JAN DUGOSZ

ROCZNIKI CZYLI KRONIKI SAWNEGO KRLESTWA POLSKIEGOksigi IX XII(WYBR)

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMIII

Ksiga dziewitaZDARZENIA ROKU PRZESZEGO [1300] Rok ten pamitny by koronacj krla Wacawa25 na krlestwo polskie, wygnaniem ksicia Wadysawa okietka,26 i cig przy ulewnych deszczach i sotach niepogod, a co waniejsze nad to wszystko, obchodem jubileuszu,27 na ktry dla dostpienia odpustu ze wszystkich krajw chrzecijaskich tumy pocigay pielgrzymw. Wadysaw za okietek smutn dol wygnania z tak wytrwa znosi cierpliwoci, e wielu litowao si nad jego nieszczciem, a wszyscy podziwiali stateczno umysu i pokor. Jako wygnanie to stao si dla niego nie tak kar za przestpstwa, jak raczej probierzem wytrwaoci i pobudk do cnoty. WACAW III, KRL CZESKI,28 WIDZC, E WADYSAW OKTEK GODZI NA OPANOWANIE KRLESTWA POLSKIEGO, ZGROMADZA WOJSKO I Z NIM CIGNIE KU GRANICOM POLSKI; ALICI W OOMUCU GINIE MIERCI MORDERCZ, A PO NIM WSTPUJE NA STOLIC CZESK RUDOLF, KSI AUSTRII [1306] Ksi Wadysaw oktek przywidszy do posuszestwa i uznania swej wadzy ziemi sandomiersk, ruszy w Krakowskie nie ju ze szczup si, ale do znacznym i potnym wojskiem; wszystk bowiem szlacht ziemi sandomierskiej zmusi do wybrania si z sob na wojn. Tu, wsparty przychylnoci nie tylko panw przedniejszych, ale i Jana Muskaty,29 biskupa krakowskiego, z ktrym si pojedna obietnic powrcenia mu zamku Biecza zabranego przez Wgrw, i wjta Alberta30 tudzie mieszczan krakowskich, ogarn najwysz wadz, i do miasta Krakowa, stolicy i metropolii krlestwa polskiego, wraz z wojskiem swoim wpuszczony, wnet i zamek krakowski, ktry nawczas by w rku Czechw, do poddania si przymusi. [...] Tymczasem zebrawszy tak ze swoich, jak i posikowych zacigw dosy znaczne wojsko, ruszy krl Wacaw ku Krakowu. A kiedy dla obliczenia swych si wojennych zatrzyma si w Oomucu, gdzie do niego wiele przychylnej mu szlachty polskiej cigno, i w domu dziekana oomunieckiego w poudnie dla gorca w jednej tylko koszuli uywa wczasu, od pewnego rycerza, ktry z dawna na to czatowa, napadnity i mnogimi ugodzony ciosy, z morderczej rki zgin za to, i si oddawa pijastwu i najsproniejszym chuciom ciaa we dnie i w nocy folgowa, majtki ludziom wydziera i ony cudze sromoci. Ci, ktrzy postawieni byli przy krlu na stray, nic bynajmniej nie syszeli, bd to wasnymi zajci sprawami, bd e sami pozasypiali. Zaczem i rzecz caa tak osoniona bya tajemnic, e ani wspczenie, ani pniej nie dowiedziano si, kto i z jakiej przyczyny dopuci si tego morderstwa. Podejrzenie pado na pewnego rycerza nazwiskiem Konrad von Potenstein, rodem z Turyngii, ktrego widziano, jak z dworca krlewskiego i domu dziekana oumunieckiego wybieg i nis w rku miecz krwi zbroczony; ci wic, ktrzy morderstwo p ostrzegli, w alu nagym i uniesieniu dopadszy mniemanego zabjcy, bez rozpoznania i zbadania sprawy rozsiekali go na miejscu, ciao za jego psom rzucili na pastw. A tak cieniom zamordowanego Wacawa krla, susznie czy niesusznie, jedne tylko gow pcwicono w ofierze i zapa rycerzy kwapicych si pomci mier krla na tym jednym czynie poprzesta. Twierdz niektrzy, e Albert, krl rzymski,31 nasa na dwr Wacawa, krla czeskiego, trzech rycerzy Szwabw, ktrzy tego zabjstwa dokonali. YDZI WSZYSCY WYPDZENI Z FRANCJI I MAJTKI ICH NA SKARB ZABRANE [1307] W uroczysto w. Marii Magdaleny, w pastwie francuskim z rozporzdzenia i rozkazu Filipa, krla Francji,32 wszystkich ydw, w ktrymkolwiek bd miecie, miasteczku lub innej osadzie mieszkajcych, razem i w jednym dniu przez urzdnikw i drabw krlewskich pochwytano, a po zabraniu ich majtkw na skarb publiczny wszystkich z krlestwa francuskiego bez nadziei powrotu wypdzono.

MISTRZ PRUSKI WYPDZA BOGUSZ, SDZIEGO ZIEMI POMORSKIEJ, Z ZAMKU GDASKIEGO, KTRY NIEBAWEM KRZYACY ZAJMUJ [1308] Po odparciu margrabiw brandenburskich i Saksonw33 od zamku gdaskiego, zwtleniu si i potgi Piotra kanclerza i jego braci, a opanowaniu zbuntowanego miasta Gdaska i wrceniu go do posuszestwa ksiciu Wadysawowi okietkowi, zaoga krzyacka, ktra przy wstpie pierwiastkowym do Gdaska bya nader szczupa, niezasobna i maoznaczna, przez ustawiczny napyw wojennego ludu a staranny zarzd mistrza tak si powikszya i wzmoga, e z Bogusz, sdzi pomorskim i poowy zamku gdaskiego starost, Krzyacy nadci dum czste zwodzili spory, a miasto zajmowania si wiern i sumienn obron zamku do takiej przyszli hardoci i takiego stopnia bezprawia, e pomienionego Bogusz i celniejszych panw i rycerzy pomorskich, jako silniejsi i przewaniejsi liczb, powtrcali do wizienia i powayli si nad caym zamkiem gdaskim panowanie sobie przywaszcza. Za czym rzeczony sdzia Bcgusza, chcc i siebie, i tych, ktrzy wraz z nim byli uwizieni, wyswobodzi z niewoli, nowe z mistrzem pruskim i jego zakonem zawrze musia ukady i takowe pismem zarczy. T umow zastrzeono, aeby rzeczony sdzia Bcgusza wraz z swoj zaog z drugiej poowy zamku ustpi i zostawi go wycznym rzdom i obronie mistrza i jego zakonu; mistrz za z wspomnianym zakonem obowizany by na rozkaz ksicia Wadysawa okietka bez adnego sporu z zamku ustpi i wrci go pod wadz i zwierzchno rzeczonego ksicia Wadysawa okietka, z warunkiem wynagrodzenia [Krzyakom] w caoci i zupenoci wszelkich wydatkw, jakie by na utrzymanie i obron tego zamku ponieli. A chocia wiadomo byo, e takowa umowa fasz i zdrad w sobie zawieraa, przecie rzeczony Bogusza i inni panowie pomorscy, tak dla oswobodzenia siebie, jak i utrzymania w jakikolwiek bd sposb zamku gdaskiego przy ksiciu Wadysawie okietku, nieroztropnie i nieprawnie zgodzili si na ni; i na zasadzie takiej ugody rzeczony Bogusza, sdzia pomorski, z Stefanem z Pruszcza, Niemir i innymi panami pomorskimi z zamku gdaskiego wyrzucony zosta raczej ni wypuszczony, a Krzyacy poczli o opanowanie ziemi pomorskiej tym gorliwsze czyni zabiegi. MISTRZ PRUSKI, PO OPANOWANIU GDASKIEGO ZAMKU, MIASTO DO PODDANIA SI PRZYMUSZA I WSZYSTKICH POLAKW W PIE WYCINA, NIE PRZEPUSZCZAJC ANI PCI, ANI WIEKOWI [1310] Mistrz i Krzyacy pruscy, zagarnwszy pod swoj wadz w ten sposb, jak si wyej rzeko, zamek gdaski, gdy postrzegli, e ksi Wadysaw oktek zatrudniony by i zewszd zakopotany wojn litewsk i rusk i rozerwaniem wewntrznym krlestwa polskiego, ktrego cz jedn, to jest Wielk Polsk, kto inny34 w swoim rku dziery, i e podwczas koniecznoci byo dla niego tak dawniej doznane, jak i nowe krzywdy cierpliwie znosi, pozbierali z rnych krajw niemieckich najemne zacigi i ozuchwaleni, e im przez czas niejaki opanowanie zamku Gdaska uchodzio bezkarnie, jli myle o zagarnieniu caego Pomorza. Majc przeto zebrane w znacznej liczbie i potne wojsko, i przygotowane do wojny zasoby, nagym pochodem wtargnli do kraju, ktrym, jak si wyej powiedziao, rzdzili w imieniu Wadysawa okietka Przemysaw i Kazimierz, ksita gniewkowskiej i michaowskiej ziemi, i miasto Gdask, zostajce wtedy pod wadz ksicia Wadysawa, w sam dzie w. Dominika35, w ktrym z powodu przypadajcego jarmarku lud zazwyczaj licznie si do niego zgromadza, obleniem cisn. Wytrzymao miasto przez dni kilkanacie takowe oblenie, gdy rycerstwo i szlachta walecznie go bronio; ale nareszcie przez zdrad niektrych mieszczan gdaskich rodu teutoskiego, ktrzy o poddanie miasta z Krzyakami tajemnie si byli umwili, w nocy otwarte im zostao i nieprzyjaciele wpuszczeni jedn bram miasto opanowali. Wnet wszystkich rycerzy, panw i szlacht pomorsk, a co wiksz jeszcze byo niegodziwoci, wszystek lud rozmaitym rodzajem kani wymordowali; adnemu z Polakw nie przepuszczajc i nie szczdzc adnego stanu ani pci, ani wieku, wycili bez miosierdzia zarwno modzie, jak dzieci i niemowlta, a to dlatego, aby rozgos takiej srogoci wszystkich przerazi i odstrczy inne miasta i warownie od stawiania im oporu, niemniej aby po wytpieniu panw i szlachty tej okolicy snadnie im byo ca ziemi owadn. Mao byo przykadw w Polsce podobnej rzezi, rzadko kiedy przy

zdobyciu jakiego miejsca warownego tyle krwi wypyno. Nie byo adnego rodzaju gwatu i okruciestwa, ktrego by rka nieprzyjacielska nie uya na zagad Polakw. Dwojak Krzyacy, a najhaniebniejsz omielili si popeni zbrodni, z ktr aden czyn najsroszych nawet barbarzycw porwna si nie moe. Najprzd bowiem wezwani przez ksicia Wadysawa okietka do obrony gdaskiego zamku, wypdziwszy z niego z najwiksz sromot tych, ktrym sta si mieli pomoc, sami zamek opanowali. Potem, w niejaki czas zagarnli i miasto Gdask, wymordowawszy szlacht, ktra si bya do niego zjechaa na jarmark, i inne niewinne ofiary, tak i Polakom znoniej by byo pokonanymi by od Saksonw albo ustpi ze swoich siedlisk, nieli wrd pokoju i bezpiecznego wczasu w progach swoich wity i ojczystych domw da ndznie garda obyczajem bydlt pod miecz bezbonych sprzymierzecw i zostawi im upem wszystkie majtki ruchome i nieruchome, przez dugi czas zbierane, a nadto swoje ony i dzieci, na nieszczsn przeznaczone niewol.36 WADYSAWOWI OKIETKOWI RODZI SI SYN KAZIMIERZ, SAWNY I Z CZYNW WIELKI [1310] Dnia trzydziestego kwietnia w miasteczku zwanym Kowale, w ziemi kujawskiej, ksina Jadwiga,37 ona Wadysawa okietka, powia syna Kazimierza, ktrego urodzenie i kolebk osdziem za godne osobnej wzmianki, aby j przesa potomnym czasom. On bowiem, znisszy panujce w Polsce naduycia, obdarzy nas porzdnym zbiorem ustaw,38 a przez swoje wiato i roztropno, ktr ju od modoci si odznacza, podnis do stanu bogiej i kwitncej pomylnoci. Za jego take staraniem, przemysem i nakadem krlestwo polskie zabudowao si murami ozdobnie i wspaniale. ALBERT WJT W ZMOWIE Z MIESZCZANAMI KRAKOWSKIMI PRZYZYWA KSIACIA OPOLSKIEGO I WYDAJE W JEGO RCE MIASTO; ALE TEN NA POGRK WADYSAWA OKIETKA USTPUJE WRAZ Z WJTEM, KTREGO MAJTEK ZABRANY NA SKARB PUBLICZNY, PODOBNIE JAK I POWIAT BIECKI, Z PRZYCZYNY NIESUSZNEGO OBWINIENIA BISKUPA KRAKOWSKIEGO O ZDRAD39 [1312] Po oderwaniu od krlestwa polskiego obszernej i znakomitej jego czci, to jest ziemi pomorskiej, co wielce trapio i zasmucao ksicia Wadysawa okietka, druga jeszcze spotkaa go niepomylno. Albowiem wjt krakowski, Albert, wraz z rajcami i magistratem miasta Krakowa, niechtny rzdom i panowaniu ksicia Wadysawa, z przyczyny, i wielkimi uciska ich ciarami i podatkami na prowadzenie ustawicznych wojen, ktrymi go napastowano, a nie powciga otrostwa zodziei i rozbjnikw, dla ktrych40 drogi publiczne stay si niebezpiecznymi, z Bolesawem, ksiciem opolskim,41 przez tajemne poselstwa i zmowy uoy si o wydanie mu miasta Krakowa. Ten wiodc do skutku uknowany zamiar, przyby ze znacznym wojskiem do Krakowa, gdzie zaraz otwarto mu bramy, a wjt, rajcy i mieszczanie przyjli go z wielk czci i przychylnoci. Zamku atoli krakowskiego, ktrego zaoga pozostaa wiern ksiciu Wadysawowi, adnym sposobem nie mogli do poddania si nakoni. Zaczem obrawszy sobie na mieszkanie dom rzeczonego wjta Alberta, przylegy bramie w. Mikoaja, przez czas niejaki w Krakowie wysiadywa. Ksi za Wadysaw, strapiony i zakopotany tak wielkim niebezpieczestwem, namyla si, co mia czyni w tej ostatecznoci, ktra mu upadkiem zagraaa. A gdy wszyscy doradzali, aby jak najprdzej odpar niebezpieczestwo, a zebrawszy wojsko, tak ze szlachty, jako i wieniakw, miasto Krakw obleniem cisn, ksi Wadysaw usuchawszy roztropnej rady, cign niebawem znaczn si zbrojn w celu oblenia Krakowa; wprzdy jednak do Bolesawa, ksicia opolskiego, stojcego z woj-

