Wstp - pochwaa historii i wyksztacenia historycznego

75

Wstp - pochwaa historii wyksztacenia historycznegoStefan Wofoszyn

Zadaniem tej czci podrcznika jest przedstawienie w zarysie historii rozwoju form wychowania i ksztacenia modych pokole. Szeroko pojta edukacja zawsze przebiegaa w postaci spontanicznych procesw wychowawczych, najczciej w rodzinie i w grupach rwieniczych, i zawsze przybieraa posta form zinstytucjonalizowanych - najczciej szkolnych. Bdziemy si starali ukaza historyczne dziedzictwo wychowawcze i owiatowe zarwno powszechne, jak i polskie. Ze wzgldu na charakter podrcznika, jego objto i propedeutyczno, moemy tego dokona z koniecznoci jedynie bardzo syntetycznie, posugujc si skrtami, zbitkami" epok, kultur i krajw. W zasadzie narracja ta bdzie traktowa o faktach i wydarzeniach wychowawczych i owiatowych. Towarzyszy im lub je wyprzedza myl-refleksja pedagogiczna wielkich umysw filozofw i wychowawcw - nie mniej warta poznawania co faktografia owiatowa, lecz wiedz historyczn na temat filozofii i teorii wychowania (pedagogiki jako nauki) znajd czytelnicy w innych czciach podrcznika. Tu bdzie ona przywoywana jedynie na tyle, na ile bdzie to niezbdne dla zrozumienia rzeczywistoci edukacyjnej. Nasz opowie pragniemy rozpocz od pochway historii i wyksztacenia historycznego. Wyraa si w tym przekonanie o potrzebie - take u wychowawcw i nauczycieli - wiedzy i kultury historycznej, tzn. umiejtnoci widzenia rzeczywistoci w perspektywie historycznej '. Wybitny francuski socjolog, Emile Durkheim (18581917), ktry z powodzeniem stosowa metod historyczno-socjologiczn do badania i wyjaniania zjawisk wychowawczych i owiatowych, kultur historyczn zdobywan przez studiowanie historii szkolnictwa i doktryn pedagogicznych - uzna za pierwsz z propedeutyk kultury pedagogicznej" (dodajmy, e tak propedeutyk jest rwnie wiedza i kultura psychologiczna).Zob. m.in. W. Kula, Rozwaania o historii, Warszawa 1958; F. Braudel, Historia i trwanie, ttum. B. Geremek, wyd. 2, Warszawa 1999.

Wspczynnik historyczny nieodcznie towarzyszy wszelkim sprawom ludzkim. Czym by, czym jest i czym moe by czowiek, o tym dowiadujemy si przez histori. W tym sensie naley rozumie znane powiedzenie Cycerona (106-43 p.n.e.), e historia jest mistrzyni ycia" {historia est magistra vitae). Tene Cyceron w traktacie De oralore mwi jednak o historii i kulturze historycznej nie tylko jako o nauczycielce ycia", lecz take jako o wietle prawdy" (lux veritatis), wiadku czasw" (testis temporum), straniczce tradycji" (nuntia vetustatis), yciu pamici" (vita memoriae). Wiele wiekw pniej Adam Mickiewicz w jednym z wykadw w College de France {Literatura sowiaska, wykad z 24 stycznia 1843 r.) doda, e w yciu kadego plemienia przeszo [...] nieustannie poprzez teraniejszo styka si z przyszoci". Cyprian Kamil Norwid za w wierszu Przeszo (1865) lapidarnie stwierdza, i Prze8 z o jest to d z i , tylko cokolwiek dalej". I rzeczywicie, jedynie przez historyczn wiadomo - samowiedz historyczn stajemy si ludmi: dziki wiadomoci i pamici historycznej ksztatuj si narody i ich tosamo narodowa; dziki samowiedzy historycznej moemy mwi o czowieczestwie i trwaniu humanistycznego wiata wartoci. Wyraa si to w kulturze, ktra jest ucielenieniem i istot czowieczestwa. Jak wic rozumie histori i ksztacenie historyczne? Tradycyjnie historyk pragn odpowiedzie przede wszystkim na pytanie: co, jakie i jak byo? Wyraa to kanon badawczy wybitnego dziewitnastowiecznego historyka niemieckiego, Leopolda Rankego (1795-1886): Wie es eigentich gewesen? (Jak waciwie byo?). Jest to kanon historii wydarzeniowej". Kiedy jednak na przeomie XIX i XX w. nastpowa moment zwrotny w uwiadamianiu sobie i uwidocznianiu rnic pomidzy poznaniem przyrodniczym i poznaniem humanistycznym, jego twrcy doszli do przekonania, e historia czowieka, ludzkich dziaa i ludzkich dokona nie moe ogranicza si do opisu i genetycznych wyjanie, lecz e musi je nade wszystko rozumie. Jeden z twrcw tego metodologicznego zwrotu" w humanistyce, wybitny niemiecki filozof, Wilhelm Dilthey (1833-1911), dobitnie stwierdza, e czowieka (ludzko) lepiej mona zrozumie" poprzez histori i ludzkie dziea, ktre zaspokajaj jego potrzeby duchowe, anieli przez biopsychologiczne eksperymenty. Istota czowieczestwa za -jak ju wspomnielimy - wyraa si w kulturze, w rnorodnoci jej wytworw, rodzajw, typw, stylw itd. Dugie trwanie" czowieka znamionuje historyczna cigo i historyczna zmienno (rnorodno) jego kultury. W tym znajduje odbicie wiadomo ludzka. Dlatego to z kolei jedna z naj wietniej szych historycznych szk naukowych, grupujca francuskich historykw wok periodyku Annales d'Histoire Economiue et Sociale" (od 1929), udowadniaa, e przedmiotem bada historycznych jest w ostatecznej instancji wiadomo ludzi: homo religiosus - czowiek religijny, homo oeconomicus czowiek o mentalnoci ekonomicznej, homo politicus - czowiek o mentalnoci politycznej itd. Chciaoby si doda: na gruncie pedagogicznym, kultury wychowawczej - wiadomo czowieka wychowujcego" i wiadomo czowieka wycho-

76

Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztac

wywanego". Jednym z twrcw szkoy Annales by Marc Bloch (1886-1944, Spopularyzowa go w Polsce przekad jego piknej ksiki Pochwaa historii czyli 0 zawodzie historyka . ' ^yil Wspczenie zwaszcza hermeneutyczna myl filozoficzna analizujca i ob janiajca sensy i konteksty komunikacji midzyludzkiej - take w perspektywie" historycznej, np. Hans Georg Gadamer - akcentuje potrzeb wewntrznej bezporedniego wgldu i rozumienia faktw oraz procesw zarwno historycznych jak i aktualnych. Musimy umie by w wiecie", co wymaga czujnej wiadomoci 1 samowiadomo W historii chodzi o rozumiejce znajdowanie si" w kade sytuacji historycznej (rwnie wychowawczej), a sytuacja taka zawsze jes zindywidual.zowana: wychowuje czowiek i wychowywany jest czowiek Sowem, kategoria rozumienia jest jednym z podstawowych kryteriw poznania historycznego; me wystarczy opisa, a tym bardziej pochopnie osdza, lecz trzeba rozum,ec. 1 do tak.ego rozumiejcego" studiowania historycznego dziedzictwa owiatowego i wychowawczego chcielibymy zachci czytelnika. Zmuszeni jednak jestemy ostrzec osoby studiujce ten i inne podrczniki! przed pewnym mebezp.eczestwem. Powiedzielimy za Cyceronem, e .historia jest mistrzyni ycia". Jak to rozumie? Historia - uprawiana wedug maksymv historyka rzymskiego z I w.n.e., Tacyta: sine ira et studio, czyli bez gniewu i bez zawzitoci bezstronnie, bez uprzedze, obiektywnie - suy prawdzie, lecz sto i rowmez odbiorcom. Moe, jak kada nauka, robi to chwalebnie i uczciwie ale moe tez byc wykorzystywana nagannie, nieuczciwie. Jest to zasadnicza rnica midzy suebn a sualcz" funkcj nauki. Sualcz" rol peni historycy, gdy dziedzictwo kulturowe traktuj wybirczo, gdy powodowani okrelon ideologi (przekonaniami politycznymi nacjonalistycznymi ksenofobicznymi, wyznaniowymi itp.) odpowiednio" dobieraj i nawietlaj fakty i procesy dziejowe, by uzasadni w ten sposb suszno swoich przekona. Jest to aktualizowanie" historii pod konkretne potrzeby ideologiczne. Jakie s tego granice? Decyduje sumienie i etos uczonego oraz tych ktrzy z jego dorobku naukowego korzystaj (jak i w jakich zamiarach?) Wskazane niebezpieczestwo grozi rwnie historii wychowania. Niekiedy zwraca si uwag na jej -jakoby z natury - hybrydalny (mieszany) charakter i powoanie: ma dawa rzeteln wiedz historyczn, lecz ma te suy ksztaceniu nauczycieli i wychowawcw dla konkretnej sytuacji edukacyjnej, w konkretnym kraju, a wychowanie i szkolnictwo w kadym kraju zawsze s uwikane w ukady polityczne, spoeczne, wyznaniowe, narodowociowe i inne. Jeszcze raz wic i tu trzeba zaakcentowa deontologiczn (etyczn) odpowiedzialno nauczycieli akademickich, ktrym przypada zadanie ksztatowania historycznej wiadomoci i samowiedzy przyszych nauczycieli i wychowawcw.

Rozdzia 1

Wychowanie w spoeczestwach pierwotnychStefan Wooszyn

Jedynie nowo narodzona istota ludzka ma szans sta si czowiekiem. Nawet w najbardziej korzystnych - ludzkich - warunkach nie udao si zoopsychologom przeksztaci w czowieka" istoty innego gatunku. Eksperymenty z najbardziej inteligentnymi" mapami (szympansami), wychowywanymi wraz z dziemi ludzkimi, ukazyway szczeglny dystans rozwojowy od momentu, kiedy dziecko zaczynao mwi. Z drugiej strony dzieci ludzkie, ktre wskutek nieszczliwego zbiegu okolicznoci znalazy si wrd zwierzt, nie nabieray w rozwoju cech ludzkich. W pimiennictwie socjologicznym i antropologicznym nazywa si takie dzieci dziemi wilczymi"'. Znalezione w dungli w Indiach w 1920 r. wrd wilczt dwie dziewczynki: jedna okoo ptoraroczna - nazwana Amala, druga okoo omioletnia - Kamala, byy wychowywane w sierocicu. Amala po niecaym roku pobytu zmara; Kamala ya jeszcze dziewi lat, lecz zmiany w kierunku jej uczowieczenia" nastpoway bardzo powoli. Podobne zahamowania w rozwoju cech ludzkich u dzieci obserwowano w przypadku ich skrajnej izolacji (np. w czasie ostatniej wojny). Temat ten podejmoway take filmy, np. gony film francuski Dzikie dziecko (1969). Wniosek std taki, e wprawdzie gatunkowe waciwoci biologiczne s koniecznym warunkiem rozwoju czowieczestwa (trzeba urodzi si istot ludzk), lecz nie jest to warunek wystarczajcy. Droga do czowieczestwa wiedzie przez uspoecznienie, zwane inaczej socjalizacj, i kulturyzacj - nabywanie kultury (mowa, zabawa, praca, nabywanie wiadomoci: nie tylko wiem, ale wiem, e wiem"). Procesy te - za filozofem i paleontologiem Pierre'em Teilhardem de Chardin (1881-1955) - zwyko si okrela mianem hominizacji (tac. homo czowiek)2.

M. Bloch, Pochwaa historii, czyli o zawod historyka, tlura. W. Jedlicka, Warszawa 1962.

1 2

J. A. Singh, R. M. Zingg, Wolf-children and feral man, New York 1942. P. Teilhard de Chardin, Fenomen czowieka, ttum. K. Waloszczyk, Warszawa 1993.

78Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia Rozdzia 1. Wychowanie w spoeczestwach pierwotnych

