krystyna dzierzbicka - strona główna · zarówno zasadowa hydroliza chlorobenzenu jak i reakcja...
TRANSCRIPT
Fenole – związki organiczne, w których grupa hydroksylowa związana jest bezpośrednio z atomem węgla układu aromatycznego (z węglem o hybrydyzacji sp2).
Przykłady fenoliOH
fenol
OH
OH
OH
p-krezolp-metylofenol
-naftol -naftol
CH3
OH
m-nitrofenol
NO2
OH
o-krezolo-metylofenol
CH3
OH
o-chlorofenol
Cl
Fenol jest higroskopijną, bezbarwną, krystaliczną substancją, szybko jednak zmienia swój kolor, pod wpływem światła i powietrza, w wyniku pojawiających się produktów utlenienia (bezbarwny przechodzi w jasnoróżowy do ciemno-brunatnego). Fenole są związkami polarnymi, zdolnymi do tworzenia międzycząsteczkowych wiązań wodorowych, dlatego też mają wyższe temperatury wrzenia niż inne związki aromatyczne o porównywalnej masie cząsteczkowej.
OH O
H
W wodzie rozpuszczają się umiarkowanie, ale wraz ze wzrostem temperatury ich rozpuszczalność rośnie. Dobrze rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych, np. etanolu, eterze czy benzenie. Fenole są mocniejszymi kwasami od alkoholi, ale słabszymi niż kwasy karboksylowe. Fenol z mocnymi zasadami tworzy sole – fenolany. W postaci soli fenolanowych rozpuszczają się one w roztworach NaOH, ale są nierozpuszczalne w roztworach NaHCO3.
Właściwości kwasowo-zasadowe fenoli
fenol
+ H2O
O
anion fenolanowy
+ H3O
OH
fenol
pKa 17 15.7 10
OH
cykloheksanol
H2O
OH
Fenole są mocniejszymi kwasami od alkoholi. Spowodowane to jest mezomeryczną (rezonansową) stabilizacją anionu fenolanowego, w którym ładunek ujemny jest zdelokalizowany między atomem tlenu i atomami węgla pierścienia aromatycznego:
O
Mezomeryczna stabilizacja anionu fenolanowego
O O O
Czynniki wpływające na kwasowość fenoli
Im mniejsza wartość pKa tym mocniejszy kwas.
* podstawniki elektronoakceptorowe EWG (np. NO2, CN, COOH, F, Cl, Br, CF3) w pozycjach orto i para w stosunku do grupy OH zwiększają kwasowość fenoli;
*podstawniki elektronodonorowe EDG (np. NH2, CH3, OCH3) w pozycjach orto i para w stosunku do grupy OH obniżają kwasowość fenoli.
Czynniki wpływające na kwasowość związków organicznych
1. rodzaj pierwiastka związanego z atomem wodoru –wraz ze wzrostem liczby atomowej pierwiastka związanego z kwaśnym atomem wodoru rośnie kwasowość związku, np. tiole są silniejszymi kwasami niż alkohole.
CH3SH > CH3OH
2. rezonans – delokalizacja ujemnego ładunku anionu powstałego po oderwaniu protonu zwiększa kwasowość, np. fenole są silniejszymi kwasami niż alkohole.
PhOH > CH3OH
3. grupy sąsiadujące – grupy elektronoakceptorowe, wyciągające elektrony (-I lub/i -M) zwiększają kwasowość; grupy elektronodonorowe, oddające elektrony (+I lub/i +M) obniżają kwasowość.
OH
p-aminofenol
NH2
OH
p-nitrofenol
NO2
Metody otrzymywania fenoli hydroliza chlorobenzenu
- zasadowa hydroliza – jedna z pierwszych przemysłowych metod otrzymywania fenolu:
ONa
fenolan sodu
Cl
chlorobenzen
350 oC, ciś.+ NaCl
NaOH
+ CO2
H2O+ NaHCO3
OH
fenol
ONa
fenolan sodu
Fenol z fenolanów jest wypierany ditlenkiem węgla (CO2), ponieważ kwas węglowy jest silniejszym kwasem niż fenol.
