159

Gençlerden Kan Bağışı Her şey Internet’te dolaşan “Acil kan aranıyor.” mesajlarıyla başladı. Bir grup üniversiteli genç, yardım çağrısında bulunanlara ulaşmaya çalışırken kan bağışlayan gönüllülerin yetersizliğini gördü. Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Hizmetler Kulübü öğrencileri deprem ve diğer afetler başta olmak üzere ihtiyaç duyulan her

noktada kan temin edilebilmesi için “Genç Kan Verici” isimli projeyi hayata geçirmeye karar verdiler. Kızılay’dan özel eğitim alan gençler kendi kampüslerinde çok miktarda kan topladı. Gençler 18-22 Nisan arasında Türkiye’nin yedi bölgesindeki 33 üniversitede toplu kan bağışında bulunarak bir ilke imza atmaya hazırlanıyor.

GÜZEL GÜNLER GAZETES‹

Yoğun bakımda kaldığı sü

rede kızıma çok

miktarda kan verildi. Kızım şu an 6 yaşında ve

oldukça sağlıklı. Herkese teşekkür ederim.

Remzi Aydın

İzmir

YAŞAMLA YEN‹DEN

GAZETES‹

Anahtar Kavramlar

kalpkandamarlenfkan bağışı

Dolafl›m Sistemi

Mert ve Zeynep gazetelerden okuduklar› bu haberlerden sonra kan ile ilgili zihinlerinde oluşan aşağıdaki soruları araştırmaya karar verirler.

• Kan bağışında bulunmak faydalı mıdır? Herkes kan bağışında bulunabilir mi?• Kan bütün vücudumuza nasıl taşınır? Hangi organ kanı vücudumuza pompalar?• Hepimiz ayn› kan gruplar›na m› sahibiz?• Kan›m›z›n yap›s›nda hücreler bulunur mu? Biz de bu soruları düşünerek bu konuda bildiklerimizi arkadaşlarımızla paylaşalım.Kalp, kan ve damarlar dolaşım sistemimizi oluşturur. Kalbimizi inceleyerek dolaşım sistemimizi tanımaya başlayalım.

Yandaki resimde kalp, kan ve damarlar bir demir yoluna benzetilmiştir. Kalbimiz, damarlarımız ve kanımız bu demir yolundaki hangi yapılara karşılık gelir?

160

5. EtkinlikGözlemleyelim, ‹nceleyelim Kalbin ‹çine Bakal›m

Araç-GereçlerAraç ve Gereç

◆ koyun kalbi

◆ makas◆ diseksiyon küveti

◆ plastik eldiven

◆ pens

Araştırma Sorusu: Memeliler s›n›f›nda yer alan hayvanların kalbi nasıl bir yapıya sahiptir?Bunları Yapalım• Beşer kişilik gruplar oluşturalım.• Koyun kalbini plastik eldivenlerimizi giyerek diseksiyon

küvetine koyalım.• Kalbin dış yapısını gözlemleyelim.• Pens yardımıyla kalbi saran zarı ayıralım.• Kalbin dış yüzeyinde bulunan damarları inceleyelim.• Kalbi, sol kısm›nda bulunan en büyük damardan başlayarak

makasla keselim.• Kalbin iç yapısını ve damarların çıktığı bölgeleri inceleyelim,

gözlemlerimizi defterimize çizerek kaydedelim.Sonuca Varalım• Kalbin dış yapısında neler gözlemledik? Bu yapıların görevi ne

olabilir?• Kalbin kaç bölümden oluştuğunu söyleyebiliriz? Bu bölümler

aras›ndaki farkl›l›klar nelerdir? Bu bölümlerin isimlerini tahmin edelim.

Kalbimizden vücudumuza pompalanan kan› oluşturan hücreler birbirine benzer mi? Kanımızı mikroskopta incelersek neler görebiliriz?

6. EtkinlikGözlemleyelim, ‹nceleyelim Kan›n Yap›s›

Bunları Yapalım• Kanımızın içinde neler olabileceğini tahmin edelim.• Kanımızı oluşturan hücrelerin şekillerini tahminlerimizden

yola çıkarak defterimize çizelim.• Daimî kan preparatını mikroskopta inceleyelim.• Gördüğümüz şekilleri defterimize çizelim. • Tahminlerimizle gözlem sonuçlarımızı karşılaştıralım.• Tahminlerimizin sebeplerini açıklayalım.

Sonuca Varalım

• Mikroskopta gördüğümüz şekiller yukar›daki flekillerden hangilerine benziyor?• Gözlemlerimize göre kan›n yap›s› nas›ld›r?• 1 numaral› flekli mikroskopta görebildiniz mi? Neden?

