strane građena na način karakterističan za srednjoevropsko područje.

SlikarstvoManastri Bođani u Bačkoj, oslikan 1739. – prva građevina u čijem se slikarstvu pimećuju elementi baroka. Slike je radio Hristifor Žefarović. Raspored tema je tradicionalan, ali se u stilu oseća dekorativnost, ornamentika, nemir (meša se vizantijska tradicija sa barokom).Prvu srpsku modernu slikarsku školu osnovao je Ukrajinac Job Vasilijević. U njoj se razvijaju srpski slikari: Stefan Tenecki, Nikola Nešković, Jakov Orfelin.Zreli barok u slikarstvu, oko 1770. Predsatvnici:

Teodor Kračun – 1772. je počeo da stvara – naš najveći slikar 18. veka. Radio je ikonostase – najznačajniji je u Sabornoj crkvi u Srmeskim Karlovcima, koji je radio sa Jakovom Orfelinom (uradio je i sve ikone osim prestonih). Radio je ikonostase i ucrkvama i manastriima u Hopovu, Sremskoj Mitrovici, Somboru.Radio je i portrete – portret mitropolita Pavla Nenadovića i mitropolita Jovana Đorđevića.

Teodor Ilić Češljar – spaja kasni barok sa elmentima rokokoa i klasicizmaRadio je ikonostase – u Kikindi, Mokrinu, Kanjiži

Radio je porterte – porbtert vladike Josifa Šakabente, vladike Stefana Avakumovića i portret Alke Tekelije

Barokna grafika – značajna grana srpske likovne umetnosti 18. veka (povezana je sa književnim tekstovima, odnosi se na spoj likovne umetnosi i književnosti, na ukrašavnje književnih tekstova, na spoj knjiženosti i slikarstva radi dobijanja potpunog izraza). Najveći majstori:

Hristifor Žefarovićo Sveti Sava sa srpskim svetiteljima Nemnajinog doba – plakat u bakrorezu, oko 1740. Uz

likove se pojavljuje i jedna rodoljubiva pesma.o Stematografija – knjiga u bakrorezu, prva srpska štampana knjiga u 18. Veku. To je

zbornik grbova, od kojih je svaki iobjašnjen pesmom od četiri stiha. Zaharije Orfelin

o Pozdrav Mojseju Putniku – stihovi i grafički oblici čine neodvojivu celinuo Srpska kaligrafija

KnjiževnostSlavenoserbske hronike – Đorđe BrankovićDela na narodnom jeziku:Putešestvije k gradu Jerusalmu – Jerotej račanin, 1727.Besede Gavrila Stefanovića VenclovićaRusi otvaraju prve škole:1733 – 1739. – u Sremskim KarlovcimaNovina: dominacija stiha umesto retoskeproze (poljski 13 – erac), barokni ornamentalizam, dramaTraedokomedija – Emanuil Kozačinski, 1734.Stematografija – Hristifor Žefarović, 1741.Istorija – Jovan Rajić, 1793 / 94Slavenoserbski magazin – Zaharije Orfelin, 1768.Plač Serbiji – Zaharije Orfelin, 1768.

Prosvetiteljstvo – intelektualni pokret, nastao u okviru filozofije, ali je zahvatio i druge oblasti kulture, natočito književnost. Zasniva se na svetovnom duhu, kritičkoj misli, praktičnoj filozofiji i dok je barok povezan sa religijom, prosvećenost je antireligiozni pokret. Prosvećenost se shvata kao širenje svetovnog znanja (za razliku od prosvećivanja Ćirila i Metodija, svetog Save, koju su širili duhovne, hrišćanske sadržaje). Najznačajniji je rad Dositeja Obradovića, kao i carske reforme carice Marije terezije i Josifa II, koje predstavljaju pozadinu prosvetiteljstva.Carske reforme = mere za promenu društvenog i kulturnog života Srba:

Reforma kalendara – izbacivanje mnogih nacionalnih praznika Ukidanje nazadnih običaja Ukidanje nekih manastra Pokretanje štamparija (da bi se prekinuo uvotz iz Rusije)

1771. – osnovana štamparija za Srbe u Beču, Nemac Jozef Kurcbek, otkupio je Stefan Novaković; Izdala je „Sobranije“ Dositeja Obradovića i „Istoriju“ Jovana Rajića.

1796. – štamparija preneta u Budim Školska reforma – najvažnija carska reforma;

1774. - izveo ju je Johan Ignac Felbinger, koga je pozvaa Marija Terezija iz Poljske.1776. – „Školski ustav“ – prvi zakonski aktSa felbingerom su sarađivali: Teodor Janković Mirijevski (Banat), Avram Mrazović (Bačka i Baranj), Stefan Vujanovski (Srem, Slavonija, Hrvatska)Razvija se školska literatura.Prve školske knjige bile su ruske:Bukvar teofana prokopoviča iz 1726.Gramatika Milentija SmotrickogŠezdesetih godina nastaju srpski udžbenici:Slovenski bukvar – zaharije Orfelin, 1767.Latinska gramatika – Zaharije OrfelinRučna knjiga – T. J. Mirijevski, 1776.Slovenska gramatika – Avram Mrazović, 1794.Nastaju i udžbenici iz pojedinih disciplina:Istorija – Jovan Rajić, 1793/94Fisika – Atanasije Stojković, 1801 – 3Geografija – pavle solarić, 1804.

