kahreman ulqini - shkoderbibliotekashkoder.com/doc/toleranca4.pdf · 2016. 11. 2. · 1) krushqia e...

KAHREMAN ULQINI

TOLERANCA FETARE E SHQIPTARËVE NË

ZIGZAGET E HISTORISË

Trajtim etnologjik-historik

Shkodër, 2016

ORËS SË AMSHUEME

TË SHQIPTARIT

IA KUSHTOJ

Pasqyra e lëndës

1. Lista e fotografive ...........................................................................7

2. Parathënie .......................................................................................11

3. Hyrje ................................................................................................21

4. Toleranca fetare në familjen fshatare .........................................31

5. Dukuri të tolerancës fetare në doke ...........................................47

6. Roli i tolerancës fetare në funksionimin e organizimit

të vjetër shoqëror ..........................................................................63

7. Toleranca fetare tek popullsia qytetare ......................................79

8. Toleranca fetare në shqiptarizëm ...............................................91

9. Përmbyllje ....................................................................................113

10. Shtojcë ..........................................................................................119

11. Burime ..........................................................................................173

12. Botime ..........................................................................................177

13. Antroponime, emra familjesh, fisesh, toponime, etj. ...........189

Lista e fotografive

1. Fra Lovro Mihačević, provinciali i parë i provincës

françeskane Shqiptare ..................................................................34

2. Familje nga Bregu i Drinit (Shkodër) ........................................37

3. Fotografi e bërë në Shkodër më 1868 me rastin e varrimit

të Bibë Dodës (Foto Pjetër Marubi) ...........................................41

4. Stoli argjendi me gjysmë hëne e kryq që mbanin nuset

katolike në Malësi të Madhe (foto e bërë nga

Mery Edith Durham) ...................................................................57

5. Motivi i shqiponjës i qëndisur në kllef të jastëkut dhe në

dujq të kalit të nuses myslimane (Malësia e Gjakovës) ............58 Hajmali argjendi, stoli e nuseve zadrimore. ..............................60

6. Osja i Falltores gaztor e bejtexhi në mes të dy të rinjve

katolikë. (Foto Pjetër Marubi) ....................................................83

7. Ahengxhinj shkodranë: Hila i Files, Jak Kakarriqi,

Sulejman Bogu e Simon Shpori. (Foto Pjetër Marubi) ............84

8. Kupe Dania. (Foto Pjetër Marubi) .............................................89

9. Mehmet Frashëri (vëllai i Abdylit, Naimit e Samiut)

dhe Kel Marubi, Shkodër më 1911. (Foto Pjetër Marubi) ............90

Naum Veqilharxhi, nismëtar i shqiptarizmës dhe dëshmor

i saj ..................................................................................................94

10. Hasan Tahsini ................................................................................96

11. Pashko Vasa ....................................................................................98

12. Naim Frashëri ..............................................................................101

13. Papa Kristo Negovani ................................................................103

14. Fan. S. Noli ..................................................................................106

15. Vehbi Agolli (Dibra) ...................................................................110

16. Atë Luigj Palaj .............................................................................111

9Toleranca fetare e shqiptarëve në zigzaget e historisë

“Në asnjë vend të botës nuk gjenden njerëz të besimeve të ndryshme që të jetojnë në një miqësi dhe në një harmoni të tillë me atë që jetojnë shqiptarët myslimanë e të krishterë. Madje as në kohët e barbarisë më të thellë, kurrë nuk janë shënuar në Shqipëri grindje, luftëra, as masakra të shkaktuara nga dallime fetare”.

Abdyl Frashëri 1878

Parathënie


“... ideali për një historian mbetetqë as të mos idealizojë, as të mos dënojë,

por vetëm të përpiqet të kuptojëqëndrimet dhe vlerat e paraardhësve tanë”1

Peter Burke

Tashmë është bërë e qartë se tekstet e Historisë së Popullit Shqiptar, qofshin të nivelit shkollor ose akademik, të shkruara nga të huaj apo nga vendas, autorë të ndryshëm të vjetër apo bashkëkohës, trajtojnë bëma e ngjarje sipas kronologjisë e tematikave të përzgjedhura në pajtim me botëkuptimin e tyre, ndërsa anashkalohet ndikimi i traditave, posaçërisht i veçorive qenësore etnike në jetën e përditshme, në praktikat fetare, në veprimtaritë shoqërore, kulturore, etj. Nuk parashtrohen përgjithësime të karakterit etnologjik për ndryshimet e

1 Peter Burke, Kultura popullore në Evropë në fillimet e kohës së re, përktheu Serzh Qesteri, Ceu, Arbri, fq. XV.

KAHREMAN ULQINI14

mëdha e rrjedhimet që solli kalimi i ilirëve paganë në të krishterë, i arbërve nga të krishterë në myslimanë. Ndërmarrja e hulumtimeve rreth tolerancës fetare të shqiptarëve kërkon që faktet, argumentet, analizat, shkoqitjet e të dhënave dhe metodat e punës të jenë të afërta me ato të disa disiplinave shkencore si historia, etnologjia e sociologjia. Mesjeta paraturke ka mbetur muzg përsa i përket njohjes së mjaftueshme të rrethanave etnike e fetare. Historiani Dritan Egro e ka gjykuar kohën e sundimit osman në vendin tonë si një nga periudhat më të gjata, më komplekse e më të dokumentuara2. Burimet arkivore të këtyre pesë shekujve (XV-XIX) sjellin dëshmi edhe për qenien e rolin e tolerancës fetare të shqiptarëve në tre momente delikate: 1. Përhapja e islamizmit në pjesën më të madhe të popullsisë; 2. Zëvendësimi i etnonimit arbër me shqiptar në shek. XVIII. Ky ndërrim u shpjegua pamjaftueshëm si fenomen gjuhësor, pa dhënë shkaqe të tjera, nëse qe shtysë spontane, domosdoshmëri jetike, zhvillim i natyrës kulturore, vendim i administratës shtetërore, etj.; 3 Procesi i formimit të kombit. Kemi rastin të paraqesim mendimin se në një dokument mesjetar shohim të vlej identifikimi etnik më i rëndësishëm se ai fetar. Arbëreshët e Peloponezit më 1453 hynë në bisedime me grekun Manuel Kantakuzen për kryengritjen që do të bënin kundër turqve. Për ta njohur si komandant i vunë kusht të merrte emrin shqiptar Gjin dhe e shoqja, Maria, të quhej Kuqe3. Burim jetik për këtë studim

2 Dritan Egro, Historia dhe ideologjia, Tiranë, 2007, fq. 11.3 Timo Dilo, Luftërat e shqiptarëve të Peloponezit kundër


kemi gjetur kryesisht në relacionet e nxjerra nga Arkivi i Propaganda Fide, të cilat i përkasin gjysmës së parë të shekullit XVII4, në materialet e misionarëve jezuitë me qendër në Shkodër. (gjysma e dytë e shekullit XIX fillimi i shekullit XX)5, në raportet e konsujve të disa shteteve të vendosur në qendra vilajetesh, në shtypin periodik të periudhës së Rilindjes Kombëtare, etj. Albanologë në zë gjetën fakte të panjohura dhe dhanë mendime me vlerë për tolerancën fetare të shqiptarëve, por pa u thelluar në atë dukuri. Etnologu Mark Krasniqi i kushtoi një vepër tolerancës në përgjithësi, ku vend të veçantë zë toleranca fetare. Në vitet e fundit po vërshon një lumë shkrimesh të bëra kryesisht nga diletantë, panegjiristë e demagogë që kënaqin vetëm lexuesit vulgarë.

Burim i rëndësishëm është edhe folklori. Njëmend populli shqiptar kryesisht fshatar dhe analfabet, në këngët epike, historike e të trimërisë, ka lënë gjurmë të bëmave të tij. Tek ato vargje nuk shfaqen shprehje fanatizmi e intolerance fetare. Kënga që i kushtohet Zekë Jakinit në trevën Trush-Bushat të Shkodrës ka të njëjtën përmbajtje edhe në variantin e Matit për Kurt beg Çelën. Antagonistët me besime e pozita të ndryshme politike,

turqëve në shek. XV, “Konferenca e studimeve albanologjike (12-18 janar 1968), vëll. I, Tiranë, 1969, fq. 208.

4 Relacione mbi gjendjen e Shqipënisë Veriore dhe të Mesme në shek, XVII, përgatiti Injac Zamputi, vëllimi I, Tiranë 1963; vëllimi i II, Tiranë, 1965.

5 Lettere edificanti delle Provincia veneta seria III-XXIII, 1898-1913.

KAHREMAN ULQINI16

paraqiten me dinjitetin e burrave shqiptarë6. (shtojcë 1) Krushqia e bërë ndërmjet të shtëpisë së bajraktarit katolik të Shalës e atij mysliman të Krasniqes, sipas këngës popullore, edhe në brezat pasardhës ruajti solidaritetin tradicional familjar dajë-nip.

Zmajl Mehmeti i Mehmet Ram’s,i çon fjalë Mar Lulës Shal’s:− Çom asqer, o daja i bab’s,se m’ka ra Pasha në Dezdar,m’ka ngreh topat stomit t’arës,don me’çartë kullat e babës.Kur të çarten kullat tona,Plot me gjak dirgjet Valbona!7

Toleranca fetare nuk qe dukuri e një përkatësie fetare të veçantë, e një krahine etnografike, e një shtrese të shoqërisë, por karakteristikë e etnisë arbërore, që fatalisht nuk njohu organizim e gjendje pavarësie, që nuk përjetoi shtetin e kishën e vet. Megjithëse nuk dëshmohen në historinë e popullit shqiptar ngjarje dramatike intolerance fetare do të ishte mungesë heshtja ndaj ndonjë episodi lokal e të rrallë. Mjaftonte thyerja e një kryqi ose therja e

6 Kahreman Ulqini, Zana e Matit, “Shkodra më 1967”, Shkodër, 1967, fq. 286-288; Kënga e Zekë Jakinit, “Këngë popullore të Rilindjes Kombëtare”, përgatiti Shefqet Pllana, Rustem Berisha, Sadri Fetiu, Prishtinë, 1978, fq. 117-119.

7 Plot me gjak dirgjet Valbona, “Kangë popullore të Rilindjes Kombëtare”, fq. 34, përgatiti Shefqet Pllana, Rrustem Berisha, Sadri Fetiu, Prishtinë, 1978.


një derri në xhami nga agjentë konsullatash apo ndonjë klerik me kombësi të huaj që të krijoheshin turbullira. Për një gjendje të nderë, që nuk çoi në përleshje të armatosura dëshmojnë burime të ndryshme klerikale, zyrtare e konsullore. Në shkresën e arqipeshkvit të Shkodrës, Pasquale Guerini, të datës 20 prill 1888, si dhe në korrespondencën e gjatë ndërmjet të arqipeshkvisë së Shkodrës, Kongregacionit të Propagandës Fide në Romë e Patriarkut katolik armen në Stamboll bëhet fjalë për hedhjen e një derri të therur në xhaminë e Lezhës nga disa katolikë8. Për gjykimin e therjes së një derri në një xhami në Shkodër me 1897 gjykata e Xhibalit ndoq traditën e maleve, kanunin e Lekë Dukagjinit. Zbatimi i vendimit u bë nga forca të armatosura të bajrakëve pa dallim përkatësie fetare9. Konsulli serb në Prishtinë nxiti ngatërresa ndërmjet myslimanëve e katolikëve më 1908. Me anën e një koloni serb natën e bajramit u vendos koka e derrit në xhaminë e fshatit Smolicë (Gjakovë) e në Prizren bënë kryqe me gjakun e tij. Pastaj përhapën fjalë se këtë vepër e kishin kryer katolikët10. Kurdoherë kanë dalë burra të urtë që vendosnin mirëkuptim e paqë. Më 1843 një çetë fanatikësh myslimanë përzunë nga Shkodra tre jezuitë, që po përgatitnin hapjen e një seminari katolik. Në lidhje me këtë ngjarje ipeshkvi i Shkodrës i shkruante

8 Arkivi Qendror i Shtetit (Tiranë), Fondi Kisha Katolike, D 19, fq. 1-24, dorëshkrimi italisht.

9 Kahreman Ulqini, Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare, Shkodër, 2003, fq. 139.

10 Sh. Rrahimi, Vilajeti i Kosovës, Prishtinë, 1969, fq. 26.

KAHREMAN ULQINI18

më 1851 Kardinal Fransonit në Romë për Zef Jubanin: “duke qenë ky njeri që duhet t’ja kesh frikën edhe për influencën që ka midis muhamedanëve, me anën e të cilëve mund të bëjë keq, siç mori pjesë në rrëzimin e etërve jezuitë...”11. Konsulli i Francës në Shkodër H. Hecquard ndonëse nuk e përmend emrin e Zef Jubanit për këtë rast në veprën e vet, shkruan se turma u nxit nga disa të krishterë12. Sipas atë Gjergj Fishtës “mnia e disa anmiqve e ngatërresat e do të kshtenve”13 i detyruan jezuitët të largohen. Nga kjo shkoqitje kuptohet se ngjarja ndodhi jo vetëm për motive fetare. Njëri nga pjesëmarrësit në atë aksion, sipas këngës popullore, shpreh pendesë:

Hysen beg fike pishenPërmjat faj qi kena baNa vrau Zoti e çartme kishen (seminarin K. U)Po na merr mbreti nizamë14.