- kwaśna hydroliza – jedna ze współczesnych przemysłowych metod otrzymywania fenolu:
stapianie soli kwasów benzenosulfonowych ze stałym NaOH
OH
fenol
Cl
chlorobenzen
400 oC, ciś.
H / H2O, kat.+ HCl
OH
fenol
SO3Na
benzenosulfoniansodu
300 oC+ NaHSO3
NaOH
Zarówno zasadowa hydroliza chlorobenzenu jak i reakcja stapiania soli nie
są obecnie wykorzystywane w przemyśle ze względów ekologicznych.
metoda kumenowa – reakcja benzenu z propenem (propylenem) daje kumen (izopropylobenzen), którego utlenienie prowadzi do wodoronadtlenku kumenu, a jego rozkład do fenolu i acetonu:
C
kumenizopropylobenzen
250 oC
CH
CH2+
+
propenpropylen
H3C
benzen
kat. 30 atm.
CH3
CH3H
O2
C
wodoronadtlenek kumenu
CH3
CH3
OOHH / H2O
OH
fenol
CH3 C
O
CH3
aceton
utlenianie toluenu – jedna ze współczesnych metod otrzymywania fenolu polegająca na utlenianiu toluenu powietrzem w obecności odpowiedniego katalizatora:
COOH
kwas benzoesowy
CH3
toluen
100 oC, -H2O
powietrze
OH
fenol
200 oC, -CO2
powietrze, kat.
Reakcje fenoli☺Reakcje z udziałem grupy hydroksylowej
■ w reakcji fenolanów z odczynnikami alkilującymi powstają etery alkilowo-arylowe:
OH
fenol
O
anion fenolanowy
B CH3
SN2
O
eter fenylowo-metylowy
CH3
I
OH
p-krezol
CH3
+
CH2
bromek benzylu
Br
NaOH / H2O
SN2
OH3C CH2
eter benzylowo-p-tolilowy
OH
fenol
+ CH2 CHCH2Br
bromek allilu
K2CO3
aceton
O
eter allilowo-fenylowy
CH2CH CH2
■ estryfikacja chlorkiem kwasowym lub bezwodnikiem kwasowym:
Wytrząsanie w środowisku zasadowym fenoli z halogenkami kwasowymi lub bezwodnikami (prowadzi do estrów), a z aminami aromatycznymi daje amidy, nosi nazwę reakcji Schottena-Baumanna
fenol
+NaOH
H2O
C
O
Cl
OH
benzoesan fenylu
OC
Ochlorek benzoilu
■ reakcje z halogenkami fosforu (PX3 i PCl5)
+ PCl3
OH
fenol
3 O P
O
O
fosforym trifenylu
+ PCl5
OH
2,4-dinitrofenol
NO2
NO2
Cl
1-chloro-2,4-dinitrobenzen
NO2
NO2
☺Reakcje substytucji elektrofilowej (SE) – grupa OH w fenolach jest podstawnikiem silnie aktywującym (elektronodonorowym, +M) pierścień aromatyczny na SE i kierującym w pozycje orto i para:
Alkilowanie fenoli alkenami czy alkoholami 2o lub 3o prowadzi się
w obecności kwasu protonowego, np. H2SO4 lub HF:
OH OH OH OH
OH
o-krezol
OH
4-t-butylo-2-metylofenol
+ (CH3)3COH
C
H3PO4
CH3
CH3H3C
CH3 CH3
t-butanol
Fenol można alkilować chlorkiem t-butylu lub t-pentylu w podwyższonej temperaturze bez katalizatora:
Acylowanie Friedla-Craftsa:
OH
fenol
OH
p-t-butylofenol
+ (CH3)3CCl
C
80-100 oC
CH3
CH3H3C
OH
fenol
+AlCl3
chlorek acetylu
CH3 CO
Cl
OH
o-hydroksyacetofenonCH3C
OH
C CH3
O
O
p-hydroksyacetofenon
+
(74 %)
(16 %)
Bromowanie – bromowanie fenolu w wodzie lub kwasie octowym daje 2,4,6-tribromofenol, natomiast bromowanie w rozpuszczalniku niepolarnym, np. CS2 w niskiej temperaturze daje p-bromofenol jako główny produkt reakcji:
