kötülük problemi ve Özgür irade savunması
DESCRIPTION
Kötülük Problemi Ve Özgür Irade SavunmasıTRANSCRIPT
-
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER BLM
(DN FELSEFES)
KTLK PROBLEM VE ZGR RADE SAVUNMASI
Yksek Lisans Tezi
zcan AKDA
Tez Danman
Do. Dr. M. Sait REBER
Ankara 2006
-
NDEKLER
KISALTMALAR ......................................................................................................iii
NSZ....................................................................................................................... iv
GR ......................................................................................................................... vi
I. BLM
KTLK PROBLEM VE TEODSE
A. KTLK ........................................................................................................... 1
1. Ahlaki Ktlk............................................................................................... 22
2. Fiziksel Ktlk............................................................................................. 25
3. Mantksal ve Kantsal Sorun .......................................................................... 29
a. Mantksal Sorun ....................................................................................... 29
b. Kantsal Sorun.......................................................................................... 33
B. TEODSE ............................................................................................................. 36
1. Kavramsal ereve .......................................................................................... 36
2. Teodiselere Genel Bir Bak ............................................................................ 37
II. BLM
ZGR RADE SAVUNMASI
1. Ktlk ve zgr rade: Kavramsal Bir Analiz ............................................ 47
2. zgr rade Savunmas .................................................................................. 51
3. Plantinga ve zgr rade Savunmas ............................................................. 55
4. Teizm ve Ktlk Sorunu: tirazlar ve Cevaplar ........................................... 83
SONU...................................................................................................................... 94
KAYNAKA ............................................................................................................ 99
-
iii
KISALTMALAR
a.g.e. Ad Geen Eser
a.g.m Ad Geen Makale
Bkz. Baknz
c. Cilt
ev. eviren
MEB Milli Eitim Bakanl
s. Sayfa
TDV Trkiye Diyanet Vakf
Yay. Yaynevi/ Yaynlar
-
iv
NSZ
Ktlk sorunu felsef ve din dncede insan zihnini megul etmi nemli
sorunlardan biridir. Yaayan canllara ac veren depremler, sel felaketleri, sakat
doumlar gibi fiziksel ktlklerin yan sra tecavzler, hrszlk, yalan sylemek
gibi ahlaki ktlklerin varl zorunlu mudur? Mutlak iyilik ve kudret sahibi bir
varlk ile var olan ktlk arasndaki iliki dikkate alnd zaman zlmesi g ve
Humeun deyimiyle elikili bir durum ortaya kmaktadr. Tanrnn mutlak iyilii
ve kudretini kabul ettiimiz zaman, ktln varlnn hakl bir gerekesi olabilir
mi? Bu durumda Tanrnn sahip olduu zsel nitelikleri snrlandrarak ktln
varln aklayabilir miyiz? Ya da ktln varln yadsyarak, var olan soruna
bir zm bulabilir miyiz? Bunun yan sra, ktln varln kabul ederek,
Tanrnn ktln varlna msaade etmek iin hakl nedenlerinin olabileceini
ortaya koymak mmkn mdr? Ksacas Tanrnn sahip olduu zsel niteliklerle,
ktln varl badatrlabilir mi?
Din felsefesinin nemli problemlerinden biri ktlk sorunudur. Ateist
dnrler, ktlk olgusundan hareketle, teizm aleyhinde argmanlar gelitirerek,
teistik iddialarn yeterli hakl karmdan yoksun olduunu ve hatta teistlerin var
olduunu iddia ettikleri gibi mutlak iyilik sahibi, her eye kadir ve her eyi bilen bir
Tanrnn var olmasnn savunulamaz olduu sonucuna ulamlardr. Elbette bu
sonucu, teistik dnceyi benimseyen dnrler dikkate alm ve ateistlerin
argmanlarna cevap vermek iin kar argmanlar gelitirmilerdir. Baz teistler,
Tanrnn ktle msaade etmesi iin hakl gerekelerinin ortaya konulabileceini
dnerek teodise geleneinin olumasna katkda bulunmulardr. Baz teistler ise,
-
v
bir teodise ortaya koymann bilisel snrlarmz at iin, byle bir tutum iinde
olmann mmkn olmadn dnerek, bir teodise oluturma giriiminin gereksiz
olduu kansna varmlardr. Buradan hareketle baz teist dnrler ktlk
sorununa zm bulmak iin savunma olarak adlandrlan eitli kar argmanlar
gelitirme yoluna gitmilerdir.
Hazrlam olduumuz bu tez, ateistler ve teistler arasnda byk bir tartma
alann oluturan ktlk sorununa ilikin tartmalar iermektedir. Hazrlam
olduumuz bu almann din felsefesi alanndaki akademik almalara, kk de
olsa katkda bulunmasn umut ediyoruz.
Yaptmz almann konusunun belirlenmesinde ve bu hale gelmesinde
yardmn esirgemeyen tez danmann sayn Do. Dr. M. Sait REBER beye
teekkrlerimi sunuyorum. Ayrca anabilim dal bakanmz Prof. Dr. Recep KILI
beye de yardmlarndan dolay teekkr ediyorum.
zcan AKDA
Ankara, 2006
-
vi
GR
Tezimizin konusu, ateizmin, teizme kar yapm olduu itirazlardan biri olan
ktlk olgusunun, her eye gc yeten, mutlak iyilik sahibi bir Tanr anlayyla
badaabileceini iddia eden ve din felsefesinde gnmz zgr rade Savunmas
dncesinin temel felsefi dinamiklerini irdelemektir.
Tezimizin amac ise, Tanrnn varl aleyhinde ileri srlen ktlk
olgusunun teistler iin kabul edilip edilemeyeceini inceleyip, ktln varl ile
her eye gc yeten ve mutlak iyilik sahibi bir Tanrnn varlnn badaabilirliini
temellendirmeye alan zgr rade Savunmasnn felsefi dinamiklerini tahlil
etmektir. Bunun yan sra, ktlk olgusunun Tanrnn varl aleyhinde, iddia
edildii kadar, gl bir delil olup olmadn incelemektir.
Din felsefesinin nemli problemlerinden biri olan ktlk meselesi teizm
aleyhinde yaplan delillendirmelerin banda gelir. Alemde var olan ve tecrbe
ettiimiz ktlk olgusu gelecekte de bir problem olarak teizme yaplan geleneksel
bir itiraz olmaya devam edecek gibi grnyor. Bu sebeple, bu probleme, mutlak
deil, ksmi bir zm getirmeye almak ve ktlk olgusundan hareketle teizm
aleyhinde yaplan iddialar cevaplamak birok teisti yakndan ilgilendirmektedir.
Ateist dnrlerin ktlk olgusundan hareketle gelitirdikleri iki temel
yaklam tezimizin nemini ortaya koymaktadr. Bunlardan birincisi Mantksal
Problem olarak isimlendirilen yaklamdr. Bu yaklama gre;
-
vii
- Tanr vardr.
- Tanr, her eyi bilen, her eye gc yeten ve mutlak iyidir.
- Ktlk vardr.
nermelerini birlikte kabul etmek ve savunmak bir tutarszlk ortaya karmaktadr;
bu nermelerden ilk ikisini kabul ettiimiz zaman nc nermeyi kabul etmek bir
tutarszlk ortaya karmaktadr. Ateist dnrler, bu nermeleri birlikte btn
olarak savunmann irrasyonel bir tutum olduunu iddia ederler. Buradan da
hareketle, teizmin irrasyonel ve tutarsz olduu sonucuna varmaktadrlar. Ateist
dnrlerin bu iddias, teistlerin kabul ettii inanlarn rasyonel olmad sonucuna
gtrr ki, bu da teizmin rasyonellik iddiasna nemli bir itiraz gibi grnmektedir.
Kantsal Problem olarak isimlendirilen ikinci yaklamda ise, ktlk
olgusu teizmin rasyonellik iddiasn deil, dorudan teizmin mutlak iyilik ve
mutlak g sahibi bir Tanrnn varln hedef alr. Ateist dnrler, ktlk
olgusunu mutlak iyilik ve mutlak g sahibi bir varln yokluuna delil olaca
grndedirler. Ateistlerin bu iddias, teizmin Tanr anlaynn tutarszln
hedeflemesi nedeniyle byk nem arz etmektedir.
Ateist dnrlerin ktlk olgusundan hareketle gelitirmi olduklar bu iki
yaklama, teist dnrler kar argmanlar gelitirmitir. Teist dnrlerin,
ktlk olgusunun varl ile mutlak iyi ve mutlak g sahibi olan Tanrnn
varlnn bir tutarszlk oluturmayacan ve bylece Tanrnn varl aleyhinde bir
delil olarak kullanlamayacan gstermek iin gelitirdikleri bu kar argmanlara
teodise ve savunma denilmitir. Bu savunma ekillerinden biri olan zgr rade
-
viii
Savunmas tezimizin ikinci ve temel blmn oluturacaktr. Bu savunma, insann
zgr iradesi ile ahlaki ktlk arsnda sk bir ilikinin olduunu ileri srerek
ktlk olgusu ile mutlak iyi ve mutlak g sahibi bir Tanrnn varlnn
badarln temellendirmeye almaktadr. Bu gr, insann zgr olmas iin
ktln varlnn zorunlu olduunu savunarak, ktln Tanrnn varl
aleyhinde bir delil tekil etmeyeceini ve teizmin inanlar kmesinde bir tutarszlk
oluturmayacan ileri srer. Byle bir temellendirmenin var olan problemi zp
zmedii tezimizin ana konusunu tekil etmektedir.
-
1
I. BLM
KTLK PROBLEM VE TEODSE
A. KTLK
Ktlk, amaca uygun olmayan, kusurlu ve yetersiz olan, korku ve endie
verici olan bunun yan sra ahlaki bakmdan, iyinin karsnda yer alp, yanl yada
kabul edilemez olan ey olarak tanmlanabilir1. Yaadmz dnyada grdmz
lmler, depremler, seller, doal afetler yaayan canllara ac verdii iin doal
ktlk olarak nitelendirilmektedir. Ktlk hakkndaki asl tartma ktlk
kavramnn tanmndan ziyade kt olarak nitelendirilen eylerin bizatihi bir varla
sahip olup olmad ve var olan ktln nereden kaynakland sorunu zerine
younlamaktadr. Yunan felsefesinde bu soruna ilikin sylemlerin olduunu
grmekteyiz. Stoac filozoflara gre bize ktlk olarak grnen eyler grnrde
ktlk tr. Aslnda bu ktlk, btnn mkemmellemesine katkda bulunur.
Stoaclarn bu anlayna gre bize kt olarak kendini gsteren ey aslnda her eyi
kapsayan dzenin bir parasdr. Ktlk kendi bana bir ey deil, tersine sadece
iyinin mevcut olmamasndan ibarettir. Stoaclarn bu anlayn ex nihilo (yoktan
yaratma) dncesini benimseyen Hristiyan geleneinde de grmekteyiz. rnein,
nde gelen kilise babalarndan biri olan Augustine ktl iyiliin eksiklii olarak
gren bir dnrdr.2 Augustinee gre, var olan her ey Tanrnn eseridir. Tanr
mkemmel bir varlk olduu iin Onun yaratt varlklar da mkemmeldir. Bu
1 Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl. stanbul: Paradigma Yay., 2002, s. 628-629. 2 Werner, Charles, Ktlk Problemi. ev. Sedat Umran. stanbul: Kakns Yay., 2000, s.14-15.
-
2
sebeple var olan her ey znde iyidir. nk her eyin yaratcs snrsz iyilie
sahiptir. Snrsz iyilik niteliine sahip bir varln yaratt her ey tabiat gerei iyi
olmak zorundadr.3
Peki, Augustinein ileri srd iddia hakl karlabilir mi? Ktln
bzatihi bir varla sahip olmadn sadece iyiliin eksikliinden ibaret olduunu
syleyebilir miyiz? Augustine, ktln varln tamamiyle yadsmaktan
kanmaktadr. Bununla birlikte ktln bzatihi bir varla sahip olmad
kansndadr. nk Augustine dalist bir anlay benimseyen Maniheizmin iddia
ettii gibi ktlk salt bir varlk tanmann Hristiyan inancnn temelinde olan
mutlak iyi ve kudret sahibi bir Tanrnn varl ile eliki oluturacan
dnmektedir. Maniheizm, iyilik ve ktln iki ayr gten kaynaklandn
savunmaktadr. Maniheist anlay kabul etmek teistik Tanr anlay ile
badamayacaktr. Hicke gre, Augustinein bu anlay Plotinusa dayanmaktadr.
Yeni Eflatunculuk akmnn kurucusu olan Plotinusa gre her eyin kayna olan
Mutlak Bir mutlak iyilie sahiptir. Onda ktle ilikin hibir ey yoktur. Bu
nedenle kt olan bir ey Ondan sudur edemez.4 Maniheizmin savunduu radikal
dalizmin benzer ekilde Eflatun tarafndan da savunulduunu grmekteyiz.
Eflatuna gre evrende iyi ve kt olan gler vardr. Varoluun tarihi boyunca, bu
iki g mcadele iindedir. Dnyada ya da evrende var olan iyinin kayna iyilik
idesiyken, ktln kayna da ktlk idesidir. Radikal dalizmin bu anlay
klasik teizmin temel iddialarndan biri olan Tanr var olan her eyin biricik ve
3 Peterson, Michael L. , God and Evil: An Introduction to the Issues. Colarado: Westview Press, 1998,
s. 89. 4 Hick, John, Evil and the God of Love. London: Macmillan Press, 1993, s. 40.