Me këtë trajtesë synoj të bëhet një hap përpara në studimin e tolerancës fetare si veçori etnike e shqiptarëve. Ndër burime të ndryshme të cituara duhet të kihet parasysh punimi paraprak Faktorë kulturorë e fetarë (Shkodër, 1999). Gjatë hulumtimeve gjysmë shekullore

11 Jup Kastrati, Zef Jubani (Ndokillia), “Studime historike”, 2, 1980, fq. 129.

12 H. Hecquard, Histoire et description de la Haute Albanie au Guegarie, Paris,

13 Atë Gjergj Fishta, Dera e Aksburgut e lavrimi katolik në Shqypnië, “Posta e Shqypniës”, 1 shtator 1917, nr. 77, fq. 4.

14 Kasem Taipi, Zana popullore, Shkodër, 1933, fq. 73.


në terren rreth organizimit të vjetër shoqëror e të drejtës popullore përfitova lëndë të vlefshme edhe për karakterin, mendësinë, bindjet, praktikat fetare e besëtytnitë, në krahina të ndryshme etnografike që më nxitën t’i përvishem punës për studimin e tolerancës fetare.

Kjo tolerancë fetare shfaqet pa ndërprejrje në të gjitha anët e jetës, në veprimtaritë e përditshme. Rrethanat e mundësitë më diktojnë të përqendrohem në çështje kryesore të një teme e pa trajtuar tërësisht më parë. Uroj që kjo sprovë të jetë pikënisje në realizimin e një monografie të plotë nga dikush tjetër mbasi vitet e mia nuk premtojnë.

Habent sua fata libelli (Çdo libër ka fatin e vet)Terenziano Mauro

Shkodër, 2016 Kahreman Ulqini

KAHREMAN ULQINI22


Tolerancën fetare të shqiptarëve e trajtojmë si njërin nga përbërësit karateristikë të formimit etnik të një populli që u njoh në Lashtësi me emrin ilir, në Mesjetë me arbër e në Kohën e re shqiptar. Vetëkuptohet se toleranca fetare lidhet me besimin. Më qartë vërehet në bashkësi e në popuj si bashkjetesë pa armiqësi e konflikte e besimtarëve me fe të ndryshme. Mungesa e të dhënave të shekujve të hershëm na shtynë të hamendësojmë se ai fenomen e kishte zanafillën në politeizimin e shoqërisë primitive. Struktura e këtij punimi paraqitet e ndarë në dy pjesë:

I. Trajtimi i temës në paragrafët:1. Toleranca fetare në familjen fshatare,2. Dukuri të tolerancës fetare në doke,3. Roli i tolerancës fetare në funksionimin e organizimit

të vjetër shoqëror,4. Toleranca fetare në popullsinë qytetare të Periudhës

Parakombëtare5. Toleranca fetare në shqiptarizëm

KAHREMAN ULQINI24

II. Shtojca, lëndë plotsuese e nxjerre nga botime të ndryshme.

Fjala tolerancë është huazim i vonë i shqipes së shkruar që në fillim e përdorën rilindësit si togfjalësh (tolerancë fetare).

Sipas shumicës së dijetarëve gjaku, feja, gjuha, traditat, doket, sjelljet e përditshme, etj. merren si komponentë të cilët krijuan vetëdijen e përkatësisë etnike që me një emër të përbashkët dëshmonin identitetin e anëtarëve të bashkësisë. Megjithatë të tëra këto nuk e kanë të njëjtën vlerë. Disa studiues i qëndrojnë mendimit se tek popuj të ndryshëm vetëm feja e gjuha luajnë rol të dorës së parë në formimin etnik. Tek arbrit vërehet një veçori. Për qenien e tyre etnike nuk u nevojit nji fe e vetme, madje as më vonë me krijimin e kombit. Me ndarjen e krishterimit më 1054 në roman-katolik e në bizantin-ortodoks u krijuan dy grupime fetare të mëdha e të papajtueshme politikisht e dogmatikisht që ndryshonin në tradita, në gjuhë e në kulturën fetare. Këtë situatë arbrit e përjetuan ndryshe nga fqinjët, pa u përfshirë në kacafytje fetare të përgjakshme me njëri-tjetrin ose me të tjerët.

“... Lufta njëmijëvjeçare midis Papatit dhe Bizantit nuk mori kurr forma tepër të vrazhda në truallin shqiptar”... “Ndarja shumë e fortë dhe fisnore e egoizmit të pamshirshëm të fisnikëve shqiptarë, pra ndjenja fisnore që ishte, nuk e lanë kurrë zellin fetar ekzistues të shkallëzohej deri në fanatizëm”

“Atij fanatizmi fetar që ndoshta gjendet tek shqiptari i sotëm për shkak të mësimeve të vjetra kuranore dhe të


propagandës moderne katolike, nuk i gjendet asnjë gjurmë në Mesjetë. Përkundrazi, shpeshherë shqiptarit katolik i nevojitej një injektim papnor i drejtpërdrejtë, me qëllim që të shkundej për t’u zgjuar nga pafuqia, e cila madje nganjëherë arrinte deri në apati kundrejt Ortodoksizmit, rëndësinë e të cilit shqiptarët nuk e kuptuan si duhet dhe kontradiksionet e të cilit ata nuk i ndjenë kurrë thellësisht”15.

Milan Šufflay

Bullgarët e serbët me t’u shkëputur nga varësia e Perandorisë Bizantine krijuan kisha autoqefale. Instinkti etnik i ngërthyer me fanatizmin fetar ortodoks u dha atyre profilin specifik të intolerancës ndaj çdo kishe a riti tjetër. Dhuna pa kufi e mbretërve serbë ndaj popullsisë arbërore katolike në Kosovë e në Diokle nisë nga shek. XII e bëhet e padurueshme në shek. XIV nën sundimin e Stefan Dushanit16. Kryepeshkopi i Tivarit Gulielm Adam në relacionin drejtuar dukës së Burgonjës, Filipit VII Valua, më 1332 përshkruan gjendjen dëshpëruese të shqiptarëve katolikë e të kishës së tyre.

“Dhe të gjithë këto popuj të lartpërmendur, si latinët dhe arbëreshët, janë shtypur keq nga zgjedha e padurueshme dhe tepër e rëndë e sundonjësve të urryer dhe të vështirë sllavë... kleri është i përbuzur dhe i poshtëruar, peshkopët

15 Milan Šufflay, Situata e kishës së Shqipërisë paraturke, e përktheu Dr. phil Edmond Malaj, Shkodër 2013, fq. 23. Shih dhe të njëjtin autor, Serbët dhe shqiptarët, përktheu Z. Fekeqi e K. Gurakuqi, Tiranë, 1926, fq. 138.

16 Historia e Popullit Shqiptar, vëllimi I, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë, 2002, fq. 247.

KAHREMAN ULQINI26

dhe abatët shpeshherë burgosen, bujarët shpronësohen dhe mbahen në burg, kishat si katedralet ashtu dhe kolegjialet janë grabitur dhe varfëruar...”. 17

Guljelm Adam

Pagëzimet e ripagëzimet që bënin me detyrim serbët sipas Kodit të Stefan Dushanit në viset arbërore M. E. Durham i gjykonte jo vetëm persekutim “thjesht fetar por edhe racial”18.

Ndonëse me pushtimin osman klasa sunduese serbe u shpartallua, në Kosovë e në Maqedoni kisha saviane ruajti për një kohë privilegje. Patrikana e Pejës e rimëkëmbur (1557-1766) i trajtoi si më parë me ashpërsi arbrit katolikë dhe ata ortodoksë të ritit bizantin. Arqipeshkvi i Shkupit ankohej se katolikët vuanin më shumë nga dhuna e popave se ajo e turqve19. (shtojcë 2)

“Patriarka i sotëm me emrin Kalimak është armiku më i egër që ka feja jonë, i cili ka kërkuar nga qeveria dhe ka nxjerrë urdhrin e dëbimit nga mbretëria të misionarve, ka ngarkuar famullitarët me taksën vjetore prej një zekin për krye dhe

17 Burime të zgjedhuar për historinë e Shqipërisë, vëll. II, Tiranë, 1962, fq. 112; Për më shumë shih Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, Ferizaj, 1992, fq. 94-98, 107; Pëllumb Xhufi, Dilemat e Arbërit, Tiranë, 2006.

18 M. E. Durham, High Albania, London, 1909, fq. 296.19 Shih dhe Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore

dhe të Mesme në shekullin XVII, përgatiti Injac Zamputi, vëllimi I, (1610-1634), Tiranë, 1963, fq. 101-109; Gaspër Gjini, vepër e cituar, fq. 149; Mark Krasniqi, Toleranca në traditën shqiptare, Prishtinë, 2007, fq. 88.


të gjithë katolikët me një shtesë vjetore prej një dukati për frymë. Për më tepër, çdo besimtar katolik që kërkonte të merrte grua duhej detyrimisht t’iu nënshtronte, sipas gjendjes, pagesës prej pesë gjashtë apo dhjetë dukatësh”20 (shtojcë 3)

Mon. Vincenc Zmajević vizitor apostolik

arqipeshkëv i Tivarit

Kleriku kosovar Ndre Bogdani shkruante se shqiptarët katolikë kur e shikonin veten ngushtë pranonin të kalonin në fenë islame se po të bëheshin ortodoksë do të humbisnin kombësinë21. Nuk qe rast i parë në historinë e arbërve ndërrimi fetar për arsye politike ose etnike. Më 1208 Dhimitri i Arbrit së bashku me popullin kaluan nga ortodoksë në katolikë. Kështu ngjau me Balshajt më 1369, pastaj me Skurajt, Muzakët e Zahariajt. Sipas rrethanave politike Gjon Kastrioti, i ati i Skënderbeut, ishte katolik si aleat i Venedikut më 1407, ortodoks si aleat i Stefan Llazareviqit më 1419-1426, mysliman si aleat i Muratit II më 1430-1438 dhe vdiq katolik më 144322.

“Instinkti i tyre (shqiptarëve – K. U.) racor, instinkti i pamenduar dhe i pagjykuar i vetëmbrojtjes i ka hedhur ata në luftë kundër armikut të tyre të vjetër, sllavëve. Ata jo se i urrenin turqit më pak, por se urrenin sllavët më shumë. Duke u kthyer në myslimanë në numër dhe si rezultat duke

20 P. Viçenc Malaj, Kuvendi i Arbënit, Prishtinë, 1999, fq. 72.21 Kristo Frashëri, Pjetër Bogdani dhe lëvizja çlirimtare në

shekullin XVIII, “Studime historike”, 2, 1990, fq. 194.22 Fan S. Noli, Gjergj Kastrioti Skenderbeu 1405-1468, Tiranë,

1967, fq. 64.

KAHREMAN ULQINI28

fituar influencë më të madhe nën sundimin turk, shqiptarët myslimanë dhe katolikë përkrahën turqit kundër sllavëve”23.

M. E. Durham

Edhe studiuesi Jakov Milaj pak a shumë kështu gjykon. Shqiptarët qenë të rrethuar nga sllavë të shumtë që donin t’i asimilonin, prandaj kthimi në myslimanë u gjet rrugë shpëtimi24. Por ky nuk qe shkak i vetëm, edhe faktorë të tjerë ndikuan. Dom Nikollë Mazrreku, njohës i historisë e i traditave popullore të shqiptarëve shkruante:

“A thue me kaq e humbi ndergjegjen kombëtare? Faktet na thonë se jo. Muslimanët edhe mbasi nderruene fe, ruejtne gjuhën, besën, burrnin e doket dalluese të shqiptarit”25.

