issn 1986-812x f i n a n c i n gfinancingscience.org/wp-content/uploads/2019/09/04_11.pdf · 2019....

FF ii nn aa nn cc ii nn gg

4Broj 4, godina II, decembar 2011. godine

Nau~ni ~asopis za ekonomiju

BESPLATAN PRIMJERAK

U OVOM BROJU

Đ đ

Dragan KulinaMATERIJALNOST U FINANSIJSKOJREVIZIJI JAVNOG SEKTORA

or e PavloviSVETSKA EKONOMSKA KRIZA – DRUGI TALASKRIZE I POSLEDICE ZA SRBIJU

Miroslava Gruji -KalkanOPOREZIVANJE NEKRETNINAU REPUBLICI SRPSKOJ

ć

ć

Prilog za pretplatnike Finrara

ISSN 1986-812X

Naučni časopis za ekonomiju - 04/11

11

Milorad Telebak

Kr(i)tički osvrt

Stvarno, zec nije koza

U socijalističkoj školi su nas učili da prije onoga (Drugog svjetskog) rata nismo imali ništa i da su onda došle Švabe i sve uništile. A onda smo, opet, napravili sve. Golim rukama, bez ičije pomoći. Čak i bez božje, jer tada Boga nije bilo, zabranjen je dekretom. (Samo je, krišom, katkad, ponegdje dolazio.) Zabranjene su bile i koze, iako one nisu bile „opijum za narod“.

Zanimljivo je da su koze bile zabranjene u Bosni i Hercegovini, a nisu, npr., u Hrvatskoj. (Možda zato što su u Bosni na vlast došli kozari, pa nisu željeli da ih – smještene i u raskošnim vilama i nanovo oženjene zavodljivim drugaricama – koze podsjećaju na njihovu predratnu, čobansku i sirotinjsku prošlost.) Tako, na pri-mjer, u Čapljini, koja je u BiH, seljak nije smio držati koze, a u susjednom Metkoviću, koji je u Hrvatskoj, jeste. Dakle, samo preko crte, koja je bila bratska, a ne administrativna linija, a kamoli dr-žavna granica. Tako blizu, a tako različito! I niko nije ni pokušao da taj zakon prekrši: da, recimo, koze danuju u Hrvatskoj, a noću dođu na spavanje (i mužu) svojoj kući, u Hercegovinu. Jednostavno. Ali nikada nikome nije palo na pamet da zakonsku zabranu izigra. Jer, ko bi je izigrao, taj više ne bi zaigrao. (A koze same nisu znale da zatraže politički azil u Hrvatskoj.)

Možda je nekada neki Hercegovac i došao na tu ideju, jer su koze bile kao stvorene za lakše preživljavanje: malo su trošile, skoro ništa (primjer preživljavanja u prirodi), a dosta davale (živi pri-mjer ekonomičnosti). O tome je, dakle, u besanim noćima, mogao da razmišlja neki dosjetljivi Hecegovac. Ali – samo da razmišlja. Međutim, to nije smio da kaže nikome, ni svojoj ženi. Čak ni kozi! Otkucala bi ga istog jutra, jer se tako dokazivala lojalnost novoj vlasti, pripadnost naprednim snagama. Mlađim čitaocima, koji ne pamte to vrijeme (kada su domaćinima spaljivani brkovi i javno ja-hani popovi i praktikovani mnogi drugi slični „sportovi“), treba reći da tada čovjekova lična misao nije smjela napustiti glavu. Nije se smjela izreći (a kamoli ostvariti) zbog straha od verbalnog delikta, koji je narod – ne znajući šta znači strana riječ verbalni – zvao „vrebalnim deliktom“, jer je dobro znao da zbog izrečene riječi sa svih strana vreba opasnost.

Nije narod znao strani jezik, ali je dobro znao svoj, narodni. Zadojen epskom pjesmom, narod je imao razvijen osjećaj za pomjerena značenja metafore i uvijene alegorijske slike. Da olakša duši, on je svoju muku (i državnu bruku) pretakao u alegorijske viceve, koji

su se – doduše, oprezno – pričali i prepričavali. Takav jedan vic je bio i o kozama.

Na nekom brdu između Čapljine i Metkovića, lisica sreta zeca, za-dihanog i uplašenog, pa ga upita:

– Šta je, zeče, pobogu, kud si tako zapeo?

– Ne pitaj!... Vlast zabranila držanje koza u BiH!

– Pa kakve to veze ima sa tobom?! Nisi ti koza! – čudi se lisica.

– E, moja lijo, dok ja dokažem da nisam koza, ode moja glava!

Bilo je to vrijeme u kome nije bilo šale sa zakonima i vlašću. Za razliku od ovog našeg vremena, kada se donose na desetine i sto-tine zakona za koje se unaprijed zna da se neće primjenjivati, ali se donose radi približavanja Evropskoj uniji, za koju se, takođe, zna da je neće biti. Neće je biti čak mnogo prije nego mi uđemo u nju! Baš kao što danas nema vlasti (Vlade) u Zemlji BiH (Zemlji Bijede i Haosa), u kojoj stanujemo. Znam, trebalo je reći: ... u kojoj živimo, ali – zar se ovo može nazvati životom?!

Eto, i Belgija konačno dobila Vladu. Dobila Belgija, ali nije BiH ni nakon četrnaest mjeseci natezanja oko toga. I sve je izvjesnije da je neće ni – biti! Već se govori da bi Špirić mogao ostati doživotni predsjednik, ili biti posljednji.

Ovo podsjeća na Broza – i on je bio doživotni, a ima tu i drugih sličnosti: oba su sudbinski vezana za Drvar. Osim toga, kod nas se čovjek bori četiri godine da bi vladao čitav život, za razliku od normalnih država, gdje se bori čitav život da bi vladao četiri godine!

Za Broza bi se moglo reći da je bio i „poživotni“ predsjednik (uz devizu: „I poslije Tita – Tito!“). Narcisoidan, umišljen u svoju ve-ličinu, smatrao je da niko poslije njega ne može biti predsjednik države, da takvoga jugoslovenske majke nisu rodile. Zato je uveo kolektivno rukovođenje sa jednogodišnjim mandatom predsjedni-ka odnosno predsjedavajućeg, koje je spušteno preko republika do opština i preduzeća. Jednogodišnji predsjednik bio je izložen pos-prdnim komentarima: „Za godinu dana i naraste, i zrene, i – omlate ga!“ „Da bi na vrh stalo više ljudi, vrh mora biti tup!“ U Širokom Brijegu su jednom omraženom jednogodišnjem predsjedniku pje-vali: „Presidniče krmećega vika, doće april, prestaće te cika!“


22

UPUTSTVO AUTORIMA

DOSTAVLJANJE RADOVA

Radovi se dostavljaju elektronskom poštom na e-mail adresu: fi [email protected] ili putem pošte na digitalnom mediju na adresu: Finrar d.o.o., Mirka Kovačevića 13 A, 78000 Banja Luka.

PRIHVATANJE RADOVA

Nakon dostavljanja rada i preliminarne ocjene, rad prolazi anonimni recenzentski postupak (recenzent nije upoznat sa identitetom autora). Recenzent po izvršenoj recenziji šalje uredniku povratnu informaciju o radu u vidu mišljenja i preporuke o objavljivanju.

SADRŽAJ RADA

Rad treba biti relevantan za naučnu i stručnu javnost, s jasno naglašenim ciljevima i rezultatima istraživanja, za klju-čkom i referencama u tekstu. Prva stranica rada treba da sadrži: ime i prezime autora, naslov članka i sažetak. Tekst članka mora početi uvodom, a sadrži glavna poglavlja, fusnote, tabele, grafi kone, slike, zaključak i popis korišćene literature i drugih izvora.

TEHNIČKO OBLIKOVANJE RADA

Tekstovi se pišu u Microsoft Word Windows programu. Obim rada treba iznositi od 15.000 do 32.000 znakova, što je oko 5 do 10 strana teksta u časopisu. Naslovi poglavlja (od uvoda do zaključka) moraju biti kratki i jasni, te numerisani arapskim jednocifrenim brojevima. Potpoglavlja se numerišu dvocifrenim, odnosno trocifrenim brojevima (na primjer: 1; 1.2; 2.1; 2.1.1. itd.). Tabele, grafi koni i slike treba da sadrže broj, naziv i izvor. Ukoliko tabele, grafi koni i slike sadrže posebne znakove, te su rađeni u posebnom programu, dostavljaju se na posebnom fajlu, sa tačno navedenim rasporedom po kojem se uključuju u tekst.

PRAVILA CITIRANJA

a) Knjiga: 1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv knjige, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja 6) strana. Primjer: Rodić J., Teorija i analiza bilansa, Beostar, Beograd, 1997, str. 172.

b) Rad u zborniku:

1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv naučnog skupa i zbornika radova, 4) podatak o izdavaču,5) mjesto izdavanja, 6) godina izdavanja, 7) strana. Primjer: Rodić J., Najvažnije fi nansijske odluke, Deseti kongres SRRRS – Harmonizacija regulatornog okvira u oblasti računovodstva revizije i fi nansija, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2006, str. 118.

c) Rad u časopisu:

1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv časopisa i broj, 4) podatak o izdavaču, 5) mjesto izdavanja,6) godina izdavanja, 7) strana. Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58.

d) Propisi:

1) naziv propisa, 2) naziv i broj službenog izdanja, 3) član.Primjer: Zakon o privrednim društvima Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br.127/08, čl. 125.

e) www izvori:

1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja, 6) strana, 7) potpuna http adresa i datum pristupa dokumentu.Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58, www.srrrs.org, datum pristupa 17.10.2008.

3

NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU

IZDAVAČ:Finrar d.o.o., Banja Luka i Financing d.o.o., Brčko

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:Prof. dr Dragan Mikerević

ZAMJENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA:Mr Milan Pucarević

REDAKCIONI ODBOR:Predsjednik:

Prof. dr Novak KondićČlanovi:

Prof. dr Kata Škarić JovanovićProf. dr Mirko Puljić

Prof. dr Milorad IvaniševićProf. dr Hamid AlibašićDoc. dr Milan LakićevićDoc. dr Duško ŠnjegotaDoc. dr Goran Radivojac

Dr Dejan MikerevićIZDAVAČKI SAVJET:

Predsjednik:Prof. dr Janez Prašnikar

Članovi:Akademik dr Mirko Vasiljević

Prof. dr Jovan RodićProf. dr Dragan ĐuričinGeorge W. Kester, D.B.A.

Prof. dr Silvije OrsagDoc. dr Kemal KozarićProf. dr Franc KoletnikProf. dr Stanko Stanić

Prof. dr Marko RajčevićProf. dr Kadrija Hodžić

Prof. dr Đoko MaleševićProf. dr Branko Krsmanović

Prof. dr Radomir BožićProf. dr Anđelko LojpurProf. dr Nenad Vunjak

Prof. dr Zorica Božinovska LazarevskaProf. dr Zdravko Todorović

Prof. dr Goran PopovićProf. dr Reuf Kapić

Doc. dr Vasilj ŽarkovićProf. dr Gordana Ilić

Prof. dr Ljubomir KovačevićDoc. dr Jugoslav Jovičić

Prof. dr Jovo AteljevićMr Boško ČekoMr Borko Reljić

Ranko Travar, dipl. ek.Dragan Veselinović, dipl. ek.

Lektor:Mijana Kuburić-Macura

Grafi čka priprema:Atlantik BB

Za štampariju:Branislav Galić

Štampa “Atlantik BB”

Đorđe Pavlović

SVETSKA EKONOMSKA KRIZA – DRUGI TALAS KRIZE I POSLEDICE ZA SRBIJU

Dragan Kulina

MATERIJALNOST U FINANSIJSKOJ REVIZIJI JAVNOG SEKTORA

Miro Džakula

TRŽIŠTE KAPITALA KAO FAKTOR RAZVOJA GOSPODARSTVA

Zoran Mastilo

ANALIZA STANJA MAKROEKONOMSKIH AGREGATA BOSNE I HERCEGOVINE I NJENIH ENTITETA U USLOVIMA GLOBALNE KRIZE

Miroslava Grujić-Kalkan

OPOREZIVANJE NEKRETNINA U REPUBLICI SRPSKOJ

Žarko Mionić

MJESTO I ULOGA FISKALNE ODGOVORNOSTI U IZRADI I IZVRŠENJU BUDŽETA

Danka Panić

PORESKI I RAČUNOVODSTVENI ASPEKT FINANSIJSKOG I OPERATIVNOG LIZINGA

5

13

20

27

35

45

59

SADRŽAJ:

Časopis Financing upisan je u Registar javnih glasila Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske rješenjem broj: 07.030/053-160-19/10 od 05.10.2010. godine pod rednim brojem 603.

NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 04/11


5

UVOD

Svetska ekonomska kriza je započela u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD) 2008. godine kao hipotekarna kriza, da bi se proširila na čitav svet. Ova kriza je sigurno najveća kriza posle ve-like ekonomske krize koja je pogodila celokupnu svetsku privredu u periodu od 1929. do 1933. godine. Zbog svoje oštrine, sveobuh-vatnosti, dužine i posledica, velika ekonomska kriza je bila najveća kriza u ekonomskoj istoriji. Velika ekonomska kriza je opovrgla dotadašnje iluzije o tržišnom sistemu koji ima samoregulaciju i koji se sam uravnotežava na samom tržištu. Zastupnici monetarističkog pri stupa smatrali su da je ova kriza posledica pogrešnih mera eko -nom ske politike, dok su Kenezijanci smatrali da je to kriza eko nomske politike, kojoj je nedostajalo upravljačko usmeravanje.

Za razliku od velike ekonomske krize, Svetska ekonomska kriza 2008. godine se najpre javila kao „fi nansijska kriza”, odnosno duž-nička kriza korisnika hipotekarnih kredita, da bi se kasnije proširila i na druge sektore, uključujući celokupnu svetsku privredu. U bezi-zlaznoj situaciji su se našli dužnici po osnovu hipotekarnih kredita, jer nisu mogli da otplaćuju ove kredite, pa su banke - zajmodavci oduzimale nepokretnosti (kuće, stanove i dr.), ali te nepokretnosti

banke nisu mogle da prodaju i da novac vrate u op ticaj. Ova kriza je uticala na pad proizvodnje, što je povećalo ne zaposlenost, pa je tako fi nansijska kriza prerasla u ekonomsku krizu, koja se širila i prerasla u svetsku ekonomsku krizu.

Svetska ekonomska kriza je u Evropi najpre zahvatila fi nansijski sektor, da bi se proširila na proizvodnju i zaposlenost. Kriza je u Evropi zahvatila najrazvijenije države Evropske unije, da bi se proširila i na druge države.

Sa zakašnjenjem od skoro godinu dana, prihvaćena je realnost da će svetska ekonomska kriza ostaviti posledice i na Srbiju. Čak i kod do nošenja budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, kada je bi lo oči gledno da će kriza negativno uticati i na Srbiju, nisu uzeti u ob zir parametri koji bi bar delimično mogli da preduprede neke od po sle-dica ove krize. Već na početku 2009. godine, pojavile su se prve ne-gativne posledice, usporavanje rasta privredne aktivnosti, povećanje infl acije i smanjenje naplate javnih i drugih prihoda. Pošto je smanjenje budžetskih prihoda bilo značajno, pretila je opasnost da budžet Repub-like neće moći da izvršava osnovne državne funkcije, pa je 30. aprila 2009. godine predložen i usvojen prvi rebalans budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, a u decembru i drugi rebalans. Kao podrška

Đorđe Pavlović*

Svetska ekonomska kriza – drugi talas krize i posledice za Srbiju

Rezime Svetska ekonomska kriza je eskalirala 2008. godine i najveća je kriza posle velike ekonomske krize, koja je zahvatila celokupnu svetsku privredu u periodu od 1929. do 1933. godine. I za razliku od velike ekonomske krize, svetska ekonomska kriza se javila najpre kao „fi nan-sijska kriza”, odnosno dužnička kriza korisnika hipotekarnih kredita, da bi se proširila i na druge sektore, uključujući i privredu. Početak svetske ekonomske krize se vezuje za Sjedinjene Američke Države (SAD), gde je kriza i „obelodanjena” i tumačena kao trenutna kriza hipo tekarnih kredita, ali je ona sa malim zakašnjenjem zahvatila Evropu, a zatim i ceo svet.Na početku 2011. godine nastaju novi problemi u više država Evropske unije, što je uglavnom vezano za javni dug, kao i problem novog zaduživanja. Pošto je ova nova kriza posledica svetske ekonomske krize, odnosno kriza javnog duga i fi skalnog duga, što predstavlja drugi talas krize. Drugi talas krize je zahvatio i Republiku Srbiju, a počelo je smanjenim prilivom javnih prihoda, tekućim zaduživanjem budžeta i enormnim povećanjem javnog duga.U Republici Srbiji već više godina postoji problem visoke javne potrošnje i defi citarnog fi nansiranja budžetske potrošnje, kao i fondova socijalnog osiguranja. Posledice svetske ekonomske krize u 2009. i 2010. godini su se ispoljile u Republici Srbiji, smanjenjem rasta bruto domaćeg proizvoda, povećanjem nezaposlenosti i zamrzavanjem plata, penzija i socijalnih primanja.Da bi se sprečile veće posledice drugog talasa krize, u Republici Srbiji su preduzete odgovarajuće mere, polazeći od revidirane projekcije makroekonomskih indikatora za 2011. godinu. Na ovim revidiranim projekcijama predložen je i usvojen rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu. Međutim, zbog nedostatka javnih prihoda, povećan je budžetski defi cit, a pokriće defi cita treba da se obezbedi iz domaćih i stranih kredita, kao i od emitovanja državnih hartija od vrednosti, državnih zapisa, evroobveznica i dr. Na ovaj način Republika Srbija se sve više zadužuje, bez predloga na koji način i iz kojih izvora će se vratiti dugovi.Ključne riječi: svetska ekonomska kriza, dužnička kriza, javni dug, drugi talas krize, rebalans budžeta.

* Saradnik Instituta za ekonomiku i fi nansije, Beograd. E-mail: [email protected].

UDK 338.124.4(100)(497.11) PREGLEDNI RAD


6

prvom rebalansu budžeta Republike Srbije, usvojen je i „paket od šest zakona”, koji je trebalo da povećaju javne prihode, a istovremeno da se izvrši racionalizacija i smanje neki budžetski rashodi.

U 2009. i 2010. godini, privredna aktivnost u svetu, merena mak-roekonomskim pokazateljima (bruto domaći proizvod, proizvodnja, izvoz, infl acija, zaposlenost i dr.), pokazivala je negativne stope, da bi u 2011. godini došlo do blagog porasta ovih pokazatelja. Ovakvi makroekonomski pokazatelji su bili karakteristika i privrednih kre-tanja u Republici Srbiji. To su bili pozitivni pomaci makroekonomskih kretanja u svetu i u Republici Srbiji.

Međutim, već na početku 2011. godine nastaju novi problemi u državama Evropske unije (Grčka, Španija, Italija i Portugal), što je vezano za javni dug, kao i problemi novog zaduživanja SAD i snižavanje njenog kreditnog rejtinga. Sve ovo ukazuje na to da su posledice svetske ekonomske krize zahvatile najrazvijenije države i da je nova kriza u svetu kriza javnog duga i fi skalnog duga, pa ovo predstavlja drugi talas krize.

Drugi talas krize će sigurno zahvatiti i Republiku Srbiju, jer su i javni dug i tekuće zaduživanje budžeta zbog tekuće nelikvidnosti dostigli enormno visoke iznose. I u ovim nepovoljnim uslovima se iz tekućeg zaduživanja budžeta preko državnih zapisa isplaćuju plate, penzije, socijalna davanja i dr.

I pored novih upozorenja i opomena da će i ova nova kriza nemi-novno zahvatiti Srbiju, zvaničnici se oglašavaju izjavama „Srbija nije pogođena novom krizom”, „iz ugla budžeta dobro je što nijedna kon kretna mera nije predložena”, „postignuta je saglasnost da se država stegne po svim šavovima”. Sve ovo su opšti zaključci, umesto antikriznih mera, što je „dogovoreno” u Vladi 10. avgusta 2011. godine. Da li će i koje mere Vlada zaista i preduzeti, ostaje da se vidi, a prva mera je rebalans budžeta za 2011. godinu.

1. UZROCI NASTANKA I POSLEDICE SVETSKE EKONOMSKE KRIZE OD 2008. DO 2010. GODINE

1.1. Svet i svetska ekonomska kriza

I pored tvrdnji stručnjaka - zastupnika neoliberalizma, da je jedino tržište dovoljno da reguliše sve odnose u kapitalističkoj ekonomiji, oni su izgubili iz vida da mora postojati i određeni korektiv koji će u određenim slučajevima morati da interveniše kada na tržištu dođe do poremećaja, a to je država. Tako bi sve te slobode koje su date tržištu u određenim slučajevima morale da imaju određena ograničenja, kako na tržištu ne bi došlo do haosa. Ova kriza je upravo dokazala da samo tržište ne može da koriguje poremećene odnose između ponude i tražnje, kako su to tumačili neoliberali „da će nevidljiva ruka tržišta“ sve to urediti, već je ipak država bila ta koja je svojim merama inter-venisala, da bi sanirala poremećene odnose na tržištu.Tako je praktično posle sloma neoliberalnog kapitalizma došlo vreme za državni kapitalizam, koji treba da uvede državnu regulaciju i osposobi posrnulu ekonomiju u velikom broju država koje je zahvatila svetska ekonomska kriza. Sve ovo je upravo u suprotnosti sa osnovnom ide-jom ekonomskog neoliberalizma, gde je tržište sposobno da se samo reguliše, odnosno da ono ima „ugrađen“ sistem samoregulacije, što u ovom slučaju nije dalo rezultate, pa je intervencija države bila neo-phodna. Ovo je potvrđivano više puta kada su nacionalne ekonomije bile ugrožene, ali su skoro uvek posle ovih kriza države nastavljale sa istom praksom i dalje tvrdeći da je neoliberalizam najbolje rešenje. Svetska ekonomska kriza je počela u SAD, a kulminirala je u septembru 2008. godine, i to na Volstritu, što je imalo dalekosežni istorijski značaj, jer je tada došlo do bankrota nekih od najvećih američkih banaka. Bank-

rot i nacionalizacija su uslovili pad vrednosti akcija najvećih fi nansijskih institucija - banaka kao što su „Braća Leman“, „Meril Linč“, „Američka internacionalna grupa“ i dr. To je bila potvrda nemogućnosti tržišta da predvidi, pa čak i ne pokuša da spreči ovaj skoro nezamislivi slom, što je označilo kraj neoliberalizma, koji je suvereno vladao decenijama. Tako je srušen mit tržišta koje samo može da reguliše sve odnose u nacionalnim ekonomijama.Trenutak istine na Volstritu je nastao krahom hipotekarnog tržišta, za šta banke nisu imale kontra meru. U SAD je još davno, Ruzvelt proklamovao princip da svaki američki građanin ima pravo da poseduje stan ili kuću u vlasništvu, što je samo podstaklo banke da na veliko daju stambene kredite. Tako mladi Amerikanac kupi kuću ili stan na kredit i otplaćuje ga do kraja života. Banke su se na početku osiguravale dužnikovim garancijama u novcu i nekretninama, dok je ovaj kreditni posao iz-gledao utoliko sigurniji, jer su banke ostajale vlasnik nepokretnosti sve do otplate poslednje rate kredita. U ovakvoj situaciji, dužnik koji nije redovno plaćao rate kredita bio je nemilosrdno izbačen iz kuće, odnosno stana, iako je već bio otplatio veći deo kredita.Problem hipotekarnog tržišta se proširio i van granica SAD-a, jer je neverovatna nesmotrenost banaka dovela do preprodaje kredita, bez bilo kakvih garancija za kreditnu sposobnost dužnika, što je upućivalo na potpuno poverenje u uslovima već obelodanjene krize. U takvoj situaciji država je zahtevala da se povećava potrošnja, što bi trebalo da poveća profi t. Na ovu situaciju, banke su se zaduživale jedna kod druge, a naglo je pala tražnja, a i cena stanova. Tada se pokazalo da veliki broj kupaca nije mogao da ispuni svoje obaveze, pa su im sta-novi odmah oduzeti, ali za te stanove banke nisu mogle dobiti uloženi novac. Bankama su ostali dužni trgovci nekretnina, a ove banke su ostale dužne većim bankama. Tako je vrednost akcija ovih banaka na tržištu naglo počela da pada, a neke od njih su značajno izgubile, jer je vrednost akcija došla na 5,6%, 20,8%, 31,8% nominalne vrednosti akcija, što je dovelo do bankrota.Svetska ekonomska kriza je u jesen 2008. godine zahvatila širi krug država, a može se reći da je u pitanju i čitav svet, pa su počeli skupovi ministara fi nansija vodećih industrijskih država - G7, ministara fi nansija 20 razvijenih država, MMF, Svetske banke i dela Evropske unije koji koristi EUR kao monetu. Osnovna ideja ovih skupova je bila da se upotrebe sredstva globalne ekonomije kako bi se kriza rešila. Pošlo se od pretpostavke da se na tržištu ne može popraviti situacija, već da vlade nacionalizuju delove globalnog fi nansijskog sistema kako bi se rešili problemi. Ova namera je ipak propala zbog nedostatka poverenja, jer fi nansijske institucije jedne države nisu bile spremne da pozajmljuju sredstva fi nansijskim institucijama drugih država zbog sumnji da će na kraju dobiti bezvredne papire. Na kraju je kao jedino rešenje ostalo da kredite garantuju nacionalne države, odnosno da svaka država rešava svoje probleme.Sa sigurnošću se ne može izračunati „cena“ svetske ekonomske krize, dok svaka od država ne izađe i „prizna“ koliko je uloženo u oporavak fi nansijskog sistema i privredu. Neke cene su poznate, kao direktno ulaganje država koje pokušavaju da spasu fi nansijsko tržište, proiz-vodnju i zaposlenost. Tako su SAD uložile 700,0 mlrd. USD, Nemačka 500,0 mlrd. USD, Irska 400,0 mlrd. USD, Francuska 360,0 mlrd. USD, Holandija 220,0 mlrd. USD i Španija po 100,0 mlrd. USD.Ukoliko bi se tražio izlaz iz ove krize, poštujući mišljenja velikana eko-nom ske misli i fi lozofa državnog uređenja, može se samo ukazati na prav ce mogućih rešenja, ali se sa sigurnošću ne mogu dati i sama rešenja. Pošto je svetska ekonomska kriza zahvatila ceo svet, za su-protstavljanje ovoj krizi ne postoji jedinstveni stav čak ni najrazvijenijih država zbog nepoverenja da će teret pasti upravo na njih, a one bi upravo htele da taj teret podele sa čitavim svetom. I tako se to upravo desilo da su greške fi nansijskih tržišta platili poreski obveznici u raz-vijenim, ali i oni u siromašnim državama. Bogate države su tako živele na zaduživanju, a građani na kreditima koje su dobijali bez pomisli da jednoga dana te kredite neće moći da vrate. U većini država, bankama koje su se našle pred bankrotom, kao i velikim


7

svetskim korporacijama koje su se našle u problemima, u pomoć je pritekla država, čime je suštinski reafi rmisana nacionalna država. Na taj način su demantovane tvrdnje kada se o nacionalnim državama govorilo da su istorijski prevaziđene, a istovremeno su patriotizam i nacionalizam smatrani nazadnim i zaostalim. Tako je država postala centar društva, a ne tržište, čime je promenjena uloga i značaj tržišta kao jedinog i neprikosnovenog regulatora neoliberalizma. Na taj način su srušeni i mitovi o tržištu kao mestu koje jedino reguliše sve odnose u društveno-ekonomskim odnosima u kapitalizmu.

1.2. Srbija i svetska ekonomska kriza

Prema procenama ekonomskih analitičara, Svetska ekonomska kriza posle SAD-a i Evropske unije, ima negativne posledice i na Srbiju, jer ona u prvom redu ima visoki minusni saldo u razmeni sa svetom i spada u najugroženije države Istočne Evrope. Zbog smanjenja raspoložive svetske likvidnosti, Srbija je pogođena kroz manji priliv kapitala, što znači smanjenje mogućnosti zaduživanja i stranih direktnih investicija, a što bi uticalo na slabljenje vrednosti dinara i smanjenje deviznih rezervi. Srbija je istovremeno pogođena i usporavanjem globalne tražnje za dobrima za koja ona ima komparativne prednosti, jer su smanjene cene osnovnih metala i hrane koji čine dve petine izvoza Srbije. Jedina povoljna činjenica je da srpske banke nemaju dužničke hipotekarne papire, niti su akcionari fi nansijskih institucija, koje su bankrotirale.

Ono što se već desilo u Srbiji i ono što se moglo očekivati da se dogodi u 2009. i narednim godinama, kao posledica svetske ekonomske krize, jeste rast cene kapitala i smanjeni obim kredita, jer će se investitori odlučivati samo za najbolje projekte, pa će Srbija morati da ponudi upravo takve projekte, ukoliko hoće da privuče kapital. Posle posku-pljenja fi nansiranja u inostranstvu i domaći krediti će poskupeti, što će negativno uticati na visinu kamatnih stopa u Srbiji. Ova kriza će negativno uticati na smanjenje investicija, jer će biti manje slobod-nog kapitala. Potencijalni investitori, odnosno banke očekuju ishod krize, procenjujući vreme, a slobodna sredstva čuvaju za sopstvenu likvidnost, dok likvidna sredstva na fi nansijskom tržištu poskupljuju.

Javna potrošnja u Srbiji je neprestano u centru pažnje, kako tekuće politike, tako i kritike stručne, pa i najšire javnosti. I pored stalnih obe ćanja zvanične politike da će smanjiti javnu potrošnju, ona se po ve ćava iz godine u godinu i daleko prelazi dozvoljenu granicu. Raspodela bruto domaćeg proizvoda (BDP-a), umesto da, prema obećanjima, bude 38%, mnogo je nepovoljnija i dostiže čak i 45%. Ovako nepovoljna raspodela BDP-a je, između ostalog, i rezultat stagnacije, a sada i smanjenja BDP-a i nemogućnosti smanjenja javne potrošnje. Već više godina praksa u Srbiji je pokazala da tekuća ekonomska politika ne reaguje pravilno čak i u uslovima iskazivanja tzv. „budžetskog sufi cita”, jer ni tada nije smanjivana javna potrošnja.

Srbija je i pre obelodanjivanja svetske ekonomske krize imala prob-lema sa javnom potrošnjom, raspodelom BDP-a i zaduživanjem, a posebno zaduživanjem u inostranstvu, uključujući MMF i Svetsku banku. Ovom zaduživanju svakako treba dodati i zaduživanje

budžeta preko državnih zapisa, čije obaveze se povećavaju, a otplaćivanje se svake godine odgađa i tako u nedogled.

Svetska ekonomska kriza najpre na indirektan, a zatim i na direktan način utiče na javnu potrošnju u Srbiji. Uticaj ove krize je praktično započeo u drugoj polovini 2008. godine, da bi se pravi efekti osetili već početkom 2009. godine. I u vreme donošenja budžeta Republike Srbije za 2009. godinu i drugih fi nansijskih dokumenata (fi nansijski planovi organizacija obaveznog socijalnog osiguranja, budžeti gradova i opština i dr.), ukazivano je na izvesnost nedostatka javnih prihoda i na teškoće u izvršavanju obaveza. I pored ovoga, započela je 2009. budžetska godina sa još izraženijim problemima i nedostatkom javnih prihoda.

Da bi se razumeli problemi koji prate javnu potrošnju u Srbiji, treba ukazati na značaj, probleme i moguće pravce rešenja, posebno kada se ova oblast posmatra u sklopu posledica svetske ekonomske krize. Struktura javne potrošnje u Srbiji posle fi skalne reforme na početku devedesetih godina XX veka, skoro da nije menjana. Značajno povećanje javne potrošnje usledilo je posle decentralizacije određenih funkcija i prenošenjem tih funkcija na teritorijalnu autonomiju i lokalnu samoupravu. Međutim, od prenošenja ovih funkcija sa Republike na niže nivoe vlasti, samo su ojačali značaj i funkcije lokalnih eksponenata vlasti, a građani to nisu osetili.

Javna potrošnja kao bitni deo društveno-ekonomskih odnosa, a istovremeno i vrlo bitan pokazatelj raspodele BDP-a, uvek privlači pažnju, kako široke javnosti, tako zakonodavne vlasti, stručnjaka i naučnika. Da je javna potrošnja značajna za državu pokazuje bri ga izvršne vlasti (Vlada) da se obezbedi dovoljno javnih prihoda za izvršavanje državnih i drugih funkcija, a istovremeno da se ne ugrozi razvoj privrede. Ukoliko bi javna potrošnja bila previsoka, to bi uslovilo nepovoljne odnose u raspodeli BDP-a, što bi istovremeno usporilo razvoj. Otuda izvršna vlast nastoji da se zakonodavnoj vlasti (Narodna skupština) predlože dokumenta sa takvim obimom javne potrošnje, koji će biti prihvatljiv i za državu i za obveznike javnih prihoda.

Zakon o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu je donet u uslovima eskaliranja svetske ekonomske krize, iako zvanična politika to nije prihvatala, sa obrazloženjem da to neće značajnije uticati na javnu potrošnju u Srbiji. Kao osnov za donošenje budžeta Republike za 2009. godinu služili su korigovani pokazatelji o makroekonomskim kretanjima za 2009. godinu. Na tim pokazateljima su se zasnivali nivo javne potrošnje, infl acija i dr. Međutim, ovi pokazatelji nisu bili realni, pa je trebalo izvršiti njihovo preispitivanje i korigovanje.

Pošto su javni prihodi na početku 2009. godine pokazivali neočekivano smanjenje, što je ukazivalo na to da će se ova ten-dencija nastaviti, najavljene su izmene i dopune budžeta (rebalans budžeta). Kod ponovne procene makroekonomskih pokazatelja, uzeti su u obzir i pokazatelji o proceni privrednog rasta u svetu i Srbiji. Procene o rastu BDP-a koje je uradio MMF za 2009. i 2010. godinu, ukazuju na znatno smanjenje rasta, što će bitno uticati i na rast u Srbiji. Na osnovu ovih činjenica, koje su osnovano potvrđivale da se makroekonomske projekcije neće ostvariti, date su nove – revidirane projekcije, koje su bile osnov za izmenu i dopunu budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, što je prikazano u tabeli 1.

Tabela 1. Projekcija osnovnih ekonomskih indikatora za 2009. godinu

Indikatori2008.

Ostvarenje

2009. (Projekcija iz

decembra

2008. godine)

2009. (Revidirana

projekcija)

Realni rast BDP-a 5,4 3,5 -2,0

BDP u mlrd. dinara po tekućim cenama 2.791,0 3.060,0 2.995,0

Infl acija, kraj perioda 8,6 8,0 10,0

Infl acija, prosek perioda u % 11,7 8,2 10,0


8

Smanjenje BDP-a u 2009. godini je zasnovano na pretpostavci da će svi sektori privrede trpeti negativne posledice svetske ekonom-ske krize, zbog smanjenja tražnje u svetu i smanjenja ulaganja stra-nog kapitala. Ovo su posledice nelikvidnosti svetske privrede i uzdržanosti stranih investitora pri donošenju investicionih odluka. Tako će smanjenje tražnje u inostranstvu i smanjenje potrošnje u Srbiji dovesti do usporavanja ili zaustavljanja rasta pojedinih segmenata privrede, sa posledicama na zaposlenost i životni standard.

U obrazloženju razloga za donošenje Zakona o izmenama i dopu-nama Zakona o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu navodi

se da su, kao posledica Svetske ekonomske krize, ugroženi os novni budžetski ciljevi i principi u oblasti upravljanja javnim fi nansijama, posebno u izvršavanju budžeta, što je i uslovilo ove izmene i dopune. Da bi se ispoštovali osnovni budžetski ciljevi, bilo je neophodno ug raditi ograničenja i mehanizme koji se odnose na upravljanje jav-nim fi nansijama. U skladu sa programom mera za suprotstavljanje svetskoj ekonomskoj krizi, predložene su mere za smanjenje javne potrošnje, kao i mere za povećanje javnih prihoda. U tabeli 2. su da ta primanja i izdaci budžeta Republike Srbije za 2009. godinu (uključeni rebalansi budžeta). Da bi se ovo i postiglo, doneta su dva rebalansa budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, jedan u aprilu, a drugi u decembru 2009. godine.

Smanjenje javnih prihoda na početku 2009. godine, uključujući i druga negativna kretanja, uticalo je na to da se traže rešenja za povećanje prihoda i za smanjenje rashoda. Ova kombinacija, po ve ćanje prihoda i smanjenje rashoda, rezultirala je na kraju i po većanim budžetskim defi citom, koji umesto 49,9 mlrd. dinara, po sle prvog rebalansa iznosi 70,5 mlrd. dinara. Tako je došlo do zna čajnih pomeranja i na prihodnoj i na rashodnoj strani budžeta za 2009. godinu, odnosno rebalansu budžeta.

Kao „podršku” prvom rebalansu budžeta Republike Srbije, Narodna skupština je donela i „paket” od šest zakona, među kojima su poreski zakoni, Zakon o sudskim taksama i Zakon o privremenom smanjenju plata, odnosno zarada, neto naknada i drugih primanja

u državnoj administraciji i javnom sektoru. Svaki od ovih zakona je trebalo da na svojevrstan način doprinese povećanju prihoda i smanjenju rashoda. Osnovna karakteristika drugog rebalansa bilo je dalje povećanje defi cita sa 70,5 mlrd. na 104,8 mlrd. dinara

Budžet Republike Srbije za 2010. godinu se zasnivao na makroeko-nomskim projekcijama ekonomskih indikatora, koji su pokazivali prve znake „oporavka”, tako da su ovi indikatori prelazili u plus. U tabeli 3. je data projekcija osnovnih ekonomskih indikatora, koji su dati u Memorandumu o budžetu i ekonomskoj i fi nansijskoj politici za 2010. godinu, sa projekcijama za 2011. i 2012. godinu („Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 103/2009).

Na osnovu projekcije osnovnih ekonomskih indikatora za 2010. go dinu, utvrđeni su osnovni ciljevi i smernice ekonomske politike u periodu od 2010. do 2012. godine, što je poslužilo za defi nisanje fi skalnog okvira u ovom periodu. Budžet Republike Srbije za 2010. godinu se zasnivao na:

– oceni ekonomskih kretanja u 2009. godini;– projekciji makroekonomskih indikatora za 2010. godinu;– planiranoj ekonomskoj politici za 2010. godinu.

Osnovni ciljevi i smernice ekonomske politike u 2010. godini su bili usmereni na:

– održavanje makroekonomske i fi nansijske stabilnosti u uslovima krize;

– oporavak privrede i stvaranje uslova za povratak održivih realnih stopa rasta;

– nastavak procesa evropskih integracija i sprovođenja strukturnih reformi, posebno reformi javnog sektora.

Za realizaciju ciljeva ekonomske politike u 2010. godini, glavno ograničenje su bile posledice svetske ekonomske krize, čiji negativ ni efekti su preneti na privredu i fi nansije Republike Srbije. U ovim ograničenim uslovima, defi nisana je fi skalna politika, kao i javni prihodi i javni rashodi. Od ovih javnih rashoda, najveći su budžetski rashodi, a kod ovih rashoda se iskazuje i najveći defi cit. I pored nastojanja da se javni rashodi „primere” javnim prihodima, na kraju je u decembru 2010. godine došlo do izmena i dopuna budžeta Republike Srbije za 2010. godinu. U tabeli 4. su dati prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2010. godinu.

Tabela 2. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2009. godinu - rebalansi budžeta1 (iznos u dinarima)

Tabela 3. Projekcija osnovnih ekonomskih indikatora za 2010. godinu

Prihodi - rashodi Plan za 2009. godinu Povećanje/smanjenje Novi plan za 2009. godinu

I. Prihodi budžeta 698.756.200.000 -83.769.228.800 614.986.971.200

II. Izdaci budžeta i nabavka fi nans. imovine 748.652.903.100 -28.798.876.100 719.854.143.000

III. Rezultat - defi cit -49.896.703.100 -54.970.468.700 -104.867.171.800

IndikatoriProcena ostvarenja

Projekcija za 2010.

2008. 2009.

Realni rast BDP-a u % 5,5 -3,0 1,5

Infl acija, kraj perioda u % 8,6 7,5 6,0

1 Zakon o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 120/2008, 31/2009. i 111/2009.


9

I pored pozitivnih rezultata u 2010. godini, bilo je neophodno povećati prihode i rashode i defi cit budžeta, kako bi se izvršile sve državne obaveze. I pored povećanja prihoda od 18, 1 mlrd. dinara, povećani su i rashodi za 31,2 mlrd. dinara. To je neminovno uslovilo da se poveća i defi cit za 13,1 mlrd. dinara, tako da je ukupni defi cit u 2010. godini iznosio 120,1 mlrd. dinara.

2. DRUGI TALAS SVETSKE EKONOMSKE KRIZE U 2011. GODINI I POSLEDICE

2.1. Uzroci i posledice drugog talasa krize i uticaj na neke države

Kao što je svetska ekonomska kriza 2008. godine počela u SAD, kao hipotekarna kriza, tako je drugi talas krize počeo kao „dužnička kriza” u nekim državama Evropske unije i u SAD, a zatim se proširio i na sve dr žave koje imaju velike dugove. U ovakvim uslovima i pretpostavkama o razvoju Srbije u 2011. i naredne dve godine, može se očekivati da se drugi talas krize negativno odrazi i na Srbiju.