-
3
yegane sebebidir anlayna ters dmektedir. Radikal dalizm, kt olarak
addedilen eylerin varlk sebebini ktlk idesine dayandrmaktadr.5 Dalizmin
ileri srd bu anlay teizmin Tanr anlay ile badamayacaktr. Eer biz
Tanr kavramnn gerektirdii niteliklerden biri olan her eyin yaratcs olma
niteliini ortadan kaldrma abasna girersek, Tanrnn asl mahiyetini yok saym
oluruz.6 Wernern da hakl olarak iaret ettii gibi radikal dalizmin ileri srd
gr kabul edersek, Tanrnn temel niteliklerinden biri olan yaratma sfatn yok
saym oluruz. Bu tr bir yaklam benimsemek ise klasik teizmin Tanr anlayna
ters dmesi nedeniyle kabul edilmesi makul deildir.
Yaadmz dnyada ktlk olarak nitelendireceimiz birok olayla
karlamaktayz. Tecrbe ettiimiz bu olaylar grmezlikten gelmek veya yadsmak
bizi entelektel bir hataya srkleyecektir. Bu hataya dmemek iin ktln
varln kabul etmek ve bu balamda makul zmler retme abas iinde
bulunmak daha mantkl olacaktr. Klasik teizmin Tanr anlay ve var olan ktlk
arasnda belki de zlmesi mmkn olmayan bir problem olarak ortaya
kmaktadr.
Ktlk sorununun ifadesini Epicursta grmekteyiz. Ayn ekilde Hume,
ktlk sorununu Din stne adl eserinin kahramanlarndan biri olan Philonun
sylemiyle u ekilde aktarr:
5Werner, a.g.e., s. 76. 6Werner, a.g.e., s. 78.
-
4
(Tanr) ktl nlemek istiyor da, gc m yetmiyor? O halde erksizdir. Gc
yetiyor da istemiyor mu? O halde ktcldr. Hem gc yetiyor hem can istiyor mu?
O halde ktlk nerden geliyor?7
Hume, eserinde Philo ve Cleanthes arasnda geen diyaloglarla ktlk
sorununu ele alma abasndadr. Philoya gre teizmin savunduu her eye gc
yeten, her eyi bilen, mutlak iyi ve adil bir Tanr anlay ile evrende var olan ktlk
arasnda bir tutarszlk vardr. Tanrnn gc snrsz ise neden dnyada var olan
varlklar mutlu ve uyumlu bir ekilde yaayamyor? Tanr varlklarn mutlu
yaamasn isteseydi dnyada bulunan ktl snrsz kudreti ile ortadan
kaldrabilirdi. Fakat Tanr bunu yapmamaktadr. Bundan dolay O yaratklarn mutlu
yaamasn istememektedir. Bylece Epicurs tarafndan ileri srlen sorular hala
yantlanamamtr.8 Nelson Pike, Humeun Philosu tarafndan ileri srlen iddialar
u ekilde sistemletirir:
1. Bu dnya ktlk iermektedir.
2. Her eye kadir, her eyi bilen, mutlak iyi ve bir Tanr vardr.
3. Mutlak kudret sahibi ve her eyi bilen bir varln ktle msaade
etmek iin hibir ahlaki yeter nedeni yoktur.
Pike, bu nermeler grubu zerinde dndmz zaman eitli varsaymlara
ulaacamz syler. (1) ve (3)n doru olduunu varsayalm. Eer mutlak g ve
7 Hume, David, Din stne. ev. Mete Tuncay. Ankara: mge Yay., 1995, s. 209. Ayrca bkz. Eric
Lee Ormsby, slam Dncesinde lahi Adalet Sorunu. ev. Metin zdemir. Ankara: Kitabiyat Yay.,
2001, s. 16. 8 Hume, a.g.e., s. 209.
-
5
iyilik sahibi bir varln ktle msaade etmek iin ahlaki bir yeter nedeni yoksa
ya mutlak g ve mutlak iyilik niteliine sahip deildir ya da bu varlk, var olan
ktlkten sorumludur. Bu durumda (2) numaral nerme yanl olacaktr. Benzer bir
ekilde (2) ve (3) numaral nermelerin doru olduunu varsayalm. Mutlak g ve
iyilik sfatlarna sahip bir varlk varsa, ve ktle izin vermek iin ahlaki bir yeter
nedeni yoksa hibir ktln olmamas gerekir. Bu varsayma gre (2) ve (3)
numaral nerme doru, (1) numaral nerme yanl olmak zorundadr. Son olarak
(1) ve (2) numaral nermelerin doruluunu varsayalm. Mutlak kudret ve iyilik
sahibi bir varlk ve ktlk varsa, mutlak kudret ve iyilik sahibi bu varln
ktln var olmas iin ahlaki yeter nedeni olmas gerekir. Bu durumda (1) ve (2)
numaral nermeleri doru olurken, (3) numaral nerme yanl olmak zorundadr.
Fakat Philoya gre, (1) numaral nermenin dorulu kesindir. Pikea gre, Philo (1)
ve (2) numaral nerme arasndaki tutarszl ortaya koyabilmek iin (3) numaral
nermenin zorunlu olarak doru olduunu kabul etmelidir.9
Philonun iddia ettii ey var olan ktle, mutlak iyi ve her eyi bilen bir
Tanrnn ahlaki bir yeter nedeninin olmaddr. Tanr, mutlak iyi ve her eyi bilen
bir varlk ise Onun ktle msaade etmesinin ahlaki bir yeter nedeninin olmas
imkan dahilindedir. nk Tanr, her eyin bilgisine sahiptir. Bizim bilgimiz snrl
olduu iin var olan her eyin varlk sebebini kavrayamayz. Ktln var olma
sebebi de bizim bilgimizi aabilir. Ktln varlna ilikin byle bir yaklam
bizim agnostik bir dnceyi benimsediimiz anlamna gelmez. Sahip olduumuz
akl melekesi ile muhtemel ve makul zmler ileri srebiliriz. Nitekim Philoya
9 Pike, Nelson, Hume on Evil, The Problem of Evil, ed. Marilyn M. ve Robert M. Adams. New
York: Oxford Univ. Press, 1990, s. 41-42.
-
6
kart grte olan Cleanthes, Philonun bu iddiasn rtmek iin kar bir argman
gelitirir. Cleanthesin argmannn temelinde yaadmz dnyann Philonun iddia
ettii kadar ktlk iermedii dncesi vardr. Cleanthese gre salk hastalktan,
haz acdan, mutluluk zntden daha fazladr. Yaadmz dnyada bir acya
karlk ulaabileceimiz haz ya da zevk daha fazladr. Yani bu dnyada ktlkten
ok iyilik vardr.10 Cleanthes, mutlak gce sahip olan Tanrnn var olan ktlklere
izin vermesinin ahlaki bir yeter sebebi olduu grndedir. Tanr var olan
ktln bilgisine sahiptir. Ayn zamanda Tanr, ktle engel olma kudretine de
sahiptir. Fakat var olan ktlkler daha iyinin gereklemesi iin gereklidir.
Cleanthes, bu anlayyla bir teodise oluturma abasndadr.11 Philo ise bu tr bir
aba ile ortaya konulan teodisenin baarsz olacan dnr. nk insanlar mutlu
edecek eylerin, insanlara ac verecek eylerden daha fazla olduunu kantlamak
hibir zaman var olan sorunu ortadan kaldramaz. Bundan dolay dnyada var olan
aclar ve ktlkler sonsuz kudret ve iyilik sahibi bir Tanrnn varl ile badamaz.
Eer bu tr niteliklere sahip bir Tanr varsa, dnyada hibir zaman ktln
bulunmamas gerekirdi. Bundan dolay ktln varl ile snrsz kudret sahibi bir
Tanrnn varl badatrlamaz. Bu tr bir akl yrtme de hibir ekilde
rtlemez.12 Philo bu dncesini desteklemek iin doada tecrbe ettiimiz baz
olgulara dikkat eker:
Doann ilgin desiselerinin her canl varln yaamn aclatrdna dikkatinizi
ekerim. Gller zayflara saldrr ve onlar srekli bir dehet ve endie iinde
tutarlar. Zayflar da kendi paylarna ou kez gllere saldrr, onlar hi rahat
10 Hume, a.g.e., s. 211. 11 Pike, a.g.m., s. 43-44. 12 Hume, a.g.e., s. 212. Ayrca bkz. Pike, a.g.m., s. 44.
-
7
brakmadan tedirgin eder, canlarn skarlar. Her hayvan vcudunun ya stnde
yerleen ya da evresinde uuup inesini batran o saysz bcekler rkn bir
dnn. Bu bceklere de eziyet veren daha kkleri vardr. Bylelikle her
bakmdan, nden ve arkadan, stten ve alttan, btn hayvanlar, onlar hi durmadan
perian etmeye ve ykmaya alan dmanlarla sarlmlardr.13
Philonun dile getirdii iddia birok itirazla karlamtr. rnein, Pikea
gre, Philonun tutarszlk iddiasn ortadan kaldrmak iin farkl bir nermenin
doruluunu ortaya koymak ya da doru olma imkanna sahip bir nermeyi kabul
etmek yeterli olacaktr. Pikea gre, yaadmz evrende var olan ktlkler
nedensiz deildir. nk var olan ktle Tanrnn msaade etmesinin hakl
sebepleri vardr. nk her eyi bilen, her eye kadir ve mutlak iyi olan Tanr
amasz bir i yapmaz.14
Gnmze kadar birok dnr, Tanrya inanmann ve inanmamann
rasyonel temelleri olup olmadn sorgulamtr. Teistler, ontolojik ve kozmolojik ve
teleolojik argmanlar gibi, Tanrnn varl lehinde deliller ortaya koymulardr.
Benzer ekilde ateist dnrler de Tanrnn varl aleyhinde argmanlar gelitirme
abas iinde olmulardr. Ateist dnrlerin, Tanrnn varl aleyhinde argman
gelitirirken temel dayanaklarndan birisi ktlk sorunu olmutur. Nitekim Hans
Kng ktlk sorununu ateizmin temel ta olarak nitelendirmektedir. 15 Teist
dnrler, ateistlerin ktlk sorunundan hareketle teizme kar yaplan saldrlar
ortadan kaldrmak iin birok kar argman gelitirmilerdir. Mackie, Ktlk ve
13 Hume, a.g.e., s. 204. 14 Yasa, Metin, Tanr ve Ktlk, Ankara: Elis Yay., 2003, s. 30-31. 15 Peterson, Michael; Hasker, William, Reason and Religious Belief: An Introduction to Philosophy of
Religion. Oxford Univ. Press, 1997, s. 117.
-
8
Mutlak Kudret adl makalesinde, teistler tarafndan ileri srlen zmlere atfta
bulunarak onlar deerlendirmektedir. Mackie, teistlerin, ktln varln
aklamak iin bavurduklar yntemleri drt ana balk altnda toplamtr:
1. yilik, ktlk olmakszn var olamaz. Ya da ktlk, iyiliin kart
(counterpart) olarak var olmak zorundadr.16 Teistlere gre, ktln var olmasnn
sebebi iyiliin bilinmesi iindir. Eer dnyada her ey iyi olsayd, o zaman iyi
bilinemedii gibi takdir de edilemezdi. Bu nedenle iyilik olgusunun var olmas iin
ktlk olgusunun var olmas zorunludur.17
Mackie, bu yaklamn, ktlk olgusunun varlk nedenini aklayabileceini
syler. Ama byle bir yaklam ktlk ve mutlak kudret sahibi Tanr
kavramlar arasndaki iliki nedeniyle ortaya kabilecek sorunlar zemez. Bu tr
bir yaklam Tanrnn kudret sfatna sahip olmas nedeniyle yapabilecei eylemleri
snrlandrmaktadr. Eer Tanr, mutlak kudret sfatna sahip ise O, mantksal imkan
dahilinde olan her eyi yapabilir. Evrende ktlk olmakszn iyilik olgusunu
yaratamyorsa, Tanr mutlak kudret sfatna sahip deildir. Yani Tanrnn gc kendi
dndaki bir takm eylerle snrlandrlm olacaktr.
2. Ktlk, iyiliin ortaya kmas iin bir sebep olmas nedeniyle
zorunludur. Mackieye gre, baz teist dnrler ktlk sorununa zm bulmak
iin ktlk olgusunun iyiliin var olmas iin bir sebep olduunu iddia etmilerdir.
16 Mackie, J. L., Evil and Omnipotence. s. 28. 17 Aydn, Mehmet S., Tanr-Ahlak likisi. Ankara: TDV Yay., 1994, s. 183. Ayrca bkz. Yasa, a.g.e.,
s. 35.