Antiklerikalne mere Josifa II – izjednačavanje svih veroispovesti, prestanak verskih gonjenja

Srpska revolucija i formiranje nove Srbije

Prvi i Drugi srpski stanak predsatvljaju revoluciju – prvi ih je revolucijom nazvao nemački istoričar Leopold Ranke i napisao prvu istoriju o njima – „Srpska revolucija“. Oni se uklapaju u internacionalni proces, u epohu revolucije, koja je trajala od Francuske 1789. Do evropske revolucije 1848. Godine – čiji je krajnji cilj bio rušenje feudalne i stvaranje građanske evrope. Srpska revolucija je pored toga donela i nacionolno oslobođenje i njima počinje borba za stavranje nacionalne države koja će ujediniti sve Srbe.1788 – 1791. - Rat Austrije i Rusije protiv Turske, koji prethodi ustanku – „Kočina Krajina“ po Koči Anđelkoviću, koji je predvodio ustanike. Rat je završen mirom u Svištovu (1791.) posle kojeg je turski sultan Selim III u Srbiji sproveo reforme.1801. – nasilni povratak janjičara u Beogradski pašaluk – smaknut je vezir i vedene dahije – četiri dahije su vladale u Beogradu.15. februar 1804. – izbija ustanak, u Prašcu je izabran Karađorđe za vođu ustanka. Ustanak se razgrano u tri pravca:

Zapadna srbija – jakov i prota Mateja Nenadović Središnja Srbija – Karađorđe Istočna Srbija – Milenko stojković i Petar Dobrnjac

Tri faze Prvog srpskog ustanka:1. Buna protiv dahija – legitimno jer su dahije bile protiv sultana2. Oslobodilački rat protiv turske vlasti

1805. – bitka na Ivankovcu, vođa Milenko stojković, poraženi Turci1806. – pobeda na Deligradu i na Mišaru (na Mišaru - najveća pobeda u I srpskom ustanku)1807. – oslobođen Beograd

3. Srbi kao saveznici Rusa ratuju sa Turcima1810. – ustaničke pobede u Loznici i varvarinu1812. – Bukureški mir (8. Tačka – Srbima se garantuje unutrašnja samouprava) - Rusija sklapa mir sa Turskom zbog Napoleonovog pohoda 1813. – slom ustanka, Karađorđe beži u Austriju, Miloš Obrenović se predaje Turcima

1814. – Hadži Prodanova buna, ugušena u krvi1815. – u Takovu a narodnom zoru bira se Miloš Obrenović za vođu novog Drugog srpskog ustanka.1815 – 1830. – period dvovlašća – Miloš i Maršli (on je priznat za velikog vezira u pušten u Beograd)1830. i 1833. – Hatišerifi kojima je Srbima data samouprava i tako ispunjena osma tačka Bukureškog mira još iz 1812. + Miloš je postao nasledni knez, Turcima je zabranjeno da borave u SrbijiMiloševeom odredbom ukinuti su feudalni odnosi u Srbiji.

Nacionalne ideje i nacionalni pokreti

Dositej i Vuk su najznačajniji u istoriji srpske kulture 18. I 19. Veka. Dositej jeotvorio problem književnog jezika kod Srba, a Vuk je svojom reformom dao završno rešenje. Do tada je kod nas vladala diglosija – upoteba crkvenoslovenskog (ruskoslovenskog), narodnog i početak upotrebe slavenoserbskog jezika (jezika koji se približava narodnom). To je vreme kada se javlja misao o naciji koju upravo objedinjuje jezik, zato i pitanje jezika zauzima tako važno mesto. Dositej prvi uzima jezik kao osnov nacionalne zajednice i kod njega se najpre javlja pojam nacije kod Srba – „Pismo Haralampiju“. On nacionalni jezik naziva slavenoserbskim i smatra d ajednoj naciji pripadaju svi koji govore istim jezikom, bez obzira na versko opredeljenje (katolici, pravoslavci, muslimani).Vuk preciznije određuje nacionalne granice – on se usrdsređuje na štokavsko područje – prema njenmu su Srbi svi čije je maternje narečje štokavsko, bez obzira na veru – članak „Srbi svi i svuda“ – prvi naš manifest acionalne ideologije.Pismo knezu Milošu (Vuk) – prvi srpski manifest moderne političke misli.

Ilirizam – pokret koji nastaje oko 1830. Godine u Hrvatskoj sa idejom da svi južni sloveni čine jednu naciju za koju predlažu ime Iliri (po predslovenskim stanovnicima Balkana), zajednički jezik je štokavski. Pokret je zabranjen 1843, ali ideja oživljava 1848. U novom obliku – kao jugoslovenstvo.

Klasicizam i narodna kultura

U 18. veku primećuje se razlika u kulturi Srba pod Austrijom i Srba pod Turskom – kod Srba pod Turskom razvija se narodna, patrijarhalna kultura, usmena književnost (Vuk, Njegoš), a sa druge strane, kod Srba pod Austrijom razvija se građanska kultura koja ulazi u fazu klasicizma (inteligencija u Austriji).

Građanska inteligencija, tj. ljudi koji su se bavili umnom delatnošću, počela je d ase razvija od školske reforme (oko 1770.) i afirmiše se kao novi društveni sloj. Beč je mesto okupljanja inteligencije.Pešta je drugi srpski kulturni centar, što postaje prenošenjem štamparije iz Beča u peštu 1796. 1826. – osnovana je Matica srpska kao prva srpska kulturna ustanova u Pešti. Kasnije je preseljena u Novi Sad.Postojali su i manji centri – karlovački krug (oko Stratimiroviča u Sremskim Karlovcima), tršćanski krug (Dositej Obradović, Trst), beogradski krug (kada je Dositej prešao u Srbiju sa intelektualcima iz Ugarske).Sa razvojem čitalačke publike (kraj 18, 19. Vek), sa napretkom i razvojem kulture – počinnju da se stvaraju institucije koje će doprineti stabilnosti u kulturnom životu i stvaranju. Kultura 19. Veka pokazuje sklonost ka organizovanosti, stvaranju institucija, udruživanju. Nekada dolazi do sukoba nacionalnih institucija i velikih stvaralaca (npr Vuk u sukobu sa Maticom, sa Društvom srpske slovesnosti).Najpre se otvaraju škole (18. Vek), koje igraju glavnu ulogu u kulturi i obazovanju (u srednjem veku su to bili manastiri).1791. – Karlovačka gimnazija, prva srednja škola kod Srba.1812. – prva učiteljska škola u Sent – Andreji (kasnije je preneta u Sombor)1816. – druga srpska gimnazija u Novom Sadu1831. – niža srednja škola u Beogradu, 1835. Se pretvara u klasičnu gimnaziju1838. – počinje i razvoj višeg školstva – obnovjena je Velika škola iz 1803 kao Licej (iz nje će se 1863. Razviti Velika škola – preteča Beogradskog univerziteta)Kulturne insititucije:1826. – Matica srpska u pešti, prva srpska kulturna institucija, izdaje časopis „Letopis Matice srpske“ sve do danas – najstariji časopis koji kontinuirano izlazi u svetu.1831. – Državna štamparija u Beogradu1841. – osnovano Društvo srpske slovesnosti u Beogradu (počelo sa radom 1842.)