Me shqiptarët myslimanë nuk u përftua një popullsi me ndërgjegje e mendësi të njëjtë me të myslimanëve grekë e sllavë me të cilët nuk ekzistoi solidaritet fetar. Sipas M. E. Durhamit shqiptari nuk u shndërrua, mbet gjithënjë shqiptar, kurse serbit mysliman e bullgarit mysliman islami ua ka fshirë ndjenjën kombëtare26.

“Bejlerët boshnjakë për të cilët është thënë se ishin “më turq se turqit”, manifestuan një fanatizëm fetar dhe një konservatorizëm social që i vunë në konflikt me autoritet e Stambollit. Më 1821, ata rrëmbyen armët kundër kaurrave

23 M. E. Durham, Vepër e përmendur, fq. 624 Jakov Milaj, Raca shqiptare, Tiranë, 1944, fq. 78.25 Nikë Barcolla, Skandali i Cordignano dhe mbrojtja e

kombit shqiptar, Tiranë, 1941, fq. 35.26 M. E. Durham, The burden of the Balkans, London, 1905,

fq. 46.


kryengritës në trojet greke dhe shqiptare më 1828, gjatë luftës ruso-turke, ata u ngritën kundër dobësisë së vezirit të madh, sa që sulltani u deklarua tradhtar i fesë islame dhe një nga krerët lokalë, Hysen agai, predikoi luftën e shenjtë kundër pushtetit qendror”27.

Georges Castellan

Dora D’Istria nuk vërejti te shqiptarët myslimanë “bindjen kryeneçe” të myslimanëve aziatikë28. Këngët shqiptare për Çetobash Mujin “nuk e kanë ngjyrën e fortë myslimane të këngëve boshnjake. Boshnjakët kanë qenë fanatikë. Në këngët e tyre ata nuk njihnin qëllim më të lartë sesa të luftonin për dinin (besën myslimane) dhe sulltanin”29.

Falë burimeve të vjetra, fakteve e ngjarjeve të fiksuara në shkrime, gojëdhënave e tregimeve popullore të përcjelluna nga breznia në brezni dhe qëmtimeve në ditët tona mund ta formulojmë konceptin tolerancë fetare e shqiptarëve:

Pranim i qenies së dikujt ndryshe fetarisht, mos cenimin a fyerje e besimit të tyre, respekt për praktikat e shfaqjet publike, bashkëjetesë normale në familjet me dy besime dhe marrëdhënie shoqërore pa paragjykim fetar në bashkësi të ndryshme.

27 Georges Castellan, Histori e Ballkanit (shekulli XIV-XX), përktheu Arben Puto e Luan Omari, Tiranë, 1996.

28 Dora D’Istria, Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore, “Kultura popullore”, 1, 1980, fq. 196.

29 Stavro Skendi, Studime kulturore ballkanike, përktheu Arben Puto, botime JDK, Tiranë, fq. 98.

KAHREMAN ULQINI30

Në themel të shoqërisë shqiptare me natyrë konservatore ku qëndronte parimi i përhershëm i ruajtjes së traditës me çdo kusht, që rryeshëm i hapte rrugë risive, ku me shprehjen gjak baj e bidat nuk qes dukuria e tolerancës fetare mund të duket paradoksale. Mirëpo në botëkuptimin e malësorëve se “t’tana fenat i ka qitë Zoti”30 diktojmë burimin e konceptit tolerancë fetare e shqiptarëve.

30 Disa ndodhi historike ose çka qilloj nder Misione t’Shqipnisë, (dorëshkrim në arkivin e “Muzeut historik” të Shkodrës, fq. 38-39.

Toleranca fetare në familjen fshatare


Hulumtimet për tolerancën fetare duhet të nisin në familjen fshatare, kryesisht në atë me anëtarë të dy besimeve, të krishterë e myslimanë, ku traditat, gojëdhënat, doket, elemente të drejtës popullore mbijetuan deri në fillim të shekullit XX. Në shkrime më tepër përdoret emërtimi shtëpi me dy besime, kurse në popull nuk njihet me ndonjë emër të veçantë. Dikush këtë e identifikoi me familjen (gjoja) laramane në bajrakun e Lurës. Ky pohim është një lajthitje ose paragjykim31. Familja me dy besime ishte legale, e çiltër, njihej nga bashkësia vendore dhe nga autoritetet shtetërore e fetare. Provinciali i Provincës Françeskane në Shqipëri L. Mihačević shkruante:

“Ishim në Lurë në shtëpinë e Kryeplakut katolik, i cili kishte vëllaun (prej nëne e prej babe) mysliman, njëri festonte Krishtlindjen e tjetri Bajramin. Fëmijët e njerit ishin Gjon e Pjetër, ndërsa të tjetrit Sulo dhe Osman”.32

31 Për laramanët shish Kahreman Ulqini, Kundrime etnologjike, Shkodër, 2007, fq. 112-113; Po ai, Qytetërim e traditë popullore në ecurinë e formimit të kombit shqiptar, Shkodër, 2012, fq. 221-222.

32 Fra Lovro Mihaćevć, Po Albanije, Zagreb, 1911, fq. 31.

KAHREMAN ULQINI34

Fra Lovro Mihačević, provinciali i parë i provincës françeskane Shqiptare


Për tolerancën fetare të katolikëve e atë të myslimanëve në Lurë ka shkruar edhe studiuesi amerikan Carleton S. Coon33

“Zoti i shtëpisë”34 ndonëse mbikëqyrte e drejtonte veprimtaritë e pjestarëve të familjes nuk i pengonte marrëdhëniet e tyre martesore ndërfetare. Me pëlqimin e tij kryhej fejesa e djalit ose e vajzës pavarësisht besimit. Nëse njëri ndërronte fe ose martohej me dike të një feje tjetër bashkësia familjare nuk pësonte krizë. K. Steinmetz, në gusht të vitit 1908, i ftuar nga Gjetan Ajazi në Arrën të Lurës gjet në shtëpinë e tij dy priftërij bujtës. Hulumtuesi austriak këtë gjest të një myslimani e vlerësoi si “dëshmi e tolerancës fetare”. Aty takoi vëllanë e vogël të Gjetanit, Islamin, i cili tridhjetë vjet më parë për shkak të një vrasje kishte ikur në Budva e pastaj në Itali u bë katolik me emrin Simon. Kur e lejonin rrethanat shkonte fshehtas në Lurë për t’u çmallur me shtëpisakët35.

Njoftimi më i hershëm, që njohim nga burime të shkruara, se të krishterët ua jepnin vajzat për martesë myslimanëve është ai i vitit 160336. Arqipeshkvi i Tivarit Marin Bici gjet më 1610 në fshatin Kalivaç 60 shtëpi

33 The Mountains of Giants, Carleton S. Coon, Kraus Reprint Co. New York, 1970, fq. 36.

34 Shih Kahreman Ulqini, Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare, Shkodër, 2003, fq. 22-23.

35 K. Steinmetz, Von der Adria Schwarzen Drin, Sarajevo 1908. Për Simon Dodë Ajazin shih Epistolar veteranësh, në revistën Leka, vj. IX, numrat VIII-XII, Shkodër, 1937.

36 Kristo Frashëri, artikull i cituar, fq. 162

KAHREMAN ULQINI36

nga të cilat 10 ishin të krishtera. Ato jepnin ndihmë për mbajtjen e priftit për arsye se pothuajse të gjitha gratë ishin të krishtera37. Fra Cherobino, nënprefekt i misioneve në Shqipëri, shkruante në relacionin e tij të datës 27 mars 1638:

(disa myslimanë) “... marrin të krishtera, herë të vogla, herë të rritura, disa me forcë e kundër vullnetit të farefisit; disa të tjera i jep vetë gjinia, e disa të tjera i marrin me vullnet (të vetë grave); disa të tjera kanë marrë të krishtenë por pa vumë kunorë në kishë e pastaj ata janë bamë turq (myslimanë – K. U.) dhe kështu rrinë bashkë me ta dhe të gjithë këtyne u jepeshin sakramentet nga ekleziastikët”38.

Krijimtaria popullore dëshmon marrëdhënie martesore të bëra shekuj më parë ndërmjet elementeve të ndryshëm fetarë. Nga epika legjendare do të veçoj Kangën Lule Frangu39 e regjistruar në Shalë dhe e botuar në revistën “Hylli i dritës” më 1943. Familja e tij përbëhej nga vetë Lula, “gogë” (vllah) e “latin” (katolik) dhe e shoqja, Ajka, shqiptare myslimane, mbesa e Çetobash Mujit dhe e motra e Zukut Bajraktar. Ajo bashkëjetesë familjare me dy etni e dy besime të ndryshme tregon një realitet më të vjetër se atë që japin shkrimet e shek. XV-XVII. Toponimet e sotme me prejardhje vllahe në

37 Relacione... I, Tiranë, 1963, fq. 143.38 Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të

Mesme në shek. XVII, përgatiti Injac Zamputi, vëllimi II, Tiranë, 1965, fq. 119.

39 Epika legjendare (cikli i kreshnikëve), vëllimi i parë, përgatiti Qemal Haxhihasani, Tiranë, 1966, fq. 337.


Alpet Shqiptare (Valbonë, Dobërdol, Vuçidol, Durmitor, Valmor, Kapre, etj.) janë gjurmë të vllehve të Mesjetës paraturke.

Fam

ilje

e kr

isht

erë

nga

Bre

gu i

Dri

nit (

Shko

dër)

KAHREMAN ULQINI38

Sipas famullitarit të Prizrenit Grigor Mazrrekut (1650-1651) gruaja e krishterë në shtëpinë e burrit mysliman mund të ruante besimin e saj kurse vajza do t’i bindej dëshirës së prindërve.

“Një turk (mysliman – K. U.) i cili e ka gruan të krishterë, nuk donte ta bajë bullë por e len në qejf të saj. Unë deri tash kam rrëfye vetëm vashën, sepse në këto vende prej vajzës nuk kërkohet kurr pëlqimi për martesë, kur ajo të ketë babë e nanë, sepse thonë se asht turp i madh që vajza të zgjedh burrin e vet”40.

Gjendet një akt martese, duket i bërë nga fundi i shekullit XVII, ndërmjet të një myslimani e të një fshatarje të krishterë nga Bishqemi i Elbasanit41. (shtojcë 4) Myslimanët e fshatit Shegec, më 1643, donin me këmbëngulje nga prifti që t’i pagëzonte fëmijët e tyre42. Edhe Frang Bardhi shpreh shqetësimin e tij në relacionin e hollësishëm të qershorit 1637, dërguar Kongregacionit të Propagandës Fide, për martesat e myslimanëve në Pukë e në Zadrimë me vajza të krishtera. Ai kërkonte nga autoritetet e larta fetare udhëzime se si duheshin trajtuar këto raste për të shpëtuar shpirtrat e atyre grave43. (shtojcë 5)

Edhe pse mungojnë të dhëna të plota për shekujt XVIII-XIX, jemi në gjendje deri diku të përcaktojmë

40 Relacione..., vëllimi II, Tiranë 1965, fq. 443.41 Burime të zgjedhura për Historinë e Shqipërisë, vëllimi

III, përgatitur nga Injac Zamputi, Stavri Naçi e Zija Shkodra, Tiranë, 1962, fq. 137.

42 Kristo Frashëri, artikull i cituar, fq. 162.43 Relacione..., vëllimi II, Tiranë 1965, fq. 89.


nga burime të tërthorta shtrirjen e dokes së martesës ndërmjet të personave me besime të ndryshme nga Veriu i Shqipërisë e pjesërisht në Jug. V. Zmajević dëshmonte më 1702 se disa burra të famullisë së katundit Macukull (Mat) morën gra myslimane të cilat e mbajtën besimin e tyre44. Në shekullin XVIII nuk ishin të rralla krushqitë në Labëri ndërmjet myslimanëve dhe ortodoksëve. Nga një dokument (Avviso al Parroco), i datës 25 korrik 1842 bëhet e ditur se kuvendi me pjesëmarrjen e priftit, ipeshkvit e fiseve të vendit ndalonte dhënien e vajzave në myslimanë45. Duke qenë se në bajrakun e Temalit nuk kishte myslimanë dhe as përreth kuptojmë se krushqi lidheshin me familje të viseve myslimane të largëta. Sipas misioneve katolike më 1819 në Vukël, Selcë, Grudë e Triesh pesëdhjetë e një familje katolike i kishin martuar bijat e veta në shtëpia myslimanësh46. Kapiteni i administratës të kazasë së Lezhës e Zadrimës shkruante më 1865 në mes të tjerash se myslimanët “këtu deri tani kanë marrë vajza nga katolikët”47. W. M. Leake vuri re në fillim të shekuli XIX se në Shqipëri të Jugut myslimanët

44 Peter Bartl, Kryeipeshkvi Viçenc Zmajeviçi dhe thirrja e Konçilit të Parë Kombëtar Shqiptar, në “300 vjetori i Kuvendit të Arbnit”, Simpozium i organizuar nga Konferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë, Tiranë, 24-25 tetor 2004, fq. 85.