-
9
Evrende var olan ktlk, daha byk iyiliin gereklemesi iin gereklidir. Bir
doktorun kangren olan hastann ayan kesmesi bu yaklamn savunduu anlaya
rnek olarak verilebilir. Doktor, hastann kangren olmu ayan kesmezse hasta
hayatn kaybetme tehlikesiyle kar karya kalacaktr. Hayatta kalmak ayan
kesilmesinden daha iyidir. Bu olayda doktorun kangren olmu aya kesme eylemi
her ne kadar ktlk gibi grnse de daha yksek bir iyinin gereklemesi iin
gereklidir. Mackieye gre, teistlerin iddia ettii bu gr Tanrnn gcn
snrlandrmaktadr. Tanr, ktl iyiliin ortaya kmas iin bir sebep olarak
kullanmaktadr. Peki, Tanrnn daha yksek iyiyi gerekletirmek iin ktl ara
olarak kullanmas Onun snrsz kudret sfatna halel getirmez mi? Mackieye gre,
byle bir tutum Tanrnn kudret sfatyla eliki oluturmaktadr. Eer bir teist,
ktl, iyiliin ortaya kmas iin zorunlu bir neden olarak grrse ya Tanrnn
mutlak gcn ya da kudret sfatn yadsmak zorunda kalacaktr.18
Benzer ekilde, John Stuart Mill de Mackie ile ortak bir dnce izgisini
benimsemektedir. Mille gre, dnyada var olan ktlk ile Tanrnn kudreti
arasndaki problemi zmek iin Tanrnn snrl bir varlk olduunu kabul etmek
yeterli olacaktr. Tanrnn her eye kadir olmad dnyada var olan dzenden de
anlalmaktadr. Tanrnn iyiye ulamak iin ktl ara olarak kullanmas Onun
snrlln gsterir. Tanr, eer her eye kadir ise iyiye ulamak iin ktl ara
olarak kullanmas gerekli deildir. Tanr, mutlak kudret sahibi bir varlksa yapaca
bir eylemle var olan ktl ortadan kaldrabilir. Fakat O, bunu yapmamaktadr. Bu
sebeple dnyada var olan ktlk, Tanrnn her eye kadir olmadn gsterir.
Durum byle olunca, evreni sevk ve idare ettiine inanlan Tanrya saygyla
18 Mackie, a.g.m., s. 30.
-
10
taplamaz. Bu durumda Tanr iyidir ve Tanr kt olan istemez gibi bir iddia
temelsizdir. nk Tanr ktln var olmasna izin vermitir.19
3. Bu evren ierdii ktlklerle, iinde ktlk bulunmayan dnyadan daha
iyidir. Yani bu dnyann ktlk iermesi hibir ktlk iermeyen dnyadan daha
iyidir. nk bu evrende var olan ktlk estetik analojiyi tamamlar. Estetik
analojiye gre, var olan ztlklar gzellii arttrr. rnein bir mzik eseri bir btn
olarak belirli bir ahengi vurgular. Fakat tek tek notalar hibir zaman btnn verdii
ahengi veremez.20 Ktln estetik ynne vurgu yapan dnr Augustinedir.
Estetik boyut Augustinenin teodise anlaynda byk bir neme sahiptir. Estetik
bak asna gre, evrende var olan her ey bu evrenin estetiine katkda
bulunmaktadr. Bir ressamn tablosundaki koyu ve ak renklerin o resme estetik bir
deer kazandrmas gibi evrende tecrbe ettiimiz olumsuz eyler de evrenin
estetiini tamamlayc nitelie sahiptir. Augustine teodisesinin nemli unsurlarndan
biri olan estetik boyut konusunda Yeni Eflatuncu anlaytan etkilenmitir. Fakat
Hick, Augustinein estetik evren anlaynn, monist bir evren anlayna gtrd
kanaatindedir. Var olan her eye estetik analoji yoluyla yaklamak monizme doru
giden tehlikeli bir srecin habercisidir. Monist bir anlay benimsemek ise, bizi
ktlk olgusunu gz ard etmek tehlikesiyle kar karya getirmektedir.21 Bilindii
gibi Tanr ile evren yani sonlu ile sonsuz arasndaki snr kaldran ve monist bir
dnya grne ulaan felsefe akmlarnda Tanr-ktlk ilikisinin varlndan sz
19 Werner, a.g.e., s. 69-70. 20 Mackie, a.g.m., s. 30. 21 Hick, a.g.e., s. 191-192. Ayrca bkz. John Hick, The Problem of Evil, The Encyclopedia of
Philosophy, c. 3. s. 137.
-
11
etmek pek mmkn gzkmemektedir.22 Ayrca Hicke gre, Augustinein teodise
anlaynn iki boyutu vardr; yaratlm dnyann iyi olmas ve acnn dn bir
sonucu olmasyla ilikili olan teolojik boyut ile ktln bizatihi bir varla sahip
olmamas ve ktln estetik adan evreni tamamlad ynne dikkat eken
felsefi boyutudur.23
Kanaatimce Augustinein bu tutumu kabul edilemez. Var olan kart olgularn
estetik deeri arttraca dncesi makul grnmemektedir. Evrende var olan
ktlkler, iyiliin bilinmesi ve takdir edilebilmesi iin gerekli bir unsur olarak
deerlendirilebilir. Fakat var olan ktl estetik adan bir deerlendirmeye tabi
tutmak makul olmayacaktr. Mackie ve McCloskey gibi dnrler, ktln
varlnn dnyann estetik grnmn tamamlad ve iyinin bilinmesi iin gerekli
olduu grnn temelsiz olduunu savunurlar. nk Tanr, daha az miktarda
ktlk yaratabilir. Evrende gereinden fazla ktlk vardr. Ktln gereinden
fazla olmas, evrenin estetik boyutunu tamamlamaktan ziyade, evrenin anlamsz ve
gereksiz ekilde ktlk ierdiini gsterir.24 Mackieye gre, ktl estetik bak
asyla deerlendirmek daha nce deindiimiz ktln iyilik iin gereklidir
dncesinin bir sonucudur.25
4. Ktlk insann zgr iradesinden kaynaklanmaktadr. Bu nerinin
temelinde ktln varlnn sebebi insanlarn sahip olduu zgr iradedir.
22 Yasa, a.g.e., s. 22. 23 Hick, Evil and the God of Love, s. 169. 24 Aydn, a.g.e., s. 184. 25 Mackie, a.g.m., s. 31. Ayrca bkz. H. J. McCloskey, God and Evil. God and Evil, ed. Nelson
Pike, New Jersey: Prentice-Hall, 1964, s. 71.
-
12
nsanlar sahip olduklar irade ile bazen doru olan bazen de yanl olan yaparlar.
nsanlar sahip olduklar zgr iradeyi her zaman doru ynde kullanmayabilirler.
nsann sahip olma hrs ve arzusu, dier canllarn yaamna son vermeye ve onlara
zulmetmeye neden olabilmektedir. Bunun sonucu olarak ktlk meydana
gelmektedir. Mackie, ktl zgr irade ile aklama abasn yle deerlendir:
Belki de ktlk sorununa ilikin olarak nerilen en nemli zm yoludur.
Ktlk, Tanrya atfedilemez, bilakis, Tanrnn zgr irade ile donatt varsaylan
insanolunun zgr eylemlerine atfedilebilir26
Mackie, bu iddiann temel dayanann hibir nsel belirlenim olmakszn
insann zgrce eylemde bulunduu anlay olduunu syler. nsann bu zgr
eylemleri sonucunda ahlaki ktlk ortaya kmaktadr. Tanr, otomat varlklar ile
zgr varlklar yaratma konusunda bir tercihte bulunmutur. Tanrnn tercihi zgr
iradeye sahip yaratklar yaratma ynnde olmutur. Mackie, bu anlayn da var olan
sorunu ortadan kaldramayacan iddia eder. Mackie iddiasn yle dile getirir:
Ben unu soruyorum: Eer Tanr, insanlar zgr iradeleri ile, bazen iyi olan bazen
de kt olan tercih eder ekilde yarattysa, niin, zgr ekilde, daima iyiyi seecek
ekilde yaratmad. Eer bir insann bir veya birka nedene bal olarak zgr ekilde
iyiyi semesinde mantksal bir imkanszlk yoksa, her durumda zgr ekilde iyiyi
semesinde mantksal imkanszlk yoktur27
26 Mackie, a.g.m., s. 33. 27 Mackie, a.g.m., s. 33.
-
13
Tanr her zaman iyi olan yapan zgr varlklar yaratamaz myd? Gerekten
byle bir ey mantksal imkan dahilinde deil midir? Bu sorular tezimizin ilerleyen
blmlerinde cevaplamaya alacaz.
Ktlk sorununu zmek iin ileri srlen zmleri, Mackieden hareketle
ele almaya altk. Mackienin snflandrmasnda deinmedii iki tr yaklamn
bulunduunu syleyebiliriz: yimser ve Ktmser Yaklam.
Dnce tarihine baktmz zaman, insani aklnn evreni bir ruha tabi olarak
alglad ve bu ruhun her yerde dzeni ve uyumu egemen kld dncesiyle
karlarz. Byle bir dnce tarznn Pisagor ve Heraklitin fikirleriyle balayp,
Sokrates ile devam ettiini grebiliriz. Sokratese gre, var olan bir ruh sadece
dnyann yaratlna mdahale etmekle kalmaz, ayn zamanda dnyada var
olabilecek her eyi en iyi ekilde dzenler.28 Nitekim evrenin, iyi olan mutlak bir
ilkeye bal olduunu savunan bu iddiann var olan dinler tarafndan da
desteklendiini grmekteyiz.29
Epicurs tarafndan dile getirilen ktlk sorununa ilikin ikileme verilen
cevaplardan birisi de iyimser anlaytr. yimser dnceye gre, ktlk diye bir ey
yoktur. Bize ktlk olarak grnen ey bir yanlsamadan ibarettir. Bu nedenle bu
dnya mmkn dnyalarn en iyisidir.30 Yaadmz dnyada var olan ktln
grnrde ktlk olduu anlay Stoa felsefesine dayanmaktadr. Stoa
28 Werner, a. g. e., s. 7. 29 Werner, a. g. e., s. 8. 30 Ormsby, a.g.e., s. 16.
-
14
filozoflarna gre; evrende var olan ktlk bir yanlsamadan ibarettir. Bu grn
temelinde olan anlay ktln yanlsama olduu, hatta ktlk diye bir eyin
gerekte olmaddr. Nitekim Stoa filozoflarna gre Tanr dnyann cevheriyle
birdir. Tanrsal yasa evrenin btn boyutlarn kapsamaktadr. 31 yimser anlay
savunan dnrler, evrende var olan her eyin bir sebebe dayand grndedir.
Evren tek tek olgular olarak deil bir btn olarak tasarlanmaldr.32
yimserlik anlaynn 17. yy filozoflarndan biri olan Leibniz tarafndan
savunulduunu grmekteyiz. Leibnize gre, yaadmz bu evren mmkn
evrenlerin en iyisidir. nk bu evren, yetkinlie sahip bir Tanr tarafndan
yaratlmtr. Yetkin bir varlk tarafndan yaratlan her ey de yetkindir ve en iyisidir.
Leibniz bu dncesini u ekilde dile getirir;
Tanr dnyay ne biimde yaratm olursa olsun, dnya her zaman dzenli
olacaktr ve belli bir genel dzen iinde bulunacaktr. Ama Tanr dnyalarn en
yetkinini semitir, yani hem varsaymlar asndan en basit olann, hem olgular
asndan en zengin olann semitir-izilmesi ok kolay, zellikleri ve sonular
pek gzel ve pek geni bir geometrik izgi gibi.33
Leibnizin temel iddias, bu dnyann mmkn dnyalarn en iyisi olduu
grne dayanmaktadr. Leibnize gre, bu dnyann var olmas iin gerekli olan
ey yeter-sebep ilkesidir. Bu ilke Tanrnn bu dnyay yaratmak iin yeterli bir
nedeninin var olduunu aklar. Sonsuz sayda bir ok dnyann yaratlma imkan
31 Werner, a. g. e., s. 14. 32 Ormsby, a.g.e., s. 23. Ayrca bkz. Leibniz, Teodise Denemeleri, ev. Hseyin Batu, stanbul:
M.E.B. Yay., 1946, s. 49-50. 33 Leibniz, Metafizik zerine Konuma, ev. Afar Timuin, ada Matbaaclk Yay., 1999, s. 79.
-
15
varken, Tanr bu dnyay yaratmtr. Tanry, bu mmkn dnyalar arasndan seim
yapmaya sevk eden yeterli bir nedeni vardr. te bu yeter-sebep ilkesidir. Bu
dnyann var olmasnn ya da var edilmesinin sebebi onun dier dnyalar arasnda en
mkemmeli ve en iyisi olmasdr. Leibnize gre, Tanr mkemmeldir. Fakat Onun
yaratm olduu varlklar z itibari ile snrl ve sonludur. Evrende bize ktlk
olarak grnen ey mkemmel olan Tanrdan deil, Onun yaratm olduu snrl
varlklardan kaynaklanr. Ktlk yaratlm varlklarn snrllndan kaynakland
iin msbet bir realiteye sahip deildir.34 Leibniz, var olan ktl aklamak iin
Tanrnn hakl gerekelerinin olduunu syleyerek bir teodise ortaya koyma
giriiminde olmutur. Leibnizi byle bir giriimde bulunmaya sevk eden ey, Pierce
Baylenin, Tanrnn iyilii ve ktln varlnn zmlenemez bir eliki
oluturduunu iddia etmesidir. 35 Leibniz, Baylein ileri srd tezin yanl
olduunu gstermek iin bu dnyann mmkn dnyalar ierisinde en iyisi
olduundan hareketle kar bir argman gelitirme abas iine girmitir. Peki,
Leibnizin sunmu olduu zm Baylenin iddiasn rtecek kadar gl mdr?