Narodna bibliotekaNarodni muzej1813. – Joakim Vujić, „otac srpskog pozorišta“, organizovao prvu pravu pozorišnu predsatvu u Pešti.

Dakle, sa dolaskom srpskih intelektualaca iz Austrije (gde se već od seobe razvijala kultura) i dolaskom Dositeja Obradovića, tradicionalna kultura u (centralnoj) Srbiji se zamenjuje građanskom. Tako promene u kulturi u Srbiji (prelaz na novu kulturu) počinje od 1791. Godine (Svištovski mir), sa raznim prekidima gzbog istroijskih neprilika (dahije, propast Prvog srpskog ustanka, Milošev despotizam), sve do oko 1840. godine. Hadži Ruvim (ubijen u seči knezova) je najznačajnija ličnost u umetnosti predustaničke Srbije – prvi rad: duborez rađen kao korce za Jevanđelje s izgledom Krušodola, sastavljen od 28 medaljona na kojima su slike iz života Hrista, Bogorodice i svetog Stefana.Karađorđe je obnocio Ravanicu, Manasaiju i podigao crkvu u Topoli.Miloš Obrenović takođe podiže crkve. Dolazi do smene arhitektonskog sila (prelaz na novu zapadnu kulturu - klasicizam) – crkva u Topčideru u klasicističkom stilu.1836. – 1841. – Saborna crkva u Beogradu – fasada u klasicističkom stilu, a zvonik baroknog tipa.

Rađanje srpske scenske muzike - Početak organizovanog muzičkog života javlja se u vreme Miloša Obrenovića (prva polovina 19. Veka) – on osniva orkestar s evropskim instumentima – „knjažesko – srbska banda“, na čelu sa dirigentom Josigom Šlezingerom. Muzika postaje i satsavni deo pozorišnih predstva.Prvi srpski kompozitori:

Nikola Đurković Milan Milovuk – objavio prve teorijske knjige o muzici „Nauka o muzici“, „Teorijske osnove

muzike“ Alojz Kalauz

Klasicizam – od 1790. Do 1848. U umetnosti se javlja kad i u drugim evropskim zemljama, najpre u Vojvodini, pa i u Srbiji. Prvo se javlja u arhitekturi.Obeležja klasicističkog stila u arhitekturi: zapadne fasade s tampanonima ili prostilni portali,s jednim a ponekad s dva reda stubova. Građevinski centri – Sremski Karlovci, Novi sadGrađevine u Srbji – crkva kneza Miloša u Topčideru, Saborna crkva u Beogradu.

Slikarstvo klasicizmaOsnovni žanr srpskog slikarstva – građanski portret (rade se još uvek i ikonostasi po proudžbini)Predstavnici:

Arsa Teodorović:o Portret Dositeja Obradovića, naslikan u beču 1793. – prvi građanski portret u srpskoj

umetnostio Porterti avrama Mrazovića, generala Duke, episkopa Kirila Živkovića

Pavel Đurkovićo Portreti Lukijana Mušickog, Vua u mladosti, kneza Miloša, kneginje Ljubice, njegovog

brata Jevrema, portret Atanasija Stojkovića (pisac prvog srpskog romana u novoj književnosti – „Aristid i Natalija“, 1801)

Konstantin Danilo Portret arhimandrita Kengelcao Mrtva priroda – „Mrtva priroda sa lubenicama“

Nikola Aleksićo Portreti: „Čovek u plavom“, „Umetnikova deca“, „Žena s ružom u kosi“, „Baka sa

unukom“ Katarina Ivanović – prva žena slikar

o Istorijske kompozicije – „Pad Beograda pod Karađorđem“o Portreti – „Autoportret“, „Portret kneginje Perside“, „Portret Sime Milutinovića“o Žanr motivi – „Dečak sa sokolom“, „Ljubavno pismo“, „smrt bogatašice“, „Umtnik u

ateljeu“o Mrtva priroda – „Korpa s grožđem“, „Italijanski vinograd“

Uroš Knežević – jedan od poslednjih umetnika klasicističkog stilao Portreti ustanika i ličnosti epohe – Hajduk – Veljka, Prote Mateje, kneza Aleksandra,

Karađorđa Anastas Jovanović – tvorac srpske litografije i prvi fotograf; akvarelista („Panorama Beograda“)

Vuk Karadžić je jedan prvih imena evropske fokloristike, značajan je i u filologiji jer je napisao prvu gramatiku, rečnik, reformisao azbuku, stvorio književni jezik utemeljen na narodnom govoru. Rat pisaca te sredine i Vuka oko jezika vodio se dugo, do 1847. godine i pobede Vukove reforme. Knjićevnost se do tada vezivala za predvukovske tradicije – Dositej, Vidaković, Mušicki. Najveći predstavnik je bio Jovan Sterija Popović, čiji je najveći doprinos u drami („Tvrdica“, „Rodoljupci“, „Roman bez romana“...)

Epoha romatizma

1847. – 1875. (1847. – godina Vukove pobede, 1875. – izbijanje velike istočne krize ili 1878. – vreme održavanja Berlinskog kongresa)Izdvajaju se tri državno – pravna subjekta:1. Srbija – priznata država2. Crna Gora – priznata država3. Vojvodina – dobija teritorijalnu autonomijuSrbijaKnez Miloš Obrenović je na vlasti od 1815. Godine. D 1838. Vlast je podeljena, to je period dvovlašća ustavobranitelja koi imaju stvarnu vlast (sultanovi štićenici) i Miloša čija je vlast ograničena. Miloš je 1839. Abdicirao jer nije prihvatao dvojstvo vlasti. Mihailo (Milošev sin) je pokušao da suzbije ustavobranitelje, ali je i on 1842. Abdicirao. Za jneza je izabran Aleksandar, Karađorđev sin.Dominanantne ličnosti među ustavobraniteljima – Toma Vučić Perišič i Ilija Garašanin.1858. – srušena vlast ustavobranitelja na Svetoandrejskoj skupštini (oni su hteli da zbace Aleksandra, ali je skupština zbacila i kneza i njih)1858. – 1860. – Miloš se vraća na vlast1860. – 1868. – MihailoObojica su hteli da vladaju apsolutistički, iako su bili dosta različiti – Miloš orijentalni despt, Aleksandra zapadnjak, romantičar. Mijailo je nastavio nacionalni program ustavobranitelja, za ministra postavio Garašanina.1868. – isterivanje Turaka iz Beograda i drugih gradova mirnim diplomatskim putem – najveći Mihailov uspeh.