79

Std wanie w genezie procesw wychowawczych wyodrbnia si d w historycznie zrnicowane wtki: biologiczno-pielgnacyjny i spoeczno-kulturow Na pierwszy skadaj si: prokreacja (rozrd) i opieka nad potomstwem Najbardziej znamiennym wyrazem tych procesw jest to, co rozumiemy prze termin wychowanie macierzyskie". Oprcz czynnoci pielgnacyjnych i opiekun czych charakteryzuje si ono postaw emocjonaln, ktr psychologowie i psychiat rzy nazywaj empati. Wi empatyczna matki z dzieckiem polega na tym, ze matka bez reszty wczuwa si i uczuciowo utosamia z dzieckiem i jeso odczuwaniem; gotowa wszystko mu da (nawet wasne ycie w jego obronie) niczego w zamian od dziecka nie oczekujc. Wtki za spoeczno-kulturowe w procesie wychowawczym polegaj na tym e w kadej jednostce ludzkiej i w kadym pokoleniu wi spoeczna i dziedzictwo kulturowe musz by kadorazowo odbudowywane na nowo. Tego si nie dziedziczy; wszyscy ludzie s miertelni, a mimo to spoecznoci ludzkie i ich kultury trwaj (co nie znaczy, e nie podlegaj przemianom). Trwanie to - jego reprodukcj oraz rekonstrukcj (nieraz radykaln) - zapewnia zjawisko wychowania Najczciej przyjmuje ono rne formy zinstytucjonalizowane (szkolne) i prowadzone jest przez specjalnie przygotowywane grupy profesjonalnych wychowawcw i nauczycieli. Jak wyglday pocztki wychowania w czasach i spoeczestwach pierwotnych, moemy jedynie wnosi porednio ze wspczesnych wykopalisk archeologicznych oraz bada etnologw, antropologw, socjologw i innych uczonych nad spoeczestwami i spoecznociami jeszcze dzi yjcymi w cywilizacyjnej izolacji, w warunkach nieraz skrajnie prymitywnych. Istnieje na ten temat bogate midzynarodowe pimiennictwo naukowe3. Pozwala ono wnioskowa, e im bardziej jaka spoeczno bytuje w warunkach pierwotnych, tym bardziej wychowanie modych pokole jest tosame z jej codziennym yciem. Dzieci przejmuj dowiadczenia i formy zachowania si dorosych (zajcia, zwyczaje, zabawy) na drodze naladownictwa i bezporedniego uczestnictwa w codziennych pracach czy odwitnych uroczystociach. Tak odbywa si - w zasadzie samorzutnie i spontanicznie - wrastanie w grup. Jednake nawet w spoeczestwach pierwotnych - na nieco wyszych stadiach ich rozwoju - obserwujemy ju zacztki namysu wychowawczego i ujmowanie takich tendencji i intencji w rodzaj instytucji wychowawczej. Przykadem - czsto opisywanym przez badaczy i podrnikw - s pierwotne obrzdy, nazywane inicjacj. Inicjacja polega na wtajemniczeniu przez starszyzn rodow lub specjalnych czarodziejw" dorastajcych modych mczyzn w plemienne tabu, w plemienne tradycje, mity i wierzenia, przy czym nieraz obrzd ten trwa wiele tygodni, a nawet miesicy i powizany bywa z poddawaniem modziey najroz-

aitszym - czsto bolesnym - prbom wytrzymaoci, cierpliwoci i dochowania wiernoci swoim". Dopiero wtajemniczony" staje si penoprawnym czonkiem klanu. W ten sposb ju inicjacja przybieraa charakter zacztkowej instytucji wychowawczej - pierwotnej szkoy uobywatelnienia" (Ludwik Krzywicki4) i wymagaa okrelonych zabiegw dydaktycznych i wychowawczych, cho zabiegi te (wspierajce si na magicznym myleniu i magicznych przekonaniach ludzi pierwotnych), jakkolwiek uwaane za konieczne, nie przyswajay w zasadzie umiejtnoci bezporednio potrzebnych lub uytecznych w yciu. Wprawdzie wraz i rozwojem techniki wytwrczej oraz nasilaniem si walk midzyplemiennych do obrzdw wtajemniczania doczao si coraz czciej szkolenie w pewnych umiejtnociach praktycznych i w rzemiole wojennym, to jednak nie ono stanowio o istocie inicjacji.

Inicjacja polegaa na magicznej wierze, e jedynie dziki niej, przeszedszy j, uda si utrzyma status quo, e jedynie dziki niej czowiek i grupa spoeczna staj si silni i s zdolni przeciwstawi si zakusom wroga oraz wychodzi zwycisko z walki z demonicznymi siami przyrody. Znamienne jest, e uwalniajc i uniezaleniajc si stopniowo od dyktatu przyrody, czowiek popada jednoczenie w coraz wiksz zaleno od bytu spoecznego. Pocztek za typowo nauczycielskich czynnoci wie si w rozwoju ludzkoci nie z procesem przyswajania wiedzy i ksztacenia modziey w umiejtnociach praktycznych i umysowych, lecz z procesem wtajemniczania spoecznego i obywatelskiego.

Zob. rda do dziejw wychowania i myli pedagogicznej, S. Wooszyn (wyb. i opra), t. 1,

wyd. 2 zm., Kielce 1995, s. 11-15.

1 Zob. m.in. R. Alt, Wychowanie u ludw pierwotnych, tum. B. Wojciechowski, Warszawa 1960; B. Malinowski, ycie seksualne dzikich w plnocno-zachodniej Melanezji. Mio, maestwo i ycie rodzinne u krajowcw wysp Triobranda Brytyjskiej Nowej Gwinei, Dziea, t. 2, wyd. 2, Warszawa J 984.

Rozdzia 2. Wychowanie i nauczanie" w cywilizacjach staroytneno Wschodu

Rozdzia 2

Wychowanie i nauczanie" w cywilizacjach staroytnego WschoduStefan Wooszyn

Kultura duchowa spoeczestw pierwotnych bya kultur magiczn. Jej znamiennym symbolem byy totemy, czyli zwierzta, roliny czy pewne przedmioty, kreowane na godo" klanu (rodzinnej czy plemiennej zbiorowoci). Uwaano je za protoplastw klanu i otaczano nabon czci zobowizujc moralnie i spoecznie. Wielkie wspczesne cywilizacje wiatowe: wschodnie (azjatyckie) i zachodnie (europejskie) swymi korzeniami tkwi i bior pocztek przed tysicami lat w dwch rnych orodkach terytorialnych. Cywilizacje wschodnie rodziy si na wielkich terytoriach Chin i Indii; cywilizacje zachodnie wspieray si na kulturze antycznej Grecji i antycznego Rzymu oraz na tradycjach judeochrzecijaskich. Najstarsze s cywilizacje wschodnie, ktrych dzieje licz wiele tysicleci. 1 ju wwczas w tej najodleglejszej przeszoci odznaczay si bogat kultur materialn, artystyczn, umysow oraz skomplikowan organizacj prawnoustrojow. Jednake dziedzina wychowania bya raczej oderwana od przyswajania modym pokoleniom praktycznych umiejtnoci uytecznych w codziennym - nieraz ju skomplikowanym - yciu. Edukacj, niekiedy nawet szeroko rozwinit, przenikay pierwiastki filozoficzno-moralne, ktre byy wyraone najczciej w pismach wielkich, uznanych za autorytety, filozofw-moralistw. Pisma te staway si ksigami witymi" i na cae wieki obowizyway jako kanon dydaktyczny w szkoach. Trzeba byo uczy si ich na pami. W ten sposb ksztatowaa si szkolna kultura ksigi", kultura literacka, przesiknita moralizmem, ktry mia zapewni raz na zawsze trwao spoeczn. Przeszo zobowizywaa dzie biecy - naleao j kultywowa i stosowa si do jej wskaza.

Znane dzi wiadectwa o organizacji szk w patriarchalny h I leudalnych Chinach pochodz sprzed okoo dwch tysicy lat przed nasz er;i Funkcjonoway szkoy _ a nawet egzaminy pastwowe - od szczebli najniszych do najwyszych'. Oblicze szkolnictwa i treci wychowania zostay skodyfikowano (mona tak to okreli) za czasw cesarstwa, poczwszy od okresu, kiedy chylio lic ku upadkowi panowanie dynastii cesarskiej Czou (Zhou, 1122-256 p.n.e.). Koilylikatorem" na cae wieki sta si najwybitniejszy chiski filozof-moralista Konfucjusz (Kung-fu-cy, 51-479 p.n.e.), nazywany krlem nauczycieli". W takich pismach, jak: Ksiga przemian, Ksiga dokumentw, Ksiga pieni, Wiosny i jesienie oraz Dialogi (rozmowy - wsplnie z uczniami) przywraca on znaczenie odwiecznym tradycjom, formom ycia i obyczaju chiskiego. Do naczelnych idei i ideaw zalicza: kult zmarych przodkw; ogromn rol spoeczn hierarchicznej rodziny (rola mczyzny jako ma i ojca); podobn zaleno ucznia i nauczyciela oraz poddanego i wadcy; wag obyczaju i obrzdu (obowizujcej etykiety); szlachetno i mdro wadcy, polegajc na sile oddziaywania moralnego i zniewalajcej sile przy kadu, jakie daje cnota; oddziaywanie urzdnikw - rwnie jak wadca - cnotliwych nie z urodzenia, lecz z biegoci w nauce (w pimie); idealizowanie przeszoci wzorowych wadcw"; waciwy, czyli humanitarny stosunek do bliniego itp. W pierwszym Dialogu Konfucjusza z uczniami czytamy: 1 Mistrz powiedzia: Czy nie daje to radoci, gdy czowiek si uczy i czas swj wiczeniem w nauce wypenia? Czy nie sprawia to rwnie radoci, gdy wiedze czerpa przybywaj do niego przyjaciele z krain najdalszych? [...] 6. Mistrz powiedzia: W domu rodzinnym mody czowiek winien i nabonoci odnosi si do swoich rodzicw. Poza domem rodzinnym winien szanowa starszych, winien by baczny i szczery, winien miowa wszystkich, lecz bliskie stosunki utrzymywa z tymi, ktrzy posiedli cnot humanitarnoci. - Gdyby mu za si jeszcze po dokonaniu tego starczyo, niechaj si przykada do nauki pism [...]" W drugim Dialogu czytamy: 1. Mistrz powiedzia: Kto cnot rzdy sprawuje, jest jako gwiazda polarna, co sama w miejscu pozostaje, a wszystkie gwiazdy wok mej kr [...] 3. Mistrz powiedzia: Lud od za stroni, cho nie wie, co to wstyd, gdy si nim poleceniami kieruje, a karami zrwna si go stara. Lecz wie on, co to wstyd, i prawym si staje, gdy si nim cnot kieruje, a obyczajami zrwna sic go stara [...]" . Konfucjanizm utrwali si i uchodzi za kanon wychowania chiskiego, cho obok niego istniay i nurty odmienne, ale mniej lub mao wpywowe. Moe jedynie taoizm o nastawieniu mistycznym i kontemplacyjnym (w yciu chiskim raczej' Zob. Z. Nanowski, Owiata i wychowanie w staroytnych Chinach. W: Historia wychowania, . Kurdybacha (red.), t. 1, Warszawa 1965, s. 27-38.2

2.1. ChinyJednym z przykadw takiej sytuacji pedagogicznej mog by staroytne Chiny, kraj bodaj o najstarszej, ze znanych, kulturze, ktrej wiele elementw i tradycji mutatis mutandis (zmieniajc to, co powinno by zmienione) - przetrwao do dzi.

Dialogi konfucjaskie, tum. K. Czyewska-Madajewicz, M. J. Kiinstler, Z. Tumski, Wrocaw

1976, s. 36, 37,41.

6 - Pedagogika...

82

Cz II. Rozwj i zmienno wvchc

nia i kszta

Rozdzia 2. Wychowanie i nauczanie" w cywilizacjach staroytnego Wschodu

83

jssp sss ^ r"edukac

dominowa racjonalizm) czciowo z powodzeniem rywalizowa z konfucjanizme

k t r e ag uo t o r s 4t w o'

" k8iStW-Pastw- UstrJ s P e y dzieli ludno na - W ZaSadZiC iZ'0Wane d Siebie j dziedziczne. Byy to DS W w y a czaj ce swym czonkom okrelone prawa i obowizki. Pomijajc panasow, warstw najnisz, nieczyst" (cakowicie wykluczan z kontaktw Ty

k u ltu

da l6CZ P d Wpywem

Wna w staroytnych Chinach uksztal k^erwatyZmu i lepego

G

y tWa0Ci StatyCZne 1 S P^dku ^czn atri u rzedntchT t ****** P ^lnie cesa rz u i w je go m andary nachdOStOJ ych l UCZ nych W ludzkkh " P'lh - * dziki tej uczonoci jakoby ludach i sprawiedliwych, opierajcych swoje dostojestwo i wpywy nie n I urodzeniu, ale na dugim i mozolnym wyksztaceniu naukowym nie iakonaCJa ta, dpr0Wadzia w cywilizacji chiskiej do pojmowania wyksztacenia

w ^ ^ r t w L R ^ :r i:g^(h rt e d- t) t u mH - u ^ t tW -

d skbi"S'8OtTnia mdZiey d dziaMnOC1 sPecz"eJ' *J*D celu sameg

S S?

Sto e swiet w,

'" 8 ks.zkowej h ," d Z ltO uporzdkowanej 'Dgwni C (zebranejd i O b i]

ST!' , J

JaWet bardZ WMU ak d bie oci

W elU

ra k te C h a wiedzyr witej

Sr T WIkl id6aem * Cz0wiek "uczo"y". J* ^ czego si nauczy d d * ' C0 Wice' - i

w n ie w p ism ac l" * w k-taceniuby P Sma chiskle z ' S' nieskoczon liczb odmiennych znakw dla JS WyraZU KsZtafceni by" ^Iko chopcy. Dziewcztom wpajano nie do pracy , pokor. Za moraln" uchodzia kobieta niewyksztacona kUltUry Star Zytnych CMn take kultur ywych do dST ' ^ Pedagogicznej, jesttk0Wil trud 0ci

2.2. Indie^^ j ^ci edukacyjnych od potrzeb zyeia Y ' a S P eczne g obserwujemy rwnie - podobnie jak - w staroytnych Indiach. Wypywao to jednak nie tyle z konserwatyzzTacii^7r WIel0m i0n0w e J ludno c i ^yi^ej na wielkich obszarach Indii, ile z racji rilozoficzno-rehgijnych. J D l i n y I n d U S Uk r y je jC S Z C Z W i e l eta e m n i c N i e w i e l J ' l e w i e m y obszaru sprzed inwazji tego Ariw, tj. od ok. 2300 do 1500 mAle budowali miasta, mieli wodocigi i domy 3 z azienkami; znali pismo .