Tanrnn ktln varl iin yeter-sebebe sahip olmas, ktln varlnn hakl
bir gerekesi olabilir mi? Ya da bu dnyann mmkn dnyalarn en iyisi olduunu
iddia etmek tatmin edici ekilde gerekelendirilebilir mi?
Yaadmz evrende ktln var olmadn iddia etmek, kanaatimce,
makul olmayacaktr. nk yaadmz dnyaya baktmz zaman savalar,
depremler, ktlklar vb. sebeplerle insanlarn ac ektiine ahit olmaktayz. Her gn
binlerce insann alktan ya da savatan dolay hayatn kaybettiini haber
34 Werner, a. g. e., s. 30-31. 35 Werner, a. g. e., s. 29.
-
16
kaynaklarndan renmekteyiz. Bunlar tecrbe ettiimiz halde bu dnyann,
mmkn dnyalarn en iyisi olduunu iddia etmek ne kadar tutarl bir dnce
olabilir? Kanaatimizce byle bir iddiann tecrbi bir temeli yoktur. Leibniz, byle bir
tezi ileri srerken Tanr kavramnn referansta bulunduu anlamdan hareket
etmitir. Eer bir varlk Tanr ise, Onun sahip olmas gereken zorunlu nitelikler
vardr. Tanr mutlak kudret, iyilik gibi niteliklerin yan sra her eyin bilgisine de
sahip olmaldr. Tanrda var olan btn nitelikler en mkemmel ekilde
bulunmaldr. Mkemmel niteliklere sahip olan bir varln yapaca eylemler de
mkemmel olmaldr. Bu nedenle Tanr bu dnyann yaratcs olduu iin bu dnya
da mmkn dnyalarn en iyisi olmak zorundadr. Kanaatimce, Leibnizin kavramsal
zorunluluktan hareketle ortaya koyduu argman dorudur. Fakat bu argmann
tecrbe ettiimiz gereklerle rttn sylemek imkanszdr. Nitekim Plantinga,
Leibnizin mmkn dnyalar grnn bir yanlgdan ibaret olduunu syler.36
Leibniz gibi Spinoza da ktln bir yanlsamadan ibaret olduu
kanaatindedir. Spinozaya gre var olan her ey mkemmel olan Tanrsal varln
da vurumudur. Bu adan evrene bakacak olursak tabiattaki her eyin Tanrdan bir
zorunlulukla ortaya ktn ve Tanr gibi yetkin olduunu grebiliriz. Bu balamda
iyi ve kt kavramlar sahip olduklar anlam yitirir. Bu durumda yetkinlie
sahip bir evren anlay ile karlarz. 37 Bilindii gibi Spinozaya gre, Tanr,
varl bakas tarafndan nedenlenemeyen bir cevherdir. Bu cevher, dier
dnrlerin savunduu gibi akn bir neden deil aksine ikin bir nedendir. Yani
Tanr, var olan her eyin yegane ve tek ikin nedenidir. Tanr z gerei sonsuzdur
36 Plantinga, Alvin, The Nature of Necessity, New York: Clarendon Press, 1989, s. 180. 37 Werner, a. g. e., s. 18-19.
-
17
ve bu sebeple de sonsuz sayda modlara sahiptir. Sonsuz sayda ey ki doa ve evren
de bunlardan biridir ve zorunlu olarak Tanrsal doann zorunluluundan dolay
ortaya kar. Ksacas Tanr, sonsuz modlar yoluyla esiz bir evren olarak doada
kendini gerekletirir.38
Spinozaya gre, ktlk diye bir ey yoktur. Spinozann monist evren
anlay, onu ktln varln inkar etmeye sevk etmitir. Daha nce deindiimiz
gibi monist bir dnya grne sahip felsefe akmlarnda ktlk sorunundan
bahsetmek pek mmkn deildir. 39 Spinozann ortaya koymu olduu mutlak
iyimserlik her ne kadar onun felsefi sisteminin bir gerei olsa da inkar
edemeyeceimiz bir olgu vardr; ktlk. Eer evrende ve doada var olan her ey
mkemmel bir Tanrnn almlar ise kt olarak adlandrdmz eyler nereden
kaynaklanmaktadr? Mkemmel olan bir varln almlar da mkemmel olmak
zorundadr. Fakat doaya dair olan tecrbelerimiz doada, byle bir yetkinliin
olmadna referansta bulunmaktadr. Spinozann ktln varlna ilikin ortaya
koymaya alt dnce, kendisinin felsefi sistemiyle elimektedir. Spinoza, bu
elikiden kurtulmak iin Tanrnn almlar olan varlklarn Tanr gibi yetkin
olamayacan kabul etmelidir. Nitekim Leibnizin retisi ile Spinozann retisini
karlatrdmz zaman Leibnizin grlerinin daha kapsaml ve gereki olduunu
grebiliriz. Spinoza, ktln varln tamamen yadsrken, Leibniz, bizatihi
olmasa da, ktln var olduunu ve ktln yaratlm varlklarn snrllndan
38 Tucu, Tuncer, Bat Felsefesi Tarihi, Ankara: Alesta Yay., 2000, s. 432-33. 39 Yasa, a.g.e., s. 22.
-
18
kaynaklandn dnerek bu soruna rasyonel bir aklama getirme abasna
girmektedir.40
Leibniz ve Spinoza gibi dnrlerin ortaya koyduu dnce tarz olan
iyimser gre yaplan itirazlarn banda Voltaire ve Schopenhaurun grleri gelir.
Ktmser bir dnya grn benimseyen bu iki dnr Leibniz ve Spinoza
tarafndan savunulan iyimserlik grnn bir samalk olduunu iddia ederler.
rnein Voltaire, 1756 tarihinde yazd bir mektupta, bu dnya btn mmkn
dnyalarn en iyisidir dncesinin korkun bir samalk olduunu syler.41 Ayrca
Voltaire, Candide adl eserinde, bu dnyann ne kadar kt olduunu ve insanlara ac
veren eylerin ne kadar ok olduunu gstermeye alr. Voltairee gre, bu kadar
ok ktlk ieren bir dnyann mmkn dnyalarn en iyisi olduunu iddia etmek
samalk olacaktr.42
Schopenhaur ise yaamn esasnn ac ekmek olduunu syler. Atayman,
Schopenhaurun ac anlayn yle dile getirir;
Ac, eksiklik, yoksunluk anlamna gelen iradenin her yarat ele geiren kudretinin
sonucudur; btn canllar birbirimize balanmzdr ve byk lde eksiklik ve
acyla bezenmi bir dnyann gbeinde yaarz. radenin taleplerinin her hangi bir
engele taklmas sonucu ac ortaya kmaktadr.43
40 Werner, a. g. e., s. 38. 41 Ormsby, a.g.e., s. 18. 42 Voltaire, Candide, ev. Fehmi Balda. stanbul: M.E.B. Yay., 2001, s. 18. 43 Atayman, Veysel, Varolmann Acs: Schopenhaur Felsefesine Giri, stanbul: Donkiot Yay.,
2003, s. 106-107.
-
19
Schopenhaura gre, bu dnya ktlkle doludur. Dnyada var olan
ktlkler insann ac ekmesine sebep olmaktadr. Bu dnceden hareketle
Schopenhaur, Leibniz ve Spinozann ileri srm olduu iyimserlik grn
sama ve mantksz bulur. Schopenhaura gre, iyimserlik grn savunan bir
kiiye savunduu dncenin anlamsz ve mantksz olduunu gstermek iin o
kiiyi sava alanlarna, hastanelere ve cezaevlerine gtrmemiz yeterli olacaktr.
yimserlii savunan kiiye bunlar gsterildii zaman o kii bu dnya hakknda
gerek bir bilgiye sahip olacaktr. Tecrbe ettiimiz ktlklerden dolay bu
dnyann mmkn dnyalarn en iyisi deil en kts olduunu sylemek daha
mantkl bir yarg olacaktr. Bu sebeple Schopenhaura gre, iyimserlik sama bir
reti olmakla kalmaz ayn zamanda insanln ac ekii ile bir alay editir.44
Bunun yan sra Schopenhaur, Aquinas gibi ilahiyatlarn savunduu var olmak
ve iyilik arasnda bir zdelik olduu grn de eletirir. Aquinas, var olmak ve
iyilik arasndaki ilikiye dikkat ekerek iyilik ve varln ayn ey olduunu fakat
mantksal olarak birbirinden ayrldn syler. varlk ve iyilik kavramlar farkl
bir arma sahip olmalarna ramen referansta bulunduklar ey ayndr. 45
Schopenhaur, Skolastik ilahiyat ve metafiziin var olan eyler ile iyilik arasnda
kurduu ilikinin mantksal temelinin olmad grndedir. Var olan olgular ve
iyilik arasnda bir zdelik kurulamaz. nk var olan her ey iyi deildir. Bu
dnyada kt olarak nitelendirdiimiz birok ey vardr. Buna ramen iyilik ve
varlk arasnda bir zdeimden bahsetmek samalk olacaktr.46
44 Werner, a.g.e., s. 48. 45 Hick, a.g.e., s. 171. 46 Atayman, a.g.e., s. 108.
-
20
Grld gibi yaadmz evrende tecrbe ettiimiz ktlk teolojik
adan deerlendirilmekte ve birok zm nerisi sunulmaktadr. 47 Penelhuma
gre, ortaya konulan zm nerileri farkl unsurlar temele alarak soruna zm
bulmaya almaktadr. Baz dnrler Tanrnn mutlak iyilik niteliini kabul
ederken, mutlak kudret niteliini yadsmlardr. Bazlar ise, Tanrnn mutlak
kudret niteliine sahip olduunu, fakat mutlak iyilik niteliine sahip olmadn
iddia etmilerdir. Penelhuma gre, bu tr bir yaklam tarz zlmesi g
problemler ortaya karmaktadr. Eer bir Tanr varsa, mutlak iyilik ve mutlak
kudret niteliine sahip olmaldr. Tanr olarak isimlendirdiimiz varlk bu sfatlara
sahip deilse, o varln Tanr olduunu syleyemeyiz.48 Nitekim McCkloskey de,
ktlk sorununun teistler iin byk bir sorun olduunu, tesistlerin bu sorunu
zmek iin klasik teizmin Tanr anlayn deitirme eiliminde olduklarn
grndedir. Eer teistler bu sorunu zmek istiyorsa, ya Tanrnn mutlak
kudretinin snrlln kabul edecek ya da Tanrnn ahlaki olarak mkemmel
olaca anlayndan vazgeecektir. 49 McCloskeye gre, bu niteliklere sahip
olmayan bir varlk Tanr olamaz. Eer ktlk varsa ve Tanr sylediimiz
niteliklere sahip deilse, byle bir Tanrnn var olmad sonucunu karabiliriz.50
47 Yaran, Cafer S., Ktlk ve Theodise, Ankara: Vadi Yay., 1997, s. 9. 48 Penelhum, Terence, Divine Goodness and the Problem of Evil The Problem of Evil, ed. Marilyn
M. Adams; Robert M. Adams, New York: Oxford Univ. Press, 1990, s. 73. 49 McCloskey, H. J., God and Evil, God and Evil ed. Nelson Pike, New Jersey: Prentice-Hall, 1964,
s. 62. Ayrca bkz. Yasa, a.g.e., s. 27. 50 McCloskey, a.g.m., s. 84.
-
21
Aydna gre, teizme yaplan itirazlarn banda gelen ktlk sorunu, bir
Tanrnn var olmadn ortaya koyacak gte bir kanta temel olamamtr. 51
Aydna gre;
Teist, byle bir problemin varln kabul etmekle beraber onun ne Tanrnn
varlna ne de Onun iyiliine olan inancn sarsacak gte olduuna inanr.
Ktlk vardr ile Tanr yoktur veya Tanr iyi deildir arasnda dorudan bir
iliki kurmak mmkn grnmemektedir. Ktln varl teizmin inkar iin
yeterli bir kant olmas yle dursun teistik dinlerin bir tr varlk art olmaktadr.
nk bu dinler insan ktlkten karp doru yola iletmek iin var olduklarn
sylerler. Eer dnyada hi bir ktlk olmasayd onlarn varlna da gerek
kalmazd. Bu bakmdan ktlk problemi teizmin aleyhine kullanlabildii kadar
lehine de pekala kullanlabilir52
Aydna gre, ktlk, teizm aleyhinde ileri srlen delillerin temel
dayanan oluturmaktadr. Fakat ktlk olgusu, teizm lehine kullanlabilecek bir
argman iin hareket noktas olarak kabul edilebilir mi? Teizm lehine ktlk
olgusunu nasl kullanabiliriz? Tanr tarafndan gnderilen dinlerin amac, insanlara
doru olan eyleri bildirmek ve onlarn bu ynde eylemde bulunmalarn tavsiye
etmektir. Bu yzden ktln varln dinlerin var olmas iin bir sebep olarak
grmek yeteri kadar makul bir dnce deildir. Ktlk ahlaki ve fiziksel olarak
iki ksma ayrlmaktadr. Ahlaki ktlk, dinlerin var olma sebebi olarak
deerlendirilebilir. Fakat fiziksel ktlk iin ayn eyi sylemek doru deildir.