skiem w Krakowie, umyli wyprawi posw, aby przez nich ukada si o zgod i hamowa dz niewczesn opanowania cudzego miasta; sam za szed za nimi z wojskiem, postanowiwszy oblec miasto i jego najezdnika, gdyby si mieszczanie podda nie chcieli. Ci, gdy przybyli do Krakowa i Bolesawowi, ksiciu opolskiemu, przeoyli zlecenia ksicia Wadysawa, dajcego, aby z dziedzicznej jego posiadoci ustpi, a iby, przestajc na swoim ksistwie, mia sobie za hab i sromot przybywa do Krakowa na poche wezwanie mieszczan krakowskich i przywaszcza sobie miasto mimo yjcego Wadysawa i syna jego, Kazimierza, zrodzonego do nastpstwa. Aby poprawi swj bd i odmieni zamiar, pki jeszcze midzy nimi nie zacz si sroy miercionony Mars, i aby sam si w podobnym stawi pooeniu, jaki by uczu w sobie gniew i oburzenie, gdyby mu ojcowizn jego wydzierano. Jeeli za trwa zechce w swoim przedsiwziciu, [Wadysaw] za wikszego uwaa go bdzie nieprzyjaciela nieli wjta Alberta i mieszczan krakowskich, przez ktrych do tej zbrodni zosta wcigniony. Bolesaw, ksi opolski, ktremu nie tajno byo, jakie przedsibrano rodki do zwalczenia go i wypdzenia, da posom odpowied skromn i pokorn. Powd przybycia swego do Krakowa i opanowania miasta skadajc na wjta i mieszczan krakowskich, owiadcza, e sam nie uczyni adnego kroku nieprzyjacielskiego i siebie niegodnego, albowiem do Krakowa przyby za namow i prob wjta i tamecznych mieszczan. Gdy za wbrew obietnic, jakimi go udzono, w osignieniu rzdw widzi przeciwnoci, chtnie ustpi, nie chcc niczyjej obrazy ani krzywdy. Jako nie czeka nawet skutku odpowiedzi, obawiajc si, aby go ksi Wadysaw z swym wojskiem nie otoczy i nie zagarn w niewol lub do haniebnej nie zmusi ucieczki; ale zabrawszy z sob Alberta, wjta krakowskiego, i niektrych mieszczan, ktrzy za swoje przestpstwo lkali si niechybnej kary, znajc, jak ciko zawinili, i nie mogc spodziewa si przebaczenia, wrci do Opola gniewny i zmartwiony, e uwierzy sowom rzeczonego wjta i mieszczan i na wstyd wasny a sromot wda si w spraw niewczesn opanowania miasta Krakowa. Ksi za Wadysaw wszedszy do Krakowa z liczniejszym ni kiedy indziej rycerstwa pocztem, wszystkie dochody wjtostwa krakowskiego, opaty z mynw, jatek, sklepw, domw i innych miejsc, zamone skady majcych, zabra i do swego ksicego stou przydzieli. Niektrych za z mieszczan krakowskich, sprawcw i przywdcw buntu, na postrach i przykad dla drugich, aby si podobnej wystrzegali zbrodni, kaza pojma i komi wczy po ulicach, a potem wiesza albo w koo wplata. Z domu za wjta sporzdzi grodek i przy bramie w. Mikoaja wie wybudowa, w ktrej stra zbrojn osadzi, aby przy pomocy owego grodka i stray lud krakowski w wiernoci i posuszestwie snadniej utrzyma. Posdzono take, acz niesusznie, Jana Muskat, biskupa krakowskiego, z przyczyny i by lzakiem z Wrocawia rodem, jakoby wiadomy i wspuczestnik rzeczonej zdrady, z wjtem Albertem i mieszczanami krakowskimi by w zmowie i zezwoli wyranie na usunicie Wadysawa okietka, a wprowadzenie Bolesawa, ksicia opolskiego; za co dugie potem znosi przeladowanie na osobie swojej i dobrach swego Kocioa, cigany nienawici, a nawet wiziony przez ksicia Wadysawa, i nie mg ju wicej odzyska zamku i powiatu bieckiego, ktre mu byli Wgrzy za rzdw opata tynieckiego zabrali, acz pniej z nich ustpili. Rzeczony za Albert, wjt krakowski, nie sdzc si nawet w miecie Opolu bezpiecznym, gdy i tam czsto tak od samego ksicia, jako i szlachty, i mieszczan, za zdradziectwo, ktrego si przeciw swemu prawemu panu dopuci, nie tylko rozmaitego rodzaju obelgi, ale i dugie wycierpia wizienie, peen smutku i alu opuci wreszcie Opole i uda si do Pragi, kdy z on i dziemi ndzne ycie prowadzi, biedzc si rwnie swym niedostatkiem, jak i wyrzutami sumienia, a w czstych rozmowach potpiajc zbrodni, ktr by przeciw panu i ksiciu swemu Wadysawowi okietkowi popeni.

DWIE KOMETY I TRZY RAZEM KSIYCE NA NIEBIE [1315] Okoo wit Narodzenia Paskiego ukazaa si na niebie kometa i, odbywajc swj bieg w nocy okoo bieguna, dugi swj ogon zwracaa raz na zachd, drugi raz na wschd, niekiedy na poudnie i pnoc, i trwaa a do koca miesica lutego. Wkrtce potem zjawia si druga kometa w stronie wschodniej, mniejsza od pierwszej przestrzeni i dugoci trwania. Nadto ukazay si na niebie trzy razem ksiyce. GD STRASZNY W POLSCE [1315] Po uciszeniu si wojen zewntrznych i zamieszek domowych w Polsce sroszy nad wszystkie wojny gd nawiedzi j now klsk. Gdy bowiem przy dugim nadzwyczaj trwaniu niegw nadesza chwila wiosny, zasiewy polne zakryte zimow odzie przed dziaaniem soca wymoky i zniszczay. Z tej przyczyny wyniky gd powszechny wielu wieniakw utrapi i niema liczb ludzi swoj srogoci wytpi. GD CIKI W POLSCE ZMUSZA MIESZKACW DO YWIENIA SI LUDZKIMI CIAY [1319] Gd, ktry przez dwa lata poprzednie krlestwu polskiemu srodze dojmowa, przeduajc si jeszcze na rok trzeci i z wiksz ni wprzdy wzmagajc wszdy srogoci, do takiej ludzi przywid ostatecznoci, e (strach powiedzie!) rodzice dzieci, a dzieci rodzicw z godu zabijay i jady. Niektrzy ciaa wisielcw z szubienicy odrywali i zjadali. Inni przy wymorzonych i sabych odkach dorwawszy si zbyt chciwie jada padali i umierali. LITWINI ZIEMI DOBRZYSK PUSTOSZ [1321] W uroczysto Podwyszenia Krzya witego42 Litwini ziemi dobrzysk, podwczas dzieron przez wdow po ksiciu Siemowicie, najechali zdradziecko i spustoszyli; a zupiwszy i spaliwszy miasteczko Dobrzy i znaczny gmin ludzi obojej pci zagarnwszy w niewol, cz ich wymordowali i spiesznym pochodem umknli do swoich siedlisk. Dante Alighieri, wieszcz rodem z Florencji, umar w Rawennie na wygnaniu, w pidziesitym szstym roku swego wieku. Ten znakomitym dzieem swoim, w ojczystej mowie woskiej wydanym, gdzie przedziwnie opisuje sfery niebieskie, przybytki pieka i czyca, wprowadzajc do nich osoby cnotliwe i wystpne, wielce wsawi si u Wochw. W pitek dnia dwudziestego szstego lipca, byo wielkie zamienie soca, ktre od pacierzy kapaskich, tercj zwanych a do szstej godziny trwao. KAROL, KRL WGIERSKI I ELBIETA KRLOWA,43 NIESPODZIEWANIE PRZY OBIEDZIE OD PEWNEGO SZLACHCICA, FELICJANA, KTRY ICH OBOJE WRAZ Z SYNAMI CHCIA ZAMORDOWA, MSZCZC SI ZA WYDANIE CRKI SWOJEJ KAZIMIERZOWI, KRLEWICZOWI POLSKIEMU, NA SROMOT, ODNOSZ RANY; POCZEM FELICJAN Z CA RODZIN SWOJ GINIE MIERCI OKRUTN. OD TEGO CZASU DOPIERO WSZYSTKIE KLSKI ZWALIY SI NA WGRW, A KAZIMIERZ ZSZED Z WIATA BEZPOTOMNIE [1330] Ju od lat wielu Karol, krl wgierski, wolny od wojen zewntrznych i domowych, uywa w Wgrzech bogiego i pomylnego stanu, bowiem i urod rzadk midzy ludmi celowa, i darem roztropnoci wszystkich dawniejszych krlw przewysza i zarwno od swoich, jak i obcych wielbiony by i powaany, kiedy naga burza przeciwnoci o mao wraz z synami nie strcia go ze szczytu powodzenia w najokropniejsz niedol, od czego tylko opatrzno Boska go uchowaa. By albowiem midzy baronami wgierskimi pewien m znakomity, nazwiskiem Felicjan, ktry wyszedszy z ubogiego stanu, przebywa zrazu na dworze Macieja z Trenczyna, wojewody siedmiogrodzkiego, ktry go podnis na wyszy stopie znaczenia i godnoci. Potem uda si na dwr krla Karola, a wsparty jego wzgldami i hojnoci stan midzy najcelniejszymi baronami. Wnet sprawnoci i gorliwoci wysug tak dalece krlowi przypad

do serca, e najskrytsze tajnie umysu, zarwno jak podwoje krlewskie stay dla niego otworem. Powziwszy zatem myl szalon opanowania krlestwa, postanowi krla, krlow i ich dzieci zdradziecko wymordowa i namyla si w duchu, jaki by czas sposobny i miejsce do wykonania tak zuchwaej zbrodni mia obra. Jako gdy krl Karol we wtorek po oktawie Wielkiejnocy, dnia smego maja w dworcu krlewskim pod zamkiem Wyszehradem z on swoj, Elbiet krlow i dwoma synami, Ludwikiem i Andrzejem, obiadowa, nie majc przy sobie nikogo z rycerstwa i stray prcz maej liczby domownikw usugujcych do stou, Felicjan wraz z synem i kilku pachokami korzystajc z zwykego sobie zaufania wpad podczas obiadu i z najwiksz gwatownoci, jak nadzieja tak wielka lub ostateczna rozpacz sprawia moe, wymierzy sztylet na krla i krlow. Ci, przeraeni tak nagym niebezpieczestwem, gdy dla zasonienia gowy przed grocym ciosem rce podnieli, krl Karol w rk otrzyma krwaw, jednake nie bardzo szkodliw ran, Elbieta za krlowa u rki prawej, ktr zwyka bya sieroty i ubogich ywi, ndzarzw wspomaga, szaty i ozdoby kocielne wyszywa i inne pobone wypenia uczynki, cztery utracia palce. Potem jakby zwierz wcieky, rzuci si morderca na dwch braci krlewiczw, poprawiajc cios omylnie na gow rodzicw wymierzony i niosc im mier niechybn; ale ochmistrze i nauczyciele krlewskich synw, zasoniwszy ich sob z wasnym niebezpieczestwem, udaremnili zamach Felicjana. Gdy nareszcie wzmaga si zacz zgiek i haas, Jan, syn Aleksandra z komitatu Potoken, modzieniec szlachetnego rodu, ktry nawczas sprawowa urzd stolnika, na Felicjana usiujcego zgadzi dzieci krlewskie pierwszy miao uderzy i zada mu raz tak silny midzy szyj a opatk, e omdlay upad na ziemi; a wnet podskoczyli inni sudzy krlewscy i spieszc z dowodami swojej przychylnoci ciao zbrodniarza zbite i srodze poranione rozsiekali na sztuki. Schwytano zaraz i syna Felicjana, ktry sam jeden, gdy ju przeraeni wielkoci zbrodni i niebezpieczestwa wszyscy pachocy jego pouciekali, nie da si do tego nakoni, aby odstpi ojca. Pochwytano wreszcie w ucieczce i owych siepaczw, druyn Felicjana, ktrych wraz z synem jego poprzywizywano do ogonw koskich i po ulicach i przedmieciach pty wczono, pki z nich koci i dusze nie powychodziy; na ostatek ciaa ich porozrzucane po rnych miejscach, albowiem jako niegodnym odmwiono im pogrzebu, od psw rozszarpane zostay i zjedzone. Czaszk z gowy Felicjana posano do Budy, rce za, nogi i inne ciaa czci porozsyano do znaczniejszych miast krlestwa wgierskiego, i dla zgrozy powszechnej i rozsawienia tak wielkiej zbrodni na bramach poprzybijano. Zacieke w swoim gniewie rycerstwo, mszczc si zamierzonego morderstwa i ran krlewskich, pobiego wreszcie szuka nieszczsnej crki Felicjana, wietnej imieniem Klary, ale smutnego losu cieniem omroczonej. Przebywaa ona wwczas na dworze krlowej Elbiety w kole panien zacniejszych, a piknoci lica i ksztatn urod wszystkie towarzyszki przewyszaa. Ale zapaleni zemst rycerze nie zwaali na wdziki: wywlekli j z grona rwienniczek, przeto i si domylano, e wiadom bya spisku, poobcinali jej nos, wargi i u rk obydwu palce, a obwoc nieszczliw i na p martw po wsiach i miasteczkach dla urgowiska, zmuszali, aby gono wyznawaa swoj i ojcowsk zbrodni: e susznie ukarano j za wystpny zamach przeciw krlowi, krlowej i dzieciom krlewskim. Po umczeniu tej, drug crk Felicjana, imieniem Zeba, starsz laty, wraz z mem jej Kopajem, stracono, a synw Kopaja z kraju wygnano. Inni nadto wygnacy schroniwszy si do Polski zamieszkali w niej na zawsze i zwani s Amadejami, a maj za herb szlachectwa ora biaego bez ng. Ich potomkowie, chocia z niskiego i ledwo znanego rodu, dotd si utrzymuj. Twierdz niektrzy, jakoby Felicjan rycerz z tej przyczyny w tak wpad zo szalon, e Elbieta, krlowa wgierska, crk jego Klar, na swoim dworze bawic, bratu swemu Kazimierzowi, synowi Wadysawa, krla polskiego, ktry nawczas w Wgrzech przebywa, a ktremu Klara wielce do serca przypada, wydaa na sromot albo przynajmniej wstydu pozbawi dozwolia: a to w ten sposb, e Kazimierz pragncy swojej chuci dogodzi, uda chorego i pooy si w ku, po czym krlowa wgierska Elbieta, ktra go wicej nieco ni brata miowaa, wiadoma dobrze, i to bya choroba serca, a nie ciaa, bo pochodzia z mioci ku dziewicy Klarze, przybywszy do niego niby w odwiedziny, powyprawiaa z pokoju usugujcych choremu domownikw, pod pozorem jakoby co tajemnego z nim mwi miaa, a sama tylko pozostaa z rzeczon Klar, ktra z ni razem przybya; potem wymwiwszy jakie sowa pozorne, wysza, a dziewic Klar u ksicia Kazimierza zostawia na zgwacenie, uwaajc je za niewielki wystpek i mniemajc, e nawet nikt o nim wiedzie nie bdzie i e bynajmniej nie nadwery dobrej sawy Klary.