Već na početku drugog talasa krize sve više se govorilo, pisalo i anali-zi ralo da je mogući ishod ovih dužničkih problema bankrotstvo država koje su zapale u „dužničku krizu”. Bankrotstvo države podrazumeva situaciju kada država ne može da plaća svoje spoljne i unutrašnje dugove. I za razliku od privrednih subjekata, banaka i dr. koji prestaju da postoje kada bankrotiraju, država posle proglašenja bankrota ne prestaje da postoji, ali tada proglašava moratorijum na otplatu kredita, a eventualno se otplaćuju samo kamate, dok se sa kreditorima prego-vara o otpisu ili reprogramiranju dugova. U slučaju da se ne postignu dogovori o izmirivanju dugova, tada u krajnjem slučaju može doći do plenidbe državne imovine dužnika u inostranstvu (avioni, brodovi i dr.). Sa bankrotom po pravilu dolazi do smanjenja kursa nacionalne valute, što smanjuje realnu vrednost plata, a kreditori naplaćuju visoke kamate.

Drugi talas svetske ekonomske krize je problem „globalnog dugovanja”, odnosno preteranog zaduživanja država, tako da se u slobodnoj komu-nikaciji ocenjuje da je „planeta blizu bankrota”, gde ceo svet duguje čak i više nego što ima. Analitičari su izračunali da čovečanstvo duguje ukupno 158.000,0 mlrd. USD, tako da svaki stanovnik planete duguje 22.733,0 USD. Prema ovoj računici, teoretski, čitavo čovečanstvo je već bankrot, a još teža situacija je da dug raste brže od BDP-a. Najveći deo dugovanja se odnosi na vlade i fi nansijske institucije. Vlade se zadužuju da bi rešile svoje unutrašnje probleme zbog nedostatka sredstava da reše plate zaposlenih u javnom sektoru, penzije, socijalna davanja i dr. Da bi ovo rešile, vlade radije posežu za zaduživanjem, što je veća opasnost od fi skalne krize koja takođe nije bezopasna.

Pošto je trend zaduživanja dostigao gornju granicu, najzaduženije države (u odnosu na svoje mogućnosti) bile su prinuđene da taj svoj problem i obelodane, jer su to već bili najavili kako ekonomski analitičari, tako i oni koji su u tim državama zaduženi da vode državne fi nansije, kao i oni koji kontrolišu javnu potrošnju. I tako, posle blagih najava da nešto nije u redu sa javnim fi nansijama, javno su se oglasile države koje su već u dužničkoj krizi, a među njima su u prvom redu Grčka, Italija,

Španija, Portugal i SAD. I svaka od ovih država je i pre objavljivanja dužničke krize preduzimala mere uglavnom u oblasti javnog sektora, i to u sektorima koji su uvek u fazi reforme: penzioni sistem, zdravstveno osiguranje, smanjenje broja zaposlenih u javnom sektoru, smanjivanje plata zaposlenima u javnom sektoru i dr. Svaka od ovih mera izazivala je nepovoljne reakcije najvećeg broja onih na koje se odnosi, a i šire, što je dovodilo do masovnih protesta.

Dužnička kriza je najpre bila objavljena u Grčkoj, koja je dotle važila za stabilnu ekonomiju, a istovremeno i da izvršava svoje obaveze prema poveriocima. Problem izvršavanja obaveza prema poveriocima je eska-lirao onda kada Grčka nije mogla da izvršava svoje dužničke obaveze. Prvi objavljeni podaci o dugovanju Grčke su bili 120,0 mlrd. EUR, da bi na kraju ovaj dug iznosio 330,0 mlrd. EUR. Da bi se rešio problem vraćanja duga, države članice Evropske unije su odobrile Grčkoj 150,0 mlrd. EUR „pomoći” (kredit), kako bi rešila deo problema vezanih za dužničku krizu.

U dužničkim problemima su se našle i druge evropske države, a među njima i Italija. Italijanski dug od 1.900,0 mlrd. EUR prevazilazi mogućnosti tako značajne ekonomije, pa je Vlada Italije posegla za merama štednje, što je naišlo na otpor najšire javnosti, a manifestuje se na protestima.

Da je drugi talas krize počeo da se širi i izvan Evrope, pokazuje i primer SAD kao lidera svetske ekonomije. Kriza se ispoljila u pretnji bankrot-stvom koje je sredinom 2011. godine trajalo nekoliko meseci. Problem je nastao kada je limit zaduživanja u ovoj fi skalnog godini (2010/2011), trebalo povećati iznad 14.349,45 mlrd. USD. Ovo je istovremeno postao i politički problem, koji je bio uslovljen štednjom na javnoj potrošnji od 4.000,0 mlrd. USD u narednih deset godina. Pomeranje granice za zaduživanje je bio uslov da država normalno izmiruje svoje obaveze, jer joj je u suprotnom pretilo bankrotstvo. Problem limita za zaduživanje je rešen tako što je limit povećan za dodatnih 2.400,0 mlrd. USD, s tim da budžetske uštede budu 2.100,0 mlrd. USD u narednih deset godina. Posledica ovako visokog dodatnog zaduživanja bilo je snižavanje kredit-nog rejtinga SAD sa AAA na AA+, koji je dala kompanija „Standard i Purs”. Odmah posle objavljivanja sniženog kreditnog rejtinga SAD, došlo je do značajnog kolebanja, pa i smanjenja cena hartija od vrednosti najpre na Njujorškoj berzi, a zatim i na svim svetskim berzama. Istoga dana, cena hartija od vrednosti je drastično smanjena, da bi se njihova vrednost posle toga stabilizovala, a cena zlata je povećana na 1.900,0 USD za fi nu uncu.

2.2. Srbija i drugi talas krize

I za drugi talas krize se ponavlja isti scenario, kao i onda kada je svetska eko nomska kriza započela, koji ide dotle da će ova kriza Srbiju ojačati. Up rkos upozorenjima koja su davana i od predstavnika MMF-a, zva-ni čnici su ostali pri tome da se za sada ne utvrđuju mere koje bi even tualno sprečile teže posledice drugog talasa krize. Pošto je ovaj drugi talas krize u osnovi dužnička kriza, može se reći da je to upravo problem Srbije, ukoliko se želi govoriti o činjenicama. Sve či njenice u vidu zvaničnih podataka dokazuju da je Srbija prezadužena dr žava, a da i dalje poseže za novim zaduživanjem uz saglasnost onih koji su zaduženi da brinu o državnim fi nansijama, odnosno fi skalnoj od govornosti (Vlada, Fiskalni savet, Narodna banka Srbije i dr.).

Tabela 4. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2010. godinu – rebalans budžeta2 (iznos u dinarima)


I Prihodi budžeta 714.823.840.000 +18.126.737.000 723.950.217.000

II Izdaci budžeta i nabavka fi nans. imovine 821.823.841.000 +31.249.103.052 853.072.944.052

III Rezultat - defi cit -107.000.000.000 -13.122.727.052 -120.122.727.052

2 Zakon o budžetu Republike Srbije za 2010. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj: 107/2009. i 91/2010.


10

Pošto je svetska ekonomska kriza počela kao problem naplate hipo-tekarnih kredita, pa se lančano proširila i na druge oblasti, tako je drugi talas krize počeo sa dužničkom krizom, koja je zahvatila i zapošljavanje, javni sektor i druge osetljive oblasti rada i življenja (penzije, plate i dr.). Ovako specifi cirane posledice drugog talasa krize već su se odrazile na Srbiju, ali se ne zna dokle će one trajati i kojim merama će biti zaustavljene.

Kada je pripreman i donošen budžet Republike Srbije za 2011. godinu, polazilo se od pretpo-stavke da tekuća privredna kretanja imaju rast, tako da je BDP u 2010. godini 1,5%, infl acija na kraju perioda 10,6%. Na osnovu ovih pokazatelja iz 2010. godine, data je i projekcija za 2011. godinu. U tabeli 5. su dati osnovna procena makroekonomskih pokazatelja za 2010. godinu i projekcija za 2011. godinu.

Naplata javnih prihoda za budžet Republike Srbije je dugogodišnji problem, koji ne može biti rešen bez drastičnih mera koje stoje na raspolaganju Ministarstvu fi nansija – Poreskoj upravi, kako bi obveznici javnih dažbina morali redovno da plaćaju svoje obaveze. Pošto su oni koji su zaduženi za naplatu javnih dažbina do sada bili indolentni, pa čak i blagonaklono gledali na sve veće nenaplaćene javne dažbine, neophodno je iznaći rešenje za redovnu naplatu javnih dažbina.

Već od početka 2011. godine, Srbija se suočava sa relativno malom naplatom javnih prihoda, posebno budžetskih prihoda. Mere koje su preduzimane da se poveća naplata praktično su samo pokazivale nemoć države da se nešto značajnije uradi u ovoj oblasti. Najveći dužnici kako poreza, tako i doprinosa su ostali „nedodirljivi”, bilo da su veliki pa i monopolisti, bilo da su zaštićeni od vlasti. Ako se zna, a to je i zvanično objavljeno, da obveznici doprinosa za obavezno socijalno osiguranje duguju samo Fondu za penzijsko i invalidsko osiguranje 230,0 mlrd. dinara, a da budžet Republike Srbije za 2011. godinu vrši transfer, odnosno dotira ovaj fond sa 230,9 mlrd. dinara, može se zaključiti da su ovi podaci skoro neverovatni. Tako bi budžet Republike mogao biti

u 2012. godini oslobođen ovog transfera, ukoliko bi se naplatio samo deo doprinosa za socijalno osiguranje, koji pripada Fondu za penzijsko i invalidsko osiguranje. Ovaj račun, naravno, proizlazi iz višegodišnjih dugovanja obveznika doprionosa i mora se uzeti sa određenom rezer-vom, jer se najveći deo ovih potraživanja ne može naplatiti.

Da je budžet Republike Srbije u krizi pokazuju i podaci da su ostvareni prihodi u periodu od januara do jula 2011. godine iznosili 414,0 mlrd. dinara, dok su rashodi iznosili 497,8 mlrd. dinara, tako da su rashodi bili veći za 83,8 mlrd. dinara. Ova razlika je verovatno pokrivena izdavanjem državnih zapisa.

S obzirom na to da je drugi talas krize kriza državnog duga, kao i fi skalnog duga preko kojih će se ova kriza odraziti i na Srbiju, to je neophodno ukazati na sve ozbiljniji problem visine javnog duga, kao i duga koji se koristi skoro nekontrolisano za tekuću likvidnost. Da je zaduživanje Srbije ozbiljan problem, pokazuje i zaduživanje preko državnih zapisa, posebno od 2009. do 2011. godine. U ovom periodu su emitovani državni zapisi za tekuću likvidnost budžeta Republike Srbije, različite ročnosti, što je dato u tabeli 7.

Na osnovu procene osnovnih makroekonomskih indikatora, a imajući u vidu osnovne pretpostavke za stabilan oporavak privrede i održiv privredni razvoj, izvršena je i projekcija javnih

prihoda i javnih rashoda za budžet Republike za 2011. godinu. U tabeli 6. je dat račun prihoda i rashoda budžeta Republike za 2011. godinu.

Tabela 5. Projekcija makroekonomskih indikatora za 2011. godinu

Tabela 6. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2011. godinu3 (iznos u dinarima)

Tabela 7. Emitovani državni zapisi od 2009. do 2011. godine4 (iznos u dinarima)

Indikatori Procena ostvarenja za 2010. Projekcija za 2011.

Realni rast BDP-a u % 1,5 3,0

Infl acija, kraj perioda u % 10,6 5,8

3 Zakon o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/2010.4 Bilten javnih fi nansija Ministarstva fi nansija, za mesec jul 2011. godine, strana 29.

Prihodi - rashodi Plan za 2011.

I Prihodi budžeta 802.947.313.000

II Izdaci budžeta i nabavka fi nans. imovine 923.467.221.000

III Rezultat - defi cit -120.519.908.000

Red.

br.Ročnost državnih zapisa

Emitovani državni zapisiUkupno

2009. 2010. I-VII 2011.

1. Tromesečni zapisi 148.000 71.000 41.000 260.000

2. Šestomesečni zapisi 64.000 145.000 46.000 255.000

3. Dvanaestomesečni zapisi 18.000 89.000 11.000 118.000

4. Pedesettronedeljni zapisi - - 84.000 84.000

5. Osamnestomesečni zapisi - - 57.402 57.402

6. Dvadestčetveromesečni zapisi - - 52.308 52.308

7. Tridesetšestomesečni zapisi - - 64.941 64.941

8. Šestomesečni - EVRO indeksirani - 21.000 - 21.000

SVEGA: 230.000 326.000 356.651 912.651


11

Ukupan iznos, kao i ročnost emitovanih državnih zapisa po go-dinama, a posebno u 2011. godini, ukazuje na izuzetno velike probleme, tako da u odluci o emitovanju državnih zapisa, odnosno rešenju u tački 1. piše: „Republika Srbija emituje državne zapise, radi fi nansiranja budžetskog defi cita i refi nansiranja neizmirenog duga”. Da problem bude veći, kod zaduživanja Republike Srbije emitovanjem državnih zapisa, u Zakonu o budžetu Republike Sr bije za 2011. godinu u članu 32. odgođeno je izmirivanje ovih obaveza, tako što je dato sledeće rešenje, „Obaveze Republike Srbije po Zakonu o izdavanju kratkoročnih obveznica („Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 54/96) izmiriće se do kraja 2012. godine”. Isti ovaj član Zakona o budžetu Republike Srbije za 2007, 2008, 2009. i 2010. godinu, bio je dat otuda što budžet nije mogao da izvrši obaveze po osnovu emitovanih državnih zapisa. Ni u jednom zvaničnom izveštaju se ne daju ove neizmirene obaveze po osnovu državnih zapisa. Jedino je Narodna banka Srbije objavila da je „javni dug po osnovu prodatih državnih hartija od vrednosti povećan u prvom tromesečju za 74,4 mlrd. dinara, na kraju marta 2011. godine iznosio je 250,5 mlrd. dinara”.

Pored nedostatka javnih prihoda, kao osnovnog razloga za reba-lans budžeta, postoje i drugi razlozi za rebalans, među kojima je i nova organizacija vlasti posle izbora nove Vlade. Vlada je najavila rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu u septembru 2011. godine. Istovremeno, Vlada treba da pripremi i Izveštaj o fi skalnoj strategiji za 2012. godinu i naredne dve godine, kao i Predlog zakona o budžetu Republike Srbije za 2012. godinu.

2.3. Rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu, kao

jedna od mera za prevazilaženje drugog talasa krize

U Republici Srbiji je u periodu januar-jul 2011. godine došlo do usporavanja privrednog rasta, u prvom redu zbog nižeg rasta fi zičkog obima prerađivačke industrije i pada realnog prometa u trgovini na malo, a izvoz raste sporijim tempom. Infl acija je imala visok rast u prvom tromesečju, da bi u junu i julu 2011. godine došlo do njenog usporavanja rasta. U ovom periodu je došlo do realnog pada ukupnih prosečnih zarada, a došlo je i do ublaženog pada zaposlenosti. U tabeli 8. su dati osnovni ekonomski indikatori u periodu januar-jul 2011. godine.

Drugi talas krize je usporio ekonomski oporavak svetske privrede, posebno u drugom tromesečju 2011. godine. Usporavanje glo-bal nog ekonomskog rasta, a posebno u državama koje su zna-čajni spoljnotrgovinski i investicioni partneri Republike Srbije (Nemačka, Italija i dr.) ostvarile su nisku stopu rasta BDP-a, što je nepovoljno uticalo na oporavak privrede Srbije. U Srbiji, tempo ekonomskog oporavka usporava visoka nezaposlenost i mala lična potrošnja, kao i problemi refi nansiranja državnih dugova.

Na osnovu tendencija u globalnoj ekonomiji, kako u državama koje su najznačajniji spoljnotrgovinski partneri Srbiji i procene osnovnih makroekonomskih indikatora, revidirani su osnovni makroekonomski indikatori za Republiku Srbiju za 2011. godinu. Ovde su uzeti u obzir kako tekuća makroekonomska kretanja, tako i planirana ekonomska politika. U tabeli 9. je data nova projekcija makroekonomskih indikatora Republike Srbije za 2011. godinu.

Revidiranom projekcijom makroekonomskih indikatora Republike Srbije za 2011. godinu, procenjeno je da će stopa realnog rasta BDP-a u 2011. godini iznositi 2%. Predviđa se realni rast investicija i nastavak smanjenja državne i lične potrošnje. Predviđa se sporiji rast spoljnotrgovinske razmene uz brži rast izvoza. To će omogućiti smanjivanje spoljnotrgovinskog defi cita i rast defi cita tekućeg računa. Stopa infl acije u 2011. godini treba da se smanji i da iznosi 7,9%. Posle velikog smanjenja broja zaposlenih u 2009. i 2010. godini, u 2011. godini se očekuje usporavanje pada broja zaposlenih.

Na osnovu revidirane projekcije makroekonomskih indikatora za 2011. godinu, predložen je rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu. Tako u okviru ukupnog obima rashoda i izdataka utvrđenih Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu u skladu sa odredbama Zakona o budžetskom sistemu, a zbog prom-ena obima rashoda, odnosno promena nadležnosti direktnih i indi-rektnih budžetskih korisnika, vršena preusmeravanja aproprijacija

kod budžetskih korisnika koji svoje fi nansijske planove iskazuju kroz programe od vrednosti aproprijacije čija se sredstva umanjuju. Iz menama i dopunama Zakona o ministarstvima („Službeni glasnik Republike Srbije“, broj: 16/2011, koji je stupio na snagu 11. marta 2011. godine), došlo je do promene obima rashoda kod pojedinih budžetskih korisnika. Tako utvrđene aproprijacije predstavljaju osnov za rebalans budžeta koji je predložen.

Istovremeno, ovim rebalansom je bilo potrebno izvršiti smanjenje ras hoda za korišćenje dobara, usluga i radova, kao i izdataka za kapitalne investicije, što je predloženo na osnovu procene da ap-ro prijacije neće biti izvršene do kraja 2011. godine. Prema ovim pre dlozima neće biti odlaganja, kao ni obustavljanja kapitalnih investicija (Koridor 10, most Zemun–Borča, stambena izgradnja i dr.). U tabeli 10. su dati prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2011. godinu – rebalans budžeta.

Tabela 8. Osnovni ekonomski indikatori u periodu januar-jul 2011. godine

Tabela 9. Revidirana projekcija makroekonomskih indikatora Republike Srbije za 2011. godinu

Indikatori Projekcija za 2011.

Procena ostvarenja

I - VII 2011.

I - VII 2010.


Infl acija - kraj perioda u % 10,6 6,2

Indikatori Osnovna projekcija za 2011. Revidirana projekcija za 2011.


Infl acija - kraj perioda u % 10,6 7,9


12

Tabela 10. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2011. godinu – rebalans budžeta5 (iznos u dinarima)

5 Zakon o izmenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, član 1, “Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/010, 78/2011.6 Zakon o izmenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, član 2, “Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/010, 78/2011.


I Prihodi budžeta 802.947.313.000 -95.602.313.000 707.345.000.000

II Izdaci budžeta i nabavka fi nans. imovine 923.467.221.000 -73.375.418.481 850.091.802.519

III Rezultat - defi cit -120.519.908.000 -22.226.894.519 -142.746.802.519

Prema ovom rebalansu, budžet Republike Srbije za 2011. godinu je po proceni doveden na nivo da može da se izvrši. Značajno sma njenje prihoda i rashoda i povećanje defi cita dokazuje da su zna čajno smanjeni prihodi budžeta zahtevali da se smanje i rashodi, kako ne bi došlo do još većeg defi cita. Visoko smanjenje prihoda na početku godine nastavljeno je sve do jula 2011. godine, tako da i pored emitovanih državnih zapisa skoro nije došlo do izvršavanja obaveza po osnovu plata, penzija, socijalnih naknada i dr. U takvim uslovima, trebalo je “uskladiti” rashode sa prihodima, pa su rashodi smanjeni za 73,4 mlrd. dinara. Da bi se izvršile sve državne obaveze i da bi se obezbedila sredstva za fi nansiranje budžetskog defi cita, planirano je da se sredstva obezbede iz domaćih kredita i stranih komercijalnih i multilaterarnih institucija i od inostranih vlada, kroz emitovanje državnih hartija od vrednosti (zapisi i obveznice emitovane na domaćem tržištu u domaćoj i stranoj valuti) i iz primanja ostvarenih od emisije evroobveznica u iznosu od najviše 102,4 mlrd. dinara (ove državne hartije od vrednosti emitovane su na inostranom tržištu u domaćoj i stranoj valuti).6 Republika Srbija je već emitovala desetogodišnje obveznice od 1,0 mlrd. USD sa godišnjom kamatom od 7,25%. Ove obveznice su emitovane “radi fi nansiranja likvidnosti budžeta”, a ne kao neka vrsta “rezerve”. U rebalansu je predviđena mogućnost da se ukoliko se u toku godine obezbede prihodi od privatizacije, proporcionalno smanje kreditni izvori i emisija državnih hartija od vrednosti.

IZVORI

1. Bilten javnih fi nansija Ministarstva fi nansija Republike Srbije, za mesec jul 2011. godine

2. Bojović dr Petar i Pavlović dr Đorđe: Makrofi nansije, „Čigoja”, Beograd 2009.

3. Gorčić dr Jovan: Upravqanje krizom – svet i mi, „Proinkom”, Beograd 2009.

4. Zakarija Farid: Postamerički svet, „Heliks”, Smederevo 2009.

5. Klajn Naomi: Doktrina toka, „Samizdat B92”, Beograd 2009.

6. Ote Maks: Slom dolazi, „Romanov”, Banja Luka 2009.

7. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 120/2008, 31/2009, 111/2009

8. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2010. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 107/2009, 91/2010

9. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”,broj 101/2010, 78/2011

Summary The global economic crisis escalated in 2008 and it is the biggest crisis since Great Depression, which affected the entire world economy in the period from 1929-1933. Unlike the Great Depression, global economic crisis fi rst emerged as a “fi nancial crisis”, that is debt crisis of mortgage loans and spread to other areas, including economy. Start of the global economic crisis is linked to United States, where the crisis is “disclosed” and interpreted as a current mortgage crisis, but it spread across Europe and then the whole world.

At the beginning of 2011 new problems arose in several countries of EU, which were mostly related to public debt, as well as new debt. This new crisis is a consequence of global economic crisis, that is public debt and fi scal debt crisis which represents the Second wave of crisis. This second wave of crisis also affected Republic of Serbia, and began as a reduced infl ux of public funds , budget borrowing and an enormous public debt.

In Republic of Serbia for several years there has been a problem of high public spending and defi cit fi nancing of budget spending and social security funds. The consequences of global economic crisis in 2009 and 2010 were evident in Republic of Serbia in reduced GDP growth, increased unemployment and freezing of salaries, pensions and social benefi ts.

In order to prevent greater consequences of Second wave of crisis in Republic of Serbia appropriate measures have been taken, based on revised projections of macroeconomic indicators for 2011. Based on these revised projections revised budget for 2011 was proposed and adopted in Republic of Serbia. However, due to lack of public revenue, budget defi cit has been increased, and this defi cit should be covered by domestic and foreign loans as well as from the issuance of state securities, euro bonds and other. In this way Republic of Serbia is increasingly indebted, without suggestions on how and from which resources this debt will be paid.

Key words: the global economic crisis, debt crisis, public debt, the second wave of crisis, revised budget.


13

UVOD

Materijalnost je jedan od ključnih koncepata revizije kako u privat-nom tako i u javnom sektoru. U fazi planiranja revizije materijalnost se određuje radi utvrđivanja obima revizijskih postupaka, a u fazi iz vještavanja služi kao mjera kod izražavanja mišljenja.

Revizija javnog sektora obuhvata reviziju pravilnosti (fi nansijsku reviziju) i reviziju uspjeha. I za jednu i za drugu materijalnost ima podjednaku važnost.

U reviziji pravilnosti javnog sektora materijalnost je karakteristična po tome što jednak značaj ima i materijalnost po vrijednosti i materi-jalnost po prirodi odnosno kontekstu. To je zbog toga što se revizija pravilnosti javnog sektora sastoji od dva oblika revizije: revizije sa potvrdom i revizije usaglašenosti. Za reviziju sa potvrdom vezan je kvantitativni aspekt materijalnosti, a za reviziju usaglašenosti kvalitativni aspekt materijalnosti.

U ovom radu pažnja je usmjerena na materijalnost u fi nansijskoj reviziji javnog sektora u kvantitativnom i kvalitativnom smislu, te na određivanje i primjenu materijalnosti u fazama planiranja revizije i izvještavanja o rezultatima provedene revizije.

1. CILJEVI I KARAKTERISTIKE FINANSIJSKE REVIZIJE JAVNOG SEKTORA

Eksterna revizija javnog sektora obuhvata dva glavna oblika ex post revizije:

– revizija pravilnosti (regularity audit), i– revizija uspjeha (performance audit).

U okviru revizije pravilnosti postoje dva oblika revizije sa različitim ciljevima. Jedna se naziva revizija sa potvrdom (attestation

audit) i identična je reviziji fi nansijskih izvještaja koja se provodi u privatnom sektoru. Nastoji da utvrdi tačnost fi nansijskih izvještaja sa ciljem da procijeni da li korisnici tih izvještaja mogu imati razumno uvjeravanje da oni pravilno oslikavaju fi nansijske aktivnosti i stanje entiteta javnog sektora čiji su izvještaji predmet revizije.

Drugi oblik je revizija usklađenosti ili podudarnosti (compliance

au dit), koja teži da identifi kuje slučajeve nezakonitih i nepropisnih transakcija sa ciljem da utvrdi da li je revidovani subjekt pravilno ispunio svoje zakonom propisane obaveze i odgovornosti.

Shodno navedenom, ciljevi fi nansijske revizije u javnom sektoru su širi od obima propisanog Međunarodnim standardima revizije za entitete u privatnom sektoru. Osim utvrđivanja da li su fi nansijski iz vještaji u svim materijalno značajnim aspektima sastavljani u skla du sa primjenjivim okvirom fi nansijskog izvještavanja, uključuju dodatne ciljeve koji su vezani za pronalaženje neregularnih transak-cija i izvještavanje o efektivnosti internih kontrola. Zbog toga su obično prisutna velika očekivanja javnosti u vezi sa izvještavanjem o ne zakonitim transakcijama i efektivnosti internih kontrola. Revizori javnog sektora zato treba da imaju na umu ova očekivanja kada od ređuju materijalnost.

Revizija sa potvrdom i revizija usklađenosti se mogu obavljati po-sebno ili zajedno. Neke vrhovne institucije za reviziju (dalje: SAI)1 to rade odvojeno, ali većina njih iz praktičnih razloga to čini zajedno.

Ako se obavljaju posebno, onda je cilj revizije sa potvrdom da omo gući revizoru izražavanje mišljenja o pouzdanosti podataka u fi nansijskim izvještajima, odnosno u slučaju revizije usaglašenosti mišljenje o usaglašenosti transakcija o kojima ti izvještaji informišu sa zakonima, propisima, pravilima i procedurama.

Dragan Kulina*

Materijalnost u fi nansijskoj reviziji javnog sektora

Rezime Rad obrađuje materijalnost ili značajnost u fi nansijskoj reviziji javnog sektora. Materijalnost je koncept koji priznaje da fi nansijski izvještaji rijetko mogu biti apsolutno korektni i zato je prihvatljiv određeni stepen tolerancije njihove tačnosti. To prepoznaju i mišljenja revizora o fi -nansijskim izvještajima koja izražavaju institucije za reviziju entiteta javnog sektora. Određivanje materijalnosti involvira profesionalni sud revizora, uzimajući u obzir klijenta i okolnosti u kojima se on nalazi, te interes parlamenta kome SAI obično upućuju revizorska mišljenja.

Ključne riječi: revizija pravilnosti, materijalnost, kvantitativni aspekt, kvalitativni aspekt, prag materijalnosti, mišljenje revizora.

* Ekonomski fakultet Univeziteta u Istočnom Sarajevu. E-mail: [email protected] Vrhovne institucije za reviziju (engl. Supreme Audit Institutions - SAI) zajednički je naziv za različito organizovane institucije u pojedinim državama koje su ustavom

i/ili zakonom ovlaštene za eksternu reviziju entiteta javnog sektora. One su na međunarodnom nivou povezane putem Međunarodne organizacije vrhovnih institucija za reviziju (INTOSAI) koja je izdala ISSAI standarde koje primjenjuju SAI.

UDK 657.2:006.44 PREGLEDNI RAD


14

Da bi revizor mogao izraziti mišljenje, neophodno je da prije toga odredi prag materijalnosti prema kojem će upoređivati uočene greške i nepravilnosti, a da bi došao do grešaka i nepravilnosti, treba provesti odgovarajuće postupke revizije čiji obim, pored ostalog, zavisi od određenog nivoa materijalnosti. Zbog toga je materijalnost tako važna u reviziji.

2. DEFINISANJE MATERIJALNOSTI

Određivanje materijalnosti je propisano u ISSAI standardima, gde se kaže da u planiranju revizije revizor treba odrediti materijalnost stvari koje su predmet razmatranja.2 Predmet razmatranja u reviziji jav nog sektora može biti različit, a u nastavku je detaljnije razrađeno pitanje materijalnosti u kontekstu revizije pravilnosti.

Materijalnost je jedan od osnovnih koncepata revizije i ima cen-tralno mjesto, kako u pripremi, tako i u samoj reviziji fi nansijskih izvještaja.3 Za one koji pripremaju fi nansijske izvještaje materijalnost pruža osnovu na kojoj određuju način objelodanjivanja transakcija i računa prema zahtjevima profesionalnih standarda fi nansijskog izvještavanja. S druge strane, za revizore materijalnost obezbjeđuje reper ili kriterijum za određivanje prihvatljivog nivoa greške u fi -nansijskim izvještajima i zajedno da procijenjenim rizikom pomažu određivanje obima i pravaca revizije.

Koncept materijalnosti u reviziji pravilnosti podrazumijeva da su neke stvari, bilo pojedinačno ili u cjelini posmatrane, relativ no zna-čaj ne za istinit i fer prikaz ili fer prezentaciju fi nansijskih iz vje štaja i regularnost transakcija o kojima ti izvještaji informišu ko risnike. Re vizor čak ne može formirati mišljenje o fi nansijskim iz vještajima bez razmatranja materijalnosti.

S druge strane, cilj revizije je da omogući revizoru izražavanje mi-š l jenja o fi nansijskim izvještajima. Mišljenje respektuje činjenicu da fi nansijski izvještaji rijetko mogu biti apsolutno tačni i prihvata po stojanje određenog stepena tolerancije tačnosti. Ova tolerancija je zapravo “materijalnost” i Međunarodni standardi revizije je de fi nišu na sljedeći način:

“Izostavljanja ili netačna prikazivanja stavki su materijalno značajna ako mogu, pojedinačno ili kolektivno, uticati na odluke ili procjene ko risnika na osnovu fi nansijskih izvještaja. Materijalna značajnost zavisi od prirode greške ili veličine izostavljanja ili netačnog prika-zivanja prosuđene u datim okolnostima. Priroda ili veličina stavke, ili kombinacija obje, mogu biti odlučujući faktor”4

Na primjer: Pretpostavimo da želimo kupiti bocu vina. Vidjeli smo bo cu kakvu želimo u izlogu prodavnice pića. Na boci je istaknuta cijena od 6 evra. Kada smo ušli u prodavnicu, cijena je 3 evra viša nego što je u izlogu. To će vjerovatno uticati na našu odluku da li da kupimo vino ili ne. Međutim, ako želimo da kupimo zamrzivač i ci jena u salonu bijele tehnike je za 3 evra viša nego u cjenovniku objavljenom u prodajnoj brošuri, to vjerovatno neće uticati na od-luku o kupovini zamrzivača. U oba slučaja razlika je identična - 3 evra. U prvom slučaju, razlika u cijeni je materijalno značajna (to uti če na našu odluku). U drugom slučaju, razlika nije materijalna i ne utiče na odluku.

Dakle, pri određivanju da li je nešto materijalno značajno u prvom re du treba voditi računa o tome ko su korisnici fi nansijskih izvještaja.

Zato u sklopu dijela planiranja koje se odnosi na razumijevanje kli jenta, revizor treba pažljivo pogledati ko su ključni korisnici iz-vještaja, te stepen i prirodu njihovog interesa.5

Koncept materijalnosti relevantan je u svim fazama revizije. U po-čet noj fazi (fazi planiranja) procjena materijalnosti pomaže revizoru u odabiru revizijskih postupaka za koje smatra da će smanjiti rizik iz ražavanja pogrešnog mišljenja na prihvatljivo nizak nivo. Između materijalnosti i rizika postoji uska veza, ali je važno naglasiti da rizik ne utiče na procjenu materijalnosti jer se “rizik odnosi na vje rovatnoću pojave greške, a materijalnost na stepen do kojeg gre ška može biti tolerisana.”6

U fazi izvještavanja, odnosno kod izražavanja revizorskog mišljenja, re vizor je prvenstveno zainteresovan za materijalno pogrešne iskaze: greške, pogrešna objelodanjivanja i neregularnosti. Stoga u ovoj fa zi materijalnost predstavlja ključni kriterijum za određivanje vrste mišljenja koje će u svom izvještaju izraziti revizor.

Međutim, materijalnost je relativan pojam i zato nešto može biti ma-terijalno u jednim uslovima, dok u drugim neće biti. Zbog toga je procje-na šta je materijalno u konačnom stvar profesionalnog pro suđivanja zasnovanog u velikoj mjeri na iskustvu revizora, a m aterijalnost se može posmatrati sa kvantitativnog i kvalitativnog aspekta.

2.1. Materijalnost u kontekstu revizijskih standarda

Revizori javnog sektora u svom radu primjenjuju Međunarodne stan-darde vrhovnih institucija za reviziju (ISSAI standardi), koje izdaje Međunarodna organizacija vrhovnih institucija za reviziju (INTOSAI) i Međunarodne standarde revizije (ISA standardi), koje izdaje Odbor za Međunarodne standarde revizije i uvjeravanja (IAASB).

S tim u vezi, odgovornost revizora javnog sektora za primjenu koncepta materijalnosti u planiranju i provođenju fi nansijske revizije obuhvaćena je sa:

(1) ISSAI 1320 – Materijalnost u planiranju i provođenju revizije,(2) ISA 320 – Materijalnost u planiranju i provođenju revizije,(3) ISA 450 – Evaluacija nepravilnosti identifi kovanih tokom revizije.

Iz same oznake ISSAI 1320 i ISA 320 vidi se da su tijela koja su iz dala pomenute standarde djelovala koordinirano. To najbolje potvr-đuje sadržaj ISSAI 1320, gdje se jasno u paragrafu P2 navodi da re vizori javnog sektora mogu primjenjivati ISA 320 kada provode re viziju fi nansijskih izvještaja entiteta javnog sektora. Takođe, IS-SAI 1320 kao dio Smjernica za fi nansijsku reviziju sadrže dodatna razmatranja koja se odnose na specifi čnosti koncepta materijalnosti u fi nansijskoj reviziji javnog sektora.

U dijelu ISSAI 1320 koji nosi naslov „Materijalnost u kontekstu revizije“ kaže se da pri određivanju materijalnosti u svrhu plani-ranja revizije u javnom sektoru jednaku važnost imaju kvalitativni i kvantitativni aspekt materijalnosti kao, i priroda stavke. Isto tako, kontekst u kojem se javlja problem može biti jako važan kao i karakteristična priroda stavke ili grupe stavki.

Nadalje se naglašava da su primarni korisnici fi nansijskih izvještaja parlamenti i regulatorna tijela te ističe i činjenica da fi nansijski izvještaji u javnom sektoru mogu predstavljati ključni element od-go vornosti entiteta javnog sektora prema javnosti (građanima). Zbog to ga treba uvesti druge faktore koji utiču na nivo materijalnosti, a

2 INTOSAI, Code of Ethics and Auditing standards, str. 51-52.3 Osim termina “materijalnost” u primeni su i termini “značajnost”, “materijalno značajan” i sl.4 Savez računovođa i revizora Srbije i Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor, Beograd, 2007, str. 33.5 Korisnici fi nansijskih i revizorskih izvještaja javnog sektora uključuju Parlament, Ministarstvo fi nansija, novinare, one koji posluju sa tijelima javne administracije,

donatore, sponzore, regulatore, civilno društvo i širu javnost.6 The National Audit Offi ce of UK, Financial Audit Manual, 2006-2007, str. 172.


15

po sljedica svega vjerovatno će biti to da će nivo materijalnosti biti re zultat kako kvantitativnih tako i kvalitativnih faktora, kao i to da nivoi materijalnosti za posebne klase transakcija, salda i objeloda-nji vanja mogu zato biti postavljeni na niskom nivou.

U standardu je takođe navedeno šta treba državni revizori da uzmu u obzir pri određivanju materijalnosti iz kvalitativnog aspekta:

– kontekst u kojem se problemi javljaju, na primjer, ako je u pitanju usag lašenost sa zakonima i propisima ili ako zakoni i propisi za branjuju prekomjerno trošenje javnih fondova, bez obzira na to o kojem se iznosu radi,

– potrebe različitih stejkholdera (kako oni koriste fi nansijske iz-vještaje),

– prirodu transakcija koje se smatraju osjetljivim za korisnike fi nansijskih izvještaja,

– očekivanja javnosti i javni interes, uključujući posebno naglašena pi tanja od strane parlamenta ili parlamentarnih komisija kao što je odbor (komisija) za reviziju. Ovo se odnosi i na neophodnost određenih objelodanjivanja,

– potrebe parlamentarnog nadzora i regulacije pojedinih oblasti,– potrebe za otvorenošću i transparentnošću (na primjer, postoja-

nje posebnih zahtjeva za objelodanjivanje prevara i gubitaka).U nastavku ukazujemo na potrebu identifi kovanja prikladnih benč-mar ka za materijalnost u kontekstu fi nansijskih izvještaja i kao pri h vatljive benčmarke ističemo bruto rashode i bruto prihode za entitete javnog sektora od kojih se očekuje da pokriju troškove, dok za entitete koji raspolažu velikim iznosima sredstava prikladan ben čmark mogu biti: ukupna sredstva, ukupne obaveze, neto oba-veze ili neto sredstva.

3. KVANTITATIVNI ASPEKT MATERIJALNOSTI

Materijalnost u kvantitativnom smislu nabolje je izražena u situa-ciji kada revizor procjenjuje najviši nivo pogrešnog prikazivanja u fi nansijskim izvještajima u cjelini, za koji očekuje da će biti prih-vatljiv za korisnike izvještaja, a sa namjerom da izrazi istinit, fer i ispravan pogled o izvještajima. U ovom slučaju, revizor posmatra “materijalnost po vrijednosti”. Prilikom određivanja materijalnosti po vrijednosti, treba uzeti u obzir karakteristike entiteta koji je predmet revizije i interesovanje koje za njega pokazuju ključni korisnici izvještaja. Revizor se treba rukovoditi sljedećim pitanjima:

– Koji je stepen interesovanja korisnika fi nansijskih izvještaja?

– Koje stavke u fi nansijskim izvještajima najvjerovatnije zanimaju korisnike?

Viši nivo interesa za izvještaje rezultuje manjim iznosom greške koja se toleriše prije nego što se osjeti da fi nansijski izvještaji više ne daju istinit i fer prikaz stanja revidovanog entiteta i regularnosti transkcija. Stavke za koje su najčešće zainteresovani korisnici fi -nan sijskih izvještaja diktiraju izbor osnove materijalnosti (npr. ukupni ras hodi/prihodi, ukupna sredstva ili dobit).

Kada je bilans stanja značajno veći (u smislu visine iznosa) od bi lan sa uspjeha, obično je prihvatljivo postaviti posebne nivoe ma terijalnosti za bilans stanja i za bilans uspjeha. To omogućava revizoru da na pravi način fokusira revizijske postupke koje će izvesti. Pri postavljanju posebnog nivoa materijalnosti, revizor treba obratiti pažnju na to kako greške iz bilansa stanja utiču na bilans uspjeha, na primjer, tamo gdje greške u obračunu amortizacije nisu značajne u bilansu stanja, ali imaju značajan uticaj na bilans uspjeha.

Nivo materijalnosti nigdje nije decidno propisan, bilo u apsolutnom, bilo u relativnom izrazu. Jedino što se može naći u dostupnoj li-te raturi jesu sugestije o mogućim rasponima nivoa materijalnosti. Jed na takva sugestija je sadržana u Evropskim smjernicama za pri mjenu INTOSAI standarda, gdje se kaže: “Pri utvrđivanju ukupnog praga značajnosti određenog revizijskog zadatka, revizor javnog sektora mora razmotriti specifi čnosti svog zadatka i činjenicu da su korisnici fi nansijskih izvještaja javnog sektora uglavnom veoma zainteresovani za pravilnost i zakonitost poslovanja tog sektora. Prag značajnosti kod ovih revizija teži zadržati nizak nivo zato što postoji naročit interes za ispitivanjem pravilnosti i zakonitosti poslovanja javnog sektora. Primjeren prag značajnosti mogao bi, na primjer, biti između 0,5% i 2% one vrijednosti koja najbolje odražava nivo fi nansijske aktivnosti nekog tijela ili revizijske subjekte. Osnovica praga materijalnosti treba biti ukupni iznos prihoda i rashoda, ali u nekim situacijama može biti i druga vrijednost, kao što su ukupna sredstva ili ukupne obaveze - za ove slučajeve može se utvrditi ne ki drugi primjereni raspon postotka.”7

Smjernica dalje navodi da je utvrđivanje nivoa (praga) materijalnosti, u iznosu ili procentu, stvar prosuđivanja revizora, ali zbog dosljed-nosti u primjeni vrlo je važno da ga SAI utvrdi svojom politikom. Osnovna stvar koju treba pri tom razmotriti jeste politička osjetljivost područja koje pokrivaju fi nansijski izvještaji.

Shodno tome, mnoge SAI su usvojile raspone (donje i gornje gra nice) za određivanje nivoa materijalnosti. Tako je Evropski sud revizora svojom politikom utvrdio da pri planiranju revizije po uzdanosti fi nan sijskih izvještaja i/ili legalnosti i regularnosti transakcija, revizori treba da postave prag materijalnosti između ½% i 2% ukupnih ras hoda ili ukupnih prihoda, ukoliko je to moguće. Slično je i u slučaju Kancelarije za reviziju Velike Britanije gdje je utvrđena materijalnost u rasponu od 0,5% do 1% ukupnih rashoda ili ukupnih sredstava i od 5% do 10%

prosječnog dobitka ili profi ta, što se nabolje vidi iz na redne tabele.8

7 European Court of Auditors, European Implementing Guidelines for the INTOSAI Auditing Standards,1998, str. 17.8 The National Audit Offi ce, Finacial Audit Manual, 2007, str. 174.