51 Aydn, a.g.e., s. 175. 52 Aydn, a.g.e., s. 187.
-
22
Evrende yadsyamayacamz bir olgu var. O da ktlk ve fenalk olgusudur.
Eer evren tam anlamyla yetkin bir varlk tarafndan yaratlmsa var olan ktlk
nereden kaynaklanmaktadr? Mutlak kudrete sahip bir Tanrnn varl ile var olan
ktl nasl aklayabiliriz?53 Eer teizmin var olduunu iddia ettii mutlak iyi ve
mutlak kudret sahibi bir Tanr varsa var olan ktl neden ortadan kaldrmyor?
Dile getirdiimiz bu sorular ktlk sorununun zn ifade etmektedir. Hemen
hemen btn ilahiyat ve felsefeciler Tanr ve ktlk arasndaki bu soruna
deinmi ve zm nerileri sunmulardr. Augustine ve Spinoza gibi dnrler
ktln bizatihi bir varla sahip olmadndan hareketle ktln bir yanlsama
olduunu iddia ederek var olan soruna zm bulmaya almlardr. Leibniz gibi
dnrler ise Tanrnn, ktln varlna msaade etmek iin hakl nedenleri
olduu dncesini temele alarak, mutlak iyi ve mutlak kudret sahibi bir Tanrnn
varl ile ktln varln uzlatrma giriimi olarak tanmlayabileceimiz
teodise oluturma abasna girmilerdir. Peki teistlerin zm nerileri iddia
edilen sorunu zmek iin yeterli hakl karma sahip midir? Bu soruya
vereceimiz yant olumlu olmayacaktr. Sunulan zm nerileri yeterli hakl
karma sahip olsayd, ktlk sorunu teizm iin bir problem olmaktan kard.
Ktln varl iin Tanrnn hakl nedenleri olduunu iddia etmek, bir anlamda,
sorunu daha da karmak hale getirmektedir. ddia edilen zmler insan aklnn
rndr. nsan doas gerei akl melekesine sahiptir. Fakat sahip olduu bu
meleke snrl bir bilme kapasitesine sahiptir. Tanrnn metafizik bir varlk olmas,
Onun hakknda bilgimizin de snrl olmasnn sebebidir. Ktln varl iin
Tanrnn hakl gerekelerini mutlak ekilde bilmemiz imkanszdr. Bu konuda
syleyeceimiz her ey rasyonel varsaymlardan ibarettir. Varsaymlarmz makul
53 Werner, a.g.e., s. 8.
-
23
argmanlarla destekleyebiliriz. Fakat byle bir hakl karm mutlak deildir. Bu
balamda ortaya kan epistemik sorunlar, Tanr ve ktlk arasndaki ilikiden
doan sorunu, zlmesi g bir sorun haline getirmektedir.
Ktlk sorununun ne olduunu ve bu soruna yaklamlar ele aldktan sonra
ktln snflandrlmasna geebiliriz. Ktlk, genellikle, iki balk altnda ele
alnmaktadr: Ahlaki Ktlk ve Fiziksel Ktlk.
1. Ahlaki Ktlk
Ahlaki ktlk, en genel anlamyla, insann iradesinin ktye kullanlmas
sonucu ortaya kan hata ya da gnah olarak anlalmaktadr. Bencillik, kskanlk,
yalan sylemek, zulmetmek, ldrmek gibi eylemler ahlaki ktlk olarak
deerlendirilebilir. Tanmdan da anlalaca zere, irade ile ktlk arasnda bir
ilikinin var olduunu grebiliriz. 54 Ahlaki ktlk, zgrln ktye
kullanlmasndan doan tm ktlklere iaret eder. Bu halde ahlaki ktlk, sadece
eylemin balang nedeni olan kt niyetlere deil ayn zamanda, eylemin
sonularna da referansta bulunur.55 Plantinga ise ahlaki ktl; insanolunun,
kendisi iin ahlaki bir deeri olan bir eyleme ilikin olarak yanl olan yapmas
sonucunda ortaya kan ktlk olarak tanmlar.56 Bu tanmlarda vurgu yaplan
unsur, insann sahip olduu zgr iradenin yanl kullanlmasdr. zgr iradeye
vurgu yapan bu tanmlar genellikle monoteist anlaya sahip dnrler tarafndan
yaplmaktadr. Dalist evren anlayna sahip olan Maniheizm gibi dinlerde
54 Yasa, a.g.e., s. 17. 55 Yaran, a.g.e., s. 25. 56 Plantinga, a.g.e., s. 166.
-
24
ktln kayna bizatihi var olan ktlktr. Dalist anlayta iyilik
olgusunun snrsz bir gc yoktur. yilikin gc ktlk ile snrlandrlmtr.
Adamsn hakl olarak iaret ettii gibi, monoteist dini anlaylar byle bir dalizmi
kabul edemez. ounlukla monoteist dinler, ktln, kadir-i mutlak bir Tanr
tarafndan yaratlan ve zgr iradeye sahip olan varlklarn, sahip olduklar bu
iradeyi yanl ynde kullanmasndan kaynaklandn iddia eder. Wernera gre,
monoteist dinler arasnda saylan Hristiyanlkta Maniheizmin dalist anlayn
grebiliriz. Augustine, Maniheizmin etkisi altnda kald iin, ktln ilkesi
olarak grd eytana byk bir alan brakmtr.57 Augustinee gre, insani
olmayan, eytan, zgr iradeye sahip olan ve bir varlktr. Nitekim Augustine,
fiziksel ktl, zgr iradeye sahip olan ve insani olmayan yaratklara atfeder.
Yani depremler, doal afetler gibi, insanlara ve dier canllara zarar veren olaylar bu
varlklar tarafndan gerekletirilmektedir.58
Hume ise Din stne adl eserinde evrendeki fiziksel ktle dikkat
ektikten sonra, ahlaki ktln de ne kadar ok olduuna vurgu yapar ve bu
evrenin mutlak iyi ve kudret sahibi bir Tanr tarafndan yaratlamayacan syler.
Hume bu dncesini Philonun azndan yle aktarr;
stelik, bir de unu dnn Demea! Sayesinde doal dmanlarmz olan o vahi
hayvanlarn stesinden geldiimiz bu toplumun karmza ne yeni dmanlar
karmtr. Ne kederlere ne sefilliklere yol amyor ki? nsann en byk dman
insandr. Bask, adaletsizlik, aalama, hakaret iddet, ayaklanma, sava, iftira,
ihanet, hile: ite bunlarla karlkl olarak birbirine ikence ederler: yleki;
57 Werner, a.g.e., s. 85. 58 Plantinga, a.g.e., s. 192.
-
25
ayrlmalarndan daha byk ktlkler doaca korkusu olmasayd, kurduklar o
toplumu ok gemeden datrlard.59
Humeun da iaret ettii gibi bir ktlk sorunu vardr. Ahlaki ktlk
insann zgr iradesini yanl ynde kullanmasndan doan, insana has olan, insann
sahip olma arzusu ile artan ve insan tr var olduka ortadan kalkmayacak bir
olgudur. Yani, ksacas, insann var olmas ile varlk sahasna kan bir eydir ahlaki
ktlk. Ahlaki ktln kayna insann zgr iradesini yanl ynde kullanmas
ise ve Tanr her eye kadir bir varlksa, insan, ktlk yapmayan ve daima iyi olan
yapar ekilde yaratamaz m? Dile getirdiimiz bu soru, Mackie ve McCloskey gibi
dnrlerin, teizme yaptklar itirazlarn en banda gelmektedir. Mackie ve
McCloskeyin dile getirdii bu sorun Plantinga tarafndan cevaplanmaya
allmtr. Plantinga, Mackie ve McCloskeyin iddiasn zgr irade savunmas
ile ortadan kaldrma abasna girmitir.
2. Fiziksel Ktlk
nsan iradesi dnda meydana gelen ve dnyada yaayan canllara ac veren
depremler, doal afetler ve salgn hastalklar gibi olaylardan kaynaklanan ktlkler
fiziksel ktlk kavram altnda ele alnmaktadr. Fiziksel ktlk insann iradenin
dnda gerekleir. Fiziksel ktln metafiziksel veya doal ktlk olarak da
isimlendirildiini grmekteyiz. Doal ktlk, insan iradesi dnda, tabiat olaylar
sonucu meydana gelen ktlktr. Doal ktlk ile fiziksel ktlk ayndr.60
59 Hume, a.g.e., s. 205. 60 Mohapatra, Amulya R., Philosophy of Religion. New Delhi: Published by S.K. Ghai, 1990, s. 58-59.
-
26
Kanaatimizce, fiziksel ktl doal kavramyla adlandrmak sakncal
gzkmektedir. nk doal olan bir ey zaten bozulmamtr. Sahip olduu z
korumaktadr. Bozulmayan yani doal olan bir eyi kt olarak nitelendirmek tuhaf
olacaktr. Bu nedenle doal kavram yerine fiziksel kavramn kullanmak daha
makul olacaktr.
Humeun Philosu ise fiziksel ktl drt sebebe balamaktadr:
1. Btn yaratklar eylemde bulunmaya iten benlii koruma drts
2. Doann genel yasalarla ynetilmesi
3. Gcn yaratklarda snrl olmas
4. Doadaki zensiz iilik.61
Humea gre, btn canllar ac duyma yetisine sahip olmasayd ve belirli istemlere
yneltilmemi olsayd bu dnyaya ktlk hi girmezdi. Bunun yan sra bu dnya
daha gzel ve eksiksiz yaratlsayd bu kadar ktlk mevcut olmayacakt. Fiziksel
ktln varl ve teistik bir Tanr anlay arasndaki ilikiden doan sorunlara
teist dnrler farkl zm nerileri sunmulardr. McCloskey bu nerilerin be
balk atnda ele alnabileceini syler:
1. Fiziksel iyilik, fiziksel ktlk olmakszn var olamaz. Haz, acnn
kartdr. Hazzn bilinmesi iin ktln var olmas gerekir. rnein her ey mavi
olsayd ne dier renkleri tanyabilirdik ne de bu rengin mavi olduunu
syleyebilirdik. McCloskey byle bir argmann yeterli hakl karma sahip
olmad dncesindedir. nk byle bir argmann doruluunu savunmak
61 Hume, a.g.e., s. 216-22.
-
27
teizmin Tanr anlay ile tutarszlk ortaya karacaktr. Eer Tanr snrsz kudrete
sahip bir varlksa ac olmadan hazz yaratabilir. Ac olmadan hazzn
olamayacandan hareketle bir argman gelitirmek Tanrnn mutlak kudretine
snrlama getirecektir.62
2. Fiziksel ktlk Tanrnn gnahkarlar cezalandrmas sonucu ortaya
kmaktadr. McCloskeye gre, sakat doumlar da fiziksel ktlk olarak
deerlendirilmektedir. Yeni doan bir bebein ne gnah olabilir ki Tanr onu
cezalandrsn? Bu tr bir argman da Tanrnn mutlak iyilik niteliini ortadan
kaldrd iin yeterli bir hakl karma sahip deildir.63
3. Fiziksel ktlk, Tanrnn insanlara bir uyarsdr. McCloskeye gre,
Tanr her eye kadir ve her eyi bilen bir varlksa insanlar uyarmak iin, neden
ktln varlna ihtiya duysun? Eer Tanr, mutlak kudret ve bilgiye sahip
olduu halde, insanlar uyarmak iin byle bir yola bavuruyorsa, byle bir Tanr
beceriksizdir ya da kt niyetlidir. Tanr, insanlar uyarmak iin mucize ve vahiy
gibi zel yntemler kullanabilir. Tanrnn insanlar uyarmak iin ktl ara
olarak kullanmas zorunlu bir olgu deildir.64
4. Fiziksel ktlk doa yasalarnn ileyiinden kaynaklanmaktadr.
McCloskeye gre btn fiziksel ktlkler doa yasalarnn ileyiinden
kaynaklanmaz. rnein sakat doumlar doa yasalarnn ileyiinden kaynaklanan
62 McCloskey, a.g.m., s. 67. 63 McCloskey, a.g.m., s. 68. 64 McCloskey, a.g.m., s. 69.
-
28
bir ktlk deildir. Bu anlaya yaplan dier bir eletiri ise, Tanrnn mucizelerle
ktln meydana gelmesini engelleme kudretinden hareketle yaplabilir. Tanr,
mucize gstererek ktle engel olabilir. Fakat Tanr bunu yapmamaktadr. O
halde Tanr ne mutlak iyilik ne de mutlak kudret niteliine sahiptir. Ayrca Tanr
doa yasalarnn ileyiine dayankl ve ac ekmeyen yaratklar yaratabilir. Tanr
kudret sfatna sahip ise bunu yapabilir. Fakat tecrbe ettiimiz dnyada byle
varlklarn olmadn grmekteyiz. Eer Tanr byle yaratklar yaratamyorsa
mutlak kudret sahibi bir varlk olamaz.65
5. Bu evren iinde barndrd ktlklerle daha iyidir. Var olan ktlk
yaadmz evreni zenginletirmektedir. McCloskey, byle bir anlaya sahip olan
dnrlerin ktln miktar konusunda bir fikir ileri srmekten kandklarn
syler. Byle bir iddia ktln varln hakl karmak iin geerli bir yol
deildir. Bunun yan sra baz dnrler var olan ktln daha byk iyiliin
gereklemesi iin zorunlu olduunu iddia ederler. McCloskey baz ktlklerin en
yksek iyinin geeklemesi iin var olabileceini dnr. Fakat fiziksel ktlk
iin byle bir iddia anlamszdr.66
Yaplan eletirilere baktmz zaman fiziksel ktle dair ileri srlen
zmlerin yetersiz olduunu grmekteyiz. McCloskeyin deinmedii farkl bir
zm nerisinin de Augustine tarafndan savunulduunu grmekteyiz. Augustine,
eytan ve cinler gibi yaratklarn var olduunu ve bunlarn fiziksel ktle neden
olduunu iddia eder. Plantinga da Augustinein bu dncesini devam ettirir. Fakat
65 McCloskey, a.g.m., s. 70. 66 McCloskey, a.g.m., s. 71.
-
29
Plantinga bu zm nerisini Augustine gibi hararetle savunmaz. Plantinga byle
bir grn mmkn olabileceini syler.67
Peki, fiziksel ktl insani olmayan eytan gibi varlklara atfetmek ne kadar
dorudur? Bunun yan sra ktl eytana atfetmek Tanrnn mutlak kudretini
snrlandrmaz m? Klasik teizmde var olan her ey Tanr tarafndan yaratldna
gre -ki eytan ve dier insani olmayan yaratklar da bunun iindedir- neden Tanr
bu varlklar kontrol edemiyor? Daha nce de deindiimiz gibi Augustine,
Maniheizmin dalist anlayndan etkilendii iin eytana ve onun eylemlerine
daha geni bir alan brakmtr. Byle bir anlay kabul etmek Tanrnn kudretini
snrlandraca iin klasik teizmin Tanr anlayna ters decektir.