LyT

) i l d f n eb "y M W i d re * * J^w * kycs hz - m n Ji e

spoecznych z czterema kastami, nawet najnisz - siudrw, i bez adnych praw), ycie gospodarcze, rzemielniczo-kupieckie i rolnicze prowadzia kasta wajszija, sama si edukacyjnie regenerujc. Rzdzia natomiast szlachecka kasta ksit i rycerzy, ktrzy otrzymywali wychowanie wojskowe. Na czele caej spoecznoci znajdowaa si kasta kapanw, czyli braminw (sanskr. brahman - modlitwa; Brahma - bg, absolut). Bramini wprawdzie nie obejmowali panowania, lecz to oni ksztatowali ca kultur duchow. Kultura ta miaa pitno religijne, a wyraay j - kolejno w czasie - wite ksigi Wedy (wiedza) i traktaty filozoficzne Upaniszady (wiedza tajemna). Najwaniejsze teksty (mantry) Wedy obejmoway cztery zbiory: Rigweda (wiedza hymnw), Samaweda (wiedza pieww), Jadiurweda (wiedza formu ofiarnych) i Atharwaweda (wiedza zakl). Upaniszady znajdoway wyraz w brahmanach, czyli szczegowych traktatach rytualno-teologicznych. Ksigi te byy podstaw ksztacenia i wyksztacenia braminw. Oni je zgbiali oraz udzielali witej wiedzy" kastom niszym, dla ktrych nawet jzyk sanskryt - ju wwczas bdcy jedynie jzykiem sakralnym - nie by zrozumiay. Studia braminw rozwiny wprawdzie indyjsk kultur literack i lingwistyczn, ale nie miao to znaczenia dla rzesz mieszkacw kraju. Kapani dyktowali masom wierzenia i rytua religijnych (wedyjskich) obrzdw i ceremonii, nieraz okrutnych, opartych na zabobonach, lecz jakoby posiadajcych bosk sankcj. Uchodzc za narzdzie boskiej potgi, panowali nad religi kraju, umysami i zachowaniem si ludzi. Ducha braminizmu i sztywny hierarchiczny ustrj kastowy nadwyry buddyzm, ktry zapocztkowa - na wiele stuleci - nowy styl ycia Hindusw. Najistotniejszym rysem buddyzmu stao si wezwanie do ycia kontemplacyjnego. Twrc tego ruchu (przez wielu uwaanego za ruch religijny) by Siddhartha Gautama, ktry pniej - po latach ascezy i medytacji - zosta nazwany Budd (sanskr. buddha - owiecony, przebudzony). Budda y - w przyblieniu - w latach 560-480 p.n.e. Wdrowa do koca ycia po Indiach, otaczajc si uczniami, ktrzy kontynuowali jego nauki. Kanon buddyjski stanowi liczne teksty (spisane wiele lat po mierci Buddy), dzielone na trzy czci, tzw. kosze (Pitaka). Za najistotniejszy uwaany jest Kosz kaza" (Sultapitaka) - teksty poucze, nauk przekazanych przez Budd. Buddyzm gosi - tak zapomnian w wczesnych Indiach - ide mioci bliniego i wszechludzkiego braterstwa. 1 w tym sensie rewolucjonizowa rygory kastowoci w yciu hinduskim, a nawet pozycj kobiet. Z drugiej jednak strony propagowa ascez opart na studiach" i kontemplacji w samotnoci, co powinno w ostatecznoci prowadzi do nirwany (dosownie: zganicia lub ochodnicia), czyli do stanu, w ktrym indywidualno jednostki rozpywa si w uniwersalnym wiecie ducha" i - wolna od cierpie - osiga cakowity spokj (wyzbyta jest wszelkich pragnie). Taki cel ycia nis za sob cakowite zaprzeczenie sensu jakiejkolwiek dziaalnoci doczesnej, zarwno jednostkowej, jak i zbiorowej. Cztery szlachetne prawdy", ktre Budda mia objawi w synnym kazaniu w Benares, gosiy, e:

84

Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia

Rozdzia 2. Wychowanie i nauczanie" w cywilizacjach staroytnego Wschodu

85

u pocztkw ycia ludzkiego stoi cierpienie; przyczyn cierpienia jest podanie (istnienia, radoci, potgi itd.), ktre powoduje kolejn reinkarnacj; cierpienie mona usun przez wykorzenienie podania, pragnie; wyzwoli si z cyklu mierci i odradzania (roztopi si ostatecznie w nirwanie) mona dziki omiorakiej ciece" postpowania: naleyta wiara, naleyte postanowienie, naleyta mowa, naleyty czyn, naleyte ycie, naleyte denie naleyte pamitanie, naleyte zagbianie si" (medytacja)4.

W praktyce akcent pada przede wszystkim na metod ascezy i wyrabianie gwnie cierpliwoci, rezygnacji, ulegoci. Taki cel wychowania by cakowicie oderwany od ycia, a nawet sprzeczny z istot de ludzkich, niemniej by to system umoralnienia jednostki, wzywajcy do przemiany duchowej. Nigdy na tym wiecie nie ustaje nienawi przez nienawi - uczy Budda - nienawi ustaje przez mio". Najwikszym zwycizc jest ten, kto zwyciy samego siebie". Niech czowiek przezwycia gniew dobroci, zo dobrem". Po przeszo dwch tysicach lat tak ocenia rol nauk Buddy w dziejach Indii rodowity Hindus, wspczesny wybitny m stanu, Jawaharlal Nehru (1889-1964):Budda miaf odwag wystpi przeciwko powszechnie uznanej religii, zabobonom, obrzdom i kapastwu oraz przeciwko wszelkim zwizanym z nimi przywilejom. Potpi} te pogldy metafizyczne i teologiczne, wiar w cuda, w objawienie i w obcowanie z siami nadprzyrodzonymi. Odwoywa si do logiki rozumu i dowiadczenia, kadt nacisk na etyk i posugiwa si metod psychologicznej analizy, psychologi bez duszy. Po stchej atmosferze spekulacji metafizycznych metoda jego orzewia jak powiew , wieego grskiego powietrza. [...] Budda kad szczeglny nacisk na etyczny aspekt ycia i musia czu, e si o nim zapomina i go zaniedbuje z powodu zbytniego zagbiania si w metafizyczne subtelnoci [...] Etyczny, spoeczny i praktyczny idealizm Buddy i jego religii by tym czynnikiem, ktry oddziaa na nasz nard i wycisn na nim niezatarte znami, podobnie jak etyczne ideay chrzecijastwa oddziaay na Europ, cho moga ona nie zwraca baczniejszej uwagi na jego dogmaty"5.

Kiedy opanowali ich semiccy Babiloczycy, nastpi wielki rozwj ycia gospodarcze-(io i pastwowego, czego dowodem jest m.in. synny Kodeks Hammurabiego z XVIII w p.n.e. Z kolei wybili si Asyryjczycy, wychowani na kulturze sumeryjsko-babiloskiej. Dominowali na tych ziemiach i wrd tych ludw - co jest znamieniem wszystkich kultur orientalnych kapani; jedynie oni byli wtajemniczeni i biegli W naukach i jedynie oni wychowywali swoich nastpcw. Ze wzgldu jednak na wysoki poziom gospodarki tych krain (produkcja i handel) kapani musieli wspdziaa z potnym w bogactwa mieszczastwem w edukacji praktycznej dla potrzeb intensywnie rozwijajcej si produkcji i rozlegego midzynarodowego handlu.Odkrycia archeologiczne z miasta Ur dostarczyy wielu informacji na temat szk sumeryjskich, poniewa odkopano tam pozostaoci szkoy wraz z awkami z cegie z muu, ustawionymi w rzdach, i tabliczkami z wiczeniami, w tym okrg z tekstem napisanym przez nauczyciela, i mniej lub bardziej udanymi kopiami sporzdzonymi przez uczniw. Znaleziono te dug list sw, ktrych mieli si oni nauczy na pami. Zawieraa terminy prawnicze, nazwy zwierzt, rolin, pokarmw i przedmiotw wykonywanych z drewna i metalu. Lista ta okazaa si szczeglnie cenna dla wspczesnych badaczy, poniewa skrybowie umiecili na niej akadyjskie tumaczenie kadego wyrazu sumeryjskiego. Ulubion treci tych uczniowskich tekstw byy przysowia oraz historyjki z ycia szkoy z opisem zego zachowania si uczniw i kar cielesnych, ktre ich za to spotykay"6.

Buddyzm by programem wychowawczym, ktry odegra wielk rol w autoedukacji i ksztatowaniu tosamoci Hindusw.

2.3. Inne kultury staroytnego WschoduNie mniej od chiskich czy hinduskich interesujce i warte poznawania s tradycje kulturowe, a w tym i pedagogiczne, innych staroytnych krajw i ludw Wschodu. W midzyrzeczu Eufratu i Tygrysu Sumerowie ju w czwartym tysicleciu p.n.e. mieli pismo obrazkowe, ktre nastpnie przeksztacio si w pismo klinowe.4 A. Szyszko-Bohusz, Hinduizm, buddyzm, islam, Wrocaw 1990, s. 89: waciwe spostrzeenia, mylenie, mowa, postpowanie, ycie, denia, rozwaga, zatopienie si w sobie (medytacja)". 5 J. Nehru, Odkrycie Indii, Warszawa 1957, s. 115, 165, 170.

W dorzeczu Nilu usadowili si staroytni Egipcjanie. Stworzyli siln pastwowo na czele z otaczanymi bosk czci faraonami. Ustrj pastwowy wymaga urzdnikw biegych w trudnym pimie hieroglificznym. 1 to przesdzao o utylitarystyczno-racjonalnym ksztacie edukacji. Nauka pisania odbywaa si metod kopiowania bd to tekstw z literatury klasycznej, bd dokumentacji urzdniczej, jak listy, sprawozdania, pisma pochwalne itd. Wykopaliska egipskie take przynosz fragmenty uczniowskich wicze oraz pouczajcych sentencji, np.: Bd pisarzem. To uwolni ci od cikiej znojnej pracy. Nie bdziesz musia uywa motyki ani dwiga oskarda". Egipski skryba peni rne funkcje, std oprcz pisma musia te zna matematyk, by rozwizywa liczne praktyczne problemy, jakie mu powierzano, np. obliczy, ile cegie trzeba do zbudowania ciany nachylonej pod odpowiednim ktem, skalkulowa koszty racji wojskowych, wymierza podatki wedug do skomplikowanego systemu fiskalnego7. Nie znaczy to oczywicie, e dobrze zorganizowana i dominujca w spoeczestwie kasta kapanw nie narzucaa wychowaniu treci moralno-religijnych. Pouczenia wchodziy w skad podrcznika dla skrybw, np.: Sprawiedliwo jest rzecz wielk i jej warto nie przemija. Jest niezmienna od czasw tego, kto j stworzy. Ten, kto lekceway prawa, bdzie ukarany" lub Jeli do ciebie przyszed kto z petycj, wysuchaj cierpliwie mowy proszcego [...] Albowiem wiksz wag przywizuje on do uwagi suchajcego ni do spenienia jego proby".6 7

Historia wiata..., op. cit., s. 23. Ibidem, s. 88-91.

86

Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztace

W IV w. p.n.e., kiedy nastpio zetknicie si kultury egipskiej z kultur hellenistyczn, Aleksandria - ostatnia z kilku stolic staroytnego Egiptu - staa si wiatowym centrum naukowym (Muzeum Aleksandryjskie z botanicznymi i zoologicznymi ogrodami, z obserwatorium astronomicznym oraz zwizana z Muzeum synna Biblioteka Aleksandryjska), funkcjonujcym blisko 600 lat. Godne szczeglnej uwagi jest te wychowanie u staroytnych ydw. Lud niewielki, zwizany z terenem Judei i Palestyny, gdzie stworzy krlestwo Izraela (XII-XI w. p.n.e.), zosta przez histori srodze dowiadczony: niewola babiloska wdrwki i wygnania, wielkie rozproszenie, czyli diaspora po krajach Bliskiego Wschodu i basenu Morza rdziemnego, a po wiekach - i po caej Europie. Moe dziki temu nard ten umocni swoj religi monoteistyczn (judaizm) wspart na Dekalogu, ktry mia Bg Jahwe przekaza Mojeszowi na grze Synaj. wite prawo" - ktrego znawcami stali si uczeni w pimie rabini, w jednej osobie nauczyciele, kaznodzieje i sdziowie - stao si rygorystycznie przestrzegan podstaw wychowania i nauczania wszystkich dzieci. Oczywicie, do szk znajdujcych si przy synagogach uczszczali tylko chopcy. Monoteizm judaizmu odegra zasadnicz rol w genezie i uksztatowaniu si chrzecijastwa. Wszystkie te, z koniecznoci lakonicznie tylko sygnalizowane, tradycje kulturowe godne s uwagi pedagoga. Szkicujc w naszym ujciu dziedzictwo edukacyjne sprzed tysicleci, musimy postpowa wybirczo i egzemplarycznie. Nieco szerzej potraktowano staroytne Chiny i Indie m.in. dlatego, e od staroytnoci do dzi te obszary zasiedlone s przez te same ludy (rasy) i pielgnuj te same - swoje - historycznie bardzo odlege tradycje kulturowe.

Rozdzia 3

Wychowanie w staroytnej EuropieStefan Wotoszyn

3.1. Wychowanie w GrecjiPrzystpujemy do naszkicowania tradycji, ktre zawayy na ksztacie kultury pedagogicznej wszystkich krajw europejskich, a z upywem czasu i innych kontynentw - obu Ameryk, Australii i nawet Azji i Afryki. Nie wdajc si w zawie historyczne losy Hellady, ktra ju w VIII w. p.n.e. miaa wspaniae poematy Homera Iliad i Odysej, skupimy uwag na yciu i wychowaniu w ostatnich stuleciach p.n.e. ludnoci dwch krain greckich, do ktrych dziedzictwa kulturowego najchtniej powracamy, a mianowicie do doryckiej Sparty i do joskiej Attyki, zjednoczonej w Atenach jako miecie-pastwie (gr. polis)'. Sparta i Ateny przekazay nam dwa odmienne typy wychowania, do ktrych tradycji nieraz powracaa pniejsza pedagogika i edukacja europejska. Wychowanie spartaskie byo surowe, rygorystycznie wojskowe"; wychowanie ateskie zaakcentowao i kultywowao indywidualno i podmiotowe (osobiste) denia i aspiracje wychowanka. Obydwa typy wychowania rozwiny si w spoeczestwach o ustroju niewolniczym; wychowanie, o ktrym mwimy, dotyczyo oczywicie jedynie ludzi wolnych - penoprawnych obywateli. 3.1.1. Wychowanie spartaskie Sparta powstaa w poudniowej czci Peloponezu z podboju ludnoci miejscowej przez wojowniczych Dorw. Jej byt zalea od tego, czy potrafi ujarzmi i utrzyma w posuszestwie tubylcw (helotw), zmuszanych do niewolniczej pracy. Temu miao suy wychowanie modych pokole. Sparta bya jak gdyby nieustannym obozem wojskowym, tym bardziej e pretendowaa do hegemonii w Grecji (Zwizek Peloponeski). Wychowanie pozostawao w rkach pastwa i ukierunkowane byo przede wszystkim na doskonalenie kondycji fizycznej oraz umiejtnoci wojskowych modziey. Organizacj i kodyfikacj takiego wychowania przypisywano mitycznemu prawodawcyZob. m.in. K. Kumaniecki, Historia kultury staroytnej Grecji i Rzymu, wyd. 8, Warszawa 1987.