Osnova

Raspon

0,5%

Ukupni rashodi Razmotriti

Ukupna sredstva Razmotriti

Profit Razmotriti

Povećana osjetljivost

Tabela 1.


16

U namjeri da procijeni materijalnost po vrijednosti, najbolje je da revizor izračuna sve moguće vrijednosti za raspoložive osnove, razmotri raspon vrijednosti i izabere nivo materijalnosti koji refl ek-tuje kombinaciju senzibilnosti.

4. KVALITATIVNI ASPEKT MATERIJALNOSTI

Materijalnost u kvalitativnom smislu relevantna je u situacija ma kada revizor razmatra prihvatljiv nivo pogrešnih prikazivanja koja se odnose na transakcije, pojedine račune i objelodanjivanja upućivanjem na prirodu greške ili neregularnosti i na njihov kontekst u fi nansijskim izvještajima, a ne samo na vrijednost pogrešnog prikazivanja. Radi se zapravo, o aspektima materijalnosti koji se načešće nazivaju “materi-

jalnost po prirodi” i “materijalnost po kontekstu”.

Materijalnost po prirodi u centru pažnje ima inherentne karak-te ristike pojedinih stavki ili grupe stavki, a ne samo njihovu vri-jed nost, i pri određivanju materijalnosti revizor šire posmatra pi tanje senzitivnosti fi nansijskih izvještaja od same materijalnosti po vrijednosti. Glavna razlika je u tome što je, pri razmatranju ma terijalnosti po prirodi, revizor više zainteresovan za pojedine as pekte djelovanja revidovanog entiteta i pojedine stavke, nego za fi nansijske izvještaje u cjelini.

Identifi kovanje takvih stavki vrši se u fazi planiranja sa ciljem od re-đi vanja nivoa tačnosti za koji se sa velikom vjerovatnoćom očekuje da su prihvatljivi za korisnike fi nansijskih izvještaja i, shodno tome, vrši dizajniranje revizijskih testova. Nešto može biti materijalno po prirodi iz dva razloga:

1. Postojanje specifi čnih zahtjeva za objelodanjivanje koji traže viši stepen pažnje i tačnosti nego što je to uobičajeno. Primjeri su:

– primanja (plate) rukovodnog osoblja i članova odbora;

– pojedinosti o gubicima koje traže posebno objelodanjivanje;

– iznosi iz prethodne godine;

– detalji o specijalnim isplatama, otpisu sredstava i štetama;

– specifi čna zakonska poravnanja.

2. Postojanje pitanja koja su od takvog značaja za parlament da će on biti zainteresovan za greške i propuste koji mogu biti znatno ispod procijenjenog nivoa materijalnosti u kvantitativnom smislu. Nije moguće obezbijediti sveobuhvatnu listu pitanja koja su vjerovatno materijalna po prirodi jer ona variraju od entiteta do entiteta. Međutim, najčešće su takve stvari povezane sa pi-tanjima regularnosti poslovanja zbog posebne zainteresovanosti parlamentaraca i/ili šire javnosti za takve slučajeve.

Materijalnost po kontekstu je prvenstveno usmjerena na greške i propuste koji mogu biti važni zbog toga što mogu promijeniti utisak koji korisnici mogu steći analizirajući fi nansijske izvještaje. Primjeri uključuju:

– pretvaranje viška u defi cit i obrnuto;

– organizacija nije uspjela ostvariti postavljene ciljeve u smislu učinka;

– uticaj isplata starijem osoblju na osnovu nivoa ostvarene produk-tiv nosti;

– ostvareni rashodi prelaze planirane rashode, itd.

Primjeri koji ilustruju materijalnost po kontekstu su postojanje vrlo male - neznatne greške ili stavke koja u bilansu uspjeha pretvara dobit u gubitak ili kada zbog pogrešne klasifi kacije nekog ras hoda na pogrešnu budžetsku poziciju ili konto dođe do neznatnog pre ko-ra čenja odobrenog iznosa na toj stavci (npr. 100,01%). Iako se radi o neznatnom iznosu, kontekst stavke, njena pozicija u fi nansijskom iz vještaju i uticaj koji ima čine je materijalnom i zato treba da bude pomenuta u revizorskom izvještaju.

U fazi planiranja treba procijeniti vjerovatnoću pojave pogrešnih iskaza ili neregularnosti koji su materijalni po prirodi. Procjena pogrešnih iskaza sa aspekta materijalnosti po kontekstu najčešće će biti izvršena pri kraju revizije prilikom izvođenja zaključaka, ali revizori moraju biti svjesni mogućnosti postojanja takvih grešaka tokom izvođenja revizije.

Materijalnost koja se procijeni u fazi planiranja je planirana ili preli-

mi narna materijalnost i ona treba biti ponovo razmotrena ukoliko se tokom izvođenja revizije identifi kuju novi faktori ili pitanja koja mo gu uticati na validnost pretpostavki na osnovu kojih je izvršena procjena.

5. ODREĐIVANJE MATERIJALNOSTI

Materijalnost treba biti određena u fazi planiranja revizije i preispi-tivana tokom procesa revizije kako bi bilo potvrđeno da je procjena materijalnosti još uvijek prihvatljiva i da se može koristiti kao mjerilo (reper) za određivanje je li nivo otkrivenih grešaka ili neregularnosti u okviru prihvatljivih granica. Zato je koncept materijalnosti relevantan u svim fazama revizije.

Nivo materijalnosti se postavlja za svaki pojedinačni set fi nansijskih izvještaja. Obično se daje kao numerička vrijednost, a revizorska procjena nivoa materijalnosti je stvar profesionalnog prosuđivanja. Moguće je i korišćenje najznačajnijih i najvažnijih stavki sadržanih u fi nansijskim izvještajima kao baze za postavljanje materijalnosti.

U slučaju entiteta koji uglavnom troše budžet na administraciju, kao što su vladina ministarstva, kao osnova se najčešće uzimaju ukupni rashodi. U slučaju entiteta koji prikupljaju ili naplaćuju poreze, iznos prikupljenih ili naplaćenih prihoda je najvažnija stavka i zbog toga se najčešće koristi kao osnova za postavljanje materijalnosti. U nekim slučajevima, kao što su investicione banke ili socijalni fondovi, korisnici fi nansijskih izvještaja su vjerovatno više zainteresovani za njihova ukupna sredstva, neto aktivu, ukupan promet ili dobit i zato se ove stavke mogu koristiti pri određivanju materijalnosti.

Materijalnost se obično određuje u rasponu od 0,5% do 2%

ukupnih rashoda, ukupnih prihoda i ukupnih sredstava ili od

5% do 10% od neto dobiti. Najbolje je da se izračuna na osnovu svake od pobrojanih osnova, uporede dobijeni rezultati i razmotre odnosi između njih prije odabira osnove za računanje materijalnosti i određivanja nivoa materijalnosti.


17

Primjer određivanja materijalnosti za fi nansijske izvještaje pripremljene na akrualnoj osnovi

Dakle, revizor može odrediti niži nivo materijalnosti za pojedinačne stavke u fi nansijskim izvještajima ako korisnici istih očekuju veću tačnost (preciznost). Takvi slučajevi mogu biti postojanje specifi čnih zahtjeva za objelodanjivanje, mogućnost da greške refl ektuju neregularnosti i sl. Revizor, isto tako, može odrediti niži nivo ma-terijalnosti za stavke ili grupe stavki koje mogu biti važne zbog postojanja specifi čnih okolnosti. Na primjer, ako greška pretvara sufi cit u defi cit suprotno višegodišnjim trendovima iskazanim u izvještajima ili ako greška utiče na to da li će entitet ostvariti važne fi nansijske ciljeve.

Na primjer, entitet A vrši prijeveremeno penzionisanje starijeg osob lja uz isplatu određene naknade u sklopu programa koji je u tu svrhu planiran u iznosu 1.000.000 evra. Parlament je izrazio za interesovanost za isplate po osnovu prijevremenog penzionisanja. Revizor smatra da je ukupan nivo materijalnosti od 100.000 evra nedovoljan za ovaj iznos rashoda. Odlučuje da odredi poseban, niži nivo materijalnosti od 10.000 evra za isplate po osnovu prijevreme-nog penzionisanja.

Revizori moraju objasniti u radnim papirima zašto su izabrali osnovu materijalnosti i nivo materijalnosti. Radni papiri obavezno treba da sadrže relevantne stavke entiteta (npr. prihodi, isplate, ukupna sredstva), procenat primijenjen u računanju nivoa materijalnosti i odabrani nivo materijalnosti.

6. MATERIJALNOST I IZRAŽAVANJE MIŠLJENJA REVIZORA

U završnoj fazi revizije, materijalnost predstavlja reper za evaluaciju rezultata testiranja i za izražavanje mišljenja.

Evaluacija prethodi izražavanju mišljenja. Njen cilj je utvrđivanje ma terijalno značajnih grešaka i neregularnosti. Obezbjeđuje da sva važna pitanja budu pravilno razmotrena prije nego što se izda

mišljenje o pouzdanosti fi nansijskih izvještaja i/ili regularnosti tran-sak cija o kojima ti izvještaji informišu korisnike.

U nastavku ćemo se fokusirati na evaluaciju rezultata direktnih do kaznih postupaka (suštinskih testova), a sam način evaluacije ovih postupaka zavisi od toga da li je izvršeno testiranje svih stavki ili je testiranje izvršeno na bazi uzorka.

Ukoliko transakcije nisu uzorkovane, odnosno ako je izvršeno testiranje svih stavki u populaciji (100%), onda revizor zna koliki je stepen greške i stoga ne vrši njenu ekstrapolaciju na cijelu po-pu laciju. Međutim, ukoliko je testiranje izvršeno na bazi uzorka, na čin evaluacije zavisi od toga da li je korišćena tehnika statističkog uzor kovanja ili nestatističkog uzorkovanja. To je zbog toga što samo uzor ci koji su izabrani na validnoj statističkoj osnovi obezbjeđuju re zultate koji se mogu ekstrapolisati na cijelu populaciju.

Imajući to u vidu, u fokusu našeg razmatranja je statistički uzorak, i to tehnika prostog slučajnog uzorka koja se najviše primjenjuje u praksi. Generalno, prosti slučajni uzorak koristi se kada stavke ni su homogene i gdje postoji veći rizik pojave greške.

6.1. Evaluacija rezultata testiranja prostog slučajnog uzorka

Ako su transakcije uzorkovane i ukoliko revizor pronađe greške u uzorku, revizor vrši procjenu nivoa greške u populaciji kao cje lini. To se zove ekstrapolacija grešaka.

Kod prostog slučajnog uzorka revizor računa stepen greške izražen kao procenat od ukupne vrijednosti odabranog uzorka i vrši ekstra-po laciju na populaciju komponente. U tom slučaju, revizor pretpo-stavlja da testirani uzorak reprezentuje sve stavke u populaciji.

Na primjer, revizor provjerava grantove Ministarstva fi nansija dr žav-nim institucijama kulture testiranjem stavki selektovanih upotrebom pr ostog slučajnog uzorka. Otkriva grešku u evidentiranju granta pla ćenog Institutu za kulturu, gde je umjesto 5.265 evra evidentiran iz nos od 5.915 evra. Ukupna vrijednost uzorkovanih transakcija (20 stavki) je 164.480 evra i ukupna vrijednost grantova plaćenih tokom godine je 4.290,715 evra.

Za xx godinu fi nansijski izvještaji javnog preduzeća pokazuju ukupne rashode od 11,0 miliona evra i ukupna sredstva od 11,5 miliona evra. Prosječan profi t tokom četiri zadnje godine je bio 1,6 miliona evra.

Osnova 0.5% 1% 2% 5% 10%

Uk. rashodi (evro) 55.000 110.000 220.000

Uk. sredstva (evro) 57.500 115.000 230.000

Profi t (evro) 80.000 160.000

Parlament je vjerovatno najviše zainteresovan za profi t, tako da revizor može odlučiti da to koristi kao osnovu materijalnosti. Ako revizor ne smatra ovo suviše senzitivnim ili važnim može se opredijeliti da nivo materijalnosti bude npr. 100.000 evra, tj. u nižem dijelu raspona od 80.000 do 160.000 evra. Ako je profi t bio veoma mali ili je fl ukturirao, revizor neće koristiti to kao osnovu materijalnosti, već će um jesto toga koristiti ukupna sredstva ili ukupne rashode. Ako su sredstva, male vrijednosti u poređenju sa ukupnim rashodima (npr. manja od 10%), što u ovom primjeru odgovara iznosu od 1.000.000 evra, revizor treba odrediti poseban, niži nivo materijalnosti za bilans stanja, a to je recimo 10.000 evra (1%).


18

1. Izračunavanje stope greške

2. Ekstrapolacija greške

Ekstrapolisana greška = ukupna populacija revidovane komponente x stopa greške

Ekstrapolisana greška = 4.290.715 * 0,395% = 16.948

Revizor ne treba automatski kvalifi kovati mišljenje na bazi ekstrapo-li sane greške (ako evaluacija pokaže da postoji indikacija da je nivo ekstrapolisane greške materijalan), već treba razmotriti preduzi-manje dodatnih testova kako bi kvantifi kovano stvarni nivo greške.

6.2. Greške koje se odnose na usaglašenost transakcija sa

propisima

Evaluacija neregularnosti uočenih tokom revizije vrši se kako bi se odredio njihov uticaj na mišljenje revizora. Greške koje se odnose na regularnost transakcija mogu imati različit uticaj na istinitost monetarnih grešaka. Revidovani entitet najčešće nije u mogućnosti da ispravi ove greške dok je monetarne greške lakše korigovati. Revizor mora evaluirati neregularnosti da bi odredio jesu li one ma terijalne ili ne u kontekstu fi nansijskih izvještaja i razmotriti jesu li neregularnosti materijalne po prirodi, što bi vodilo kvalifi kovanju nje govog mišljenja.

Greške vezane za neregularnost ne ekstrapolišu se jer one najčešće ne predstavljaju nivo monetarnih netačnosti u transakcijama koje nagovještavaju postojanje sličnog nivoa greške u drugim transak-cijama čija je revizija u toku. One se prije mogu posmatrati kao neregularne transakcije jer nisu u skladu sa zakonima i propisima. Međutim, otkrivanje neregularnosti može povećati pažnju vezano za regularnost poslovanja revidovanog entiteta, s tim da neregularnosti nemaju uticaj na procjenu stepena greške u ostatku transakcija. Neophodno je da revizor dokumentuje svoja prosuđivanja kada otkrije neregularnosti kako bi pokazao na koji način je procijenio njihov uticaj na fi nansijske izvještaje. Ono što je važno jeste da duž-nu pažnju posveti ovim nalazima i obezbijedi čvrst dokaz njihovog po stojanja saglasno relevantnim konceptima revizije.

6.3. Određivanje značaja nivoa greške

Materijalnost je mjera prema kojoj revizor određuje da li je ukupni nivo greške ili neregularnosti u fi nansijskim izvještajima od takvog značaja (1) da fi nansijski izvještaji ne daju istinit i fer prikaz ili nisu pravilno prezentovani ili (2) da transakcije evidentirane u fi nansijskim izvještajima nisu izvršene u skladu sa relevantnim propisima (sredstva nisu utošena u namjene koje je utvrdio parla-ment donošenjem budžeta).

Ukupnu ekstrapolisanu grešku revizor upoređuje sa nivoom materi-jalnosti i razmatra kvalitativne faktore koji se odnose na specifi čne uslove u kojima se nalazi revidovani entitet.

Pri tom, nivo greške u populaciji ima dva dijela. To su:

a) greška koju revizor otkrije tokom testiranja,

b) dodatak za grešku koja možda nije otkrivena.

Polazi se od pretpostavke da su neotkrivene greške jednake 50% nivoa materijalnosti, a zatim razmatra da li ostali faktori upućuju na potrebu preuzimanja neotkrivenih grešaka, viših ili manjih od ove greške (npr. za entitete sa većim rizikom revizor može više dodati za neotkrivene greške).

Moguća su tri scenarija:

Scenario 1.

Procijenjena greška je vrlo niska u odnosu na materijalnost i ne prelazi nivo materijalnosti čak ni nakon dodavanja dodatka za neočekivane greške u visini 50% materijalnosti. Dakle, greška nije materijalno značajna. U tom slučaju, revizor je dostigao željeni nivo uvjeravanja da fi nansijski izvještaji ne sadrže materijalno značajne greške i može izdati pozitivno mišljenje.

Scenario 2.

Revizor otkriva grešku koja je veća od 50% nivoa materijalnosti ali je manja od nivoa materijalnosti. Kada revizor doda „dodatak” za neotkrivene greške prag materijalnosti je probijen. U tom slučaju ,revizoru je na raspolaganju više opcija. Može kvalifi kovati mišljenje revizora uzdržavanjem od davanja mišljenja ili neslaganjima koja su dovoljna za mišljenje sa rezervom ili negativno mišljenje. Međutim, ovo je vrlo ozbiljan momenat u procesu revizije i zato je važno da revizor identifi kuje mogućnost pojave materijalno značajne greške u ranijoj fazi revizije tako da može razmotriti ovo pitanje pažljivo i ispitati sljedeće alternative:

– tražiti od rukovodstva provođenje dodatnih postupaka,

– obavljanje dodatnog rada (npr. povećanjem uzorka narednim uzorkom transakcija),

– ograničavanje obima u mišljenju revizora (ukoliko nijedan od gornjih scenaria nije izvodljiv ili ne obezbijedi revizoru potrebno uvjeravanje).

Scenario 3.

Otkrivene greške su veće od nivoa materijalnosti čak i bez dodavanja “dodatka” za neotkrivene greške. Revizor će kvalifi kovati svoje mišljenje o fi nansijskim izvještajima.

Stopa greške =(Vrijednost uzorkovanih stavki)

Greška* 100

Stopa greške =164.480

650* =100 0,395%


19

Jednostavno rečeno, u slučajevima kada otkrivene greške prelaze postavljeni nivo materijalnosti revizor kvalifi kuje svoje mišljenje.

Ovakav pristup je lako primjenjiv za greške čiju je vrijednost moguće precizno izraziti u brojkama, a to su računovodstvene greške pogrešnog prikazivanja pojedinih stavki u fi nansijskim izvještajima. Ključnu ulogu kod takvih grešaka ima materijalnost po vrijednosti

i zbog toga se može govoriti o dominaciji vrijednosnog kriterija.

Međutim, problem predstavlja utvrđivanje kriterijuma za izražavanje modifi kovag mišljenja (mišljenje sa rezervom ili negativno mišljenje) u slučaju postojanja grešaka koje se odnose na neregularnosti, nezakonitosti, prevare i sl. Radi se o greškama koje se smatraju ma-

terijalnim po prirodi i obuhvataju greške kao što su: nepridržavanje pravila ili nedosljedna primjena tenderskih procedura kod javnih nabavki, neusaglašenost sa principom jednogodišnjosti, nedostaci koji se odnose na jasno delegiranje ovlašćenja i odgovornosti, neadekvatno obezbjeđenje javnih sredstava koja se investiraju radi zarade itd. Najprimjereniji naziv za ove kriterijume mogao bi biti “kriterijum prirode greške”.

Kada minorne greške mogu imati značajan uticaj na prikazivanje izvršenja budžeta (npr. kada se avansi prikažu pogrešno i zbog toga dođe do manjeg prekoračenja budžeta), primjenjuje se kriterijum konteksta.

Kriterijume prirode greške i kriterijume konteksta veoma je teško precizno postaviti, a gotovo nemogućim se čini pokušaj njihovog vrednosnog izražavanja. Zbog toga mnoge SAI postavljaju ove kriterijume deskriptivno.

ZAKLJUČAK

Koncept materijalnosti (značajnosti) ima ključni značaj u svim fazama procesa fi nansijske revizije u entitetima javnog sektora. S obzirom na kompleksnost ovog oblika revizije javnog sektora, pri određivanju nivoa materijalnosti treba ravnopravno uzeti u obzir i kvalitativni i kvantitativni aspekt materijalnosti.

Ono što je od suštinskog značaja jeste to da nivo materijalnosti treba odrediti u fazi kada se planira revizija, preispitati tu preliminarnu procjenu tokom provođenja revizijskih procedura i koristiti početni (ili korigovani) prag materijalnosti u fazi evaluacije rezultata provednih revizijskih postupaka, odnosno kod izražavanja mišljenja revizora. Prilikom određivanja nivoa materijalnosti potrebno je voditi računa

o tome ko su korisnici fi nansijskih i revizorskih izvještaja i šta je vjerovatni predmet njihovog interesovanja.

U cilju umanjenja stepena subjektivnosti revizora takođe je potrebno na nivou SAI uspostaviti smjernice za određivanje nivoa materijal-nosti, osnovu materijalnosti u vrijednosnom smislu, raspone ma-terijalnosti u relativnom smislu i kvalitativne faktore materijalnosti. Na taj način ćemo maksimalno povećati nivo objektivnosti prilikom izražavanja mišljenja jer materijalnost istovremeno predstavlja mjeru za određivanje vrste revizorskog mišljenja.

IZVORI

1. Andrić M., Krsmanović B., Čalija N., Kulina D., Revizija javnog sektora, Ekonomski fakultet Subotica, 2007.

2. European Court of Auditors, Audit Manual, Luxembourg,1998.

3. European Court of Auditors, Eurpoean Implementing Guidelines for the INTOSAI Auditing Standards,1998.

4. INTOSAI, Auditing Standards, Issued by the Auditing Standards Committee, 2001, Wien.

5. INTOSAI, Code of Ethics and Auditing Standards, Wien.

6. INTOSAI Professional Standards Committee, Financial Audit Subcommittee - Secretariat, ISSAI 1320 - Materiality in Planning and Performing an Audit, 2007.

7. IAASB, ISA 320 - Materiality in Planning and Performing an Audit, 2009.

8. Kulina Dragan, Savremeni koncepti revizije pravilnosti i uspeha javnog sektora - doktorska disertacija, Ekonomski fakultet Su-bo tica, 2009.

9. SIGMA paper, Audit Report Writing, 2007.

10. The Auditing Practices Board, Audit of Financial Statements of Public Sector Entities in the United Kingdom (Revised), Practice Note, London, 2001.

11. The National Audit Offi ce of UK, Financial Audit Manual, 2006-2007.

12. www.issai.org

13. www.intosai.org

SummaryThe paper deals with materiality in fi nancial audit of public sector entities. Materiality is a concept that acknowledges that fi nancial state-ments can rarely be absolutely correct, and that a degree of tolerance in their accuracy is therefore acceptable. This is recognised in the opinions that the Supreme Audit Institutions places on fi nancial statements. The determination of materiality involves the exercise of the audit team’s professional judgement as auditors, taking account of the client and their circumstances, and the interests of Parliament as the usual addressee of the SAI’s audit opinion.

Key words: regularity audit, materiality, Quantitative aspect, Qualitative aspect, Threshold of materiality, Audit opinion.


20 UVOD

Razina investiranja u Bosni i Hercegovini trenutačno ovisi o stranoj štednji. Kao mala zemlja, na samom početku moramo razriješiti dilemu - treba li razvijati domaće tržište kapitala ili prepustiti punu slobodu domaćim investitorima da investiraju vani? Ako imamo nerazvijeno domaće tržište kapitala i uvedemo restrikcije na investiranje vani, za posljedicu ćemo imati štetu i po domaće investitore i gospodarstvo. Restriktivna politika onemogućuje di-versifi kaciju rizika i investiranje u profi tabilnije projekte. Razvijeno tržište kapitala omogućuje otklanjanje ovih rizika.

Razvijeno tržište kapitala destimulira odliv kapitala iz zemlje. Što je s malim zemljama poput Bosne i Hercegovine? Mogu li one postići takvu razinu razvijenosti tržišta kapitala da zadovolji ulagače u njihovu pronalaženju optimalnih kombinacija između rizika i očekivanih povrata? Odgovor je – ne. Male zemlje trebaju iskoristiti priliku i urediti tržište kapitala da ne ograničava ulaganja vani, da stimulativno djeluje na ulaganja u zemlji i otkloni sve prepreke za osnivanje i poslovanje fi nancijskih institucija koje su zainteresirane za investiranje u široj regiji. Puni zamah tržišta kapitala u malim i otvorenim gospodarstvima nije moguće ostvariti bez stranih investitora na domaćem tržištu i domaćih investitora na stranom tržištu. Na dugi rok, postoji čvrsta veza između tržišta kapitala, međunarodne suradnje i gospodarskog razvoja.

1. TRŽIŠTE KAPITALA I BANKE

Bosna i Hercegovina nije imuna na shvaćanja da su banke i tržište kapitala dvije suprotstavljene institucije. One nisu suprotstavljene

jedna drugoj, nego se trebaju razvijati komplementarno. Na nižim razinama gospodarskog razvoja relativno je važniji razvoj bankar-ske industrije, a na višim razinama razvoja relativno je važniji razvoj tržišta kapitala. Kada se banke i tržište kapitala ne razvijaju pravodobno i komplementarno, fi nancijska imovina će se uložiti u inozemstvo umjesto u domaće banke. Kako se Bosna i Hercegovina nalazi u početnoj fazi razvoja, to je razvoj bankarske industrije jedan od bitnih preduvjeta za razvoj tržišta kapitala Bosne i Hercegovine. Reforme bankarskog sektora su najuspješnije gospodarske reforme u Bosni i Hercegovini. Ovaj proces nije okončan do kraja. U BiH postoje dvije agencije za bankarstvo i dva bankarska sustava. U cilju povećanja veće efi kasnosti sustava bilo bi poželjno da pored Središnje banke i Agencije za osiguranje depozita imamo i jedinstvenu agenciju za bankarstvo (superviziju). Još uvijek postoji razlika u dostignutoj razini razvoja ova dva sustava. Ovo ne umanjuje uspjeh koji je postignut kada je u pitanju pouzdanost sustava, primjena novih organizacijskih oblika, unapređenje sustava upravljanja, zaoštravanje konkurencije, usvajanje međunarodnih standarda, regulative i supervizorske prakse. Sve to je dalo rezultat kroz učinkovitost i profi tabilnost poslovanja bankarske industrije.

Mirovinski fondovi u Bosni i Hercegovini nisu reformirani i oni se još uvijek ne pojavljuju na tržištu kapitala. Mirovinski fondovi su značajan fi nancijski potencijal i važno je na koji način će se uključiti na tržište kapitala. U isto vrijeme izloženi su i najvećim rizicima. Ta regulativa, koja se odnosi na mirovinske fondove kao investitore, treba biti dobro regulirana, a ulaganja zaštićena. Iskustva drugih zemalja su različita i najčešće se primjenjuju višestupanjski sustavi. Uglavnom se susreću obvezni i dobrovoljni mirovinski fondovi.

Regulativa kod obveznih fondova je uvijek stroža, a kod dobrovoljnih fl eksibilnija i nosi veće rizike. Tržište kapitala za svoj rast treba

Miro Džakula*

Tržište kapitala kao faktor razvoja gospodarstva

Rezime Tržište kapitala u Bosni i Hercegovini zaostaje u odnosu na zemlje u tranziciji i zemlje iz okružja. Postojeće tržište kapitala karakteristično je za nerazvijene i siromašne zemlje. Razvoj Bosne i Hercegovine je usporen zbog nepovoljne strukture i nekvalitetnih investicija. Privatne investicije ne uspijevaju nadomjestiti smanjenje državnih (javnih) ulaganja. Investicije zavise od inozemne štednje. Jedan od razloga ovakva stanja leži u nerazvijenom tržištu kapitala.

Ključne riječi: tržište kapitala, burza, investicije, štednja, fondovi, banke.

* Uprava za indirektno - neizravno oporezivanje BiH. E-mail: [email protected]

UDK 339.727.22:338.124.2 PREGLEDNI RAD


21

mirovinske fondove, kao što i mirovinski fondovi trebaju tržište kapitala za vlastiti razvoj.

Investicijski fondovi (PIF-ovi) osnovani su i formirani kao posljedica masovnog emitiranja certifi kata (vaučera). Kako smo ranije naveli, odigrali su ključnu ulogu u uspostavljanju tržišta kapitala i početka rada burzi. Odigrali su značajnu ulogu u edukaciji i shvaćanju temeljnih pojmova i prakse koja važi na fi nancijskim tržištima. U Bosni i Hercegovini još nemamo razvijene fondove rizičnog kapitala (engl: venture capital). Ovi fondovi su bitni za razvoj tržišta kapitala. Osiguravaju kapital tvrtkama koje nemaju dovoljno vlastitog kapitala i nisu u mogućnosti sklopiti fi nancijske aranžmane s bankama ili drugim fi nancijskim posrednicima. Rizični kapital je nezamjenjiv izvor fi nancijskog kapitala za mala i brzorastuća poduzeća. On sa sobom uvijek nosi know-how, a što je od presudne uloge za mala i srednja ulaganja. Za zemlju na početku razvoja i tranziciji mnogo su važnija iskustva (znanja) od fi nancijskog kapitala, te je uloga ovih fondova značajnija za razvoj nego što je fi nancijski izvor. Vlada Bosne i Hercegovine nije prepoznala važnost ovih fondova i nije učinila ništa da potakne osnivanje i razvoj istih. U razvojnoj strategiji se i ne spominju.

U Bosni i Hercegovini prisutan je austrijski fond Horizonte Venture s nemalim brojem projekata. Ministarstvo fi nancija bi trebalo iskoristiti iskustva ovog fonda i mikrokreditnih organizacija i pripremiti set stimulativnih mjera za ovaj tip fi nancijskih posrednika.

Bosna i Hercegovina se susrela s novim izazovom kako da razriješi problem neučinkovitosti sudstva vezano za upis zaloga (hipo-teka), naplatom dugova, prodajom imovine, neznanjem i sporošću rješavanja sudskih sporova vezanih za poslovanje, nefunkcioniranje posebnih sudova (nekad su bili gospodarski sudovi koji su bili specijalizirani za gospodarske sporove), investiranja i ulaganja u nekretnine i imovinu. Najveći dio ovih problema može se razriješiti legalizacijom i regulacijom poslova sekuritizacije. Sekuritizacija je značajan pokretač razvoja tržišta kapitala i neophodno je uspostaviti regulativni okvir za obavljanje ovog tipa posredovanja. Prodaja imovine i izdavanje vrijednosnih papira na temelju iste proizvodi više učinaka: prodavatelj imovine bolje upravlja likvidnošću i kapitalom; na tržištu se uspostavlja cijena rizične imovine koja nije utrživa jer ostaje u bilansama fi nancijskih posrednika; vrši se diversifi kacija portfelja; fi nanciranje se vrši iz nedepozitne štednje, čime se povećava granična sklonost štednji. Za razvoj ovog oblika posredovanja neophodno je regulirati minimalne kapitalne uvjete za tvrtke - posrednike, prijenos vlasništva, oporezivanje, zaštitu od uspostavljanja hipoteke i izuzeće od stečajne mase. Reguliranje ovih pitanja bi umanjilo sada prisutno “crno tržište” vezano za promet imovine i u isto vrijeme otvorilo nove mogućnosti investitorima.

2. INVESTITORI

Bez investitora nema tržišta kapitala. Oni su ti koji odlučuju hoće li, gdje će i pod kojim uvjetima investirati. Da bi mogli donijeti odluku trebaju sigurne, kvalitetne i pouzdane informacije. Ono što pokreće investitore je očekivani učinak od ulaganja. U isto vrijeme investitori žele buduće rizike svesti na minimum ili ih izbjeći. U isto vrijeme važi i poznata aksioma da bez rizika nema dobitka. Investitor će se kretati između maksimalizacije dobiti i minimiziranja rizika. Gdje će se zaustaviti njegova odluka, ovisi o nizu čimbenika, uključujući i psihološke momente.

Na fi nancijskom tržištu susrećemo dva tipa investitora. U prvu sku-pinu spadaju veliki investitori koji raspolažu značajnim kapitalom i koji su stručni i osposobljeni da izvrše procjene te da se opredijele

u kojem pravcu će se kretati. Ova skupina investitora, pored rizika i očekivanih učinaka, kao trećeg važnog čimbenika, uključuje diversi-fi kaciju portfelja. Diversifi kacijom portfelja ujednačavaju se prosječni prinosi na kapital s jedne strane, a s druge strane izbjegava se rizik totalnih gubitaka zbog pogrešnih odluka.

Drugu skupinu čine mali (sitni) ulagači. Iz navedenih podataka o strukturi depozita u bankarskom sektoru vidjeli smo da depoziti stanovništva imaju tendenciju stalnog rasta kako u apsolutnom iznosu, tako i relativnom sudjelovanju u ukupnim depozitima. Stopa relativnog učešća se približava broju od 50, što znači da polovina depozita (štednje) u Bosni i Hercegovini potječe od stanovništva. Oni predstavljaju buduće potencijalne investitore na tržištu kapitala Bosne i Hercegovine. Ova skupina nije dovoljno “upućena” u pravila koja važe na tržištu kapitala i ne raspolaže dovoljnim informacijama kako bi mogla donositi “ispravne“ odluke. Kako će se ponašati jedan ovakav investitor? Za ovu skupinu investitora najvažniji čimbenik je rizik. Iskustva su pokazala da porastom dohotka, raste granična sklonost k rizičnijim ulaganjima. Iz navedenog razloga ulaganja u dionice postaju atraktivnija na višim razinama dohotka. Dionice su jedan od najrizičnijih oblika ulaganja. Da biste se odlučili za ulag-anja u dionice, nužno je da raspolažete određenim iznosom novca koji vam neće trebati duže vrijeme kako biste ga mogli investirati.

I pored toga što dionice predstavljaju likvidnu aktivu jer ih možete prodati na tržištu, ljudi se teško odlučuju na ovaj rizik i radije drže novac na štednji uz manje učinke kako bi imali sigurnost da novac mogu podići kada im zatreba. Drugi moment je nedovoljno poznavanje tehnika i tehnologija za investiranje u dionice. Potrebno je biti informiran, poznavati proceduru davanja naloga, komunici-ranja s brokerima ili fondovima, visinu naknada za posredovanje, vrstama fondova i njihovim očekivanjima (povratima). Budući da dionice predstavljaju vlasnička prava, potrebno je da znate kako ista ostvariti i zaštititi. Sve to zahtijeva dodatni napor i trošak za malog investitora. Povrat (dividenda) od dionica mora biti dovoljno velika da bi pokrila navedene troškove i otklonila strah od rizika. Na razvijenim tržištima investitor ima izbor investirati u vrijednosne pa-pire (dionice) bez utvrđene stope očekivanog prinosa, u vrijednosne papire (obveznice) s unaprijed utvrđenom stopom budućeg prinosa ili opredijeliti se za štednju kod fi nancijskih institucija (banaka).

U nedostatku razvijenog tržišta kapitala, srednja, a posebno ve-lika društva nailaze na ograničenja u rastu kapitala. Preveliko zaduživanje dovodi do fi nancijske ranjivosti i smanjuje fi nancijsku otpornost društva. Ovo dalje dovodi do smanjenja investicija, za-poslenosti i gospodarskog rasta. Postojanje većeg broja različitih kanala fi nanciranja i fi nancijskog posredovanja povećava fi nancijsku otpornost društava u kriznim situacijama.

Postojanje razvijenog tržišta kapitala omogućuje širok broj investi-tora, čime se povećava demokratizacija utjecaja na ukupan razvoj i preraspodjelu budućih dobitaka (dividendi).

3. TRŽIŠNI INDIKATORI

Tržišni indikator je promjena u tržišnoj kapitalizaciji u usporedbi s vrijednošću izračunatom po zatvaranju tržišta prethodnog dana trgovanja. Algoritam za izračunavanje indikatora ignorira promjene u tržišnoj kapitalizaciji uslijed uključenja ili isključenja vrijednosnih papira u sustav trgovanja prethodnog dana trgovanja. Burzovni indeksi su bitni indikatori na tržištima kapitala. To su indeksi cijena dionica koje su emitirala poduzeća čijim dionicama se trguje na burzi. Indeksi pokazuju odnos ponude i potražnje dionica za dani dan. Ako cijene dionica rastu (potražnja je veća), to će imati pozitivne


22

učinke na burzovni indeks - indeks raste, i obrnuto. Postoji nekoliko indeksa na burzama BiH, od kojih su najvažniji indeksi Sarajevske burze (SASE) SASX-10, SASX-30 i BIFX, i indeksi Banjalučke burze (BLSE) BIRS, ERS10, FIRS.

Sarajevska burza 10 - SASX-10 je referentni indeks koji prati trendove cijena za vodećih deset tvrtki na tržištu (bez investici-jskih fondova) mjereno tržišnom kapitalizacijom i frekvencijom trgovanja. SASX je cjenovni ponderirani indeks, pri čemu se tržišna kapitalizacija emitenta koristi kao ponder. Nijedno sudjelovanje pojedinačnog emitenta ne može biti veće od 20 posto. Bazni nad-nevak indeksa je 31. prosinca 2004. Bazna vrijednost indeksa u to vrijeme je bila 1.000,00 indeksnih poena.

Indeks Sarajevske burze 30 - SASX-30 je cjenovni indeks, tj. plaćene dividende se ne uzimaju u obzir u izračunavanju indeksa. To je također referentni indeks koji ima namjenu omogućiti investitorima i analitičarima da procijene generalne trendove na najlikvidnijem dijelu slobodnog tržišta na SASE - burzi vrijednosnih papira. SASX-30 je jednako ponderiran indeks, gdje svaki sudionik ima isti utjecaj na trend indeksa, bez obzira na tržišnu kapitalizaciju individualnog emitenta. SASX-30 uključuje samo simbole emitenata koji su uključeni u primarno slobodno tržište. Bazna vrijednost indeksa SASX-30 je 1.000,00 indeksnih poena. Bazni nadnevak indeksa je 31. ožujka 2009.

Indeks bosanskog investicijskog fonda - BIFX je referentni indeks SASE koji prati trendove cijena investicijskih fondova koji su uključeni na SASE tržište. BIFX je cjenovni ponderirani indeks gdje se tržišna kapitalizacija fonda koristi kao ponder.

Maksimalni udjel pojedinačnog fonda nije ograničen. Bazni nad-nevak indeksa je 28. svibnja 2002. Bazna vrijednost indeksa u to vrijeme je bila 1.000,00 indeksnih poena.

Vrši se redovita polugodišnja revizija indeksa koja treba biti imple-mentirana prvog dana trgovanja, u skladu s novim sastavom na primarnom slobodnom tržištu. Burzovni indeks RS-a - BIRS je,

također, cjenovni indeks, tj. plaćene dividende se ne uzimaju u obzir pri izračunavanju indeksa. BIRS je također ponderirani indeks, određen tržišnom kapitalizacijom emitenta. Tržišna kapitalizacija uključuje obične dionice kojima se trguje u javnosti. Sudjelovanje pojedinačnog emitenta ili više povezanih emitenata ne može biti veće od 20 posto. BIRS može uključivati dionice od pet do trideset emitenata. Može uključivati dionice emitenata koji zadovoljavaju opće uvjete za uključenje, osim investicijskih fondova. Bazni nad-nevak indeksa je 1. svibnja 2004. a njegova bazna vrijednost je bila 1.000,00 indeksnih poena.

Indeks Elektroprivrede Republike Srpske - ERS 10 je još jedan cjenovni indeks. To je, također, ponderirani indeks, određen tržišnom kapitalizacijom emitenta. Uključuje deset poduzeća, tj. pet za opskrbu električnom energijom, tri hidroelektrane i dva rudnika i termoelektrane. Bazna vrijednost indeksa ERS 10 je 1.000,00 indeksnih poena, a bazni nadnevak je 1. siječnja 2006.

Indeks investicijskih fondova RS-a - FIRS je ponderirani indeks, a ponderi su određeni tržišnom kapitalizacijom. To je, također, cjenovni indeks. Broj investicijskih fondova čije su dionice uključene u FIRS zavisi od broja investicijskih fondova čije su dionice uključene na službenoj burzi i od zadovoljavanja uvjeta FIRS-a. Bazni nadnevak indeksa je 8. kolovoza 2004. Njegova bazna vrijednost je 1.000,00 indeksnih poena. Redovite revizije se vrše dva puta godišnje na BLSE, zadnjeg dana trećeg tjedna u svibnju i studenome. Revizija se vrši na temelju podataka o burzovnom trgovanju za šestomjesečno razdoblje koje se završava posljednjeg dana mjeseca koji prethodi reviziji.

Kao što je navedeno u prethodnom tekstu, trenutačna fi nancijska i ekonomska kriza nije mogla zaobići BiH. Industrijska proizvodnja je značajno pala, kao i proračunski prihodi, dok su proračunski defi cit i kamatne stope porasli, a opseg trgovine i vrijednost indeksa na burzama u BiH su pali. Kriza nije imala isti utjecaj na FBiH i RS, uglavnom zbog spore pripreme i reakcije na krizu.

Tablica 1: Osnovni ekonomski indikatori za BiH: 2001-2008. (u postocima BDP-a, ako nije drukčije navedeno).

Br. Indikatori 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008.

1. Nominalni BDP (u milijunima KM) Trenutačne cijene

13,821 14,505 15,786 16,928 19,121 21,759 24,716

2. Realni BDP (stopa rasta %) 4.9 3.8 6.3 3.9 6.9 6.0 5.4

3. Prosječna godišnja infl acija 0.4 0.6 0.4 3.8 6.1 1.5 7.4

4. Prihodi proračuna opće vlade 37.1 41.5 40.4 42.1 44.9 45.4 44.1

5. Rashodi proračuna opće vlade 37.2 40.8 38.8 39.6 42.0 44.1 46.1

6. Ukupna bilanca proračuna opće vlade -0.1 0.7 1.6 2.4 2.9 1.3 -2.0

7. Novac u širem smislu (M2) 36.7 37.9 43.3 47.7 52.7 56.6 51.4

8. Kredit nevladinom sektoru 30.5 35.0 37.3 44.3 48.3 54.7 57.8

9. Bruto službene rezerve (u milijunima KM) 2,484 2,793 3,479 4,225 5,452 6,699 6,296

10. Defi cit tekućeg računa (u milijunima KM) -2,450 -2,814 -2,579 -2,933 -1,505 -2,252 -3,675

Izvor: Bilten 2. 2009. CBBiH, str. 16.