Ale Bg, ktry si brzydzi sromot takiego wystpku, zrzdzi, e wszystko inaczej wypado. Dziewica bowiem Klara od ksicia Kazimierza zgwacona i do sytu uyta, zwierzya si ojcu Felicjanowi swojej przygody proszc go i zaklinajc, aby si pomci jej krzywdy. Jako Felicjan tknity ni do ywego, postanowi zgadzi krla i pana swego, Karola, wraz z Elbiet krlow i ich dziemi, wiedzc, e ksi Kazimierz z Wgier uszed do Polski, a morderstwo spenione w sposb powyej opisany, jemu i caemu jego domowi najwiksze zrodzio nieszczcia. Utrzymuj panowie wgierscy, e od czasu dokonania tej zbrodni44, ich i krlestwo cae odstpia wszelka pomylno, a niezliczone klski i najazdy barbarzycw, dotd jeszcze trwajce, obarczyy kraj cay. Elbieta, krlowa wgierska, zmuszona w yciu i przy mierci znosi za swj postpek hab i obelenie, zwana bya krlow Kikutaw, co w jzyku polskim znaczy bez rki". WERNER, MISTRZ PRUSKI ZABITY. PO NIM RZDY OBEJMUJE LUDER [1330] Dnia dziewitnastego padziernika w zamku malborskim Werner von Orseln, mistrz pruski, od jednego z braci Krzyakw, Jana von Gindorff w wieczerniku mnogimi ugodzony razami zgin i za opanowanie ziemi pomorskiej suszn ponis kar.45 W jego miejsce nastpi Luder, ksi brunwicki. RYCERZ FLORIAN SZARY, W BITWIE STOCZONEJ Z KRZYAKAMI TRZEMA WCZNIAMI PRZESZYTY, OTRZYMUJE HERB JELITA W MIEJSCE DAWNEGO KOLEROGI. GORLIWO CHWALEBNA KRLA WADYSAWA OKIETKA, JAKA OKAZA W BITWIE TAK ZWYCISKO STOCZONEJ [1331] Gdy wie o tym zwycistwie gruchna w Krakowie i po innych miejscach krlestwa polskiego, rado niezwyka oywia umysy, zasmucone poprzednio klskami kraju i troskliwe o wypadek bitwy, aby si nie skoczya nowym nieszczciem. Nazajutrz, jak tylko dzie rozwita, krl uda si na pobojowisko dla pozbierania cia rycerzy polegych i przypatrzenia si tak sromotnej a strasznej nieprzyjaci klsce. A gdy oglda i rozpoznawa zwoki pobitych, natrafi na jednego z szlachty, ktry w walecznej rozprawie skuty wczniami, legszy ywo midzy trupy, wyciekajce z ona swego wntrznoci wpycha rkami obiema. By to Florian, nazwiskiem Szary. Krl, zastanowiwszy si nad nim,46 tknity litoci rzek do towarzyszcej mu druyny: Jak cik mk ponosi ten nasz rycerz!" Na co on, zebrawszy siy, odpowiedzia: Srosza jest nierwnie mka znosi zego w jednej wsi ssiada, jakiego ja wycierpiaem." Zaczem krl: Bd rzecze, dobrej myli; jeeli si z tej rany wyleczysz, uwolni ci moj ask od tak zego ssiedztwa." A gdy go podjto i troskliwym staraniem do zdrowia przywrcono, krl da mu hojne opatrzenie, a domowi jego noszcemu w herbie trzy wcznie, przyda do owego zdarzenia now nazw Jelita, zarzuciwszy dawn Kolerogi. Kupy koci ludzkich ogromne, ktre po dzi dzie jeszcze pod Powcami widzie si daj, wiadcz o wielkoci tej klski. Maciej, biskup wocawski, kaza je przykry uczciwie i zbudowa na tym miejscu kaplic. T bitw, tak wielk i sawn, kronikarze polscy, jak wszystkie niemal inne, w krtkich opisach potomnoci podali. I ja nie bybym jej szeroko opisywa, gdybym nie mia o niej dokadnej wiadomoci od niektrych, jeszcze do mego czasu yjcych, ktrzy si w tej bitwie znajdowali.47 Wicej jak czterdzieci tysicy nieprzyjaci zgino, powiadaj, w tej przygodzie; z Polakw tylko piciuset. Wadysaw, krl Polski, odznaczy si w niej niezwyk i godn bohatera dzielnoci: od najwaniejszych bowiem, a do najdrobniejszych powinnoci wszystkie sam wykonywa. Nie tylko ukada i rozporzdza, co byo potrzebne, ale po wikszej czci osobicie wypenia; w trudach wytrway i czujny, podejmowa z skrztnoci wszystkie sprawy wojenne; nie mniej dzielny rycerz, jak wdz przezorny i biegy, tak si w tym obojgu sprawia, e onierze ochoczo i z ufnoci penili swe powinnoci. Wszystkich oczy byy wtedy na niego zwrcone, z tym wikszym podziwieniem, e starzec sdziwy i zgrzybiay, ktremu do byo patrze z daleka na toczc si walk, sam na najwiksze naraa si trudy i niebezpieczestwa i dckazywa prawie cudw walecznoci. Jakie dusz tego krla oywiao mstwo, jaki zapa w obronie ojczyzny z dz pomszczenia si za jej krzywdy, std mona bra miar, e kiedy staroci wyzibione krzepy ju jego czonki, gdy w ciele krew styga i siy prawie cakiem upaday, on, niepomny na swoj sabo, chwyci or do tak niebezpiecznej walki. Tym wiksz zatem pozyska chwa, im cisze pokonawszy trudy, krwi nieprzyjaci zgasi niszczce ojczyzn poary i klsk straszliw pomci si straty swoich ziomkw. Od

wschodu soca a do wieczora wytrzyma w boju bez znuenia, a gdziekolwiek grozio niebezpieczestwo, naciera na nieprzyjaciela, w prawej rce miecz, w lewej unoszc tarcz, strudzonym i osabionym spieszc na pomoc i w miejsce rannych wiee podstawiajc posiki. Nie widziano nigdy na twarzy jego smutku i pomieszania, spokojne owszem i wypogodzone cigle czoo podnosi. A to wszystko byo w pnej staroci. Jej niedono i niemoc ciaa pokonywa umys dzielny, ktremu i trudy wojenne snadno ustpoway. Chtnie i z rozkosz wylaby by krew swoj, byleby dokona dziea zemsty. Nie poddawa si nigdy gnunoci i niedbalstwu. W wieku sdziwym nie straci nic z dawnej ducha czerstwoci i rycerskiego zapau, chocia zwtlony na ciele by ju saby i ciki. Nie mniejsza i Krzyakw, tych zwaszcza, ktrzy w wojsku sprawowali dowdztwo i pojedyncze prowadzili zastpy, a nawet wszystkich zacinych rycerzy, oywiaa gorliwo i dza pozyskania zwycistwa. Nie tylko bowiem ci, ktrzy pierwszy tworzyli zastp, ale i dalsze skadajcy hufce, zapobiegajc, aby ich Polacy nie rozbili i eby onierze nie rozbiegali si i nie opuszczali bitwy, dugimi acuchami powizali si za swe pasy rycerskie, i tak sprzeni z sob walczyli. Ale mstwo Polakw susznym obostrzone gniewem, za ask Bo i przyczyn w. Stanisawa snadno te wszystkie ich zabiegi i wysilenia przemogo i zniweczyo. SUSZA NADZWYCZAJNA I UPAY W POLSCE [1332] W tym roku panoway w Polsce tak wielkie upay, e przed dniem w. Jana Chrzciciela zboa podochodziy i zupenie byy do uycia zdatne; wody powysychay i rzeki poopuszczay swoje oa. Starzy ludzie nie pamitali podobnego gorca i posuchy, a std uwaali je za jakie dziwy. SZARACZA W KRLESTWIE POLSKIM SPADA NA ZIEMI W TAKIEJ MNOGOCI, E SI W NIEJ CHOWAY KOPYTA KOSKIE; POTEM NASTA WICHER STRASZLIWY [1335] Ponioso krlestwo polskie w tym roku cik klsk, jakich mao bywa przykadw. Niesychane bowiem mnstwo szaraczy, podzielonej na osobne my i roje, nawiedzio Polsk, wtenczas gdy zboa i zasiewy ju si byy wysypyway w kosy; a pojawia si w takich chmurach, tak mnogo i gsto, e soce swoim cieniem zakrya; tak za grub warstw zalega ziemi, e si w niej koskie kopyta choway. Wszdzie zatem, gdziekolwiek pada, nie tylko zboa i roliny, ale nawet ziarna i korzenie arocznie pojada. Po szaraczy zdarzy si znowu dnia dwudziestego dziewitego wrzenia wicher nadzwyczaj gwatowny, ktry wiele domw i drzew powywraca, a trwajc czas dugi, ludziom wielu chorb sta si przyczyn. Straszne podwczas burze i wiatry prawie ca Polsk utrapiy. Po mierci Lutera z Brunwiku, mistrza pruskiego, marszaek Teodoryk z Altemburga, ju wtedy z niewoli, ktr by w Polsce wysiadywa, uwolniony, obj urzd mistrza. Z KOCIOA WSZYSTKICH WITYCH W KRAKOWIE ZODZIEJE KRADN MONSTRANCJ Z NAJWITSZYM SAKRAMENTEM, KTR POTEM PORZUCON WE WSI BAWOLE I ZNALEZION ODPROWADZONO Z PROCESJAMI DO WACIWEGO KOCIOA, A W TYM MIEJSCU STAN KOCI BOEGO CIAA [1347] W miecie Krakowie w sam oktaw Boego Ciaa ludzie jacy bezecn dz zota zapaleni i poduszczeni od czarta weszli kryjomo do kocioa parafialnego Wszystkich witych i dobranym kluczem otwarszy cyborium, monstrancj miedzian zawierajc Przenajwitszy Sakrament, przedziwnym kunsztem urobion, grubo pozacan, a ktrej misterstwo przewyszao warto kruszcu, skradli niepoczciwie i unieli. Poznawszy potem, e bya miedziana, a bojc si, eby ich nie zapano, wrzucili j do bagna Mate (Mathe), zarosego gst wicin, niedaleko kocioa w. Wawrzyca, ktry by wtedy parafialnym we wsi Baw, nalecej do kapituy krakowskiej, gdzie potem Kazimierz II, krl polski, miasto Kazimierz zaoy48 i zbudowa. Byo podwczas to bagno gbokie i bota pene, ptastwu tylko i zwierztom, a nie ludziom dostpne. Pojawiy si zaraz na nim wiata niebieskie, w nocy i we dnie wiecce. Co gdy powszechnie uwaano i za cud (jak byo rzeczywicie) wzito, donioso si o tym do biskupa krakowskiego Bodzty i wielebnej jego kapituy, a potem do Kazimierza II, krla polskiego,

wielce pobonego pana; ktrzy osdziwszy, e pojawienie si tylu i tak jasnych wiate niebieskich nie mogo by bez przyczyny, zarzdzili z caego miasta procesje, i po nakazanym poprzednio i odbytym trzechdniowym pocie, do owego miejsca bagnistego wyszli z chorgwiami, hymnami i piewy i jli bada powody tak szczeglnego zjawiska. A gdy znaleli w bocie monstrancj z Najwitszym Sakramentem z kocioa Wszystkich witych wykradzion, odnieli j ze czci i w procesjach wszystkich kociow do rzeczonego kocioa WW. witych, ktremu zostaa zwrcona. Najjaniejszy za krl polski, Kazimierz, uznawszy, e ten cud tak wielki ku jego przestrodze i dla niego by zrzdzony, w miejscu, gdzie znaleziono w niewysawiony Sakrament otarza, jakkolwiek bagnistym i botnym, lubowa zaoy i wymurowa koci wspaniay na cze i pod nazwiskiem Boego Ciaa. Jako bez zwoki, zaraz w nastpujcym roku, lub przeszoroczny wykona, i na owym bagnie, kdy znaleziono Ciao Paskie, zaoywszy koci parafialny Boego Ciaa i przyczywszy do niego parafi wprzdy do kocioa w. Wawrzyca nalec, chr wspaniay i zakrysti z ceglanego muru budowa pocz i wykoczy, a nastpnie kielichami, krzyami, ornatami i innymi klejnotami z krlewsk hojnoci ozdobi. Na tym nie poprzestajc, postara si, i tytu Boego Ciaa, ktrym si koci braci mniejszych z dawna i od pierwszego zaoenia swego szczyci, temu kocioowi odjto, z zaspokojeniem jednak braci franciszkanw i stosownym okupem, aby ich fundacja trwale moga si osta. Nabywszy potem na wasno i posiadszy wie Baw, wybudowa w jej miejscu za czasem miasto ludne i murami warowne, niemniej klasztor znakomity ku czci i pod wezwaniem w. Katarzyny dla zakonu braci pustelnikw w. Augustyna, jaki dzi ogldamy, wystawi. Chr take tego klasztoru, wspaniaym kunsztem i nakadem, do caa z muru ceglanego i wyniosego wraz z zakrysti zbudowa. Pniej ludzie poboni przystawili do niego mur boczny i rozszerzyli go przydaniem kaplic; a Wadysaw II, krl polski, nastpca Kazimierza i Ludwika, przemieni go swoim staraniem na klasztor kanonikw regularnych w. Augustyna, jak o tym niej powiemy. MR STRASZNY W POLSCE I INNYCH KRAJACH, Z PRZYCZYNY ZARAENIA POWIETRZA PRZEZ YDW. PO TEJ PLADZE NASTPIO ZNOWU TRZSIENIE ZIEMI [1348] Wielka zaraza morowa,49 rozszerzywszy miertelno w caym krlestwie polskim, nie tylko Polsk, ale i Wgry, Czechy, Dani, Francj, Niemcy i wszystkie niemal kraje chrzecijaskie i barbarzyskie srodze spustoszya. A gdy niektrzy domylali si, e takow klsk zrzdzili ydzi przez zatrucie powietrza jakim zabjczym jadem, w wielu miejscach mordowano ich, palono, wieszano [...] Do tej klski morowej przyczyo si jeszcze straszne ziemi trzsienie, ktre wydarzone w pitek, w dzie Nawrcenia w. Pawa, rozlego si po wszystkich krajach chrzecijaskich i barbarzyskich, i powywracao wiele miast znakomitych; niektre z nich cakiem zasypane zostay gruzami lub si pozapaday, tak, e ledwo zna byo ich szcztki. Pocza si za rzeczona zaraza morowa w miesicu styczniu, za papiestwa Klemensa VI, w szstym roku jego rzdw, i trwaa cigle, przez siedem miesicy, dwakro ponawiajc klsk. Pierwszy raz objawiaa si przez dwa miesice gorczk nieustann i krwotokiem z ust, a chorzy umierali w cigu trzech dni. Drugi raz trwaa pi miesicy, a objawem jej bya podobnie nieustajca gorczka, nadto wrzody i dymienice, ktre tworzyy si na zewntrznych czciach ciaa, osobliwie pod pachami i na sabiznach; chorzy umierali w dniach piciu. Tak za byy obie choroby zaraliwe, e si nie tylko obcowaniem z zapowietrzonymi, ich tchnieniem, ale spojrzeniem samym udzielay. Bali si wic i chronili rodzice dzieci wasnych, a dzieci rodzicw, straszni jedni dla drugich. Zdao si, e zamara ludzko w sercach i nadzieja wszelka upada. Od wschodu ku zachodowi szerzc si, ta plaga wszystek wiat prawie zapowietrzya, tak i ledwo czwarta cz ludzi zostaa przy yciu. NIEGI WIELKIE W POLSCE SPADAJ W KOCU MAJA, PO KTRYCH NIEZWYKY W POLACH URODZAJ [1353] Tego roku wydarzy si w krlestwie polskim, w sobot przed uroczystoci Zesania Ducha witego, dziw nigdy wprzdy nie widziany, i ktry nie mia przykadu. Albowiem, kiedy w miesicu marcu, kwietniu i wikszej czci maja nastay ju ciepa, a pod wpywem agodnej pory zboa znacznie si popodnosiy i wysypywa zaczy w kosy, obiecujc ryche i obfite niwo, nagle ozibio si powietrze i mrz tgi ziemi cisn; po maej za odeldze, spady niespodzianie