8

1 2 3

99. s

Araç-GereçlerAraç ve Gereç

◆ mikroskop◆ daimî kan preparatı

161

7. Etkinlik Büyük ve Küçük Tur

Bunları Yapalım• Hangi tura katılmak istediğimizi belirleyelim. Tur sırasında bize verilen ipuçlarını

kullanalım. ‹yi seyahatler!• Küçük ve büyük turlarda izledi¤imiz yolu defterimize çizelim.

Görevimiz: Kan vücudumuzda dolaşırken iki farklı yol izler. Bizim görevimiz kanın vücudumuzda izlediği iki yolu incelemek amacıyla düzenlenen bir tura katılmak ve bu turda gerçekleşen olayları açıklamakt›r.

Küçük Tur Büyük Tur

Küçük tura kat›lanlar siyah oklar› takip etsinler. Kalk›fla “ ” iflaretinin bulundu¤u yerden bafllas›nlar.

Kalkış: Sağ karıncıkGidifl: Akciğer atardamarıDönüş: Akciğer toplardamarıSon durak: Sol kulakçıkGezinin amacı: Oksijence fa-kir kan› temizlemek

Büyük tura kat›lanlar sar› oklar› takip etsinler. Kalk›fla “ ” iflaretinin bulundu¤u yerden bafllas›nlar.

Kalkış: Sol karıncıkGidifl: Aort Dönüş: Üst ve alt ana toplar-damarSon durak: Sağ kulakçıkGezinin amacı: Oksijence zengin kanı vücuda dağıtmak ve oksijence fakir kanı vücut-tan toplamak.

Sonuca Varalım

• Turlarda gerçekleflen olaylar›n kan›n vücutta dolafl›rken izledi¤i yol ile nas›l bir benzerlik gösterdi¤ini aç›klayal›m.

Kan vücudumuzda damarlar içerisinde tafl›n›r. Serçe parma¤›m›za kan tafl›yan damarlarla, kalbimizden ç›kan damarlar ayn› özelli¤e sahip midir? Kalpten ç›kan kan, damarlar içerisinde dolafl›rken vücudumuzda nas›l bir yol izler?

Etkinliklerimiz sonucunda kalp, kan ve damarlar hakk›nda ö¤rendi¤imiz bilgileri sonraki sayfada bulunan posteri inceleyerek pekifltirelim.

Oyun Oynayal›m

162

DOLASIM

Küçük dolaşımda, oksijence fakir kan kalbin sağ karıncığından ç›karak akciğerlere gider. Burada oksijence zenginleşip kalbin sol kulakçığına döner.

Büyük dolaşımda, oksijence zengin kan, sol karıncıktan çıkar. Vücutta yol alırken hücrelere oksijen verir, hücrelerde biriken karbon dioksidi alarak kalbin sağ kulakçığına gelir.

Kalp, kan ve damarlar dolafl›m

sistemini oluflturur.

Kalp, göğüs boşluğunda iki akciğer arasında bulunur. Üstte iki kulakçık altta iki karıncık olmak üzere dört bölümden oluşur. Kalbin sa¤ taraf›nda kirli, sol taraf›nda temiz kan bulunur. Kalp kasl› yap›s› sayesinde kas›l›p gevfleyerek kan› bütün vücuda pompalar. Kar›nc›klarda bulunan kas tabakas› kulakç›klara göre daha kal›n ve güçlüdür. Bu yüzden kar›nc›klar›n kan› pompalama gücü kulakç›klardan daha fazlad›r.

Üst ana toplardamar

AortTemiz, oksijence zengin kan›n vücuda tafl›nmas›n› sa¤lar.

Sol kulakç›k

Sa¤ kulakç›k

Sa¤ kar›nc›k

Sol kar›nc›k

Alt ana toplardamar

Akci¤er toplardamar›Akci¤erlerde temizlenen kan› kalbe getirir.

Akci¤er atardamar›Akci¤erlere oksijence

fakir kan tafl›r.

163

SiSTEMiAtardamarlar kan› kalpten vücudumuzun farklı bölgelerine taşıyan damarlard›r. Akciğer atardamarı hariç, di¤er atardamarlar oksijence zengin kan taşır.

Toplardamarlar kan› kalbe getiren damarlard›r. Akciğer toplardamarı hariç, di¤er toplardamarlar oksijence fakir kan taşır.

Kılcal damarlar ise atardamar ve toplardamarları birleştiren ince kan damarlarıdır. Kanı hücrelere götüren ve madde alış verişini sağlayan damarlardır.

