İktisat Tarihi I

20-21 Ekim

Osmanlı’nın Kökenleri Olarak Selçuklular • And. Selçuklu devleti II. Süleyman Şah’tan itibaren

(1192-1205) merkezi ve üniter bir devlet haline gelmiştir.

• 1262 – 1277 arasındaki nisbi sükun döneminde iktisadi faaliyetlerde ciddi bir duraklama görülmedi.

• Bizans İmp, Roma’nın mirasçısı olarak ortaya çıkmış, fakat daha sonra ülkenin doğu kanadı ile yetinmek zorunda kalmıştır.

• Anadolu’nun görkemli şehirleri Bizans’ın katı merkeziyetçi tutumunun sebep olduğu toplumsal buhranlar yüzünden ıssızlaştı.

• XI. yüzyılın ikinci yarısında başlayan Türkmen akınları ve Haçlı Seferleri ise bu içe kapanma ve daralmadan çıkışı geciktirdi.

• Tuğrul Bey ve Alpaslan göçmen kitlelerini Anadolu’ya sevk ederek İslam ülkelerini huzursuzluktan kurtarıyorlar ve Anadolu’nun yurt edinilmesini sağlıyorlardı.

• Kısa süreli bir kargaşa ve buhrana sebep olan bu akınlar fizikî yapılardan çok iktidar yapılarını tahrip etti.

Sosyal Tabakalaşma ve Yerleşim • İslam toplumlarında Batı’da görüldüğü gibi bir

sosyal sınıflaşmaya rastlayamıyoruz.

• Türkler Anadolu’ya geldiklerinde, Roma çağındaki gibi canlı ve hareketli bir iktisadi hayat, kalabalık ve refah içinde bir nüfus söz konusu değildir.

• Türk devlet anlayışı ile Türk hükümdarlarının izledikleri ekonomik politikalar arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır.

• Halkı bütünüyle refaha ulaştırmak ve refah içinde yaşatmak” şeklinde olan Türk devlet anlayışına sahip olan Selçuklular, bir dizi ekonomik tedbir aldılar.

• Geçim biçimi hayvancılığa dayanan Türkmenler, üretemedikleri ürünlerin bir kısmını yerleşiklerden satın aldıkları için, onlarla olan ticarî ilişkilerine özel önem veriyorlardı.

• Anadolu’ya yerleştirilen Türkler kırlarda yaylak-

kışlak arasında, mevsimlik bir hayat yaşarken, Şehirlerde de benzer bir ikili hayatı benimsediler.

• Konar-göçer Türkmenlerin büyük bir kısmı, kendi ruh yapılarına en uygun hareket serbestliği sağlayan uçlarda toplanmışlardır.

• Köylerde yaşayan yerleşik zümreler Anadolu nüfusunun çoğunluğunu teşkil ediyordu

• Selçuklu şehri, temelde Bizans kastrasından oluşmuş idi. Kastralar ise sarp ve yalçın kayalık tepeler üzerinde yer alıyorlardı.

• Selçuklu Devleti savaş ve iç mücadeleler gibi

sebeplerle zarara uğrayan ve tenhalaşan köyleri himaye için tedbirler alıyordu.

• Selçuklular kuvvetli bir donanmaya sahip olmadıkları için Kuzey ve Güney şehirleri çok gelişememişti.

• XII. yüzyıl sonlarından itibaren şehirlerin gelişmesi ile Selçuklu ekonomik hayatı, çok yönlü bir gelişme gösterdi.

• Bilinçli iskan politikasının sonucu olarak, Türklerin eline geçen her şehirde inşa edilen camiler ve zaviyelerin yanında Müslüman mahalleleri oluşmuştur.

• Birbirine benzer özellikte olan Anadolu Türk Şehirlerini hepsi kalın surlarla çevriliydi.

• Şehrin birçok yerinde, tıpkı kervansaraylarda olduğu gibi hanlar bulunuyordu.

• Şehirlerde idareciler, askerler, din ve ilim adamları, esnaf ve zanaatkarlardan oluşan bir zümre yaşıyordu.

• Kaynağını fütüvvet hareketinden alan Ahilik, asıl adı Nasırü’d-din Mahmud olan Ahi Evren tarafından kurulmuştur.

• Ahilik teşkilatı geniş halk kitlesinin ihtiyaçlarına bir çok meslek dalları ile cevap vermekteydi.

• Meslek kültürlerini yaşatan bu anlayış Türk toplumunun her devirde canlı, dinamik ve üretici olmasını sağlıyordu.

• Ahîler, konar-göçer hayatı terk edip, şehirlere yerleşmek isteyenlere meslek sahibi olmada rehberlik ederek, toplum hayatının gelişmesine katkıda bulunmuşlardır

• Ahilerin üretici olmalarının yanında tüketiciyi kollayan özellikler de bulunuyordu.

• Fütüvvet geleneğine bağlı bir teşkilat olarak Anadolu esnaf birlikleri batılı benzerlerinden farklıydı.

• İğdişlik dönemi Anadolu’nun ihtiyaç duyduğu malları dışarıdan satın alma dönemi olarak adlandırılmaktaydı.

• Mahallelerin zengin ileri gelen ailelerinin başlarına ayan deniyordu. Bunların başında 13. yy sonrası kethüda adını alan iğdiş başı bulunuyordu.

Toprak Düzeni ve Zirai Yapı • Selçuklularda ilmî, sosyal, iktisadî ve ticarî bütün

müesseseler devlet tarafından idare ve himaye edilmiştir.

• Selçuklu Türkiye’sinde uygulanan toprak sistemi geleneksel İslâm toprak idaresinden farklı özelliklere sahiptir.