23

4. ANALIZA TRŽIŠTA KAPITALA U BIH

Radi što boljeg uvida u stanje na tržištu kapitala u BiH u nastavku se daje deskriptivna analiza Sarajevske burze (SASE) i Banjalučke burze (BLSE) za razdoblje koje je obuhvaćeno istraživanjem, tj. od njihova osnutka 2004. do 2010. godine. Tablica broj 3. prikazuje ostvareni promet u KM te tržišnu kapitalizaciju za svaku burzu

pojedinačno, kao i u ukupnom iznosu. Da bi se bolje iskazao (ne)utjecaj tržišta kapitala na gospodarstvo, ukupni promet ostvaren na burzi je stavljen u odnos s nominalnim bruto društvenim proizvodom. Za Sara-jevsku burzu, osim prometa u KM prikazan je i promet u broju trgovanih dionica te godišnji broj ostvarenih transakcija, dok za Banjalučku burzu ti podaci nisu raspoloživi.

Tablica 2: Pregled tržišta kapitala u BiH od 2004. do 2010. godine

OBILJEŽJE SASE % BLSE % UKUPNO BIH % BDP

2004.

Promet u KM 201.137.332 67,15% 98.402.660 32,85% 299.539.992 1,90%Promet u dionicama 38.647.412 Broj transakcija 60.741 Tržišna kapitalizacija 3.751.848.480 70,09% 1.601.032.372 29,91% 5.352.880.852

2005.


2006.

Promet u KM 654.717.252 62,76% 388.464.941 37,24% 1.043.182.194 5,46%Promet u dionicama 50.083.545 Broj transakcija 78.475 Tržišna kapitalizacija 11.404.786.537 59,05% 7.908.295.863 40,95% 19.313.082.400

2007.

Promet u KM 1.274.340.116 63,18% 742.582.291 36,82% 2.016.922.407 9,27%Promet u dionicama 70.772.676 Broj transakcija 158.507 Tržišna kapitalizacija 15.518.257.216 66,70% 7.747.849.962 33,30% 23.266.107.178

2008.


2009.


2010.


Izvor: izračun autora (2011) prema podacima dostupnim iz službenih godišnjih izvješća SASE i BLSE te podacima Agencije za statistiku BiH za 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009. i 2010. godinu.

Iz podataka je vidljivo da je od 2004. do 2007. godine promet na tržištu kapitala u BiH rastao, no u 2008. s pojavom fi nancijske krize počinje opadati te je 2010. godina zaključena na nižoj razini

negoli 2004, kako u apsolutnoj vrijednosti prometa (284.749.460 KM), tako i u postotku od BDP-a (1,15%). Ovo je također vidljivo i iz grafi kona koji su prikazani u nastavku.

Grafi kon 1: Promet na SASE i BLSE od 2004. do 2010.

Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011)

Grafi kon 2: Tržišna kapitalizacija na SASE i BLSE od 2004. do 2010.



24

Ono što se također može uočiti jest da Sarajevska burza prema ostvarenom prometu i tržišnoj kapitalizaciji dominira u odnosu na Banjalučku burzu. Iznimka je 2010. godina, u kojoj je promet ostvaren na Banjalučkoj burzi bio viši negoli promet ostvaren na SASE.

Relativni odnosi između prometa i tržišne kapitalizacije ove dvije burze daju se u grafi konima u nastavku. Naime, iako je promet burze najčešće korištena mjera razvijenosti i važnosti nekog tržišta kapitala, važan je i podatak o tržišnoj kapitalizaciji koja predstavlja ukupnu vrijednost svih izdanih dionica, a izračunava se kao produkt tržišne vrijednosti dionice s ukupnim brojem izdanih dionica.

Grafi kon 3: Relativni odnos prometa u KM ostvarenog na SASE i BLSE od 2004. do 2010.


Grafi kon 4: Relativni odnos tržišne kapitalizacije u KM ostvarene na SASE i BLSE od 2004. do 2010.


Kao što je vidljivo iz podataka prikazanih na grafi konima, SASE u svim godinama osim 2010. čini više od 60% ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala u BiH. Također, SASE ima otprilike isti relativni udio (viši od 60%) u ukupnoj tržišnoj kapitalizaciji realiziranoj u BiH od 2004. do 2010. godine. S obzirom na sve, potrebno je dodatno proučiti poslovanje na obje burze u 2010. kako bi se objasnilo odstupanje u odnosu prometa evidentirano u 2010. Detaljnom analizom može se zaključiti kako je razlog ovome uvrštenje osam emisija općinskih obveznica te dvije emisije korporativnih obveznica na BLSE koje su podigle promet, ali ne i tržišnu kapitalizaciju, jer se obveznicama u pravilu trguje u velikim blokovima između institucionalnih investitora, dok su individualni ulagatelji u ovaj oblik vrijednosnih papira rijetki.

Konačno, važnost tržišta kapitala u BiH može se analizirati kroz odnos prometa ostvarenog na tržištu kapitala i društvenog bruto proizvoda, čije se kretanje prikazuje u grafi konu u nastavku.

Grafi kon 5: Relativni udio ukupnog prometa na tržištu kapitala u BiH prema BDP-u od 2004. do 2010.


Kretanje relativnog udjela ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala u BiH prema BDP-u korisno je usporediti s apsolutnim vrijednostima ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala u BiH kako bi se vidjelo je li ostvareni trend rezultat općih promjena u gospodarstvu ili je isključivo vezan za stanje na tržištu kapitala. Stoga je kretanje ukupnog prometa na tržištu kapitala dano na sljedećem grafi konu.

Grafi kon 6: Kretanje ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala u BiH od 2004. do 2010.


Paralelno kretanje trendova na grafi konima ukazuje na činjenicu da je silazna vrijednost prometa na tržištu kapitala rezultanta općeg stanja u gospodarstvu, jer se osim prometa na tržištu kapitala smanjila i vrijednost BDP-a. S obzirom na to da negativni trend počinje u 2008. i nastavlja se kroz 2009. i 2010. godinu, može se pripisati globalnoj fi nancijskoj krizi, koja je prema Hintonu1 došla u prvi plan svjetskih medija i u poslovnom svijetu u rujnu 2008. sa slomom velikih američkih fi nancijskih tvrtki Fannie Mae i Freddie Mac. To je bio samo početak negativne spirale koja je povukla veliki broj gospodarstava u recesiju, a tržišta kapitala i glavne burzovne indekse prema dnu, što također treba imati na umu pri interpretaciji dobivenih rezultata.

Konačno, radi što relevantnijeg tumačenja dobivenih rezultata te usporedbe s ostalim relevantnim prethodnim istraživanjima, tržište kapitala u BiH i regulativni okvir fi nancijskog izvještavanja potrebno je kategorizirati s obzirom na Nobesovu klasifi kaciju

1 Hinton, P. (2009) The Start of the Global Financial Crisis (2008): Timeline of Events in September 2008 Causing the Global Recession, Available at: http://www.suite101.com (18.10.2011)


25

računovodstvenih sustava2 koja se bazira na orijentiranosti poduzeća k određenim izvorima fi nanciranja te pravnom sustavu tj. regula-tivnom okviru.

U tom kontekstu, fi nancijski sustavi se mogu podijeliti u dvije os-novne skupine: mikroekonomski sustav, orijentiran na poduzeća

i dizajniran za služenje korisnicima koji osiguravaju kapital; te makroekonomski sustav, orijentiran i dizajniran za udovoljavanje potrebama regulativnih tijela (primarno oporezivanje ili ekonomski menadžment).

Shematski Nobes ove sustave prikazuje na sljedeći način:

2 Nobes. C. W.: A Judgemental International Classifi cation of Financial Reporting Practices // Journal of Business Finance & Accounting. Oxford: Spring 1983. Vol.10, Iss. 1, pp 1-19.

Razvijene zapadne zemlje

Makro-orijentiran

Mikro-orijentiran

Vlada, porezi, pravo

Vlada, ekonomije

Poslovna praksa, pragmatika

Poslovna ekonomija, teorija

Pravno utemeljen

Porezno utemeljen

Utjecaj SAD-a

Utjecaj Velike Britanije

Švedska

Japan

Njemačka

Kanada

SAD

Irska

UK

Novi Zeland

Australija

Nizozemska

ŠpanjolskaBelgija Francuska Italija

Razred Podrazred Porodica Vrsta

Slika 12: Nobesov klasifi kacijski model računovodstvenih sustava

Izvor: Nobes, C. W.: A Judgemental International Classifi cation of Financial Reporting Practices, str. 7.

Detaljniju razradu klasifi kacijskog modela Nobesa i Portera daje se u sljedećoj tablici broj 3:

Kao što je vidljivo iz sheme i tabličnog prikaza, početna klasifi kacija po razredu se zasniva na svrsi fi nancijskog izvještavanja, odnosno primarnim korisnicima fi nancijskih izvješća. Daljnju klasifi kaciju na podrazrede i porodice Nobes je napravio analizirajući čimbenike kao što su stupanj uključivanja procjene u izradi fi nancijskih izvješća, važnost poreza u mjerenju, stupanj opreznosti/konzervatizma, prim-jena načela povijesnog troška, praksa izrade konsolidiranih izvješća,

itd. Povlačeći paralelu sa stupnjem razvijenosti tržišta kapitala, može se reći da zemlje s makroekonomskim računovodstvenim sustavom nemaju razvijeno tržište kapitala, već se glavnina sred-stava za fi nanciranje osigurava od fi nancijskih institucija, dok zemlje s mikroekonomskim računovodstvenim sustavom imaju razvijena tržišta kapitala na kojima poduzeća pribavljaju najveći dio potrebnog kapitala.

Tablica 3: Klasifi kacijski model Nobesa i Portera

MIKROORIJENTIRANI MAKROORIJENTIRANI

Jako, razvijeno tržište kapitala Slabo, nerazvijeno tržište kapitala

Velika disperzija vlasništva, veliki broj eksternih dioničara Slaba disperzija vlasništva, mali broj internih dioničara

Razdvojeno računovodstvo i računovodstvo za porezne svrhe

Jedinstveni sustav računovodstva, podređen računovod-stvu za porezne svrhe

Razvijeno i konkurentno revizorsko tržište Nerazvijeno revizorsko tržište s malim brojem revizora

Izvor: Nobes, C. and R. B. Parker. 2010. Comparative International Accounting, str. 4.


26

Pravni sustav je također važan u određivanju mjere u kojoj je fi nancijsko izvještavanje regulirano zakonodavstvom trgovačkih društava. Tako se računovodstveno izvještavanje bitno razlikuje u zemljama koje imaju tradiciju rimskog (civilnog) prava - kao što su npr. Francuska i Njemačka - od zemalja koje primjenjuju englesko (običajno, zajedničko) pravo - kao što su npr. Velika Britanija i SAD.

U ovim zemljama je zakonodavstvo trgovačkih društava nadopu-njeno računovodstvenim pravilima te se javno objavljena fi nancijska izvješća namijenjena dioničarima/vlasnicima i drugim eksternim korisnicima razlikuju od izvješća namijenjenih u porezne svrhe.

ZAKLJUČAK

Promatrajući pozitivne učinke ulaganja dioničara na razvijenim tržištima kapitala, tržištima kapitala u tranzicijskim zemljama, te zemljama u okružju, vidimo da je stvoren interes ulagača za investiranje na burzama u Bosni i Hercegovini. Unatoč interesu za ulaganjem možemo reći da je tržište kapitala u Bosni i Hercegovini još uvijek nedovoljno razvijeno i da znatno zaostaje za bankarskim sektorom kada je riječ o investiranju, a time i stvaranju nove vri-jednosti u gospodarstvu. U posljednjih nekoliko godina, pogotovu prije nastanka krize, pojačan je interes za ulaganjem pa su mnogi građani postali vlasnici dionica, kroz javne ponude, ili prije toga, privatizacijom poduzeća. Unatoč tome, postoje nepoznanice i dvojbe sa kojima se vlasnici dionica i ulagači na tržištu kapitala svakodnevno susreću što znatno usporava procese trgovanja i inve-stiranja na tržištu kapitala. Upravo iz razloga nedovoljne razvijenosti tržišta kapitala može se zaključiti da tržište kapitala nema veliku

ulogu u fi nanciranju poduzeća, već je ta uloga primarno pre puštena fi nancijskim institucijama (bankama). Ako Bosna i Herce govina uspije organizirati tržište kapitala koje će moći pozitivno odgovori ti investitorskim željama, dogodit će se ono što mnoge zemlje že-le – razvijeno tržište kapitala. Intervencija države je nužna kako u uspostavljanju regulative, tako i u vršenju kontrolne funkcije. Unu tar tržišta nije poželjno uplitanje države. Treba ga prepustiti po duzetničkoj i individualnoj inicijativi, a država može i treba se po javiti te intervenirati na tržištu preko emitiranja i povlačenja vri-jednosnih papira u svrhu postizanja određenih razvojnih ciljeva.

IZVORI

1. V. Belak, Menadžersko računovodstvo, RRiF, Zagreb, 1995.

2. V. Belak, Ž. Aljinović-Barać, Tajne tržišta kapitala, Belak Excel-lens, Zagreb, 2008.

3. P. O’Regan, Financial Information Analysis, John Wiley & Sons, Ltd., 2006.

4. Hinton, P. (2009) The Start of the Global Financial Crisis (2008): Timeline of Events in September 2008 Causing the Global Recession, Available at: http://www.suite101.com

5. Nobes. C. W.: A Judgemental International Classifi cation of Financial Reporting Practices // Journal of Business Finance & Accounting. Oxford: Spring 1983. Vol.10, Iss. 1, pp 1-19.

6. Nobes, C. and R. B. Parker (2010) Comparative International Accounting, 11th edition. Prentice Hall.

SUMMARYThe capital market in Bosnia and Herzegovina is lagging behind compared to the countries in transition and neighbouring coun tries. The existing capital market is typical of underdeveloped and poor countries. The development of Bosnia and Herzegovina has been slowed down by inappropriate structure and low-quality investments. The private investments fail to compensate for the reduction of the state (public) investments. The investments depend on foreign savings. One of the reasons for such situation is the underdeveloped capital market.

Key words: capital market, stock market, investments, savings, funds, banks.


27

UVOD

Bosni i Hercegovini i njenim entitetima potreban je brz ekonomski op ravak i razvoj, tj. makroekonomska stabilnost. Kriza i recesija po tresaju cijeli svijet (zemlje Evropske unije, zemlje u okruženju), pa se BiH i njeni entiteti suočavaju sa snažnim negativnim efekti-ma, globalne krize. I prije recesije izraženi strukturni poremećaji i „sporiji napredak strukturalnih reformi“ (kako eufemistički Sv jetska banka označava neuspjeh strukturalnih reformi) znatno te žim će uči niti ciklični oporavak BiH, te ga u prisustvu eksternih i internih in sufi cijencija učiniti bolnijim i dužim od drugih zemalja.1

Vlade i njihove mjere u čitavoj BiH mogle su i morale znatno više. Slobodno možemo kazati da su izostale produktivne mjere za ublažavanje negativnih efekata globalne ekonomske krize. Ne možemo kazati da vlade nisu ništa činile, ali efekti tog činjenja bili su jako neefi kasni u svim segmentima društva.

Najveći negativni efekti i poremećaji načinjeni su na tržištu rada, koje je ostalo nerazvijeno i koje je pretrpjelo jake “šokove“, ali ipak nije potpuno uništeno na fi skalnom sektoru, javnim budžetima na svim nivoima. Za

fi skalni sektor možemo reći da se nalazi u destabilnoj zoni, jer su javni budžeti postali neodrživi i suočavaju se sa jako velikim defi citima.O javnoj potrošnji i njenom smanjenju aktuelne vlade ne razmišljaju, kao ni o dovođenju iste u ravan sa međunarodnim standardima. Sma njivanje javne potrošnje u ovim uslovima može se smatrati glavnim preduslovom za makroekonomsku stabilnost BiH i njenih entiteta. Javni budžeti postali su neodrživi i prije dolaska krize, naročito sa setom socijalnih zakona i preambicioznim izdvajanjima za ove kategorije, kojima se na račun poreskih obveznika kupova la politička podrška za aktuelne vlade. To je proizvelo fi nasijsku ne-rav notežu, te postaklo nestabilnost BiH i gubljenje radnih mjesta.Ovakvi poremećaji dovode do najtežih konsekvenci, i isti proizvo de dva krajnja negativna uzroka nezaposlenosti: strukturalnog i ci kli-čnog, a sve to utiče na potencijalnu i makroekonomsku nestabil-no st. Stanje ništa mnogo nije bolje ni u zemljama Evropske unije, ze mljama u okruženju, pa ni na globalnom nivou.Otuda je održivi razvoj tokom krize osobito složen problem, pogotovo što je neoliberalni individualizam destruirao socijalnu koheziju i produbio antagonizam rada i kapitala.2

Zoran Mastilo*

Analiza stanja makroekonomskih agregata Bosne i Hercegovine i njenih entiteta u uslovima globalne krize

Rezime Ono što treba Bosni i Hercegovini i njenim entitetima su brz ekonomski oporavak i razvoj, tj. makroekonomska stabilnost. Ekonomska kriza i recesija potresaju cijeli svijet, uključujući EU i okolne zemlje, pa su i Bosna I Hercegovina i njeni entiteti suočeni sa snažnim nega-tivnim efektima globalne fi nansijske krize. Strukturalna nesređenost i spor napredak strukturalnih reformi, kako Svjetska banka ocjenjuje neuspjeh strukturalnih reformi, još više će otežati kompletni oporavak za Bosnu i Herecegovinu. Vlade BiH su morale da učine mnogo više u preduzimanju produktivnijih mjera za smanjenje negativnih efekata globalne ekonomske krize. Ne može se reći kako vlade nisu predu-zele ništa, ali efekti njihovih akcija su bili neefi kasni u svim segmentima društvima. Najveći negativni efekti su prisutni na tržištu rada koje je ostalo nerazvijeno iako ne potpuno oštećeno, fi skalnom sektoru i javnom budžetu na svim nivoima. Fiskalni sektor prolazi kroz period nestabilnosti, zato što su javni budžeti postali neodrživi i suočeni sa velikim defi citom. Niko čak i ne razmišlja o pitanju javne potrošnje ili kako ga približiti međunarodnim standardima. Smanjenje javne potrošnje može se smatrati glavnim preduslovom za makroekonomsku stabilnost Bosne i Hercegovine i njenih entiteta. Javni budžeti su bili neodrživi čak i prije globalne ekonomske krize. Sve ovo uzrokovalo je fi nansijsku neravnotežu, nestabilnost Bosne i Hercegovine i gubitak poslova. Takva vrsta nesređenosti ima negativne posljedice i vodi povećanoj nezaposlenosti, koja ima negativan uticaj na makroekonomsku stabilnost. Situacija nije mnogo bolja u EU ili okolnim zemljama. Održiv razvoj u krizi je kompleksan problem, posebno je neoliberalni individualizam uticao na socijalnu koheziju i probudio antagonizam prema radu i kapitalu.Ključne riječi: makroekonomski agregat, globalna ekonomska kriza, EU, Bosna i Hercegovina i njeni entiteti, BDP, investicije, strane in-vesticije, industrijska proizvodnja, zaposlenost, nezaposlenost, javna potrošnja, infl acija, Centralna banka Bosne i Hercegovine, socijalne prednosti, strukturalna reforma, tržište rada.

* Fakultet poslovne ekonomije u Bijeljini. E-mail: [email protected] Prof. dr Kadrija Hodžić, Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije,

Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 1.2 Isto, strana 2.

UDK 338.124.4(497.6) PREGLEDNI RAD


28

1. EKONOMSKA KRETANJA U BIH I NJENIM ENTITETIMA I POREĐENJE SA MEĐUNARODNIM OKRUŽENJEM

1.1. Međunarodno okruženje

ZEMLJE U OKRUŽENJU

U nekim zemljama okruženja fi nansijska tržišta su se prilično stabilizovala, ali je domaća potrošnja ostala na niskom nivou. Ono

što je i dalje ostao problem jeste da su se povećale stope nezapo-sle nosti, pogoršala fi skalna pozicija, a javni dug porastao. Samo su Hrvatska, Crna Gora i Rumunija imale pad BDP-a u protekloj godini, a u ostalim državama rast realnog BDP-a bio je u rasponu od 0,4% u Bugarskoj, do 3% u Albaniji. Globalna kriza još uvijek nije okončana, ali stanje u odnosu na 2009. godinu je nešto povolj-ni je, a u nekim zemljama se nazire postepeni izlazak iz recesije sa po zitivnim trendom rasta BDP-a.

Infl acija je u većini zemalja Jugoistočne Evrope značajno rasla, tako da je na kraju 2010. godine infl acija u BIH zabilježena na nivou 2%, a najveća infl acija je zabilježena u Rumuniji u iznosu 7,9%.

EVROPSKA UNIJA

U Evropskoj uniji najpozitivnije trendove rasta imala je Njemačka, a najviše zahvaljujući povećanom izvozu i stabilizaciji fi nansija. U toku 2010. godine, BDP je realno porastao za 1,7% u zoni eura, a u EU27 BDP je zabilježio rast od 1,8%, dok je u 2009. godini recesija uzrokovala da BDP realno padne za 4,1% u zonu eura, i 4,2% u EU27.3

Godišnja infl acija u zoni eura bila je 2,2% dok je u EU27 iznosila 2,6%.

Cijena sirove nafte na svjetskom tržištu je tokom 2010. godine kontinuirano rasla, u januaru je bila na nivou od 77 $ po barelu, da bi na kraju godine iznoslia 89,6 $ po barelu, što je imalo di-rektan uticaj na infl atorna kretanja u svijetu. Ovaj iznos je najveći od septembra 2008. godine, kada je barel nafte iznosio 100,6 $.4

POSMATRANJE NA NIVOU GLOBALNIH RAZMJERA

Oporavak svjetske ekonomije u 2010. godini odvijao se različitim tem pom. Prema procjenama Međunarodnog monetarnog fonda glo balni ekonomski rast bio je na nivou 4,6%. Oporavak ekonomije u 2010. bio je izraženiji u SAD-u nego u Evropi i Japanu. Druga po lo vina 2010. godine za SAD i njihovu ekonomiju može se smatrati pe riodom u kojem se oporavak odvijao sporijim tempom u odnosu na prvu polovinu iste godine, a u Evropi i Aziji tempo oporavka bio je ubrzan. U svemu ovome

može se kazati da je Kina, koja je zabilježila godišnji rast od 10%, bila najveći pokretač globalnog rasta. U SAD-u realni BDP zabilježio je rast od 3,8%, što šalje jasan signal o pozitivnom trendu, jer je prije toga u recesijskoj godini 2009. godini bio zabilježen pad BDP-a od 1,7%, ali ono što je najveći problem i što je ostalo na rekordno visokom nivou je nezaposlenost, koja je 2010. iz nosila 9,1%. Rastu realnog BDP-a najviše su pomogli rast lične po trošnje, izvoz i rast direktnih stranih investicija. Zabilježena infl acija u prosjeku iznosila je 1,7%.

3 Godišnji izvještaj Centralne banke BIH 2010, strana 12.4 Isto, strana 12.

1:

2:


29

1.2. Makroekonomski agregati u BiH i njenim entitetima

U BiH i njenim entitetima analiziraćemo agregate, koji direktno utiču na makroekonomsku stabilnost, odnosno njihovu otpornost na uticaj globalne krize, koji su preživjeli velike „stresove“ nakon što kriza stanuje i u BiH od 2008. god.

Prije svega, mislimo na BDP-e, industrijsku proizvodnju, zaposlenost, ne zaposlenost i plate, fi nansije vlada i vanjski dug, direktne strane in vesticije, monetarnu politiku i devizne rezerve, zatim fi nansijski sektor i dr.

Kada se analiziraju sve prilike i rizici sa kojima se BiH i njeni etiteti su očavaju u ovim teškim vremenima globalne krize, naprosto je ne moguće odrediti putokaz za prevazilaženje iste, a nemoguća je brza integracija u euro tokove. BiH i njena privreda suočavali su se sa problemima i prije 2008. god. (godine kada počinje kriza) od nosno prije nego se globalna kriza razvijala dostignutim intenzite-tom. Bilo je potrebno da sve vlade shvate da vremena za čekanje vi še nema i da odmah defi nišu i provedu antikrizne mjere, koje će moći obezbijediti preživljavanje bosanskohercegovačke privrede i da se obezbijede pozitivni trendovi rasta i razvoja unutar zemlje.

Od 2001. godine BiH ima stabilnu dinamičnu putanju ekonomskog rasta, ali s obzirom na nisku startnu osnovu i upitnu održivost eko-nomskog rasta, još uvijek nedovoljnu da se uskladi sa članicama EU, čak ni u razdoblju buduće tri generacije.5

Nakon negativnih trendova uzrokovanih globalnom krizom u BiH u 2009. godini suočili smo se sa padom BDP-a u odnosu na 2008. godinu, a negativna stopa pada bila je -3%, dok je u 2010. godini os tvaren blagi oporavak u odnosu na 2009. godinu sa pozitivnom sto pom od 0,9%.6 Domaća ekonomija pokazala je relativno dobru otpornost na prelijevanje negativnih šokova, uprkos debalansima u fi skalnoj sferi i u vanjskom sektoru, koji su je karakterisali neposredno pred početak krize.7

Možemo slobodno konstatovati da blagi ekonomski oporavak u 2010. godini je posljedica povećane vanjske tražnje, prvenstveno zbog pozitivnih trendova u zoni eura, što je omogućilo BiH da stimuliše i poveća svoj izvoz prema tim tržištima, a uvoz je sporije rastao, i to mnogo.

Prema podacima Centralne banke, možemo kazati, da je neto izvoz robe i usluga u 2010. godini za oko 4% veći nego u 2009. godini.

5 Prof. dr Kadrija Hodžić, Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije, Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 4.

6 Procjena Centralne banke BIH, koja se koristi kao preliminarni podatak do objavljivanja zvaničnog BDP-a, od strane Agencije za statistiku BIH, str. 157, Godišnji izvještaj CBBIH 2010.

7 Godišnji izvještaj Centralne banke BIH 2010, strana 14.

Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 11.


4:

3:


30

Izvor: World Economic Outlook, IMF, Apr 11



Tabela 1. REALNI BDP, GODIŠNJA STOPA RASTA

2009. 2010. 2011. 2012.

Svijet -0.5 5.0 4.4 4.5

SAD -2.6 2.8 2.8 2.9

Zona eura -4.1 1.7 1.6 1.8

Japan -6.3 3.9 1.4 2.1

Centralna i Istočna Evropa -3.6 4.2 3.7 4.0

BiH -3.1 0.8 2.2 4.0

Tabela 2. INDEKSI INDUSTRIJSKE PROIZVODNJE (2009=100)3

BIH FBIH RS

C - Rudarstvo 96.2 95.7 109.1

D - Prerađivačka industrija 101.9 106.9 105.1

E - El. energija, gas i voda 103.7 102.4 103.0

UKUPNO INDUSTRIJA 101.6 104.2 105.0

Iz ovog grafi čkog prikaza vidljivo je da je BDP u 2010. godini ostvario pozitivan rast, a procjene su da će se u periodu od 2012. do 2014. godine ostvariti pozitivni trendovi. Očito da BIH i njenim entitetima nedostaje jača tržišna i funkcionalna ekonomija, brže strukturalne reforme i bolja konkurentska sposobnost.

Globalna kriza u BIH i njenim entitetima šokirala je i industrijsku proizvodnju, odnosno efekti su bili negativni. Tako je u 2009. godini

industrijska proizvodnja bila manja za 3,3% u odnosu na 2008. go-dinu. U 2010. godini zabilježen je blagi rast industrijske proizvodnje, i to za 1,6% u odnosu na 2009. godinu. Industrijska proizvodnja, kao važan makroekonomski agregat u BDP-u BIH, zauzima skoro centralno mjesto, jer ista učestvuje sa oko 21% u ukupnoj BDV. Stanje nije bilo ružičasto, jer je u početku, u okolnostima globalne ekonomske krize, industrija pokazivala znakove davljenika, a poslije toga, ipak se spasila i zabilježila pozitivan trend.

U entitetima BIH (FBIH i RS) u posljednih nekoliko godina dostignuta je prosječna stopa rasta industrijske proizvodnje od 2,9% u FBIH i

12% u RS. Na rast industrijske prouzvodnje utiču sezonski faktori, koji mogu da dovedu i do pada i do rasta.

U FBIH u 2010. godini u odnosu na 2009. godinu ostvaren je rast obima industrijske proizvodnje za 4,2%, a analiza struktura indeksa industrijske proizvodnje pokazuje da je u dva područja koja konstituiraju indeks industrijske proizvodnje, a odnose se

na prerađivačku industriju i snabdijevanje električnom energijom, plinom i vodom ostvaren rast proizvodnje za 6,9%, odnosno 2,4%, dok je u rudarstvu ostvaren pad proizvodnje za 4,3%.8

8 Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 16.

5:


31



Što se tiče entiteta RS, ostvareni su pozitivni trendovi rasta obima industrijske proizvodnje u 2010. godini u odnosu na 2009. godinu. Ostvaren je rast industrijske proizvodnje, i to za cijelih 5%. Analitična struktura indeksa industrijske proizvodnje pokazuje, kao i u FBIH,

da su tri područja, koja konstituišu indeks industrijske proizvod-nje već prepoznata, a to su: rudarstvo, prerađivačka industrija i snabdijevanje električnom energijom, plinom i vodom, i svugdje je ostvaren rast.

Ono što BIH i njenim entitetima u uslovima globalne krize treba je-ste veći obim infrastrukturnih ulaganja, dolazak stranih investitora, po stizanje veće zaposlenosti, a smanjenje nezaposlenosti. Takođe, bitan je stabilan monetarni i fi skalni sistem, te krizno komuniciranje u fi nansijskim institucijama. Globalna fi nansijska kriza primorala je na krizno komuniciranje i generalno promijenila komuniciranje sa javnošću unutar same organizacije. Komunikacije i prezentacije u uslovima globalne ekonomske krize moraju biti veoma vješte i transparentne, a odnosi sa javnošću postali su potreba i glavni adut za očuvanje poslovne klijentele. Stalne promjene u fi nan-sijskom sektoru, a one su posebno izražene u uslovima dolaska krize (2008. godina), afi rmišu izreku koja postaje istina, a to je da se povjerenje jako teško stiče, a veoma lako gubi. Ta istinitost po sebno važi za bankarsku industriju i pokazala se na sa mom početku globalne fi nansijske krize, kada je zabilježen nag li pad povjerenja. Najbolji primjer kriznog komuniciranja u glo balnim okvirima jeste Evropska centralna banka (ECB), sa svojim redovnim

konferencijama za medije, gdje ulogu promotera ima guverner ECB-a Jean-Claude Trichet. Ovakav pristup ECB-a je pokazao da u određenim situacijama čak i centralne banke, iako po prirodi kon zervativne institucije, moraju komunicirati s javnošću.9

Po većem broju ekonomista, bosanskohercegovačke vlade treba da usvojiti novi sistem vrijednosti makroekonomskog upravljanja, koji je deriviran iz pokrenutih rasprava o neophodnosti masivnih vladinih programa (nekoliko ekonomista do sad je upućivalo na nužnost ulaganja u infrastrukturne projekte, npr. F. Čaušević, Ž. Papić, A. Domazet, M. Kikanović, V. Domljan), uključujući fi skalne i druge sisteme posticaja, na području poboljšanja produktivnosti i konkurentnosti domaćih kompanija (unapređenje poslovnog okruženja), smanjivanje regulatornog pritiska i stimuliranje ula-ganja u istraživanje i razvoj. Elekrtoenergetski sektor je pri tome prepoznat kao najveća infrastrukturana šansa.10

9 Dr Kemal Kozarić, mr Almir Salihović, Krizno komuniciranje u fi nansijskim institucijama, CBBIH, ISSN 1840-2593, Oktobar 2010. godine, str. 4.10 Prof. dr Kadrija Hodžić, Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije,

Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 10.

6:

7:


32

Bosni i Hercegovini i njenim entitetima potreban je sveopšti socijalni dijalog u kojem bi učestvovali sindikati, poslodavci, zainteresovane političke stranke, asocijacije penzionera, a sve zarad očuvanja so cijalne stabilnosti i održivosti ekonomije i društva BIH i njenih entiteta. BIH i njeni entiteti imaju šanse za otvaranje procesa snažnih st rukturalnih reformi, a prije svega mislimo na pravne reforme (in stitucionalne i reforme pravnog sistema), reformu tržišta rada, so cijalne reforme, giljotinu propisa, reforma državne uprave, refor mu poreskog sistema, reformu zaštitnih mjera, sistem državnih subvencija i posticaja, i dalju privatizaciju. Potpuna makroekonomska stabilnost BIH i njenih entiteta uslovljena je provođenem strukturalnih reformi. Ono što je mnogo važno za stabilnost BIH i njenih entiteta, jeste veza između monetarane i fi nansijske stabilnosti. Monetarna i fi nansijska stabil-nost predstavljaju glavni cilj Centralne banke BIH, a ta veza proizlazi iz rastuće kompleksnosti fi nansijskih sistema. Pod fi nansijskom stabilnošću CBBIH podrazumijeva: „stanje u kojem fi nansijski sistem može apsorobovati šokove bez značajnih poremećaja u svom trenut-nom i budućem funkcionisanju i čije funkcionisanje nema negativne uticaje na ekonomiju“.11

Tržište rada pod teretom globalne ekonomske krize, ne može ostati neprimijećeno, iz razloga što je važan makroekonomski agregat BiH

i njenih entiteta, a direktno utiče na makroekonomsku stabilnost zemlje. BiH i njeni entiteti ne mogu se pohvaliti naprecima na tržištu rada, naprotiv, suočili su se sa negativnim posljedicama globalne krize, a konačna ocjena je slabo i nerazvijeno tržište rada, koje karakteriše velika nezaposlenost. Tržište rada, kao veoma složen agregat utiče i u direktnoj povezanosti je sa so cijalnim fondovima, a od kojih dalje zavisi socijalna stabilnost BiH i njenih entiteta. Ako posmatramo ugao broja zaposlenih i broja penzionera, vidjećemo da je taj omjer nažalost skoro 1:1, što ukazuje na nestabilnost i dugoročnu neodrživost penzijskih si stema unutar zemlje. BiH i njeni entiteti moraju brzo u struktu ralne reforme jer život države na ovaj način podsjeća na veoma bo lesnog čovjeka.

Usporeni ekonomski rast proizveo je nepovoljno okruženje na tržištu rada, što je direktno uticalo na povećanje broja nezaposlenih, a smanjenje broja zaposlenih lica. Krajem decembra 2010. godine povećanje broja nezaposlenih lica u poređenju sa istim periodom 2009. godine iznosilo je 11472 lica ili 2,3%.12

Rast nezaposlenosti mijenjao se iz mjeseca u mjesec, a najveći broj nezaposlenih (522052 lica) zabilježen je u decebru 2010. godine.

11 Mr Kemal Kozarić, Uticaj globalne fi nansijske krize na BIH, ISSN 1840-2593, januar 2009. godine, strana 7.12 Agencija za rad i zapošljavanje BIH, Bilten br. 6, april 2011, strana 5.

Izvor: Agencija za rad i zapošljavanje BIH, Bilten br. 6, april 2011, strana 5.

Kad je u pitanju zaposlenost, broj zaposlenih u 2010. godini imao je trend smanjenja. Prema podacima Agencije za statistiku BiH,

prosječan broj zaposlenih lica BiH 2010. godini iznosio je 681656 lica.


33

Izvor: Agencija za rad i zapošljavanje BIH, Bilten br. 6, april 2011, strana 6.

Šansu da smanje nezaposlenost, a povećaju zaposlenost BiH i njeni entiteti treba da traže:

– u brzom koraku do IPA FONDOVA (smanjenje nezaposlenosti)

– u uspostavljanju međunarodne saradnje u oblasti tržišta rada,

– u afi rmisanju LISABONSKE agende i iskustva Evropske unije.

Da su Vijeće ministara i entitetske Vlade imale strategiju i politiku za ublažavanje efekata globalne ekonomske i fi nansijske krize, negativni efekti iste bi značajno bili manji. Prvenstveno bismo ima li bolje i uređenije tržište rada. Vlade nisu vodile računa o so cijalnim transferima iz javnih budžeta. Iste su kroz zakonske pro jekte proširivale obim prava, za ove kategorije, ali skoro nika-da nisu bile u mogućnosti da ta prava isfi nansiraju, što je uvijek pred stavljalo problem.

Po našem mišljenju, ti transferi su morali biti mnogo specifi čniji i usmjereni na one osobe, kojima je ta pomoć najpotrebnija, te na sve osobe koje su u stanju socijalne potrebe tokom globalne krize.

ZAKLJUČAK

Privreda BiH i njenih entiteta preživjela je prvi udar globalne eko-nom ske i fi nasijske krize, a kao posljedicu toga imamo stanje nji hovih makroekonomskih agregata, čije stanje je slično kao i kod većine zemalja na globalnom nivou. Bosanskohercegovačka eko nomija, sudeći po sadašnjim tokovima, najvjerovatnije je dotakla donju granicu krize, te optimistično možemo kazati da ne može niže od ovog. Vrijeme ispred nas je vrijeme kada očekujemo blagi i poste-peni oporavak BiH ekonomije, ali jako sporo, skoro neprimijetno. BiH i njeni entiteti moraju se prvo izboriti za političku stabilnost,

odnosno smanjiti već odavno prisutnu političku nestabilnost u zemlji. Zatim, moraju se snažno poštovati društvene vrijednosti, kao što su pamet, znanje, iskustvo, kultura, običaji i mnoge druge (koje su u BiH već odavno poremećene).

Ključni pokazatelji govore da imamo jako nizak BDP, zabrinjavajuću stopu nezaposlenosti, velike defi cite, visok vanjskotrgovinski defi cit, slabu konkurentnost, loše krizno komuniciranje (između entiteta, eksperata i privreda), te ekonomske neravnoteže bilansa plaćanja. Sve ovo nas udaljava i postaje prava prepreka za pridruživanje Evropskoj uniji, a ona nas čeka.

Ovim se potvrđuje naša teza da je BiH samo preživjela krizu i ništa više, ali ipak nije u opasnosti od grčkog sindroma i još uvijek joj ne prijeti bankrot. Poređenja radi, grčki javni dug dostigao je 130 posto bruto domaćeg proizvoda, a bosanskohercegovački je ispod 50 posto, ali dalja politika zaduživanja Bosne i Hercegovine i njenih entiteta nije opravdana.

Naime, samo nesposobne i neodgovorne vlade uslovljavaju da zemlja zavisi od tuđe pomoći. U BiH se pamte vremena kada su budžeti imali i sufi cite, pa stoga mislimo da je složena fi nansijska situacija posljedica “strukturalnih poremećaja, koji su nastali kao posljedica lošeg vladanja ovom zemljom. Vlade u krizi polažu ispit zrelosti i odgovornosti na smanjenju javne potrošnje u BiH, kao i na uvođenju pravila, tj. da se živi od onoga što se prihoduje, odnosno zaradi. Bosna i Hercegovina ima defi cit, bilanse plaćanja čiji je izvor strukturni, a ne tekući problem, što pokazuje sve njegove karakteristike (uzroci, posljedice i dužina trajanja). Takav karakter defi cita bilanse plaćanja zahtijeva i sprovođenje strukturalnih re-formi za njeno prevladavanje.13

Ono što bi se moglo smatrati rješenjima i što bi vlade trebalo da ra de u narednom periodu, u cilju ekonomskog napretka u zemlji je sljedeće:

13 Prof. dr Željko Marić, Analiza bilance plaćanja Bosne i Hercegovine – stanje i trendovi, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 25.


34

– u BiH mora doći do političke stabilnosti i političkog koncezusa svih političkih faktora oko ekonomske politike BiH i njenih entiteta u cilju ekonomskog rasta i razvoja,

– jačanje infrastrukturnih pretpostavki razvoja, na bazi povećanja stranih direktnih investicija, što bi trebalo da omogući stabilan rast ekonomije u zemlji,

– podsticati razvoj uz jačanje domaćih kapaciteta, posebno jačati proizvodnju hrane,

– podsticanje i ulaganje u elektroenergetski sektor, smatra se ve likom šansom za razvoj zemlje i dodatno zapošljavanje,

– sprovođenje strukturalnih reformi u BiH, koje se odnose na tr žišno funkcionisanje javnih sistema, jačanje konkurencije, sma njivanje troškova javne uprave, ciljanu i efi kasniju socijalnu zaštitu,

– urediti izvoznu politiku uz mjere zaštite strateških sirovina, koje ne treba pretjerano eksploatisati, a izvoz u većoj mjeri bazirati na fi nalnoj grupi proizvoda,

– podsticati mjere za uravnoteženje budžeta, politiku bez defi cita - da se živi od zarađenog,

– javnu potrošnju uskladiti sa međunarodnim standardima EU, ili praksama nekih zemalja koje razvijaju teorijske modele,

– afi rmisati šansu za brži razvoj poljoprivrede i davati veće pod-sticaje za istu,

– privatizacija u BiH i njenim entitetima nezaustavljivo se mora provoditi kao zakonsko i pravično rješenje,

– voditi odgovornu socijalnu politiku, sa prvenstvenim ciljem borbe protiv siromaštva u interesu dugoročne socijalne stabilnosti zemlje.

IZVORI1) Hodžić, K. (2010), Stanje privrede i mjere anticiklične ekonom-

ske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni Naučno-Struč ni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije Tuzla-Travnik-Be o-grad-Bukurešt-Zgreb br.25-26, 2010.

2) Čaušević, F. (2009), Globalna recesija i njene refl eksije na BiH, „Forum bosanac“ , Sarajevo, br.47.