KANKırmızı kan hücreleri alyuvar olarak adlandırılır. Bu hücrelerin görünümü tavla puluna benzer.Alyuvarlar›n yapıs›nda kana k›rm›z› rengini veren hemoglobin bulunur. Alyuvarlar

hemoglobin sayesinde hücrelere oksijen taşır. Hücrelerden karbon dioksidin uzaklaştırılmasını sağlar. Başlangıçta çekirdekli olan bu hücreler olgunlaşırken çekirdeklerini kaybeder.

Büyük beyaz kan hücreleri akyuvar olarak adlandırılır. Akyuvarlar vücudumuzun savunmasında görevlidir. Bu hücrelerin bir kısmı mikropları içine alarak yok eder, bir kısmı da mikropları yok eden maddeleri salgılar. Bu hücreler alyuvarlardan daha az sayı-dadır ve bunlar›n çekirdekleri vardır.

Kan›n p›ht›laflmas›n› sa¤layan, çok küçük ve çekirdeksiz hücrelere kan pulcuklar› ad› verilir.

Kan hücrelerinin içinde bulunduklar› sıvı kan plazmasıdır. Kan plazması yaklafl›k %90 su, % 10 protein, yağ ve karbonhidrat içeren sarı renkli bir sıvıdır. Plazma, besinleri ve hücrelerde üretilen atık maddeleri ilgili organlara iletir.

Kan, kan hücreleri ve kan plazmas›ndan oluflur.

akyuvar

alyuvar

9

10

100. s

101. s

kan pulcuklar›

164

8. EtkinlikSorgulayal›m, Araflt›ral›m

Kan Gruplar›

Bunları Yapalım• Nüfus cüzdan›m›z›n arkas›nda yer alan kan

grubumuza iliflkin bilgiye bakarak ya da bir kan testi yapt›rarak kan grubumuzu ö¤renelim.

• Kan alış verişinin hangi gruplar arasında gerçekleşebildiğini araştıralım.

• Arkadaşlarımızın isimlerini ve kan gruplarını tahtaya yazal›m.

• Beşer kişilik gruplar oluşturalım. Defterimize bütün sınıf arkadaşlarımızın kan gruplarını içeren bir çizelge hazırlayalım.

• Grafik kâğıdımızın üzerine kan gruplar›n› ve her bir grupta yer alan kifli say›s›n› gösteren bir sütun grafiği çizelim.

• S›n›f arkadafllar›m›zdan kimlerin birbirine kan verebilece¤ini ve birbirinden kan alabilece¤ini belirleyelim.

Sonuca Varalım• Grubumuzdaki kan grupları ayn› m›?• Sınıfımızda kimler birbirinden kan alabilir? • Kendimizin ve arkadafllar›m›z›n kan gruplar›n›

bilmenin önemi nedir?

Arafltırma Sorusu: Kan grubumuzu bilmek niçin önemlidir?

Hepimizin kan›, kan hücreleri ve kan plazmas›ndan olufltu¤una göre, ihtiyac› oldu¤u durumlarda herkes birbirinden kan alabilir mi? “Acil AB Rh(+) kana ihtiyaç vard›r.” fleklindeki anonslar› hiç duydunuz mu? AB Rh(+) ne anlama gelmektedir? Kan grubumuzu biliyor muyuz?

‹nsanlarda dört farklı kan grubu bulunmaktadır. Bu kan gruplar› A, B, AB ve O şeklinde isimlendirilir. Kan al›fl verifli ayn› kan gruplar› aras›nda gerçekleflir. Kan al›fl verifllerinde; kan gruplarının yanı sıra Rh faktörü de önemlidir. Bu faktör, ilk defa Rhesus (Resus) maymununda keflfedilen bir kan grubu sistemidir. Alyuvarlarında Rh faktörü bulunan kan Rh +, Rh faktörü bulunmayan ise Rh - olarak adland›r›l›r. Kan alış verişlerinde Rh faktörlerinin de aynı olması gerekir. Öyleyse AB Rh + kan grubuna sahip bir kişiye A Rh + kan gruplu birisi kan verebilir mi?

Araç-GereçlerAraç ve Gereç

◆ defter◆ kalem◆ grafik k⤛d›

◆ cetvel

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›m

HACETTEPE ÜNİVERİTESİKAN MERKEZİ

Soyadı:............................................Adı :.......ZEYNEP...................... ......ÖZDEMİR.....................KAN GRUBU A RH POZİTİF

Dolafl›m Sistemi

165

Vücudumuzda Sistemler

Ağır geçen ameliyatlarda, kazalar sonucu yaralanmalarda ve baz› hastalıklarda kan al›fl verifli gerekebilir. Kan bağışında bulunmak zararl› m›d›r? ‹nsanlar birbirine kan bağışında bulunmasaydı neler olabilirdi? Kan ba¤›fl›n›n bize nas›l bir faydas› vard›r?