88

Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztaceni;

Rozdzia 3. Wychowanie w staroytnej Europie

89

Sparty - Likurgowi (IX? w. p.n.e.). Opisa to m.in. w II w. n.e. w sawnych ywotach rwnolegych rzymski historyk i biograf - Plutarch z Cheronei2. Pastwo decydowao, ktre z nowo narodzonych dzieci nadaje si do ycia, a ktre, z racji sabszego zdrowia, naley skaza na mier przez porzucenie na grze Tajgetos. Pastwo te byo organizatorem zbiorowego zinstytucjonalizowanego wychowania. Do lat siedmiu dziecko przebywao w domu rodzinnym, pniej, tj. od 7. do 30. roku ycia, mody Spartanin poddawany by surowemu reimowi wychowawczemu: do 18. roku ycia wychowywa si w pastwowych instytucjach typu koszarowego; od 18. do 20. roku ycia przygotowywa si bezporednio do suby wojskowej, ktr nastpnie peni do 30. roku ycia. Dopiero po tym okresie stawa si penoprawnym obywatelem. Nawet po zawarciu zwizku maeskiego nie mia prawa zaoy domu, lecz nadal przebywa w koszarach, a swoj maonk odwiedza potajemnie. Istot i ideaem pedagogii spartaskiej byo wychowanie jednostek mocnych fizycznie, zahartowanych na wszelkie trudy, obywajcych si bez wygd i dostatkw, zaprawionych do walki, zdyscyplinowanych, nieustraszonych i ofiarnych. Byo to wychowanie dla pastwa, nie dopuszczajce adnego indywidualizmu. Modym Spartanom wpajano pogard dla niewolnikw, a ich gotowo bojow nieraz sprawdzano w tzw. kryptejach, polegajcych na krwawym umierzaniu niezadowolenia niewolnikw i helotw. Takich uczu, jak lito, wspczucie, wspaniaomylno nie tylko nie rozwijano, lecz nawet wiadomie tumiono. 0 wychowanie umysowe nie dbano; ograniczao si ono gwnie do czytania, pisania, elementarnych rachunkw, opowiada oraz pieni wojennych i patriotycz nych. Szczeglnie uczono i przyzwyczajano modzie do moliwie krtkich, ale zrcznych odpowiedzi na pytania, std ich nazwa - lakonizmy3 . Rozmowy 1pogadanki wychowawcze dotyczyy gwnie tematyki moralnej. 3.1.2. Wychowanie ateskie Ateny byy otwartym dla wszystkich orodkiem handlu z innymi pastwami greckimi, a take krajami Wschodu: Egiptem, Fenicj itd. Znaczc rol odgrywaa nie tylko arystokracja rodowa, ale i arystokracja handlowa, tzw. plutokracja, a o prawa polityczne i spoeczne upominaa si i nieraz je uzyskiwaa nieco ubosza, lecz wolna ludno, czyli dcmos (lud suwerenny). Doprowadzio to w V w. p.n.e. do uksztatowania si ateskiej republiki demokratycznej. Jej twrca, Perykles (ok. 500-429 p.n.e.) -jak podaje historyk z V w. p.n.e. Tukidydes - mia wygosi jej synn apologi:2 ywoty (w wyborze) przetumaczy! na jzyk polski u progu XIX w. pijar F. N. Golaski i opublikowa w czterech tomach w Wilnie w latach 1801-1805. Zob. rda do dziejw wychowania i myli pedagogicznej, S. Wotoszyn (wyb. i opra), t. 1, wyd. 2 zin., Kielce 1995, s. 16-20. 3 Lakonia (gr. Lakonike, lac. Laconia) - kraina w ptd.-wsch. czci Peloponezu; pierwotnie zamieszkaa przez ludno achajsk, w XI w. p.n.e. ulega najazdowi Dorw, ktrzy stworzyli na tym terytorium pastwo spartaskie.

Nasz ustrj polityczny nie jest naladownictwem obcych praw, a my sami raczej jestemy wzorem dla innych ni oni dla nas. Nazywa si ten ustrj demokracj, poniewa opiera si na wikszoci obywateli, a nie na mniejszoci [...] kady obywatel jest rwny w obliczu prawa [...] jednostk ceni si nie ze wzgldu na jej przynaleno do pewnej grupy, lecz ze wzgldu na jej talent osobisty [...] W naszym yciu pastwowym kierujemy si zasad wolnoci. W yciu prywatnym nie wgldamy z podejrzliw ciekawoci w zachowanie si naszych wspobywateli [...] jestemy posuszni kadoczesnej wadzy i prawom, zwaszcza tym nie pisanym, ktre broni pokrzywdzonych i ktrych przekroczenie przynosi powszechn hab [...] Krtko mwic twierdz, e pastwo nasze jako cao jest szko wychowania Hellady, i wydaje mi si, e u nas kada jednostka moe z najwiksz swobod przystosowa si do najrozmaitszych form ycia i sta si przez to samodzielnym czowiekiem"4.

Praca wytwrcza, banauzyjska"5, zrzucana bya na niewolnikw. Natomiast ludno wolna zajmowaa si polityk, obronnoci pastwa, interesami gospodarczymi, a czas wolny spdzaa czy to na agorze, czy na stadionach na agonistyce sportowej (co cztery lata - olimpijskiej), na uprawianiu i rozwijaniu nauk i sztuk itp. Wychowanie modych pokole pooyo nacisk na wszechstronny i harmonijny rozwj indywidualnoci, talentw i aspiracji dziecka. Byo to wychowanie intelektualne i moralne, estetyczne i fizyczne. W nomenklaturze greckiej: wychowanie muzyczne, czyli wychowanie w subie Muz, opiekunek nauk i sztuk, oraz wychowanie fizyczne, gwnie sportowe (m.in. pywanie oraz zoony z piciu konkurencji pentatlon: bieg, skok, rzut dyskiem, rzut oszczepem oraz zapasy). Wychowanie muzyczne otrzymyway modsze dzieci od gramatystw i lutnistw; wychowaniem fizycznym kierowa pedotriba w swoim zakadzie, zwanym palestr. Dorastajcy Ateczycy kontynuowali ksztacenie umysowe i fizyczne W tzw. gimnazjonach, utrzymywanych przez gimnazjarchw, ale nadzorowanych przez specjalnych urzdnikw pastwowych, zwanych sofronistami. Do gimnaz-jonw chtnie zagldali filozofowie i uczeni, aby prowadzi z modzie rozmowy i dyskusje na tematy moralne, naukowe czy polityczne. Uwieczeniem cyklu ksztacenia bya dwuletnia efebia (instytucja pastwowa uksztatowana stosunkowo pno, bo dopiero po klsce pod Cherone w 338 r. p.n.e.) zamykajca ksztacenie obywatelskie i wojskowe6. Opiek nad caoci drogi wychowawczej maego Ateczyka powierzano dowiadczonym i wyksztaconym (bo i tacy bywali) niewolnikom, nazywanym pedagogami7.Zob. rda.:., op. cit., s. 21-23. Greckie bcmausos - zdun, rzemielnik. Zdaniem zamonych Ateczykw czowiek godny pogardy, bowiem wykonywa prac fizyczn za pienidze. 6 Nie mona szuka dla pocztkw wczeniejszych ni wojna peloponeska (431-404 p.n.e.). By moe efebia istniaa ju wczeniej, ale sowo to oznaczao tylko zespl uroczystych obrzdw towarzyszcych przejciu modzieca do wieku mskiego, nie oznaczao za klasycznej instytucji wojskowej (Homer Iliada XXIII, 811-825)" - H.-l. Marrou, Historia wychowania w staroytnoci, tum. S. o, Warszawa 1969, s. 74. 7 Greckie paidagogs; od dwch sw: pais, w dopeniaczu paids - chopiec i ago - prowadz (agngs - przewodnik), czyli opiekun, osoba prowadzca" chopca.5 4

90Rozdzia 3. Wychowanie w staroytnej Europie

Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia

91

Tak uksztatowa si i upowszechni w okresie peryklejskim i pniej (m.in rwnie za spraw sofistw i wielkich filozofw) ateski idea wychowawczy* - grecka paideia (termin ten oznacza take kultur osobist). Odegraa ona kolosaln rol w dziejach pedagogiki europejskiej. Idea ten mona streci nastpujco. I Wszelka dzielno i mdro s wyuczalne (tez t upowszechniay nauki sofistw), podobnie jak sprawnoci i umiejtnoci techniczne. Kady (naturalnie chodzi tu o wolnego obywatela) powinien zadba o naleyte wychowanie. Wychowanie powinno zapewni estetyczn" proporcj: harmoni i wszechstronno. Wyraao to pojcie kalokagathia (gr. kals - pikny, agaths - dobry, szlachetny). Tak si przejawia paideia. Wystrzega si naley wszelkiej przesady. Nawet przesadny atletyzm - wyczyn - w igrzyskach olimpijskich przyjmowano z niepokojem, a Arystoteles krytykowa m.in. wychowanie spartaskie za jednostronne uwojskowienie". Dobrze wychowanego obywatela powinien cechowa harmonijny rozwj wszelkich zdolnoci i cnt: musia uczy si umiaru (grj| sophrosyne), prawdziwego mstwa (andreia), mdroci (sophia) i sprawiedliwoci (dikaiosyne) oraz musia umie przejawia te cnoty (arete) i kierowa si nimf zarwno w yciu osobistym, jak i w sprawach publicznych, kiedy przyjdzie mu - z powoania obywatelskiego - piastowa urzdy w swoim miecie-pastwie.

chodzenia od rzeczy znanych ku nieznanym bd metod indukcyjn, bd metod dedukcyjn) pozostanie na dugie wieki najwyszym kanonem dydaktycznym.8 Zob. rda..., op. cit., s. 24-77; I. Kroska, Sokrates, wyd. 4, Warszawa 1985 (tame wybr pism o Sokratesie); K. Leniak, Arystoteles, wyd. 3 zm. i rozsz., Warszawa 1989 (tame wybr pism).

3.2. Rola szk filozoficznychWielk rol w kulturze pedagogicznej staroytnej Grecji odgrywali filozofowie i ich szkoy" (rozmowy - dialogi z uczniami) filozoficzne, takie jak: wdrwki sofistw nauczajcych dzielnoci i mdroci, dyskursy z modymi prowadzone na agorze przez Sokratesa (tak piknie odtworzone" w pismach Ksenofonta i dialogach Platona), Akademia Platoska w gaju powiconym Akademosowi, ktra przetrwaa cae wieki, czy te szkoa Arystotelesa prowadzona w ateskim Lykeionie (std liceum), nazywana szko perypatetw (gr. peripatos - chodzenie wok), poniewa I Arystoteles wykada swoj filozofi, przechadzajc si wraz z uczniami pod wspania kolumnad Lykeionu8. Arystoteles (384-322 p.n.e.), najwszechstronniejszy myliciel i uczony staroytnoci, jest take ojcem teorii uczenia si i nauczania, czyli tej dyscypliny pedagogicznej, ktr nazwano dydaktyk. To, co Arystoteles powiedzia o procesie uczenia si (od spostrzegania, poprzez zapamitywanie, dowiadczenie oraz umiejtno zuytkowania wiadomoci, wznosimy si do ich rozumowego opanowania i wiedzy pojciowej), i to, czego domaga si w zwizku z tym od nauczyciela w procesie nauczania (pokazywania, utrwalania, wiczenia, prze-

Wspczesny polski pedagog tak to oceni (1930 r.): Wszystko, co o toku nauczania powiedziano pniej, czy to w staroytnoci klasycznej, czy w redniowieczu, czy za czasw wczeniejszego humanizmu, stao ju poniej tej teorii Arystotelesa"9. Natomiast posta Sokratesa (469-399 p.n.e.), ktry yciem potwierdzi wierno sobie i wierno wyznawanym przekonaniom, pozostaa wiecznie yw legend i wiecznie ywym wzorem postawy nauczyciela-wychowawcy, ktry musi by gotw nawet wasn mierci zawiadczy prawd goszonych myli i wartoci oraz wierno i oddanie wychowankom, gdy los tak zechce. Oskarony o deprawacj obywatelsk i religijn modziey (goszonymi pogldami, zwaszcza omieszaniem autorytetw"), skazany przez sd, mia powiedzie do przyjaci, ktrzy przyszli z propozycj umoliwienia mu ucieczki z wizienia: Gdzie ci los postawi, tam trzeba pozosta a do mierci". Po stuleciach Norwid powie: Co ty Atenom zrobi, Sokratesie, e ci ze zota statu lud niesie, otruwszy pierwej?".

3.3. Kultura szkolna czasw hellenistycznychNaszkicowana powyej ateska paideia uformowaa si w archaicznym i klasycznym okresie dziejw Grecji: od Homera do Isokratesa (VIII-IV w. p.n.e.). Lata 336-30 r. p.n.e., tj. od daty wstpienia na tron Aleksandra Wielkiego i podboju monarchii perskiej do daty zdobycia przez Rzym ostatniego pastwa hellenistycznego - Egiptu, nazywa si epok hellenistyczn, hellenizmem (termin stworzony przez niemieckiego historyka z XIX w., Johanna Gustawa Droysena). W wyniku podbojw Aleksandra Wielkiego powstao ogromne imperium obejmujce poza Grecj m.in. takie kraje, jak: Egipt, Macedonia, Pergamon, krlestwo Seleukidw. Wszdzie tam upowszechniaa si kultura grecka, czc ustrj i kultur greckiej polis z cechami i kultur monarchii wschodnich, np. utosamiano nowo poznane bstwa greckie z orientalnymi (tzw. synkretyzm religijny). Poczwszy od U w. p.n.e., ten hellenistyczny Wschd ulega kolejno podbojom Rzymu, ktry w 146 r. p.n.e. podporzdkowa sobie rwnie Grecj. Rzym jednak sam zosta podbity" urokiem kultury helleskiej i dziki temu kultura ta a do koca epoki antycznej obejmowaa cay rdziemnomorski wiat, a wraz z legionami rzymskimi wdrowaa w bardziej odlege regiony Europy. Epok hellenistyczn cechuje dalszy ekstensywny rozwj kultury: rozwj szk filozoficznych i humanistyki, rozwj matematyki i astronomii, rozwj techniki, sztuk piknych itd. Nowych cech nabiera take kultura pedagogiczna. Nastpuje rozwj szkolnictwa oraz powstaje i utrwala si na wiele wiekw kanon wyksztacenia oglnego opartego na ksztaceniu literackim (klasycznym) jako najlepszej podstawie wszelkiego ksztacenia.B. Nawroczyski, Zasady nauczania. W: Dziel wybrane, t. 2, Warszawa 1987, s. 229.