Ahlaki ve fiziksel ktln ne olduu ve bu konuya ilikin aklamalar ele
aldktan sonra ktlk sorunundan hareketle gelitirilen argmanlarn iki balk
altnda deerlendirildiini grmekteyiz: Mantksal ve Kantsal Sorun.
3. Mantksal ve Kantsal Sorun
Din felsefesinin nemli problemlerinden biri olan ktlk meselesi teizm
aleyhinde yaplan delillendirmelerin banda gelmektedir. Ateist dnrlerin
ktlk olgusundan hareketle gelitirdikleri iki yaklam vardr:
a. Mantksal Sorun
Mantksal sorun olarak isimlendirilen bu yaklama gre:
67 Plantinga, a.g.e., s. 192. Ayrca bkz. Yaran, a.g.e., s. 53.
-
30
1. Tanr vardr.
2. Tanr, her eyi bilen, her eye kadir ve mutlak iyidir.
3. Ktlk vardr.
nermelerini birlikte kabul etmek ve savunmak bir tutarszlk ortaya karmaktadr.
Mackieye gre, teizme yaplacak en byk eletirinin kayna ktlk sorunudur.
Eer ktln varln kabul edersek teizm inancnn rasyonel hakl karmdan
yoksun olduunu grebiliriz. Yukardaki nerme grubundan iki nermeyi doru
kabul ettiimiz zaman nc nerme yanl olacaktr. Teistler, bu nermenin
birlikte doru olduunu savunmaya alrlarsa, kendilerini tutarszlk iinde
bulacaklardr.68 Mackie tarafndan dile getirilen tutarszlk anlayn Humeda da
grmekteyiz. Pike, Humeun ktlk sorunu hakkndaki grlerini ele ald
makalesine Philonun grleriyle balar. Philoya gre, tecrbe ettiimiz ktln
varl ile mutlak iyilik ve kudret sahibi bir Tanrnn varl arasnda bir tutarszlk
vardr. Pike, Philonun bu konudaki anlayn u ekilde sistemletirmitir:
1. Bu dnya ktlk iermektedir.
2. Her eye kadir ve her eyi bilen bir varlk olan Tanr vardr.
3. Tanr mutlak iyidir.
Philoya gre, bu nermeler arasnda bir tutarszlk vardr. nermelerden
ikisinin doruluunu hakl kardmz zaman, dier nerme yanl olacaktr. Bu
nermelerden 1 numaral nermeyi hakl kardmz zaman, 2 ve 3 numaral
nermeler yanl olacaktr. Teistlerin iddia ettii gibi her eyi bilen, her eye kadir
68 Mackie, a.g.m., s. 25.
-
31
ve mutlak iyi bir varlk vardr. Ayrca yaadmz dnyada ktlk de vardr. Bu iki
olgunun birlikte doruluunu savunmak bir eliki olacaktr.69
Mackie, l nerme grubundaki elikinin derhal ortaya kmayacan
syler. Bu nermeler arasndaki elikiyi ortaya karmak iin nermelerde geen
iyilik, ktlk ve kudret kavramlar arasndaki ilikiye dikkat ekilmelidir.
yilik, ktln kartdr. yi olan bir ey mmkn olduu kadar ktl ortadan
kaldrabilir. Eer Tanr her eye kadir ve mutlak iyi bir varlksa niin var olan
ktl ortadan kaldrmyor? yi olan bir varlk neden ktln var olmasna izin
veriyor? Eer mutlak iyi ve kudret sahibi bir varlk olan Tanr, ktln varlna
msaade ediyorsa Onun hem kudreti, hem de iyilii snrldr. Ksacas ktln
varl ve mutlak iyi bir Tanrnn varl arasnda tutarszlk vardr. 70 Peki,
gerekten bu nermeler arasnda bir elikinin ya da tutarszln var olduunu
syleyebilir miyiz? Peterson, konuya aklk getirmek iin elikinin ne olduuna
dair zmlemelerde bulunur. Petersona gre, eliki, bileik bir nermede, bir
bileenin dier bileeni olumsuzlamasdr. rnein;
Sokrates lmldr ve Sokratesin lml olduu yanltr
nermesi eliki iermektedir. nk nermenin ikinci bileeni birinci bileenini
olumsuzlamaktadr. Bu tr eliki ak eliki olarak isimlendirilmektedir.
kinci bir eliki tr ise, formal elikidir. Bu tr elikide var olan
eliki ekilseldir.
i) Btn insanlar lml ise o zaman Sokrates de lmldr.
69 Pike, a.g.m., s. 40-41. Ayrca bkz. Penelhum, a.g.m., s. 70-71. 70 Mackie, a.g.m., s. 26.
-
32
ii) Btn insanlar lmldr.
iii) Sokratesin lml olduu yanltr.
Bu nerme grubunda var olan eliki formal bir elikidir. nk nc nerme
kendisinden nceki nermelerden karsanamaz.
nc bir eliki tr ise rtk elikidir.
i) Sokrates, Eflatundan byktr.
ii) Eflatun, Aristodan byktr.
iii) Sokrates, Aristodan byk deildir.
Bu nerme grubunda rtk bir eliki vardr. Bu elikiyi, ak elikiye
dntrmek iin, zorunlu bir dorulua sahip drdnc bir nerme gerekir.
iv) Eer Sokrates, Eflatundan byk ise, ve Eflatun, Aristodan byk
ise, o halde Sokrates, Aristodan byktr.
Son olarak ortaya konulan nerme ile yukarda rtk eliki olduunu sylediimiz
nerme grubunun elikisini ortaya karm oluruz. Buradan hareketle nc
nermenin yanl bir nerme olduunu syleyebiliriz.71
Peterson, yukarda vermeye altmz tanmlar dikkate alarak,
Mackienin tutarszlk konusundaki iddialarn u ekilde formle eder;
1. Tanr, evrenden bamsz reel bir varlktr.
2. Alim-i mutlak bir varlk, mantksal olarak mmkn olan btn hadiseleri
yaratabilir.
3. Mutlak iyi bir varlk ktle kardr ve mmkn olduu kadar onu yok
etme abas iindedir.
71 Peterson, a.g.e., s. 19-22.
-
33
4. Kadir-i mutlak bir varlk, bilmesi mantksal olarak mmkn olan her eyi
bilir.
5. Ktln varl mantksal olarak zorunlu deildir.72
Mackieye gre, ktln varl zorunlu bir olgu deilse ve Tanr mutlak
iyi bir varlksa, ktl ortadan kaldrabilir. Bu sebeple teistlerin hem bu
niteliklere sahip bir Tanrnn varln hem de ktlk olgusunun varln birlikte
doru olarak kabul etmeleri, onlarn irrasyonel bir inanc benimseyip savunmalarna
sebep olmaktadr.73
Mackie gibi dnrlerin iddia ettii gibi teizmin temel nermeleri ve
ktln varln ayn anda doru kabul etmek bir tutarszlk oluturacaksa,
teistler bu sorunu amak iin ne yapmaldr? Bunlardan en nemlisi Alvin
Plantingadr. Plantinga, Mackienin iddia ettii gibi teizmin temel nermeleri ile
ktln varl arasnda bir tutarszln olmadn hakl karmann mmkn
olduunu syler. 74 Plantingann hareket noktas, insann sahip olduu zgr
iradedir. Plantinga, zgr iradeden hareketle yeni bir nerme ortaya
konulabileceini ve bu nermenin zorunlu bir doru olmas gerekmediini syler.
Plantingaya gre, bu nermenin doruluunun mmkn olmas, iddia edilen
tutarszl ortadan kaldracaktr. Plantingann ortaya koymaya alt bu savunma
zgr irade savunmas olarak isimlendirilmektedir.
72 Peterson, a.g.e., s. 23. 73 Peterson, a.g.e., s. 25. 74 Peterson, a.g.e., s. 29.
-
34
b. Kantsal Sorun
Kantsal sorun olarak isimlendirilen bu yaklama gre, ktlk olgusu
teizmin rasyonellik iddiasn deil, dorudan teizmin var olduunu iddia ettii
mutlak kudret sahibi bir Tanrnn varln hedef alr. Evrende var olan ktlk,
mutlak iyi ve mutlak kudret sahibi bir Tanrnn varl aleyhinde bir kant olabilir.
Teist dnrlere gre, evrende var olan ktln bir ilevi vardr. Tanr,
en yksek iyinin gereklemesi iin ktln var olmasna msaade etmitir. Rowe
gibi dnrler ise byle bir iddiann hakl bir gerekeye sahip olmadn
dnmektedir. nk Tanrnn her eye kadir bir varlk olduunu kabul ediyorsak,
Onun dnyada var olan ktlkleri ortadan kaldrmas gerekir. Rowe, bu
dnceden hareketle, dnyada bulunan ktln gereksiz olduunu syler ve u
argman ortaya koyar:
i) Her eye kadir, her eyi bilen varln en yksek iyiyi ortadan kaldrmakszn ve
ktle msaade etmeksizin engelleyebilecei iddetli ktlkler vardr.
ii) Her eyi bilen ve mutlak iyi bir varlk, en yksek iyiyi ortadan kaldrmakszn ve
ktle msaade etmeksizin iddetli olan acy engelleyebilir. O halde,
iii) Her eye kadir, her eyi bilen ve mutlak iyi bir varlk yoktur. 75
Rowe, bu argmann geerli olduunu iddia eder. Rowe, ayn zamanda bu
argman kabul etmek iin rasyonel gerekelerimizin olduu grndedir. Bunun
yan sra bu argmann hakl karlmas ateizmi kabul etmemizin de rasyonel
temelini oluturacaktr.
75 Rowe, William L., The Problem of Evil and Some Varieties of Atheism, The Problem of Evil, ed.
Marilyn M. Adams; Robert M. Adams, New York: Oxford Univ. Press, 1990, s. 127-128. Ayrca bkz.
Peterson, a.g.e., s. 73.
-
35
Roweun iaret ettii gibi var olan ktlkten hareketle ortaya konulan
argman, klasik teizmin var olduunu iddia ettii bir Tanrnn var olmadn
gsterme gcne sahip midir? Aydna gre, ktlk sorunu teistik bir Tanrnn
olmadn ortaya koyacak gte bir kanta temel olamamtr.76 Tanr, metafizik bir
varlk olduu iin Onun varl lehinde ya da aleyhinde ileri srlen argmanlar
kesin bir hkm ieremez. Mesela, Tanrnn varln kantlama abasnda olan
argmanlar, bir Tanrnn var olduunu kesin bir ekilde ortaya koymaktan ziyade,
Onun varl hakknda rasyonel hakl karmlar ileri srmektedir. Benzer ekilde
ateistlerin ktln varlndan hareketle ortaya koyduklar argmanlar da
Tanrnn var olmadn kesin bir ekilde hakl karamaz. nk metafiziksel bir
varlk olan Tanrya iliin nermeler, matematiksel nermeler gibi kesin bir hkm
iermez. rnein ktln varlndan hareketle her eye kadir, her eyi bilen ve
mutlak iyi bir Tanrnn olmad sonucuna ulamak, 2+2=4 nermesi gibi
matematiksel bir nerme kadar kesin hkm iermeyecektir.