OH
fenol
OH
2,4,6-tribromofenol
OH
p-bromofenol
OH
+
Br 2 / H
2O
25 o C
Br
Br
Br
Br
Br
Br2 / CS
20 oC
o-bromofenol
(91 %)
Nitrowanie – fenole są bardzo podatne na utlenianie dlatego nie można ich nitrować mieszaniną nitrującą stężonego HNO3 i H2SO4. Nitrowanie fenolu roz. (40%) HNO3 daje mieszaninę o- i p-nitrofenoli:
OH
fenol
roz. HNO3
OH
p-nitrofenol
OH
+
NO2
NO2
o-nitrofenol
Sulfonowanie –regioselektywność reakcji w zależności od temperatury:
OH
fenol
OH
kwas o-hydroksybenzenosulfonowy
OH
H 2SO 4
15-20 o C
SO3H
SO3H
H2 SO
4100 oC
kwas p-hydroksybenzenosulfonowy
OH
2,6-dimetylofenol
H2SO4CH3H3C
100 oC
OH
kwas 4-hydroksy-3,5-dimetylo-benzenosulfonowy
CH3H3C
SO3H
☺Reakcja Kolbego (karboksylowanie Kolbego-Schmitta) – przemysłowa metoda otrzymywania kwasu salicylowego, substratu w syntezie aspiryny.
O O
anion fenolanowy
O
CH
C O
O
OHC OH
O
kwas salicylowy
OO
H / H2O
ONaOH
2. H / H2O
OHC OH
O
kwas salicylowy
OAcCOOH
kwas acetylosalicylowy
Ac2O
1. CO2, 125 oC,
4-7 atm
aspiryna
fenolan sodu
NaOH
fenol
☺Reakcja Reimera-Tiemanna – reakcja fenoli z chloroformem w środowisku zasadowym, w wyniku której otrzymujemy o- i p-hydroksyaldehydy w stosunku 4:1.
OH
fenol
HCCl3 + OH
HCCl3
NaOH
H
OH
aldehyd salicylowy
CO
H
SE
CCl3 + H2O
Cl + CCl2dichlorokarbenodczynnik elekrofilowy
Mechanizm reakcji
O O
anion fenolanowy
O
CCl2H
C Cl
Cl
O HC Cl
Cl
O HC OH
OH
OH
H
OH HC O
OH
H
H
OHC O
-H2O
-H
H
aldehyd salicylowy
☺Nitrozowanie fenolu – fenol w reakcji z kwasem azotowym(III) daje p-nitrozofenol, który ulega przemianie tautomerycznej do oksymu p-chinonu:
OH
0 oC
NaNO2 / H2SO4
fenol
OH
p-nitrozofenolN O
O
oksym p-chinonu
N OH(NO )
OH
2-naftol
0 oC
NaNO2 / H2SO4
(NO )
OH
1-nitrozo-2-naftol
N O
☺Reakcja fenoli z aldehydami – fenol w środowisku zasadowym reaguje z metanalem dając alkohole o- i p-hydroksybenzylowe:
O O
anion fenolanowy
O
CH
H
CH2O
OHCH2OH
OH
H / H2O
OH OHCH2OH
alkohol o-hydroksybenzylowy
25 oC
OH / H2OH
CHO
OH
alkohol p-hydroksybenzylowy
+
CH2OH
+
metanalaldehyd mrówkowy
alkohol o-hydroksybenzylowy
☺Utlenianie fenoli – otrzymywanie chinonów (chinony nie są związkami aromatycznymi, nie zachowują się też jak sprzężone diketony, stanowią odrębną klasę związków organicznych):
OH
fenol
[O]
O
p-benzochinonp-chinonchinon
O
[O]: Na2Cr2O7 / H2SO4; CrO3 / AcOH;
(NaSO3)2NO (nitrozodisulfonian sodu,
sól Fremy'ego)
Układ chinonowy występuje w wielu związkach biologicznie czynnych, pełniąc ważną rolę w biochemicznych reakcjach redoks. Przykładem takich związków są ubichinony zwane również koenzymami Q, które w reakcjach biochemicznych działają jako utleniacze, biorą udział w procesach przenoszenia energii, w tym w oddychaniu.