92

Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia

Rozdzia 3. Wychowanie w staroytnej Europie

93

Przemiany te zaczy si ju od Isokratesa (436-338 p.n.e.) i jego wieloletniej dziaalnoci nauczycielskiej. Stworzy on i prowadzi szko nauczania jzyka i wymowy, czyli sztuki oratorskiej. Uczyli w niej najlepsi nauczyciele, ktrych Isokrates szczeglnie ceni i dba o ich presti i autorytet. Ten retoryczny idea" i posta wyksztacenia (a take wychowania obywatelskiego) upowszechnia si w czasach hellenistycznych, powodujc rwnie rozkwit i kult wszelkich nauk. Coraz silniej akcentowana jest waga kultury intelektualnej i wskutek tego - wyksztacenia umysowego, ktre musi dawa ksztacenie oglne, Ucielenia si to w postaci kanonu wiedzy i umiejtnoci (programu), realizowanego w coraz lepiej uporzdkowanym i zhierarchizowanym systemie szkolnym. Szkolnictwo przybiera charakter publiczny, a czuwaj nad nim specjalni inspektorzy, tzw. pedonomowie. Uprzywilejowane w klasycznej attyckiej Grecji wychowanie fizyczne i sportowe ustpuje w cie. Szkoami pocztkowymi s szkoy gramatykalne, szkoami rednimi - gimnazja, ktre z dawnego zakadu wicze gimnastycznych staj si orodkami komplementarnej pracy szkolnej: dbaj o rozwj fizyczny, ale coraz intensywniej ksztac umys. Program ksztacenia okrelony zostaje mianem sztuki wyzwolone (ac. artes liberales), tzn. ksztacce umys wolnego obywatela. Treci ksztacenia s coraz bardziej oderwane od sztuk praktycznych", czyli banauzyjskich. Materia programowy obejmuje: gramatyk, retoryk i dialektyk, arytmetyk, geometri (Euklidesa), astronomi i muzyk. Jest to bodaj pierwszy w historii zarys wyksztacenia encyklopedycznego, ktremu epoka hellenistyczna nadaa nazw enkyklios paideia, co naley rozumie jako nauczanie powszechne, oglne". Ksztacenie humanistyczne - literackie (na utworach klasycznych: Homera, tragikw greckich i innych poetw) akcentuje rozbir jzykowy i egzegez rzeczow; ksztacenie matematyczno-przyrodnicze podpiera si pomocami naukowymi: figurami, bryami, mapami, globusami itp. ycie szkolne modziey wytwarza take okrelone zwyczaje, obrzdy, zwizki koleeskie itp. Szkoy wysze maj charakter gwnie szk filozoficznych: dziaa dalej Akademia Platoska, zaznaczaj si StoaI0, rygorystycznie moralizujca szkoa Zenona z Kition (336-264 p.n.e.) czy reprezentujcy kult ycia i hedonistyczn postaw moraln Ogrd Epikura (341-270 p.n.e.). Kierunek szkole filozoficznej zawsze nadaje scholarcha (prowadzcy) i jego pogldy. To w coraz wyszym stopniu erudycyjne (encyklopedyczne) wyksztacenie szkolne nie dawao adnego konkretnego (praktycznego) przygotowania do ycia. Ksztacenie zawodowe (do okrelonej pracy uytecznej) nie byo szkole hellenistycznej znane. Wolny obywatel nie para si prac produkcyjn". Zapocztkowane w tamtej epoce oderwanie, przepa midzy ksztaceniem oglnym a ksztaceniem zawodowym bdzie si utrzymywa przez wieki. Kultur pedagogiczn Europy i prymat w niej intelektualizmu" szkolnego zapodni na wiele stuleci wanie hellenizm. Zaznaczmy jeszcze, e cae wychowanie antyczne, w tym take szkolne, byo w swym klimacie wychowaniem przymuszajcym", a rzga uchodzia za symbol

wadzy pedagoga. Komediopisarz Menander ju w IV w. p.n.e. pisa: Kto nie bra kijw, nie odebra wychowania", ale Arystoteles podkrela, e w wychowaniu przykro musi si przeplata z przyjemnoci. Dlatego oddziaywano take na ambicj, a rozmaite pochway i zachty odgryway nie mniejsz rol ni kary. Zawsze wychowywano modzie do ycia publicznego. Jednake warto jeszcze zwrci uwag, e w zachowanym traktacie o wychowaniu tzw. Pseudo-Plutarcha, najprawdopodobniej z przeomu III i II w. p.n.e., s wypowiedzi o wychowaniu indywidualizujcym, ktre polega na doskonaleniu" charakterw dzieci, bo to - zdaniem autora - jest warunkiem szczcia jednostek i zbiorowoci ludzkich. Znajdujemy w tym traktacie bodaj pierwszy gos przeciw karom cielesnym. Twierdz - pisa autor - e do chwalebnych usiowa skoni trzeba dzieci upomnieniem sownym; bynajmniej za nie wolno zmusza ich do tego srogim obchodzeniem z nimi" ". W traktacie Pseudo-Plutarcha pobrzmiewaj pogldy etyczne stoikw na ycie szczliwe, ktre polega na wiadomym wyborze ycia cnotliwego, wolnego od namitnoci, yczliwego wobec innych ludzi.

3.4. Wychowanie w rodzinie i ksztacenie szkolne w staroytnym RzymieStaroytny Rzym uksztatowa si jako silny i ekspansywny organizm pastwowy potrzebujcy nade wszystko tgich wojownikw i sprawnych administratorw. Dlatego te przez dugie wieki ideaem wychowawczym by surowy obywatel, charakteryzujcy si takimi cnotami, jak: stao (ac. constantia), dzielno (virtus), pobono (pietas), opanowanie (modestas), godno (gravitas), roztropno (prudentia), sprawiedliwo (iustitia). Motywacja tego celu wychowawczego bya jednake w Rzymie inna ni u Grekw: nie uzasadniano go koniecznoci zachowania estetycznej rwnowagi pomidzy rnymi aspektami wychowania, jak to czynili Grecy, lecz wiksz uwag zwracano na umiejtne przygotowanie modziey do roli obywatela, do dobrego administrowania sprawami publicznymi. Wychowanie byo przede wszystkim wewntrzn ambicj rodziny. W rodzinie miody Rzymianin mia znajdowa najznakomitsze wzory do naladowania. Ze sprawami publicznymi zaznajamia si na zgromadzeniach ludowych i rozprawach sdowych, prowadzany tam przez ojca. Rzemioso wojenne poznawa najpierw na Polu Marsowym (z otarzem Marsa, boga wojny, gdzie odbyway si przegldy wojskowe), a pniej w obozach wojskowych. Tradycja przekazaa potomnoci posta Katona Starszego (234-149 p.n.e.) jako taki wzr obywatela, ma, ojca, wychowawcy wasnego syna w jednej osobie. Plutarch w jego ywocie" opowiada, e byl nie tylko sawnym wodzem i rozumnym mem stanu, ktry Rzeczpospolit rzymsk nachylon i zepsowan jako cenzor mdrymi ustawami, stosownym prowadzeniem i nauk wspar i naprawi [...]", lecz take oddanym ojcem.

Std nazwy: szkoa stoikw, stoicki spokj, stoicki umiar itd.

Zob. rda..., op. cit., s. 78-88.

94Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia

Rozdzia 3. Wychowanie w staroytnej Europie

95

Skoro mu si syn urodzi nie mia w domu nic pilniejszego prcz spraw publicznych ? jak by przytomnym, gdy matka dzieci kpaa i powijaa [...] Gdy syn do poznania ' przychodzi, zaraz go ojciec wzi do siebie na nauk, lubo mia w domu niewolnik Chilona, gramatyka niepoledniego, ktry wiele dzieci uczy. Ale miaem to | podo - mwi - eby niewolnik mego syna aja albo mu ucha naciga, kiedy cze0 natychmiast nie pojmie. Nie chciaem te by obowizanym niewolnikowi a;' dobrodziejstwo edukacji mojego syna. Sam go wic uczy czytania i pisania, tudzie praw, sam go wiczy nie tylko w rzucaniu wczni, robieniu broni, jedeniu konno ale i na kuaki z nim chodzi, razem z nim zimna i upau dowiadcza, razem po rzekach i po bystrych nurtach pywa. Sam te, jak donosi, dla niego wasn rk i wikszym pismem dzieje napisa12 , aeby to syn mia w domu, z czego bv poytecznie wiadomoci ojczystych i spraw przodkw zasiga [...]"l3.

W miar nasilajcych si wpyww na ycie i obyczaje rzymskie cywilizacji greckiej - zwaszcza mniej wicej od koca wojen punickich z Kartagin (146 p.n.e.) - Rzym coraz bardziej zacz przejmowa hellenistyczny program ksztacenia modziey oraz hellenistyczn organizacj szkoln, wysuwajc w jeszcze wyszym stopniu, ze wzgldu na swoisty charakter ycia publicznego, na czoo " programu elementy erudycyjne (prawne) i retoryczne. Przejmowanie greckich form!! wychowania i obyczaju, a porzucanie tradycyjnego zwyczaju wychowywania dzieci w rodzinie rzymskiej, prowadzio, zdaniem konserwatystw, do zepsucia moralnego. O tempom! o mores! (O czasy! o obyczaje!) - grzmia w mowach Przeciw Kalyllnie '4 wielki Cyceron (10643 p.n.e.), najsawniejszy mwca rzymski, ktrego dziea, od czasw renesansu a do XIX w., wywieray wielki wpyw zarwno moralny, jak i jzykowy na kultur Europy. Dlatego te zabiegano o to, aby wychowanie moralno-obywatelskie pozostawi pieczy rodziny, ganic w szczeglnoci przyjmowanie greckiego kultu ciaa i nagoci oraz przesad w wychowaniu muzycznym. Std grecka paideia (wychowanie harmonijne i wszechstronne) rozdzielaa si w Rzymie na educatio - wychowanie w cilejszym tego sowa znaczeniu oraz na doctrina - nauczanie (erudycyjne). Wychowanie pozostawao raczej przez dugi jeszcze czas w gestii rodzicw, natomiast w zakresie wyksztacenia Rzymianie poddali si cakowicie greckiej (hellenistycznej) kulturze umysowej, zwaszcza po opanowaniu Grecji (146 r.J p.n.e.). Naczelne miejsce zyskuje wyksztacenie retoryczne. Daje temu wyraz rzymska teoria" pedagogiczna. Najwybitniejszy rzymski pedagog, Marek Fabiusz Kwintylian (Quintilian, ok. 35-95 r. n.e.) swoje wielkie dzieo Ksztacenie mwcy " powica nie tylko i nie12 Dzieo Katona - Origines (Pocztki), roczniki od zaoenia Rzymu do swoich czasw, w siedmiu ksigach, Praeceptia ad filium (Nauki dla syna) - zachowao si jedynie we fragmentach. " 13 Plutarch z Cheronei, ywoty stawnych mw, Krakw 1923, s. 166-167. 14 Lucius Sergius Catilina - synny ulracjusz i pozbawiony zasad moralnych intrygant, ktry w drodze zamachu stanu usiowa zdoby godno konsula. To wanie Cycero ujawni spisek i wygiosit w senacie pomienne mowy, co zakoczyo si skazaniem kilku gwnych przywdcw na mier. 15 Marek Fabiusz Kwintylian, Ksztacenie mwcy, ks. I, II i X, tum. M. Broek, Warszawa 2002; fragmenty - zob. rda..., op. cit. s. 107-127.

metodycznej (dydaktycznej) problematyce ksztacenia dobrego oratora, tle A wszystko charakterystyce wyidealizowanego wzoru obywatela podanego o czasach (a obywatel ten czsto musia publicznie przekonywa do swoich * jeSstd sztuka przemawiania bya umiejtnoci niezbdn dla Rzymianina). Ma raChv przede wszystkim vir probus - czowiek (m) nieskazitelny, a jego mowy 10 winny by zawsze wyrazem jego prawego charakteru. W ten sposb pojcie P owiek wyksztacony i mistrz wszelkiej umiejtnoci krasomwczej" czy si '^Kwintyliana w sposb nierozerwalny z pojciem wzr moralny". Wysokie U ymagania stawia te Kwintylian nauczycielom (szczegln uwag powici im drugiej ksidze swego dziea), od zarania bowiem nauk pobiera powinien chopiec u najlepszych, najdoskonalszych w tej sztuce.