45 Marin Sirdani, Tuj kontrllue tre regjistra, “Hylli i dritës”, 1, 1933, fq. 29.

46 Italo Sarro, Shpërngulja e familjeve të Hotit në vitin 1833, “Hylli i dritës”, 2, 2009, fq. 73.

47 “Dokumente turke” në Arkivin e Institutit të Historisë, Tiranë, A-III-359.

KAHREMAN ULQINI40

martoheshin me gra të krishtera. Djemtë e tyre rriteshin si myslimanë ndërsa vajzat si të krishtera. Atje hahej në të njëjtën sofër mishi i dashit me atë të derrit48. Konsulli i Francës në Shkodër H. Hecquard shkruante se nuk ishte gjë e rrallë martesa e një myslimani me një grua të krishterë që e lejonte të praktikonte besimin e saj49.

Më 1892 janë regjistruar në kodikun e Mitropolisë së Drinopulit martesa të bëra ndërmjet të ortodoksëve e myslimanëve. Disa nga paria e maleve u lidhën me krushqi pa u penguar nga përkatësia e ndryshme fetare. Kapidani i Mirditës, Bibë Doda, e mori gruan e dytë nga shtëpia myslimane Ajazi në Arrën të Lurës. Bajraktari i Krasniqes në mesin e shek. XIX e martoi të birin me çikën katolike të bajraktarit të Shalës, Mar Lulës, Zyber Bajraktari i Reçit e kishte marrë gruan në një shtëpi katolike të Hotit. Plaku Baftjar Leka në Macukull të Matit më 1986 tregoi se dajat i kishte katolikë, në Selitë me pasardhësit e të cilëve ruante marrëdhënie familjare, shkonin e vinin për festa, dasma e morte.

Një studiues i huaj që përshkoi më 1908 Matin, Kthellën e Mirditën shkruan se kishte një ndryshim mjaft të vogël ndërmjet katolikëve e myslimanëve.

48 Shpëtim Mema, Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë të gjysmës së parë të shek. XIX, Tiranë, 1988, fq. 131.

49 H. Hecquard, Histori dhe përshkrim i Shqipërisë së Epërme ose Gegërisë, përktheu Oriana Tambari, Tiranë, 2008, fq. 290.


“Ahmarrje gjaqesh ka kudo, por ndërmjet të shqiptarëve në malësi, nuk ka ka kurrfarë grindjesh fetare. Në Kthellë kam pa një familje nën një çati, në të cilën disa ishin kristianë e disa ishin muhamedanë. Katolikët Mirditës marrin gra muhamedane prej Matit të cilat detyrisht e pranojnë religjionin e burrave të tyne.”

Arthur Moor50

50 M K, Fisi i Mirditës, “Hylli i dritës”, nr. 7-8-9, 1940, fq. 363.

Fotografi e bërë në Shkodër më 1868 me rastin e varrimit të Bibë Dodës. Prania e Stafë Ajazit të Lurës, (ndenjur nr. 3) vëllai i të shoqes së Bibë Dodës, tregon se marrëdhëniet familjare kanë vazhduar pavarësisht përkatësive fetare të

ndryshme. (Foto. Pjetër Marubi)

KAHREMAN ULQINI42

Ndonjë sundimtar në zë që u martua me të krishtera respektoi besimin e tyre dhe u ndërtoi kisha të veçanta si Ali pashë Tepelena në Janinë e Reshit be Gjinolli në Gjilan (Kosovë). Çifti që në fillim të jetës bashkëshortore caktonte kriterin e dhënies së përkatësisë fetare fëmijëve që do të lindnin:

a) Djemtë mund të merrnin fenë e babës, kurse vajzat atë të nënës. Po të ishin të njëjtit seks fëmija i parë ndiqte besimin e babës, i dyti të nënës dhe kështu vazhdohej.

b) Shpesh me dëshirën e nënës fëmijët merrnin fenë e babës. Të shumtën e herës e fejuara me besim tjetër nga të burrit, kur martohej, kalonte në fenë e tij. Nuk njohim ndonjë rast që burri të ketë marrë besimin e bashkëshortes. Karakteri e burrëria e pengonte një gjë të tillë. Vetëm një e ashtuquajtur gojëdhënë popullore malazeze që me gjasë është krijim i një diletanti nacionalist tregon se udhëheqësi i fisit shqiptar Drekal, Lalë Drekali, kur u martua me gruan e dytë malazeze, nga katolik u bë ortodoks. (shtojcë 6)

Zoti i shtëpisë e kishte për detyrë të kujdesej edhe për shërbimet e festat fetare njësoj, pa dallim për shtëpisakët51.

“Në Lug të Baranit (Kosovë – K. U.) n’nji shpi rrishin bashkë 12 t’krishtenë e 18 turq (myslimanë – K. U.) d. m. th. nji vlla ishte turk e tjetri mbetë i krishtenë prej Berishet. Ky

51 Shih Mark Krasniqi, Toleranca në traditën shqiptare, Prishtinë, 2007; Po ai, Gjurmë e gjurmime, Tiranë, 1982.


turku ishte i zoti i shpis, po m’thotë, eja se kam edhe disa t’krishtenë, vjen hoxha për nee, do t’vinë edhe prifti për ta, por ma parë eja e më beko vorrin e nanës s’eme se ka dekë e krishtenë. Përnjiherë m’prini n’maje t’nji kodrës ku kishin vorret. Si mrritme n’maje po i kallxon vorret e t’parve t’vet, e shkon tu vorri i s’amës e i thotë, o mori nanë kee mendue se s’ta bie priftin, qe ta pruna. N’shpi na pritne mirë. Kur e thamë pjesën e rozares turqit s’bashin za. E kur thoshe epja Zot pushimin e pasosun ai mrapa më përgjegjte, amin. Kur erdh koha e meshës i qita jashtë, por përpara se me çue meshën, madje n’uratë e mija kishe përbri nji turk (mysliman – K. U.) qi falej”52.

Hulumtuesi i zellshëm Mark Krasniqi 20-30 vjet më vonë, më 1957, në kushtet e regjimit jugosllav gjet po atë gjendje bashkëjetese fetare kur vizitoi shtëpinë e Tahir Ademit në fshatin Llugaxhi të Lugut të Baranit53.

Nga mesi i shek. XIX marrëdhëniet martesore ndërmjet të besimtarëve me fe të ndryshme vijnë duke u pakësuar, ndjekin ritmin e ngadaltë të kthimit të krishterëve në myslimanë. Në këtë kohë u bë e ndjeshme veprimtaria e Missione Volante, misionarë jezuitë që ndikonin në jetën familjare e shoqërore në malësi. Në romanin Lule54

52 Disa ndodhi historike ose çka qilloj nder Misione t’Shqypnisë (dorëshkrim i një misionari në Arkivin e Muzeut Historik të Shkodrës, fq. 38-39).

53 Mark Krasniqi, Disa veçori etnografike të Lugut të Baranit, “Gjurmime albanologjike” folklor dhe etnologji, Prishtinë, 1984, fq. 103-104.

54 Fabian Barcata, Lule, München, 1924, përktheu Karl Gurakuqi, Tiranë, 1930.

KAHREMAN ULQINI44

françeskani gjerman Fabian Barcata që më së miri i njihte doket e banorëve të viseve shqiptare ku shërbeu, tregon historinë prekëse të një vajze viktimë e mashtrimit. Për këtë autori bën fajtore Borën një grua e vejë e lindur në Lurë në shtëpi myslimanësh. Bibë Prendi e grabiti atë dhe në banesën e tij e bëri me dhunë katolike dhe grua të tijën. Vëllai i Borës vret Bibën dhe nuk e pranon në shtëpi të motrën. Ajo e braktisur nga të gjithë u strehua në një mulli, e shoqëruar me një ujk të plagosur. Shkrimtari ka krijuar me figurën e Borës “shtrigën” për të dënuar martesat e njerëzve me besime të ndryshme edhe në rastin kur njëri bënte kthim fetar në të krishterë.

Familjet me dy besime mbijetuan në Kosovë deri në fund të shek. XX si në Drenicë, në Rugovë, në Has, në Dushkajë, në Suharekë, në Karadak të Shkupit, në Lug të Baranit, vise ku Mark Krasniqi55 ka bërë hulumtime si dhe në Malësi të Gjakovës, në Pukë, në Lurë e Mat.

Në familjet me dy besime secili thirrej me emrin e vënë sipas përkatsisë fetare. Malësorët e krishterë në disa raste u venin fëmijëve emër myslimanësh jo për trill, për simpati fetare e as për mashtrim laramanësh. Këtë dukuri klerikët katolikë e kanë dënuar pa mundur ta fshijnë për gjithnjë. Edhe urdhri i prerë i Papa Benedictus XIV më 1754 nuk bëri efektin e duhur56. Në male lakmonin për fëmijët emra të njerëzve në zë. Djalit i venin edhe emrin e

55 Mark Krasniqi, Rrënjët tona etnike, Prishtinë, 2002, fq. 19.56 Concilium Albanum..., Roma, MDCCCLXVIII (pjesa e

dytë), fq. 145.


mikut (bujtësit), i gjendur rastësisht në kohën e lindjes. Ka ndodhur që fëmijës në djep t’i ndërrohej emri me atë të kumarës të posavrarë. Disa krenë mbanin emra e mbiemra myslimanësh: Sadik Vata, krye në Theth, Smajl Martini bajraktar në Grudë, Turk Vuksani bajraktar i Nikçit, në Kelmend, etj. I pari i “Djelmnisë së Shalës”, Mehmet Shpendi, ka vërejtë M. E. Durham, kishte emër mysliman kurse i ati emër me prejardhje pagane. (shtojcë nr. 7) Në qytetin e Shkodrës njihen familjet katolike Dedëjakupët e Alimhillaj dhe klerikët Dom Pal Ramadani, famullitar i Shkodrës, më 1851, Atë Benedikt Dema e Atë Ciril Cani në mesin e shek. XX. Në anën tjetër nuk janë të pakë myslimanët me mbiemra të krishterësh si në krahinën e Matit: Vatdodaj, Gjika, Kurtgjinaj, Lleshi, Likola, Frangu, Gjetani, etj. Atje ruhen toponime të periudhës së krishterimit: Dom, Shlli, Shnaprene, Prroi i Priftit, Buza e Prifit, Shpjetri i Rremullit, Shëngjon, Kisha në Mishtër, Kodra e Kishës, Shpella e Demartinit, Shmri, etj.

KAHREMAN ULQINI46


Dukuri të tolerancës fetare në doke

KAHREMAN ULQINI48


Shqiptarët edhe pse me besime të ndryshme në shoqëri me njëri-tjetrin kanë treguar gjithënjë tolerancë fetare çka më së miri shihet në lëmin e dokeve. Kjo dukuri ndikonte në mbarëvajtjen e jetës së përditshme e festave, ceremonive e veprimtarive familjare, fisnore e miqësore. Të krishterët dhe myslimanët ruajtën disa doke tradicionale si vëllamërinë e kumbarinë duke i praktikuar bashkërisht. Nga relacioni i fra Cherobino-s i 27 marsit 1638 marrim vesh se katolikët:

“Banin kumari me turqit (myslimanët – K. U.) tue i mbajtë në pagëzim fëmijët e tyre (kur priftnit i pagëzojnë) megjithëse midis tyne nuk mund të ketë kumbari. Të krishterët merrnin krizmën me të cilën lyhen të pagëzuemit, për shëndetin e syve, e u jepej edhe turqve, kështu (edhe) pagëzimi merrej vetëm për këtë qëllim për shëndet.”57

Ishte doke që për të prerë flokët e fëmijës babai mysliman të zgjidhte një të krishter e i krishteri një mysliman58. Për qëmtuesin e normave të Kanunit të

57 Relacione... II, fq. 117.58 Ismail Qemal Vlora, Kujtime, përktheu nga italishtja Vjollca

KAHREMAN ULQINI50

Skënderbeut në Kurbin të Krujës, imzot Frano Illia, kumbaria e flokëve “ka për qëllim zgjanimin e rrethit shoqëror, asht jasht riteve fetare e përdoret të shumtën për të lidhë dy shtëpi besimesh të ndryshme”59. Mic Sokoli i shkruante më 1879 Prenkë Bibdodës se shtëpia e bajraktarit të Krasniqes (Mulosmanaj) dhe ajo e Kapidanit të Mirditës kishin kumari. Në Çamëri myslimani Ismail Pronia ishte vëllam me suljotin ortodoks Foto Xhavella, po kështu Xhelal bej Zogolli me të birin e Kapidanit të Oroshit me 1908. Ndër doke për t’u shënuar është organizimi e zhvillimi i dasmës në mjedise të përziera fetarisht.