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Bir kan merkezini ziyaret ederek burada çalışan uzmanların kanı nasıl depoladıklarını araştıralım. Elde ettiğimiz bilgileri rapor hâline getirip sınıf arkadaşlarımızla paylaşalım.

11

102. s

Kan ba¤›fl›nda bulunmak hem birey hem de toplum aç›s›ndan önemlidir. Mustafa Kemal Atatürk de “‹nsanları mutlu edecek tek vasıta, onları birbirlerine yaklaştırarak, onları birbirlerine sevdirerek, karşılıklı maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılamaya yarayan hareket ve enerjidir.”, “ En iyi kişi kendinden çok ait olduğu sosyal toplumu düşünen, onun varlığının ve mutluluğunun korunmasına kendini adayan insandır.” sözleriyle insan sevgisi, toplumsal dayan›flma ve evrenselliğin toplum açısından önemini vurgulamıştır.

Lenf Dolaşımı

Bademcikler niçin flifler? Sizce kan plazmas› damarlar›m›zdan s›zabilir mi? Lenf dolaşımı, kan dolaşımına yardımcı bir dolaşım sistemidir. Bu sistem lenf damarları ve lenf düğümlerinden oluşur. Lenf damarları içindeki ak›c› maddeye lenf adı verilir. Lenf damarlar› kandan hücreler arasına sızan maddeleri toplayarak yeniden kana kazand›r›r. Lenf dü¤ümleri ise vücudu hastalıklara karşı korumakla görevlidir. Örneğin, havalar serinlediğinde birer lenf dü¤ümü olan bademciklerimiz şişebilir. Bu, bademciklerimizin hastal›klarla savaflt›¤›n› gösterir. Bademcikler gibi di¤er lenf dü¤ümleri de bizi hastal›klara karfl› korur.

İnsanda Dolaşım Sisteminin Sağlığı

Vücudumuzu oluşturan organların sağlıklı bir şekilde çalışmasında dolafl›m sisteminin önemli bir yeri vard›r. Kalp ve damarlarda meydana gelen rahats›zl›klar, diğer doku ve organlar› da olumsuz etkiler. Dolafl›m sistemimizde kan›m›z, kalp ve damarlar arac›l›¤›yla vücudumuzda dolaflmaktad›r. Çevremizde kalp krizi geçirmifl, damar tıkanıklığı, damar sertliği, varis, tansiyon gibi dolafl›m sistemi hastalıklar›ndan flikâyetçi olan insanlar›

Lenf damarlar› ve lenf dü¤ümleri

Bademcik

Lenfdamarlar›

Lenfdü¤ümleri

166

9. EtkinlikSorgulayal›m, Araflt›ral›m

Kalp Sa¤l›¤›m›z

Araç-GereçlerAraç ve Gereç

◆ defter◆ kalem◆ farklı kaynaklar

(‹nternet,ansiklopedi...)

Bunları Yapalım• Kalp ve damar sa¤l›¤›n› korumak amac›yla neler

yap›lmas› gerekti¤ini farkl› kaynaklardan araflt›ral›m.• Defterimize afla¤›daki gibi bir çizelge olufltural›m.• Çizelgenin birinci sütununa çevremizden kalp ve damar sa¤l›¤› konusunda rahats›zl›¤›

olanlar›n isimlerini yazal›m.• Bu bireyleri bir hafta boyunca gözleyerek kalp ve damar sa¤l›¤›yla ilgili yapt›klar›

yanl›fl davran›fllar› çizelgenin ikinci sütununa kaydedelim.• Araflt›rmam›z sonucunda elde etti¤imiz bilgileri çizelgenin üçüncü sütununa

kaydedelim.• Bir hafta sonunda elde etti¤imiz verileri gözledi¤imiz kişilerle paylaşalım. Yaptıkları

yanlışları ve bu yanlışların sebep olabileceği durumları açıklayalım.• Bu bilgileri kullanarak bir paragraflık metin yazal›m ve metni sınıfta arkadaşlarımızla

paylaşalım.