3) Domazet, A. (2009a), Bosna i Hercegovina – kako izbjeći de-pre siju, Zbornik radova sa savjetovanja na Vlašiću „Mjere za ub lažavanje utjecaja globalne ekonomske krize na ekonomiju BiH“, Otvoreni Univerzitet APERION, Travnik.

4) Marić, Ž. (2010), Analiza bilance plaćanja Bosne i Hercegovine-Stanje i trendovi, Međunarodni Naučno- Stručni časopis za eko nomiku i politiku tranzicije Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb br. 25-26, 2010.

5) Hodžić, K., Papić, Ž., Čaušević, F. (2008) Proklamacija o preispitiva nju postojećeg ekonomsko-socijalnog stanja i otvaranju perspektiva bo-sanskohercegovačke ekonomije, Međunarodni forum Bosna, Sarajevo.

6) Tomaš, R. (2009), Svjetska ekonomska kriza kao faktor produ-bljivanja opće krize u BiH, „Forum Bosanac“, Sarajevo, br. 47.

7) Kozarić, K. (2009), Uticaj globalne fi nansijske krize na Bosnu i Hercegovinu ISSN 1840-2593, januar 2009.

8) Pačariz, S. (2009) Globalna fi nansijska kriza- Bosna i Herce-govina u fokusu,“Forum Bosanac“ Sarajevo, br. 47.

9) Agencija za rad i zapošljavanje Bosne i Hercegovine, BILTEN br 6, April 2011.

10) Izvještaj Centralne Banke BiH za 2010. godinu.11) www.worldbank.ba (Četiri mita o planiranim reformama soci-

jalnih i boračkih davanja, februar 2010).12) http://www.cbbh.ba/13) http://www.fi pa.gov.ba/14) http://www.bhas.ba/

SummaryWhat Bosnia and Herzegovina and its entities need are rapid economic recovery and development, that is macroeconomic stability. The economic crisis and recession are shaking the whole world, including the European Union and the neighbouring countries, so that Bosnia and Herzegovina and its entities are faced with the strong negative effects of the global fi nancial crisis. The structural disorder and slow progress of structural reforms, which is how the World Bank marks the failure of structural reforms, will make it even harder for Bosnia and Herzegovina to achieve complete recovery. BiH governments should have done much more concerning taking more productive mea-sures to reduce the negative effects of the global economic crisis. It cannot be sad, however, that the governments did not do anything at all, but the effects of their actions were ineffi cient in all segments of society. The greatest negative effects are present in the labour market that has remained undeveloped though not entirely damaged, the fi scal sector and the public budget at all levels. The fi scal sector is going through a period of instability, because the public budgets have become unsustainable and faced with large defi cits. Nobody even thinks about the issue of public spending or about making it equal to the international standard. The reduction of public spending can be considered the main precondition for macroeconomic stability of Bosnia and Herzegovina and its entities. The public budgets were unsus-tainable even before the global economic crisis. All this caused fi nancial imbalance, instability of Bosnia and Herzegovina and loss of jobs.

Such kinds of disorder have negative consequences and lead to growing unemployment which have negative infl uences on macroeco-nomic stability. The situation is not much better in the European Union or in the neighbouring countries. Sustainable development in the crisis is a complex problem, particularly because neo-liberal individualism has affected social cohesion and awakened antagonism towards work and capital.

Key words: macroeconomic aggregate, global economic crisis, European Union, Bosnia and Herzegovina and its entities, GDP, invest-ments, foreign investments, industrial production, employment, unemployment, public spending, infl ation, central bank of Bosnia and Herzegovina, social benefi ts, structural reforms, labour market.


35

UVOD

Prilikom svake reforme poreskog sistema obično se raspravlja i o oporezivanju imovine. Pod pojmom “imovina” podrazumijeva se vrlo širok spektar potencijalno oporezivog, na primjer, nekretnine: sta-novi, zemljišta, vikendice, višak stambenog prostora, ali i pokretnine, gotov novac, vrijednosnice, umjetnička djela ili nakit i sl. U Evropi se obično u okviru imovine najčešće oporezuju nekretnine, pa će se ovaj rad detaljnije pozabaviti upravo porezom na posjedovanje nekretnina u EU i Republici Srpskoj.

Porez na nekretnine ubire se na vlasništvo/korištenje nekretnine na području gdje se ona nalazi, bez obzira na mjesto prebivališta njezina vlasnika. Nekretnina obuhvaća izgrađeno i neizgrađeno zemljište i građevine. Osnovica ovog poreza može biti tržišna, procijenjena ili rentna vrijednost nekretnine. Porez na nekretnine uglavnom je prihod budžeta jedinica lokalne samouprave.

U pitanju je jedan od najstarijih poreza. Nominalni porez na imovinu je redovan porez koji se plaća periodično, ali ne iz supstance, već iz obveznikovih prihoda.

U pitanju je, takođe, neposredan porez, jer tereti neto vrijednost imovine (rjeđe bruto) iskazanu u novcu, bilo da je u svojini pravnih, bilo fi zičkih lica. Predmet oporezivanja je kako nepokretna tako i pokretna (sa mogućim različitim defi nicijama sadržaja) imovina.

Nominalni porez na imovinu je subjektan porez i prilikom njegovog obračunavanja mogu da se priznaju obvezniku olakšice ličnog i predmetnog karaktera. Budući da je ovaj porez po svom karakteru opšti porez, to su olakšice vrlo rijetke i vezuju se bilo za poštovanje međunarodnih sporazuma i konvencija, bilo za vrlo specifi čne momente socijalne prirode konkretnog obveznika (stara i nemoćna Iica, ali uz uslov da im imovina ne prelazi neki nivo i da nije izvor prihoda i slično).

Za razliku od nominalnog, realni porez iz imovine je neredovan porez. Kako se nominalni porez na imovinu plaća iz prihoda ob-veznika, pravi porez na imovinu je realni porez iz imovine, budući da se plaća iz imovine, odnosno iz aktive (supstance). Ovaj porez je vanredan porez i uglavnom se javlja u vanrednim situacijama, kada treba obezbijediti izuzetno velika sredstva.

1. OPOREZIVANJE NEKRETNINA

1.1. Razlozi za uvođenje poreza na nekretnine

Uvođenje oporezivanja nekretnina kao najznačajnijeg oblika imovine uglavnom se opravdava kriterijima koristi i mogućnosti plaćanja.1

Miroslava Grujić-Kalkan*

Oporezivanje nekretnina u Republici Srpskoj

Rezime Aktuelni Zakon o porezu na imovinu uveo je porez na imovinu, porez na naslijeđe i poklon i porez na prenos nepokretnosti i prava. Porez na nepokretnosti na koje obveznik ima pravo plaća se na površinu nepokretnosti i plaća se u apsolutnom iznosu na površinu nekretnine. Nekretninama u smislu poreskog zakona smatraju se: zemljište, stambene i poslovne zgrade, stanovi, poslovne prostorije, garaže, zgrade i prostorije za odmor i rekreaciju i drugi građevinski objekti.

U ukupno prikupljenim prihodima, učešće prihoda od svih poreza na imovinu je sasvim malo. Lokalne vlasti u Republici Srpskoj nemaju nadležnost da uspostave vlastite poreske stope i zavisne su od poreske administracije na nivou entiteta pri prikupljanju i distribuciji prihoda.

TARA je privela kraju reforme direktnog oporezivanja koju su vodili donatori. Ovaj projekat pomogao je Federaciji, Republici Srpskoj i Distriktu Brčko da se uspostavi moderan i koherentan okvir za direktno oporezivanje koji obuhvata poreze na dobit preduzeća, poreze na prihod građana, kao i poreze na nekretnine bazirane na njihovoj tržišnoj vrijednosti.

Novi zakon na nepokretnosti primjenjivaće se na tržišnu vrijednost nepokretnosti. Novi zakon prebacuje nadležnost sa entiteta na lokalne zajednice da propišu poresku stopu na tržišnu vrijednost nekretnine u intervalu od 0,05% do 0,50%. TARA je radila na kreiranju i imple-mentaciji zakonskog okvira koji će biti sveobuhvatan, koherentan i konzistentan najboljoj međunarodnoj praksi.

Ključne riječi: porez na imovinu, Republika Srpska, nepokretnosti, poreski prihodi, lokalne zajednice, poreska stopa, poreska reforma, TARA projekat.

* Poreska uprava Republike Srpske. E-mail: [email protected] Kesner-Škreb, M.: Što sve treba znati o oporezivanju nekretnina, Institut za javne fi nancije, Zagreb, 2009.

336.226.2(497.6 Republika Srpska) PREGLEDNI RAD


36

Prema kriteriju koristi smatra se da vlasnici nekretnina imaju koristi od države, pa za te koristi moraju platiti porez. Jedan od osnovnih zadataka države je zaštita vlasništva, pa vlasnici moraju platiti državi troškove zaštite i brige za njihove nekretnine (policija, sudstvo ili državna administracija i dr.). Osim sigurnosti i zaštite imovine, država pruža vlasnicima javne usluge u zdravstvu, školstvu, ili komunalnim službama koje podižu vrijednost nekretninama, te koriste njenim vlasnicima. Tako, na primjer, gradeći cestu pored kuće nekog građanina država podiže vrijednost te kuće, a vlasnik ima olakšan pristup svome domu. Zbog takvih koristi vlasnik mora platiti porez na posjedovanje kuće. Takve se usluge pružaju uglavnom na lokalnom nivou, pa je i porez na nekretnine najčešće prihod lokalnih, a ne državnog budžeta.

Prema kriteriju mogućnosti plaćanja, posjedovanje nekretnine znači da je njen vlasnik platežno sposobniji, pa prema tome mora platiti veći porez. Tako porez na nekretnine služi za uvođenje veće pravednosti u poreski sistem. Naime, dohodak ne označava mogućnost plaćanja u cijelosti, pa ni poreski kapacitet pojedinca. Posjedovanje nekretnine povećava taj kapacitet iznad nivoa dohotka: dvije porodice s jednakim dohocima, ali s različitim nekretninama, u ekonomskom smislu nisu jednake. Bogatije porodice imaju veće mogućnosti, veću sigurnost u periodima ekonomske depresije, te veći stepen likvidnosti.

1.2. Karakteristike poreza na nekretnine

Porez na nekretnine ima određene ekonomske i socijalne karak-teristike.

Iako u lokalni budžet uglavnom donosi malo prihoda, porez na nekretnine obično je predmet snažnog otpora poreznih obveznika. Naime, ubire se uglavnom godišnje, pa predstavlja veliki jednokratan teret za pojedinca. Po ovome se porez na nekretnine razlikuje od poreza na dohodak koji se mjesečno ubire iz plate, ili pak od poreza na dodatu vrijednost koji je uglavnom “nevidljiv” i plaća se pri kupovini robe i usluga u malim iznosima.

Prihodi od poreza na nekretnine predstavljaju relativno stabilan izvor sredstava lokalnih budžeta. Budući da se nekretnine ne mogu sakriti niti odnijeti, porez na nekretnine obveznici teško mogu izbjeći. Poreska osnovica je stabilna, za razliku od poreza na dohodak i dobit, koji su podložniji uticajima privrednih ciklusa, pa se iznosi poreza na nekretnine mogu lakše prognozirati.

Često se navodi da porez na nekretnine smanjuje štednju, a povećava potrošnju. Naime, ako se oporezuju nekretnine, tada će bogatiji manje štedjeti, a više će trošiti na tekuću potrošnju. U tom smislu porez na nekretnine može imati negativan utjecaj na štednju i privredni rast. No, takođe se navodi da će porez na nekretnine vlasnike navesti na ulaganje u one oblike imovine koje donose veću dobit, npr. dionice. U tom slučaju porezi na nekretnine mogu imati pozitivan učinak na privredni rast.2

Za efi kasno provođenje poreza na nekretnine država mora posjedo-vati kvalitetne popise nekretnina, između ostalog zemljišne knjige u kojima su navedeni veličina, smještaj i vlasnik nekretnine. Može se očekivati da pojedinci ne prijavljuju tačno i u potpunosti svoju nekretninu, pa država mora imati dobro razrađenu informacijsku osnovu za efi kasno kontrolisanje i pravilno razrezivanje ovog poreza.

Poseban problem predstavlja vrednovanje nekretnina. Nekretnine su heterogena kategorija – ne postoje dvije sasvim identične nekret-nine. Njihova vrijednost uključuje niz činilaca: blizinu saobraćajnica i tržnih centara, postojanje kulturnih i rekreacijskih sadržaja, starost

nekretnine, kvalitet gradnje i opreme, položaj stana u zgradi, i sl. Vrijednost zemlje zavisi pak od njenog kvaliteta i veličine, kao i od kvaliteta okoline. Procijenjena vrijednost nekretnine koja služi kao osnovica za oporezivanje morala bi što bolje odražavati njezinu tržišnu vrijednost. Vrednovanje imovine dodatno komplikuje infl acija, pa je potrebno godišnje revalorizovati imovinu kako bi se održavala njena realna vrijednost. Sve poslove pravilnog vrednovanja nekret-nina trebalo bi da na godišnjoj osnovi obavlja poreska uprava.

Porezi na nekretnine važni su prihodi lokalnih budžeta, te utiču na urbanizaciju i industrijalizaciju, tj. na odluku o mjestu stanovanja ili lokaciji preduzeća. Međutim, na tu odluku utiču takođe i lokalne javne usluge koje se fi nansiraju iz takvih poreza. Osim visine lokal-nih poreza na nekretnine, pri odluci o lokaciji nekretnine poreski obveznici uzimaju u obzir i kvalitet javnih lokalnih usluga.

Smatra se da su porezi na nekretnine efi kasniji od ostalih poreza, jer je njihov uticaj na alokaciju resursa u privredi relativno mali. Ovi porezi ne utiču na odluke ekonomskih subjekata o ponudi rada, investicijama u ljudski kapital, proizvodnji, investicijama i inovacijama, kao ostali porezi. Takođe se smatra da su ovi porezi pozitivno povezani s privrednim rastom.

2. POREZ NA NEKRETNINE U ZEMLJAMA EVROPSKE UNIJE

U nastavku je dat pregled poreza na nekretnine u Evropskoj uniji kako bi se bolje sagledali institucionalni oblici, ali i relativna veličina ovog poreza u evropskim poreskim sistemima. U tabeli 1. prikazane su institucionalne odrednice poreza na nekretnine u zemljama EU-27.

Na temelju prikaza u tabeli 1. moguće je zaključiti sljedeće:

– Porez na nekretnine široko je rasprostranjen te se u nekom obliku primjenjuje u svim članicama EU, osim u Belgiji i Malti.

– Porez na nekretnine uglavnom određuju lokalne vlasti, koje i prikupljaju prihode. U nekim državama (Grčka, Švedska), uz lokalne, postoje i državni porezi na nekretnine.

– Obveznici su pravna i fi zička lica koja su vlasnici ili korisnici stambenog, odnosno poslovnog prostora ili zemljišta.

– U svim prikazanim zemljama oporezuju se nekretnine koje obuhvataju građevine i zemljište, osim u Estoniji, gdje se porez na nekretnine ubire samo na zemljište.

– Osnovica poreza je, uglavnom, vrijednost nekretnine koju procje-njuje lokalna poreska uprava. U nekim zemljama (Francuska, Irska, Ujedinjeno Kraljevstvo) osnovica se utvrđuje na osnovu rentne vrijednosti nekretnine, tj. procijenjene ili tržišne vrijed-nosti najamnine.

– Stope se kreću uglavnom od 0,1 do maksimalnih 3%, a određuju ih lokalne vlasti.

– Stambeni prostor u kojem stanuju vlasnici često ima poseban tretman, pa su oni u nekim zemljama posve oslobođeni (Grčka, Irska, Italija, Litva, Portugal) ili plaćaju niži porez (Bugarska, Slovenija).

Većina zemalja relativno malo poreza ubire od nekretnina. Kada se isključe Poljska, Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo, koje uve-liko odskaču od ostalih zemalja, tada udio poreza na nekretnine

2 Musgrave, R. A. i Musgrave, P. B.: Public Finance in Theory and Practice, New York: McGraw-Hil, 1989.


37

čini samo 1,3% ukupnih poreza preostalih zemalja. Natprosječno se nekretnine oporezuju u Poljskoj (3,6%), Francuskoj (4,9%) i Ujedinjenom kraljevstvu (čak 8,9% ukupnih poreza). U okviru starih

članica EU najmanje prihoda od poreza na nekretnine ubire se u Luk-semburgu (svega 0,2% ukupnih poreza), a relativno malo ubiru tri nove članice, tj. Češka (0,4%), Mađarska (0,7%), i Slovačka (1,5%).3

Napomena: Belgija i Malta nemaju porez na nekretnine. U Belgiji postoji samo jedan oblik poreza na rentnu vrijednost nekretnina za pravna lica.

3 OECD: Revenue Statistics 1965-2007. Paris: OECD, 2008.4 Izvor: IBFD (2009).

DRŽAVA OSNOVICA STOPA NAPOMENA

Austrija Procijenjena vrijednost 0,2 – 1%

Bugarska Procijenjena vrijednost 0,05 – 0,2% Za nekretninu u kojoj poreski obveznik stanuje odobrava se olakšica od 50%.

Kipar Procijenjena vrijednost 0 – 0,4% Porez se plaća na procijenjenu tržišnu vrijednost od 1. januara 1980.

Češka Za zemlju – tržišna cijena 0,25 – 0,75%

Za građevine – površina tlocrta 1 – 10 CZK po m²

Danska Poreska vrijednost 1,6 – 3,4%

Estonija Tržišna vrijednost zemljišta 0,1 – 2,5% Porez se ubire samo na zemljište.

Finska Poreska vrijednost 0,5 – 1%

Francuska Rentna vrijednost koju određuju lokalne vlasti

Koefi cijenti koje određuju lokalne vlasti

Taxe fonciere (property tax) plaća vlasnik, Taxed’habitation (residence tax) plaća stanar. Ako stanar stanuje u vlastitom stanu, plaća oba poreza.

Njemačka Fiskalna vrijednost Utvrđuje ih lokalna vlast, u prosjeku 1,9%

Grčka Procijenjena vrijednost Državni porez – 0,1%Lokalni porez – 0,025 – 0,035%

Osnovno stanovanje oslobođeno je plaćanja državnog poreza.

Mađarska Tržišna vrijednost Maksimum 3%

Irska Rentna vrijednost Stope godišnje utvrđuju lokalne vlasti

Porez se ne plaća za stambeni prostor.

Italija Imputirani dohodak od nekretnine 0,4 – 0,7% Osnovno stanovanje oslobođeno je plaćanja poreza.

Latvija Katastarska vrijednost 1%

Litva Prosječna tržišna vrijednost 1% Obveznici su samo pravna lica.

Luksemburg Procijenjena vrijednost 0,7 – 1%

Holandija Procijenjena vrijednost Stope određuju lokalne jedinice

Poljska Površina tlocrta, zemlje 0,37 – 19,81PLN po m²

Portugal Procijenjena vrijednost 0,2 – 1% Izuzeto osnovno stanovanje.

Rumunija Računovodstvena vrijednost 0,25 – 1,5%

Slovačka Procijenjena vrijednost Zemlja – 0,25%;Građevine – 1SKK po m²

Slovenija Zakonom utvrđena vrijednost 0,1 – 1,5% Prvih 160 m² stana oslobođeno je poreza ako vlasnik u njemu stanuje.

Španija Katastarska vrijednost 0,3 – 0,4%

Švedska Procijenjena vrijednost 0,5 – 1% Državni porez na građevine koje se ko-riste u komercijalne i trgovačke svrhe.

Procijenjena vrijednost 0,4 – 0,75% Lokalni porez za građevine u kojima se stanuje.

Ujedinjeno Kraljevstvo Procijenjena vrijednost za council tax; rentna vrijednost za national non-domestic rate

Stope svake godine određuju lokalne vlasti

Za privatno stanovanje plaća se council tax. Preduzeća plaćaju national non-domestic rate.

Tabela 1. Pregled poreza na nekretnine u zemljama EU-274


38

3. AKTUELNO STANJE OPOREZIVANJA NEPOKRETNOSTI U REPUBLICI SRPSKOJ

Zakon o porezima na imovinu5 koji je u primjeni od 01.01.2002. godine uveo je porez na imovinu, porez na naslijeđe i poklon i porez na prenos nepokretnosti i prava.

Obveznik poreza na imovinu je pravno i fi zičko lice, koje je imalac prava na nepokretnosti i nalazi se na teritoriji Republike Srp-ske. Porez na nepokretnosti plaća se na površinu nepokretnosti. Utvrđivanje poreza vrši se na osnovu podataka iz poreske prijave, poslovnih knjiga poreskog obveznika i drugih podataka kojima nadležni poreski organ raspolaže.

Aktuelni porez na nepokretnosti na koje obveznik ima pravo, plaća se na površinu nepokretnosti i plaća se u apsolutnom iznosu (po metru kvadratnom ili po jednom prodajnom mjestu). Nekretninama u smislu poreskog zakona smatraju se: zemljište, stambene i poslovne zgrade, stanovi, poslovne prostorije, garaže, zgrade i prostorije za odmor i rekreaciju i drugi građevinski objekti.

Aktuelni zakon o porezu na imovinu propisuje i tzv. porez na imovinu u dinamici, odnosno porez na naslijeđe i poklon i porez na prenos nepokretnosti.

Porez na naslijeđe i poklon se plaća na pravo svojine i druga prava na nepokretnosti, koje nasljednici odnosno poklonoprimci nasljeđuju odnosno prime na poklon. Obveznik poreza je izičko lice koje naslijedi imovinu, kao i fi zičko i pravno lice koje tu imovinu primi na poklon. Osnovica poreza na naslijeđe je tržišna vrijednost naslijeđene imovine umanjena za iznos dugova, troškova i drugih tereta koje je obveznik dužan da isplati, a poreska obaveza nastaje danom pravosnažnosti rješenja o nasljeđivanju.

Porez na nepokretnosti i prava plaća se kod prenosa uz naknadu. Obveznik poreza na nepokretnosti i prava je lice koje prenosi pravo, a kad se pravo prenosi po osnovu ugovora o razmjeni između dva lica, obveznik poreza je prenosilac prava veće tržišne vrijednosti. Osnovica poreza na prenos nepokretnosti je ugovorena cijena u trenutku nastanka poreske obaveze ukoliko nije niža od tržišne vrijednosti. Poreska obaveza nastaje danom zaključivanja ugovora o prenosu ili razmjeni nepokretnosti i prava.

Stopa poreza na prenos nepokretnosti i prava iznosi 3% na poresku osnovicu.

Dosadašnji zakon (Zakon o porezu na imovinu) ima čisti fi skalni karakter i ne omogućava vođenje ozbiljnije politike u ovoj oblasti, čime nepokretnosti, kao jedan od značajnih dijelova ukupnog društvenog bogatstva RS, ostaju izvan poželjne ekonomske regu-lacije.

Porez na imovinu je do sada imao minorno učešće u ukupnim poreskim prihodima, kao i u vlastitim prihodima lokalnih zajednica. Nivo obuhvatnosti nepokretnosti porezom bio je veoma nizak (tek oko 9% objekata, odnosno 1,3% ukupnog broja nepokretnosti)6, što je proizvelo niz loših posljedica po alokaciju resursa i regionalni razvoj. Takođe je bio nizak nivo naplate poreza na nepokretnosti (u 2008. godini svega 5,4 miliona KM u čitavoj RS, a na promet nepokretnosti naplaćeno 24 miliona KM)7. Ispostavilo se da je stimu-lativno ne plaćati porez, jer nije bilo sankcija ili su bile minimalne.

4. NOVI NAČIN OPOREZIVANJA NEPOKRETNOSTI

4.1. Zakon o porezu na nepokretnosti

Novim zakonom o porezu na nepokretnosti8 uređuje se oporezivanje nepokretnosti u Republici Srpskoj, oslobađanje od oporezivanja i umanjenje poreske osnovice, način plaćanja poreza i nadležnost Poreske uprave Republike Srpske, u oblasti poreza na nepokretnosti.

Predmet oporezivanja porezom na nepokretnosti su nepokretnosti u Republici Srpskoj koje nisu izuzete od oporezivanja u skladu sa ovim zakonom. Građevinski objekti i zemljište koji čine jednu cje-linu, a nisu vlasništvo istog lica, mogu se pojedinačno oporezivati. Stambene i poslovne jedinice koje su u sastavu zgrada oporezuju se pojedinačno.

Poresku osnovicu za obračun poreza na nepokretnosti predstavlja tržišna vrijednost nepokretnosti koja je utvrđena u skladu sa ovim zakonom. Za svaku poresku godinu tržišna vrijednost nepokretnosti koja predstavlja osnovicu za obračun poreza je njena vrijednost na dan 31. decembar prethodne godine.

Poreski obveznik poreza na nepokretnosti je vlasnik nepokretnosti. U slučaju suvlasništva i zajedničkog vlasništva na nepokretnosti, svaki suvlasnik i svaki zajedničar je poreski obveznik. Ukoliko se vlasnik nepokretnosti ne može odrediti ili pronaći, poreski obveznik je lice koje po bilo kom osnovu koristi nepokretnost.

Obaveza plaćanja poreza na nepokretnosti nastaje danom kada poreski obveznik stekne ili počne da koristi nepokretnost, zavisno od toga koji od uslova bude prije ispunjen. Nepokretnost u izgradnji podliježe plaćanju poreza prema procentu izgrađenosti na dan procjene vrijednosti.

Poreska stopa poreza na nepokretnosti ne može biti manja od 0,05% od procijenjene vrijednosti nepokretnosti, niti veća od 0,50% od procijenjene vrijednosti nepokretnosti. U slučaju obavljanja defi ci-tarne proizvodno-zanatske privredne djelatnosti, obveznik može biti oslobođen obaveze, o čemu posebnu odluku donosi skupština opštine, odnosno grada.

4.2. Fiskalni registar nepokretnosti

Po nastanku poreske obaveze, poreski obveznik dužan je da Pores-koj upravi podnese prijavu za upis u fi skalni registar nepokretnosti. Fiskalni registar nepokretnosti je javna evidencija u pisanom ili elektronskom obliku koju vodi Poreska uprava. Podaci o svim nepokretnostima, porezu na nepokretnosti, poreskom broju, adresi nepokretnosti, njenim karakteristikama i vrijednostima, kao i drugi podaci nalaze se u fi skalnom registru.

Vlasnici, odnosno korisnici, koji su stekli nepokretnosti do dana stupanja na snagu ovog zakona, dužni su da Poreskoj upravi pod-nesu Prijavu za upis u fi skalni registar. Prijava za upis podnosi se područnoj jedinici Poreske uprave prema lokaciji nepokretnosti u roku od trideset dana od dana nastanka poreske obaveze. Podaci iz prijave za upis se upisuju u fi skalni registar nepokretnosti i svakoj nepokretnosti se dodjeljuje poreski broj nepokretnosti (PBN).

5 “Službeni glasnik RS” br. 51/01.6 www.poreskaupravars.org7 www.poreskaupravars.org8 “Službeni glasnik RS” br. 110/08.


39

PBN je jedinstveni indikator svake nepokretnosti. PBN dodjeljuje Poreska uprava u obliku šifre od 17 karaktera.9

– 000 – trocifrena šifra opštine;

– MMM - trocifrena šifra mjesne zajednice unutar opštine;

– TTTTT - petocifrena šifra tipa nepokretnosti;

– XXXXX - petocifreni sekvencijalni broj nepokretnosti;

– K - kontrolni broj po modulu 11.

PBN se dodjeljuje svakoj nepokretnosti za koju je podnesena pri-java za upis. U slučaju spajanja više nepokretnosti u jednu cjelinu, novonastaloj nepokretnosti se dodjeljuje novi PBN, dok se postojeći PBN proglašava neaktivnim. U slučaju podjele nepokretnosti, svaka novonastala nepokretnost dobija novi PBN, dok se postojeći PBN proglašavaju neaktivnim. Ukoliko dođe do promjene namjene nepokretnosti 50% i više, takva nepokretnost dobija novi PBN, dok se postojeći PBN proglašava neaktivnim.

Poreski obveznik ima obavezu podnošenja prijave za upis za svih nepokretnosti koje posjeduje. Ukoliko građevinski objekat i zemljište čine jednu cjelinu, poreski obveznik podnosi jednu prijavu za upis. Za svaku stambenu ili poslovnu jedinicu koja se nalazi u sastavu stambeno-poslovne zgrade ili objekta podnosi se prijava za upis.

Ako dijeljenjem nepokretnosti nastanu dvije ili više cjelina, za svaku nepokretnost potrebno je podnijeti prijavu za upis. Ako spajanjem dvije ili više nepokretnosti nastane cjelina, za novu nepokretnost potrebno je podnijeti prijavu za upis. Suvlasnici nepokretnosti podnose pojedinačno prijavu za upis.

Suvlasnik nepokretnosti koji koristi cijelu nepokretnost, ili njen najveći dio, podnosi jedinstvenu prijavu, ukoliko ostali suvlasnici nisu poznati ili su nedostupni. Članovi istog domaćinstva koji su suvlasnici nepokretnosti, mogu sporazumno podnijeti jedinstvenu prijavu. Potrebna je saglasnost suvlasnika koja se daje potpisom na prijavi za upis. Zajedničari na nepokretnosti sporazumno podnose jedinstvenu prijavu za upis. Potrebna je saglasnost zajedničara koja se daje potpisom na prijavi za upis.

Pravo na oslobađanje plaćanja poreza stiče se od dana podnošenja Zahtjeva za oslobađanje. Zahtjev se podnosi u roku koji je propisan za podnošenje prijave za upis. Jednim zahtjevom može se tražiti oslobađanje za više nepokretnosti u vlasništvu jednog lica.

Podaci iz fi skalnog registra nepokretnosti dostupni su javnosti. Poreska lista je godišnji izvod iz fi skalnog registra nepokretnosti za svaku opštinu, odnosno grad.

Poreska lista za određenu opštinu sadrži:

– adresu nepokretnosti;

– PBN;

– procijenjenu vrijednost nepokretnosti.

Poreska uprava dostavlja primjerak Poreske liste svakoj opštini za svaku poresku godinu. Poreska lista se godišnje objavljuje u dnevnim novinama.

4.3. Metodologija procjene vrijednosti nepokretnosti

Tržišna vrijednost nepokretnosti je novčani iznos za koji nepokret-nost može biti razmijenjena u datom trenutku na tržištu slobodnom voljom kupca i prodavca. Tržišna vrijednost nepokretnosti izražava se u jedinicama domaće valute.

Manji broj nepokretnosti bio je u prometu – tržište je odredilo njihove cijene, to su tzv. “nepokretnosti u dinamici”. Većina nepokretnosti nisu bile u prometu - “nepokretnosti u statici”, a neizvjesno je da li će ikada i biti, pa je pitanje kako saznati njihovu tržišnu vrijednost. Podaci o prometovanim nepokretnostima koriste se za procjenu potencijalne tržišne vrijednosti nepokretnosti “u statici”.

Procjena tržišne vrijednosti nepokretnosti vrši se korišćenjem modela masovne procjene tržišne vrijednosti nepokretnosti – KAMA. KAMA model je sistematska procjena vrijednosti grupe imovine na određeni dan primjenom standardizovanih procedura i statističkih testiranja.10

Predmosti KAMA modela su u tome što obezbjeđuje:

– istovremenost,

– jednoobraznost i

– objektivnost utvrđivanja poreske osnovice za sve nepokretnosti na cijeloj teritoriji Republike Srpske.

KAMA model izbjegava favorizovanje, obezbjeđuje nediskriminaciju i transparentnost u oporezivanju.

KAMA model funkcioniše na principu upoređivanja podataka nepokretnosti čija se procjena tržišne vrijednosti vrši i slične nepokretnosti koja je bila u prometu. Procijenjena tržišna vrijednost se koriguje uticajem razlika predmetne nepokretnosti i prometovane nepokretnosti (pomoću koefi cijenata). KAMA model zasniva se na korišćenju standardnog statističkog softverskog paketa (NCSS).

Elementi na kojim počiva KAMA model su:

– izovrijednosna linija – zamišljena linija, statistički utvrđena, koja predstavlja skup tačaka u prostoru na kojima nepokretnosti imaju istu tržišnu vrijednost;

– lokacioni centar visoke vrijednosti – tačka u realnom prostoru u od nosu na koju nijedna druga tačka nema veću tržišnu vrijed-no st nepokretnosti;

– ostali parametri: x, y koordinate nepokretnosti, udaljenost od centra visoke vrijednosti, površina, namjena, građevinska zona.

Osnovni model za procjenu:

V=GQ * (Pl*Ql+PL* QL +OL)

V - tržišna cijena nepokretnosti

GQ - opšti kvalitativni faktor (mjesto i vrijeme prodaje)

Pl - vrijednost poboljšanja (u KM po kvadratnom metru)

Ql - količina poboljšanja (u kvadratnim metrima, sobe, kupatilo i sl.)

PL - cijena zemljišta po kvadratnom metru

QL - veličina zemljišta (iz katastra)

OL - ostali faktori (npr. garaža)

Troškovni model:

TV = OK [ VZ + (TI – A) ]

TV – procijenjena tržišna vrijednost nepokretnosti

OK – opšti kvalitativni faktor

VZ – tržišna vrijednost zemljišta

TI – troškovi izgradnje istog takvog objekta

A – amortizacija date nepokretnosti

9 Pravilnik o upisu u fi skalni registar nepokretnosti, “Službeni glasnik RS” br. 16/09.10 Pravilnik o procjeni vrijednosti nepokretnosti, “Službeni glasnik RS” br. 37/09.


40

4.4. Poreski račun i način plaćanja poreza

Poreski račun označava izvod iz fi skalnog registra nepokretnosti kojim poreska uprava utvrđuje poresku obavezu. Za svaku regis-trovanu i oporezivu nepokretnost izdaje se poreski račun. Poreska uprava vodi poreske račune u elektronskoj formi. Poreski obveznik dobija poreski račun u pisanoj formi, nastao na osnovu elektron-skog zapisa.

Poreski račun sadrži:11

– PBN;

– ime i identifi kacioni broj poreskog obveznika;

– adresu nepokretnosti;

– adresu za dostavljanje poreskog računa;

– procijenjenu vrijednost nepokretnosti;

– poresku stopu;

– ukupno poresko zaduženje;

– datum dospijeća plaćanja poreske obaveze;

– postupak plaćanja i pouku o pravnom lijeku.

Poreska uprava izdaje poreske račune za tekuću poresku godinu do 31. marta za sve nepokretnosti čija je vrijednost procijenjena na dan 31. decembar prethodne godine. Poreski račun se dostavlja na adresu poreskog obveznika. Ukoliko je adresa poreskog obveznika izvan teritorije BiH, poreski račun se dostavlja na adresu na kojoj se nalazi nepokretnost.

Poreskom obvezniku kojem nije izdat poreski račun Poreska uprava izdaje poreski račun za tekuću poresku godinu u roku od 30 dana od dana sticanja nepokretnosti. Poreska obaveza se utvrđuje proporcionalno broju mjeseci za koji je on ili ona obveznik za stečenu nepokretnost.

Za svaku registrovanu nepokretnost izdaje se onoliko računa ko-liko je registrovanih poreskih obveznika. Ukupna poreska obaveza za nepokretnost dijeli se na više poreskih računa proporcionalno udjelu obveznika u vlasništvu nad nepokretnosti.

Poreska uprava dostavlja jedinstven poreski račun za nepokretnosti na kojom postoji suvlasništvo, ukoliko su se suvlasnici pismeno izjasnili na prijavi za upis da se izdaje jedinstveni račun.

Ukoliko se izvrši prenos vlasništva u toku poreske godine, poreski obveznik koji je izvršio prenos dužan je da izmiri dospjeli dio obaveze za period od početka godine do dana prenosa vlasništva. U ovakvim slučajevima Poreska uprava izdaje novi poreski račun.

Iznos zaduženja utvrđuje se množenjem procijenjene tržišne vrijed-nosti nepokretnosti na dan 31. decembra prethodne poreske godine i poreske stope koju utvrđuje skupština opštine, odnosno grada.

Poreska uprava utvrđuje iznos umanjenja poreske osnovice za svakog poreskog obveznika. Iznos umanjenja poreske osnovice utvrđuje se kao

UPO = (PTVN : PM2) x [50 +10 x (BČD-1)]

UPO (umanjenje poreske osnovice)

PTVN (procijenjena tržišna vrijednost nepokretnosti)

PM2 (površina u metrima kvadratnim)

BČD (broj članova domaćinstva)

Umanjenje poreske osnovice ostvaruje se podnošenjem Zahtjeva za umanjenje poreske osnovice.

Umanjenje poreske osnovice – jedno domaćinstvo

Vrijednost stana 100 000 KM, površina 80 m2., sa tri člana domaćinstva.

UPO = (100 000 : 80) x [50 +10 x (3-1)]

UPO = (1250) x [ 50+20]

UPO = 1250 x 70

UPO = 87 500 KM

Porez se plaća na iznos 100 000 – 87 500 = 12 500 KM.

Umanjenje poreske osnovice - različita domaćinstva

Ako poreski obveznici nisu članovi istog domaćinstva, a suvlas-nici su iste nepokretnosti, Poreska uprava će umanjenje poreske osnovice u vrijednosti od 50 m2 podijeliti na poreske obveznike proporcionalno njihovom učešću u vlasništvu:

UPO = (PTVN 50 M2 : BrPO) + PTVN 10 M2 x (BČD-1)

PTVN (procijenjena tržišna vrijednost nepokretnosti)

PM² (površina u metrima)

BrPO (broj poreskih obveznika)

BČD (broj članova domaćinstva).

Umanjenje poreske osnovice – obveznici nisu članovi istog domaćinstva

Dva obveznika su suvlasnici iste kuće (vlasništvo 1/2) i svaki je posebno podnio prijavu. Kuća je površine 180 m2 i vrijedi 300 000 KM. Jedno domaćinstvo ima dva člana, a drugo tri člana.

Umanjenje za prvog poreskog obveznika

UPO = (83 333/2) + 16 667 x (2-1) = 41 665.5 +16 667 = 58 333.5 KM12

Umanjenje za drugog poreskog obveznika

UPO = (83 333/2) + 16 667 x (3-1) = 41. 665 + 33 334 = 74 999 KM

Ukupno umanjene za nepokretnost

58 333.5 KM + 74 999 KM = 133 332 KM

Porez na nepokretnosti plaća sa na osnovu poreskog računa u dva dijela: prvi najkasnije do 30. juna i drugi do 31. decembra u poreskoj godini. Uplata prvog dijela ne može biti manja od 50% ukupnog iznosa poreske obaveze iz poreskog računa. Uplata poreza se vrši striktno prema primjeru uplatnice koja je data uz poreski račun.

Poreski obveznik ima pravo da uloži pismeni prigovor na iznos poreske obaveze. Prigovor se podnosi područnoj jedinici poreske uprave na čijoj se teritoriji nalazi nepokretnost. Poreski obveznik ima obevezu da plati porez na način i u roku propisanom zakonom. Na iznos poreske obaveze koja ne bude uplaćena u roku, plaća se zatezna kamata za svaki dan zakašnjenja.

11 Pravilnik o poreskom računu i načinu plaćanja poreza na nepokretnosti, “Službeni glasnik RS” br. 29/09, 33/09.12 50 m2 = 83 332 KM, 10 m2 = 16 667 KM.


41

5. OSNOVNE PROMJENE U ZAKONU O POREZU NA NEPOKRETNOSTI U ODNOSU NA ZAKON O POREZIMA NA IMOVINU

Slijedi pregled osnovnih promjena koje donosi novi Zakon na nepokretnosti u odnosu na dosadašnji Zakon o porezu na imovinu.

13 www.poreskaupravars.org

Tabela 2: Razlike između Zakona na nepokretnosti i Zakona o porezu na imovinu13

Zakon o porezu na imovinu Zakon o porezu na nepokretnosti

Zakonom se uvodi porez na imovinu. Zakonom se uvodi porez na nepokretnosti.

Predmet oporezivanja

Predmet oporezivanja su prava na nepokretnostima u Republici Srpskoj, i to prava: - svojine;- plodouživanja;- upotrebe i pravo stanovanja;- zakupa stana i zakupa poslovne prostorije i drugih

nepokretnosti preko jedne godine; - korišćenja gradskog građevinskog zemljišta.

Nepokretnosti obuhvataju: - zemljište;- stambene i poslovne zgrade;- stanove; - poslovne prostorije;- garaže; - zgrade i prostorije za odmor i rekreaciju.

Predmet oporezivanja

Predmet oporezivanja su nepokretnosti u Republici Srpskoj. Nepokretnost je zemljište sa svim što je trajno spojeno sa njim, ili što je izgrađeno na površini zemljišta, iznad ili ispod njega.Nepokretnosti obuhvataju zemljište sa svim što je trajno spojeno sa njim, kao što su kuće, stambene zgrade, poslovne zgrade, garaže, benzinske pumpe, hoteli i sl.

Poreski obveznik

Poreski obveznik je pravno i fi zičko lice koje je imalac prava na nepokretnosti. - Ukoliko više pravnih ili fi zičkih lica ostvaruju pravo na istoj

nepokretnosti, poreski obveznik je svako od njih, srazmjerno svom udjelu u nepokretnosti.

Poreski obveznik

Poreski obveznik je svaki vlasnik nepokretnosti. - Nepokretnost, a ne vlasnik nepokretnosti, podliježe plaćanju poreza.- Ukoliko se vlasnik ne može utvrditi ili pronaći, poreski ob-

veznik je korisnik ili lice koje zauzima nepokretnost.U slučaju suvlasništva i zajedničkog vlasništva, svaki suvlasnik i zajedničar je poreski obveznik.Status poreskog obveznika po osnovu prava korišćenja nepokretnosti ne može biti osnov za sticanje prava na nepokretnosti.

Poreska osnovica

Porez na imovinu plaća se u apsolutnom iznosu po kvadratnom metru korisne površine ili u propisanom iznosu.- Porez se plaća na površinu nepokretnosti.