“Nga ana tjetër, meqenëse pas ndarjes fetare, shqiptarët ortodoksë nuk lidhnin krushqi me vëllezërit tanë shqiptarë muhamedanë (ndonëse martesat midis tyre në disa vende vazhduan për një kohë të gjatë edhe pas ndarjes fetare) u gjet një mënyrë tjetër afrimi, ajo e vëllamërisë, d. m. th. një i krishterë qeth fëmijën e një muhamedani, duke i prerë atij disa fije flokësh të kokës në formë kryqi... Kjo provon se ndarja e parë fetare u bëme dhunë a me detyrim. Këtej rrjedh zakoni i vëllamërisë. Ja një shembull i ri i kohëve më të fundit në këtë drejtim. Këtë shembull e sjellim që të mos na akuzojë njeri se tregojmë prralla. Kostë Anastas Pacani nga Postenani qethi djalin e Sulejman beut, birit të Zylyftar Podës dhe u bënë vëllamër (kumbarë). Edhe Anastas Thanasi nga Pobisku i preu flokët e vajzës së quajtur Hançe të Ajdinit nga Radati e u bënë vëllamër dhe secili e quan tjetrin vëlla edhe sot e kësaj dite. Të gjithë pothuaj aristokratët muhamedanë shqiptarë, që quhen turqisht bejlerë, kur martohen dërgojnë,

Jonuz Tafaj, “Toena”, Tiranë, 1997, fq. 307.59 Kanuni i Skenderbeut, mbledhë e kodifikue nga Don Frano

Illia, Editrice La Rosa, Milot, 1993, fq. 23.


në kundërshtim me fenë e tyre, pikërisht një mik të krishterë, që pajiset me leje të hyjë edhe në harem për të shoqëruar nusen. Ky zakon duket si i njëjtë me zakonin e kumbarës, që përdorej para ndarjes fetare. Për të pranuar këtë po sjellim edhe një shembull. Ilia Petro Papailia nga Postenani u dërgua si kujdestar në Ohër për të shoqëruar nusen e Asllan beut, të birit të Zylyftar Podës. Nusja ishte mbesë e Xheladin beut. Por në kujton njeri se me këto zakone shqiptarët muhamedanë nuk janë vërtetë muhamedanë, siç dëgjojmë shpesh, në të vërtetë gabohen. Në fakt ata janë vertetë muhamedanë dhe bëjnë pjesë në sekte të ndryshme të myslimanëve, por nuk janë fanatikë siç janë muhamedanët e tjerë gjetkë. Ata e kanë më të fortë ndjenjën kombëtare (që është më e lartë) se sa ndjenjën fetare”.60

Ndikimi i tolerancës fetare vërehet aty-këtu në sjellje e praktika dokesh, si mikpritja. Në ditarin e udhëtimit të një anijeje të huaj e cila qëndroi në Vlorë për disa ditë (11-17 maj 1579) është shënuar se “zakoni dhe e drejta” nuk lejonte të nxirrej jashtë me dhunë miku i strehuar në një shtëpi myslimanësh61. Konsulli i Francës në Shkodër, Hecquard, tregon për katolikun që sapo kishte vrarë një turk ra në ndore të një qytetari mysliman. Ky menjëherë e fshehu të panjohurin në haremin e shtëpisë, ku nuk mund të hynin meshkuj të huaj. Njihet rasti i trajtimit të mikut nga arbëreshi mysliman Ali Farmaqi i cili nuk pranoi

60 Jani Vreto, Apollogjia, (botuar në shqip tek Jani Vreto, Vepra të zgjedhuar, përgatitur nga A. Uçi, Tiranë, 1980, fq. 224-225.)

61 Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, vëllimi I (1507-1592), përgatiti Injac Zamputi, Tiranë, 1989, dok. 252.

KAHREMAN ULQINI52

t’ua dorëzonte forcave turke vëllamin e bashkëpunëtorin, grekun Thedor Kollokotronin.

Gjithë bota le të thonëU s’e jap Kollokotronë,Jam Ali Farmaqi u,Q’e shpje gjaknë gjer në glu.62

Miku i rastit pyetej gjatë bisedës për shumë gjëra, por jo për besimin e tij fetar. Të krishterët kujdeseshin që myslimanit të mos i venin në sofër mish derri. Qëllonte që i krishteri me dëshirën e vet të mos e përdorte mishin e derrit në shtëpi asnjëherë për nderim të afërmve e miqve myslimanë.

“Megjithëqë Bugjoni (Pukë – K. U.) është katolik, banorët e tij gjer sot nuk kanë ngrënë kurrë mish derri dhe vetëm për këtë arsye, se, sipas traditës, themeluesi i fshatit megjithëse katolik në një rast të veçantë ishte betuar në emrin e tij dhe të gjithë pasardhësve, se nuk do të preknin kurrë mish thiu”.63

F. B. Nopcsa

Kështu edhe myslimanët synij nuk i venin mish lepuri në sofër mikut bektashi. Kënaqësi të veçantë jepte ardhja e miqve myslimanë tek të krishterët në Malësi të Madhe,

62 Këngë popullore historike, përgatiti Q. Haxhihasani e Zihni Sako, Tiranë, 1956, fq. 267; shih dhe Dhimitër Grillo, Arvanitët dhe shqiptarët në luftën çlirimtare të popullit grek, Tiranë, 1985.

63 F. B. Nopcsa, Pikëpamjet fetare, doke dhe zakone, përkthim në shqip i origjinalit që ndodhet në Bibliotekën e Vjenës, fq. 99/1 (arkivi i Institutit të Antropologjisë Kulturore, Tiranë).


dhe e të krishterëve tek myslimanët. Me rastin e festës së “Shnjonit” (Shën Gjonit) një diplomat austriak, më 1871, pa bajraktarin mysliman të Hotit që mori pjesë në meshë së bashku me familjen e tij. Pastaj vetë Çun Mula qeraste të pranishmit. Kjo sjellje tregonte se festa e fisit i bashkonte katolikë e myslimanë. Në fshatrat Murrë e Selishtë të Dibrës (Katër Grykët) myslimanët festonin më 20 maj Shënkollin e deri në vitin 1945 për kshnella bënin qull e ëmbëlsira. Në Bulqizë Pashkën e festonin motit me mish e nuk punonte kush64. Edhe në Shqipëri të Jugut ka pasur ortodoksë e myslimanë që festonin së bashku Pashkën e Bajramin65. Një anonim, me gjasë famullitari françeskan i Lurës, ka lënë një shkrim që të befason.

“Në Lurë nër dasma e në mort si fratit, si shehit, si hoxhës i çojnë thirrcin me i shkue. Famullitari nër myslimanë ka kryet e vendit, ner katolikë ka kryet e vendit shehi ose hoxha, mandaj frati. Në sofër kryet e berrit i nepet gjysa fratit e gjysa hoxhës, shpatullat, eshket e bishtin i dajnë atyne që rrin mbas fratit e hoxhës”.

Për këshënella “në mjesnatë masi të hanë darkë katolik e turk (myslimanë – K. U.) bashkohen te kisha (në odë të katundit); meshtari qet kafe të tanve e duhan sa të jen. Nisë hengu, kangë me tamër, çifteli, lahutë, nja tri katër çiftelia katër foella, etj.”

Për Pashkë myslimanët mblidhen në Fushë të Lurës. Prin meshtari me të Doçajn me u nesh me mysliman.

64 Informacion nga ekspedita e vitit 1989.65 Stavri Skendi, Studime kulturore ballkanike, përktheu

Artan Puto, botime J&K, fq. 230.

KAHREMAN ULQINI54

“Prin Bajraktari turqve e na dalin para na marrin doren tu na marrë nrykë e na tui u thye voesh. Bjen lodra dhe çiftelia (tamra), ja nisë kcimi. Mas kcimit fillojnë me gjue shejin. Bajnë llafe e kuvend burrash. Kush ta vrasin shejin ma i pari, asht bidati qi frati me ja ba hedije nji mexhide heret, e sot pesë pesë kuronësh. Kur shofin se asht koha per me u da nja dy sahat para akshamit falen edhe nji herë. Nisë pushkën katoliku tiu thanë: u pafshim ne hair. Përgjegjin turqit per shumë asi mot. Meshtarit gadi të tanë turqit (myslimanët – K. U.) i shkojnë me i urue pashkët, tri ditë rresht pin kafe e duhan.”

“Zakone të Lurës”66

Në rast vdekje miq e të njohur shkonin për ngushëllime tek njëri-tjetri pavarësisht përkatësisë fetare. Ndodhte që një e krishterë të vajtonte myslimanin dhe një myslimane të krishterin sikur të ishin të një besimi me të vdekurin. Fragmentet e nxjerra nga dy vajtime të regjistruara në dy fshatra të Rranxave të Malësisë së Madhe (Shkodër) tregojnë zhvillimin e tolerancës fetare në një shkallë të lartë67. Rosë Halilja vajtoi Lul Nikën e Lohes:

Kur ke dashtë me mbarue,E lute Zotin me të ndimue!E lute Zojen me t’u afrue!Nieri i mirë je kenë gjithmonë,Ishalla Zoja ta afrue.

66 Dorëshkrimi gjendet në arkivin e Bibliotekës “Marin Barleti”, nga i cili u morr kjo pjesë e botuar te “Qytetërim e traditë popullore në ecurinë e formimit të Kombit Shqiptar”, Shkodër, 2012, fq. 221-222.

67 Folklorë III, Kangë e vajtime, botim i Ministrisë së Arsimit, Shkodër, 1940, fq. 64, 94-95.


A lype priftin me u vojue!Kur të ka thirrë prifti me gojë,Lulo, a i more uratat në dorë?

Dilë Luleshja vajton Rexhep Taken prej Reçit, tetor, 1930

More turku (mysliman – K. U.) i Prendis!Syna deren e xhamis:Tuk nepen selamat,Tuk falen bajramat,Tuk priten kurbanat,Tuk kndohen çitabet,Tuk dahen sevapet,Tuk falen pesë vaktet.………………………………………………Ti më kjé turk e sevapli,E pra, o Zot, bashu tybeli.E ndejshi bashkë me shehitli,E qi jau pastë gjithkush lakmi!E turku i hollë ti paç rahmet,Bashu lule në xhenet, Pegamertë gjith reth e rreth.

Avokat Thanas Floqi në sa po përpiqej të kapërcente lumin Fan më 1914 dëgjoi në mes të grupit të udhëtarëve postierin mysliman matjan të shqiptonte lutjen “Nimona Zoti Krisht”, shprehje e përdorur shpesh nga matjanët68.

68 Kujtime të kryengritjes së vitit 1914 prej Thanas Floqit, në “Dokumente historike për t’i shërbyer historisë tonë kombëtare”, Elbasan, nr. 2 maj 1924, fq. 96.

KAHREMAN ULQINI56

Disa motive zbukurimi që vërehen në objekte të kulturës popullore shqiptare janë gjurmë pagane, krishterimi e islami të ndërthurura dosido me njëra-tjetrën. Bashkëqenia e këtyre elementeve të kulturave të ndryshme duhet shpjeguar edhe me tolerancën fetare të popullsisë. Ky sinkretizëm i ka tërhequr vëmendjen së pari një misionari të huaj në shekullin XVII (shtojcë nr. 8). Dukurinë e hershme të sinkretizmit fetar në kulturën e Komanit arkeologët e kanë vlerësuar në kapërcyell të dy periudhave, nga Antika e vonë në Mesjetën e hershme69. Në procesin kalimtar nga paganë në të krishterë arbrit e Komanit përthithën elemente të reja fetare e kulturore të krishterimit. M. E. Durham ka botuar fotografinë e një stolie argjendi që e mbanin gratë katolike të Malësisë së Madhe70. Me vështrim të parë bie në sy forma antropomorfe e objektit e përbërë nga kryqi dhe (gjysmë) hëna simbol pagan. Kryqi i stilizuar gjendet si motiv zbukurimi në gdhendje druri, qëndisje e endje pëlhure diku tek myslimanët e Kosovës e te ndonjë krahinë tjetër71.