ogromne niegi, na dwa okcie grube, ktre okrywszy niemal wszystkie ziemie polskie swymi zawaami, a do szstego dnia lecymi bez nadziei zejcia, wielce przeraziy ludzi, a zwaszcza rolnikw obawiajcych si, aby zboa pod tak wielkim ciarem i skorup niegow stoczone i wyzibione nie przepady. Ale kiedy wszyscy ziemianie, przelknieni tak niesychanym zjawiskiem, z aoci i jkiem opakiwali strat swoich prac i plonw, askawo Baranka Niebieskiego przybya im ku pomocy. A co w rozumieniu i rozsdku ludzkim miao sta si klsk i zgub, to Opatrzno Boska, ktra ze spraw niezwykych i cudownych, kiedy zwyczajne i codzienne w oczach ludzkich obojtniej, chce by wychwalan, obrcia w poytek i pociech. Skoro bowiem dnia szstego owe niegi stajay, nie tylko zboa ozime i jare, ktre pod nimi leay, nie ucierpiay szkody, ale owszem, ich wilgoci jakby ros agodn nasike tak si skrzepiy i wzmogy, e aden przemys ludzki, adne rodki z nawoenia ziemi i uprawy nie byy zdolne takiej sprawi yznoci i urodzaju. A tak smutny i zowrbny ten rok sta si nadspodziewanie wesoym i obfitym, darzc rolnikw najpomylniejszym prac owocem i niezwykym plonem. KAZIMIERZ KRL, POFOLGOWAWSZY SWEJ ROZPUCIE I POGARDZIWSZY ON ADELAJD,50, POZWALA J OJCU, KSICIU HESKIEMU, ODWIE DO DOMU, A POCZ SI Z CZESZK, ROKICZAN;51 ALE WNET I T PORZUCA, A YDWK ESTER BIERZE ZA NAONIC, ZA KTREJ WPYWEM NADAJE YDOM WIELE SWOBD I WOLNOCI [1356] Kazimierz, krl Polski, lubo jania blaskiem cnt wielu, a zwaszcza susznoci i sprawiedliwoci, ktrymi nie tylko w swoim krlestwie, ale i u obcych narodw gono zasyn, tak i znceni jego saw i chwalebnymi dziey obcy przychodnie, osobliwie Niemcy, ktrych szczeglniej miowa i wzgldami swymi obdarza, rzucajc wasne siedliska, do krlestwa polskiego si przenosili i w jego pastwie stae z rodzinami i majtkami obierali sobie mieszkanie; niektrzy za z panw i szlachty polskiej, ktrym broni niesusznego obciania i uciskania wasnych kmieci, nie mogc jak wprzdy wywiera swej srogoci, utyskiwali na krla, e by dla nich przykrym i nieznonym; nie mg wszelako wolnym by od wad, a zwaszcza najgorszej z ludzkich przywar, cielesnej rozpusty. Jak bowiem wyej wspomnielimy, dla nasycenia swych spronych chuci chowa wiele naonic, ktre po rnych dworach i zamkach utrzymywa, opuciwszy i odepchnwszy od oa swego krlow Adelajd, niewiast pobon i uczciw, i y z nimi jawnie i publicznie; czym imi swoje tak dalece ohydzi, e niemal wszystkie inne cnoty straciy w nim sw zalet. Rzeczona zatem krlowa polska, Adelajda, ktra w zamku arnowieckim, ozdobnie przez krla Kazimierza z cegie zmurowanym, jak wygnanka jaka i poda niewolnica wysiadywaa, rzadko nawet widujc si z krlem, lubo we wszystkie dostatki naleycie i hojnie j opatrywano, gdy ju duej nie moga znie takiej zniewagi, ktr przez lat blisko pitnacie cierpiaa, oburzona pogard, w jakiej sama ya, a wietnym powodzeniem i pierwszestwem naonic krlewskich, wskazaa do ojca swego Henryka, landgrafa heskiego (jeszcze y bowiem), przez posy i listy, proszc, aby j z tej niedoli i haby wybawi, a sprowadzi do ojczystego domu i nie da jej patrze duej z wasnym upokorzeniem i sromot na pych i pomylno zalotnie. Wiedziaa bowiem, e maonek jej, Kazimierz, krl polski, nieczuy na przestrogi i upomnienia biskupw i panw radnych, nie tylko swych wszetecznych zabaw nie porzuci, ale wicej jeszcze w ich kale ugrzz. Jako nie przestajc na zwykych naonicach, Czeszk jedn, szlachetnego rodu, nazwiskiem Rokiczan, dziewic rzadkiej urody, z Pragi (gdzie czsto bywa i rad przemieszkiwa) sprowadziwszy, tymi czasy sobie upodoba; gdy ta atoli z krlem jako majcym on mieszka nie chciaa, dopiero za spraw Jana, opata tynieckiego, przybranego w szaty biskupie, ktrego ona wzia za biskupa krakowskiego, zczya si z nim tajemnymi luby, co tym wicej osawio krla tak u swoich, jako i obcych. Henryk przeto, landgraf heski, zniewolony probami swojej crki, przybywszy do Polski i zajechawszy do arnowca, zabra krlow Adelajd z caym jej domowym majtkiem i zasobem, uwiz z arnowca dnia pitnastego wrzenia i do Hesji odprowadzi, w czym Kazimierz, krl polski i jego starostowie adnej mu nie uczynili przeszkody. Wkrtce potem rzeczona krlowa Adelajda, odjechawszy bez wiedzy i zezwolenia swego ma Kazimierza, krla polskiego, umara. Krl za Kazimierz, lubo w pomienionej naonicy swojej Rokiczanie, wdzikami jej ujty, wielce si rozmiowa, gdy atoli jeden z domownikw jego odkry przed

nim, e miaa gow ys i nieczyst, a krl nie dowierzajcy temu doniesieniu sam si naocznie o tym przekona, natychmiast j od siebie oddali, a w jej miejsce wzi znowu ydwk imieniem Estera,52 licznej urody niewiast, za naonic, z ktrej spodzi dwch synw: Niemierz i Pek. Na prob rzeczonej Estery, ydwki i mionicy swojej, ponadawa ydom w krlestwie polskim mieszkajcym wielkie wolnoci i przywileje na pimie wydanym w imieniu krlewskim, ktre wielu poczytywao za faszywe, a w ktrych bya niemaa krzywda i obraza Boa. Te obrzyde nadania po dzi dzie si jeszcze utrzymuj. Jeden za z owych synw krlewskich, z ydwki urodzonych, Peka, zszed ze wiata za wczenie, mierci zwyczajn; drugi, Niemierza, ktry po mierci Kazimierza sprawowa sub u Wadysawa, ksicia litewskiego, a potem krla polskiego, w zatardze wszcztej w Koprzywnicy pomidzy mieszczanami z powodu wyciskania na nich podwd, zabity zosta. I to sromotnym take byo postpkiem, e crkom zrodzonym z onej ydwki Estery pozwolono, jak ludzie powiadaj, przej na wiar ydowsk. KAZIMIERZ KRL MACIEJA BORKOWICA, WOJEWOD POZNASKIEGO, ZA UKRYWANIE ZODZIEJW I ROZBJNIKW SKAZUJE WRAZ Z JEGO BRATEM NA UMORZENIE GODEM I MAJTEK ICH ZABIERA NA SKARB PUBLICZNY [1358] Kazimierz, krl polski, nieprzyjaciel wszelakiego bezprawia, a zwaszcza rozbojw i kradziey, nie omieszka ku ich wytpieniu najgorliwszych dooy stara, adnego nie ochraniajc stanu, godnoci i wieku. By pod te czasy w krlestwie polskim pan jeden mony, rodem i dostatkami znakomity, z domu Napiww, majcego w herbie gow jeleni z rogami do gry wzniesionymi, a pord rogw wilka; zwa si za Maciej, a w pospolitej mowie Polakw Macko Borkowic. Tego krl Kazimierz wsadzi by na urzd publiczny, a nawet uczyni wojewod poznaskim, w nadziei, e krajowi wielce bdzie poytecznym. Alici on zodziejom i rozbjnikom, ktrych w tej okolicy wielka bya liczba, a przeciw ktrym powinien by uy swej wadzy, naprzd skryte u siebie dawa pocz przygarnienie, a potem gwnym sta si ich przywdc. Kazimierz, krl polski, karci go zrazu agodnym upomnieniem, a nastpnie kar pogrozi; nie mg wszelako sprowadzi go z drogi wystpku, i ukrci naogowej dzy upiestwa w czowieku, ktry w wasnych dostatkach opywa. Chocia bowiem zarczeniem pimiennym i pieczci swoj opatrzonym przyrzeka krlowi Kazimierzowi, e mu bdzie posuszny i onych spraw niecnych zaprzestanie, ufny wszelako w zacno swego rodu i wysok godno wojewody, wraca cigle do swych naduy, ktrych si by zarzek, a nawet uroczycie wyprzysig. Krl Kazimierz wreszcie, zniecierpliwiony czstymi skargami poddanych i tak zuchwalca bezkarnoci, przybyego do siebie, do Kalisza, Macieja Borkowica, wojewod poznaskiego, kaza uj i za jawne jego zbrodnie okutego w kajdany odesa do zamku Olsztyna, gdzie go do turmy podziemnej wtrcono. Nie przesta nawet na prostym zgadzeniu winowajcy, ale postanowi go ukara mierci godow. Jako z rozkazu krla dawano mu codziennie tylko wizk siana i czark wody, co go w tak okropn rozpacz wprawio, e dla zasycenia godu, pki mg, wasne ciao z rk i innych miejsc wyera. Doniesiono potem krlowi, e brat Macieja, Jan, dziedziczny pan Czacza, mszczc si braterskiej mierci, knowa przeciw niemu spiski i jawny zamierza rokosz; ale krl niebawem pojma go i zgadzi. Po czym zamki obydwch i warownie, jako to Komin, Czacz i wszystkie dobra do nich nalece, zabra i do skarbu krlewskiego przydzieli. Twierdz niektrzy, e krl Kazimierz z tej przyczyny Macieja wojewod tak srog ukara kani, e by oskarony o miosn spraw z krlow; za co przez dni czterdzieci godem mczony umrze nie mg, dopiero po przyjciu witego wiatyku wyzna przy zgonie, e na mier tak zasuy. Syn za jego, chronic si przed surowoci krla Kazimierza, umkn do Saksonii, do Marchii Brandenburskiej, skd na krlestwo polskie skryte czynic napady, ogniem, grabie i uprowadzaniem w niewol szlachty i kupcw, pograniczne kraje przez niejaki czas pldrowa. Pniej atoli, w miasteczku Rozdraew, dokd by wybra si za zdobycz, obskoczony od chopw i wraz z zgraj przybranych otrw ubity, zuchwalstwo swoje godn kar przypaci.