O
O
ubichinon (koenzym Q)
H3CO
H3CO
CH3
CH2 H
CH3
n
n = 6-10
pirokatechina
[O]
o-benzochinon
OH
hydrochinon
OH
OH -2H
O
O
OH
(-2e)
(+2e)
O
O
p-benzochinon
(KSO3)2NO
SnCl2 lub NaBH4
Zastosowanie fenolu
☻ Fenol należy do bardzo toksycznych związków, powoduje trudno gojące się oparzenia oraz martwicę przenikającą do głębszych warstw skóry;
☻wykazuje właściwości bakteriobójcze i przez długi okres czasu pod nazwą krezolu (czy lizol) był stosowany jako popularny środek dezynfekujący. Obecnie, ze względu na dużą toksyczność stosowany jest w lecznictwie sporadycznie, między innymi w dermatologii (w leczeniu niektórych chorób skóry) czy w stomatologii (np. tymol – do wyjaławiania oczyszczonych ubytków przed ich wypełnieniem);
☻stosowany jest do produkcji żywic fenolowo-formaldehydowych, np. bakelitu;
☻ leków, np. aspiryna, salicylan sodu stosowany jest przeciw reumatyzmowi, salicylan fenylu i salicylan 2-naftylu – do odkażania jelit;
☻ detergentów;☻ herbicydów, np. kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy;☻ barwników, np. alizaryna (czerwony barwnik do wełny);☻ do konserwacji drewna, np. pentachlorofenol.
CH3
tymol
OH
H3C CH3
OCH2COOH
kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy
Cl
Cl
OH
OH
O
O
alizaryna
OH
Cl
Cl
ClCl
Cl
pentachlorofenol
Przykładowe pytania
1. Podaj nazwy następujących związków:
COOH
OH
CH3
ONa
ClCl
Cl
OH
NO2
CH2CH3
OH
F
F
FF
F
CH2HO
Cl
CH2CH3
OH
CH(CH3)2
H3C
2. Jakie produkty (wzór + nazwa) otrzymasz w następujących reakcjach:a. fenol + wodorek sodub. produkt z punktu (a) + bromek etyluc. produkt z punktu (a) + siarczan dimetylud. produkt z punktu (a) + p-toluenosulfonian butylue. produkt z punktu (a) + bezwodnik octowyf. o-krezol + chlorek benzoilug. m-krezol + tlenek etylenuh. 2,6-dichlorofenol + bromi. eter fenylowo-izopropylowy + nadmiar bromowodoru, Δ
3. W każdej z następujących par związków podkreśl silniejszy kwas i uzasadnija. 2,4,6-trimetylofenol i 2,4,6-trinitrofenolb. 2,6-dichlorofenol i 3,5-dichlorofenolc. fenol i 4-cyjanofenold. 3-nitrofenol i 4-nitrofenole. 2,5-dinitrofenol i 2,6-dinitrofenol
4. Podaj produkty następujących reakcji:OH
OCH3
a.+ CH2 CHCH2Br
K2CO3
aceton
COCH3b.+ (CH3O)2SO2
NaOH
H2O
OH
OH(nadmiar)
Clc.
OH
OH
K2Cr2O7
H2SO4
OCH2CH3d.+ Br2
AcOH
OH
NO2
CH3e.+
NH2
OH
C
O
O
5. Jak otrzymać fenol:a. z anizolub. z octanu fenyluc. z kwasu benzenosulfonowegod. z wodorosiarczanu fenylooksoniowego
6. Wchodząc z p-metylofenolu przedstaw mechanizm otrzymywania p-metyloanizolu.
7. Uzasadnij, który związek jest silniejszym kwasem: fenol czy propan-1-ol.
8. Jaki produkt (wzór + nazwa) otrzymasz w reakcji kwasu pikrynowego z chlorkiem tionylu. Podaj mechanizm tej reakcji.
9. Jak rozdzielić mieszaninę:a. alkoholu benzylowego z o-krezolemb. nitrobenzenu z m-nitrofenolemc. p-nitrotoluenu z p-krezolem
10. Mając do dyspozycji fenol otrzymać:a. kwas acetylosalicylowyb. cykloheksanoc. kwas pikrynowyd. eter etylowo-fenylowye. octan fenylu