Dakle :Miloš (1815 – 1839)Mihailo (1839 – 1842)Ustavobranitelji (1838 – 1858)Miloš (1858 – 1860)Mihailo (1860 – 1868)

Crna Gora1857. – pobeda na Grahovu, priznanje crnogorske nezavisnosti.Vladari – Njegoš, Danilo, Nikola (vladao najduže od svih crnogorskih vladara)Crnogorsko zakonodavstvo – zakonici počivaju ma osnovama narodnog običajnog prava (srbija je zakone prilagođavala evropskim):

„Zakonik“ Petra I „Zakonik“ kneza Danila „Imovinski zakonik“ kneza Nikole

VojvodinaRomantizam se najpre oblikuje u Vojvodini kao stil i epoha. Rvolucija 1848. je imala presudan značaj. Počela je u Parizu i prboširilla se na evropske zemlje. Mđarska je pored Pariske bila najznačajnija za Evropu Srbe. Oni su želeli da da Ugarska bude nacionalna država, sa mađarskim kao službenim jezikom, hteli su da se odbvoje od beča. Ugarski Srbi su se našli između Austrije i mađarkse, ali kada Mađari nisu želeli da priznaju u Ugarskoj nijednu drugu narodnost osim Mađara, došlo je do sukoba sa Srbima.1. maja 1848. – majska skupština na kojoj je proglašena Srpska Vojvodina. Beč je morao d aprihvati srpske zahtve, ali su Srbi bili donekle prevareni – u razgraničenju teritorija gradovi sa srpskom većinom su ostali van Vojvodine, srbi u Vojvodini su bili manjina, a većinu su činili Nemci i zvanični jezik je bio nemački.1860. – ukinuta je Srpska Vojvodina1866. – omladinska skupština u Novom Sadu, sve omladinske družine se udružuju u organizaciju Ujedinjena omladina srpska (ideja oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda, kult nacionalne prošlosti, politički liberalizam, antiklerikalizam...)Od 1848. Na političku scenu umesto crkvenih lica stupaju građanski političari. Najvažniji je Svetozar Miletić:

1860. – napisao „Tucindanski članak“ povodom ukidanja Vojvodine (iznosi ideje svog političkog programa)

Pokrenuo list „Zastavu“ (politički list ugarskih Srba) 1869. - Osnovao prvu građansku partiju u Vojvodini „Srpska narodna slobodoumna stranka“

Romantizam kao umetnički stil razvija se kao suprotnost klasicizmu i najveći značaj dobija u poeziji, pozorištu i slikarstvu.

Poezija – Branko Radičević, Jovan Jovanović Zmaj, Đura jakšić, Laza Kostić.

Pozorište – do romantizma je postojalo samo srpsko putujuće pozorište ili privremena pozorišta, u romantizmu se osnivaju stalna pozorišta zahvaljujući zalaganju Ujedinjene omladine.1861. – osnovano Srpsko narodno pozorište u Novom sadu – prvo srpsko stalno pozorište. Osnivač je Jovan Đorđević, a osnovano je pod okrilljem Srpske čitaonice i uz podršku gradonačelnika Svetozara Miletića.

1868. – osnovano Narodno pozorište u Beogradu. Osnivač je opet Jovan Đorđević, a mecena knez Mhailo.Prvi reditelj – Aleksa Bačvanski

SlikarstvoPredstavnici:

Pavel Simić – javlja se u bidermajeru i najvaljuje romantizam.Slikar je ikonostasa, portretista je, najznačajniji je kao slikar istorijskih kompozicija:

o „Ilija Birčanin predaje harač Turcima“o „Guslar sa 22 istaknute ličnosti srpskog naroda“o „Majska skupština u Sremskim Karlovcima“

Novak RadonićPortreti:

o „Žena s crvenom trakom u kosi“o Portreti jakova Ignjatovića, Zmaja, dva autorportreta

Pejzaž:o „Manastir Hopovo“

Istorijske kompozicije:o „Smrt cara Uroša“o „Smrt Marka Kraljevića“o „Vile krunišu Branka Radičevića“ – alegorija

Steva Todorović:o „Autoportret“o „Gimnastička škola“o „Smrt Hajduk – Veljka“ – istorijska kompozicija

Đura Jakšić – dvomedijalni umetnik, bavio se i pisanjem i slikanjem. U svom vremenu nije cenjen kao slikar, govorila je kritika da je promašen slikar i da pisanjem nadoknađuje nedostatak, ali njegova prava vrednost je prepoznata kasnije, on je začetnik našeg modernog slikarstva. Glavna novina na njegovim slikama je u svetlosnim rešenjima – kontrast svetlog i tamnog, dinamika se ostvaruje uvođenjem veštačkog, noćnog osvetljenja, čiji izvor nije preciziran. Svetlost na portretima je frontalna, iz pravca posmatrača, ali ne obasjava celu sliku podjednako.Česta je povezanost tema, postupka i stila između njegovih pesama i slika:

o Istorijska kompozicija „Odmor posle boja“ – pesma „karaula na Vučjoj poljani“o Slika „Knez Mihailo na odru“ – pesma „Na grobu kneza Mihaila“o Istorijska kompozicija „Vojvodina smrt“ – poema „Nevesta Baja Pivljanina“o Portret „Knez Lazar“ – pesma „Noć u Gornjaku“o Najlepši portret „Devojka u plavom“ – pesma „Mila“