3.5. Rozpad kultury i wychowania antycznegoPostpujcy kryzys i upadek antycznej kultury oraz ksztatu wychowania i edukacji hellenistycznej by nastpstwem m.in. szerzenia si chrzecijastwa. Oglnie mona powiedzie, e wychowanie u Grekw i Rzymian oraz w caym wiecie hellenistycznym byo wieckie: moralno miaa raczej znami obywatelskie (cywilne, ac. civis - obywatel) anieli uzasadnienie religijne; bya raczej naturalna", a nie nadnaturalna". Religijne i pozaziemskie (nadprzyrodzone) uzasadnienie celw ycia',' a wic i wychowania czowieka, przynosia tradycja judeochrzecijaska. Chrystianizm gosi zasad rwnoci wobec Boga i braterstwo wszystkich ludzi, a za cnotliwe ycie obiecywa po mierci wieczn szczliwo. Nowa religia odwracaa czowieka od wiata doczesnego, od jego dbr i uciech, take od pastwa i jego polityki zarwno obywatelskiej, jak militarnej. Antycznym cnotom dzielnoci i mdroci w yciu osobistym i publicznym przeciwstawione zostaj cnoty ewangeliczne: wiara, nadzieja i mio. Bosk ask, mdro i miosierdzie ucielenia osoba Jezusa, ktrego czowiek powinien naladowa. Drog do tego jest modlitwa i praktykowanie miosierdzia i tak postaw zapewni ma wychowanie chrzecijaskie. Nie mona go jednak uzyska w wieckich publicznych szkoach hellenistycznych ani w rozpowszechnionych szkoach filozoficznych. Do wychowania powoany jest Koci, namiestnik Boga na ziemi, oraz rodzina chrzecijaska. Rodzinn pedagogi religijn steruj gminy chrzecijaskie, a dla realizacji funkcji nauczajcej (katechezy) Koci powouje i ksztaci katechetw (gr. katechetes - nauczyciel). Wszystko to oddziauje destrukcyjnie na publiczne wychowanie szkolne i pozaszkolne, jak i na ca kultur antyczn - i to tym silniej, im bardziej ulegao rozkadowi cesarstwo rzymskie, a umacniao chrzecijastwo. W 313 r. n.e. ogoszony zosta przez Konstantyna Wielkiego edykt mediolaski proklamujcy wolno religijn i rwnouprawnienie chrzecijastwa. Jednoczenie pierwotne chrzecijastwo ubogich i maluczkich" zyskiwao coraz liczniejszych wyznawcw z wyszych warstw spoecznych, ludzi dobrze wyksztaconych. Bdc za - mimo

96

Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia

wszystko - religi uczon", religi Biblii, religi objawienia spisanego", musiao samo zadba o niezbdn wasn kultur wykadu i egzegezy pism witych (ewangelii), czyli o wasne szkoy, rne od szkl pogaskich" (klasycznych). Pewnym wzorcem mogy by szkoy ydowskie (rabinackie), nauczajce ksig witych". Upowszechniajce si szkolnictwo chrzecijaskie wykorzystuje jednak dla wasnych celw - odpowiednio adaptujc i interpretujc - rwnie wiele elementw kultury literackiej wczesnego szkolnictwa publicznego. Tak si dzieje nie bez oporw - i na greckim Wschodzie, i na rzymskim (aciskim) Zachodzie. Przewodnikami w tym wzgldzie s wielcy ojcowie Kocioa: sami dobrze wyksztaceni, krytyczni, a nawet potpiajcy ksztacenie w naukach pogaskich, widzieli jednak potrzeb ksztacenia umysu na naukach wyzwolonych dla lepszego rozumienia Pisma witego. Katechizmu i nauk wieckich" w swoich szkoach naucza dobrze wyksztacony filozof Orygenes (ok. 185-254), kierownik szkoy katechetycznej w Aleksandrii w latach 203-215. Podobnie myli i postpuje w. Augustyn (354-430), ktry w modych latach otrzyma staranne wyksztacenie filozoficzne i retoryczne - gorzko jednak wspomina w swoich Wyznaniach"1 lata szkoy, szczeglnie wymierzane uczniom kary cielesne - a przed przyjciem chrzecijastwa i chrztem nauczajcy retoryki w Kartaginie, Rzymie i Mediolanie. Autor Wulgaty, czyli tumaczenia Biblii na acin, w. Hieronim (ok. 347-420) sam o sobie napisa, e jest jednoczenie filozofem i retorem, gramatykiem i dialektykiem, Hebrajczykiem, Grekiem i Rzymianinem. W wychowaniu z jednej strony propagowa ascetyzm, z drugiej jednak - ceni wyksztacenie oglne (jzykowo-literackie) i uwaa je za stosowne nawet dla dziewczt (zakonnic). W tym celu dopuszcza odpowiednie - w duchu chrzecijaskim - wykorzystywanie pogaskiej kultury literackiej". Jego przesiknite duchem ascetyzmu Listy - do Rzymianki Leiy (401) i do Gaudencjusza (413) - s jednoczenie wiadectwem obecnoci rzymskiej tradycji wychowania wytwornego". Przez wiele lat czerpano z nich zasady wychowania dziewczt, w tym rwnie w klasztorach eskich. S to jedynie wybrane przykady. Rozpad cesarstwa rzymskiego i powstawanie nowych barbarzyskich" pastw potguj wysiki Kocioa zmierzajce do pielgnacji, zachowania i adaptacji dla swoich celw szkolnej tradycji kultury pisma". Ma to przeciwdziaa nawrotowi pogastwa oraz zwalcza nasilajce si herezje w onie chrzecijastwa. W ten sposb chrystianizm dziedziczy - to zwalczajc i niszczc, to adaptujc - wiele elementw humanizmu szkolnego minionej epoki. Niemniej przeom antyku i redniowiecza jest okresem gbokiego upadku kultury umysowej."' Zob. rda..., op. cii., s. 130-132; A. Kasia, w. Augustyn, Warszawa 1960 (tame fragmenty pism).

Rozdzia 4

Owiata i wychowanie w epoce redniowieczaStefan Wotoszyn

4.1. Klasztory i szkoy kocielnePrymat owiatowy w redniowieczu - przynajmniej w jego pierwszych stuleciach naley do Kocioa, ktry ksztatuje chrzecijask kultur umysow. Szerz j i pielgnuj klasztory oraz szkoy kocielne. Przepaja te ona wszystkie warstwy spoeczne, od najniszych do najwyszych, i wszystkie dziedziny ycia. Klasztory i obowizujce w nich reguy zakonne byy prb (pomyln) ujcia w ramy organizacyjne ruchw i nakazw ycia ascetycznego, nadania mu jednolitych form i wykorzystania ascezy dla celw polityki kocielnej. Propagowanie bowiem przez Koci ascezy - nakazu etyki chrzecijaskiej odwracania si i pogardy w stosunku do wiata doczesnego - oraz zachta, aby wierni wyrzekali si dbr materialnych w imi wiecznego zbawienia, wzmacniay polityczne denia Kocioa zmierzajce do panowania nad caym wiatem. Zaostrzanie si ascezy pomnaao bogactwa Kocioa: wstpujcy i zamykajcy si w klasztorach wyrzekali si dbr prywatnych na rzecz instytucji, a to zwikszao si i wpywy polityczne Kocioa. W wczesnym wiecie i ustroju feudalnym potga polityczna zaleaa gwnie od dbr ziemskich i bogactw, jakimi si wadao. Za pierwszy klasztor katolicki' uwaa si zgromadzenie mskie zaoone okoo 529 r. na Monte Cassino przez w. Benedykta z Nursji. Okoo 540 r. powstaa regua drobiazgowo normujca ycie zakonnikw2. Zaczynaa si od sw Ausculta fili (Posuchaj, synu). Na czele zgromadzenia zakonnego sta wybieralny opat, ktry by ojcem wsplnoty klasztornej i strem reguy. ycie mnichw wypeniaa modlitwa i praca. Wkad zakonw (szczeglnie benedyktynw, ale i innych, ktre powstaway w pniejszym okresie redniowiecza) w rozwj cywilizacyjny Europy by ogromny.

' Wsplnoty monastyczne powstaway te w pierwszych wiekach chrzecijastwa, np. na terenie Egiptu czy Italii, ale nie miay one charakteru instytucji o zatwierdzonej formalnie regule ani nie byy kompleksem budynkw mieszkalnych z kocioem, chocia pod koniec Imperium Rzymskiego korzystay z pewnych przywilejw, jak np. zwolnienie od podatkw czy od suby wojskowej. 2 Zob. rda do dziejw wychowania i myli pedagogicznej, S. Wooszyn (wyb. i opra), t. 1, wyd. 2 zm., Kielce 1995, s. 135-137.

7 - Pedagogika...

98Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia Rozdzia 4. Owiata i wychowanie w epoce redniowiecza

99

Opactwa benedyktyskie powstaway w wielu krajach; zakonnicy prowadzili nie tylko dziaalno religijn, ale szerzyli kultur roln, uprawiali rzemiosa, budowali drogi, zakadali szpitale, a z czasem coraz bardziej rozwijali owiat (przepisywanie ksig stao si przysowiow benedyktysk prac"). Do Polski pierwsi benedyktyni dotarli w X w. (klasztor w Trzemesznie). Z upywem czasu powstaway nowe zgromadzenia zakonne (np. zakon kluniacki, zakon cystersw, kartuzw czy augustiaski), niektre coraz bardziej owiecone", zaangaowane w prac umysow i edukacyjn. Dla klasztorw w Hiszpanii - do walki z herezj ariask - biskup Sewilli Izydor (ok. 560-636) opracowa rodzaj encyklopedii gromadzcej ca wczesn wiedz Etymologiamm libri XX seu Origines (Etymologii ksig XX, czyli Pocztki). Origines coraz powszechniej staway si podstawowym podrcznikiem w szkoach Europy redniowiecznej3. Wysokim poziomem nauczania szczyciy si take klasztory w Irlandii i Szkocji. Zasuy si tam swoj dziaalnoci m.in. w. Patryk (ok. 389-461), bohater narodowy nazwany Apostoem Irlandii4. Owiata szkolna podporzdkowana bya nauczaniu Kocioa: najwaniejszym jej celem byo wychowanie do przestrzegania nauk i cnt chrzecijaskich oraz pokory i posuszestwa Kocioowi jako boskiemu namiestnikowi na ziemi. Szkoy klasztorne dbay przede wszystkim o przysposobienie chopcw do stanu duchownego. Oprcz nich funkcjonoway szkoy nisze przy kocioach parafialnych oraz szkoy wyszego stopnia przy katedrach; wizay one ludno z Kocioem i praktykami religijnymi. Swj program opieray na przystosowanych odpowiednio tzw. siedmiu sztukach wyzwolonych (septem artes liberales), ktrych pierwowzr siga czasw hellenistycznych. Szkoy trywialne (ac. trivium - trzy drogi) realizoway niszy stopie ksztacenia: gramatyk acisk, retoryk (objanianie ewangelii i czynnoci kancelaryjne: gwnie redagowanie dokumentw, pism i listw) oraz dialektyk, ktra rozwinie si pniej wraz z rozwojem filozofii scholastycznej. Szkoy katedralne, kwadrywialne (ac. quadrivium - cztery drogi), realizoway wyszy stopie ksztacenia: bardzo prost arytmetyk i astronomi (konieczn do ustalania ruchomych wit kocielnych), geometri, ktra zaznajamiaa raczej z geograficznym opisem ziemi i przyrody, oraz muzyk powizan ze piewem kocielnym5. Encyklopedycznym podrcznikiem szkolnym - obok wspomnianych powyej Origines - byo dzieo literata i historyka, Flawiusza Aureliusza Kasjodora (Cassiodorusa) (ok. 490-575), Ksztacenie w naukach boskich i wieckich, przesiknite duchem augustianizmu. Kasjodor wzorowa si na wieckim - raczej do dziwacznym - dziele Marcjana Capelli (V w.) O zalubinach Filologu

i Merkurym. Siedem sztuk wyzwolonych to u Capelli druhny na zalubinach Merkurego i Filologi, ktr mu ofiarowa Apollo. Kasjodor 6 pragn wiedz staroytn odpowiednio wykorzysta w chrzecijaskim nauczaniu sztuk wyzwolonych. Do podnoszenia szk na wyszy poziom oraz do ich upowszechnienia znaczco przyczynia si polityka owiatowa Karola Wielkiego (742-814); jego panowanie nazywa si wrcz renesansem karoliskim". Krlestwo Frankw obejmowao prawie ca wczesn katolick Europ: od aby za Pireneje i od Morza Pnocnego po Dunaj. Nakaza on ksztaci nie tylko wszystkich najbliszych ze swojego otoczenia, lecz poleci duchowiestwu zakadanie szk w miastach i na wsiach przy kadym kociele i zobowiza kadego ojca do posyania syna do szkoy. Mona to uwaa za intencjonalne zacztki obowizku szkolnego. Z Karolem Wielkim wspdziaali liczni wczeni uczeni w rnych krajach. Zasyn m.in. Alkwin (Alkuin), wychowanek angielskich benedyktynw, ktry kierowa szko paacow na dworze Karola Wielkiego. Z Woch pochodzili gramatyk Piotr z Pizy i historyk Pawe Diakon; z Hiszpanii - poeta Teodulf Wizygota. ycie Karola Wielkiego spisa inny uczony przebywajcy na jego dworze - Einhard (ok. 770-840), w dziele ycie Karola Wielkiego1. Dziaalno owiatow Karola Wielkiego naladowali jego nastpcy oraz inni wadcy. Zintensyfikowaa ona te poczynania Kocioa: papiey Eugeniusza II i Leona IV. Ten ostatni w 853 r. - prawie 40 lat po mierci Karola Wielkiego potwierdzi jego polecenie i zarzdzi utrzymywanie szk przy kadej parafii. W nastpnych stuleciach redniowiecza - zwaszcza w kocowych, pod wpywem odnawiajcych si wwczas studiw nad Arystotelesem - objawione dogmaty chrzecijaskiej wiary katoliccy filozofowie zaczli dodatkowo uzasadnia racjami rozumowymi (ich zgodno z rozumem), ktre czerpali z filozofii greckiej. Tak rozwina si scholastyka - filozofia i metoda argumentacji, ktra stanowi wielki odrbny rozdzia w kulturze umysowej tej epoki. Najwybitniejszym przedstawicielem filozofii scholastycznej sta si, na cae wieki, w. Tomasz z Akwinu (1225-1274), dominikanin, gruntownie wyksztacony. Zaadaptowa on twrczo arystotelizm do uzasadniania dogmatyki katolickiej8.