MR STRASZNY W POLSCE [1360] Po klsce wooskiej53 nastpia inna, cisza wprawdzie, ale znoniejsza, bo jej rozumem ludzkim nie mona byo zapobiec. Zaraza bowiem gorczkowa, czy to od Boga za liczne grzechy i przestpstwa na ludzi zesana, czy gwiazd niebieskich biegiem, pooeniem, spotkaniem lub inn jak przyczyn tajemnie spowodowana, wszystkie niemal na zachodzie krlestwa nawiedziwszy, rozgocia si nareszcie w Polsce, Wgrzech, Czechach tudzie podlegych im i ssiedzkich ziemiach, i wszystkie miasta, miasteczka i wsie krlestwa polskiego takiej nabawia klski, e trwajc cigle przez sze miesicy, wiksz cz ludnoci wszelakiego stanu i pci obojej wytpia. W samym miecie Krakowie dwadziecia tysicy ludzi na t zaraz wymaro. Niektre za miasteczka, wsie i woci tak srodze t plag byy dotknite, e pozamieniay si prawie w pustynie. Nie byo komu nawet grzeba umarych. Bya to klska bezprzykadna: gdy bowiem cz wiksza ludnoci wygina, miasta i wsie z mieszkacw ogoocone stany wszdy pustkami. Zacza si za ta zaraza okoa dnia w. Michaa, objawiwszy si przez gwatowne gorczki, bolaki, wrzody, dymienice, ktre wielk zrzdziy miertelno; a potem, z pewnymi przerwami, nie bez wzmagania si jednak grasujc midzy ludmi a do poowy roku nastpnego, z tak nareszcie w cigu trzech miesicy wybuchna srogoci, e w wielu miejscach ledwo poowa ludzi zostaa przy yciu. Tym za rozrnia si ta klska od poprzedniej, ktra przed laty dwunast kraj nasz nawiedzia, e tamta wiele sprztna ludzi z pospolitego gminu, od tej za wicej szlachty i ludzi monych, dzieci i kobiet wygino. KAZNODZIEJA ZAPRZECZAJCY NAJWITSZEJ MARII PANNIE POCZCIA BEZ ZMAZY NAGLE UMIERA [1361] Lektor zakonu kaznodziejskiego w Krakowie, mnich imieniem Pawe, gdy prawic w kociele katedralnym krakowskim wobec duchowiestwa i ludu jzykiem polskim, zaprzecza, iby Najwitsza Maria Panna pocza bya bez pierworodnej zmazy,54 pad nagle i umar, nie dokoczywszy kazania. KAZIMIERZ KRL ZAKADA NA KAZIMIERZU WSZECHNIC NAUKOW,55 ALE ZOSTAWIA SWOJE DZIEO W ZACZTKU [1361] Kazimierz, krl Polski, chcc swoje krlestwo na wzr innych krajw szko gwn krakowsk uzacni i ozdobi, w miecie Kazimierzu, zaoonym przeze pod Krakowem we wsi kapitulnej zwanej Baw, podle muru miejskiego, w miejscu obszernym i na tysic krokw przeszo dokoa si rozcigajcym, zbudowa nadobnym ksztatem naukow wszechnic, domy ozdobne, izby, czytelnie i liczne budynki na mieszkania dla doktorw i mistrzw rzeczonej szkoy, ktre z kamienia wymurowa. Wyprawiwszy potem do Awinionu, do Urbana V papiea powane, z duchownych i wieckich mw zoone poselstwo, uzyska od Stolicy Apostolskiej fundacyi takowej potwierdzenie. Jako arcybiskup gnienieski, Jakub II, zwany winka, na mocy osobnego zlecenia od Urbana papiea wydanego na pimie, rzeczon szko Kazimiersk, czyli krakowsk potwierdzi. Ta jednake po mierci krla Kazimierza przeciwnego doznaa losu, a fundacja jej i uposaenie nie przyszy do skutku. Pniejszymi czasy Jan Dugosz starszy, kanonik krakowski, roku paskiego tysicznego czterechsetnego siedmdziesitego smego, chcia w tym miejscu za zezwoleniem Kazimierza III, krla polskiego, klasztor kartuzw zaoy i zbudowa; ale sprzeciwili si temu niebacznie kazimierzanie dla onych pustek, ktre e tak dugi czas stay oprnione i nie byo ju ani domw, ani ogrodw, nie upowanieni adnym przywilejem krlewskim przywaszczyli sobie i na zasadzie przedawnienia nie dopucili tak chwalebnego zakadu i klejnotu, rokujcego caemu krlestwu polskiemu najzbawienniejsze korzyci, lubo rzeczony Jan Dugosz owiadcza, e wszystkie prawa miejskie sam wynagrodzi.

KAZIMIERZ KRL WYPRAWIA WNUCZCE SWOJEJ, CRCE KSICIA SUPSKIEGO, WYDANEJ ZA KAROLA CESARZA, GODY WESELNE W KRAKOWIE,56 W OBECNOCI CZTERECH KRLW I WIELU INNYCH KSIT PRZEZ KILKANACIE DNI TRWAJCE, Z WIELKIM PRZEPYCHEM, PRZY POMOCY WIERZYNKA, RAJCY KRAKOWSKIEGO, ZATRUDNIAJCEGO SI GWNIE T UROCZYSTOCI, KTRY RZECZONYCH KRLW W DOMU SWOIM HOJNIE I NADZWYCZAJ WSPANIALE PRZYJMUJE [1363] Na zamierzone przeto gody weselne, ktre Kazimierz, krl polski, jako dziad narzeczonej Elbiety, wzi na siebie, postanowiwszy odprawi je z wielk wspaniaoci, przez rozesanych wszdy posw pozaprasza ssiednich krlw i ksit, jako to: Ludwika krla wgierskiego, siostrzeca swego, Zygmunta krla Danii i Piotra cypryjskiego krla; niemniej Ottona Bawarskiego, Siemowita mazowieckiego, Bolesawa widnickiego, syna siostry swojej, Wadysawa opolskiego i innych ksit, ktrzy wszyscy przybyli na dzie oznaczony. Krl bowiem cypryjski Piotr, Morzem Czarnym zawinwszy do wooskiej ziemi, jecha potem ldow drog przez Woochy i Ru, opatrywany przez Kazimierza krla i jego starostw we wszystkie rzeczy potrzebne. Zygmunt za, krl duski, przewizszy si przez Morze Batyckie przyby do ksistwa supskiego, skd wraz z Bogusawem, ksiciem supskim, powinowatym swoim, i narzeczon, dziewic Elbiet, podejmowany nakadem Kazimierza, krla polskiego, przyby do Krakowa. Ludwik, krl wgierski, krtsz majcy drog przez Scz i Bochni, zjecha z okazaym dworem i licznym panw swoich orszakiem. Na koniec Karol, krl rzymski i czeski, przebrawszy si przez lsk, gdzie go wysani do Bytomia od Kazimierza, krla polskiego, starostowie przyjmowali, jecha na Bdzin, Olkusz i inne miasta polskie, ze wszystkimi ksity i panami swymi starannie podeimowany. Na jego powitanie czterej krlowie, wgierski, polski, duski i cypryjski, otoczeni licznym gronem ksit i panw, wyjechawszy z miasta o mil, powitali go z wielk czci i uprzejmoci. Skoro bowiem krlowi Karolowi oznajmiono, e si krlowie przybliaj, zsiadszy z konia wraz ze swymi ksitami i baronami, szed pieszo znaczny kawa drogi na spotkanie krlw, ktrych tum liczny ludu poprzedza. O czym kiedy krlom zna dano, oni take pozsiadawszy z koni, szli na powitanie Karola, krla rzymskiego, poczer podali sobie rce i wobec mnicha Jana, nuncjusza apostolskiego, uciskali si nawzajem z rzewnym wzruszeniem i ze zami. Bya naonczas wielka rado z spotkania si tylu krlw w jednym dniu i w jednym miejscu zgromadzonych i z sob pojednanych, ktra tak samym krlom, jak ich ksitom i panom zy rzewne, oznaki ich serdecznych uczu wycisna. Siedli potem wszyscy na ko, a gdy si do miasta zbliali, narzeczona Elbieta z ojcem swoim Bogusawem, ksiciem supskim, w licznym dziewic gronie i w caej wietnoci krlewskiego dworu, Karola, przyszego maonka swego, powitaa. Powychodziy potem procesje wszystkich kociow i stanw miasta Krakowa i na takowym goci przyjmowaniu zesza reszta dnia, a do wieczora. Krlom, kademu z osobna, powyznaczane byy w zamku krakowskim mieszkania i komnaty sypialne, przepysznie ozdobione purpur i szkaratem, zotem, perami i klejnotami. Innym za ksitom, panom i ich dworskim druynom podawano uczciwe gospody, zaopatrzone we wszystko ku potrzebie i najwymylniejszej wygodzie. A lubo Kazimierz, krl polski, kademu z krlw, ksit i panw powyznacza osobnych szafarzy i przydworn sub z panw i szlachty polskiej, wszyscy ci jednak oddani byli pod zarzd Wierzynka, rajcy krakowskiego, rodem znad Renu, szlachcica z domu herbowego agoda. On bowiem jeden dworem krla Kazimierza i ca sub dworsk zarzdza; on, co najwiksza, dochody i pienidze krlewskie odbiera i wydziela, majc sobie zwierzony majtek i wszystkie rda skarbowe, z ktrych krlowie korzyci czerpi; on rad wszystkich by uczestnikiem i we wszystkich rej wodzi. Jemu wic jednemu krl Kazimierz, dla doznanej wiernoci, sprawnoci i przychylnoci, zleci zarzd zwierzchni i staranie o wszystkim, co na zjedzie krlw tak licznym i znakomitym byo potrzebne. Wierzynek zatem, z rozkazu krla Kazimierza, tak rzeczonym krlom, ksitom, panom i wszystkim gociom bd zaproszonym, bd z wasnej ochoty przybyym, przez dni kilkanacie okazywa w przyjciu staranno, tak szczodrot, wspaniao i zamono, e nie tylko dla wszyst-

kich hojne zastawiano stoy, ale czegokolwiek kto z potrzeby lub zwyczaju swego da, obficie mu dostarczano. A iby nikt nie mg si skary i uala, e mu czego do dania nie dostawao, kaza krl polski, Kazimierz, krom wszelakiego zasobu, ktrym gospody krlw, ksit, panw, szlacht i wszystkich goszczcych zaopatrzono, na rynku krakowskim porozstawia po wielu miejscach beczki i naczynia ogromnej wielkoci, napenione wybornym winem, a gdzieniegdzie owsem, i takowe od czasu do czasu napenia; skd wszyscy zaproszeni i gocie nie tylko pod dostatkiem, ale do zbytku mieli wszystkiego. Trzeciego dnia po przyjedzie do Krakowa Karola, cesarza rzymskiego i krla czeskiego, sam Karol cesarz dziewic Elbiet, ksicia Bogusawa crk, a Kazimierza krla polskiego wnuczk po crce, w kociele katedralnym krakowskim, wobec zgromadzonych krlw, biskupw, ksit i panw, przez sprawujcego obrzdek Jarosawa, arcybiskupa gnienieskiego, zalubi. Tej Kazimierz, krl polski, sto tysicy zotych da w posagu. Wyprawiano potem gonitwy rycerskie z kopijami, plsy i rozmaite zabawy przez dni kilkanacie. Zwycizcom na igrzyskach i szermierzom Kazimierz, krl polski, hojne porozdawa nagrody. Chcc za tene krl Kazimierz okaza swoje i krlestwa swego bogactwa i dostatki, ktrymi wszystkich poprzednikw swoich, krlw polskich, przewyszy, przez cay czas trwajcego wesela goszczcych u siebie krlw, ksit i panw codziennie wytwornymi raczy biesiadami i z wielk podejmowa wspaniaoci. A na tym nie przestajc, kadego dnia, po skoczonej biesiadzie, wszystkim krlom i gociom rozdawa mnogie i niezwykej wartoci upominki, ktre rzeczonych krlw, ksit i goszczcych panw w wielkie wprawiay podziwienie. Sam te Wierzynek, jak si mwio, zawiadowca skarbu krlewskiego, nie omieszka pokaza, czym by; zaprosiwszy bowiem owych piciu krlw, wszystkich ksit, panw i przybyych goci do domu swego na uczt, a uzyskawszy u rzeczonych krlw pozwolenie, aeby podug swojej woli miejsca im ponaznacza, Kazimierza, krla polskiego, posadzi na pierwszym i poczeniejszym miejscu, Karola, cesarza rzymskiego i krla czeskiego, na drugim, trzecie da krlowi wgierskiemu, czwarte cypryjskiemu, a ostatnie duskiemu, kadc to za przyczyn, e adnemu nie by obowizany do wikszej czci i wdzicznoci, jak panu swemu, Kazimierzowi, krlowi polskiemu, za niewymowne dobrodziejstwa, ktrymi go tene krl, acz obcego i cudzoziemca, obsypa i uzacni. Podarki za, ktre w obecnoci innych krlw Kazimierzowi, krlowi polskiemu, nawczas zoy, tak drogiej miay by ceny, e sto tysicy zotych swoj wartoci przenosiy, a nie tylko w podziw wielki, ale w osupienie wszystkich wprawiy. A gdy ju odbyy si one uczty i biesiady dwadziecia dni trwajce, krlowie i ksita utwierdziwszy midzy sob z oboplnego przymierza i przyjani sojusze i uwiciwszy je przysig, poczciwszy si nadto wzajemnymi darami i upominki, z wielkim dla krla Kazimierza uwielbieniem i podzik za cze sobie wyrzdzon rozjechali si do swoich krlestw, ksistw i dziedzin, a krl Kazimierz przyda im w drog swoich starostw i szafarzy, ktrzy by ich we wszystkie rzeczy potrzebne opatrywali. Karol za, cesarz rzymski i krl czeski, podzikowawszy Kazimierzowi, krlowi polskiemu, serdeczniej57 ni inni, za dan mu w maestwo dostojn ksiniczk i bogate wiano, prosi go i namawia, aby kiedykolwiek przyby do niego do Pragi nawiedzi swoj wnuczk i oglda spodziewane z niej potomstwo. A potem zabra nowo polubion maonk, i z wielk serca pociech, w towarzystwie ksit i panw swoich, cigle wychwalajcych wspaniao, mdro i zamono krla Kazimierza, puci si w drog z powrotem. Od tego czasu imi Kazimierza, krla polskiego, rozsawio si po wiecie i we wszystkich krajach, tak chrzecijaskich, jak i pogaskich sprawy jego i wspaniao duszy goszono z uwielbieniem.