Epoha realizma

1868. – 1903. (1868. – socijalistički pokret Svetozara Markovića, 1903. – Majski prevrat)Društveni uslovi1875. – 1878. – Velika istočna kriza1875. – ustanak seljaka u Nevesinju („Nevesinjska puška“) – početak Velike istočne krize, najveći seljački ustanak na Balkanu posle Prvog srpskog ustanka1878. – Berlinski kongres – BiH je stavljena pod austrijsku upravu, Srbija je dobila četiri okruga na jugoistoku i priznata joj je nezavisnost, Crna Gora je dobila izlaz na more i nezavisnost.Opada značaj nacionalnog i značaj dobija socijalno.Realizam (19. Vrk gotovo ceo) obeležava apsolutistička vladavina – Miloš, Mihailo, Obrenovići, protiv koga s ebore politički pokreti:1. pokret ustavobranitelja - Toma Vučić Perišić, Ilija Garašanin(1838. – 1858.)2. liberalni pokret (oko 1860.)3. socijalistički pokret Svetozara Markoviča (1868.)Pokreti su prerasli u političke stranke, koje su se borile sa društvenim režimom, ali i međusobno.

Pokret ustavobranitelja – napredna stranka (vođa Milutin garašanin, Ilijin sin) Liberalni pokret- liberalna stranka (vođa Jovan Ristić) Socijalistički pokret:

o Socijalistički pokret Mite cenića, koji 1903. Izrasta Srpska socijaldemokratska partija Dimitrija Tucovića

o Radikalna stranka (vođa Nikola Pašić)Dakle, političke stranke u Srbiji nastaju u 19. veku. U Crnoj Gori se javljaju tek početkom 20. veka.

Od 70 – ih godina 19. Veka žarište kulture sepomera sa periferije u središte, Beograd kao prestonica zamenjuje Novi Sad.1868. – Narodno pozorište u Beogradu (drugi stalni teatar u Srbiji)1868. – Licej prerastao u Veliku školu sa tri fakulteta: filozofski, pravni i tehnički1868. – osnovana „Tehničarska družina“ u Beogradu – prvo udruženje inžinjera i tehničara1872. – Srpsko lekarsko drštvo (1874. Pokreće časopis „Srpski arhiv za celokupno lekarstvo“)1874. – Srbija je postala član – osnivač Svetskog poštanskog saveza1876. – Srpsko društvo Crvenog krsta1881. – Beogradsko građansko društvo za gimnastiku i borenje (1891. – promenilo ime u Beogradsko gimnastičko društvo „Soko“)1883. – Srpsko arheološko društvo (1884. – izdaje „Starinar“)1886. – Srpska kraljevska akademija (umesto Srpskog učenog društva iz 1864. koje je bilo zamenilo Društvo srpske slovesnosti iz 1842.)1887. – Gradsko narodno pozorište u Nišu (treći stalni teatar u Srbiji)1892. – Srpska književna zadruga6. jun 1896. – prva fimska predsatva u Beogradu (pet meseci nakon pariske predsatve, koja je prva u svetu) – prisustvovali su kralj Aleksandar Obrenović i krlajica Natalija

Sevtozar Marković ( 1846. – 1875.) je začetnik srpskog socijalizma. Poznavao je i cenio dela Marksa, ali j smatrao da se ona odnose na „zapadni kpapitaliza“ i da taj zakon nije univerzalni, dovoljno je samo shvatiti da je kapitalizam zlo i da se treba potražiti drugačiji put razvoja – kakv je video u socijalizmu. I on je razvoj društva posmatrao rusovovski – kao nazadovanje, odvajanje od prirodnog stanja, s tim da za njega idea nije bilo neko apstraktno utopističko društvo, već patrijarhalna društvo koju je zamenilo birokratsko – kapitalističko. Tako je on od patrijarhalne, seljačke zajednice stvorio društveni ideal, ideal društva, tu je nalazio čovekovu slobodu, sve ono što mu je potrebno, a čega u novom društvu nema – zajednička svojin,a zajednički rad, porodična ljubav, pravi moral. Njegova dela:

1869. – „Srpske obmane“ – politički članak zbog kog je došao u sukob sa vlastima u Srbiji 1872. – „Srbija na istoku – glavno delo, analizirao je drupštvene procese; oštro je suprotstavio

dve Srbije – seljačko – patrijarhlnu i tadašnju birokratsko – kapitalističku. „Pevanje i mišljenje“, „Realnost u poeziji“ – kritika književnog operedeljenaj dotadašnjih pisaca,

kritika romantizma i insistiranje na realnom u književnosti

70 – ih di 90 – ih dodina 19. Veka razvija se kritička istroiografija, čiji je tvorac Ilarion Ruvarac. Dve najstarije nauke kod Srba su istorija i filologija, čiji se počeci primećuju u poznom srednjem veku, npr. U delima Konstantina Filozofa („Skazanije o pismenima“ – početak naše filologije; „Žitije Stefana Lazarevića“ – početak eruditne istoriografije). Međutim, istorija se do 19. Veka uglavnom zasnivalla na činjenicama iz narodnih predanja, legendi is l, jer nije bilo dovoljno izvora. Kritička istoriografija predsatvlja pravac koji se usresređuje samo na izvore i činjenice i odbacuje poeziju i nacionalne legende kao relevantne izore. Ilarion Ruvarac i Ljubomir Kovačević su pronašli dosta odstupanja činjeničnih podataka od podataka iz narodnih pesama. Mnogi su se protivili njihovom rau, a glavni predstavnik tradicionalne, romantičarske istoriografije bio je Panta Srećković (profesor Velike škole i jedan od prvih članova Kraljevske akademije nauka).