Sonuca Varalım• Gözlemledi¤imiz bireylerin kalp ve damar sağlığı ile ilgili yaptığı yanlış davranışlar

nelerdir?• Kalp ve damar sağlığını korumak amacıyla çevremizdeki bireylere ne tür uyarılarda

bulunmal›y›z?• Kalp ve damar sa¤l›¤›m›z› korumak için neler yap›yoruz?• Kalp ve damar sağlığını korumanın önemini anlatan bir slogan yazalım. Yazdığımız

sloganları sınıf panomuzda sergileyelim.• Ailemizdeki bireyler kalp ve damar sa¤l›¤›n› korumak için neler yap›yor?

Araştırma Sorusu: Çevremizde kalp ve damar hastas› bireyler var mı? Çevremizdeki bireylerin kalp ve damar sağlığını korumak amacıyla neler yapabiliriz?

‹sim Yanl›fl Davran›fllar Yap›lmas› Gerekenler

1 3

2 4

Damar t›kan›kl›¤›n›n oluflumu

fark etmiflizdir. Örne¤in, kalp yetmezli¤i, kalp romatizmas› gibi rahats›zl›¤› olan kifliler bulunmaktad›r. Kalbi besleyen damarlar›n daral›p t›kanmas› sonucu kalp krizi oluflabilir. Ayr›ca AIDS, lösemi (kan kanseri), anemi (kans›zl›k), hemofili (kan›n p›ht›laflmamas›), kan uyuflmazl›¤› gibi hastal›klar da dolafl›m sistemimizle ilgili olan di¤er hastal›klardand›r. Yaşamımız için hayati tehlikelere yol açan bu olumsuzluklardan korunabilmek için neler yapmamız gerektiğini, sağlıklı yaşam alışkanlıklarımızı nasıl devam ettirebileceğimizi çevremizdeki bireylerden başlayarak öğrenmeye ne dersiniz?

Dolafl›m Sistemi

167

Vücudumuzda Sistemler

Yeterli ve dengeli beslenmeme, sigara, alkol gibi zararlı alışkanlıklar, gerginlik, yorgunluk vb. etkenler dolaşım sisteminin sağlığını olumsuz yönde etkiler. Bu olumsuzluklardan korunmak için dengeli beslenmeye özen göstermeliyiz. Sağlığ›m›za zararlı alışkanlıklardan uzak durmalıyız. Düzenli spor yapmal›y›z. Dolafl›m sistemimiz ile ilgili hastal›klar›n tedavisinde h›zla ilerleyen teknolojik geliflmeler sayesinde çeflitli yöntem ve teknikler kullan›lmaktad›r. Bunlar arasında anjiyo, kalp pili, kan nakli, baypas ameliyatı yer almaktadır. Anjiyo, damar t›kan›kl›¤›n›n görüntülenmesi için yap›lan bir ifllemdir. Baz› damarlar›n t›kanmas› sonucu kalbin beslenmesi aksar. Böyle durumlarda vücudun baflka k›sm›nda yer alan bir damardan damar parças› al›n›r. Bu parça kalpte t›kal› olan damar›n yerine eklenir. Bu cerrahi ifllem baypas ameliyat› olarak adland›r›l›r. Siz de bunlar›n d›fl›nda, dolafl›m sistemi hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›lan teknolojik geliflmelere örnekler verebilir misiniz?

kalp pili

Kendimizi De¤erlendirelim

1. Vücutta besin ve oksijen kan yoluyla tafl›n›r.

2. Kalp, kan ve damarlar dolafl›m sistemini oluflturur.

3. Kan›n, akci¤erlerde oksijen ile zenginleflerek

tekrar kalbe dönmesi, küçük dolafl›m› ifade eder.

4. Kalp kas›m›z istemli çal›fl›r.

D

1. Ç›k›fl

2. Ç›k›fl

3. Ç›k›fl

4. Ç›k›fl5. Ç›k›fl

6. Ç›k›fl

7. Ç›k›fl

8. Ç›k›fl

7. Lenf damarlar› ve lenf dü¤ümleri kan dolafl›m›nda görevlidir.

Y

D

D

D

Y

D

Y

D

Y

D

6. Kan alış verişi aynı kan gupları arasında

gerçekleşir.

5. K›lcal damarlar kan› dokulara götürür ve madde

al›fl veriflini sa¤lar.

Y

Y

Y

Aşağıda birbiri ile bağlantılı cümleleri içeren bir etkinlik verilmiştir. Bu etkinlikteki cümlelerin doğru (D) ya da yanlış (Y) olduğuna karar vererek ilgili ok yönünde ilerleyelim. Her bir kararımız bir sonraki aşamayı etkileyecektir. Vereceğimiz cevaplarla farklı yollardan sekiz ayrı çıkış noktasına ulaşabiliriz. Do¤ru ç›k›fl› bulal›m.