Ksiga dziesitaKOMETA NA NIEBIE WIECI PRZEZ PI NOCY [1378] Dnia dwudziestego dziewitego miesica wrzenia ukazaa si na niebie midzy Baranem i Bykiem gwiazda ogoniasta, komet zwana, ktra od zachodu ku wschodowi w okolic Niedwiedzicy Wikszej bieg i miot zwracajc, szybko si posuwaa. Trwaa tylko przez pi nocy, przepowiednia przyszego rozerwania w Kociele i odmian tak w wiecie duchownym, jako i rzdach, ktre w tym roku nastpiy. JADWIGA, CRKA LUDWIKA,58 OCZEKIWANA OD POLAKW Z UPRAGNIENIEM, PRZYBYA Z WGIER DO KRAKOWA. PRZYJTA Z WIELK RADOCI KORONUJE SI NA KRLOW POLSK. JEJ RZADKIE CNOTY I ZALETY [1384] Elbieta, krlowa wgierska, wdowa po Ludwiku, speniajc wreszcie powtarzan tylekro obietnic przysania Jadwigi, crki swojej, do Polski, gdy zwaszcza widziaa, e duej Polakw udzi nadziejami byo ju rzecz niebezpieczn, wyprawia j w licznym orszaku panw i rycerstwa, a mianowicie Dymitra, kardynaa, prezbitera Czterech Koronatw, arcybiskupa strygoskiego i Jana, biskupa chanadzkiego, z wspania krlewsk wypraw w zocie, srebrze, naczyniach i szatach kosztownych, klejnotach, purpurach i jedwabiach. Na wie jej przybycia ruszyli praaci i panowie polscy, ktrzy ju byli wcale o nim zwtpili, i pospieszywszy w zawody na jej spotkanie, prowadzili j z wielk radoci w uroczystej procesji duchowiestwa i wszystkich stanw do Krakowa. Taka za bya praatw i panw polskich ku niej przychylno, tak wielka i serdeczna mio, e zapominajc prawie swojej mskiej powagi, nie mieli sobie za adn ujm i sromot podlega tak zacnej i cnotliwej niewiecie. Jako t mioci i przychylnoci spowodowani, nie naznaczywszy jej, nie obmyliwszy maonka, jakby sama bez ma wystarczaa do rzdzenia krlestwem polskim, dnia pitnastego padziernika, w ktrym u Polakw obchodzi si uroczysto w. Jadwigi, w kociele krakowskim, przez sprawujcego obrzdek Bodzt, arcybiskupa gnienieskiego, tudzie Jana krakowskiego, Jana wocawskiego i Dobrogosta poznaskiego, biskupw, w obecnoci rzeczonego kardynaa, arcybiskupa strygoskiego, i licznego zebrania panw i rycerstwa obu krlestw, polskiego i wgierskiego, ukoronowali j i namacili na krlow polsk, oddawszy jej wadz zupen zarzdzania krlestwem, pki by jej nie obmylono i nie przydano sposobnego do rzdw maonka. I nie dziw: wiedzieli bowiem, e tak bya wychowana i uksztacona, e w niej cnota urod, skromno powaby, pikno przymioty serca, czysto dziewicza saw, a agodno i sodycz obyczajw rd zacny przewyszaa. Widzieli j rzadkimi na podziw wdzikami od przyrody ozdobion, wiczon w naukach, ukadn w obejciu, zachowujc stateczno i powag nie tylko urodzeniu swemu, ale i kobiecie waciw, a przy tym umiarkowanie, skromno osobliwsz i wstydliwo. Nieba uyczyy jej w darze tak cudn i wdziczn posta, jakiej adne nie wyday wieki, a w niej zamieszkaa skromno, jedyna i najzacniejsza kobiet ozdoba. Zdawao si, e w kolebce wraz z mlekiem macierzyskim wpojone jej byy wszystkie cnoty. Zaledwo bowiem wysza z lat dziecinnych, taki ju okazywaa rozsdek i dojrzao, e cokolwiek mwia albo czynia, wydawao jakby sdziwego wieku powag. WILHELM, KSI AUSTRII,59 PRZYBYWA Z WIELKIMI SKARBAMI DO KRAKOWA, DLA DOPENIENIA MAESTWA Z POLUBION SOBIE KRLOW JADWIG; ALE GDY ZAMIERZA WEJ Z NI DO KOMNATY SYPIALNEJ, OD POLAKW SROMOTNIE Z ZAMKU WYPCHNITY, ODBIEGSZY SKARBW SWOICH W RKU GNIEWOSZA Z DALEWIC, DO AUSTRII POTAJEMNIE UCIEKA [1385] Wilhelm, ksi Austrii, ktremu by Ludwik, krl wgierski i polski, crk swoj modsz Jadwig za ycia swego postanowi da w maestwo, dowiedziawszy si z licznych doniesie i krcych wieci o wszystkim, co si dziao w Polsce, ywo nimi dotknity, z licznym pocztem rycerstwa i caym zasobem bogactw swoich, ozdb i dworskiego przyboru, ruszy do Polski i niespodzianie przyby do Krakowa. A lubo przyjazd jego zmiesza niepomau i

zakopoci Dobiesawa z Kurozwk,60 nawczas kasztelana i wielkorzdc krakowskiego, jako te innych panw polskich, aeby ukady z Jagie,61 ksiciem litewskim, rozpoczte nie spezy bez skutku, podanym jednak by krlowej Jadwidze, przez ktr (jak niektrzy mniemali) sprowadzony, przy pomocy Gniewosza z Dalewic,62 podkomorzego krakowskiego (u ktrego te stan gospod), dugi czas bawi w Krakowie, gdy aden z panw nie mia si w tej mierze krlowej sprzeciwi. Jadwiga bowiem, pamitna rozporzdzenia ojcowskiego, a ukadnoci i wdzicznymi przymiotami modzieca ujta, znanego sobie dobrze i zayego, bardziej pragna mie za ma, nili obcego poganina, ktrego nigdy nie widziaa, a o ktrym j faszywie uprzedzono, e nie tylko z postaci, ale i z obyczajw, i caego ukadu okazywa si dzikim barbarzycem. Podniecali przy tym jej yczenia niektrzy panowie polscy (jak to w ludziach rozmaite bywaj chci i dania), a zwaszcza Gniewosz z Dalewic, podkomorzy krakowski, ktry sta si wszystkich Wilhelma, ksicia Austrii, stara, nadziei i zamysw narzdziem i powiernikiem, obiecujc ksiciu, e przy jego pomocy mg celu swego dopi, i ktremu te ksi wszystkie skarby swoje i klejnoty powierzy. A gdy Dobiesaw z Kurozwk, kasztelan krakowski, podwczas zamek krakowski dziercy w swojej stray i sprawujcy wielkorzdy, Wilhelmowi, ksiciu Austrii, nie dozwoli bywa w zamku i broni do niego przystpu, krlowa Jadwiga czsto z druyn swoich dworzan i panien suebnych schodzc do klasztoru w. Franciszka lecego pod zamkiem, w refektarzu tego klasztoru z Wilhelmem, ksiciem Austrii, zabawiaa si weso krotofil i tacami, skromnie jednak i z najwiksz przyzwoitoci. Goszono nadto i liczne s o tym podania, e Jadwiga tak dalece brzydzia si zwizkami z Jagie, ksiciem litewskim, i bez wzgldu na przeciwne rady i przeoenia panw polskich, nie chcc odda rki Jagie, postanowia w tym wanie czasie, kiedy wie si rozesza, e Jagieo dla objcia rzdw krlestwa i zalubienia Jadwigi jecha do Polski, zwizki lubne z Wilhelmem, ksiciem Austrii, od dawna z woli ojca Ludwika jawnie i w kociele zawarte, wobec swoich dworzan i przychylnych panw uzupeni spraw maesk. Ale gdy wbieg na zamek, gdzie mia z krlow Jadwig wej do onicy, z rozkazu i za spraw panw polskich, ktrym takowe pokadziny wielce si nie podobay, nie dopuszczony do komnaty sypialnej i z zamku sromotnie wypchnity, sprawy cielesnej z krlow zaniecha musia. Jadwiga za krlowa, tknita do ywego takowym Wilhelma z zamku wypdzeniem, chciaa sama dosta si do niego do miasta. A gdy wrota zamkowe z rozkazu panw przed ni zawarto, porwawszy siekier, ktr jej sudzy podali, wasn rk usiowaa je wyrba. Na koniec zmikczona probami rycerza Dymitra z Goraja63 przedsiwzicia swego zaniechaa. Ksi za Wilhelm obawiajc si, aby go nie zabito, wymkn si potajemnie z Krakowa i wrci do Austrii, zwierzywszy si swej tajemnicy ledwo kilku osobom, a wszystkie swoje skarby i klejnoty wielkiej ceny zostawiwszy u rzeczonego Gniewosza, podkomorzego krakowskiego, ktry je sobie potem przywaszczy, gdy Wilhelm nigdy si ju o nie nie upomina. Za te bogactwa pomieniony Gniewosz, szlachcic herbu Strzegomia, poskupowa znaczne dobra i majtnoci, ktre potem synowie jego strwonili swoj rozrzutnoci, tak i dla trzeciego nie starczyo ich ju pokolenia. JAGIEO JEDZIE DO KRAKOWA Z WIELKA OKAZAOCI, A KRLOWA JADWIGA WYSYA ZAUFACA SWEGO, ABY MU SI PRZYPATRZY I ZDA JEJ O NIM SPRAW. SAM ZA JAGIEO ZAPRASZA MISTRZA PRUSKIEGO NA GODY WESELNE I CHRZCINY SWOJE, A POWITAWSZY NAJPRZD KRLOW, SKADA JEJ KOSZTOWNE UPOMINKI [1386] Jagieo, wielki ksi litewski, wybrawszy si w celu objcia rzdw krlestwa polskiego i zalubienia krlowej Jadwigi, z braci swoimi i licznym dworu orszakiem, prowadzc z sob wozy wyadowane skarbami i rozlicznymi sprzty i ozdoby, przyjecha wreszcie do Polski. Prowadzili go posowie polscy naprzd przez Lublin, gdzie z umysu dni kilka zabawi, aby wie o jego przybyciu rozesza si wprzdy midzy panami. Z Lublina woln i nieskor jazd zblia si ku Krakowu. Niewielu panw polskich wyjechao na jego spotkanie; powita go jednak celniejszy midzy innymi Spytko z Melsztyna,64 wojewoda krakowski, ktrego przybycie ksiciu Jagie nader byo wdziczne; ale do Krakowa do krlowej Jadwigi zgromadzia si natychmiast wielka liczba praatw i panw, ktrzy najusilniejszymi probami i

namowy pracowali nad Jadwig, aby z uwagi na tak wielk korzy wiary chrzecijaskiej, ktrej od Polakw oczekiwano, nie wzbraniaa si maestwa z pogaskim ksiciem. Dugo i uporczywie krlowa opieraa si temu maestwu z powodu zwizkw dawniej ju z Wilhelmem zawartych. Wysaa nareszcie jednego z zaufaszych dworzan, Zawisz z Olenicy do ksicia Jagiey z poleceniem, aby go pozna, przypatrzy si jego twarzy i postawie, a potem jak najspieszniej wrciwszy da jej rzetelny obraz jego postaci i przymiotw. Zakazaa przy tym, aby si nie way od ksicia Jagiey adnego przyjmowa podarunku. Jagieo domyliwszy si, e wysaniec krlowej przyby dla poznania jego urody i budowy ciaa, wiedzia bowiem, jak faszywe o jego szpetnej postaci rozgoszono wieci, przyj go nader ludzko i uprzejmie; aby za dokadniej si przypatrzy nie tylko jego urodzie, ale i budowie pojedynczych ciaa czci, wzi go ze sob do ani. Ten wic przyjrzawszy si mu do woli i_z dokadnoci, a odmwiwszy przyjcia upominkw, ktrymi go Jagieo chcia obdarzy, wrci do krlowej Jadwigi i oznajmi, e ksi Jagieo wzrostu redniego, szczupej postawy, budow ciaa mia skadn i przystojn, wejrzenie wesoe, twarz cig, bynajmniej nie szpetn, obyczaje powane i ksicej godnoci odpowiednie. A tak uspokoi krlow Jadwig, z dawna stroskan, bo uprzedzon o jego szpetnoci i grubych obyczajach. Gdy wic krlow nieco ukojono w smutku, wyjechao wielu panw polskich na powitanie Jagiey i z wiksz ju zgod i jednoci poczto radzi o wszystkim. Ksi Jagieo wysa z Sandomierza Dymitra z Goraja, podskarbiego krlestwa polskiego, ktry z innymi panami polskimi ju by wprzdy naprzeciw niemu wyjecha, do Prus, do Konrada Zollnera, mistrza pruskiego, z zaproszeniem, aeby osobicie przyby do Krakowa i przy chrzcie a oczyszczeniu si Jagiey ze spronoci pogastwa suy mu za ojca chrzestnego, a potem towarzyszy obrzdom koronacji i zalubin z krlow. Ruszywszy na koniec z Sandomierza, przyby dnia dwunastego lutego we wtorek do Krakowa i w licznym otoczeniu nie tak litewskich i ruskich, jako raczej polskich panw, z wielk okazaoci i przepychem odprawi wjazd do miasta; skd potem odprowadzony na zamek, szed prosto do krlowej Jadwigi, ktra go w swych komnatach krlewskich, w towarzystwie wielu panien dworskich i niewiast przyja i powitaa. Jagieo przypatrzywszy si z wielkim podziwieniem jej urodzie (nie byo bowiem podwczas, jak mwiono, pikniejszej w caym wiecie niewiasty), nazajutrz posa jej przez ksit Witolda, Borysa i widrygie65 kosztowne bardzo upominki w zocie, srebrze, klejnotach i szatach. Ju bowiem wtedy ksi Witold, pogodziwszy si z bratem, z Prus by powrci. Powiadaj, e w tyme czasie Wilhelm, ksi Austrii, przyby mia potajemnie, przebrany za kupca, nie bez porozumienia si z Jadwig, krlow polsk, do Krakowa i przez wszystek czas pobytu krla Wadysawa w Krakowie ukrywa si ju to w zamku obzowskim na Czarnej Wsi, ju w domu Morsztynowskim, o czym kilka tylko osb wiedziao. Ale gdy i w domu Morsztynw usilnie go ledzono i poszukiwano, mwi, e si schowa w kominie, wlazszy na przyrzdzone w czeluciach patwy, i tym sposobem uszed szukajcych go ledcw krlewskich. Widzc wreszcie rzeczony Wilhelm, e ani krlestwa polskiego, ani Jadwigi krlowej niepodobna mu byo odzyska, poj w maestwo Joann, crk niegdy Karola Durazzo, a siostr Wadysawa, krlw sycylijskich, z ktr y bardzo krtko, a ktra po jego mierci wrciwszy do Sycylii i dugie lata przeywszy w stanie wdowim, posza powtrnie za Jakuba, margrabi w krlestwie neapolitaskim.