Poreska osnovica

Porez na nepokretnosti plaća se na tržišnu vrijednost nepokret-nosti utvrđenu u skladu sa Zakonom.- Za svaku poresku godinu tržišna vrijednost nepokretnosti je

njena procijenjena vrijednost na dan 31. 12. prethodne godine.Procijenjena vrijednost je novčani iznos na osnovu koga se oporezuje nepokretnost.

Poreska stopa

Nema poreske stope. Stambena površina 0,3-0.5 KM/ m2.Vikend kuća i poslovni prostor 0,1 KM/ m2.Prodajni i ugostiteljski prostor 2 KM/ m2.Zemljište za benzinsku pumpu 3 KM/ m2.Benzinska pumpa 3000 KM /pumpi;Uslužni poslovni prostor 0,10 KM/ m2.Kancelarijski prostor 1 KM/ m2.Ostala prava 0,05 KM/ m2.

Poreska stopa

Poreska stopa ne može biti manja od 0,05% procijenjene vrijed-nosti nepokretnosti, niti veća od 0,5% procijenjene vrijednosti nepokretnosti.Skupštine opština i gradova utvrđuju poresku stopu koja će se primjenjivati za oporezivanje nepokretnosti na njihovoj teritoriji najdalje do 31. decembra tekuće za narednu poresku godinu. Poreska stopa poreza na nepokretnosti se ne može mijenjati u toku jedne poreske godine.

Nastanak poreske obaveze

Poreska obaveza nastaje danom sticanja prava, odnosno danom početka korišćenja, danom osposobljavanja, danom izdavanja upotrebne dozvole ili danom omogućavanja korišćenja imovine na drugi način.

Nastanak poreske obaveze

Poreska obaveza nastaje danom sticanja nepokretnosti, odnosno danom početka korišćenja nekretnine.Prvi događaj određuje nastanak poreske obaveze.Nepokretnosti u izgradnji podliježu plaćanju poreza prema pro-centu izgrađenosti.


42

Poreska oslobađanja (nepokretnosti)

Porez na imovinu ne plaća se na prava na nepokretnosti: - u vlasništvu države, koje koriste njeni organi;- diplomatskih i konzularnih predstavništava stranih država

(ukoliko postoji reciprocitet);- vjerskih zajednica;- od kulturnog i istorijskog značaja;- koje se koriste u obrazovne, kulturne, naučne, društvene,

zdravstvene, humanitarne i sportske svrhe;- puteve, lučke obale i lukobrane, brodske prevodnice, pruge,

aerodromske piste, brane, objekte za zaštitu i dr. objekte od javnog značaja;

- skloništa za zaštitu ljudi i roba od ratnih dejstava;- poljoprivredno zemljište i ekonomske zgrade u poljoprivredi;- proizvodni i poslovni prostor i poslovni prostor površine do 10

m2.

Poreska oslobađanja (nepokretnosti)

Sljedeće nepokretnosti su oslobođene plaćanja poreza na nekretnine:- u vlasništvu, države koje koriste njeni organi;- diplomatskih i konzularnih predstavništava stranih država

(ukoliko postoji reciprocitet)- vjerskih zajednica;- kulturni i istorijski spomenici;- koje se koriste u obrazovne, kulturne, naučne, društvene,

zdravstvene, humanitarne i sportske svrhe; - putevi, lučke obale i lučki putevi, brodogradilišta, željezničke

pruge, aerodromske piste, brane, objekti za zaštitu i dr. objekti od javnog značaja;

- skloništa za zaštitu ljudi i roba od ratnih dejstava;- objekti ili dijelovi objekata koji služe za izvođenje javnih radova;- nepokretnosti koje se nalaze u minskim poljima i- obrađeno poljoprivredno zemljište i nepokretnosti koje služe

za vlastitu poljoprivrednu proizvodnju.

Poreska oslobađanja (lica)

Poreza na imovinu (na zgrade, stanove ili stanarsko pravo) oslobođene su i sljedeće kategorije fi zičkih lica: - ratni vojni invalidi od I do III kategorije;- porodice poginulih i nestalih boraca;- penzioneri;- lica registrovana kod Centra za socijalni rad.

Poreska oslobađanja (lica)

Poreska oslobađanja nisu predviđena.- Nema oslobađanja za određene kategorije stanovništva.

Umanjenje poreske osnovice

Nisu predviđena umanjenja ove vrste.

Umanjenje poreske osnovice

Poreski obveznik ima pravo na umanjenje osnovice za vrijed-nost 50m² za obveznika i po 10m² za svakog člana njegovog domaćinstva.Ako više obveznika stanuje u jednoj stambenoj jedinici, tada samo jedan ima pravo na umanjenje od 50m², a za ostale obveznike i članove domaćinstva umanjuje se osnovica za vrijednost od po 10m².Jedno lice može biti nosilac prava na umanjenje samo na jednoj nepokretnosti.

Utvrđivanje poreza

Utvrđivanje poreza vrši se na osnovu podataka iz poreske prijave, poslovnih knjiga i drugih podataka kojim raspolaže poreski organ.Vrši se kontrola ispravnosti obračuna poreza.

Utvrđivanje poreza

Utvrđivanje poreza vrši se na osnovu podataka iz poreske prijave i propisanih standarda za procjenu tržišne vrijednosti nepokretnosti.- Ažuriranje tržišnih vrijednosti procijenjene imovine vrši se

svakih pet godina.- Podaci u fi skalnom registru su dostupni javnosti. Potpune liste oporezovanih nepokretnosti u svakoj opštini objavljivaće se jednom godišnje.

Poreska prijava

Poreska prijava se podnosi do 28. februara godine za koju se vrši utvrđivanje poreza. Prijava se podnosi u područnoj jedinici u opštini na čijoj se teritoriji nalazi nekretnina.

Poreska prijava

Prijava za upis u fi skalni registar podnosi se u roku od četiri mjeseca nakon stupanja na snagu zakona.Prijava se podnosi u područnoj jedinici u opštini na čijoj se teri-toriji nalazi nepokretnost.Poreski obveznik koji stekne ili počne da koristi nepokretnosti po isteku roka od četiri mjeseca, a prije početka primjene zakona, dužan je da dostavi prijavu za upis u roku od 30 dana od dana sticanja ili korišćenja nepokretnosti.

Odgovornost Poreske uprave

Poreska uprava obavlja sljedeće poslove: - utvrđuje oporezivu imovinu u Republici Srpskoj;- procjenjuje imovinu, odnosno kontroliše ispravnost procije-

njene vrijednosti; - vrši naplatu i prinudnu naplatu poreza na imovinu;- rješava po žalbama poreskih obveznika.

Odgovornost Poreske uprave

Poreska uprava obavlja sljedeće poslove: - registruje oporezive i neoporezive nepokretnosti u Republici Srpskoj;- uspostavlja i vodi fi skalni registar nepokretnosti;- procjenjuje vrijednost nepokretnosti;- priprema i izdaje poreske račune;- vodi evidenciju o uplatama poreza i poreskim računima;- vrši druge obaveze propisane Zakonom o Poreskoj upravi i ovim za-

konom.


43

Plaćanje poreza

Porez na imovinu može se platiti u ukupnom iznosu prilikom podnošenja poreske prijave ili tromjesečno, i to u roku od 45 dana od dana početka tromjesečja (15. februara, 15. maja, 15. avgusta i 15. novembra).

Plaćanje poreza

Porez na nepokretnosti se plaća u dvije rate, i to prva najkasnije do 30. juna i druga najkasnije do 31. decembra u poreskoj godini.Uplata do 30. juna mora biti najmanje 50% od ukupnog iznosa dospjele obaveze.Ukoliko poreski obveznik izvrši prenos vlasništva na novog poreskog obveznika, dužan je izmiriti dospjeli dio obaveze od početka godine do dana prenosa vlasništva.

Porez na imovinu, odnosno nepokretnost, uplaćuje se na račun opštine ili grada na čijoj teritoriji se imovina (nepokretnost) nalazi.

Početkom primjene Zakona o porezu na nepokretnosti prestaje da važi Zakon o porezima na imovinu. Zakon o porezu na nepokretnosti primjenjivaće se od 1. januara 2010. godine.

6. CILJEVI REFORME POREZA NA IMOVINU U RS

Reforma poreza na nekretnine neophodna je zbog potrebe za vlas-titim prihodima lokalnih zajednica. Neophodna je decentralizacija oporezivanja imovine. Reformom bi se podstakla efi kasna alo-kacije resursa, kao i racionalnije korišćenje nekretnina (alternativna upotreba). Reforma poreza na nekretnine doprinijeće i realnijem iskazivanju cijena, kao i usklađivanju pravne osnove oporezivanja imovine sa dostignutim nivoom poreskih reformi u drugim sek-torima. Povrh svega, neophodno je poboljšanje registra imovine.

Trenutni ciljevi reforme poreza na imovinu u RS su:

– sinhronizacija oporezivanja imovine sa drugim reformskim poduh-vatima u oblasti poreza (PDV, porez na dohodak i porez na dobit),

– kreiranje alternativnog izvora javnih prihoda za lokalne zajednice,

– poboljšanje pravednosti raspodjele poreskog opterećenja među poreskim obveznicima – značajno će se unaprijediti horizontalna i vertikalna jednakost,

– unapređenje decentralizacije i opštinske fi skalne autonomije davan-jem vlastitog izvora prihoda lokalnim vlastima, lakog za upravljanje,

– diferenciranje poreske osnovice od koje zavisi fi nansiranje opštinskih javnih usluga,

– uspostavljanje kontinuirane kreditne sposobnosti opština,

– poboljšanje efi kasnosti korišćenja zemljišta kroz podsticanje alter-nativne upotrebe zemljišta kao ograničenog resursa,

– poboljšanje pozicije lokalnih vlasti u RS povećanjem fi nansijskih kapaciteta lokalnih vlasti,

– poboljšanje poslovnog okruženja u opštinama.

Dugoročni ciljevi reforme poreza na imovinu u RS su:

– unapređenje gruntovnice i katastra,

– podsticaj registrovanja imovine,

– razvoj dinamičnijeg tržišta nekretnina,

– reorganizacija hipotekarnih kredita,

– unapređenje rada procjenitelja imovine.

ZAKLJUČAK

Zakon o porezu na nepokretnosti je zakon koji je nedostajao da bi direktni porezi koji su potpuno u nadležnosti RS bili uređeni modernim zakonima i da bi tržište nepokretnosti, kao jedno od najvažnijih tržišta, dobilo stabilnu, na ekonomskim principima utemeljenu, regulaciju.

Zakon o porezima na imovinu iz 2001. godine, koji je do sada bio u primjeni, ne nudi potrebni nivo regulacije ove oblasti u skladu sa dostignitim stepenom reformi i ukupnog razvoja RS. Dosadašnji zakon ima čisti fi skalni karakter i ne omogućava vođenje ozbiljnije politike u ovoj oblasti, čime nepokretnosti, kao jedan od značajnih dijelova ukupnog društvenog bogatstva RS, ostaju izvan poželjne ekonomske regulacije.

Dosadašnja iskustva sa primjenom Zakona o porezima na imovinu nisu zadovoljavajuća u smislu da nije postignut visok stepen obuh-vatnosti nepokretnosti porezom, opštine nemaju gotovo nikakav uvid u oporezivanje nepokretnosti na njihovoj teritoriji, poresko opterećenje nije proporcionalno vrijednosti nepokretnosti, a time ni ekonomskoj snazi poreskog obveznika, što je u suprotnosti sa odredbama Ustava Republike Srpske. Isto tako, postojeći zakon nije stimulisao racionalno investiranje u nepokretnosti.

Jedan od važnih razloga zbog kojih je usvojen novi zakon o opo rezivanju nepokretnosti je težnja ka konstituisanju stabilnog tr žišta nepokretnosti sa cjelokupnom infrastrukturom koju ono po drazumijeva. Novim zakonom predviđeno je ukidanje poreza na prenos vlasništva nad nepokretnostima i poreza na poklon i nasljedstvo nepokretnosti.

Po Zakonu o porezu na nepokretnosti, poreska osnovica je tržišna vrijednost nepokretnosti. Tržišna vrijednost se defi niše kao novčani iznos za koji imovina može biti razmijenjena, na otvorenom i konkurentnom tržištu, pod normalnim okolnostima i dobrovoljnim putem, u transakciji između zainteresovanih strana, koje posjeduju razuman stepen informisanosti o relevantnim činjenicama.

Poreska politika ide u pravcu da se oporezivanje vrši na osnovu tržišnih vrijednosti nepokretnosti, da su vremenski periodi procjene što kraći, da se koristi tehnika savremene kontrole kvaliteta u ru kovođenju postupcima koji se izvode u osnovnim procjenama, masovnoj procjeni i poreskoj administraciji, jer su svi oni na kri tič-nom putu za uspješno i profesionalno utvrđivanje i funkcio nisanje poreza na nepokretnostima.


44

IZVORI

1. Kesner-Škreb Marina, Što sve treba znati o oporezivanju nekretnina, Institut za javne fi nancije, Zagreb, 2009.

2. Lovčević Jovan, Institucije javnih fi nansija, “Službeni list SFRJ”, Beograd 1991.

3. Milojević Aleksa, Trklja Milivoje, Javne fi nansije, Ekonomski fakultet, Srpsko Sarajevo 2000.

4. Musgrave Richard i Musgrave Peggy, Public Financein Theory and Practice, New York: McGraw-Hil, 1989.

5. Zakon o porezu na imovinu, “Službeni glasnik RS” br. 51/01.

6. Pravilnik o upisu u fi skalni registar nepokretnosti, “Službeni glasnik RS”, 16/09.

7. Zakon o porezu na nepokretnosti, “Službeni glasnik Republike Srpske”, 110/08.

8. Pravilnik o poreskom računu i načinu plaćanja poreza na nepokretnosti, “Službeni glasnik RS”, br. 29/09.

9. Pravilnik o procjeni vrijednosti nepokretnosti, “Službeni glasnik RS”, br. 37/09.

10. IBFD, 2009. European Tax Surveys. Amsterdam: IBFD.

Dostupno na: [http://online2.ibfd.org/eth/].

11. OECD: Revenue Statistics 1965-2007. Paris: OECD, 2008.

12. www.poreskaupravars.org

SummaryCurrent Law on property tax imposed tax on property, inheritance and gift tax, as well as tax on transfer of real estate and rights. Real estate tax on which the taxpayer is entitled, is paid on size of property and is paid in the absolute amount of surface area. Real estate in tax sense are considered: land, residential and commercial buildings, business premises, garages, buildings and facilities for recreation and other buildings.

In total collected revenues, the share of revenue from all property tax is quite low. Local authorities in Republic of Srpska do not have the authority to establish their own tax rates and are dependent upon the tax admistration at the entity level in collection and distribution of income.

TARA has completed the reform of direct taxation led by donors. This project has helped Federation of Bosnia and Herzegovina, Republic of Srpska and Brcko District to establish a modern and coherent framework for direct taxation which includes corporate income taxes, taxes on the income of citizens, as well as real estate taxes based on their market value.

New Law on real estate shall be applied to real estate market value. This new Law transfers jurisdiction from the entities to local com-munities to regulate the rate of tax on real estate market value in the range from 0.05 % to 0.50 %. TARA has worked on creating and implementing a legal framework that will be comprehensive, coherent and consistent with the best international practice.

Key words: property tax, Republic of Srpska, real estate, tax revenues, local communities, tax rates, tax reform, TARA project.


45

UVOD

Od 1. januara 2011. godine u Republici Hrvatskoj je, kao u prvoj ze m lji u okruženju, u primjeni Zakon o fi skalnoj odgovornosti (“Nar-odne no vine Hrvatske”, broj 139/10). Republika Srbija je tokom 2010. godine takođe propisala fi skalnu odgovornost učesnika u budžetskom procesu, ali izmjenama Zakona o budžetskom sistemu (“Službeni glasnik Srbije”, broj 73/10). Dakle, zemlje u okruženju su shvatile značaj fi skalne discipline, a u istom kontekstu i fi skalne odgovornosti, te su pristupile značajnoj fazi poboljšanja ukupnog bu džetskog procesa kroz zakonsko regulisanje navedene materije. Re publika Srpska je pak pitanje fi skalne odgovornosti regulisala pu tem više zakona, ali bazni je Zakon o budžetskom sistemu.

Šta je zapravo odgovornost u budžetskom smislu? Prema Rječniku (Glossary: Selection of Terms and Expressions Used in the External Au dit of the Public Sector, Court of Auditors of the European Commu-nities, Luxemburg, IFAC, 1998), odgovornost (engl. accountability) je:

koncept u okviru vladine politike ili upravljanja koji znači da:

a) političari i javni dužnosnici imaju obavezu da s vremena na vri-je me odgovaraju na pitanja o njihovim službenim aktivnostima (engl. answerability) i

b) moraju biti odgovorni za provođenje ovlaštenja koja su im do-dijeljena.

Žarko Mionić*

Mjesto i uloga fi skalne odgovornosti u izradi i izvršenju budžeta

Rezime Utvrđivanje značaja fi skalne odgovornosti u ukupnom procesu izrade i izvršenja budžeta u velikoj mjeri određuje pravce aktivnosti eko-nomskih entiteta. Odgovornost u budžetskom smislu je koncept u okviru vladine politike ili upravljanja koji znači da političari i javni službenici imaju obavezu da s vremena na vrijeme odgovaraju na pitanja o njihovim službenim aktivnostima i da moraju biti odgovorni za provođenje ovlaštenja koja su im dodijeljena.Značenje termina “fi skalna odgovornost” se indirektno preuzima iz odredbi zakonskoh propisa kojima se reguliše budžetsko poslovanje, kao i zakonskih propisa koji su u neposrednoj vezi sa budžetskim poslovanjem. Zakonsko regulisanje fi skalne odgovornosti u Republici Srpskoj i zemljama u okruženju se svodi na osnovni zakon o budžetu i prateće zakone o računovodstvu i javnim nabavkama. Fiskalna odgovornost se može podijeliti na nekoliko posebnih vrsta, ali se u suštini svodi na individualnu odgovornost u budžetskom procesu, bila ona ekonomska, politička, sankcionisana, nesankcionisana, prouzrokovana činjenjem ili nečinjenjem.Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske predstavlja bazni budžetski zakon i kao takav sadrži sve vrste fi skalne odgovornosti. Najveći broj kvalifi kacija u revizorskim izvještajima na svim fi skalnim nivoima u Bosni i Hercegovini se odnosi na stvaranje obaveza budžetskog korisnika iznad iznosa predviđenog, odnosno utvrđenog u budžetu. Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski ob-veznici (ako se defi cit fi nansira povećanjem poreza) ili drugi budžetski korisnici (ako se defi cit pokriva na teret pozicija ostalih budžetskih korisnika). S druge strane, fi skalna odgovornost u Zakonu o trezoru je podijeljena na fi skalnu odgovornost za lica iz Ministarstva fi nansija i na lica iz ostalih budžetskih korisnika.Posebna specifi čnost u pogledu defi nisanja fi skalne odgovornosti je propisana u susjednoj Hrvatskoj. Naime, Zakonom o fi skalnoj odgovor-no sti, koji je stupio na snagu 1. januara 2011. godini, određena su pravila kojima se ograničava državna potrošnja, jača odgovornost za za konito, namjensko i svrsishodno korišćenje budžetskih sredstava, te jača sistem kontrola i nadzora radi osiguranja fi skalne odgovornosti.Prema iskustvima evropskih zemalja sa dužom i bogatijom budžetskom tradicijom i kulturom, prilikom izrade budžeta i postupaka izvr-še nja budžeta potrebno je posebno razraditi elemente u vezi sa formulisanjem politike i pripreme budžeta, reformom javnih izdataka, po boljšanjem upravljanja javnim izdacima i ulogom zakonodavstva i sistemima za izvršenje budžeta.

Ključne riječi: fi skalna odgovornost, budžetski propisi, budžetsko poslovanje, državna potrošnja, reforma javnih izdataka.

* Deloitte, Kancelarija u Banjoj Luci. E-mail: [email protected]

UDK 336.146:551.583 STRUČNI RAD


46

Da bi princip odgovornosti bio efektivan, moraju se jasno utvrditi i kon tinuirano održavati jasne linije odgovornosti. Mjere odgovornosti tre balo bi da odgovore na sljedeća tri pitanja:

a) ko je odgovoran,b) za šta je odgovoran (predmet odgovornosti) ic) kome je odgovoran.

Da bi se osiguralo odgovarajuće sprovođenje principa odgovornosti, po stoji potreba za predvidivim i djelotvornim posljedicama u vezi sa ponašanjem i načinom rada. U javnom sektoru odgovornost po jedinih službenika u okviru njihove organizacije prema spoljnim kon trolnim tijelima najčešće se primjenjuje u vezi sa pitanjima kako je novac potrošen i koji su rezultati postignuti. Takođe je od suš tinske važnosti u demokratskim sistemima opšta - generalna odgovornost ministara prema državnom ili drugom parlamentu i najširoj javnosti.

Nažalost, kakav je odnos stanovništva prema fi skalnoj odgovornosti i kakav je nivo budžetske kulture u razvijenim zemljama u odnosu na Bosnu i Hercegovinu (na svim nivoima) najbolje prikazuju slje-deći primjeri:

a) Krajem prošlog vijeka, Vlada Izraela je smijenila ministra fi nansija jer je ostvario sufi cit u budžetu, sa jednostavnim obrazloženjem: sufi citom posredno, a poreskim prihodima neposredno je neopravdano opteretio privredu, te je direktno uticao na slabljenje privrednog razvoja u budućem periodu.

b) Na svim nivoima u Bosni i Hercegovini se poreska izdvajanja neopravdano povećavaju, što je privredu opteretilo do maksimu-ma, ali i dalje u narodu vrijedi: “što državu više koštaš, to te vi še cijene”.

1. UOPŠTE O FISKALNOJ ODGOVORNOSTI

U uvodnom dijelu teksta je naveden termin i značenje termina “od-govornost”. Međutim, nigdje nije konkretno defi nisan termin “fi skal-na od govornost”. Značenje ovog termina se indirektno preuzima iz odredbi zakonskoh propisa kojima se reguliše budžetsko poslovanje, kao i zakonskih propisa koji su u neposrednoj vezi sa budžetskim poslovanjem (npr. zakonski propisi o javnim nabavkama).

Značaj fi skalne (ne)odgovornosti na području Bosne i Hercegovine može se sagledati iz sljedećih primjera:

“... Vozaču ministra prošle godine iz budžeta plaćeno je prosječno 243 KM mjesečno za telefoniranje, iako je imao pravo da potroši 50 KM. Vo zači ministra i njegovog zamjenika primali su naknade za prevoz, iako obojica putuju na posao službenim automobilima... Revizori su otkrili da je 23. juna servis automobila, koji koristi mini-star, pla ćen 20.049 KM, iako je isto vozilo bilo na redovnom servisu u feb ruaru i aprilu kod istog servisera...” (Izvor: Glas Srpske, Banja Luka, ponedjeljak, 18. jul 2011. godine, strana 3).

Ovi, naizgled “sitni” detalji i postupci možda i nisu značajni ako ih pos matramo pojedinačno, ali ako se uzme u obzir da u revizor-skim izvještajima većine budžetskih korisnika na području Bosne i Hercegovine stoje iste konstatacije, to je zabrinjavajuće za građane – poreske obveznike i trebalo bi biti prvi signal na koji bi morali reagovati predsjednici vlada na svim nivoima.

Kada je u pitanju podjela fi skalne odgovornosti, literatura s područja biv še Jugoslavije je dosta oskudna. Za potrebe ove anilize ona bi se “mogla posmatrati” na sljedeći način:

a) sa stanovišta nosilaca odgovornosti fi skalna odgovornost se dijeli na:– ekonomsku i– političku.

Ekonomska fi skalna odgovornost podrazumijeva odgovornost za:

– sve postupke koji se tiču poreskih i ostalih opterećenja privrede i poreskih obveznika, te optimalnog opterećenja poreskih obvez-ni ka s ciljem optimalnog ostvarenja budžeta na svim nivoima i efi kasnog funkcionisanja državnih organa u funkciji ostvarenja prava građana,

– način donošenja i izvršenja budžeta i fi nansijskih planova,– efi kasno i ekonomski opravdano provođenje javnih nabavki i– uopšte optimalnu štednju novca poreskih obveznika na svim

ni voima, s ciljem što manjeg opterećenja privrede i građana kao poreskih obveznika.

Politička fi skalna odgovornost je sofi sticirana vrsta odgovornosti i ista podrazumijeva istančan politički sluh i postupke kojima se po reskim obveznicima jasno stavlja do znanja da nosilac političke fun kcije shvata prvenstveno ekonomsku i socijalnu poziciju velike ve ćine stanovništva i poreskih obveznika, te svojim postupcima izbjegava sve vrste troškova i izdataka iz budžeta koji nisu neophodni ili ih svodi na minimalni nivo neophodan za izvršenje funkcija, na pri mjer uzdržavanje od kupovine skupih automobila, namještaja (pogotovo iz uvoza) i umjetničkih djela u vrijeme ekonomske krize itd.

b) sa stanovišta pravne odgovornosti fi skalna odgovornost se dijeli na:– sankcionisanu i– nesankcionisanu.

Sankcionisana fi skalna odgovornost podrazumijeva odgovornost de fi nisanu kaznenim odredbama u budžetskim i ostalim zakonima (npr. odgovornost za neuplaćivanje vlastitih prihoda budžetskih ko risnika po Zakonu o budžetskom sistemu Republike Srpske).

Nesankcionisana fi skalna odgovornost je vrlo bliska političkoj fi skal-noj odgovornosti i podrazumijeva odgovornost koja nije defi nisana kaz nenim odredbama u budžetskim i ostalim zakonima (npr. od-govornost za korišćenje budžetske rezerve iznad iznosa propisanih članom 14. stav (2) Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu nije propisana, ali je ta potrošnja limitirana istim zakonom).

c) sa stanovišta budžetskih postupaka fi skalna odgovornost se dijeli na:– fi skalnu odgovornost prouzrokovanu činjenjem i– fi skalnu odgovornost prouzrokovanu nečinjenjem.

Fiskalna odgovornost prouzrokovana činjenjem podrazumijeva od-go vornost koja nastaje na osnovu učinjenih postupaka ovlašćenih i drugih lica u budžetskom procesu uopšte (npr. ako ovlašćeno li ce ili druga lica u budžetskom korisniku stvaraju u određenoj fi s kalnoj godini rashode koji su iznad iznosa koji su planirani ili za koje postoje raspoloživa sredstva, a u skladu sa članom 39. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske). Ova vrsta odgovornosti je jasno uočljiva, jednostavna za utvrđivanje i predstavlja osnovnu i najvažniju odgovornost svih u budžetskom procesu u zemljama sa razvijenom budžetskom tradicijom i kulturom.

Fiskalna odgovornost prouzrokovana nečinjenjem podrazumijeva od-govornost koja nastaje na osnovu toga što ovlašćena i druga lica u bu džetskom procesu uopšte ne preduzimaju blagovremeno ili nikako ne preduzimaju postupke koje su inače dužni provoditi u budžetskom procesu (npr. ako ovlašćeno lice ili druga lica u budžetskom korisniku ne pro vode procedure propisane Zakonom o javnim nabavkama, te po tom osnovu neopravdano nastaju troškovi i izdaci za budžete).

U teoriji i praksi je vjerovatno moguće pronaći i drugačije podjele fi s kalne odgovornosti, ali za učesnike u budžetskom procesu, za korisnike budžetskih sredstava i, na kraju, za korisnike fi nansijskih iz vještaja svih korisnika budžetskih sredstava je veoma važno da shvate da ta odgovornost postoji i da bi svi trebalo da preuzimaju op štu odgovornost za uspješno funkcionisanje državne i/ili lokalne zajednice.


47

Zakonsko regulisanje fi skalne odgovornosti u Republici Srpskoj i zeml jama u okruženju pokazaće samo takozvani obavezno propisani dio, dok je za stvarne efekte fi skalne odgovornosti potrebna analiza odgovarajućih tijela koja su za tu namjenu i formirana.

Takođe, u analizi fi skalne odgovornosti potrebno je razlučiti odgovor-nosti po osnovu kojih mogu nastati štetne posljedice po budžete, gra đanstvo i poreske obveznike i odgovornosti za formalne elemente po osnovu kojih ne mogu nastati štetne posljedice.

Konačno, osnovna analiza fi skalne odgovornosti se praktično vrši na os novu kaznenih odredbi budžetskih zakona, dok posebna ana-li za obuhvata i postupke i radnje koji nisu sankcionisani, ali utiču na budžetsko poslovanje, kao i poslovanje društvene zajednice u cje lini (prvenstveno se misli na poslovanje privrednih društava).

Zato će se predstojeća analiza fi skalne odgovornosti uglavnom zas-ni vati na tzv. ekonomskoj i sankcionisanoj fi skalnoj odgovornosti, dok će se ostale vrste navoditi samo ako imaju značajan mogući ne gativan efekat.

2. FISKALNA ODGOVORNOST U REPUBLICI SRPSKOJ

Fiskalna odgovornost u Republici Srpskoj je direktno ili indirektno ug lavnom propisana sljedećim zakonima:

- Zakonom o budžetskom sistemu Republike Srpske (“Službeni glas nik Republike Srpske”, broj 54/08 - prečišćeni tekst, 126/08. i 92/09),

- Zakonom o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 1/11),

- Zakonom o trezoru (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 16/05. i 92/09),

- Zakonom o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 49/04, 19/05, 52/05, 92/05, 8/06, 24/06, 70/06, 56/07, 12/09. i 60/10),

- Zakonom o računovodstvu i reviziji Republike Srpske (“Službeni glasnik RS”, broj 36/09. i 52/11) i

- Krivičnim zakonom Republike Srpske (“Službeni glasnik Repub-like Srpske”, broj 49/03. i 73/10).

Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske

Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske predstavlja bazni bu džetski zakon i kao takav sadrži sve vrste fi skalne odgovornosti.

a) Odgovorno lice budžetskog korisnika, odgovorno lice nadležno za budžet i odgovorno lice u fondovima imaju fi skalnu odgovor-nost da vlastite prihode koje ostvare ti budžetski korisnici u pro centu propisanom zakonom o izvršenju budžeta za dotičnu fi s kalnu godinu uplati u propisanom roku na račun budžeta Re publike Srpske. Ova obaveza je propisana odredbama člana 7. tačka 9. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske i odredbama člana 3. stav (14) Zakona o izvršenju budžeta Repu-blike Srpske za 2011. godinu, a sankcionisana je odredbama člana 74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Uko liko neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim od redbama, eventualnu korist će imati samo taj budžetski koris-nik (možda samo neka lica u tom budžetskom korisniku), ali bu džet određenog ekonomskog entiteta će biti direktno oštećen i materijalno i izvještajno, a korisnici fi nansijskih izvještaja neće imati realne i istinite podatke. Indirektna šteta nastaje na način da će odgovorna lica u drugim budžetskim korisnicima, kada ut vr de da prekršioci nisu sankcionisani, i sami obustaviti promet

preko jedinstvenog računa trezora ili drugog propisanog računa. Bu džet ekonomskog entiteta gdje ovakva praksa uzme maha imaće ozbiljne teškoće u budućim periodima.

b) Značajna fi skalna odgovornost za ovlašćena lica je propisana od redbama člana 12. stav 1. Zakona o budžetskom sistemu Re publike Srpske, da se, mimo navedenog zakona, ne mogu uvo diti novi ili mijenjati postojeći prihodi budžeta, odnosno mijenjati kriterijumi za preraspodjelu budžetskih prihoda. Ova odgovornost se prvenstveno odnosi na ovlašćena lica u lokalnim zajednicama koji uvode razne takse, a da pri tome ne vode ra-čuna o zakonskoj mogućnosti uvođenja takse (naknade i sl.), niti o ekonomskoj mogućnosti obveznika obračuna i uplate tih taksa. Direktnu štetu od ovakvih postupaka, naravno, imaju poreski ob veznici, a indirektno se nanosi šteta budžetu ekonomskog en titeta, na način da se isti “razvodnjava”. Ovakvi postupci su sankcionisani odredbama člana 74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske.

c) Odgovorno lice budžetskog korisnika, odgovorno lice nadležno za budžet i odgovorno lice u fondovima imaju fi skalnu odgovor-no st da budžete na svim nivoima donose na način i u rokovima pro pisanim odredbama članova 19-37. Zakona o budžetskom si stemu Republike Srpske. Dakle, riječ je o poštovanju proce-dura, što ne mora da ima negativne fi nansijske efekte.

d) Odgovorno lice budžetskog korisnika, odgovorno lice nadležno za budžet i odgovorno lice u fondovima imaju fi skalnu odgovor nost da mogu stvarati obaveze i koristiti sredstva samo za namjene predviđene budžetom i fi nansijskim planom, i to do iznosa koji je planiran i u skladu je sa raspoloživim sredstvima. Ova obaveza je propisana odredbama člana 39. Zakona o budžetskom sistemu Re publike Srpske, a sankcionisana je odredbama člana 74. Za-ko na o budžetskom sistemu Republike Srpske. Ukoliko neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama, i st vara obaveze iznad iznosa koji je planiran, to je najdrastičniji oblik narušavanja fi nansijske i budžetske discipline i direktan i krajnje “drzak” način stvaranja nepotrebnog i neplaniranog de fi cita budžeta određenog ekonomskog entiteta.

Najveći broj kvalifi kacija u revizorskim izvještajima na svim fi skal-nim nivoima u Bosni i Hercegovini se odnosi upravo na stvaranje oba veza budžetskog korisnika iznad iznosa predviđenog, odnosno ut vrđenog u budžetu.

Slijede dva primjera kvalifi kacija potrošnje budžetskih sredstava iz nad dozvoljenih iznosa iz Izvještaja glavnog revizora Republike Srpske po izvršenoj reviziji Konsolidovanog izvještaja budžeta RS i reviziji fi nansijskih izvještaja budžetskih korisnika RS za 2010. go-dinu, a revidiranih u 2011. godini, Banja Luka, avgust 2011. godine (u daljem tekstu: Izvještaj glavnog revizora RS):

– “Stvorene su i evidentirane obaveze za koje nisu postojala ras-položiva budžetska sredstva u 2010. godini, što nije u skladu sa članom 39. stav 1. i 2. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, kojim je defi nisano da se obaveze stvaraju do iznosa raspoloživih sredstava, odnosno planom predviđenih i ostalim aktima ne mogu se stvarati obaveze na teret budžeta ako za te obaveze nisu predviđena sredstva u budžetu. Troškovi po tom os novu su iskazani na poziciji vanbudžetskih rashoda tekuće po trošnje, u iznosu od 3.244.471 KM’’ (strana 17. Izvještaja glavnog revizora RS) i

– “Izvršenje budžeta Ministarstva sa 31.12.2010. godine iznosi 11.788.938 KM (sa vanbudžetskim rashodima), što je za 59% više od odobrenog budžeta, što nije u skladu sa Zakonom o bu džetskom sistemu (član 39)’’ (strana 21. Izvještaja glavnog revizora RS).

Nažalost, ni u Republici Srpskoj, a ni u zemljama u okruženju ne-ma nijednog primjera da su odgovorna lica kažnjena za ovakve


48

postupke, bilo na osnovu propisanih sankcija, bilo od nadređenih bu džetskih starješina (tu se, prije svega, misli na tzv. političku fi skalnu od govornost, da je npr. predsjednik vlade smijenio “neod-govornog” ministra). Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski ob veznici (ako se defi cit fi nansira povećanjem poreza) ili drugi bu džetski korisnici (ako se defi cit pokriva na teret pozicija ostalih budžetskih korisnika). Indirektna šteta nastaje na način da će od govorna lica u drugim budžetskim korisnicima, kada utvrde da pre kršioci nisu sankcionisani, i sami stvarati obaveze iznad iznosa pla niranih sredstava i ponovo nanijeti neprocjenjivu štetu budžetu eko nomskog entiteta.e) Odgovorna lica u opštinama i gradovima imaju fi skalnu odgovor-

nost da se opštine i gradovi mogu zaduživati kod budžeta Repu-bli ke Srpske, u zemlji i inostranstvu, uz poštovanje sljedećih kri terijuma: zaduživanje za investicione rashode i pokrivanje kra tkoročnog defi cita, i to u visini do 10% ostvarenih izvornih prihoda ostvarenih u prethodnoj fi skalnoj godini. Ova obaveza je propisana odredbama članova 57. i 58. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, a sankcionisana je odredbama člana 74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Ukoliko neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama, i zaduži opštinu i grad mimo navedenih kriterijuma, odnosno u iznosu koji premašuje propisani limit, tada ne samo da podriva fi nansijsku disciplinu, nego dovodi u pitanje budžetsku i fi skalnu poziciju navedene opštine i grada u budućim periodima, odnosno u periodima kada na naplatu dospiju anuiteti po zaduženju ko je opštine i gradovi možda neće moći podnijeti. Direktnu šte tu od ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (ako se bu dući povrat zaduženja fi nansira poveđanjem poreza) ili drugi budžetski koris-nici (ako se budući povrat zaduženja fi nansira na teret pozicija ostalih opština i gradova ili budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske). Indirektna šteta nastaje na način da će odgovorna lica u drugim opštinama i gradovima, kada ut vrde da prekršioci nisu sankcionisani, i sami stvarati obaveze za buduća zaduženja iznad iznosa koje opštine i gradovi mogu realno podnijeti.

f) Posebna vrsta fi skalne odgovornosti koja nije sankcionisana je od redba iz člana 5. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, da budžetska sredstva i budžetski izdaci moraju biti uravnoteženi. Istim članom je propisano da ako tokom fi skalne godine dođe do smanjenja ili povećanja budžetskih sredstava, od nosno do povećanja ili smanjenja budžetskih izdataka, urav-no teženje budžeta se sprovodi putem rebalansa budžeta, po po stupku za donošenje budžeta.

Međutim, nezavisno od toga što navedeni postupak nije sankcio ni-san, postoji odgovornost odgovornih lica po nekoj od vrsta fi skalne od govornosti o kojoj je naprijed bilo riječi. Tako, na primjer, Glavna služba za reviziju javnog sektora u Republici Srpskoj u Izvještaju glavnog revizora RS, na strani 17 navodi: “Ukupno izvršenje bu dže-ta na nivou konsolidovanog fi nansijskog izvještaja Ministarstva za 2010. godinu iskazano je u iznosu od 99.011.971 KM. Revizijom utvrđeni prihodi i dobici su 95.238.585 KM i manjak prihoda nad ras hodima je 3.773.386 KM, što nije u skladu sa članom 5. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, kojim je defi nisano da bu džetska sredstva i budžetski izdaci moraju biti uravnoteženi”.

Zakon o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu

a) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fi skalnu odgovornost da za sredstva za kapitalna ulaganja za iznose iznad 30.000 KM i za sva sredstva za subvencije i gran tove, dobiju od Vlade Republike Srpske saglasnost na plan ut roška tih sredstava u skladu sa odredbama člana 5. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. Dakle, riječ je o poštovanju procedura, što ne mora da ima negativne fi n ansijske efekte, ali je ova aktivnost sankcionisana odredbama člana 24. Za kona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu.

b) Neuobičajena fi skalna odgovornost je propisana odredbama člana 6. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, da su odgovorna lica u budžetskim korisnicima duž ni da sredstva utvrđena u budžetu koriste rukovodeći se na čelima racionalnosti i štednje (ovo je teško mjerljivo i nema elemenata za utvrđivanje racionalnosti i štednje). Ovdje se radi o kombinaciji ekonomske i političke fi skalne odgovornosti. Naime, od govorno lice u budžetskom korisniku može maksimalno is koristiti planirana sredstva za određene budžetske izdatke i troškove i da ne “prekorači” budžet, ali pravo ispoljavanje fi s kalne odgovornosti podrazumijeva da se optimalno posluje i za dovolje ciljevi koje budžetski korisnik treba izvršiti, a da pri tome ne iskoristi sav planirani iznos sredstava za tu poziciju (naravno, ako to nije potrebno). Ova aktivnost je sankcionisana od redbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu.

c) Značajna fi skalna odgovornost za ovlašćena lica kod budžetskih korisnika je propisana odredbama člana 11. stav (4) Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, da podaci uneseni u obrasce za trezorsko poslovanje budžetskih korisnika moraju biti sačinjeni na osnovu vjerodostojnih knjigovodstvenih isprava. Ova odgovornost podrazumijeva da sve poslovne prom-jene moraju biti zasnovane na stvarnim poslovnim događajima, odnosno da se troškovi i izdaci kod budžetskih korisnika odnose na stvarno primljene robe, materijal i izvršene usluge, a nikako na osnovu tzv. “fi ktivnih” poslovnih promjena. Odgovornost za izvršavanje obaveza budžeta bez vjerodostojnih knjigovodst-venih isprava može biti i krivična, a u skladu sa zakonom koji reguliše krivična djela uopšte. Značaj vjerodostojnih knjigovod-stvenih isprava, takođe je potvrđen i odredbama člana 7. do 9. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 36/09 i 52/11). Direktnu štetu od eventualnih postupaka trošenja budžetskih sredstava na bazi nevjerodostojnih knjigovodstvenih isprava naravno imaju poreski obveznici, a indirektno se nanosi ekonomska i politička šteta budžetu ekonomskog entiteta. Ovakvi postupci su sankcionisani odredbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srp ske za 2011. godinu.

d) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fi skalnu odgovornost da izvrše vjerodostojan unos po-dataka u računovodstveni sistem, odnosno da sa odgovarajućih ispravnih i likvidiranih knjigovodstvenih isprava unesu tačne podatke u Glavnu knjigu trezora i odgovarajuće pomoćne knji ge, a u skladu sa odredbama člana 12. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. Nepostupanje po naprijed navedenim odredbama može, osim budžetske i fi skalne, značiti i postojanje krivične odgovornosti, ako rezultat takvog unosa ima ili može imati negativne fi nansijske efekte po budžet odgovarajućeg budžetskog korisnika. Ovakvi postupci su sankcionisani odredbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu.

e) Odgovorna lica u Ministarstvu fi nansija Republike Srpske imaju fi skalnu odgovornost da budžet Republike Srpske za 2011. godi-nu izvršavaju po prioritetima propisanim odredbama člana 16. Za kona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, odnosno da se nakon isplata za spoljni dug i za obaveze prema zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine, obaveze po osnovu ostalih rashoda izmiruju tačno propisanim redoslijedom, odnosno u skladu sa odgovarajućim terminskim planom. Dakle, riječ je o poštovanju procedura, što ne mora da ima negativne fi nansijske efekte, ali je ova aktivnost sankcionisana odredbama člana 25. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu.

f) Posebna vrsta fi skalne odgovornosti koja nije sankcionisana je od redba iz člana 14. stav (2) Zakona o izvršenju budžeta Re-pu blike Srpske za 2011. godinu, da, u izuzetnim slučajevima, ras podjelu sredstava budžetske rezerve mogu vršiti ministar


49

fi nansija u iznosu do 20.000 KM i predsjednik Vlade Republike Srp ske u iznosu do 40.000 KM (ukupno u toku fi skalne godine). Ovakva vrsta fi skalne odgovornosti nije sankcionisana, te ista zavisi isključivo od stava naprijed navedenih lica.