69 Skënder Anamali, Ilirët dhe shqiptarët, në “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”, botim i Akademisë së Shkencave e Inistitutit të Historisë, Tiranë, 1990, fq. 40-43; Historia e popullit shqiptar, botimi i Akademisë së Shkencave e Institutit të Historisë, Tiranë, 2002, fq. 209-210.

70 M. E. Durham¸ Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, përktheu Ferit Hafizi, Arbëria, 2009, fq. 152, 157-160; shih Ernesto Cozzi , Credenze e superstizioni nell’Albania, “Anthropos”, tome IX, Wien, 1914, fq. 408.

71 Drita Halimi-Statovci, Veshjet shqiptare në Kosovë,


Në disa vise malore të Shqipërisë së Veriut M. E. Durham ka vënë re se myslimanët realizonin për zbukurim në tatuazhe motivet e diellit e të hënës. Ajo shpjegon se myslimani në vend të kryqit që braktisi ruajti

Prishtinë, 2000, fq. 209; Për hënen e diellin shih Exhlale Dobruna-Sadiku, Disa elemente të besimit pagan në kulturën islame ndër shqiptarët, në “Feja, kultura dhe trafita islame ndër shqiptarët”, Prishtinë, 1995, fq. 197.

Stoli argjendi me gjysmë hëne e kryq që mbanin nuset katolike në Malësi të Madhe. (Foto e bërë nga M. E. Durham)

KAHREMAN ULQINI58

simbole të lashta të të parëve të tij parakristianë, diellin e hënën72. Në Malësi të Gjakovës me popullsi kryesisht myslimane ndër zbukurime shquhet shqiponja73.

“Kur unë pyetja malësorët shqiptarë se ç’kuptim kishte rrethi dhe gjysmëhëna në kryqet e krahëve, ata më përgjigjeshin, menjëherë se ata ishin “Dielli” dhe “Hanë”. Kryqi tregon

72 Për diellin e hënën shih M. E. Durham vepër e cituar, fq. 162; Exhlale Dobruna-Sadiku, Disa elementë të besimit pagan në kulturën islame ndër shqiptarët, në “Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët”, Prishtinë, 1995, fq. 408. ; Mark Krasniqi, Aspekte mitologjike, besime, besëtytni, Prishtinë , 1997, fq. 77;

73 Agim Bido, Malësia e Gjakovës, album, Tiranë, “Toena”, 1998, fq. 94-128.

Motivi i shqiponjës i qëndisur në këllef të jastekut dhe në dujq të kalit të nuses myslimane (Malësia e Gjakovës)


se ju jeni të krishtenë. Dielli dhe hëna, përse ishin. Përgjigja e vetme ishte “për bukuri”. Shpesh, ata vetëm qeshnin dhe nuk përgjigjeshin fare. Imzot Ernesto Koci në atë kohë prift i Reçit, kurse, më vonë Delegat Apostolik në Shkodër, një tirolas, njohuritë e të cilit për banorët e malësive ishin rezultat i studimeve me vite, i nisur nga qëllime të mira, më tha : “Ata kanë një numër besimesh pagane të çuditshme, për të cilat nuk dëshirojnë të flasin as me mua. Unë kam zbuluar se ata besojnë në dy fuqi, në atë të Dritës dhe të Errësirës, të cilat ndodhen në konflikt me njëra-tjetrën, si e Mira dhe e Keqja. Këto tatuazhe, në një farë mënyre kanë lidhje me to. I tillë është edhe gjarpri, të cilin ata e bëjnë ngadonjëherë në tatuazh dhe e vizatojnë edhe në mure.”

M. E. Durham74

Nuset zadrimore e bregabunëse mbanin të varur në mes të stolive edhe “hajmali” argjendi75 që shërbente si këllef për të ruajtur nuskën e shkruar tek ndonjë klerik mysliman, jo rrallë edhe prift.

74 M. E. Durham, Vepër e cituar”, fq. 153-154.75 Argjend, Maestri argentari in Albania e Kosovo, Torino,

2000.

KAHREMAN ULQINI60

Hajmali argjendi, stoli e nuseve zadrimore.


Në Mat, Dibër e Postrribë ruhen rite e praktika me prejardhje nga periudha e krishterimit. Më 1954 në fshatin Derjan (Mat) pashë fëmijë myslimanë që për festën e Shmrisë (Shën Mërisë) kishin hipur në drurë e duke lëkundur degët recitonin:

Hej Zot, bina shi,Se t’na baj kallini i ri!Se ta hamë me gjosti,Se ta blujmë ne mulli t’ri.N’magje t’re e n’sofër t’re,Me sahana t’ri, me lugjë t’reja!

Për çdo vit herët në mëngjesin e ditës së Rëshajve turma myslimanësh, katolikësh dhe ortodoksësh ngjiteshin në Malin e Rumisë (Krajë) të prirë prej një kryqi i cili “realizon një dukuri të tillë që nuk i gjendet shoqja kund tjetër që është në gjendje të fshijë për një çast diferencat tepër të mëdha të tre religjioneve”76.

Milan Šufflay

Dikur shkonin pelegrinë në Majën e Rumisë e bënin fli dhi të egra e sorkadhe77.

Sinkretizmi në trevën e Ballkanit në kohën e sundimit turk ishte përftim i ndërthurjeve të kulturave të

76 Milan Šufflay, Vepër e cituar, fq. 71-72.77 Ramadan Sokoli, Trashëgimia fetare në etnokulturën tonë,

“Gjurmime albanologjike”, folklor dhe etnologji, 27-1997, fq. 8.

KAHREMAN ULQINI62

ndryshme etnike të imponuara, por edhe të qëndrimeve të pavetëdijshme. Moda e modelet në kuptimin popullor janë tërheqëse aq sa elemente të ndryshme falë tolerancës fetare përvetësohen spontanisht. Disa simbole me kohë shndërrohen në motive zbukurimi. Kështu elemente të kulturave pagane, te krishtera e islamike bashkëjetojnë në të njëjtin sfond.

Roli i tolerancës fetare në funksionimin e organizimit të vjetër shoqëror

KAHREMAN ULQINI64


Toleranca fetare qe më e gjallë në shoqërinë tradicionale e posaçërisht në trevën e bajrakut, e cila kishte për numrin e popullsisë përafërsisht sa katolikë aq myslimanë78.

Me kalimin e brezave nga familja me dy besime shpesh krijohej katundi me dy besime. Gojëdhëna popullore tregon se bashkësia Dedaj në Pukë zu fill nga një katolik i ardhur fisi Shkrel (Malësi e Madhe). Pasardhësit e dy djemve të tij, njëri katolik e tjetri mysliman, formuan lagje të veçanta. Më 1637 lagja me banorë katolikë kishte katërmbëdhjetë shtëpi me 68 frymë dhe po kaq lagja me myslimanë. Sipas Frang Bardhit nga i pari i tyre kishin kaluar katër ose pesë breza79. Tre shekuj më vonë, më 1927, në Dedaj gjendeshin shtatëdhjetë e një myslimanë e shtatëdhjetë e pesë katolikë80. Banorët e të dyja lagjeve njeheshin të barabartë, nuk ekzistonte mendësi epërsie

78 Shih Kahreman Ulqini, Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare, Shkodër, 2003.

79 Relacione… vëllimi II, Tiranë, 1965, fq. 75, 87.80 Teki Selenica, Shqipëria më 1927, Tiranë, 1928, fq. 505.

KAHREMAN ULQINI66

e ardhur nga përkatësia e besimit mysliman. Të njëjtën rrugë ka ndjekur edhe krijimi i fshatit Zagorë në Malësi të Madhe i formuar nga pasardhësit e dy vëllezërve, njëri katolik, Ndrecaj e tjetri mysliman, Mehmeti. Këtë realitet e gjetëm edhe në katundin Baz të bajrakut Rranza (njëri nga Tre Bajrakët e Ohrit), ku burrat rrinin në kuvend sipas radhës së fiseve e përcaktuar në të drejtën e prijës81 e aspak nga përkatësia fetare: 1. Kokaj (myslimanë); 2. Gjonaj (katolikë); 3. Gjinaj (katolikë); 4. Cakonaj (myslimanë); 5. Daçaj (katolikë e myslimanë).

Bashkësia fshatare (katundi) me pjesëtarë të besimeve të ndryshme (katolikë e myslimanë ose ortodoksë e myslimanë) ishte mjedis tipik i bashkëqenies me tolerancë fetare. (shtojcë nr. 9) Famullitari i Dajçit të Bregut të Bunës në dioqezë të Shkodrës më 1702, në mungesë të qelës banonte në shtëpitë e myslimanëve. Këtë sjellje të priftit vizitori apostolik e quajti “troppa famigliarsi con turchi” (me myslimanë – K. U.)82.

Në fillim të shekullit XX vazhdonte tradita e tolerancës fetare ndërmjet myslimanëve e klerikëve katolikë. Mustafa aga, personaliteti më i shquar në krahinën e Pukës, i lejonte françeskanët të thonin meshë në kullën e tij në Iballe më 190883.

81 Shih Kahreman Ulqini, Vepër e cituar, fq. 62-63.82 Peter Bartl, Artikull i cituar, fq. 88. Shih dhe Nevila

Nika, Dioqeza e Shkodrës gjatë shek. XVIII, sipas dorëshkrimeve arkivore, Shkodër, 2001, fq. 62.

83 Fra Lovro Mihaćević, vepër e cituar.


“Bajram Curri në një bisedim që pati me Guvernatorin e ri, i tha hapur se ishte një turp për të dhe për të gjithë arbërorët muslimanë, që ndërsa ata kishin tetëmbëdhjetë xhami vetëm në qytetin e Jakovës (Gjakovës – K. U.), katolikët nuk kishin një në të gjithë rrethin, e kjo nën një qeveri katolike. Pra çojini shpejt punëtorët, për ndryshe muslimanët e qytetit do t’i linin katolikëve një xhami të tyren për ta bërë kishë”

Lazër Mjeda

Vjenë, 6 shtator 1917 Kryepeshkop i Shkupit84

Edhe në strukturën e bajrakut me popullsi të një fisi, por me dy besime (Shkrel, Kabash, Thaç, etj.) si dhe në ato me fise e besime të ndryshme (Pukë, Grudë, Kurbi, Fundna, Has, etj.) nuk ndikonte përkatësia fetare, por përfaqësimi i fisit ose i vëllazërisë e barkut. Usulli i vënë në shtator 1902 nga bajrakët Selcë e Vukël për kufizimin e vrasjeve për marrje gjaku nuk u bë i përgjithshëm për Kelmendin deri sa në fund e firmosi vendimin edhe kreu i një barku të vetëm mysliman të Nikshit85. Qenia në një besim të caktuar apo numri i njerëzve të një feje nuk ndikoi në strukturën e fisit, fshatit e të bajrakut. Çdo veçori kapërcehej me tolerancë fetare. Treva e bajrakut në periudhën nga gjysma e dytë e shek. XIX deri më 1912 kishte afërsisht këtë përbërje fetare:

84 Gjergj Gashi, Kosova, altari i Arbërisë, Onufri, Tiranë, fq.121.

85 P. Fulvio Cordignano, L’Albania atraverso l’opera egli scriti di un grande Missionario italiano il Domenico Passi (1847-1914), volume II, Roma, MCMXXXIV-XII, fq. 378.

KAHREMAN ULQINI68

• 29 bajrakë me popullsi tërësisht katolike• 8 bajrakë me shumicën e popullsisë katolike• 42 bajrakë me popullsi tërësisht myslimane• 10 bajrakë me shumicën e popullsisë myslimane86.

Sipas Kanunit kleriku qoftë i krishter apo mysliman nuk ngarkohej me detyra në organet administrative e gjyqësore. Ky qëndrim e ka ndihmuar më së shumti tolerancën fetare në bashkësi e krahina me popullsi të dy besimeve. Gjenden plot shembuj që dëshmojnë se plaku, kreu ose bajraktari nuk ishin të një besimi me shumicën e banorëve të një katundi ose të një bajraku. Bajraktari Çun Mula në krye të Hotit katolik ishte nga e vetmja shtëpi myslimane. Një misionari jezuit i dukej rast i rrallë që 50 shtëpi myslimane në Flet të Iballes (Pukë) më 1890 të njihnin e të respektonin për krye të katundit të tyre Nik Alinë nga lagjeja e vetme katolike që nuk kishte as dhjetë shtëpi87.