4.2. Powstawanie uniwersytetwStudia nad filozofi antyku i nad odnalezionym zbiorem praw rzymskich, przenikanie do Europy Zachodniej kultury i medycyny arabskiej, zetknicie si ludw Zachodu w czasie wypraw krzyowych z kultur i nauk bizantyjsk wszystkie te i inne zjawiska powoduj oywienie umysowe oraz rozwj bada

Zob. rda..., op. cit., s. 138-141. Zob. S. Czarnowski, Kult bohaterw i jego spoeczne podoe. Sw. Patryk, bohater narodowy Irlandii. W: Dziea, t. 4, Warszawa 1956. 5 Urzdzenie szkl redniowiecznych - zob. rda..., op. cit., s. 145-159.

1

Autor take: Historii Kocioa, Historii Gotw, Kroniki wiata (od pocztku wiata do 519 r.). Einhard, ycie Karola Wielkiego, tum. J. Parandowski, Wrocaw 1950; fragmenty - zob. rda..., t. 1, op. cit., s. 142-144. 8 Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, tum. F. W. Bednarski, Londyn 1963; J. Borgosz, Tomasz Z Akwinu, Warszawa 1962 (tame fragmenty pism).7

6

100

Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia

Rozdzia 4. Owiata i wychowanie w epoce redniowiecza

101

i niezalenych od Kocioa docieka naukowych, ktrych nie zaspokajay najlepsze nawet szkoy katedralne. Umysy dne wiedzy poszukiway nowych drg jej zdobywania. U wielu budzi si krytycyzm, co powoduje, e wystpuj przeciwko lepej wierze (w. Anzelm, 1033-1109, arcybiskup Canterbury: wierz w to, cci jestem w stanie zrozumie"). Niektrzy filozofowie prowadz publiczne wykady i skupiaj wok siebie liczne zastpy suchaczy. Dziao si tak zwaszcza w Paryu, Jednym z takich najgoniejszych i najmielszych w niezawisoci mylenia mistrzw-wykadowcw by - bodaj najwikszy umys owych czasw - Piotr Abelard (1079-1142)9, ktry analiz logiczn uwaa za podstawow zasad racjonalnego mylenia i wiary. By jednym z pierwszych przedstawicieli nominalizmu (ac. nominalis - dotyczcy nazwy, imienia), tzn. mylenia filozoficznego przeciwstawnego platonizmowi, nominalizm odrzuca bowiem istnienie przedmiotw abstrakcyjnych (chocia istniej ich nazwy). Pierwszym kluczem do mdroci - mwi Abelard w dziele Sic etNon (ok. 1112) -jest pilne i czste pytanie", pytanie i wtpienie";"; Zaczynaj si take rozwija badania przyrodnicze. W nich Roger Bacon (ok. 1214-1294), zwany doctor mirabilis, widzia odtrutk na spekulacje filozoficzne, bo rdem i kryterium poznania jest bezporedni ogld danych przedmiotowych", czyli metoda empiryczna. Podobnie dzieje si na polu medycyny. Ogromne oywienie intelektualne i publiczne debaty na temat podoa porzdku spoecznego, istoty prawa czy rde i granic wadzy wywouj zainteresowanie naukami prawniczymi i spory o supremacj wadzy kocielnej nad wieck. Wszystko to daje pocztek uniwersytetom redniowiecznym. Inicjatywa ich. organizowania nie wychodzia wic od Kocioa, raczej od wieckich cechw nauczajcych", ktre chciay broni prawa do niezawisoci mylenia i niezalenoci dydaktycznej przed deniami Kocioa do opanowania tej niezawisoci. W pocztkach XII w. ze studiw nad prawem rzymskim zasynie uniwersytet w Bolonii (za. 1119), przewyszajc orodki naukowe w Padwie i Rawennie. Medycyna rozkwitnie na uczelni w Salerno, ale wkrtce przymi j Montpellier. Autonomi studium generale w Paryu uzna legat papieski dopiero w 1215 r., co usankcjonowao parysk samodzieln korporacj uniwersyteck. Pary stawa si . najwikszym wczesnym dominujcym uniwersyteckim centrum naukowym. Od wieku XII nastpuje tak gwatowny rozwj szkolnictwa wyszego", e w 1300 r. chrzecijaska Europa ma ju 23 uniwersytety. Zdecydowana wikszo funkcjonowaa w Italii i na Pwyspie Iberyjskim; pi istniao we Francji i dwa Oxford i Cambridge - w Anglii. Dwiecie lat pniej ich liczba zwikszy si do 75, w tym 16 uczelni na wschd od Renu. Liczne inicjatywy w tym zakresie wykazywali wadcy wieccy - uczelnia w Neapolu (1224) zaoona zostaa przez Fryderyka II z dynastii Hohenstaufw; podobnie dziao si w Hiszpanii, np. uniwersytety w Palencii (ok. 1208), Salamance (ok. 1220) czy Yalladolid (ok. 1250) powouj i sponsoruj osoby wieckie. IZob. P. Abeard, Historia moich niedoli i inne listy, tum. L. Joaehimowicz, Warszawa 1993; - Palacz, Abelard, Warszawa 1966 (tame wybr tekstw).

Inicjatyw w zakresie tworzenia uniwersytetw okazywao z kolei papiestwo, w czym przeszkadzay mu zreszt uwikania w liczne spory (krl Francji Filip IV pikny kontra papie Bonifacy VIII; przeniesienie rezydencji papieskiej do Awinionu) i nawet wojny z wadcami wieckimi (np. w 1229 r. armia papieska najechaa Neapol; wiele lat walki gwelfw i gibelinw w Italii). Z nakazu bulli papieskiej utworzono uniwersytety w Tuluzie (1229), Orleanie (1235) i inne. Koci konsekwentnie dy te do podporzdkowania sobie niezalenych uczelni i opanowania niezawisoci mylenia oraz nauczania. Pierwsze uniwersytety powstaway albo jako cechy studentw (std nacje studenckie" w Bolonii; migrujcy studenci doprowadzali do powstawania uczelni w innych miastach, np. w Padwie czy Vicenzie; podobnie powsta uniwersytet w Cambridge ok. 1209 r.), albo -jak w Paryu i w Oxfordzie - jako cechy profesorw. Badania naukowe i zajcia dydaktyczne prowadzili niezaleni mistrzowie-magistrowie (prawnicy, medycy, myliciele, badacze, teologowie i inni). Bulla papiea Mikoaja IV dla uczelni w Montpellier (1289) dekretowaa, e uniwersytet ma by studium generale, w ktrym by uczyli profesorowie, a studenci swobodnie mogli si uczy". W uniwersytetach redniowiecznych - oprcz wydziau filozoficznego, ktry by w zasadzie wydziaem przygotowawczym, powiconym siedmiu sztukom wyzwolonym - istniay przewanie trzy fakultety zasadnicze: prawny, medyczny i stopniowo coraz czciej - najwyszy - teologiczny.

4.3. Wychowanie w domu obcym"Od redniowiecznego wychowania kocielnego dla wiata pozaziemskiego" i od wyksztacenia pobieranego w szkoach kocielnych odbiegao w pewnym stopniu wychowanie rycerskie i wychowanie mieszczaskie. Wspczesny socjolog, Jzef Chaasiski, nazwa te typy wychowania wychowaniem w domu obcym"10. 4.3.1. Wychowanie rycerskie Wychowanie rycerskie miao na celu wyrabianie odwagi, siy fizycznej i umiejtnoci wojskowych (rycerskich). Pozwalao te naby ogady dworskiej. Wychowanie to dotyczyo synw szlachetnie urodzonych, odbywao si na dworach ksicych i przebiegao przez etapy: pazia, giermka a do pasowania na rycerza. Dopiero to pasowanie naprawd nobilitowao i wprowadzao pasowanego do elity feudaw jako penoprawnego czonka. Kodeks rycerskiego zachowania si nosi naturalnie znami chrzecijaskich zasad moralnoci. Mia m.in. przeciwdziaa nieokieznanemu duchowi wojowniczoci". Ideaem rycerza byo postpowanie wedug dewizy: Bogu - dusz, ycie - krlowi, serce - damom, sobie - saw ziemsk.

R

10

J. Chaiasiski, Wychowanie w domu obcym, Pozna 1928.

102

Cz II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia

Rozdzia 4. Owiata i wychowanie w epoce redniowiecza

103

Wyraa to jedno z arcydzie francuskiego redniowiecza, pikna Pie o Rolandzie i jego bohaterskiej tragicznej mierci w wyprawie Karola Wielkiego przeciw pogaskim Saracenom ". 4.3.2. Wychowanie mieszczaskie Wychowanie mieszczaskie, wychowanie do konkretnej pracy produkcyjnej (generalnie: zarobkowej), znalazo najbardziej charakterystyczn realizacj w wychowaniu cechowym. Byo to - podobnie jak wychowanie rycerskie - wychowanie w domu obcym", odbywao si bowiem w domu mistrza (majstra) cechowego, pod okiem ktrego modzie mieszczaska sposobia si do rnych kunsztw i rzemios. Przez stopnie terminatora i czeladnika dochodzio si do tytuu mistrza (majstra), ktry nadawa wszelkie prawa cechu i by wiadectwem najwyszych umiejtnoci w konkretnym zawodzie. Wspycie z rodzin majstra i z organizacj cechow wdraao jednoczenie modzieca w obyczaje i wymogi cechu n. Miasta organizoway take szkki miejskie, ktre daway pewne minimum wiedzy i umiejtnoci przydatnych do rnorodnej dziaalnoci gospodarczej, jak prowadzono w miecie. Szkoy nadzorowa proboszcz miejscowej parafii. O wysokim poziomie kultury mieszczaskiej wiadcz m.in. przepych i dostojestwo kociow, katedr, sztuki sakralnej, jak rwnie arcydziea sztuki rkodzielniczej czy budownictwa miejskiego (np. ratusze, budynki mieszkalne, bursy, szkoy).

4.4. Owiata w Pofsce redniowiecznejPolska - dostawszy si w krg oddziaywania kultury chrzecijaskiej - przejmowaa rwnie ideay yciowe i organizacje wychowawcze wczesnej Europy Zachodniej. Pierwsze szkoy na ziemiach polskich powstaj, poczynajc od XI w., przy katedrach biskupich (Krakw, Gniezno), pniej take przy kolegiatach. W XIII w. byo okoo 13 szk katedralnych i okoo 14 kolegiackich. W okresie kolonizacji miast na prawie niemieckim z inicjatyw owiatow wystpowao przybywajce do Polski mieszczastwo niemieckie, co grozio zgermanizowaniem urzdw miejskich i ycia kocielnego (kler niemiecki). Wyszy kler polski przeciwdziaa temu, np. arcybiskup gnienieski Peka w 1257 r. wyda zarzdzenie o niezatrudnianiu w szkolnictwie Niemcw nie znajcych jzyka polskiego, co potwierdzi z kolei w 1285 r. arcybiskup gnienieski Jakub winka. Szkoy parafialne zaczy powstawa i rozwija si w XIII-XIV w., przede wszystkim w miastach 13. Liczyy czsto po kilku-kilkunastu uczniw. Uczyy' Pie o Rolandzie, tum. T. eleski (Boy), Wrocaw 2000. Zob. rda..., t. 1, op. cit., s. 207-210. " Histori, organizacj i urzdzenie szkolnictwa w Polsce redniowiecznej ukazuje rdowo kilkulomowe dzieo A. Karbowiaka, Dzieje wychowania i szkl w Polsce w wiekach rednich, Petersburg12 1

podstaw czytania i pisania w jzyku aciskim oraz elementarnych rachunkw, a bardziej zaawansowane realizoway program trivium. Pierwszych studentw Polakw na uniwersytetach zachodnioeuropejskich spotykamy w XIII w., powstaj nawet - w Bolonii i Paryu - studenckie nacje polskie. Polacy studiuj filozofi, prawo i medycyn. W 1364 r. krl Kazimierz Wielki ogasza dyplom fundacyjny uniwersytetu krakowskiego. Krakowskie studium generale (szkoa powszechna) miao by nauk przemonych per" i orzewiajcym rdem", z ktrego penoci mogliby czerpa wszyscy naukami napoi sie pragncy". Miaa to by wszechnica pastwowa - utrzymywana z dochodw z up solnych - przygotowujca dla kraju wyksztaconych administratorw i urzdnikw: aby wydawaa me - gosi dyplom fundacyjny - dojrzaoci rady znakomite, ozdob cnt wietne i w rnych umiejtnociach biegel4". Uniwersytet pomylany by jako uczelnia o wszystkich wydziaach: filozoficznym, prawnym, medycznym i teologicznym, i mia by podporzdkowany kanclerzowi krakowskiemu. Papie Urban V podporzdkowa jednak akademi biskupowi krakowskiemu i nie zezwoli! na otwarcie wydziau teologicznego. Dopiero odnowiony w 1400 r. przez Wadysawa Jagie uniwersytet zyska wydzia teologiczny. Rola krakowskiej Alma Mater w rozwoju polskiej nauki i polskiej kultury umysowej bya ogromna. Tacy profesorowie, jak: teologowie Mateusz z Krakowa i Pawe Wodkowic; astronom Wojciech z Brudzewa; wybitny przedstawiciel filozofii scholastycznej Micha Twarg z Bystrzykowa; matematyk, astronom i astrolog, filozof Jan z Gogowa, matematyk, filozof i teolog Micha Wrocawczyk i inni - znani byli w caej Europie. Na wysokim poziomie staa zwaszcza matematyka i astronomia - w szkole krakowskiej ksztaci si w latach 1491-1495 Mikoaj Kopernik15. wiadectwa przenikania do Polski ideaw wychowania rycerskiego znajdujemy w opisach ycia druyn rycerskich w licznych redniowiecznych kronikach, jak Galia Anonima, Wincentego Kadubka, Jana Dugosza i innych dziejopisw. Obyczaje i kultur mieszczask - m.in. wychowanie cechowe - przeszczepiali na grunt polski ruchliwi osadnicy zza Odry. Pierwsze organizacje cechowe powstay w XIII w. w miastach lokowanych na prawie niemieckim. Starszyzna cechowa kierowaa nie tylko procesem zdobywania kwalifikacji zawodowych, ale ksztatowaa te solidarno i poczucie odpowiedzialnoci zbiorowej - organizowaa spotkania towarzyskie, wiczenia wojskowe (kady cech mia wyznaczony odcinek murw miejskich do obrony); cech wystpowa te jako zbiorowo w uroczystociach religijnych, jak msze wite, procesje itp.