Utemeljivač naučnog mišljenja kod Srba je Dositej Obradović. U njegovo vreme nastaje „Fisika“ Atanasija Stojkovića (1801 – 1803). Samostalan razvoj prirodnih nauka, kao i većine naučnih disciplina počinje u drugoj polovini 19. Veka. Važne ličnosti:Josif Pančić – biolog, botaničar (otkrio Pančićevu omoriku) – „Flora kneževine Srbije“, 1874.Nikola TeslaMihailo Pupin

Realizam u književnostiPrvi realisti javljau se u romantizmu:

Jakov ignjatović – „srpski Balzak“ – pripovetke: „Milan Narandžić“, „Čudan svet“, „Vasa Rešpekt“, „Večiti mladoženja“

Stefan Mitrov Ljubiša – „Njegoš u prozi“ – „Pripovijetke crnogorske i primorsk“, „Pričanja Vuka Dojčevića“

Realisti iz zapadne Srbije: Milovan Glišić – humorističko –satirična pripovetka Janko Veselinović – ideilična pripovetka – „Priče iz seoskog života“; roman sa temom iz narodnog

života i istorije – „Seljanka“, „Hajduk Stanko“

Laza Lazarević – 9 pripovedakaRealisti iz središnje oblasti, Šumadije:

Svetolik Ranković – romani „Gorski car“, „seoska učiteljica“, „Porušeni ideali“ Radoje Domanović – satirično – alegorične pripovetke – „Stradija“, „Danga“, „Vođa“, „Mrtvo

more“Najplodniji realisti:

Simo Matavulj – humoristički roman „Bakonja fra – Brne“; pripovetke – „Povareta“, „Pilipenda“, „Oškopac“

Stevan Sremac – „Ivkova slava“, „Zona Zamfirova“, „Pop Ćira i pop Spira“, „Vukdain“Pesnik realista – Vojislav IlićDramski pisac realista – Branislav Nušić – „Narodni poslanik“, „Sumnjivo lice“, „Gospođa ministarka“, „Pokojnik“

Realizam u likovnim umetnostima – „minhenski realizam“ – pejzaž, mrtva priroda, seoske žanr scenePredsatvnici slikarstva:

Miloš Tenković – „Prodavačica cveća“, 1877. Đorđe Krstić – „Anatom“, „Utopljenica“, „Pod jabukom“, „Rastanak“, „Pisci jevanđelja“, „Koliba“,

„Kosovo polje“, „Babkaj“ (njegov najlepši pejzaž) Đorđe Milovanović

Predstavnik vajarstva – Petar Ubavkić – portret Vuka kraljice Natalije, kneza Mihaila, Aleksandra Obrenovića, nedovršeni spomenik Takovskom ustankuPredsatvnici tzv. „akademskog realizma“:Slikarstvo:

Paja Jovanović:o Istorijske kompozicije – „seoba Srba“, „Proglašenje Dušanovog carstva“o Žanr scene iz narodnog života, akcenat na herojskom, romantičarskom – „Igra s

mačevima“, „Krvna osveta iz Kuča“, „Pričanje o boju na Kosovu“ Uroš Predić:

o Istroijske kompozicije – „hercegovačko roblje“o Žanr scene, dosta sa temama iz dečjeg života, moralističke i didaktičke težnje – „Deca

oko bunara“, „Deca pod dudom“, „Vesela braća“, „Siroče na majčinom grobu“Vajarstvo:

Đorđe Jovanović :o „Spomenik kosovskim junacima“ u Kruševcuo „Vukov spomenik“ u Beograduo „Knez Miloš“ u Požarevcu

Simeun Roksandić – voleo da slika dečje likoveo „Dečak s frulom“o „Dečak koji vadi trn iz noge“o „Ribar“, skulptura na Kalemegdanu

Dakle, predsatvnici vajarstva u realizmu su:1. Petar Ubavkić2. Đorđe Jovanović3. Simeun Roksandić

Muzika

MODERNA KULTURA

Epoha moderne

1901. – 1914. (1901. – pokretanje Srpskog književnog glasnika, 1903. – Majski prevrat; 1914. – Prvi svetski rat) – kratkotrajno „zlatno doba“28. i 29. Maj 1903. – oficiri na čelu sa Dragutinom Dimitrijevićem Apisom upali su na kraljevski dvor i ubili kralja Aleksandra i kraljicu Dragu. Za novog kralja izabran je Petar I Karađorđević (Karađorđev unuk). Značaj Majskog prevrata je bio u tome št je doveo do ukidanja apsolutizma i uvođenja parlamentarne demokratije. Vraćen je ustav iz 1888.Glavnu ulogu ima Radikalna stranka - Nikola Pašić.Formirala se i Samostalna radikalna stranka - Ljubomir Stojanović i Ljubomir Davidović (iz njr ćr se posle Prvog svetskog rata formirati Demokratska stranka)1903. – Srpska socijaldemokratska stranka – Dimitrije Tucović, Radovan Dragović, Dušan Popović.Obnavlja se ideja o oslobođenju i ujednjenju jugoslovenskih naroda.1906 – 1911. – „carinski rat“ – ekonomski rat između austrije i srbije, Austriji je bio zabranjen uvoz stoke i stočnih proizvoda iz Srbije, a Srbiji uvoz industrijskih proizvoda iz austrije. Austrija je izgubila „rat“ jer je Srbija našla nova trgovačka mesta i ojačala domaću proizvodnju.1908. – aneksiona kriza – BiH je pala pod upravu Austijre odlukama Berlingskog kongresa 1878. Godine, asada je izvršeno njihovo potpuno pripajanje Austriji, čemu se Srbija protivila, ali usamljena u tome, morala je da prihvati aneksiju BiH.1912. – Prvi balkanski rat – sklapanje saveza protiv Turaka: Srbija, Crna Gora, Bugarska i Grčka.

Srbija je oslobodila Kosovo, Sandžak i Makedoniju (sve teritorije koje su bile pod turskom vlašću).

Stvorena je Albanija.Mir je potpisan 1912. u Londonu.

1913. – Drugi balkanski rat – Bugarska protiv Srbije zbog MakedonijeMir je sklopljen u Bukureštu – Bugarska je imala teritorijalne gubitke.