Zakon o trezoru

Fiskalna odgovornost u Zakonu o trezoru je podijeljena na fi skalnu odgovornost za lica iz Ministarstva fi nansija i na lica iz ostalih budžetskih korisnika (sankcionisani odredbama člana 29. Zakona o trezoru).

a) Odgovorna lica u Ministarstvu fi nansija Republike Srpske imaju fi s kalnu odgovornost da izvrše tačan prenos sredstava sa ra-ču na javnih prihoda na transakcione račune (član 6. Zakona o tre zoru). Naime, raspoređivanje javnih prihoda koji pripadaju bu džetu Republike Srpske, koji se dijele između budžeta Re pu blike Srpske, budžeta opština i gradova i koji pripadaju fon dovima se vrši u Trezoru Republike Srpske sa računa javnih prihoda na transakcione račune koje uspostavljaju Republika Srpska, opštine, gradovi i fondovi. Iako je riječ o tehničkim pro-ce durama, jasno je da bi se sistem mogao zloupotrijebiti, te je pored tehničke zaštite sistema, trebalo propisati i provjeravati i fi skalnu odgovornost zaposlenih i nadređenih lica u Ministarstvu fi nansija. Da bi postupak prenosa javnih prihoda bio maksimalno zaštićen i transparentan, u istom članu je propisana i obaveza za prenos sredstava sa računa poreskih obveznika na račune javnih prihoda. Odgovornost za prenos sredstava sa poslovnih ra čuna poreskih obveznika na račune javnih prihoda snose po reski obveznici, poslovne banke i ostali poreski posrednici shodno odredbama Zakona o poreskoj upravi i Zakona o platnim tran sakcijama. U ranijim poreskim periodima se dešavalo da banke zadržavaju javne prihode i da vrše doznake na račune javnih prihoda prema sopstvenom nahođenju, te su u nezavid-nu situaciju dovodili poreske obveznike koji su imali dokaze o uplati javnih prihoda, a Poreska uprava Republike Srpske ih nije imala u svom knjigovodstvu. Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (jer gube vrijeme dokazujući da su izmirili poreske obaveze) ili drugi budžetski korisnici (jer su umanjeni prilivi od javnih prihoda, te im se ograničavaju bu džeti ili fi nansijski planovi).

b) Odgovorna lica u Ministarstvu fi nansija Republike Srpske imaju fi s kalnu odgovornost da ne unose u sistem i da ne isplaćuju iz datke koji nisu planirani budžetom ili nekim drugim propisom (član 7. Zakona o trezoru). Ovo je zaista neobična, ali mo guća situacija, mada je sa praktičnog aspekta veoma teško da od govorna lica u Mnistarstvu fi nansija mogu sa apsolutnom si gurnošću obustaviti neku od transakcija. Naravno, ako je riječ o značajnijem iznosu i transakciji koja nije u skladu sa po slovanjem budžetskog korisnika, istu je potrebno obustaviti od izvršenja i zahtijevati dodatno obrazloženje ovlašćenih lica.

c) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske ima ju fi skalnu odgovornost da obaveze izmiruju u skladu sa odo brenim fi nansijskim planom (član 10. stav 8). Ministarstvo fi nansija, Resor za trezor, odnosno lokalni trezori su odgovorni za izmirenje obaveza u skladu sa odobrenim fi nansijskim pla-nom i u skladu sa Zakonom o godišnjem izvršenju budžeta. Pre laskom na obračunski računovodstveni sistem i uvođenjem Glavne knjige trezora, ukinuta je praksa izbora visine i načina pla ćanja obaveza od strane odgovornih lica u Ministarstvu fi -nansija. U ranijem gotovinskom računovodstvenom budžetskom sistemu izbor za uknjižavanje obaveza budžeta i plaćanje tih obaveza su zavisili samo od stava uskog kruga ovlašćenih lica u Ministarstvu fi nansija. Dešavalo se da se ista vrsta obaveze i u približno istom iznosu za jednog dobavljača izvrši (iako je fak turu dostavio poslije drugog dobavljača), a da se tom drugom dobavljaču obaveza ne plati ni u toj fi skalnoj godini?!

d) Odgovorna lica u Ministarstvu fi nansija Republike Srpske imaju fi s kalnu odgovornost da unesu tačno podatke u trezorski sistem (član 16. stav 8). Trezori su odgovorni za ispravnost unosa u trezorski sistem primljenih obrazaca za trezorsko poslovanje, za tačnost unosa podataka sa obrazaca za trezorsko poslovanje u pomoćne i Glavnu knjigu trezora i za prenos podataka iz pomoćnih knjiga - modula u glavnu knjigu trezora.

e) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fi skalnu odgovornost da ne stvaraju obaveze koje nisu planirane (član 10. stav 4. i 7. Zakona o trezoru) Budžetski ko-risnici mogu stvarati obaveze najviše do iznosa planiranih u kvar-talnim fi nansijskim planovima. Uvođenje kvartalnih fi nansijskih planova za budžetsku potrošnju ima za cilj da se vodi računa o sezonskom uticaju ostvarenja prihoda kao i o vrstama rashoda koji treba da se izvrše u odgovarajućem periodu (kvartalu). Na primjer, podrazumijeva se da će se sredstva koja su u vezi sa pod-sticajima za proljetnu sjetvu isplaćivati u prvom kvartalu fi skalne godine. Budžetski korisnici su odgovorni za pridržavanje visine i uslova zaključenih obaveza. Ova obaveza je takođe propisana odredbama člana 39. Zakona o budžetskom sistemu Repub-like Srpske, o kojem je naprijed već bilo riječi. Ukoliko neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama i stvara obaveze iznad iznosa koji je planiran, to je najdrastičniji oblik narušavanja fi nansijske i budžetske discipline i direktan način stvaranja nepotrebnog i neplaniranog defi cita budžeta određenog ekonomskog entiteta. Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (ako se defi cit fi nan sira povećanjem poreza) ili drugi budžetski korisnici (ako se defi cit pokriva na teret pozicija ostalih budžetskih korisnika). Indirektna šteta nastaje na način da će odgovorna lica u drugim budžetskim korisnicima, kada utvrde da prekršioci nisu san kcionisani, i sami stvarati obaveze iznad iznosa planiranih sredstava i ponovo nanijeti neprocjenjivu štetu budžetu ekonomskog entiteta.

f) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fi skalnu odgovornost da knjigovodstvene isprave na osnovu kojih se unose podaci u trezorski sistem moraju for-malno, računski i suštinski biti tačne (član 13. stavovi 1. i 2. Za kona o trezoru). Zapravo je riječ o osnovnim odredbama svih ra čunovodstvenih propisa. Prema odredbama člana 8. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, knjigovodstvena is prava mora biti potpuna, istinita, računski tačna i uredna, s astavljena tako da omogućava potpun uvid u vjerodostojnost dokumenta, a lica odgovorna za sastavljanje i kontrolu knjigo-vodstvenih isprava svojim potpisom u pisanom ili elektronskom obliku potvrđuju da je knjigovodstvena isprava potpuna, istinita, računski tačna i da odražava suštinu poslovnog događaja na koji se odnosi. Odgovorno lice u pravnom licu dužno je da is pravnost i potpunost knjigovodstvene isprave ovjeri svojim po tpisom prije unosa podataka iz knjigovodstvene isprave u po slovne knjige. U zavisnosti od mogućih efekata, moglo bi se u određenim slučajevima raditi i o krivičnoj odgovornosti od govornih lica, ako bi se proknjižila poslovna promjena koja nije zasnovana na odgovarajućoj knjigovodstvenoj ispravi. To podrazumijeva oštećenje budžeta i/ili omogućavanje drugim licima sticanja određene imovinske koristi.

g) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fi skalnu odgovornost da obezbijede podatke o kreditnim za duženjima (član 22. Zakona o trezoru). Naime, prema članu 20. Zakona o trezoru, Trezor Republike Srpske i lokalni trezori vode evidencije koje se odnose na dug uključujući: ukupan iznos preostalog duga, rokove dospijeća za sve otplate glavnice i kamata, neizmirene obaveze propisane ugovorom o zaduživanju i ukupan iznos izdatih garancija od strane Republike Srpske, opština, gradova i fondova.

Na osnovu tačne evidencije o kreditnim zaduženjima, izrađuju se bu džeti za naredne fi skalne godine, što dodatno povećava značaj


50

ispravnosti i blagovremenosti vođenja evidencija. Naravno, evi-dencija je samo dobra polazna osnova za projekciju zaduživanja.

Primjer iz Republike Italije je poučan: “Sljedećih nekoliko mjeseci nu di brojne prilike da se testira kreditna sposobnost Rima, 335 mi lijardi evra vrijedni krediti dospijevaju za plaćanje tokom naredne godine, što je suma mnogo veća nego kad su u pitanju svi njegovi problemima opterećeni susjedi zajedno i moraće da pozajmi stotine milijardi. I svaki put kad ode na tržište po zajam, investitori širom svijeta će vjerovatno biti zabrinuti zbog rezultata (Italija i evrozona: dobrodošli u pakao, Politika, Beograd, nedjelja, 17. jul 2011. godine).

Zakon o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine

Fiskalna odgovornost po Zakonu o javnim nabavkama je zapravo defi nisana odmah u članu 1, gdje je propisana svrha i predmet zakona.

Prema članu 1. Zakona o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine, zakonom se uspostavlja sistem javnih nabavki u Bosni i Hercegovini, prava, dužnosti i odgovornosti učesnika u postupcima nabavke i postupak kontrole javnih nabavki radi obezbjeđenja: a) najefi -kasnijeg načina korištenja javnih sredstava s obzirom na svrhu i predmet javne nabavke; b) izvršenja nabavke i dodjeljivanja ugovora o javnoj nabavci, koji vrše ugovorni organi u skladu sa postupcima utvrđenim ovim zakonom i c) da, pri tome, ugovorni organi preduzmu sve potrebne mjere kako bi se obezbijedila pravedna i aktivna konkurencija među potencijalnim dobavljačima, uz ostvarivanje jednakog tretmana, nediskriminacije i transparentnosti. Nadalje, javna nabavka odnosi se na nabavku robe, usluga i radova, a sprovode je “ugovorni organi” u skladu sa Pravilima utvrđenim u zakonu i u pratećim podzakonskim aktima.

Članom 49. Zakona je propisano da će se sprovođenje odredbi Zakona obezbijediti postupkom revizije, koji će kao drugostepeni organ voditi Kancelarija za razmatranje žalbi kao samostalna, upravna organizacija sa statusom pravnog lica.

Navedena kancelarija (u daljem tekstu KRŽ) ima široka ovlašćenja, definisana članom 52. Zakona. Značajnija ovlašćenja između ostalog su i:

- prije zaključenja ugovora o javnoj nabavci, KRŽ je, ukoliko sma-tra da je odluka ili radnja ugovornog organa narušila bilo koju oba vezu iz ovog zakona, ovlašćena da: a) sačini izjavu u vezi sa pravnim pravilima ili principima koji se odnose na predmet žalbe; b) u cjelini ili djelimično poništi bilo koji akt ili odluku ugo vornog organa koji nisu u skladu sa ovim zakonom, što po drazumijeva i ovlašćenje za otklanjanje bilo koje tehničke ili druge specifi kacije koja nije u skladu sa ovim zakonom; c) iz da nalog ugovornom organu da otkloni svaku povredu i da nastavi postupak dodjele ugovora u skladu s tim; d) izda nalog za prekid postupka dodjele ugovora; e) donese odluku o naknadi štete žalbeniku, koji je, kao ponuđač, a zbog počinjene povrede ovog zakona, pretrpio gubitak ili štetu,

- nakon zaključenja ugovora o javnoj nabavci, KRŽ je, ukoliko smatra da je odluka ili radnja ugovornog organa narušila bilo ko ju obavezu iz ovog zakona, ovlašćena da: a) sačini izjavu u vezi sa pravnim pravilima ili principima koji se odnose na pred met žalbe i, ukoliko je to opravdano; b) dodijeli naknadu šte te žalbeniku, koji je kao ponuđač, a zbog počinjene povrede ovog zakona, pretrpio gubitak ili štetu i

- u slučaju da KRŽ smatra da je službeno lice ugovornog orga-na izvršilo promišljenu i namjernu povredu ovog zakona, ug-ro žavajući time njegovu svrhu navedenu u članu 1. Zakona, KRŽ, pored ranije navedenih ovlašćenja može da: a) podnese pre kršajnu ili krivičnu prijavu nadležnom sudu; ili b) izrekne nov čane kazne u iznosu do 4.000 KM.

Dakle, kršenje odredbi Zakona o javnim nabavkama Bosne i Herce-govine bi moglo i najčešće i jeste direktno povezano sa krivičnim djelima u privredi i ukupnom (misli se i budžetskom) poslovanju.

Slijede primjeri kvalifi kacija potrošnje budžetskih sredstava suprotno Zakonu o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine iz Izvještaja glavnog revizora RS:

- “Tenderska dokumentacija nije prilagođena novim uslovima nabavke zbog kojih je i poništen postupak, što nije u skladu sa članom 13. stav (2) i članom 19. stav (2) Zakona o javnim na-bavkama. Ugovorom su značajno izmijenjeni uslovi/način plaćanja u odnosu na na najpovoljniju ponudu, što nije u skladu sa članom 39. stav (3) Zakona o javnim nabavkama’’ (strana 16. Izvještaja),

- “Revizijom provedenih nabavki utvrđeno je: da kod prikupljanja ponuda za nabavku kancelarijskog materijala i goriva nisu planirane količine i izbor najpovoljnije ponude, dobavljač je odabran na osnovu najnižeg zbira pojedinačnih cijena, što nije u skladu sa članom 34. Zakona o javnim nabavkama i ugovor-ni organ u ponovljenom zahtjevu za dostavljanje ponude za na bavku goriva za vozni park Ministarstva nije naveo dovoljne i adekvatne informacije u tenderskoj dokumentaciji...’’ (strana 23. Izvještaja),

- “Za rekonstrukciju objekta PS Istočno Sarajevo, provedeno je osam postupaka nabavke (četiri prema konkurentskom zahtjevu u vrijednosti od 107.888 KM i četriri direktnim sporazumom u vrijednosti od 18.862 KM), što nije u skladu sa članom 6. stav (8) Zakona o javnim nabavkama BiH, kojim je defi nisano da ugovor-nim organima nije dozvoljeno dijeljenje premeta ugovora sa na mjerom izbjegavanja primjene nabavnih postupaka utvrđenih zakonom’’ (strana 26. Izvještaja),

- “Krajem godine, po provedenom pregovaračkom postupku, potpisan je Aneks broj 1 na Ugovor iz 2007. godine, o korištenju xxxx mreže, što nije u skladu sa članom 11. stav (4) pod b) tačka 2) Zakona o javnim nabavkama BiH, u dijelovima koji se od nose na opšte pravilo na osnovu kojeg trajanje obnovljenih ugo vora ne može biti duže od jedne godine od dana dodjele ini cijalnog ugovora’’ (strana 27. Izvještaja) i

- “Agencija je većinu nabavki obavljala pozivanjem na član 5. (b) Zakona o javnim nabavkama, a na osnovu Zaključka Vlade RS o primjeni po sebnih mjera bezbjednosti. Na ovaj način, u toku 2010. godine zaključeni ugovori u vrijednosti od 5.398.773 KM. Revizija je mišljenja da ne postoji osnov za korištenje člana 5. tačke (b) Zakona o javnim nabavkama za ugovore koji su potpisani pozivajući se na navedeni član s obzirom na njihov predmet’’ (strana 35. Izvještaja).

Jedan od nalaza Glavne službe za reviziju javnog sektora Repub-like Srpske je komentarisan u dnevnom listu na sljedeći način”...ve ćina milionskih ugovora koje je prošle godine dodijelila Agencija potpisana je tako što se xx pozvao na famozni član 5. Zakona o javnim nabavkama BiH koji ostavlja mogućnost da se tenderi raspisuju ukoliko su poslovi “bezbednosno osetljivi”...’’ (PRESS, petak, 22. jul 2011. godine, strana 8).

Za javnost su najosjetljivije teme o (ne)poštovanju ovog zakona, jer je, za razliku od većine budžetskih i fi skalnih propisa, običnim ljudima najrazumljiviji. Zbog toga je posebna odgovornost lica koja raspolažu javnim, odnosno sredtvima i novcem poreskih obveznika, da vode računa da se postupak javnih nabavki provede u skladu sa svim zakonskim i podzakonskim pravilima.

Zakon o računovodstvu i reviziji Republike Srpske

Zakon o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, kao osnov ni računovodstveni propis, pored značajnih odredbi za računovod st-veno-revizorsku profesiju, sadrži i odredbe koje mogu uticati i na


51

fi skalnu odgovornost odgovornih lica u budžetskim korisnicima. Tu se, prije svega, misli na poglavlje Zakona koje propisuje odredbe o knjigovodstvenim ispravama.

Dakle, odgovorna lica u budžetskim korisnicima imaju fi skalnu odgovornost da knjigovodstvene isprave sastavljaju, likvidiraju, knjiže i čuvaju na način propisan zakonom.

Prema članovima 7. i 8. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, knjigovodstvena isprava je pisani dokument u materijalnom ili elektronskom obliku o nastalom poslovnom događaju kojim su obuhvaćeni svi podaci neophodni za knjiženje u poslovnim knjigama, potpisan od lica koja su ovlašćena za sastavljanje i kontrolu knjigovodstvenih isprava; knjigovodstvena isprava mora biti potpuna, istinita, računski tačna i uredna, sastavljena tako da omogućava potpun uvid u vjerodostojnost dokumenta; lica koja sastavljaju i vrše prijem knjigovodstvenih isprava dužna su da potpisanu ispravu i drugu dokumentaciju u vezi sa nastalim poslovnim događajem knjigovodstvu dostave odmah po izradi, odnosno prijemu, a najkasnije u roku od tri dana od dana kada je poslovna promjena nastala, odnosno dana kad je knjigovodstvena isprava primljena i lica koja vode poslovne knjige dužna su da knjigovodstvene isprave u poslovnim kigama proknjiže narednog dana, a najkasnije u roku od osam dana od dana prijema.

Međutim, često se dešava da odgovorna lica u budžetskim koris-nicima ne obezbijede zakonito knjiženje nastalih poslovnih prom-mjena u skladu sa sačinjenim knjigovodstvenim ispravama. Suština navednog postupka je da se uglavnom smanje obaveze budžetskih korisnika u određenom obračunskom periodu.

Slijedi primjer iz Izvještaja glavnog revizora RS: “Neevidentirane obaveze/rashodi iznose najmanje 402.504 KM’’ (strana 24. Izvještaja glavnog revizora RS).

Postupanje suprotno članovima 7. i 8. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske je sankcionisano članom 51. navedenog zakona, ali se pored ovog zakona svakako treba tražiti i odgovornost po budžetskim zakonima, pa čak i po Krivičnom zakonu Republike Srpske.

Krivični zakon Republike Srpske

Fiskalna odgovornost po Krivičnom zakonu Republike Srpske svakako je najteži oblik odgovornosti. Naime, navedenim zakonom se jasno propisuju zatvorske sankcije u slučaju kršenja odredbi zakona. Fiskalna odgovornost se u krivičnim stvarima ogleda prven-stveno u korišćenju ovlašćenja u privredi i (ne)savjesnog poslovanja.

a) Odgovorno lice u budžetskom korisniku ima fi skalnu odgovor nost da ispravno prikazuje stanje sredstava i ne smije obezbjeđivati bilo kakve koristi za sebe niti za druga fi zička i pravna lica. Prema članu 263. Krivičnog zakona Republike Srpske, odgov-orno je lice u drugom subjektu privrednog poslovanja koje u namjeri pribavljanja protivpravne imovinske koristi za svoje ili drugo pravno lice:

– sastavljanjem isprava neistinitog sadržaja, lažnim bilansima, procjenama ili inventarisanjem ili drugim lažnim prikaziva-njem ili prikrivanjem činjenica, neistinito prikazuje stanje i kretanje sredstava i rezultata poslovanja,

– pri izvršavanju poreskih ili drugih zakonskih obaveza uskrati sredstva koja predstavljaju javni prihod,

– namjenska sredstva kojima raspolaže koristi protivno nji-hovoj namjeni i/ili

– na drugi način grubo prekrši zakon ili pravila poslovanja u odnosu na raspolaganje, korišćenje i upravljanje imovinom, kazniće se zatvorom od šest mjeseci do pet godina.

Međutim, ako je naprijed navedenim djelom pribavljena znatna imovinska korist ili je nastupila šteta velikih razmjera, učinilac će se kazniti zatvorom od jedne do deset godina.

b) Odgovorno lice u budžetskom korisniku ima fi skalnu odgovor-nost da savjesno posluje. Prema članu 264. Krivičnog zakona Republike Srpske, odgovorno lice u drugom pravnom licu u kome nema većinski udio, koje svjesnim kršenjem zakona ili drugog propisa o poslovanju očigledno nesavjesno posluje i time prouzrokuje znatnu imovinsku štetu tom pravnom licu, kazniće se novčanom kaznom ili zatvorom u trajanju do tri godine, a ako je usljed navedenih djela nastupila prinudna likvidacija ili je to pravno lice došlo pod stečaj, učinilac će se kazniti zatvorom u trajanju od jedne do pet godina.

U Republici Srpskoj je već bilo primjera da odgovorna lica u budžetskim korisnicima odgovaraju po naprijed navedenim odred-bama, tako da je od velike važnosti ne samo upoznati odgovorna lica u budžetskim korisnicima o mogućim posljedicama neza-konitog rada i nezakonitog trošenja budžetskih sredstava, nego je potrebno propisati primjenljive interne kontrolne postupke u samim budžetskim korisnicima, kako bi se eliminisala ili znatno smanjila mogućnost izvršenja krivičnih djela.

3. FISKALNA ODGOVORNOST U ZAJEDNIČKIM INSTITUCIJAMA BIH

Fiskalna odgovornost u zajedničkim institucijama Bosne i Her-cegovine je direktno ili indirektno uglavnom propisana sljedećim zakonima:

– Zakonom o finansiranju institucija Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 61/04. i 49/09),

– Zakonom o izvršenju budžeta zajedničkih institucija i međuna-rod nih ugovora Bosne i Hercegovine (za određenu fi skalnu godinu),

– Zakonom o trezoru institucija Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 27/00) i

– Zakonom o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 49/04, 19/05, 52/05, 92/05, 8/06, 24/06, 70/06, 56/07, 12/09. i 60/10.)

Fiskalna odgovornost u zajedničkim institucijama Bosne i Herce-govine, uglavnom, ima čitav niz zajedničkih elemenata sa fi skalnom odgovornošću u Republici Srpskoj. Tu se, prije svega, misli na fi skalnu odgovornost po Zakonu o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine, koji je u primjeni na cjelokupnom prostoru BiH, te su i problemi koji se pojavljuju u primjeni navedenog zakona skoro identični.

Da bismo ukazali na sličnosti sa zakonski propisanim elemen-tima fi skalne odgovornosti u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine sa Republikom Srpskom, izvršićemo analizu fi skalne odgovornosti u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine po Zakonu o fi nansiranju institucija Bosne i Hercegovine.

Zakon o fi nansiranju institucija Bosne i Hercegovine

a) Odgovorna lica budžetskog korisnika imaju fi skalnu odgovor no st da vode računa o visini i načinu stvaranja rashoda i izdataka, od nosno da stvaraju obaveze, odnosno rashode i opterećenja budžetskih pozicija u okviru odobrenja ili iznosa alociranog za tu budžetsku poziciju. Ova obaveza je propisana odredbama članova 14. i 16. Zakona o fi nansiranju institucija BiH, a sankcionisana je odred-bama člana 34. istog zakona. Naime, budžetskim korisnicima nije dozvoljeno da stvaraju obaveze, odnosno rashode ili opterećenja budžetskih pozicija, ako sredstva za te rashode ili opterećenja budžetskih pozicija nisu odobrena u okviru iznosa alociranog za tu budžetsku instituciju. Dakle, uočava se velika sličnost sa odredbama Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske.


52

b) Odgovorna lica budžetskog korisnika imaju fi skalnu odgovornost da ispravno vode računovodstvene evidencije i pomoćne knjige. Ova obaveza je propisana odredbama člana 20. i 21. Zakona o fi nansiranju institucija BiH, a sankcionisana je odredbama člana 34. istog zakona. Naime, budžetski korisnici evidentiraju fi nansijs ke transakcije u skladu sa instrukcijama Ministarstva fi nansija i tre-zora BiH na osnovu knjigovodstvenih isprava, kao što su ugovori, narudžbenice, fakture i ovlašćenja za plaćanje. Ovo je specifi čna situacija za zajedničke institucije BiH i ukazuje više na tehniku izvršenja budžeta, koja u svakom slučaju može biti kontrolisana od strane Ministarstva fi nansija i trezora BiH.

4. SPECIFIČNOSTI FISKALNE ODGOVORNOSTI U ZEMLJAMA U OKRUŽENJU

Republika Srbija

Fiskalna odgovornost u Republici Srbijij je direktno ili indirektno ug lav nom propisana sljedećim zakonima:

– Zakonom o budžetskom sistemu (“Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 54/09, 73/10. i 101/10),

– Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu (“Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/10) i

– Zakonom o javnim nabavkama (“Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 116/08).

Da bismo ukazali na sličnosti sa zakonski propisanim elementima fi skalne odgovornosti u zemljama u okruženju sa Republikom Srp-skom, izvršićemo analizu fi skalne odgovornosti u Republici Srbiji po Za konu o budžetskom sistemu.

Zakon o budžetskom sistemu

a) Odgovorno lice u budžetskom korisniku ima fi skalnu odgovor-nost da ne stvara obaveze i ne odobrava plaćanje na teret ra čuna budžeta rashoda koji nije predviđen u budžetu. Prema odredbama člana 5. stav 9. Zakona o budžetskom sistemu, korisnik budžetskih sredstava može stvarati obaveze i koris-titi budžetsku aproprijaciju do iznosa utvrđenog za pojedinu namjenu u budžetu, odnosno do iznosa aproprijacije utvrđene u okviru programa. U istom članu u stavu 7. je propisano da budžetski prihodi i primanja moraju biti u ravnoteži sa budžetskim rashodima i izdacima. Postupanje suprotno nave-denim odredbama Zakona je sankcionisano članom 103. Zakona o budžetskom sistemu. Ovdje se uočava identično zakonsko rješenje sa odredbama Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Takođe je u članu 54. stav 1. Zakona o budžetskom sistemu propisano da obaveze koje preuzimaju direktni, odnosno indirektni korisnici budžetskih sredstava i organizacije za obavezno socijalno osiguranje moraju odgovarati aproprijaciji koja im je odobrena za tu namjenu u toj budžetskoj godini.

b) Sa tehničkog aspekta, postoji jedna specifi čnost u odredbama Zakona o budžetkom sistemu. U defi nicijama Zakona propisani su termini direktnih i indirektnih korisnika, pri čemu su direktni korisnici budžetskih sredstava organi i organizacije Republike Srbije, odnosno organi i službe lokalne vlasti, a indirektni korisnici budžetskih sredstava su: pravosudni organi, budžetski fondovi, mjesne zajednice, javna preduzeća, fondovi i direkcije osnovani od strane lokalne vlasti koji se fi nansiraju iz javnih prihoda čija je namjena utvrđena posebnim zakonom, ustanove osnovane od strane Republike Srbije, odnosno lokalne vlasti, nad kojima osnivač, preko direktnih korisnika budžetskih sredstava, vrši zakonom utvrđena prava u pogledu upravljanja i fi nansiranja.

U članu 50. Zakona o budžetskom sistemu je propisano da su u roku od 15 dana od dana stupanja na snagu Zakona, odnosno od luke o budžetu, direktni korisnici budžetskih sredstava koji su, u budžetskom smislu, odgovorni za indirektne korisnike budžetskih sredstava, dužni da izvrše raspodjelu sredstava indirektnim korisnicima u okviru svojih odobrenih aproprijacija i o tome obaveštavaju svakog indirektnog korisnika, po dobijenoj saglasnosti Uprave za trezor, odnosno trezora lokalne vlasti. Ono što je značajno za fi skalnu odgovornost jeste odredba u članu 50. Zakona o budžetskom sistemu da se direktnom korisniku budžetskih sredstava koji ne postupi u skladu sa naprijed na-ve denim odredbama, neće dozvoliti korišćenje aproprijacija. Po stupanje suprotno navedenim odredbama Zakona je sankcio-nisano članom 103. Zakona o budžetskom sistemu.

c) Odgovorna lica u direktnim i indirektnim korisnicima budžetskih sredstava imaju fi skalnu odgovornost da obezbijede potpuno i pravovremeno, na dan realizacije, uplaćivanje prihoda i pri-manja budžeta iz okvira svoje nadležnosti na propisani račun odgovarajućeg konsolidovanog računa trezora, za potrebe raspoređivanja u budžetu, u skladu sa članom 49. stav 2. Za-kona o budžetskom sistemu. Postupanje suprotno navedenim odredbama zakona je sankcionisano članom 103. Zakona o budžetskom sistemu.

d) Odgovorna lica u direktnim i indirektnim korisnicima budžetskih sredstava imaju fi skalnu odgovornost da evidentiranje rashoda u budžetu izvrše samo na osnovu knjigovodstvene dokumentacije. Prema odredbama člana 58. Zakona o budžetskom sistemu pravni osnov i iznos preuzetih obaveza, koji proističu iz izvorne knjigovodstvene dokumentacije, moraju biti sačinjeni i potvrđeni u pisanoj formi prije plaćanja obaveze.

e) Karakteristična fi skalna odgovornost je propisana odredbama članova 71. i 72. Zakona o budžetskom sistemu. Prema odred-bama člana 71. Zakona o budžetskom sistemu, funkcioner, odnosno rukovodilac direktnog, odnosno indirektnog korisnika budžetskih sredstava, odgovoran je za preuzimanje obaveza, njihovu verifi kaciju, izdavanje naloga za plaćanje koje treba izvršiti iz sredstava organa kojim rukovodi i izdavanje na-loga za uplatu sredstava koja pripadaju budžetu. Funkcioner, odnosno rukovodilac direktnog, odnosno indirektnog korisnika budžetskih sredstava odgovoran je za zakonitu, namjensku, ekonomičnu i efikasnu upotrebu budžetskih aproprijacija. Konačno, funkcioner, odnosno rukovodilac direktnog, odnosno indirektnog korisnika budžetskih sredstava, može prenijeti pojedina ovlašćenja na druga lica u direktnom, odnosno indi-rektnom korisniku budžetskih sredstava. Međutim, u članu 72. Zakona o budžetskom sistemu je propisana podjela odgovor-nosti između naredbodavca i računopolagača, na način da se funkcije naredbodavca i računopolagača ne mogu poklapati. Naredbodavac je funkcioner, odnosno rukovodilac korisnika bu džetskih sredstava, odnosno lice koje je odgovorno za up-ravljanje sredstvima, preuzimanje obaveza, izdavanje naloga za plaćanje koji se izvršavaju iz sredstava organa, kao i za iz davanje naloga za uplatu sredstava koja pripadaju budžetu, a računopolagač je lice koje je prema opštem ili pojedinačnom aktu organa odgovorno za zakonitost, ispravnost i sastavljanje isprava o poslovnoj promjeni i drugim poslovnim događajima koji se odnose na korišćenje sredstava organa, odnosno budžetskih aproprijacija, kao i za zakonitost i ispravnost sastavljanja isprava o poslovnoj promjeni i drugim poslovnim događajima u vezi sa korišćenjem sredstava i druge imovine. Eventualno kršenje navedenih odredbi Zakona o budžetskom sistemu je sankcionisano članom 103. istog zakona.

f) Takođe, specifi čna vrsta fi skalne odgovornosti je propisana odredbama člana 98. Zakona o budžetskom sistemu. Naime, Uprava za trezor (tijelo analogno trezorima Bosne i Hercegovine, Republike Srpske i Federacije BiH) neće izvršiti nalog za plaćanje


53

koji nije u skladu sa propisima, a na zahtjev podnosioca, u roku od tri dana od dana podnošenja naloga, pismeno će obrazložiti razloge za odbijanje naloga. Ovakva odredba je preuzeta iz prakse bivše Službe društvenog knjigovodstva SFRJ i čini se da bi njena primjena zaista mogla da dovede do kvalitetnog poboljšanja fi skalne discipline.

Republika Hrvatska

Fiskalna odgovornost u Republici Hrvatskoj je direktno ili indirektno uglavnom propisana sljedećim zakonima:

– Zakonom o budžetu (“Narodne novine Republike Hrvatske”, broj 87/08),

– Zakonom o izvršenju državnog budžeta Republike Hrvatske za 2011. godinu (“Narodne novine Republike Hrvatske”, broj 140/10),

– Zakonom o fi skalnoj odgovornosti (“Narodne novine Republike Hrvatske”, broj 139/10) i

– Zakonom o javnoj nabavi (“Narodne novine Republike Hrvatske”, broj 110/07. i 125/08).

Da bismo ukazali na sličnosti sa zakonski propisanim elementima fi s kalne odgovornosti u zemljama u okruženju sa Republikom Srpskom, izvršićemo analizu fi skalne odgovornosti u Republici Hrvatskoj po Zakonu o fi skalnoj odgovornosti.

Zakon o fi skalnoj odgovornosti

Zakonom o fi skalnoj odgovornosti, koji je stupio na snagu 1. januara 2011. godine, određena su pravila kojima se ograničava državna potrošnja, jača odgovornost za zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje budžetskih sredstava, te jača sistem kontrola i nadzora radi osiguranja fi skalne odgovornosti, dok je cilj zakona osiguranje i održavanje fi skalne odgovornosti, transparentnosti i srednjoročne i dugoročne održivosti javnih fi nansija, koji se postiže uspostavl-janjem i jačanjem fi skalnih pravila i pravila za osiguranje fi skalne odgovornosti na osnovu kojih Vlada Republike Hrvatske utvrđuje i provodi fi skalnu politiku.

Prema članu 3. ovog zakona, odredbe istog se odnose na državni budžet i budžete jedinica lokalne i područne (regionalne) sa-mouprave, budžetske i vanbudžetske korisnike državnog budžeta i budžeta jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave utvrđene u Registru budžetskih i vanbudžetskih korisnika.

Novi pojam koji je uveden u zakonsku, a i u praktičnu upotrebu je termin “fi skalna odgovornost”, odnosno dokument koji nosi naziv IZJAVA O FISKALNOJ ODGOVORNOSTI. Prema članu 4. navedenog zakona, Izjava o fi skalnoj odgovornosti je godišnja izjava kojom rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika državnog budžeta i budžeta jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave i ru kovodilac jedinice lokalne i područne (regionalne) samouprave po tvrđuje da je u radu osigurao zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje sredstava te učinkovito i djelotvorno funkcionisanje sistema fi nansijskog upravljanja i kontrola u okviru sredstava utvrđenih u budžetu, odnosno fi nansijskom planu.

a) U članu 6. Zakona o fi skalnoj odgovornosti su defi nisana pravila za jačanje fi skalne odgovornosti, i to:– budžetskom korisniku državnog budžeta, u slučaju stvaranja

obveza s dospijećem iznad visine predviđene državnim bu džetom, visina fi nansijskog plana u sljedećoj budžetskoj godini umanjiće se za iznos stvorenih obveza iznad visine predviđene državnim budžetom,

– prijedlozi zakona, uredbi, drugih propisa i akata koje donosi Vla da, odnosno koje Vlada predlaže na donošenje Hrvat-skom saboru ne mogu biti doneseni, odnosno utvrđeni bez

mišljenja Ministarstva fi nansija na Iskaz o procjeni fi skalnog učinka i

– tokom izvršavanja državnog budžeta Ministarstvo fi nansija može obavljati fi nansijsku kontrolu zakonitog i namjenskog korištenja budžetskih sredstava kod budžetskog korisnika državnog budžeta i krajnjih korisnika.

Ako analiziramo praktični aspekt odredbe da će se budžetskom ko risniku u slučaju stvaranja obaveza s dospijećem iznad visine pred viđene državnim budžetom, visina fi nansijskog plana u sljedećoj budžetskoj godini umanjiti za iznos stvorenih obaveza iznad visine predviđene državnim budžetom, to će samo pospješiti stvaranje obaveza od strane rukovodećih lica u budžetskim korisnicima u posljednjoj godini rukovođenja.

b) U članu 7. Zakona o fi skalnoj odgovornosti defi nisan je sadržaj Izjave o fi skalnoj odgovornosti. Prema navedenom članu, ru-kovodilac je odgovoran za:– zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje sredstava, te

učinkovito i djelotvorno funkcionisanje sistema fi nansijskog upravljanja i kontrola u okviru budžetom, odnosno fi nan sij-skim planom utvrđenih sredstava.

Rukovodilac budžetskog korisnika je dužan svake godine za pre-thodnu budžetsku godinu, za period u kojem je obavljao dužnost, odnosno obavljao poslove rukovodioca, sastaviti Izjavu o fi skalnoj odgovornosti. Izjavom rukovodilac budžetskog korisnika potvrđuje:

– zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje sredstava i– učinkovito i djelotvorno funkcionisanje sistema fi nansijskog

up rav ljanja i kontrola u okviru budžetom, odnosno fi nansijskim pla nom utvrđenih sredstava.

Rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika državnog budžeta Izjavu dostavlja nadležnom ministarstvu koje provjerava njen sadržaj, a ministri i čelnici drugih državnih tijela na nivou razdjela organizacione klasifi kacije i načelnici, gradonačelnici odnosno župani izjavu dostavljaju Ministarstvu fi nansija, koje provjerava njen sadržaj.

c) U članu 11. Zakona o fi skalnoj odgovornosti defi nisana je odgovor-nost za povredu odredbi zakona. U slučajevima kada se utvrdi da je rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika državnog budžeta prekršio odredbe ovoga zakona, staviće svoj mandat za obavljanje dužnosti na raspolaganje predsjedniku/predsjednici Vla de, Vladi, odnosno tijelu koje ga je imenovalo, saglasno propi-sima o imenovanju, a rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog ko risnika jedinice lokalne i područne (regionalne) samouprave koji je pre kršio odredbe ovoga zakona staviće svoj mandat za obav ljanje dužnosti na raspolaganje tijelu koje ga je imenovalo.

Za sada još nema pokazatelja da se odredbe ovog zakona prim-jenjuju u praksi.

5. IZRADA I IZVRŠENJE BUDŽETA - PREPORUKE ZA ZEMLJE U TRANZICIJI

Imajući u vidu naprijed navedeno u vezi sa fi skalnom odgovornošću, to je potrebno ukazati na dobru praksu u pogledu izrade i izvršenja budžeta u zemljama u tranziciji. Potrebno je posebno razraditi sve neophodne elemente u vezi sa:

– formulisanjem politike i pripreme budžeta,– reformom javnih izdataka,– poboljšanjem upravljanja javnim izdacima, – ulogom zakonodavstva i sistemima za izvršenje budžeta i– ciljevima i sistemima za izvršenje budžeta.


54

5.1. Formulisanje politike i priprema budžeta

5.1.1. Opšti dio

Iako se gotovo u svim zemljama budžeti pripremaju u godišnjim cik-lu sima, oni moraju uzimati u obzir i događaje van godišnjeg ciklusa, a naročito očekivane prihode, troškove dugoročnijih programa i po litika vlade i održivost fi skalne politike vlada na svim nivoima, a po gotovo njihov uticaj na nacionalni dug. To se može obezbijediti ak tivnim učešćem lica iz svih područja budžetskog poslovanja u formulisanju politika i pripremi budžeta.

Da bi se izradio godišnji budžet, odnosno procijenilo da li su bu džet-ske politike održive i utvrdile određene promjene politike, izu zetno je važna i od suštinskog je značaja priprema srednjoročnog mak-roekonomskog okvira. Makroekonomske projekcije nisu jednostavna predviđanja trendova makroekonomskih elemenata, nego i suštinski zahtjevi za utvrđivanje podataka neophodnih za kvalitetnu pripremu budžeta. Projekcije se zasnivaju na defi nisanju ciljeva i instrumenata u oblastima poput monetarne politike, fi skalne politike, politike deviznih kurseva i trgovinske politike, upravljanja spoljnim dugom, promocija aktivnosti privatnog sektora i reforme javnih preduzeća. Makroekonomski okvir treba obuhvatiti projekcije vladinih računa, koji formiraju srednjoročni fi skalni (fi nansijski) okvir. Projekcije treba da obuhvate tekuću godinu i period od narednih tri do četiri go dine, te bi trebalo konkretizovati i detaljnije prikazati značajne ekonomske kategorije prihoda i izdataka.