• Selçuklularda iki türlü toprak mülkiyeti vardır.

• Herhangi bir memlekette tatbik edilen bir arazi rejiminin birden keşf edilmiş olması mümkün değildir.

• Mîrî toprak rejiminin meydana çıkış sebepleri, eski Türk devlet anlayışı, sosyal hayat tarzı ve Anadolu’nun fethini hazırlayan tarihi nedenlerdir.

• Selçuklular mîrî toprak sistemini kendi geniş devletçi görüşlerine ve toplumun yararına uygun olarak tatbik etmiştir.

• Selçuklular, Anadolu’yu iskân ederken büyük ve kuvvetli aşiretleri parçalayıp birbirinden uzak sahalara sevk etmiştir.

• Selçuklular, çeşitli maksatlarla belirleyici olmayacak bir oranda özel toprak mülkiyetine de müsaade etmişlerdir.

• Mîrî topraklardan ayrılarak yapılan bu temliklerde tam mülkiyet olmayıp devletin mîrî topraklarındaki vergilerinin şahıslara terkinden ibarettir.

• Selçuklularda toprak ve halk, sultanın malı kabul edilmiştir

• Selçuklu Devleti Anadolu’yu feth ederken miri toprak rejimini yani ikta sistemini de burada hakim kılmıştı

• Başlarda boş toprakları işletmeye açma amacıyla

yapılan iktalar sonraları kamu görevlilerine ve askerlere maaşları karşılığında yapılan iktalar önem kazanmıştır.

• İkta edilen topraklarda ferdi mülkiyet söz konusu olmuyordu.

• İktalarda ferdi mülkiyet söz konusu olmadığından hibe, vakıf ve satışa asla müsaade edilmezdi.

• İkta sahipleri ihtiyarladıkları veya öldükleri zaman

çocuklarına ancak kılıç payı intikal etmekteydi

• Miri topraklar vakıflara dönüştürüldükten ve bir kısmı da geniş malikaneler haline getirildikten sonra iktalı sipahi ehemmiyetini kaybetmiştir.

• Selçuklular zamanında Anadolu’da yapılan en önemli iktisadi devrim toprakta özel mülkiyet yerine devlet mülkiyetinin getirilmesidir.

İkta ile Feodalite’nin Kıyası

• Günümüzde sıkça iktâ ve feodalite kavramları arasında paralellik kurulmuş ve feodalitenin karşılığı olarak da iktâ kelimesi kullanılmıştır.

• İslâm tarihinde görülen iktâ uygulaması bir anlamda doğrudan devlet mülkiyetinden özel mülkiyete geçişi ifade eder.

• İslâm toplumlarında özel mülkiyet temel bir haktır

Tarım • İlk haçlı seferleri döneminde Orta Anadolu’nun

genel haraplığı içinde zirai faaliyetler de geridir.

• Türkiye Selçuklu sultanları, tarımı teşvik ediyor ve destekliyorlardı.

• Kösedağ bozgunu (1243) ile Anadolu üzerinde başlayan Moğol hakimiyeti, Selçuklu tarımı için büyük bir darbe oldu.

• Selçuklu devrinde Şehirlerde hammaddelerin işlendiği birçok imalathane bulunuyordu.

Dış Ticaret

• Selçukluların oluşturdukları gelişmiş sanayi bir yandan zirai ürünleri ve madenleri işlerken diğer yandan da ticari faaliyetleri beslemiştir.

• Anadolu’nun fethinden evvel bölge dünya ticaretinin içinde bulunduğu şartlardan dolayı uluslararası ticaretin dışında kalıyordu.

• Türkiye’de dış ticaret II. Kılıçarslan zamanında gelişmeye başlamıştır.

• Anadolu; doğuyu batıya, kuzeyi güneye bağlayan

milletlerarası transit ticaret yolları için adeta bir köprü durumundadır.

• Selçukluların sağlamış oldukları siyasi birlik ve emniyet ortamı içerisinde iç gümrüklerin vs. kaldırılması ticari faaliyetleri genişletmişti.

• Selçukluların ortaya çıktığı dönemde Avrupa dış dünya ile çok dar münasebetler içinde idi.

• Anadolu ile Suriye’de haçlılarla mücadelenin arttığı

dönemlerde bile Müslüman ve Hristiyan kervanlarının katıldığı bir ticari faaliyet vardı.

• Türkiye Selçuklu sultanları, ticaretin altyapısını da ihmal etmediler

• Anadolu’da kervansaray inşasına ilk defa Sultan II. Kılıç Arslan zamanında (1155-1191) başlanmıştır.

• Yollardaki kervansaraylara karşılık, şehir ve kasabalarda hanlar bulunmakta idi.

• Devlet, malları soyulan tüccarların zararlarını hazineden ödüyordu.

• Ticarî faaliyetler sadece Şehirlerde toplanmıyordu. Şehirlerin dışında, belirli yerlerde de milletlerarası pazarlar kuruluyordu.

• Anadolu’dan İran, Irak ve Suriye gibi İslam ülkelerine sürüler halinde canlı mal ihraç ediliyordu.

• Antalya’nın fethi Türkiye’nin iktisadi ve ticari hayatında büyük rol oynamıştır.

• Dışarıya satılan işlenmiş veya işlenmemiş malların çokluğuna karşılık, dışarıdan alınan mallar pek azdı.

• Batıdaki ticaret, Beylikler Devri’nde daha etkili olmuştur.

• Karadenizin kuzeyi ile olan ticarette, limanlar kadar ülke içindeki Sivas Şehri de büyük bir önem taşır.