Mantksal sorun, ktlk ve Tanr hakkndaki nermelerin epistemik ve
mantksal ynyle ilikilidir. Bu sorun daha ok teizmin temel nermeleriyle,
ktln varlnn tutarll sorunu etrafnda younlamaktadr. Kantsal sorun
ise, var olan ktln, mutlak iyi ve kudret sahibi bir Tanrnn var olmadn
gstermek iin oluturulacak argmanlarn temel dayana olaca dncesi
etrafnda younlamaktadr. Ateistlerin bu iddialar bir teist iin kmsenecek
iddialar deildir. Bu sebeple teistler, bu iddialara rtmek iin eitli giriimlerde
bulunmulardr. Mantksal soruna, teisterin verdii cevaplar savunma olarak
76 Aydn, a.g.e., s. 175.
-
36
isimlendirilirken, kantsal soruna verilen tipik teistik cevaplar ise teodise olarak
adlandrlmaktadr.
B. TEODSE
1. Kavramsal ereve
Teodise terimi, Yunanca theos (Tanr) ve dik (adalet) kavramlarndan
tretilmitir. 77 Teknik bir terim olarak teodise, ktlk olgusu karsnda
Tanrnn adaleti ile Tanrnn ktle izin vermesinin hakl nedenlerinin olduunu
savunma anlamnda kullanlmaktadr. Pratikte ise, teodise, hem ktlk problemi
hem de bu problemle ilikili olan zm giriimlerinin sistematik ekilde
incelenmesine verilen bir isimdir. Ayrca ktlk sorunu iin ileri srlm zel bir
zm anlamnda da kullanlmaktadr. 78 Teodisenin genel amac teistik evrende
mevcut olan ktln varlnn makul ve olumlu sebeplerini ortaya koymaktr.79
Evrende var olan ktln, Tanrnn nitelikleriyle tutarl olduunu ve
Tanrnn, ktln varlna msaade etmek iin hakl gerekeleri olduunu
syleyebilir miyiz? Ktln varl iin Tanrnn sahip olduu hakl gerekeler
insanolunun abalaryla ortaya konulabilir mi? Baz dnrler bir teodise ortaya
koymann imkansz olduunu iddia etmilerdir. Bu dnrlere gre, Tanrnn
ktle msaade etmesini hakl karan sebepleri ortaya koymak bizim kavray
yetimizin tesindedir. Ktln varlnn hakl nedenlerini yalnzca Tanr bilebilir.
nsann sahip olduu bilisel snrllk, bu dnrleri bir teodise oluturmann
77 Peterson, a.g.e., s. 85. 78 Yaran, a.g.e., s. 79. 79 Peterson, a.g.e., s. 33.
-
37
mmkn olamayaca grn benimsemelerine neden olmutur. 80 Byle bir
gre ramen teist dnrlerin, var olan ktln hakl sebeplerini aklamaya
alarak birok teodise denemesinde bulunduklarn grmekteyiz. rnein
Augustine, Irenaeus ve Leibniz gibi dnrler ktln hakl nedenlerini ortaya
koymaya alarak teodise denemelerinde bulunan dnrlerdendir.
2. Teodiselere Genel Bir Bak
Bu balk altnda Augustine, Leibniz, Hick ve Sre teizminin, ktln
varln hakl karmak iin gelitirdikleri teodiseleri genel hatlaryla ele almaya
alacaz.
Hristiyan dnr Augustine, ktl iyiliin yokluu olarak kabul
etmekte ve ktle kendi bana var olma stats tanmamaktadr. Augustinee
gre, ktlk iyilikten sapmadr.81 nk var olan her ey Tanrnn eseridir. Bu
nedenle her ey znde iyidir.82 Buradan hareketle Augustinein teodisesine ierik
asndan bakld zaman, felsefi ana temasnn ktln bzatihi bir varla sahip
olmad, teolojik adan bakld zaman da, ktln zgr iradeye sahip
varlklarn bu iradeyi yanl ynde kullanmalar sonucunda ortaya kt
dncesini grebiliriz.83
Augustine dncesinde, ktln iyiliin eksiklii olarak deerlendirilmesi
tecrbi bir temele sahip deildir. Hicke gre, Augustinein bu dncesinin
80 Peterson, a.g.e., s. 86. 81 Aydn, a.g.e., s. 176. Ayrca bkz. Peterson, a.g.e., s. 90. 82 Peterson, a.g.e., s. 89. 83 Hick, a.g.e., s. 62. Ayrca bkz. Yaran, a.g.e., s. 92; Ormsby, a.g.e., s. 26.
-
38
temelinde, onun metafiziksel anlay yatmaktadr. Fakat ktlk tecrbi olarak ele
alnd zaman byk bir etkiye sahiptir. Metafiziksel bir temele dayanan bu iddia,
var olan ktl hakl karma konusunda baarsz olacaktr. nk yaadmz
dnyada birok ktlk rnekleriyle karlamaktayz. ahit olduumuz bu olgular
Augustinein anlayyla ters dmektedir. 84
Augustine teodisesinin en nemli yn ise, ktl zgr iradeye
dayandrmasdr. zgr irade anlay, onun teodisesinde byk bir neme sahiptir.
Augustinee gre, zgrlk, harici bir zorlama olmakszn, failin sahip olduu
iradeyle eylemde bulunmasdr. zgr iradeye sahip olan bir fail yapt
eylemlerden dolay da sorumlulua sahip olacaktr. Tanr mutlak kudrete sahip
olmasna ramen, varlklarn sahip olduu zgr iradeyi ortadan kaldramaz. Bizim
sahip olduumuz irade, bizim yapacamz eylemlerin nedenidir. Bu irade, Tanrnn
bilgisine sahip olduu sebepler silsilesi iinde yer almaktadr ve varlklarn sahip
olduu bu irade znde iyidir.85 Peki, Tanr tarafndan yaratlan her ey iyi ise,
zgr iradeye sahip olan bu varlklar, bu iradelerini niin yanl ynde
kullanmaktadr? zgr irade, Tanrnn varlklara bir armaandr. Bu ynyle
zgr irade znde iyidir. zgr iradeye sahip olan varlklarn, znde iyi olan bu
iradeyi yanl ynde kullanmalar, onun sahip olduu zsel iyilie zarar vermez.86
Augustinein zgr irade anlayna yneltilen dier bir eletiri ise, varlklarn niin
zgr iradelerini yanl ynde kullanddr. Augustine, bu eletiriye d
84 Hick, a.g.e., s. 55. 85 Hick, a.g.e., s. 68. 86 Greer, Rowan, Augustines Transformation on the Free Will Defence, Faith and Philosophy, c. 3.
no. 2. 1987, s. 478.
-
39
doktrini ile cevap vermeye alr. D, var olan ktln yegane sebebidir.
D olmasayd ktlk var olmayacakt.87
Augustinein teodisesinin iki temel yn vardr. Birincisi ktln bizatihi
bir varla sahip olmad, bilakis iyiliin eksiklii olduu anlaydr. kincisi ise,
zgr iradeye sahip varlklarn, sahip olduklar iradeyi yanl ynde kullanmas
sonucu ktln ortaya kmasdr. Mackieye gre, ktln bizatihi varln
kabul etmemek byk bir samalktr. Tecrbe etmekteyiz ki, insanlarn ac
ekmesine neden olan ktlk olgusu vardr. Bu nedenle ktln bir yanlsama ya
da iyiliin eksiklii olduunu iddia etmek en byk ktlktr.88 Bunun yan sra
Augustinein ktl zgr irade ile aklamas olduka makul grnmektedir.
Fakat fiziki ktln kaynan insani olmayan varlklara dayandrmas yeteri
kadar makul deildir. eytan gibi ktlk yapan varlklara, bylesine muazzam bir
g atfetmek, klasik teizmin Tanrsnn sahip olduu kudret sfatn snrlandrmak
demektir.
Augustine, mutlak iyi ve kudret sahibi bir Tanrnn varl ile var olan
ktln badarln savunmak iin bir teodise oluturmaya almtr.
Oluturduu teodise, sorunu tam anlamyla ortadan kaldrma gcne sahip deildir.
Ahlaki ktl aklamak iin zgr iradeyi temele almas makul grnmektedir.
Fakat fiziksel ktl eytan gibi insani olmayan kt iradeli varlklara
dayandrmas, kanaatimizce, makul bir zm deildir. nk insani olmayan kt
varlklara, deprem, doal afetler gibi olaylarn meydana gelmesinde etkin olacak bir
87 Greer, a.g.m., s. 481. 88 Mackie, a.g.m., s. 27.
-
40
kudret atfetmek, teizmin Tanrsnn sahip olduu mutlak kudret sfatn
snrlandrmak anlamna gelir.
Tanrnn adaleti ile var olan ktln badarln ortaya koymak iin
teodise gelitirme abasnda olan dier bir dnr ise Leibnizdir. Leibnizin
savunduu teodisenin ana fikri, bu dnyann mmkn dnyalarn en iyisi olduu
dncesidir.89 Tanrnn iyilii ve kudreti, dier btn alternatifler arasndan, iyilik
ve ktln en uygun dengesini ieren mmkn dnyay semesinin sebebidir.
Dnyada var olan ktlkler bu dnyann en iyi mmkn dnya olmasna katkda
bulunmaktadr. Leibniz, bu dncesini u ekilde dile getirir;
bahis konusu olan Tanr ise, acaba ne gibi zel amiller onu ktle gz yummaa
sevk etmi olabilir? diye dnmeye bile hacet yoktur. Bu hususta gzel sebeplerin
varl kafidir. Bilindii gibi, Tanr btn ksmlar birbirine bal olan kainat dikkat ve
itina ile yaratmtr ve sonunda bunu yaparken her ihtimali hesap etmi ve bu hesabn
sonunda baz ktlklere gz yummamazlk edilemeyecei sonucuna varmtr. Hatta
denilebilir ki, tanrsal hikmet ktle gz yummaa sevk eden birok byk yahut
daha dorusu kanlmaz amillerin varln ister istemez kabul etmek gerekir. Geri
Tanrnn byle bir eye msaade etmi olmas bile bizleri hayrete dryor; nk
biliyoruz ki, Tanrdan iyilik, adalet ve kutsallna tamamen uygun olmayan hibir ey
kmaz. u halde, olaya bakarak (yani a posteriori) bu msaadenin kanlmaz bir
zorunluluk eseri olduuna hkmedebiliriz; ama gene de bunun byle olduunu (a priori
olarak) yani Tanry bu msaadeye sevk eden amilleri birer birer sayarak ispat etmek
elimizde deildir.90
89 Peterson, a.g.e., s. 92. 90 Leibniz, G. W., Teodise Denemeleri, ev. Hseyin Batu, stanbul: M.E.B. Yay., 1946, s. 49-50.
-
41
Yaratklar arasnda var olan ilikiye bakarsak, dnyadaki ktln iyiliin
bilinmesi iin gerekli olduunu grebiliriz. Leibnize gre, dnya bir okyanus gibi
tek bir paradan yaratlmtr. Var olan her ey birbiriyle balantldr. Bu okyanusta
bir damla ktln olmas insann iyi olana ilikin bilgisinin nedenidir. Glgeler,
renkleri pekitirir ve tam yerinde ortaya kan bir uyumsuzluk var olan uyumu
vurgular.91
Leibnizin iddia ettii gibi bu dnya mmkn dnyalarn en iyisi midir?
Humea gre, Leibnizin ktlk sorunu hakkndaki grleri yersiz ve paradoksaldr.
nk bu dnya mmkn dnyalarn en iyisi deildir. Yaadmz dnya
gereinden fazla ktlk iermektedir. Bu kadar ktlk ieren dnyann mmkn
dnyalarn en iyisi olduunu iddia etmek samalk olacaktr. 92 Ayrca mmkn
dnyalarn en iyisi anlay, bu dnyann geliimden yoksun bir dnya olmas
anlayn da dourur. Yaadmz dnyada meydana gelen olaylar belli bir geliim
sreci ierisinde ilerlemektedir. rnein, bir insann yaam srecine baktmz
zaman eitli evrelere ayrldn ve dier evreye gemek iin bir nceki evreyi
amas gerektiini grebiliriz. Bu adan baktmz zaman Leibnizin iddiasnn
tecrbe ettiimiz olgulara zt ynde olduunu grebilirz.