WRD WZRASTAJCYCH GNIEWW I NIECHCI MIDZY WADYSAWEM A JADWIG KRLOW, WYJAWIA SI GWNY JEJ OSKARYCIEL GNIEWOSZ Z DALEWIC, KTREGO ZA FASZYWE SPOTWARZENIE NIEWINNOCI KRLOWEJ SD SKAZUJE NA ODSZCZEKIWANIE POD AW POTWARZY [1389] Gdy midzy Wadysawem, krlem polskim, a krlow Jadwig nowe powstay pornienia i niechci, z przyczyny podejrze wzniecanych ustawicznie przez niecnych pochlebcw, ktrzy niweczyli wszelkie usiowania radcw krlewskich starajcych si godzi te maeskie niesnaski, uchwalili wreszcie celniejsi z rady taki rodek pojednania, aby obie strony wyday, kto by tym faszywym oszczerc. Zgodzono si na to wzajemnie; odoono na bok wszystkie skargi onych zausznikw, ktrzy z podniecania tak gorszcych sporw niemae owili zyski; uznano, e pty nie uspokoj si wzajemne niechci i pty nie braknie na podych obmowcach, pki obiedwie strony atwowiernie sucha ich bd i pki nie wyjawi swych donosicieli oraz tego wszystkiego, co im kamliwymi usty podszeptywano. A gdy rwnie krl, jak i krlowa owiadczyli, e tych wszystkich niesnaskw podog by Gniewosz z Dalewic, podkomorzy krakowski, herbu Strzegomia, ktry przez swoje plotkarstwo i wiegotliwo rad zdradza tajemnice cudze, midzy krlem i krlow wiele nasia niezgody, i niewinn, pobon, najczystszych obyczajw niewiast, krlow Jadwig, przed mem jej Wadysawem, krlem polskim, faszyw zely potwarz, pogodzili si z sob oboje maestwo i pojednali zupenie; na danie za i naleganie krlowej Jadwigi, Gniewosz podkomorzy, sprawca maeskiego pornienia, w miecie Wilicy pozwany zosta do prawa. Gdy wic przyszed dzie naznaczony w sdzie, krlowa Jadwiga przez Jaka z Tczyna,66 kasztelana wojnickiego (ten bowiem, przysig krlowej upewniony i przekonany, e adnego innego prcz maeskiego oa krla Wadysawa nie znaa, przyj na siebie jej obron), wobec licznego grona panw zebranych do tej sprawy, wyniosa aob przeciw Gniewoszowi, e kamliwym i niepoczciwym oszczerstwem spotwarzy przed mem Wadysawem czysto jej i niewinno maesk; przy czym owiadczy prawobroca, i wedug prawa winien by z osawionej zetrze pitno zniewagi. da wic, aby oszczerc zmuszono do odwoania potwarzy. A gdy Gniewosz nie mia ani zapiera si swego wystpku (wiedzia bowiem, e i krl, i wielu panw stawi przeciw niemu jawne wiadectwa), ani opiera si daniu krlowej (wystpio bowiem dwunastu rycerzy, ktrzy za obraz jej sawy gotowi byli rozprawi si orem), sdziowie, na naleganie Jaka z Tczyna, rzecznika krlowej, winowajc po kilkakro wzywanego, aby odpowiada w swojej sprawie, a milczcego i nie ju sdowego wywodu, ale aski i miosierdzia dajcego, skazali na odwoanie potwarzy, tak, iby natychmiast wobec przytomnego grona sdziw obyczajem psw od-szczeka swoje kamstwo; krlow za Jadwig ogosili za niewinn i woln od zarzutw uczynionych jej przez Gniewosza oszczerc. Zaraz wic Gniewosz musia schyliwszy grzbiet wle pod aw; a po jawnym zeznaniu, i faszem byo i niegodziw potwarz, co przeciw krlowej Jadwidze nakama, gono zaszczeka. Tak surowym wyrokiem ocalono saw i niewinno krlowej Jadwigi, zjednano pornione maestwo, a na wszystkich potwarcw i zausznikw rzucono postrach, aby nie wayli si wicej wani i podburza maonkw jednego przeciw drugiemu. Jako od tego czasu krl z krlow, dalecy wszelkich podejrze, sporw i niesnaskw, yli w statecznej zgodzie i bogiej sodyczy penej mioci. JADWIGA KRLOWA WYDAJE NA WIAT CRK, KTRA NAZWANA ELBIET BONI-FACJ PO TRZECH DNIACH UMIERA; W KILKA DNI POTEM SAMA JEJ MATKA, KRLOWA JADWIGA, SCHODZI ZE WIATA [1399] Gdy si zblia czas rozwizania krlowej, Wadysaw, krl polski, sa do maonki swej Jadwigi proby przez listy i posy, aby na nadchodzcy pog nie przepomniaa onicy swojej przyozdobi namiotami, okryciami i zaponami, od zota, pere i klejnotw. Ale ona krlowi odpisaa, e ju od dawna wyrzeka si pychy i prnoci tego wiata, a tym mniej mogaby o niej myle w chwili mierci, ktra czsto wydarza si w poogu. Nie blaskiem przeto pere i zota pragnie si podoba Ojcu Niebieskiemu, ktry oszczdziwszy jej sromoty niepodnoci, raczy ubogosawi jej ono, ale cichoci duszy i pokor. W czym zaiste pokazaa si gboka jej pobono i mio ku Bogu, e bojc si go obrazi, odrzucia nawet t godziw i

krlewskiej dostojnoci przyzwoit ozdob. Gdy za nadszed dzie rozwizania, Jadwiga krlowa dnia dwunastego czerwca wydaa na wiat crk, ktra w kociele krakowskim od Piotra Wysza, biskupa krakowskiego, ochrzczona, otrzymaa dwoiste imi Elbiety Bonifacji. Po jej urodzeniu krlowa Jadwiga w cik niemoc popada. Dziecina za nowo narodzona po trzech dniach umara. Jej zgon, w samej chwili ostatecznej, krlowa oznajmia niewiastom, ktre jej pikloway, acz te staray si ukry przed ni t przygod, aby al nie powikszy jej saboci. Pniej, gdy si choroba znacznie wzmoga, opatrzona Najwitszym Sakramentem na drog wiecznoci i olejem witym namaszczona, pobonie i religijnie, jak na chrzecijank przystao, dnia siedmnastego lipca w zamku krakowskim, niewiasta pena cnt i dobrych uczynkw, w samo poudnie rozstaa si z tym wiatem i w kociele krakowskim, po lewej stronie wielkiego otarza, niedaleko cyborium, pochowan zostaa. Urody bya nadobnej, ale nadobniejsza cnot i piknymi obyczajami. Staranna o wzrost i rozszerzenie wiary katolickiej. Ona szko gwn krlestwa, ktr by pocz Kazimierz II, krl polski, w miecie Kazimierzu odbudowaa i uzupenia. Ona w kociele krakowskim ustanowia Zgromadzenie Psaterzystw, chwa Bo bez ustanku wypiewujcych. Nadto ufundowaa w tyme kociele krakowskim dwie altarie, jedn pod wezwaniem w. Anny, a drug pod tytuem Nawiedzenia Najwitszej Marii Panny na przedmieciu krakowskim zwanym Piasek. Niemniej koci dla braci sowiaskich67 pod wezwaniem witego Krzya murowa i uposaa pocza, ale mier nie dozwolia jej dziea tego dokona. W czasie wielkiego postu i przez cay adwent, odziana wosiennic, ciao osobliwsz powcigliwoci trapia. Dla ubogich, wdw, przychodniw, pielgrzymw i wszelakiego rodzaju ndzarzy szczodre wydawaa jamuny. adnej nie widziae w niej pochoci, adnego gniewu; nikomu nie okazaa pychy, zawici, niechci. Tlaa w jej duszy gboka pobono, mio ku Bogu bez granic, wzgardziwszy prnoci i wszelakimi marnociami wiata, wszystek umys swj zajmowaa modlitw i czytaniem ksig witych, jako to pisma starego i nowego zakonu, homilij czterech doktorw, ywotw witych Paskich, kaza i dziejw mczestw, modlitw i bogomylnoci w. Bernarda, w. Ambroego, objawie w. Brygitty68 i wielu innych z aciskiego jzyka na polski przeoonych. Wielu chciwych nauki modziecw po szkoach ywia i utrzymywaa. Wszystkie klejnoty swoje, szaty, pienidze i wszystek sprzt krlewski na wsparcie dla nieszczliwych i na zaoenie naukowej wszechnicy w Krakowie wykonawcom swojej ostatniej woli, to jest Piotrowi biskupowi i Jakowi z Tczyna, wojewodzie krakowskiemu, odkaaa. Koci krakowski otrzyma od niej ornat bogaty, ozdobny krzyem wysadzanym perami i drogimi kamieniami tudzie racjona z samych niemal pere uszyty W caym wiecie katolickim tak dalece syna cnot i piknymi przymioty, e wszyscy j jak wzr witobliwoci czcili i uwielbiali.

Ksiga jedenastaKRL WADYSAW GASI OGIE WIECZYSTY OD MUDZINW JAK BSTWO CZCZONY, WYCINA GAJE WITE I ZNOSI OBRZDKI POGASKIE, KTRE TU SZEROKO SI OPISUJ [1413] Po dokonaniu szczliwym zwizku i przymierza midzy panami polskimi i litewskimi. Wadysaw, krl Polski, uda si do Litwy w towarzystwie Aleksandra, wielkiego ksicia litewskiego, tudzie Anny krlowej i crki Jadwigi.69 Trapio go to wielce, e mud, kraj jego dziedziczny, dotychczas z znaczn dla niego niesaw pogrona bya w lepocie pogastwa; wszystkie wic ku temu zwrci usiowania i za najpierwszy cel sobie zaoy, aby nard mudzki oczyci z bdw bawochwalstwa i objani wiatem wiary chrzecijaskiej. Jako wziwszy z sob mw uczonych i bogobojnych, w subie boej gorliwych, okoo dnia w. Marcina70 wybra si wod do mudzi. A krlow Ann z taborami podrnymi zostawiwszy w Kownie, spuci si naprzd statkiem po rzece Niemnie do rzeki Dubisy, a std Dubis holowa w gr a do mudzi. Potem zwoa wszystek obojej pci lud mudzki i j mu przekada, jak szpetn i ohydn dla mudzinw byo rzecz, e gdy Litwini, tak ksita, jako i szlachta, i lud wszystek, przyszli ju do poznania jednego i prawdziwego Boga, oni tylko sami pozostali jeszcze w dawnych bdach pogastwa. Poburzy im potem otarze bawochwalcze, gaje wite powycina, a udawszy si do najcelniejszego ich bstwa, to jest Ognia, ktry oni uwaali za wity i wieczysty, a ktry na szczycie wysokiej gry, za rzek Niewie lecej, kapani tego bstwa cigym przykadaniem drzewa podsycali, wie, w ktrej w ogie utrzymywano, podpali, a samo ognisko rozrzuci i zgasi. Potem onierzom polskim kaza powycina gaje, ktre mudzi-ni czcili jak wite i od bogw zamieszkane, wedug owego wiersza poety: Mieszkaj i w lasach bogowie", do tego stopnia przyszedszy lepoty, e nawet ptaki i zwierzta w tych lasach yjce mieli za wite, i cokolwiek do nich wstpio, take za wite byo uwaane. Nikt wic z mudzinw nie way si drzew w tych gajach cina ani te ptakw i innych zwierzt zabija: gwaccemu bowiem gaj wity albo zabijajcemu w nim ptastwo lub zwierzta czart wykrzywia rce i nogi. W dugim zatem przecigu czasu, zwierzta i ptaki w owych gajach mieszkajce oswajay si z ludmi na ksztat domowych i bynajmniej si ich nie lkay. Dziwio to wielce barbarzycw, e onierze polscy, wyrbujcy gaje miane u nich za wite, nie odnosili adnej na ciele szkody, jakiej oni sami czsto dowiadczali. Mieli prcz tego w rzeczonych gajach ogniska, podzielone midzy rne rodziny i domy, na ktrych palili ciaa wszystkich swoich krewnych i przyjaci po zgonie, wraz z ich komi, siodami i przedniejszymi szatami. Umieszczali nadto przy takich ogniskach naczynia z kory dbowej, w ktrych skadali ertw podobn do sera i wylewali mid na ognisko w przesdnym mniemaniu, jakoby dusze zmarych, ktrych tam ciaa palono, przychodziy w nocy i tym jadem si posilay i wypijay mid wlany na ognisko i wsiky w ich popioy; gdy rzeczywicie nie dusze, ale kruki, wrony i inne lene zwierzta i ptaki, nazwyczajone do takiej ponty, zjaday skadan ertw. Pierwszego dnia padziernika najwiksz w tych gajach na caej mudzi obchodzono uroczysto i lud wszystek zbiegajcy si do nich z caego kraju przynosi z sob jado i napj, na jaki kto mg si zdoby. Tam biesiadujc przez dni kilka, swoim bogom faszywym, a zwaszcza bogu, ktrego mudzini w swoim jzyku nazywali Perkunem, to jest piorunem, kady przy swym ognisku skadali obiaty, w mniemaniu, e tak biesiad i obiat wypraszali od bogw aski i zasilali dusze zmarych. Ten za kraj i nard mudzki pooony jest w wikszej czci ku mronej pnocy, przylegy Prusom, Litwie i Inflantom, otoczony lasami, grami i rzekami; ziemi ma urodzajn. Dzieli si za na powiaty nastpujce: Ejrago, Rossienie, Miedniki, Kroe, Widukle, Wielon, Kotyniany. mudzini, w owych czasach dzicy i nieokrzesani, barbarzysk tchnli srogoci i na wszelkie zdronoci byli gotowi. Lud dorodny i wyniosej postawy, skromnym yjcy pokarmem, przestawa na chlebie i misiwie; rzadko za uywa miodu albo piwa, lecz zazwyczaj wod zaspokaja pragnienie. Zota, srebra, elaza, miedzi, wina, ryb i polewki adnej nie zna. Wolno byo u mudzinw jednemu pojmowa on kilka, a po mierci ojca macoch, po zmarym bracie ewic71 bra za on. Nie mieli oni adnych porzdnych domw ani mieszka, ale w lichych miecili si chatach. Brzuch u nich zazwyczaj rozdty i wydatny, ty z reszt ciaa szczupy. Chaty klecone z drzewa i somy, szersze od spodu, coraz bardziej zwajce si u gry, podobne byy do okrtu; u szczytu miay otwr, ktrdy gr wchodzio wiato. Pod tym okienkiem palili ogniska i gotowali sobie straw, ogrzewajc si zarazem od zimna, ktre w tym