1910. – Crna Gora je proglašena za kraljevinu, pod vlašću kneza, a tada kralja Nikole1905. – Crna Gora je dobila prvi ustavOsnivaju se prve partije u CG – Narodna stranka, Prava narodna stranka

KulturaNema značajnih pokreta kao pokret Svetoozara Markovića, ali je kulturni život dinaičan.Obeležja su modernizam i evropeizacija.U kulturnom životu Beograda izdvajaju se dve suprotstavljene kulturne sredine:

Kafanska, boemska – sastajalište glumaca, knjževnika i zaljubljenika u umetnost bila je kafana „Dardaneli“. Kada je 1901. Srušena boemski Beograd se seli u „Pozorišnu kafanu“. Onisu u početku bili tadicionalisti, protiv svake modernizacije i evropeizacije, okrenuti starom vremenu. Boemija prihvata modernizam kraajem ovog razdoblja, posebno između dva rata.

Akademska, univerzitetska – najvažniju ulogu akademske sredine imali su kritičari i univerzitetski profesori Lubomir Nedić, Jovan Skerlić i Bogdan Popović 1901. Izašao je njihov časopis „Srpski književni glasnik“ (što se podudara sa rušenjem Dardanela). Oni su se suprotstavljali načinu života boema unošenjem evropskih merila u kulturni život.

KnjiževnostPoezija – usavršavanje forme koje je započeo Vojisalv Ilić, ugledanje na francuske parnsovce i ismboliste.Prelaz čine:

Aleksa šantć Milutin jakšić Milorad Mitrović Jovan Dučić – težnja ka umetničkoj perfekciji i u poeziji i u prozi

Pesnici beograskog kruga: Milan rakić Sima Pandurović Vladislav Petković Dis

Proza: Petra Kočić Borisav Stanković Milutin Uskoković – tvorac beogradskog romana Veljko Petrović Isidora Sekulić

NaukaSredište – Akademija nauka i Velika škola koja 1905. Postaje UniverzitetJovan Cvijić – georaf, začetnik srpske antropologije; Srpsko geografsko društvo (osnivač), pokrenuo „Srpski etnografski zbornik“Tihomir Đorđević – etnograf, „Naš narodni život“Mihailo Valtović – začetnik srpske arheologije; Srpsko arheološko društvo, 1883. (osnivač), pokrenuo „starinar 1884.Miloje Vasić – arheolog; otkrio VinčuAleksandar Belić – filologBogdan Popović i Jovan Skerlić – književna kritika i istorija književnosti

Slobodan Jovanović – društvene naukeMihailo Petrović Alas – prirodne naukeBožidar Knežević i Branisalv Petronijević – filozofija

Slikarstvo1895. – Srpska crtačka i slikraska škola – prerasla u Državnu umetničku školu1900. – izložba u Parizu, Srbija je prvi put pozvana – učestvuju tri značajna vajara realizma i slikari Paja Jovanović (realizam), Steva Todorović (romantizam).1904. – „Lada“ – prvo umetničko udruženje, u početku ima južnoslovenski, kasnije srpski karakterJužnoslovenske izložbe:

1904. – Beograd 1906. – Sofija 1908. – Zagreb 1912. – Beograd

Glavnu ulogu i dalje ima Minhen, do pred kraj epohe, kada to postaje Pariz. Udaljavanje od akademskog realizma – plenerizam (slikanje u slobodnoj prirodi, prirodna svetlost na slici, pejzaž postaje glavni žanr), secesija (udaljavanje od akademizma) , impresionizam (nastaje u Francuskoj oko 1860.).1907. – impresionizam se javlja u Srbiji u slikama sledećih slikara:

Milan Milovanović – „Most cara Dušana“, „Terasa“, „Predeo u Kapriju“ Kosta Milićević – „Staza u maslinjaku“, „Potamos na Krfu“ Mališa Glišić Nadežda Petrović

o Nakon povratka iz Minhena – 1903. – 1910. – „Resnik“, „Šuma“, „Ada Ciganlija“o Boravak u Parizu – „Devojčica u Bulonjskoj šumi“, „Bulonjska šuma“o Ratna faza – „Vezirov most“, „Gračanica“, „Prizren“

MuzikaStevan Hristić – balet „Ohridska legenda“, oratorijum „Vaskrsenej“Petar Konjović – opera „Koštana“Miloje Milojević – solo pesme – zbirka „Pred veličanstvom prirode“, klavirska kompzivcija „Melodije i ritmovi Balkana“

GlumaTrojica najboljih glumaca:

Ilija Stanojević poznat kao Čiča Ilija – jedini naš glumac kome je podignut spomenik, nalazi se ispred zgrade Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu

Pera Dobrinović Dobrica Milutinović – „Prsten Dobrice Milutinovića“ je najveće odličje koje može dobiti srpski

glumac, dodeljuje se najboljem glumcu svake godine.

Film28. decembar 1895. – prvi film prikazan u Parizu6. jun 1896. – prvi film prikazan kod nas u kafani „Kod zlatnog krsta“ (prisustvovali kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Natalija)„Krunisanje kralja Petra I“ – najstariji sačuvan film snimljen u Srbiji, snimili su ga Englezi1909. – otvoren prvi stalni bioskop u BeograduSvetozar Botorić – prvi filmski producent, vlasnik bioskopa „pariz“1911. – snimljen prvi domaći film „karađorđe“, nije sačuvan

Međuratno razdoblje

Rat Antante i Centralnih sila.28. jun 1914. – povod za Prvi svetski rat – pripadnici Mlade Bosen ubili su Franca Ferninada, austrijskog prestolonaslednika,i njegovu ženu Soiju u Sarajevu.Mesec dana kasnije austirja objavljuje rat Srbiji jer je odbila ultimatum. Ubrzo su se umešale i ostale zemlje.1915. – Srbiju napada i Nemačka i Bugarska. Vojska se povlači prema Solunu. Pošto su joj Bugari presekli put preko Makedonije, povlače se preko crnogorskih i albanskih planina ka Jadranskom moru („Albanska Golgota“ – stradalo oko 15000 ljudi.6. i 7. Januar 1916. – pobeda Crnogoraca na Mojkovcu, spasili su srpsku vojsku. Uz zalaganje ruskog cara Nikole II srpska vojska je prebačena na Krf na lečenje.1916. – srpska vojska prebačena na Solunski front.1918. – probijen Solunski front, osobđena je Srbija u jurišu.1. novembra 1918. – oslobođen Beograd1919. – mir u versaju (rat završen raspadom Austrije i slomom Nemačke)