Leibniz, Tanrnn mkemmelliinden hareketle, Tanrnn yarataca
varlklarn da mkemmel olacan dnmektedir. Bunun yan sra evrende var olan
ktlk de Tanrnn yaratt evreni mkemmelletiren bir unsurdur. Tanr bu evreni
o kadar gzel yaratmtr ki, var olan her ey bir biriyle uyum ierisindedir. Fakat
91 Werner, a.g.e., s. 33-34. 92 Hume, a.g.e., s. 203.
-
42
tecrbe ettiimiz evrende gz ard edilemeyecek kadar ktlk vardr. Var olan
ktlk olgusu ile Tanrnn mkemmellii arasnda kurulacak iliki sonucu ortaya
kan sorun nasl ortadan kaldrlabilir? Adamsa gre, Tanrnn mkemmellik
niteliine sahip olmas Onun yarataca eylerin mkemmel olmasn zorunlu
klmaz. Tanr, mkemmel olmann yan sra, yaratp yaratmamay da ieren irade
sfatna da sahiptir. Tanr, mmkn olgular arasndan seim yapp ktln var
olduu byle bir dnyay yaratabilir. Tanrnn byle bir dnyay yaratmay semesi
Onun niteliklerinin kusurlu olduunu gstermez. Tanrnn byle bir dnya
yaratmas Onun ltfu gereidir.93
Ktlk sorununa ilikin zmlerden bir dieri de John Hick tarafndan
savunulan ve kiilik gelitirme (soul-making) zerine younlaan teodise
denemesidir. Hickin savunduu bu dnce, M. S. 130-202 yllar arasnda yaam
bir din adam olan Irenaeus tarafndan ortaya atlmtr. Irenaeus, Augustineden
farkl olarak insanolunun mkemmel olmayan ekilde yaratldn dnr. nsann
bu ekilde yaratlmas onun ahlaki geliimi (moral development) asndan
deerlendirilmelidir. Dnyada var olan ktlk, insanolunun ahlaki adan
mkemmellemesini salayan bir unsurdur.94
Hick, Irenaeusun bu dncesinin makul olduunu syler. Hicke gre, insan
trnn ortaya k evrimsel bir sre sonucundadr. Her eye kadir olmasna
ramen Tanr, insan mkemmel bir ekilde yaratmamtr. nsan bu dnyaya geldii
93 Adams, Robert M., Must God Create The Best, The Problem of Evil: Selected Readings, ed.
Michael Peterson, Indiana: Notre Dame Univ. Press,1992, s. 287. Ayrca bkz. Pike, a.g.m., s. 40-41. 94 Hick, a.g.e., s. 214-215. Ayrca bkz. Yaran, a.g.e., s. 98.
-
43
zaman bir ocuk gibidir. Bu sebeple insan yaad tecrbelerle kendini gelitirerek
olgunlar.95
Hick, eserinde Augustine ve Irenaeus teodisesinin benzer ve farkl ynlerini
ortaya koymak iin bir karlatrma yapar. Buradan hareketle Hick, Irenaeusun
teodisesini Augustinein teodisesinden be ynden farkl olduunu syler ve bunu u
ekilde sralar;
1. Augustinein teodise anlaynda ktln kayna, Tanrnn bahettii
zgrl yanl ynde kullanan zgr varlklardr. Irenaeus teodisesinde ise,
ktln varlk sebebi Tanr'dr. Ktln Tanr tarafndan yaratlmasnn sebebi
insann ahlaki geliimi iin zorunlu bir olgu olmasndan dolaydr.
2. Augustine teodisesi, daha ok felsefi unsurlarla desteklenmeye allmtr.
Ktln bizatihi bir varlnn olmad, okluk ilkesi, estetik bir evren anlay
gibi dnceler Augustinein bu konudaki felsefi anlayna rnek olarak verilebilir.
Irenaeus, teodisesinde, ktle felsefi bir aklama getirme eiliminden ziyade,
teolojik bir aklama getirme abasndadr.
3. Augustine ve Thomasn dncesinin yan sra 18. yy. iyimserlik
anlaynda ktlk, estetik unsuru tamamlamak iin zorunlu bir olgu olarak
deerlendirilirken, Irenaeusun anlaynda ktlk, insann kiiliini gelitirmek
iin zorunlu bir olgu olarak ele alnmaktadr.
95 Hick, a.g.e., s. 255. Ayrca bkz. Yaran, a.g.e., s. 99.
-
44
4. Augustine teodisesi, ktl, d gibi gemite meydana gelen bir
olguyla aklama giriiminde bulunurken, Irenaeusun anlay eskatalojik bir yne
sahiptir.
5. Augustinein anlaynda d doktirini nemli bir rol oynarken,
Irenaeusta ise ahlaki geliim daha n plandadr.96
Hickin iddia ettii gibi ktlk, ahlaki geliim iin gerekli midir? Ya da byle
bir anlay evrende var olan ktln hakl bir gerekesi olarak deerlendirilebilir
mi? E. Madden ve P. Harea gre, kiilik gelitirme anlay yalnzca ktln
kk bir miktarn aklayabilir. Fakat kiilik gelitirme anlay, miktar olarak
fazla olan ktln sebep olduu, sklkla meydana gelen karakter zedelenmesini
nasl aklayabilir?97 Madden ve Harea gre, kiilik gelitirmeyi temele alan teodise
bu soruyu cevaplayacak gte bir rasyonel dayanaa sahip deildir. Nitekim Yaran,
Madden ve Harein itirazn kiilik gelitirme olgusunu temele alan teodiseye
yneltilebilecek en nemli itirazlardan biri olabilecei dncesindedir.98
Hickin savunduu bu anlay her ne kadar makul grnse de, Tanr'nn
ktl yaratmak zorunda olmas asndan sakncaldr. Eer Tanr mutlak iyi bir
varlksa, kt ya da adaletsiz olan eylemlerde bulunabilir mi? Tanr'nn byle bir
eylemde bulunmas zsel olarak sahip olduu zorunlu sfatlara ters dmez mi?
96 Hick, a.g.e., s. 236-237. 97 Yaran, a.g.e., s. 106. 98 Yaran, a.g.e., s. 106.
-
45
Kanaatimizce, Tanr'nn byle bir eylemde bulunmasn iddia etmek Tanr'nn sahip
olduu zorunlu sfatlardan biri olan mutlak iyilik niteliine glge drecektir.
Ktlk sorununa dair bir dier zm nerisi de, klasik teizmden farkl bir
Tanr anlayna sahip olan sre teizmi tarafndan sunulmaktadr. Sre teizminin
felsefi anlaynda oluum, varlk kavramndan daha n plandadr. Sre
teizminde deiim, geliim ve evrim dncesi btn varlklar kapsayan bir olgudur.
Sre teizmi, klasik teizmin aksine, kadir-i mutlak bir Tanr anlayn kabul etmez.
Tanr, kudret bakmndan snrl bir varlktr. Bu nedenle Tanrnn kontrol
olmakszn baz varlklar bir takm olaylar kendi zgr iradeleriyle meydana
getirebilirler.99 Sre teizminde Tanrnn kudreti snrl olduu iin, var olan eyler
zerindeki etkisi bakmndan Tanrnn kudreti, zorlayc (coercive) olmaktan ziyade
ikna edici (persuasive) bir ierie sahiptir. Tanr, varlklarn kt olan eylemleri
yapmas yerine, iyi olan eylemleri yapmas konusunda ikna edici bir yntem kullanr.
Fakat varlklar iyi olan yapma konusunda nedenleyemez. Tanr'nn, varlklar iyi
olma konusunda nedenleyememesinden hareketle, Griffin, Tanr'nn var olan
ktl ortadan kaldramayacan syler. nk Tanr, olay ve olgulara mdahale
edemez.100 Sre fikrini savunan dnrler, geleneksel teizmin Tanrsnn sahip
olduu mutlak kudret sfatn snrlandrarak ktlk sorunundan hareketle teizme
yaplan itirazlar ortadan kaldrma abasna girmilerdir.101
99 Peterson, Michael, God and Evil: An Introduction to Issues. s. 100. 100 Peterson, a.g.e., s. 101. 101 Peterson, a.g.e., s. 102.
-
46
Tanr'nn, zsel olarak sahip olduu zorunlu sfatlar snrlandrmak, ktlk
sorunu iin bir zm olabilir mi? Sorunu zmek iin byle bir snrlandrma
anlayn kabul etmek makul bir tutum olarak deerlendirilebilir mi? Eer bir varlk
Tanr ise, Onun sahip olmas gereken mutlak kudret, mutlak iyilik ve her eyi
bilmesi gibi zorunlu sfatlar vardr. Bu sfatlardan birini yadsdmz zaman, o
varln Tanr olduunu syleyemeyiz. Bunun yan sra, Aydnn da hakl olarak
iaret ettii gibi, snrl bir Tanr anlay ahlaki ve dini uuru tatmin edemez. Gc
snrl bir Tanr dnyada var olan ktlkten dolay sorumlu tutulamaz. Ayn
zamanda ortaya kmas muhtemel iyinin zaferinden de Ona bir pay tanmak
mmkn olmaz. Tanr'nn gcn snrlandrmak insann ahlaki zgrlk alann
geniletiyorsa, Tanrya ahlaki dzlemde hibir yer tanmayan maddeci ve tabiat
ahlak anlaylarnn insana tannan zgrlk alann daha da arttrmas gerekir.102
Sre teizmi dnda, ktlk sorununa ilikin olarak ileri srlen zmlerin
ortak yan, Tanr'nn ktle msaade etmek iin hakl nedenlerinin olduu
anlaydr. En yksek iyinin gereklemesi ya da iyiliin bilinmesi iin ktlk
zorunlu bir olgu olarak ele alnmaktadr. Her ne kadar birok teist dnr ktlk
ve Tanr'nn adaleti arasnda bir badamazln olmadn aklama giriiminde
bulunmu olsa da var olan soruna kesin bir zm getirememitir. Biz sadece
ktln varlna dair makul aklamalar ileri srebiliriz. Yaptmz bu makul
aklamalar, Tanr'nn ktle msaade etmesinin zorunlu nedenleri olarak
deerlendirilemez. Bu nedenle mevcut sorunu zmek iin ortaya atlan her
teodisenin, bu soruna mutlak bir zm getirdiini sylemek yanl olacaktr.
102 Aydn, a.g.e., s. 179-180.
-
47
II. BLM
ZGR RADE SAVUNMASI
1. Ktlk ve zgr rade: Kavramsal Bir Analiz
Bu balk altnda ktlk ve zgr irade bata olmak zere, bu kavramlarla
ilikili olan badarlk ve determinizm kavramlarnn genel tanmlarn vermeye
alacaz.
Ktlk, canl varlklara ac veren genel bir adlandrmadr. Yalan syleme,
ldrme, zulmetme, tecavz gibi eylemler ahlaki bir varlk olan insann zgr
eylemleri sonucu ortaya kt iin ahlaki ktlk olarak deerlendirilir. Fiziksel
ktlk ise, salgn hastalklar, sakat doumlar, ykc etkiye sahip depremler ve sel
felaketleri gibi, insan iradesi dnda gerekleen ktlklere verilen bir isimdir.
Ahlaki ktle ilikin tanmlara baktmz zaman, btnnde, insann zgr
eylemleri, zgr iradesi gibi kavramlarla karlamaktayz. zgr irade; bir S
ahsnn bir eyleme ilikin olarak, nedensel veya nsel bir belirlenim olmakszn, o
eylemi yapabilmesi ya da o eylemi yapmaktan kendini alkoyabilmesidir. Sz konusu
eylemi yapmak ya da yapmamak failin kudreti dahilindedir. 103 Nitekim zgr
iradenin varln savunan dnrlere gre, failin yapt eylem hibir nsel
belirlenim ya da nedensel yasa sonucu meydana gelmemelidir. Eer failin eylemi bu
yasalar sonucunda meydan gelirse, o eylem belirlenmi demektir. Bu sebeple byle
103 Plantinga, a.g.e., s. 166. Ayrca bkz. Richard Swinburne, Providence and the Problem of Evil, New
York: Clarendon Press, 1998, s. 127.
-
48
bir eyleme ilikin olarak, failin zgr iradeye sahip olduunu sylemek makul
deildir. nk failin eylemi, daha nceden belirlenmitir ve fail, eylemin meydana
gelmesinde hibir kudrete sahip deildir. Eylemin gereklemesi konusunda failin
kudretini ortadan kaldran ve eylemin meydana geliini nedensel yasalara balayan
kuramlar determinizm olarak adlandrlmaktadr. Inwagen, determinizmi yle
tanmlamaktadr;
a. Zamann her an iin, bu anda dnyann durumunu ifade eden bir nerme
vardr.
b. A ve B, bir zamanda, bu dnyann durumunu ifade eden bir nerme ise, o
halde fizik kanunlaryla, Ann bileeni, Byi gerektirir.104
Peki, nsel belirlenime sahip bir eylem ile zgr iradenin doruluu bir arada
savunulabilir mi? Bu soruya verilen cevaplarda, birbirine zt iki yaklamn var
olduunu grmekteyiz. Bunlardan birincisi, zgrln ve determinizmin birlikte
doruluunu savunmann mmkn olabileceini iddia eden badarclk
(compatibilism) kuramdr. Bu kurama gre, btn bir eylem hem zgr hem de
nedenlenmi olabilir. Badarclk savunucularna gre, zgr eylem, uygun neden
trne (right kind of cause) sahip olmaldr. Bir failin istek ve inanlar, bir eylemin
zgr olmas iin uygun neden trdr. Wierangaya gre, dikkatli bir badarclk
savunucusu bu kurama istek ve inanlarn doru koullarda olumas gerektiini de
eklemelidir. nk bu tr bir eyi eklemezse baz sorunlarla karlaabilir.
Farzedelim ki, bir P ahs, E ahsnn beynine elektrot yerletiriyor. P ahs bu
elektrotlarla, E ahsn, A eylemini yapmas konusunda nedenliyor. Burada E ahs a
104 van Inwagen, Peter, The Incompatibility of Free Will and Determinism, Agency and
Responsibility, ed. Laura Waddel Ekstrom, Colorado: Westview Press, 2001, s. 18.
-
49
eylemini zgr ekilde yapmamtr. Bu rnekte E ahsnn A eylemini yapmas iin
doru artlar ortaya kmamtr. Bu nedenle bu rnekteki eylemin nedenlenmesi,
badarclk kuramnca da kabul edilmeyecektir.