Në sajë të tolerancës fetare lidhja fisnore nuk ndërpritej në qoftë se një degë ose rremb islamizohej. Ky fakt ka tërhequr vëmendjen edhe të disa autorëve serbë88 e malazezë89. (shtojcë nr. 10)

86 Kahreman Ulqini, Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare, Shkodër, 2003, fq. 161.

87 Lettere edificanti, serie XII, Venezia, serie XVII, 1902, fq. 30.88 Andrija Jovićević, Malesija, Beograd, 1923. Përkthimi shqip

i veprës gjendet në arkivin e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe të Studimit të Artit, Tiranë.

89 Mark Milani, Jeta dhe zakonet e shqiptarëve, shqipëroi Lazër Radi, ribotim, Tiranë, 2003, fq. 90-92.


“Malësorët nuk i ka ndarë besimi. Në Grudë ka shumë myslimanë, ka disa edhe në Hot e Niksh. Dinoshasit myslimanë e të tjerë grudas nga Vllana, Vranja, Tuzi dhe Kodra Budani i përkisnin krahinës së Grudës dhe të bashkuar ngushtë me vëllezërit e tyre katolikë luftojnë kundër vezirit të Shkodrës dhe turqve në përgjithësi. Myslimanët e Grudës bashkëveprojnë në riparimin dhe zmadhimin e kishës së fisit të tyre. Ndërrimi i besimit nuk i ka lëkundur ndjenjat fisnore!”

Andrija Jovićević

Ndryshe qe tek malazezët të cilët nuk e njihnin tolerancën fetare. Përkatësia e tyre fetare përjashtonte nga fisi ata që ndërronin besimin ortodoks. Natën e Krishtlindjes së vitit 1703 kërceu delli i urrejtjes fetare. Ortodoksët të nxitur nga vlladika (ipeshkvi) masakruan vëllezërit e kushërinjtë e tyre myslimanë. Këtë aksion gjaksor evropianët e quajtën “Muzgu Sicilian” i Malit të Zi90, kurse Peter P. Njegoshi më vonë në veprën “Kunora e Maleve” i thuri lavde91. Tek malësorët shqiptarë ortodoksë u prish kohezioni i fisit (Vasoviq, Pipër, Bratonishiq, Palabardh, Drekal), kurse tek katolikët (Hot,

90 D. Milaković, Storia del Montenegro, Ragusa, 1877, fq. 86; P. Coquelle, Histoire du Montenegro e de la Bosnia depuis les origines, Paris, 1895, fq. 199; Soc. G. Marković, Gli sllavi ed i Papi, volume II, Zagrabia, 1897; M. Verloop, Le Royone du Montenegro, Paris, 1911; Georges Castellan, Historia e Ballkanit shek. XII-XX, përktheu Arben Puto e Luan Omari, Tiranë, 1996, fq. 322.

91 Peter Petroviq Njegosh, Kunora e Maleve, përktheu Esad Mekuli e Zef Nekaj, Prishtinë, 1952.

KAHREMAN ULQINI70

Bankeq) e tek myslimanët (Krasniqe, Të Bardhët e Gashit, Bytyç) u ruajt tradita fisnore e vetëdija etnike92. Dikush ka parë ngjashmëri të Lahutës së Malësisë me Kunorën e Maleve. Në Lahutën e Malësisë ndodhen të bashkuar sipas strukturës fisnore katolikë e myslimanë në luftë kundër turqve (myslimanë) e malazezve (ortodoksë). Lahuta e Malësisë e Kunora e Maleve paraqesin dy botë të ndryshme etnike-fetare. Poeti françeskan Gjergj Fishta, i bëri vend në Lahutën e Malësisë deri hoxhës atdhetar tiranas Hafiz Myslimit, alias Hafiz Ibrahim Dalliu, të cilin e torturojnë në sheshin e qytetit ushtarët turq.

Jashtë n’sokak me ftyrë per gurShtrinë të ngratin Hafiz Myslim,Edhe n’dru e rrahen trimin,Tue krisë lodra e tue ra fyelli,Der qi i kambës iu thye kërcyelli.E me gand gjith jeten mbetJo per tjeter “xhimajet”;Veçse pse pvetë në hyqamet:A isht “shqiptar” a po “Osmanli”, I përgjegji me trimëni:Sado qi ishte nji “hafiz”:Jam shqyptar me gjuhë e fis.Por edhe kur shtri m’sokakE tue i ra ishin m’dajak,

92 Shih Kahreman Ulqini, Kundrime etnologjike, Shkodër, 2007, fq. 166-171.


Sa herë pyette kajmekami,Thuej shka je? Përmbysë për dhéJam shqyptar përgjegjte HafiziDer qi asht i kambës i krisi93.

Etnia malazeze në shek. XVIII ishte e ndarë përfundimisht në dy degë të papajtueshme, të dyja të verbuara nga fanatizmi fetar ortodoks e ai mysliman. Dua të vë në dukje se më 1703 i zhvilloi punimet Kuvendi i parë kishtar shqiptar (Kuvendi i Arbnit) nga i cili nuk doli asnjë kërcënim ndaj shqiptarëve myslimanë.

Shpeshherë ndodhën ngatërresa në ambiente të shoqërisë tradicionale që vetëm me urtësi e tolerancë fetare u zgjidhën, duke u shmangur ndonjë instinkt i papërmbajtur i çastit. (shtojcë nr. 11). Institucione themelore të shoqërisë tradicionale (besa, ndërmjetësimi, ndorja, falja, pajtimi i gjakut, etj.) vepronin pa u vënë kusht përkatësia fetare. Sipas të drejtës popullore në pleqnim (procedurë gjyqësore) zotëronte fryma e tolerancës fetare siç vërehet në tri figurat e njohura, pleqnarët, betarët, e kapucarët të zgjedhur pa u marrë parasysh besimi fetar edhe i atyre që kërkonin drejtësi 94. Betarët ishin të lirë

93 Atë Gjergj Fishta, Lahuta e Malësisë, Shkodër, 1937, fq. 459-460.

94 Kanuni i Lekë Dukagjinit, përmbledhë e kodifikue prej A. Shtjefën Kost. Gjeçov O. F. M., Shkodër, 1933, fq. 60; Kahreman Ulqini, Ndonjë saktësim rreth Kanunit të Skënderbeut në “Qytetërim e traditë popullore në ecurinë e formimit të kombit shqiptar”, Shkodër, 2012, fq. 32-33.

KAHREMAN ULQINI72

të zgjedhnin për betim simbole të ndryshme fetare të krishtera, myslimane ose me prejardhje pagane.

Pashko Vasa na e bën të ditur për herë të parë se në gjyqe të rëndësishme pleqtë e fiseve, të krishterë e myslimanë betoheshin mbi gur përpara se të fillonin gjykimin95. Shtjefën Gjeçovi e përcaktonte benë mbi gur më të rëndën që njihte Kanuni96.

“Midis fiseve shqiptare akoma ekziston zakoni shumë i lashtë i betimit mbi një gur. Prifti dhe hoxha ia kanë arritur që t’ia shtojnë përkatësisht kryqin dhe Allahun betimit të tij, megjithatë, për mërzinë e priftit, malësori vazhdon të thotë gjithënjë, me këmbëngulje për gurë e për kryq, ndërsa hedh gurin në mesin e krerëve, pra, duke venë fjalën gur në fillim. Kur një malësor katolik është rrëfyer dhe ka marrë ndjesën, herën tjetër, atij i pëlqen të vejë në kishë duke mbajtur një gur në përpjestim me madhësinë e mëkatit të rrëfyer. Unë nuk mund ta kuptoj se ç’betim bëhej me gur. Në këtë rast, thuhej se guri përfaqësonte pendesën. Disa priftërij e ndalonin këtë praktikë, të tjerët thoshin se kjo nuk ishte e domosdoshme, megjithatë e lejonin, sepse kjo shenjë e qartë pendese, dukej si i ndihmonte ata me të vërtetë.”97

M. E. Durham

Në veprën e Thimi Mitkos Bleta shqiptare gjendet kënga popullore kushtuar një kuvendi të bërë nga

95 Vassa Efendi, E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët, Paris, 1879, përkthim në shqip, Pashko Vasa, Vepra letrare 1, përgatiti Aristotel Mici, Tiranë, 1987, fq. 86-87.

96 Shtjefën Gjeçovi, KLD, § 534.97 M. E. Durham, Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve,

përktheu Ferit Hafizi, Arbëri, 2009, fq. 356.


mesi i shekullit XIX me përfaqësues të disa krahinave (Himarë, Breg i Poshtëm, Labëri e Çamëri) të Shqipërisë Jugperëndimore, klerikë e laikë, të krishterë, myslimanë, bejlerë, agallarë, bujarë e kapitanë, të vendosur për të ndalur vëllavrasjet. Suksesi i atij tubimi i dedikohet frymës së tolerancës fetare tradicionale.

E keni dëgjuarë,Apo e kini mësuarë?Kazatë u mbluadhë,Po për të pajcuarëTurqit (myslimanët – K. U.) e të kërshterët,Të gjithë të parët,Bejërat, agallarëtë,Të gjitë bujarëtë:Kristo Koka ndë Vuno,Spiro Gjika Qiparo,Jani Mihua himarjot,Hodo beu borshiot,Meledin piqerasiot,Kusar Aliu lukoviot,Stefan Përifti shënvasiot,Edhe Kumin niviciot,Zajkua lëkursiot,Dhe Tahiri Kopaçot,Idriz agai Zhulat,Sheh Sejkati ndë Filat,Zoto Mahmuti Cmokthinë,Igumeni Katerinë,

KAHREMAN ULQINI74

Maza pritet (ndë) Sinicë.Mbani vessh, o kapedanë,Dhe ju, bejra e agallarë:Të madhe ju bënj nixhanë,Se githë trimat u vranë,E shkretuan Zhulanë.Vritemi shok’ e vëllamë,Gjithë miq edhe fshatarë,Gjithë fis e gjithë farë.

Matjanët e dibranët edhe pse myslimanë nuk pranuan të gjykoheshin me Sheriat, por ruajtën Kanunin e Skënderbeut si të vetmin ligj të tyre. Të njëjtin qëndrim mbanin kosovarët të cilëve u bënte thirrje, më 1872, organi i vilajetit në gjuhën turke, gazeta Prizren, që të lënin Kanunin e Lekë Dukagjinit e të “merrnin Sheriatin e drejtë, fener ndriçues i kombit”.

Bejtexhiu shkodran Molla Salih Pata me guxim i kundërvihej sistemit të drejtësisë turke:

Zanat tjetër unë nuk di,veç por bejta di me qitë,s’do të bahemi kurr kadi,se s’di kend me mërdhitë.Me kondosh veshë ndër nafe,me çubuk antep të gjatëme zarfe sermit tue pi kafe,ndejë në minder, Naipit, për njat.Gjithë këto të mira si janë fitue,veç por hallkun tue përvlue!98

98 Zef Jubani, Vepra, përgatit Jup Kastrati, Shkodër, 1966, fq. 134.


Në viset malore me banorë të përzier fetarisht krenët e fuqishëm myslimanë vendas (oxhakët e vegjël) dalloheshin për tolerancë fetare. Frang Bardhi në relacionin e vitit 1637 mbi Pukën shkruante se u takua në Qytezën e Re (sot Micoj) me Agën, sundimtarin e asaj ane, i cili e ftoi në shtëpi, ku gjet pritje të mirë. Pjestarë të familjes ishin edhe tre vëllezër të krishterë dhe një mysliman, kurse gruaja e tij ishte “një e krishtere e urtë dhe e mirë”99.

Dyqind e shtatëdhjetë vjet më vonë, një tjetër personalitet i lartë fetar, provinciali françeskan, Lovro Mihaćević takohet në Iballe me një nga pasardhësit e Agës së shek. XVII, Mustafa Agën e vitit 1908, për të cilin shkruan:

“Ai ishte i ditur dhe tolerues. Bisedon me githë zemër me priftërinjtë katolikë – në këtë vend me françeskanët – i pranon po ashtu me gjithë zemër në konakun e vet dhe i lejon që të thuhet mesha në kullën e tij. Në përgjithësi zotron toleranca ndërmjet myslimanëve e katolikëve”. 100

Në shtetin teokrat turk elita politike e fetare shqiptare në mjaft raste ndoq traditën e vendit, kryesisht frymën e tolerancës fetare në marrëdhëniet me popullsinë e krishterë. Nga oxhakët e mëdhënj u shqua Hyda Verdi Pashë Begolli, sundimtar i sanxhakut të Shkodrës e të Pejës, në sajë të cilit zhvilloi punimet në kushte normale Kuvendi i Arbnit më 1703.