Lww 1898-1923.

Zob. rda..., op. cit., s. 184-192. Zob. Dzieje Uniwersytetu Jagielloskiego w latach 1364-1764, t. 1, K. Lepszy (red.), Krakw 1964. Swoisto i uniwersalizm polskiej myli naukowej w redniowieczu ukazuje antologia Filozofia i myl spoeczna XIII-XV wieku, J. Domaski (wyb. i opra), Warszawa 1978 (jest to tom pierwszy serii rdowej 700 lal myli polskiej).15

14

Rozdzia 5. Wyksztacenie i kultura umysowa w epoce renesansu

105

Rozdzia 5

Wyksztacenie i kultura umysowa w epoce renesansuStefan Wooszyn

5.1. Humanizm i utopie humanistyczneRozwj handlu midzynarodowego, w tym szczeglnie zamorskiego, i zwizany z tym wzrost zapotrzebowania na towary inne ni produkowane do tej pory w warsztatach rzemielniczych, znaczenie kapitau pieninego oraz bankw wszystko to rewolucjonizuje ycie europejskie XIV, XV i XVI w. Budzi si te krytycyzm wobec dotychczasowych obyczajw, sposobu mylenia o naszym globie oraz o miejscu i roli czowieka. Nowe prdy i pogldy kulturalne pojawiajce si w tym okresie historia nazwaa humanizmem. Czowiek owych czasw odwraca si bowiem coraz bardziej od kocielnych ideaw pozaziemskich, a kieruje si ku blaskom i radociom tego wiata, w ktrym yje i dziaa na co dzie. Wielk rol odgrywa w tym ruchu odrodzenie i dostrzeenie na nowo wartoci i pikna literatury i sztuki staroytnej - greckiej i rzymskiej. Ducha i wielk literatur humanizmu rozpoczyna bodaj najgenialniejsze i najambitniejsze dzieo pimiennictwa wiatowego - Boska komedia Dantego Alighieri (12651321). Jest to przejmujca wdrwka poety przez pieko i czyciec a do raju, na ktrej to drodze spotyka on wadcw, papiey, zwolennikw i przeciwnikw politycznych, osobistych przyjaci i wrogw, postacie historyczne i mityczne, antyczne i wspczesne. Ta fikcyjna podr pozwala przewartociowa cae ycie ludzkie i w przeszoci, i w teraniejszoci. Dante nie potpia ycia doczesnego w imi ycia przyszego, ani obowizkw, jakie to ycie wysuwa, czy dbr, ktre daje [...], gorcy ywi szacunek i podziw dla cnt i zalet ludzkich, nawet jeli nie towarzyszy im wiara"'. Zwiastuje renesansowy humanizm. Humanizmowi epoki odrodzenia filozofia wychowania i pedagogika zawdziczaj ide uprzywilejowania czowieka we wszechwiecie, a w samym czowieku - uprzywilejowania rozumu, inteligencji, woli dziaania; tego wszystkiego, dziki czemu czowiek staje si panem stworzenia" i rzebiarzem samego1

siebie" (Mirandola). Wyraay to jeszcze staroytne mity, w ktrych bogowie, bdc hipostazami ludzkich wyobrae, de i marze, przedstawiani byli z reguy jako demiurgowie, czyli stwrcy. Symbolizowa to zwaszcza mit 0Prometeuszu, ktry wykradajc Atenie i Hefajstosowi mdro - sztuk rodzicielk 1 potg ognia - zwiastowa przyszy rozwj nauki i techniki. W filozofii renesansu podziw dla zdolnoci i nieograniczonych moliwoci ludzkich wyraaj m.in. tacy myliciele, jak: Marsilio Ficino (1433-1499), platoczyk o rozlegych horyzontach umysowych, gromadzcy w swojej willi, ktr nazwa Akademi, wybranych uczonych i waniejszych obywateli Florencji, tworzcych swego rodzaju klub powicony pamici Platona; bliski przyjaciel Ficino - Giovanni Pico delia Mirandola (1463-1494), autor cytowanej powyej wspaniaej Mowy o godnoci czowieka (1486); przygldajcy si sceptycznie, ale z upodobaniem yciu ludzkiemu Michel de Montaigne (1533-1592), autor urokliwych obserwacji, ktre notowa w tak bardzo popularnych do dzi Prbach (1580)2, albo snujcy Bajk o czowieku jako apoteoz jego wielkoci Juan Luis Vives (1492-1540), ktry w traktacie pedagogicznym De disciplinis (1531) rozwija i propaguje myl, e w yciu nie ma nic pikniejszego, nic szlachetniejszego od uprawy nauk"3. Na takiej podstawie ksztatuje si nowoytna etyka wolnoci i odpowiedzialnoci czowieka i na takiej podstawie coraz wikszego znaczenia nabiera kultura intelektualna i owiata. Przed trybunaem rozumu" pragnie rozstrzyga wszelkie sprawy ludzkie jeden z najgbszych mylicieli europejskich XVI w. - Polak, Andrzej Frycz Modrzewski (szerzej powiemy 0 nim w dalszej czci rozdziau). Zwrceni ku sprawom ziemskim, wielcy renesansowi myliciele tworz te rnorodne wizje sprawiedliwego ustroju spoeczno-politycznego; te utopijne obrazy wysp szczliwych" daj wyraz pragnieniom i marzeniom ludzkim, aby wiat by domem prawdziwego szczcia dla wszystkich ludzi. W utopijnych wizjach wiata zawsze istotn rol odgrywa nauka i owiata 4. Tak jest w Thomasa Morusa Utopii (1516; gr. ou - nie i topos - miejsce, czyli miejsce, ktrego nie ma), w ktrej na zasadach prawa natury", rozumu" 1 sprawiedliwoci" autor projektuje budow spoeczestwa rwnoci". Miasto soca (1602) Tommaso Campanelli charakteryzuje swoisty kult owiaty, nauki, odkry i wynalazkw, ktre maj uatwia prac ludzk. Francis Bacon w Nowej Atlantydzie (1624) rozwija pomys stworzenia Domu Salomona jako akademii bada naukowych na uytek ludzkoci. Przez wychowanie i owiat socjalici-utopici pragn ju teraz - i nieraz pniej - naprawia wiat i budowa ustrj sprawiedliwoci spoecznej i powszechnego szczcia.2

M. Barbi, Dante, tturn. J. Gauszka, Warszawa 1965, s. 116.

M. Montaigne, Prby, tum. T. eleski (Boy), t. 1-5, wyd. 2, Warszawa 1928-1930; zob. te M. Montaigne, Wybr pism pedagogicznych, H. Pohoska (opra), Warszawa 1948. a J. L. Vives, O podawaniu umiejtnoci, tum. A. Kempfi, Wrocaw 1968. 4 Zob. Utopici XVI i XVII wieku o wychowaniu i szkole, W. Voise (wyb. i opra), Wrocaw 1972.

106

CZ II. Rozwj i zmienno wychowania i ksztacenia

Rozdzia 5. Wyksztacenie i kultura umysowa w epoce renesansu

107

5.2. Cele wychowania humanistycznegoTymczasem w europejskiej rzeczywistoci edukacyjnej cele wychowania humanisty,./ nego bodaj najdobitniej wyraa Erazm z Rotterdamu (1467-1536), ktreo 0 nazwisko niejako symbolizuje epok renesansu. W niezliczonych wydaniach swoich dzie i traktatw, chociaby takich jak Pochwala gupoty5 czy Rozmowy potoczne6 wprawdzie mwi jeszcze, e wychowanie powinno wdraa do pobonoci, lecz jednoczenie za zasadnicze i najwaniejsze zadania wychowania uwaa: zaszczepianie i dawanie gruntownego poznania nauk wyzwolonych, zaszczepianie niezalenoci mylenia i wdraanie do powinnoci ycia doczesnego, a take zaszczepianie form grzecznoci (kultury bycia). Jest to wic czciowe odrodzenie greckiego ideau czowieka wolnego (niezalenego) i harmonijnie rozwinitego duchowo i fizycznieczciowo za zachowany jest chrzecijaski idea denia do zbawienia wiecznego oraz podtrzymanie niektrych zasad kodeksu rycerskoci. Humanizm by prdem spoecznie ograniczonym: wyraa wiatopogld raczej wskiego krgu ludzi wyksztaconych i obejmowa gwnie dwory ksice oraz nowo rodzc si warstw zamonego mieszczastwa - buruazj. Konkretnym wcieleniem ideau humanistycznego staje si dworzanin: fuzja wzorw osobowych feudaw i ksztatujcego si kupiectwa. Dobrym dokumentem obyczajw i wzorcw edukacyjnych dworskiej kultury renesansu jest dzieo woskiego humanisty Baltazara Castiglione // Cortegiano (Dworzanin, 1528). Zaadaptowa je do warunkw polskich ukasz Grnicki (1527-1603) w dziele Dworzanin polski (1566)7. Dworzanina uczono prawa i retoryki - bo prowadzi sprawy publiczne; jzykw - aby mg odczu i zasmakowa w piknie literatury grecko-rzymskiej; ukadania poezji i gry na instrumentach muzycznych - aby mia wasn przyjemno i cieszy si wziciem wrd innych ogadzonych"; pywania, jazdy konnej i fechtunku - bo przecie mia by dowdc chorgwi w czasie wojny.

5.3. Gimnazja i kolegia humanistyczneZnamienne jest, e renesans na poudnie od Alp (humanizm woski) mia wydwik bardziej estetyczny (wielki rozwj sztuk), na pnocy za - bardziej moralizujcy i naukowy. Wizao si to z wielkim ruchem reformacji i rygoryzmem protestanckim oraz z kolei z katolick kontrreformacj. We Woszech ju w XV w. dziaaj pedagogowie i szkoy w duchu humanizmu. Do historii przesza zwaszcza szkoa w Mantui, ktr zaoy i prowadzi Yittorino da Feltre (1378-1446). Nazwa j Domem radoci (CasaErazm z Rotterdamu, Pochwaa gupoty, tum. E. Jdrkiewicz, Warszawa 2001. Erazm z Rotterdamu, Rozmowy potoczne, tum. M. Cytowska, Warszawa 1962; zob. te 1. Huizinga, Erazm, tum. M. Kurecka, Warszawa 1964. 7 . Grnicki, Dworzanin polski, R. Pollak (opra), Wrocaw 1954.5

eiocosa). Ju sama nazwa miaa by przeciwstawieniem w stosunku do tradycyjnych szk kocielnych, ktre uchodziy za miejsce udrcze dzieci. Szkoa umieszczona w}a w parku, w piknym paacu Gonzagw, ozdobionym freskami przedstawiajcymi m.in. zabawy dzieci. Kar cielesn wykluczono z wychowania. Rozwijano samodzielno uczniw, zachcano do penego rozwoju ich osobowoci przez studiowanie klasykw oraz ksztacenie moralne i fizyczne. Dopuszczono do szkoy take dziewczta; obok uczniw kilkunastoletnich - wywodzcych si zarwno z rodzin szlacheckich, ksicych, jak i biedoty - byli te ludzie w rednim wieku. Wzorce aciskich szk humanistycznych tworz Niemcy: Melanchton i Sturm. Philipp Melanchton (1497-1560) - wsppracownik Marcina Lutra i przyjaciel Erazma z Rotterdamu, wyznawca nowych prdw, profesor uniwersytetu w Wittenberdze - dokonuje reformy szkolnictwa wyszego w duchu humanizmu. Wzorcem staje si zreformowana (1536) akademia w Wittenberdze, gdzie powstaj nowe katedry: jzyka hebrajskiego i greckiego; poszerzane s wszystkie wydziay (teologiczny w duchu protestantyzmu) i zaczyna dziaa studium przygotowawcze do uniwersytetu, tzw. pedagogium. Dokonany przez Melanchtona przekad Arystotelesa na acin przywrci filozofowi greckiemu waciw posta, uwalniajc jego dzieo od scholastycznych dodatkw i interpretacji. Dziaalno Melanchtona zyskaa mu miano wychowawcy Niemiec" (praeceptor Germaniae). Natomiast europejskim pierwowzorem nowego typu szkoy redniej humanistycznej stao si gimnazjum, jakie zaoy w 1538 r. w Strasburgu luteranin, Johannes Sturm (1507-1589), wietny znawca Cycerona. By rektorem tej szkoy ponad 40 lat. Swj idea wychowawczy Sturm okrela sowami: sapiens atue elouens pietas (pobono znajdujca wyraz w mdroci i piknej wymowie). Program gimnazjum opiera si na nauczaniu jzykw klasycznych (do szkolnictwa zaczyna wchodzi - oprcz dotychczasowej aciny - jzyk grecki) i retoryki. Nie obejmowa jednak jzyka ojczystego i nie liczy si z praktyk yciow. Wyksztacenie rzeczowe czerpano z lektury autorw staroytnych. Byo to wic gwnie wyksztacenie formalno-lingwistyczne i literackie. Gimnazjum Sturma stao si wzorem i stanowio podstaw organizacyjn i dydaktyczn nie tylko licznie powstajcych w rnych krajach gimnazjw innowierczych, lecz take kolegiw i konwiktw zakonu jezuitw, ktry zosta powoany i ustanowiony nie tylko dla dziaalnoci misyjnej na odlegych kontynentach, lecz i dla przeciwdziaania wpywom protestantyzmu. Bya to katolicka kontrreformacja. Organizacj szk jezuickich - jednolit dla wszystkich krajw - w najdrobniejszych szczegach uporzdkowa genera zakonu, Klaudiusz Akwawiwa (Aquaviva) w 1599 r. w regulatywach noszcych tytu Plan i urzdzenie nauk w Towarzystwie Jezusowym9.