kraju wiksz cz roku panuje. W takich chaupkach mieszkali z onami, dziemi, czeladzi, chowajc w nich razem bydo, trzod, zboe i wszystek sprzt domowy. Nie znali innych domw, izb godowniczych, paacw, spiarni, komnat ani stajen; lecz w tych samych mieszkaniach trzymali przy sobie bydo, trzod i wszystek swj dobytek. Byo to grube wieniactwo, lud dziki i nieogadzony, do bawochwalstwa, wrb i czarw skonny. KRL WADYSAW WBREW RADOM SENATU POJMUJE W MAESTWO ELBIET Z PILICY GRANOWSK, PODESZEGO WIEKU NIEWIAST [1417] Wadysaw, krl Polski, rychlej ni zwykle wybrawszy si z Litwy, po oktawie Trzech Krlw przyby do ziemi chemskiej i zatrzyma si w Lubomli, dokd z umysu zajechay do mego Aleksandra, rodzona siostra krlewska, a ona Siemowita, ksicia mazowieckiego, i Elbieta z Pilicy,72 wdowa po Wincentym z Granowa, niegdy kasztelanie nakielskim, ktr Wadysaw krl wielce by sobie upodoba. Jako spowodowany t mioci, od wielu uwaan za oczarowanie, rzeczony krl Wadysaw przez siostr swoje Aleksandr pocz j namawia do zawarcia z sob lubw maeskich. Nie sroma si krl tak dostojny bra za on kobiet suchotami wyniszczon i swoje poddank, wdow po trzech mach, to jest Janie Morawczyku z Miedwiedzia, Wile Czamborze, lzaku z Wissenburga i Wincentym Granowskim, kasztelanie nakielskim, zwid i podstarza, a stanem i pochodzeniem bynajmniej sobie nierwn; i [nie sroma si] zdrowie przy cigym powodzeniu czerstwe i kwitnce wtli podliwoci ku jednej niewiecie, skd przykre potem przyszy na saboci. Im za znakomitszym i wyszym w swojej dostojnoci by krl, tym bardziej ubliay mu te zwizki, zacierajc jego chwa, tak u swoich, jako i u obcych. Chocia wic to maestwo tajemnymi ukady ju byo wwczas postanowione, trzymano je atoli w cisej tajemnicy i nie wiedzieli nic o nim praaci i panowie polscy, ktrzy adn miar nie byliby na pozwolili krlowi. Lecz kiedy odjedajc Elbiet krl Wadysaw szubami i innymi wysokiej ceny obdarzy podarunkami, ju jego hojno wielu na siebie uwag zwrcia. [...] W niedziel, w dzie w. Zygmunta,73 krl Wadysaw, wezwawszy na wsplne zebranie praatw i panw, wyjawi im zamiar swj poczenia si zwizkiem maeskim z Elbiet Granowsk. A chocia go niektrzy krlowi odradzali, przekadajc, e dla monarchy takiej godnoci niewiasta podeszego ju wieku, jego wasna poddanka i wdowa po trzech mach nie bya stosown, gdy jednake widzieli, e krl niezachwiany by w swoim postanowieniu i e ju wcale odmieni si nie mg jedni ustpili mimowolnie, drudzy na zezwolili. Po odpiewaniu zatem uroczystej wotywy w kociele parafialnym w Sanoku przez Jana Rzeszowskiego, arcybiskupa lwowskiego, Wadysaw krl wzi lub z Elbiet Granowsk, niewiast ju z zmarszczkami na twarzy i poogami licznymi wyniszczon, kilku ju bowiem dowiadczaa mw. Bogosawi osobicie parze lub biorcej rzeczony Jan, arcybiskup lwowski. Lubo za dzie niedzielny w. Zygmunta, w ktrym to si dziao, od rana a do godziny trzeciej by jasny i pogodny, po dopenionym obrzdku lubnym nagle si zachmurzyo i ozibio; powstaa zawieja, nieg z deszczem i krupami cigle pada, co wszystkich zafrasowane ju tym maestwem umysy jeszcze bardziej powarzyo i zaspio. Kiedy nadto rzeczona Elbieta Granowsk po lubie wyszedszy z kocioa wsiada do powozu i jechaa do zamku, zamao si pod ni koo, i to w najwikszym bocie; przymuszon wic bya wysi z pojazdu i pieszo i reszt drogi. Co wszystko oznaczao, e to maestwo, ktre Wadysaw w owym dniu zawar, niemie byo Bogu i ludziom i e szczcia jego koo wkrtce si miao zama. Jako niedaremne byy te wieszczby; albowiem Elbieta Granowsk, ktrej matka Jadwiga, ona Ottona z Pilicy, wojewody sandomierskiego, krla Wadysawa do chrztu trzymaa, bya z nim zczona duchownym powinowactwem i winna si bya uwaa za jego siostr. A gdy si wiadomo o tym rozesza po krlestwie polskim, wielu gorliwszym mionikom kraju zy wycisna; ju bowiem wtedy z alem przewidywali, e wszystek zaszczyt i chwa, jak by krl Wadysaw zjedna sobie i krlestwu przez sawne swoje zwycistwa, a ktra napenia wszystkie kraje chrzecijaskie i barbarzyskie, zami to jedno niewczesne i tak nierwne maestwo; wiele nadto wryli z niego niepomylnoci i nieszcz.

MIESZCZANIE WROCAWSCY PODNOSZ ROKOSZ I SZECIU RAJCW MIERCI KARZ [1418] Dnia dziewitnastego lipca mieszczanie i posplstwo miasta Wrocawia, z dawna oburzeni i zjtrzeni przeciw swoim rajcom, wyamawszy wrota wpadli do wietnicy i szeciu rajcw, jako to Jana Saksa, Henryka Schmetha, Freybelka, Mikoaja Feystenlirka, Jana Stille i Mikoaja Neumarkta, bez adnego poprzedniego badania, cili; Jana za Megerlina, jednego z mieszczan, ktry, jak mwiono, z rajcami trzyma, strcili z wiey ratuszowej. A nadto tak si z nimi srogo obeszli, e zupiwszy ich ze wszystkiego i obdarszy do naga, onom za i krewnym mimo proby i bagania nie dozwoliwszy nawet rozmwi si z nimi, poprowadzili ich tak dla wikszej haby na plac mierci.74 Powodem takowego przeciw rajcom oburzenia to by miao, e obciali miasto licznymi podatkami, z ktrych nie skadali rachunkw. KRL WADYSAW STRASZNYM UDERZENIEM PIORUNU PRZERAA SI Z PRZYCZYNY ZAWARTYCH LUBW MAESKICH Z ELBIET GRANOWSK, SIOSTR SWOJ CHRZESTN [1419] Z Czerwiska ruszywszy krl Wadysaw przez Gbin, Gostynin, Kowale, Brze, Radziejw, Strzelno, Gbice, Mogilno, odprawowa pieszo drog do Pobiedzisk, a dnia drugiego sierpnia stan w Poznaniu. Po wypenieniu swego pobonego lubu w klasztorze Boego Ciaa, w sobot, o pnej ju godzinie, w powozie urzdzonym na ksztat kolebki jecha dalej, ku rodzie w towarzystwie Mikoaja z Michaowa, wojewody sandomierskiego, Sdziwoja z Ostroroga, wojewody poznaskiego, Henryka z Rogowa, Jana Myka z Dbrowy i wielu innych szlachty. Ali gdy pod wsi Tulce wjeda do lasu przy jasnym i pogodnym niebie, nagle ciemnio si i gwatowna powstaa burza z byskawicami i grzmotem. Na samym wstpie, pod gr przytykajc do lasu uderzy piorun z wielkim trzaskiem, ktry cztery konie zaprzone do kolebki krlewskiej i dwch z suby dworskiej idcych pieszo przy powozie, aby si nie wywrci, nazwiskiem Bachmat i Maciej Czarny, wonic tylko pominwszy, zabi. Niemniej pozabija konie, na ktrych jechali Mikoaj sandomierski i Sdziwoj poznaski, wojewodowie, Henryk z Rogowa, Jan Myk i siedmiu innych rycerzy; sami jedcy nie doznali adnej obrazy. Zabi na koniec wierzchowca krlewskiego, na ktrym jecha za krlem giermek Forsztek z Czczycy z rohatyn w rku; na tym sukni potarga, samego pachoka nie nadwery. Wadysaw krl, straszliwym hukiem piorunu przeraony, dugo lea bez zmysw; i gdy po owym uderzeniu zbiegli si do niego wszyscy panowie i szlachta i dopytywali o zdrowie, krl nie odpowiada ani sowa, czy to dla gwatownego wstrznienia, czyli z przestrachu tak, e ju niektrzy paka nad nim poczli. Przyszedszy nareszcie do siebie i zebrawszy siy po takim oguszeniu przemwi przecie i wyzna, e ta straszna przygoda dotkna go za jego grzechy. Wszelako dozna krl Wadysaw od tego piorunu w prawej rce blu, ktry w kilka dni potem ustpi, przy czym oguch nieco, a odzie jego wszystka siark cuchna. Ten wypadek ludzie poboni i religijni uwaali za wyrany znak gniewu Boego, ukazany krlowi Wadysawowi za to, i Elbiet Granowsk, siostr duchownie z sob spowinowacon, poj mia za on. Surowo nawet upomnia go o to Zbygniew z Olenicy,75 sekretarz krlewski, tymi sowy: Masz dowd i wiadectwo, krlu, w tych ywioach, ktre si na ciebie oburzyy, jakie popenie przestpstwo czc si z siostr swoj chrzestn, jej bowiem matka trzymaa ci do chrztu. Widzisz, e i mur najsilniejszy pod tob si amie, i niebo grzmotem a byskawic ci przegraa. Jeeli zatem pokutowa nie bdziesz, lkaj si, aby ci te przygody nie stary i ziemia nie pochona." Jako po tym dopiero strasznym wypadku Wadysaw krl zadra w sercu i aowa pocz zawartych z tak sromot, Bogu i ludziom niemiych zwizkw z Elbiet Granowsk. Utrzymywali take niektrzy, e krl, jako nowo nawrcony poganin, pocz by myl waha si w wierze chrzecijaskiej, kiedy w nagy piorun uderzy. Lecz ani on sam nigdy nie wyzna, iby mia powzi jak wtpliwo w wierze, ani te nikt nie mg twierdzi tego za prawd dowodn. ELBIETA, KRLOWA POLSKA, UMIERA [1420] Z Kobucka wyjechawszy Wadysaw, krl polski, zwyk drog przyby na niedziel kwietnia do Wielunia; stamtd przez Sieradz i Brodni do Kalisza, gdzie obchodzi wita Wielkiej Nocy, a potem zwyczajnymi gocicy uda si do ziemi kujawskiej. Gdy za w przeddzie Wniebowstpienia Paskiego znajdowa si w Brzeciu, otrzyma wiadomo z Krakowa, e

krlowa polska Elbieta w niedziel przed uroczystoci Wniebowstpienia Paskiego w Krakowie umara i w kociele krakowskim, w kaplicy mansjonarskiej, pochowan zostaa. Wiadomo ta uradowaa i cay dwr krlewski, i cae krlestwo polskie; cieszyli si bowiem wszyscy, e jej zgon zatar ohyd cignion na krla i nard cay i wiksza nierwnie rado bya na pogrzebie krlowej nieli w czasie jej koronacji. Sam tylko krl Wadysaw okaza po niej al, acz i ten niezbyt dugi; pogrzeb za uroczysty wyprawi jej w kociele brzeskim, w pitek, nazajutrz po wicie Wniebowstpienia. Ale wszyscy przytomni, tak duchowni, jako i wieccy, objawiali rado niezwyk; wszyscy w witeczne szaty przybrani, miali si i cieszyli w czasie pogrzebu. Tak bowiem niemie, tak nieznone im byo to krlewskie maestwo; i widziano na twarzach przy tym obchodzie aobnym wicej pociechy nili w czasie wesela. Kryy nadto midzy ludmi i podwczas, i pniej rne na krlow miotane obelgi i urgowiska, i lepiej podobno byoby dla niej, gdyby nigdy krlewskiej godnoci nie znaa. Jako Stanisaw Cioek,76 nawczas pisarz krlewski, ktry potem na stopie podkanclerzego, a z czasem na biskupstwo poznaskie zosta wyniesiony, napisa na zmar krlow satyr i wiele wierszy uszczypliwych, zelywoci penych, w ktrych nazwa j macior poogami wycieczon", twierdzc, e maestwa dostpia za skarby wykopane z ziemi opat swego jzyka, uowiwszy lwa chytroci i kamstwem". Za ten czyn Stanisaw Cioek z rozkazu krla wypdzony zosta ze dworu, ale potem dla biegoci w pisaniu przywrcony i na godno podkanclersk, a na ostatek i biskupi wyniesiony. WADYSAW, KRL POLSKI, POJMUJE W MAESTWO SONK,77 DZIEWIC OBRZDKU RUSKIEGO, SIOSTRZENIC KSICIA WITOLDA, KTR NA CHRZCIE NAZWANO ZOFI [1422] Wadysaw, krl polski, po witach Narodzenia Paskiego, ktre w Trokach obchodzi, uda si na owy do Wgrowskiej puszczy. Aleksander za Witold, ksi litewski, dowiedziawszy si o klsce zadanej Zygmuntowi,78 krlowi rzymskiemu i wgierskiemu, przez Czechw i Praan i o uwizieniu Zawiszy Czarnego z Garbowa,79 szlachcica polskiego, ktry by wysany do krla Zygmunta w celu umwienia i skojarzenia maestwa midzy Wadysawem, krlem polskim, a Ofk,80 krlow czesk, wielce si z tego obojga ucieszy. A korzystajc z sposobnej pory, namawia pocz Wadysawa, krla polskiego, usilnymi radami, probami, nareszcie darami i obietnicami, aby porzuciwszy zamiar polubienia krlowej czeskiej Ofki, wzi raczej za on jego siostrzenic, ksiniczk Sonk. A lubo i Zbygniew z Olenicy proszony najusilniej od wszystkich panw obecnych w Niepoomicach, aeby krlowi odradza zamierzone na Litwie zwizki, przez ktre upadyby wielkie korzyci dla Polski, a zwaszcza zapis lska obiecany za krlow czesk Ofk, i wszyscy inni panowie polscy i rycerze znajdujcy si podwczas z Wadysawem krlem na Litwie, wielorakimi probami i namowy usiowali odwie go od rzeczonych lubw z litewsk ksiniczk; wszelako Aleksander Witold przemg te wszystkie rady i zabiegi i skoni ostatecznie Wadysawa krla do pojcia w maestwo siostrzenicy swojej, ksiniczki Sonki, dziewicy, crki Andrzeja, syna Iwana, ksicia kijowskiego. Jako krl Wadysaw zjechawszy na zapusty do Nowogrdka rzeczon ksiniczk Sonk, zczon z nim powinowactwem w trzecim i czwartym stopniu, a po odbytym chrzcie (bya bowiem greckiego wyznania) nazwan Zofi, zalubi. Dopeni obrzdu Maciej, biskup wileski, pobogosawiwszy maestwo niemie Polakom, a krlowi ju nachylajcemu si do staroci niepotrzebne i niestosowne. Wesele odbyo si w Nowogrdku z wielk okazaoci; byy to gody nierwnych wiekiem maonkw. Wadysawa krla podeszego w latach i rzeczonej Zofii, kwitncej nawczas dziewicy, a urod wicej nili cnotami zaleconej. KRL WADYSAW POSYA PRZEDNIEJSZYM W KRAJU MOM ZWIERZYN UBITA NA OWACH [1426] Z Niepoomic krl Wadysaw zwykymi drogami wyruszy do Litwy, gdzie przez ca zim zabawia si owami. Z ubitej za rozmaitego rodzaju zwierzyny, jakiej Litwa dostarcza, naprzd krlowej Zofii, potem arcybiskupom, biskupom,

wojewodom i panom polskim, niemniej lskim ksitom, kapitule krakowskiej, mistrzom i doktorom krakowskiej szkoy tudzie rajcom krakowskim, w kadej porze czasu, caymi sztukami albo, gdy ciepo nastawao, w solonych wdlinach przesya: przez co ask swoj i szczodrot szeroko po kraju rozsawia i u poddanych mio i serca sobie zyskiwa. KSI WITOLD NA ZJEDZIE OWIADCZA, E KRLOWA ZOFIA OBWINIONA JEST O CUDZOSTWO. KILKU RYCERZY W TYM WZGLDZIE PODEJRZANYCH UWIZIONO [1427] W uroczysto Podwyszenia w. Krzya,81 ktra przypadaa wwczas w niedziel, Wadysaw, krl p