“Nga interesimi i tij (Hyda Verdi Pashës – K. U.) për zbutjen

99 Relacione... vëllimi II, fq. 81100 F. Lovro Mihaćević, Vepër e cituar, fq. 9.

KAHREMAN ULQINI76

e taksave të besimtarëve, parandalimin e grabitjeve në dëm të të krishterëve dhe marrjen e masave për sigurimin e tyre, më tepër se turk (mysliman – K. U.) ngjasonte me një kristian bujar”. “... Çmon shumë fenë tonë duke mbajtur praktikimin e lirë të fesë së krishterë në juridiksionin e tij dhe duke mos dashtë të vejë në zbatim për këtë qëllim (siç e vërteton edhe zoti Kavalier Bolizza) urdherin e dhënë nga qeveria qëndrore për të përzanë nga shteti rregulltarët e huaj për të cilët ushqen simpati të veçantë”.

Mons. Vincenc Zmajević101

Hulumtuesi i traditave popullore dom Gaspër Gurakuqi i ka vlerësuar pasardhësit e Begollajve në Shkodër, Gjylbegajt, si fis “bamir i popullit, i krishterimit e i kishës”.102

Fakte të ndryshme dëshmojnë sjellje me tolerancë fetare edhe ndaj serbëve. Me interes është përmbajtja e disa vendimeve të dala nga kuvende krahinore të Kosovës më 1907, që lidhen me rendin, trajtimin njerëzor të banorëve serbë si dhe ruajtjen e pasurisë së Manastirit të tyre të Deviçiçit nga plaçkitja e cubave.

“Askush nuk duhet t’iu shkaktojë zullume serbeve” ………………………………………………………… …………………………………………………………

“Asnjeri, as shqiptari, as serbi të mos i ankohen pushtetit mbretëror, por gjygjit të veçantë i cili është i përbërë prej këtyre të parëve shqiptarë: Vesel Beka prej Radovcit, Hasan

101 P. V. Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703, Ulqini-Tuz, 199, fq. 89-30.

102 D. Gaspër Gurakuqi, Zojzi-Gramshi, “Hylli i Dritës”, 7-8-9, 1940, fq. 378.


Bajraktari prej Radovcit, Halil Zeqiri prej Crncit dhe B. Jusufi prej Rudnag Bërda. Të gjithë duhet t’i paraqesin ankesat asaj gjykate. Gjygji nuk ka vend të caktuar ku të mblidhet as kohën e caktuar kur gjykon, por për çdo ankesë të individëve të mblidhet në vendin ku ka ndodhur problemi i ngritur.”103

“Kush i vret në rrugë udhëtarët qofshin serbë, qofshin turq t’i digjen të gjitha banesat që ka” (§4)

“Keqbërësit në zë Feka Halit (i), të cilët kanë cenuar tokën e Manastirit të Deviçit t’i dorëzohen gjygjit të Mbretit meqenëse ky çift ka kaluar që më parë në kompetencë të gjykatës mbretërore” (§8)

“Në qoftë se Feka dhe Haliti tani e tutje i shkaktojnë zullumin më të vogël Deviçit do të digjen menjëherë sapo Zoti i shtëpisë së Deviçit dhe çaushi t’i bajë të ditur “Besës” zullumet e bëra” (§9)104

103 Dr. Andrija Lainović, Disa dokumente rreth marrëdhënieve patriarkale shoqërore tek shqiptarët, “Vjetar” IV-V, Prishtinë, 1971, fq. 268-269.

104 Dr. Andrija Lainović, artikull i cituar, fq. 269-270, dokumentet në gjuhën serbe i përkthei në shqip i ndjeri Ismet Haxhaj.

KAHREMAN ULQINI78


Toleranca fetare në popullsinë qytetare të Periudhës Parakombëtare

KAHREMAN ULQINI80


Në qytetet e viseve shqiptare me banorë të krishterë e myslimanë gjatë sundimit turk pat fare pak hapësirë për tolerancë fetare. Pozita e ndryshme ligjore e rregullimi administrativ sipas përkatësive fetare krijonte ndasi në trungun etnik, në raja mysliman (nënshtetas civilë të Sulltanit) e në zimmi (raja jomyslimanë të mbrojtur). Edhe trajtimi i mëvonshëm sipas mileteve e thelloi përçarjen. Në këtë paragraf do të përqëndrohem në disa dukuri të jetës shoqërore kryesisht në qytetin e Shkodrës për të cilin ka të dhëna burimesh të ndryshme e të shumta.

Zona e banuar e shehrit (qytetit), ndahej në mëhallë (lagje) të veçuara sipas përktaësive fetare, edhe nga ana urbanistike105.

Pas pushtimit turk qyteti i Shkodrës u ripërtëri e u

105 Shih Shqipënia përpara dy shekujsh, përkthyer nga Sali Vuçiterni, Tiranë, 1930; H. Hecquard, Vepër e cituar; Zija Shkodra, Qyteti shqiptar gjatë Rilindjes Kombëtare, Tiranë, 1989; Georges Castellan, Historia e Ballkanit (shek. XIV-XX), përktheu Arben Puto e Luan Omari, Tiranë, 1996.

KAHREMAN ULQINI82

zhvillua sipas modelit urbanistik e arkitektonik oriental.

Në disa rrethana të caktuara dallimi sipas përkatësisë fetare nuk u arrit plotësisht. Familjet qytetare strehoheshin në banesa të të njëjtit tip, në shtëpia me çardak. Studiuesi Nicoara Beldiceanu përshkruan këndshëm mjediset e brendshme të banesës qytetare, duke përdorur fjalë të huazuara nga turqishtja edhe prej të krishterëve ballkanas:

“Njerëzit banojnë në një odë, flejnë në jatak, shihnin nga një penxhere që ka xhama, dhe sigurisht një çerçivë. Dhoma ka dysheme dhe një tavan. Plaçkat janë vendosur në një dollap. Dreka dhe darka hahen në një sofër (tryezë). Mbi tryezë ka farfurina (pjata), por etimoni osman farfuri (fağfur) nuk përdoret më. Ne mund të vazhdonim edhe matej duke thënë se shtrati ka një dyshek të mbuluar me çarçaf dhe se në dritare ka perde. Mund të themi gjithashtu se banori i Evropës Juglindore shkon të blejë ushqime të ndryshme të bakalli dhe fruta e perime te zarzavatçiu”.106

Tashmë popullsia praktikonte mënyrën e jetesës allaturka çka bënte që ndryshimet sipas përkatësisë fetare të mos ishin aq të mëdha në lëmin kulinar, në elemente të ndonjë veshjeje të grave, etj. Vezët e kuqe të Pashkës gëzonin edhe fëmijët e myslimanëve. Vizitat e ndërsjellta në mes të katolikëve e myslimanëve për festa fetare shprehnin paqë e mirëkuptim. Kur ata takoheshin

106 Nicoara Beldiçeanu, Organizimi i Perandorisë Osmane (shekulli XIV-XV), në Historia e Perandorisë Osmane nën drejtimin e Robert Montran, përktheu Asti Papa, Dituria, 2004, fq. 137. Për huazimet turke në fjalorin e shqipes shih Eqrem Çabej, Studime gjuhësore III, Prishtinë, 1976, fq. 64.


uronin njëri-tjetrin: “Për shumë mot!” e përgjegja qe: “Të gjithë bashkë!”. Festimi i kremteve tradicionale i bashkonte më tepër njerëzit. Myslimanët më 6 maj për Shëngjergj stolisnin me degë të njoma, gjethe e lule banesat e në ndonjë vend edhe derën e xhamisë. Dasmat e argëtimet i gjallëronte ahengu shkodran.

Osja i Falltores gaztor e bejtexhi në mes të dy të rinjve katolikë. (Foto Pjetër Marubi)

KAHREMAN ULQINI84

Ahengxhinj shkodranë: H

ila i Files, Jak Kakarriqi,

Sulejman B

ogu e Simon Shpori. (Foto Pjetër M

arubi)


Gojëdhëna për ndërtimin e Kalasë së Shkodrës dhe kënga popullore kushtuar asaj tregojnë qenien e një tolerance fetare që gjallonte në zigzaget e shekujve. Nënat e krishtera e myslimane praktikonin ritin e marrjes së pikave të ujit të bardhë që cikonte nga muri i kalasë dhe e pinin duke besuar se dilte nga gjiri i gruas së flijuar. Kënga popullore e krijuar mbi gojëdhënën ka të njëjtin tekst përmbajtjeje e këndohet me një melodi të vetme. Nuk vërehen veçori e nuanca fetare, është e të gjithëve.

Me pushtimin turk u largua nga qyteti elementi i huaj (italikë, venedikas, dalmatin, sllavë, etj). Vendin e tyre nuk e zunë të ardhur turq e aziatikë që do të sillnin besimin e ri dhe intolerancën fetare. Shkodra u rilind nga banorë të zbritur nga viset malore përreth. Kohë pas kohe ata ose pasardhësit e tyre u bënë myslimanë. Familjet me të njëjtën prejardhje, katolikë e myslimanë, i ruajtën lidhjet fisnore dhe mbajtën të njëjtin mbiemër (Hoti, Shala, Kastrati, Shkreli, Tuzi, etj.). Nga familjet e njohura mund të përmendim atë të Filip Çekës e atë të Isuf Sokolit në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, të dyja të një fisi nga Bojajt e Sumës. Të parët e Dom Ndoc Nikajt e Zajajt myslimanë lidhen me një stërgjysh të përbashkët. Pazari (tregu) qe vendi i vetëm i zhvillimit të veprimtarisë ekonomike pa ndikuar përkatësia fetare në shitblerje mallrash e në ortaki. Në Arkivin e Shtetit në Tiranë gjindet letra e Kolë Rashit nga Shkodra që ia dërgonte më 9 qershor 1825 Molla Mahmutit në Tiranë

KAHREMAN ULQINI86

për çështje tregtie107. Nuk të befason përmbajtja e letrës e data, aq sa përdorimi i alfabetit të klerit katolik nga një molla, hoxhë i kndueshëm, i ditur.108 Paragjykimi i kohës e bënte të papranueshme për një mysliman të përdorte shkronja latine, shkronja të kaurit. Toleranca fetare u hapi rrugën detarëve ulqinakë që letrat për tregtarët katolikë shkodranë t’i shkruanin në gjuhën shqipe me atë alfabet.

Nga fundi i shekullit XIX ata filluan të shmangin emërtime turko-islame për anijet e të përdorin emra e shprehje shqipe “Mir se vjen”, “Urdhëno”, “Bujana” ose emra të ndikuar dhe të huazuar nga italishtja: “Bella Luna”, “Bella Scutarina”, “Albania”, “Gloria”, “Pace d’Amore”, “Stella Diana”, “Corriere di Dulcigno”, “Fiore di Dulcigno”, “Fiore d’Albania”, etj109. Rrethanat e veprimtarive tregtare e zejtare krijonin mundësi që njerëzit të bashkëpunonin e të lidheshin edhe sipas traditës pa pengesat fetare. Vëllamëria e kumbaria ndërmjet të myslimanëve e të krishterëve ndonëse nuk pëlqeheshin nga institucionet fetare, vlerësoheshin tepër në popull. Shembull i veçantë i tolerancës fetare është ai i shoshjani (dukagjinas), Ndoc Prekës, që i mori gjakun pa pasur detyrimin fetar e as dokesor, kumbarës së

107 Dh. S. Shuteriqi, Gjashtë tekste të vjetra shqipe, “Buletin për shkencat shoqërore” III, 1952, fq. 15; Dh. S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, fq. 187.

108 Tahir N. Dizdari, Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe, Tiranë, 2005.

109 Maksut Xh. Haxhihasani, Detaria e Ulqinit nëpër shekuj, Ulqin, 1994, fq. 153-154, 164-169.

87Toleranca fetare e shqiptarëve

kahreman ulqini - shkoderbibliotekashkoder.com/doc/toleranca4.pdf · 2016. 11. 2. · 1) krushqia e...

Documents