Glavni rezultat Prvog svetskog rata – stvaranje Kraljevine SHS.1917. – Srpska vlada i Jugosovenski odbor donose deklaraciju kojom se predviđa stvaranje Kraljevine SHS na čelu sa dinastijom Karađorđevića.1918. – otcepljenje jugoslovenskih naroda od Austrije i proglašenje „Države Slovenaca, Hrvata i Sx rba“ u Zagrebu.1. decembra 1918. – svečano proglašeno ujedinjenje1919. u Versaju – zvanično priznata Kraljevina SHS1929. – dobila naziv Jugoslavija

Do 1918. Postojala su samo dva Univerziteta u Srbiji – Beograd i Zagreb. Između dva rata osnovani su – Univerzitet u Ljubljani, Pravni fakultet u Subotici, Filozofski fakultet u Skoplju.1928. – osnovano izdavačko peduzeće Nolit, koje je doprinelo u popularizaciji književnosti

Književnost

Njadinamičniji period – veliki broj pravaca, udruženja, pokreta, programskh manifesta: ekspresionizam, dadaizam, futurizam, nadrealizam; domaći: sumatraizam Miloša Crnjanskom, hipnizam Rada Drainca, zenitizam Ljubomira Micića.

Ivo Andrić – spojio moderno i tradicionalno Miloš Crnjanski:

o Rani period njegovog stvaranja – obeležje je lirizam: „Lirika Itake“, „Stražilovo“, lirski roman „Dnevnik o Čarnojeviću“, „Seobe“

o Pozni period njegovog stvaranja – „Druga knjiga Seoba“, „Roman o Londonu“ Rastko Petrović Momčilo Nastasijević Desanka Maksimović Oskar Davičo

SlikarstvoCentar umetničkog sveta – Pariz (od Prvog svetskog rata do danas)Avangardne težnje umetnika karakteristične su za njihov bopravak i učenje u Parizu, po povratku u Srbiju se uglavnom vraćaju tradicionalnim stilovima koje modernizuju. Tek posle Drugog svetskog rata, oko 1950. Kod nas je zavladao modernizam.Umetnička udruženja imaju značajne uloge:

„lada“, nastavlja rad 1922 – 1941. – „Cvijeta Zuzorić“, izgradili su umetički paviljon „Cvijeta Zuzorić na Kalemegdanu „Oblik“ Društvo likovnih umetnika „Zograf“ – negovanje nacionalne tradicije i interesovanje za

srednjovekovne freske.Slikari:

Jovan Bijelić – „kupačice“, „Zaliv u Gružu“, „Predeo u Bosni“, „Jajce“, „predeo sa Senjaka“, „Portret devojke sa knjigom“; istorijske kompozicije „Albanska gogota“, „Bitka na Kolubari“

Petar Dobrović – portreti, primorski pejzaži, aktovi – „Veliki maslinjak, „Dalmatinski pejzaž“, „Povrće“, „stara luka u Dubrovniku“

Sava Šumanović :o Početna faza u Parizu – ekspresionizam, kubizam – „Pijana lađa“o Povratak u Šid zbog duševnog sloma – „Ženski akt“, „Mrtva priroda s grožđem“o Ponovni boravak u Parizu, vrhunac njegovog slikarstva – „Most na Seni“, „Jesenji pejzaž

iz okoline Pariza“, „Ženski akt sa crvenim tepihom“o Povratak u Šid ponovo zbog krize – platna sa sremskim motivima – „Ulica u Šidu“, „velike

kupačice“, Šidski vinogradi“, „Šidski salaši“ Milan Konjović

o Prva faza do 1927. – neoklasicistička –traži svoj izraz od Sezana do kubizmao „plava faza“ do 1932. – hladni tonovi, realne dimenzije su poremećne, deformisani

predmeti – „Moj atelje“o 1932. Povratak u Sombor – slikar ambijenta i prirode Vojvodine – „Žitna polja“

VajarstvoSkulptura 20. veka nastaje u znaku akademizma (predsatvnici: Đ. Jovanović i S. Roksandić). Akademizmu se priključuje i Toma Rosandić – „Igrali se vrani konji“ – dve monumentalne grupe ispred Narodne skupštine; portret u bronzi „Harfist“, 1929. – fugzra u pokretuPrva generacija modernih vajara (javljaju se nakon Prvog svetskog rata, uporedo sa modernim slikarima):

Petar Palavičini – bavio se monumentalnom strukturom, a glavni žanrovi su mu portret i akt – Rrastko Petrović“, „Gospođa Konjović“, „Don Kihot“ – „spirtiualni kubizam“

Sreten Stojanović – portreti istaknutih ličnosti i bliskih ljudi („Moj otac“, „Moja žena“, „Umetnikova kći“, „Autoportret“)

Risto Stijović

MuzikaSrpska muzika tek između dva rata dobija osnovne institucije:

1920. – Beogradska opera 1923. – Beogradska filharmonija

U ovom periodu su najaktivniji kompozitori pomenuti u moderni (ristić, Konjović i Milojević). Pridružuje im se i Josip slavenski – inspirisao se folklorom. Najvažnije delo mu je „Simfonija Orijenta“ (prvobitno nazvana „Religiofonija“) – muzičkim sredstvima je izrazio fenomen religije , sastoji se iz sedam stavova; u prvih pet – otkriva suštinu svetskih religija (pagani, jevreji, budisti, hrišćani, muslimani); iu šestom stavu Muzika iznosi svoje shvatanje muzike (za njega je ona iznad religije i filozofije); u sedmom stavu Himna radu govori o donosu čoveka prema životu.Promene u muzici nastaju oko 1920 / 1930. – raskid sa tradicijom, napuštanje nacionalnog stila, nove muzičke forme, moderna koncepcija muzičkog izraza.

Stanojlo Rajičić - opera „Simonida“ Vasilije Mokranjac Svetomir Natasijević – obrađivao drame brata Momčila Nastasijevića – „Đurađ Branković“,

„Međuluško blago“ Ljubica Marić

Savremena kultura

Od Drugog svetskog rata do danas.