“Polazne osnove za pripremanje godišnjeg budžeta su jasne defi ni-cije fi skalnih ciljeva i strateškog okvira koji se sastoji od konkretnog niza ciljeva i prioriteta. Globalni strateški okvir bi trebalo da omogući izradu sektorskih politika pod uslovom da je to konkretna strate-gija zasnovana na temeljitoj analizi. U ovom okviru, ministarstva i agencije bi trebalo da pripreme vlastite strateške planove koji će uključiti: (a) njihov mandat, u skladu sa zakonskim zahtjevima; (b) pregled željenih ciljeva politike; (c) široki pristup u postizanju ciljeva politike; (d) opis konkretnih mjera politike koje će se koristiti za ostvarenje ovih ciljeva i (e) okvirnu procjenu troškova’’.1

5.1.2. Procjena prihoda

Procjena prihoda je značajna polazana osnova u procesu izrade bu-džeta. Procjena prihoda za određenu fi skalnu godinu podrazumijeva uvid u cjelokupne poreske i neporeske prohode, vodeći računa da ana liza obuhvata vrstu prihoda, poreski obuhvat, nadležnost za naplatu i ubiranje, kao i ostale elemente neophodne za što realniju procjenu. Takođe, potrebno je da budu pripremljene prognoze mjesečnih ra-sporeda prihoda. Prognoze treba redovno ažurirati, poželjno je svaki mjesec, ukoliko promjene u makroekonomskom okruženju ili sistemu poreske uprave mogu uticati na prikupljanje prihoda.

U nekim zemljama, mjesečna prognoza koju pripremi poreska uprava ima više administrativnih detalja nego ekonomska analiza. Ove prognoze prikazuju raspored budžetskih prihoda za fi skalnu godinu, ali ne uzimaju u obzir fi skalni i ekonomski razvoj nakon što je budžet usvojen od strane parlamenta. Zbog navedenog bi bilo poželjno jačati kapacitete za izradu prognoza i analiza u posebnim sektorima (odjelima) poreske uprave (ili ministarstva fi nansija).

Procjena prihoda je takođe značajna u zemaljama u tranziciji, jer ne postoji dovoljno iskustvo u analizama prihoda u ranijim periodima, a veliki problem su i česte promjene poreskih propisa.

5.1.3. Politika zaduživanja i odgovornosti

Početni i najvažniji korak u formulisanju politike zaduživanja za fi -nansiranje budžetskog defi cita je da se postave ciljevi pozajmljivanja koji su u skladu sa fi skalnim ciljevima. Čini se da se u budžetima na

svim nivoima u Bosni i Hercegovini ne provodi ova početna analiza i da politika zaduživanja nije adekvatno analizirana.

Drugi korak je odrediti strateški izbor za zaduživanje. Što se tiče po zajmljivanja na fi nansijskom tržištu, izrada politike zaduživanja uk ljučuje strateški i taktički izbor instrumenata, kursa, ciljnih tržišta, itd. Politika zaduživanja treba biti bazirana na potrebama građana – poreskih obveznika, faktorima rizika, ciljevima unapređenja likvidnosti i cjelokupnog razvoja tržišta. Izbor vremena dospijeća kredita je takođe važan kod uravnotežavanja duga i prilagođavanja promjenljivosti dospijeća dugova.

U ekonomijama u tranziciji, pogotovo u zemljama kao što je BiH, potrebna je izuzetna opreznost prije nego se uzmu u razmatranje određeni instrumenti koji povećavaju promjenjivost u servisiranju duga (kao što su instrumenti vezani za indekse i valute). Premda se u ekonomskoj teoriji sugeriše da pozajmljivanje u različitim valutama unosi raznolikost rizika i umanjuje troškove pozajmljivanja, pozajmljivanje u stranoj valuti predstavlja veliki rizik i troškove u mnogim zemljama u tranziciji. Upotreba mogućih derivata koji su u praksi primjenjivi u zapadnim zemljama zahtijeva ekspertizu visokog stepena i predstavlja značajan rizik za domaće stručnjake koji nemaju dovoljno iskustva u radu sa raznim oblicima fi nansi-jskih instrumenata i derivata. Zbog navedenog, izuzev u nekim opravdanim slučajevima, ove tehnike ne bi trebalo uzimati u obzir.

Odgovornost za formulisanje politike zaduživanja i fi nansiranje budžetskog defi cita treba da ostane pri ministarstvu fi nansija, ali se zahtijeva uska saradnja sa centralnom bankom, a treba uzeti u ob zir i stručne analize efekata monetarne politike koju rade razne agen cije ili specijalizovana domaća i strana pravna lica.

5.2. Reforma javnih izdataka

Jedna od najznačajnijih reformi u procesu usaglašavanja sa budžetskim procesima i procedurama, te zakonodavstvima zemalja Evropske unije (u daljem tekstu EU) jeste reforma javnih izdataka.

Naime, vlade na odgovarajućim nivoima su dužne:

– na zadovoljavajući i odgovarajući način prikupiti sredstva iz pri vrede i

– koristiti i raspodijeliti sredstva na odgovoran i efi kasan način.

Budžet je glavni instrument putem kojeg se te transakcije planiraju i izvršavaju. Upravljanje javnim izdacima (engl. PEM) povezano je sa mo sa aktivnostima u vezi sa korištenjem i raspodjelom sredstava.

Ipak, ostaje veoma bitno razlikovati razumne procedure i procese upravljanja javnim izdacima od ciljeva koji treba da se postignu.

Generalno je prihvaćeno da svi budžetski sistemi moraju postići tri osnovna cilja:

a) održavanje ukupne fi skalne discipline,b) raspoređivanje (alokacija) sredstava u skladu sa prioritetima ic) promovisanje efi kasnog pružanja usluga.

Održavanje ukupne fi skalne discipline

Fiskalna disciplina podrazumijeva djelotvornu kontrolu ukupnih budžetskih iznosa kroz uspostavljanje ograničenja samo na izdatke koji su obavezni i na ukupnom nivou i na nivou pojedinih potrošačkih jedinica. Budžetski sistem je uspješan ukoliko uspije uspostaviti disciplinu (a ne fl eksibilnost) u ukupnim iznosima. Kontrola ukupnih iznosa je osnovna svrha svakog budžetskog sistema. Ukoliko bi se dozvolilo da se ukupni iznosi budžeta povećavaju kako bi se udo-

1 Upravljanje javnim izdacima - Priručnik za zemlje u tranziciji, Urednici Richard Allen i Daniel Tomassi, Poglavlje 5 – Formulisanje politike i priprema budžeta, strana 145.


55

voljilo svim zahtijevima, tada jednostavno ne bi postojala potreba za budžetiranjem. Kakva je praksa na našem području najbolje nam ukazuje sljedeći primjer: “Korisnici budžeta federalnoj Vladi dostavili zahtjeve za dodatnih 350 miliona KM u stavci rashoda, a da pri tom niko od njih nije predložio kako i gdje zaraditi makar jednu KM” (Oslobođenje, Sarajevo, 27. juli 2011. godine).

Raspoređivanje (alokacija) sredstava u skladu sa prioritetima vlade

Alokacijska efi kasnost jeste mogućnost uspostavljanja prioriteta unutar budžeta, raspoređivanje sredstava u skladu sa prioritetima vlade i djelotvornost programa, kao i mogućnost za prenošenje sredstava sa starih na nove prioritete, ili sa manje produktivnih na više produktivne aktivnosti, a sve u skladu sa vladinim ciljevima. Djelotvornost umnogome zavisi od odluka o alokaciji sredstava.

Promovisanje efi kasnog pružanja usluga

Tehnička ili operativna efi kasnost korištenja budžetskih sredstava se odnosi na mogućnost implementacije programa i pružanja usluga po što nižim troškovima (npr. minimiziranje troškova po jediničnom izlazu). Naravno, ovdje se mogu raditi i analize optimalnosti izvršenja usluga uz minimiziranje troškova. Ovaj cilj je teško ostvariv i u zem-ljma sa dugom budžetskom tradicijom, ali svakako mora biti cilj i zemljama u razvoju. Na primjer, bez fi skalne discipline nemoguće je postići djelotvorne prioritete i implementaciju prioriteta i programa.

U zemaljama sa razvijenom budžetskom tradicijom, a i u našim uslovima je značaj političkog aspekta neizostavan. Naravno, uticaj politike može biti pozitivan ili negativan.

Postizanje ukupne fi skalne discipline i efi kasne raspodjele sredstava če sto sprečava tzv. “tragedija zajedništva” (engl. “tragedy of the commons”). Postoji veliki broj onih koji ističu svoja prava na budžet, npr. interesne grupe, članovi parlamenta, linijska ministarstva itd. Svako od njih ima svoje viđenje o tome kako budžetska sred stva tre ba raspodijeliti. Zbir ovih individualnih opredjeljenja st vara pritisak ka povećanju izdataka. Dakle, raspodjela budžetskih sredstava je svakako navažniji i najizazovniji elemenat, jer nad njom dominiraju politički faktori.

5.3. Poboljšanje upravljanja javnim izdacima

Da bi se poboljšalo budžetsko poslovanje, a u okviru tog poslovanja i upravljanje javnim izdacima, zemlje u tranziciji moraju shavatiti zna čaj upravljanja izdacima vlade i preduzimati bitne reforme na tom polju. U mnogim zemljama, tendencija nametanja odluka sa vrha, bez ade-kva tne koordinacije, još uvijek stvara neefi kasnost u razvoju politike i njene implementacije, što negativno utiče na bu džetsko poslovanje i smanjuje efi kasnost upravljanja javnim iz dacima.

Zemlje članice EU zahtijevaju ispunjavanje standarda koji se odnose na PEM, te to predstavlja jedan od osnovnih i najizazovnijih zadataka za zemlje u regiji. Evropska komisija ne propisuje neki određeni model upravljanja javnim izdacima u zemljama članicama. Napro-tiv, na tom polju postoji mali broj eksplicitnih uslova, osim u polju ukupne fi skalne discipline, upravljanju resursima EU i fi nansijske kontrole. Ipak, u zemljama Centralne i Istočne Evrope, raspodjela i efi kasna upotreba sredstava EU i potreba za održavanjem fi skalne discipline zahtijeva preduzimanje reformi u PEM-u u nekoliko bitnih područja. Inicijalni cilj te reforme bi trebalo biti implementacija bitnih elemenata dobrih iskustava koji se odnose na budžetski sistem, kao i ispunjenje specifi čnih uslova EU koji se odnose na zemlje članice.

Mjere koje zemlje u tranziciji treba da preduzmu i, naravno, sprovedu su:

– uspostavljanje institucionalnog okvira,– osiguranje srednjoročnog fi skalnog okvira,

– defi nisanje jasnog procesa pripreme budžeta,– defi nisanje procedura jasnog izvršenja i praćenja budžeta,– uspostavljanje jasnog računovodstva i izvještavanja,– uspostavljanje fi nansijske kontrole,– defi nisanje sistema javnih nabavki i– defi nisanje jasnog budžetskog upravljanja sredstvima EU.

Uspostavljanje institucionalnog okvira

Jasno defi nisani principi treba da budu uspostavljeni kao dio ustava jedne zemlje, osnovnog zakona o budžetu i relevantnih zakona. Regulatorni okvir treba da osigura razumnu ravnotežu između zakonodavne i izvršne vlasti. Parlamenti na svim nivoima bu džetiranja moraju imati ovlaštenja da na odgovarajući način sa gledaju budžete i da razmatraju fi skalnu politiku. Naravno, za do bro makroekonomsko upravljanje i efi kasnu raspodjelu sredstava, bu džet bi trebalo da obuhvati sve prihode i izdatke.

Kroz specifi čne studije u različitim zemljama zaključeno je da je izbor fi skalnih pravila uslovljen vrstom institucionalnih aranžmana između različitih nivoa vlasti. Nadalje, važno je razlikovati pravila ci lja i sprovedbena pravila. Shodno tome, kako bi se udovoljilo spe cifi čnostima državnih uređenja i ranije navedenim ciljevima, kre irane su različite vrste fi skalnih pravila.2

Osiguranje srednjoročnog fi skalnog okvira

Buduće članice EU treba da osiguraju informacije o budžetu u sklopu srednjoročnog okvira i uspostave srednjoročne fi skalne ciljeve. Kada postanu članice EU, bilo kao dio ili izvan Evropske monetarne unije, one će morati dostaviti svoj program stabilnosti. Program će morati naglasiti osnovne elemente srednjoročnog fi skalnog okvira koji su u skladu sa određenim metodološkim principima i standardima.

Defi nisanje jasnog procesa pripreme budžeta

Jedna od najznačajnijih mjera je, svakako, defi nisanje jasnog pro-cesa pripreme budžeta. Naime, za tu mjeru treba da postoje do bro defi nisani i svima jasni koraci u procesu pripreme budžeta, či me bi se osiguralo dovoljno vremena za efi kasnu implementaciju svakog pojedinačnog koraka. Stroga budžetska ograničenja takođe treba da budu uključena u sam proces pripreme. Nacrt budžeta treba biti dostavljen parlamentu u odgovarajućem formatu kako bi ga parlament mogao na odgovarajući način razmotriti. Tu treba da budu navedeni fi skalni ciljevi vlade, makroekonomski okvir, bu-džetska politika i glavni fi skalni rizici. Informacija o budžetu treba bi ti predstavljena javnosti u jasnoj i pristupačnoj formi. Čini se da je na našem području za sada mnogo bolja situacija u pogledu sa-činjavanja informacija o budžetu, nego u procesu pripreme budžeta.

Defi nisanje procedura jasnog izvršenja i praćenja budžeta

Ministarstva treba da poštuju ograničenja u izdacima koje je utvrdio parlament, a ministarstvo fi nansija bi trebalo biti u mogućnosti da prati ta ograničenja. Ministarstvo fi nansija bi trebalo pratiti i kon-trolisati tok izdataka tokom godine na osnovu jedinstvenog sistema računovodstvenih i fi nansijskih računa. Linijska ministarstva treba da dostavljaju redovne izvještaje ministarstvu fi nansija u kojima se upoređuje stvarno trošenje sa mjesečnim prognozama zasnovanim na dozvoljenim operativnim budžetima.

Funkcija upravljanja novčanim sredstvima (ili trezor) trebalo bi da se striktno obavlja putem jedinstvenog računa trezora koji bi bio pod kontrolom ministarstva fi nansija.

Uspostavljanje jasnog računovodstva i izvještavanja

Računovodstveni koncepti bi trebalo da budu kompatibilni sa kon ceptima koji se odnose na raspodjelu sredstava EU (ugovorne

2 Jankulov, I.: Fiskalno vijeće – magično rješenje?, Sarajevo, april 2007, str. 14.


56

obaveze, plaćanja, dozvoljeni izdaci itd.), a defi nicije pojmova “defi cit” i “vlada” treba da budu u skladu sa ESA95 standardima. Fiskalno izvještavanje treba biti blagovremeno, jasno, pouzdano i da utvrđuje budžetska odstupanja.

Uspostavljanje fi nansijske kontrole

Obavezno je postojanje jasne osnove koja defi niše sistem, principe i način funkcionisanja upravne kontrole ili interne kontrole. Sljedeći sistemi i procedure su od ključne važnosti za postojanje jake interne (upravne) kontrole: (a) standardi i propisi koji se odnose na fi nan-sijsko izvještavanje; (b) moderan računovodstveni sistem koji je u skladu sa međunarodnim standardima; (c) defi nisan sistem koji će u upravljanju sredstvima EU jasno defi nisati uloge i odgovornosti na različitim nivoima vlasti.

Defi nisanje sistema javnih nabavki

Dostizanje odgovarajućeg funkcionisanja tržišta je jedan od prioritet-nih zadataka EU. Jedan od ključnih načina za postizanje tog cilja je postojanje efi ksanog sistema nabavki koji stimuliše konkurenciju za ugovore koje dodjeljuju tijela iz javnog sektora. Dobre proce-dure nabavke mogu smanjiti troškove javnih izdataka, obezbijediti pozitivne rezultate, stimulisati razvoj privatnog sektora i smanjiti gubitke, kašnjenja, korupciju i neefi kasnost vlade.

Defi nisanje jasnog budžetskog upravljanja sredstvima EU

Evropska komisija očekuje od zemalja kandidata za članstvo u EU da se same pripreme za upravljanje sredstvima koja su na raspolaganju prije prijema (Phare / ISPA / SAPARD) tako da, kada pristupe EU, već imaju potrebne budžetske i kontrolne instru-mente. Kako bi se to ispunilo, vlade bi trebalo da imaju kapacitet za prezentovanje višegodišnjih programa koji uključuju pažljivu koor dinaciju na različitim nivoima vlasti, dobro izrađene procedure zajedničkog fi nansiranja i razumne metode tehničkog i ekonomskog procjenjivanja programa.

5.4. Uloga zakonodavstva

5.4.1. Komponente zakonskih okvira

Zakonski okvir za planiranje budžeta sadržan je u nekoliko nivoa: ustav, osnovni zakon o budžetu (ili zakon o upravljanju budžetom) i srodni zakoni (računovodstveni, upravljanje državnim dugom, tre zorsko poslovanje, fi nansijska kontrola, spoljna revizija, fi nansije lo kalnih vlada), godišnji zakon o budžetu i dopunskim budžetima i fi nansijski propisi i uputstva. Dakle, zakonsko regulisanje plani-ranja budžeta ima nekoliko značajnih nivoa i elemenata, koji imaju značajnu ulogu u ukupnom budžetskom procesu.

Osnovni zakon o budžetu obezbjeđuje neophodnu zakonsku osno vu za sve ključne uloge i odnose u budžetskom procesu, kao i oba ve-zu juće principe budžetskog poslovanja i revizije.

Zemljama u tranziciji može biti korisna upotreba osnovnog zakona o budžetu kako bi se nosile sa specifi čnim nedostacima budžetskog po slovanja i kontrole. Na primjer, u odnosu sa centralnom vladom, pažnju treba obratiti na: (a) ovlašćenja dodijeljena ministarstvu fi nansija, koja su često nedovoljno defi nisana (b) podjelu uloge iz među izvršnih i zakonodavnih tijela i (c) procedure koje se tiču implementacije zakona o godišnjem budžetu. Takođe je poželjno da se odredbe osnovnog zakona o budžetu mogu fokusirati na kontrolu zahtjeva za pozajmljivanje i izvještavanje.

5.4.2. Glavne odredbe budžetskih propisa

Glavne odredbe budžetskih zakona mogu biti podijeljene na tri opšte oblasti: osnovni principi, pitanja u vezi sa formulisanjem budžeta i pi tanja u vezi sa izvršenjem budžeta i revizije, kao što je, uostalom, i urađeno u Republici Srpskoj i svim zemljama u okruženju.

a) Osnovni principi

Osnovni principi budžetiranja su: princip integralnosti i princip uni verzalnosti.

Princip integralnosti zahtijeva da se prihodi i izdaci iskažu u jednom dokumentu, dok princip univerzalnosti zahtijeva da svi prihodi i izdaci budu predstavljeni u tom dokumentu. Oba principa su važna za strateško raspoređivanje resursa i za fi skalnu disciplinu.

Osnovni zakon o budžetu takođe treba da: defi niše ovlaštenja za otvaranje računa vlade na koji sav državni novac mora biti položen i sa kojeg se izvršavaju svi izdaci samo na osnovu odluka parlamenta. Svi državni prilivi treba da se usmjere na jedinstveni račun ili na račune koji su stavljeni pod jedinstvenu nadležnost (ministarstvo fi nansija/trezor). Upravljanje nekim računima/pod računima može biti preneseno na linijska ministarstva, odnosno budžetske koris-nike, ali u skladu sa striktnim uslovima koji će biti specifi kovani u posebnim fi nansijskim propisima.

b) Klasifi kacija budžeta i defi nisanje budžetskog defi cita/sufi cita

Osnovni zakon o budžetu treba odrediti da klasifi kacija prihoda, iz-dataka i transakcija fi nansiranja, kao i način vođenja računovodstva bude regulisan propisima koji su pod direktnom nadležnošću ministarstva fi nansija. Nadalje, za utvrđivanje svoje uloge u mak-roekonomskom poslovanju, budžet mora dati jasnu sliku fi skalne situacije, baziranu na jasnim analitičkim defi nicijama. U te svrhe, osnovni zakon o budžetu takođe treba da obuhvati sljedeće: defi ni-ci je glavnih elemenata primitaka i izdataka koji moraju biti sadržani u procjenama i defi nicije defi cita/sufi cita.

c) Prezentovanje budžeta parlamentu i procedure odobrenja

Osnovni zakon o budžetu i drugi fi nansijski propisi treba obavezno da propišu sljedeće:

– vrijeme do kada izvršna vlast budžetske procjene mora prezen-tovati parlamentu,

– vrijeme do kada parlament mora odobriti budžet,

– osnovne zahtjeve koji se tiču oblika i sadržaja budžeta,

– zahtjeve za specifi kovanjem fi skalnih ciljeva za budžetsku godinu,

– zahtjev za dostavljanje srednjoročne makroekonomske strategije vlade i njenih ciljeva ekonomske politike uz budžet,

– odredbe za regulisanje parlamentarnih debata i ovlaštenja par-la menta da mijenja budžet,

– odredbe koje propisuju da zakonodavne i izvršne odluke koje uvećavaju izdatke mogu stupiti na snagu jedino ako su ti izdaci odobreni budžetom ili njegovim dodatnim aktima i

– odredbe koje se tiču dostavljanja dopunskih budžeta.

d) Priprema budžeta

Ministarstvo fi nansija treba biti ovlašćeno da koordinira procesom pripreme budžeta. Formulisanje budžetskih zahtjeva od strane ko-risnika budžeta treba biti zasnovano na prioritetima vladine politike i njenim fi skalnim ciljevima, kao i na detaljnim pretpostavkama i instrukcijama koje propisuje ministarstvo fi nansija, a u skladu sa budžetskim propisima.

Osnovni zakon o budžetu bi trebalo da obavezuje ministarstva da se pridržavaju direktiva i instrukcija datih od strane ministarstva fi nansija u budžetskim aktima. Ministarstvo fi nansija treba biti ovlašćeno za uspostavljanje smjernica za provođenje investicionih programa u sklopu ukupnih budžetskih prioriteta. Transferi sa vla-dinog budžeta prema javnim preduzećima treba da budu u skladu sa posebnim instrukcijama.


57

e) Izvršenje budžeta

U vezi sa izvršenjem budžeta, osnovni zakon o budžetu treba uklju-čiti sljedeće odredbe:

– odredba po kojoj nijedan trošak ne može biti ostvaren od strane bilo kojeg ministarstva izuzev troškova nastalih po ovlaštenjima datim od strane ministra fi nansija,

– zahtjeve za implementiranje budžeta i postavljanje gotovinskih og raničenja tokom godine,

– odredbe po kojima se ovlašćuje ministarstvo fi nansija da izdaje pro pise koji regulišu transfere između budžetskih stavki u ok viru istih aproprijacija ili glava i shodnih ovlaštenja linijskih ministarstava i ministarstva fi nansija za njihovo odobravanje,

– odredbe po kojima ministar fi nansija, putem vlade, izvještava par lament o svim bitnim promjenama koje su nastale u budžetu ili kada je izvjesno da će se prekoračiti utvrđeni defi cit do kojeg će vjerovatno doći usljed postojećih političkih i ekonomskih uslova,

– odredbe po kojima izvještaji za praćenje izdataka, prihoda, dr žavnog duga i lokalnih budžeta moraju biti izdati jednom mje sečno i pripremljeni u skladu sa instrukcijama utvrđenim od strane ministarstva fi nansija,

– odredbe prema kojima ministar fi nansija treba parlamentu do-sta viti polugodišnji i godišnji izvještaj o izvršenju budžeta,

– odredbe koje defi nišu odgovornost trezora za fi nansijsko izvr-še nje budžeta,

– odredbe koje defi nišu odgovornost za internu kontrolu, uglavnom ka ko bi se osiguralo poštovanje budžetskih propisa i zakona o nabavkama, te izbjeglo nenamjensko trošenje sredstava i loše upravljanje imovinom i

– odredbe za internu reviziju.

5.5. Ciljevi i sistemi za izvršenje budžeta

5.5.1. Važnost izvršenja budžeta

Izvršenje budžeta je faza u kojoj se sredstva koriste kako bi se im plementirale politike koje su ukuljučene u budžet. Opšte je poz nata sljedeća deviza: moguće je loše implementirati dobro for mulisan budžet, ali nije moguće dobro implementirati loše for-mu lisani budžet.

Najvažnije je da se izvrši dobra priprema budžeta, logički i hronološki. U svakom slučaju, procesi izvršenja budžeta nisu jednostavan me-hanizam za osiguranje usaglašenosti sa inicijalnim programiranjem. čak i sa dobrim sistemom programiranja, tokom godine mogu se desiti neočekivani makroekonomski razvoji koji bi trebalo da se odraze u budžetu. Promjene bi, naravno, trebalo da budu izvršene na način koji je u saglasnosti sa inicijalnim ciljevima politike, a da ne naruše aktivnosti agencija i upravljanje projektima.

Efi kasno izvršenje budžeta zahtijeva:

(a) potvrdu da će budžet biti implementiran u saglasnosti sa ovlaš-će njima datim u zakonu, i u odnosu na fi nansijski aspekat i aspekte politika,

(b) prilagođavanje izvršenja budžeta značajnim promjenama u ma kroekonomskom okruženju,

(c) rješavanje problema koji nastaju tokom implementacije i

(d) upravljanje nabavkom i efi kasnu upotrebu sredstava.

6.5.2. Sistemi izvršenja budžeta

Sistemi za izvršenja budžeta treba da osiguraju rigoroznu kontrolu ukupnih troškova, ali i efi kasno i djelotvorno korišćenje sredstava u saglasnosti sa prioritetima budžeta. Kontrola ukupnih troškova zahtijeva defi nisanje fi skalnih ciljeva i zato je znatno vezana sa pri-premom budžeta. Međutim, procedure budžeta moraju obezbijediti da su fi skalni ciljevi sprovedeni i da se sprovodi zakonski usvojen budžet. Ovakav pristup usmjeren je na obezbjeđenje fi skalne dis-cipline, ali, generalno, ima dvije različite vrste problema. S jedne strane, jako široka kontrola detalja oduzima mnogo vremena, stvara kruti budžet i ne daje korisnicima fl eksibilnost prilikom raspodjele sredstava koja im je potrebna radi efi kasne implementacije budžeta. S druge strane, ustaljene kontrole nisu dovoljne da se obezbijedi fi skalna disciplina. One se fokusiraju na gotovinskim plaćanjima za nabavku, dok se drugi mnogo bitniji problemi nalaze na drugim mjestima (prekomjerna zaposlenost, stečena prava, neizmirene obaveze, itd.). Držanje izvršenje budžeta pod kontrolom zahtijeva efektivne sisteme kontrole upravljanja, a ne pretjeranu kontrolu usaglašenosti detalja.

5.5.3. Fiskalni rizici

Konkretno za Bosnu i Hercegovinu, ostvarivanje makroekonomskih i fi skalnih projekcija može biti podložno uticaju sljedećih faktora:3

– Usporavanje oporavka EU ekonomije – Ekonomija Bosne i Hercegovine spada u grupu malih otvorenih ekonomija, visoko osjetljiva na globalna kretanja i stoga veoma izložena eksternim šokovima. Projektovani postepeni oporavak i oživljavanje BiH ekonomije je u direktnoj zavisnosti od ekonomskog oporavka njenih trgovinskih partnera u EU i regionu, pa bi se svako us-poravanje oporavka ekonomije EU i regiona negativno odrazilo na BiH ekonomiju;

– Opšta neizvjesnost i nesigurnost – Oporavak ekonomije EU i re giona, a time i BiH ekonomije može biti ugrožen još uvijek pri sutnom i rastućom opštom nesigurnošću i neizvjesnošću u pogledu mogućeg produbljavanja krize i pojave dvostrukog dna. Posljednja dešavanja u EU koja su rezultat stanja grčke ekonomije i bojazni da bi druge zemlje (Portugal, Španija, Irska) mogle zapasti u iste teškoće mogu destabilizovati perspektivu šireg regionalnog rasta i usporiti oporavak EU ekonomije;

– Stanje u bankarskom sektoru – Zahvaljujući politici obaveznih rezervi CBBiH, rizik likvidnosti banaka u BiH usljed povlačenja depozita je smanjen i stabilizovan. Međutim, gubici banaka i povećanja broja loših kredita usljed smanjenja raspoloživog do hotka stanovništva i sporog oporavka BiH ekonomije, otežan pristup inostranom kapitalu, kao i opšta nesigurnost uslovili su promjenu kreditne politike u smislu utvrđivanja rigidnijih uslova za kreditiranje domaće potrošnje. Nedovoljna opskrbljenost ka pitalom i opterećenje nelikvidnim sredstvima ukazuju na to da će ograničavanje kreditiranja od strane bankarskog sektora po tra jati još neko vrijeme.

Kontrakcija investicionih aktivnosti zbog slabijeg pristupa krediti-ranju može usporiti oživljavanje BiH ekonomije;

– Smanjenje agregatne tražnje – S obzirom na to da BiH ekono mi ja ima karakter potrošačkog modela rasta u velikoj mjeri je za visna od stanja agregatne tražnje. Stanoviti dio agregatne tražnje čini

3 Vijeće ministara BiH, Ekonomski i fi skalni program 2011-2013, Sarajevo, decembar 2010. godine, strane 37. i 38.


58

javna potrošnja, čije se ograničavanje, kao imperativ održivosti fi skalne pozicije, ako nije kompenzovano strukturalnim refor-mama usmjerenim na jačanje privatnog preduzetništva, može odraziti na smanjenje agregatne tražnje i usporavanje rasta;

– Promjena poreske politike – Promjena poreske politike u smislu povećanja poreza i doprinosa na platu, koja se preduzima u Republici Srpskoj radi stabilizacije prihoda, može se odraziti na povećanje evazije sistema i nezaposlenosti i u vezi sa tim izvršiti dalji pritisak na socijalne transfere i destabilizaciju perspektive fi skalne konsolidacije i

– Prirodne nepogode – Na perspektivu konsolidacije javnih fi nan-sija u Bosni i Hercegovini u značajnoj mjeri će uticati poplave koje su prouzrokovale velike materijalne štete kako stanovništvu regija koje su pogođene poplavama tako i privredi.

ZAKLJUČAK

1. Fiskalna odgovornost u Republici Srpskoj i u zajedničkim institu-ci jama Bosne i Hercegovine je detaljno zakonski regulisana kroz više zakonskih propisa.

2. Prema izvještajima službi za reviziju institucija Republike Srpske i zajedničkih institucija Bosne i Hercegovine, očita su mnogo-brojna i raznovrsna kršenja fi skalnih i budžetskih zakona.

3. Putem javnih medija stanovništvo i poreski obveznici mogu iz vršiti uvid u način korišćenja (trošenja) budžetskih sredstava na svim nivoima.

4. Tušilaštva i sudovi na svim nivoima nisu adekvatno odgovorili na nalaze službi za reviziju.

5. Preporuke za fi skalne i budžetske zakone i procedure za zemlje u tranziciji bi trebalo detaljno proučiti i shodno uslovima u našoj zemlji iste primijeniti.

IZVORI

1. Zakoni i podzakonski akti navedeni u tekstu.

2. Izvještaj Glavnog revizora Republike Srpske po izvršenoj reviziji Konsolidovanog izvještaja Budžeta RS i reviziji fi nansijskih izvještaja budžetskih korisnika RS za 2010. godinu, a revidiranih u 2011. godini, Banja Luka, avgust 2011.

3. Fiskalno vijeće – magično rješenje?, mr. Irena Jankulov, Sara-jevo, april 2007.

4. Ekonomski i fi skalni program 2011-2013, Vijeće ministara BiH, Sarajevo, decembar 2010.

5. Upravljanje javnim izdacima - Priručnik za zemlje u tranziciji, OECD, SIGMA, Phare, urednici Richard Allen i Daniel Tommasi

SUMMARYDetermining the importance of fi scal responsibility in overall process of developing and executing the budget largely determines the direc-tions of acitivities. Responsibility in terms of budget is a concept within government policies or governance which means that politicians and civil servants have an obligation to periodically answer questions about their offi cial activities and must be responsible for carrying out the powers assigned to them.

Meaning of fi scal responsibility is indirectly taken from the provisions of the legislation that regulates the budget operations and legisla-tion related to this matter. Legal regulation of fi scal responsibility in Republic of Srpska and neighbouring countries comes down to basic budget law and related laws on accounting and public procurement. Fiscal responsibility can be divided in several distinct classes, but basically comes down to individual responsibility in the budget process, whether economic, political, sanctioned, unsanctioned, caused by facts and omissions.

Law on budget system of Republic of Srpska, represents basic budget law and as such contains all kinds of fi scal responsibility. The largest number of qualifi cations in audit reports on all fi scal levels in Bosnia and Herzegovina refers to the creation of liabilities of budget users in the excess of amount, established in the budget. Direct damage from such actions cover taxpayers (if defi cit is fi nanced by tax increase). In the other hand, fi scal responsibility in the Law on Treasury is divided on fi scal responsibility for persons from Ministry of Finance and persons from other budget users.

Particular specifi city regarding the defi nition of fi scal responsibility is prescribed in neighbouring Croatia. The Law on fi scal responsibility which came into force on January 1st 2011, determines certain rules that limit government spending , strenghthen accountability for the legal, functional and purposeful use of budgetary resources and strengthen control and supervision system to ensure fi scal responsibility.

According to experiences of European countries that have longer and richer budget tradition and culture, when preparing and execut-ing budget, particular elements should be developed related to the formulation of budget preparation and policies, public expenditures reform, improving public expenditures management and the role of legislation and systems for budget execution.

Key words: fi scal responsibility, budget regulations, budget operations, government spending, reform of public expenditures.


59

UVOD

Lizing predstavlja jedan od načina fi nansiranja preduzeća, a danas u svijetu i jedan od najznačajnijih izvora srednjeročnog i dugoročnog fi nansiranja. U svom jednovjekovnom postojanju, lizing posao se razvio širom svijeta i dobio nekoliko različitih oblika i vrsta.

Njegovo regulisanje na nivou međunarodne računovodstvene prakse je počelo 1982. godine, kada je donesen Međunarodni računovodstveni standard 17 – Lizing, koji je stupio na snagu 1984. godine. Potom je isti revidiran prvi put 1997, a zatim 2003. godine. Drugi put revidirani standard iz 2003. godine, stupio je na snagu 1. januara 2005. godine i još uvijek je na snazi.

U Bosni i Hercegovini su se prvi lizing poslovi pojavili 2003. godine, iako tad još uvijek nije postojao Zakon o lizingu. Lizing poslove su počele da obavljaju lizing kompanije iz Federacije BiH, koje su poslovale i na teritoriji Republike Srpske, da bi se prve lizing kompanije u Republici Srpskoj pojavile 2007. godine.

Lizing poslovi su se u poslednjih nekoliko godina snažno razvili na teritoriji Republike Srpske, što govori o tome koliko je široko prihvaćen ovaj alternativni način fi nansiranja nabavke, modernizaci-je i zamjene dobara, kako od strane pravnih, tako i od fi zičkih lica.

U nastavku rada ćemo definisati pojam lizinga i izvršiti nje-govu klasifikaciju. Potom ćemo se upoznati sa zakonskom i računovodstvenom regulativom koja uređuje oblast lizinga na našim prostorima. Ukazaćemo na prednosti i nedostatke ovog specifi čnog izvora fi nansiranja.

U drugom dijelu rada ćemo sagledati računovodstveni i poreski aspekt operativnog i fi nansijskog lizinga. Napravićemo paralelu, kako bi se što bolje razumjela razlika između ova dva oblika lizinga. Računovodstveni i poreski tretman ćemo posmatrati i sa aspekta zakupodavca i sa aspekta zakupca.

Kako bismo što više pojasnili sve naprijed navedeno, u trećem dijelu ćemo predstaviti jedan hipotetički primjer, i na njemu konkretno pokazati način obračuna PDV-a i knjiženje operativnog i fi nansijskog lizinga kod svih, u ugovor o lizingu, involviranih strana.

1. POJAM, NASTANAK I RAZVOJ LIZINGA

1.1. Pojam i istorijat lizinga

Lizing predstavlja jedan od specifi čnih izvora fi nansiranja, pored for-fetinga, franšizinga, faktoringa i drugih savremenih eksternih izvora fi nansiranja preduzeća. Riječ lizing je pozajmljenica iz engleskog jezika i vodi porijeklo od riječi “lease’’, što znači “zakup” ili “to lease’’, što znači uzeti pod zakup. Prema MRS 17 – Lizing, lizing je ugovor po kome zakupodavac prenosi na zakupca pravo korištenja sredstva za dogovoreno vrijeme, u zamjenu za jedno plaćanje ili seriju plaćanja. Odredbe MRS 17 su dobrim dijelom inkorporirane u Zakon o lizingu Republike Srpske1, tako da se lizing i prema pomenutom Zakonu defi niše na vrlo sličan način: “lizing je pravni

Danka Panić*

Poreski i računovodstveni aspekt fi nansijskog i operativnog lizinga

Rezime Lizing poslovi, u osnovi, egzistiraju veoma dugo. Pojedini izvori tvrde da ovaj način fi nansiranja poslovanja postoji već 4000 godina (dakle, primarni oblici su se pojavili još oko 2000 godina p.n.e.), ali sasvim je sigurno da je lizing, kakav danas poznajemo, počeo da se razvija početkom XX vijeka. Od tog perioda pa do danas, lizing je postao toliko značajan način fi nansiranja, da gotovo ne postoji predmet ili usluga koji se ne mogu nabaviti putem lizinga. Tome u prilog govori i postojanje specijalizovanih kompanija za prodaju i iznajmljivanje putem lizinga, postojanje velikog broja detaljnih poreskih i računovodstvenih propisa koji uređuju ovu oblast, ali i velikog broja različitih vrsta i oblika lizinga. Najzastupljenija podjela lizing poslova je ona koja ih dijeli na operativni i fi nansijski lizing. Ova dva lizinga se suštinski razli-kuju, što ima posljedice na njihov poreski i računovodstveni tretman. I na području Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, lizing poslovi zauzimaju značajno mjesto u izvorima fi nansiranja, kako preduzeća, tako i domaćinstava. Iako možda najskuplji način fi nansiranja, lizing ima prednosti koje opredjeljuju korisnike da izaberu baš ovaj izvor prilikom nabavke sredstava, prije nego neki drugi.

Ključne riječi: operativni lizing, fi nansijski lizing, poreski i računovodstveni tretman Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

* Savez računovođa i revizora. E-mail: [email protected] “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.

UDK 336.77:338.3 STRUČNI RAD


60

posao u kojem davalac lizinga prenosi pravo držanja i korišćenja predmeta lizinga na primaoca lizinga na određeni rok, uz njegovu obavezu plaćanja ugovorene lizing nakande i sa pravom da predmet lizinga vrati davaocu lizinga, da ga otkupi ili da produži ugovor o lizingu.’’2 Dakle, suština je ista: postoje najmanje dva lica koja učestvuju u lizing poslu, sklapaju ugovor, kojim se jasno defi nišu njihova prava i obaveze. Pri tome, obaveza jednog lica, davaoca lizinga (zakupodavca) jeste da ustupi sredstvo pod zakup, a drugog lica (korisnika lizinga, zakupoprimca, primaoca lizinga, zakupca)3 – da za korištenje tog sredstva plaća određenu naknadu. Po isteku ugovora sredstvo može biti vraćeno davaocu, može biti kupljeno od strane korisnika lizinga, može doći do produženja ugovora o lizingu ili pak sredstvo može biti besplatno ustupljeno zakupcu.

Ugovorom koji se sklapa između zakupodavca i zakupca, a koji predstvalja ugovor o fi nansiranju, uređuju se sva važna pitanja zakupa, odnosno prava i obaveze obe ugovorene strane. Taj ugovor će, između ostalog, da sadrži i sljedeće: podatke o subjektima lizinga, određenje vrste lizinga, način i visinu plaćanja zakupnine, rok trajanja lizinga, mogućnost za otkup sredstva koje je predmet lizinga ili produženje ugovora i sl.

U cijeli lizing posao mogu biti uključena tri subjekta: davalac lizinga, korisnik lizinga i isporučilac predmeta lizinga, a najmanje učestvuju davalac lizinga i korisnik lizinga. Davalac lizinga, je prema čl. 2. Zakona o lizingu RS,4 lice koje je dobilo dozvolu od Agencije za bankarstvo RS za obavljanje lizing poslova, a koje korisniku lizinga prenosi pravo korištenja i držanja predmeta lizinga na ugovoreni period, za šta od primaoca lizinga prima lizing naknadu. Korisnik predmeta lizinga je pravno ili fi zičko lice koje dobija pravo korištenja ili držanja predmeta lizinga, a zauzvrat mora plaćati lizing naknadu. Drugim riječima, to je preduzeće ili fi zičko lice koje lizing posao koristi kao način fi nansiranja nabavke potrebne pokretne i nepokretne imovine. Isporučilac predmeta lizinga može da bude pravno ili fi zičko lice, koje na davaoca lizinga prenosi pravo svojine nad predmetom lizinga (dakle, vrši prodaju predmeta lizinga lizing kompaniji, npr.) radi njegovog daljeg ustupanja korisniku predmeta lizinga. Pojednostavljeno, isporučilac predmeta lizinga je, na primjer, autokuća, koja predaje automobil (koji u ovom slučaju predstavlja predmet lizinga) davaocu lizinga (lizing kompaniji), kako bi davalac lizinga taj automobil predao korisniku lizinga (nekom fi zičkom licu, recimo, koje se odlučilo za nabavku automobila na ovaj način), a zauzvrat korisnik lizinga plaća određenu naknadu davaocu lizinga.

Prilikom ugovaranja lizing posla i sklapanja ugovora između zaku-podavca i zakupca, ugovara se i lizing naknada. “Lizing naknada je novčani iznos koji u ratama plaća primalac lizinga za držanje i korišćenje predmeta lizinga.’’5

Na visinu lizing naknade utiču tri važne varijable: vrijednost pred-meta lizinga, kamatna stopa i period trajanja lizinga. Što je vrijednost predmeta lizinga viša, viša kamatna stopa, a period trajanja lizinga kraći, to je viša lizing naknada i obrnuto. Davalac lizinga, u stvari, kalkuliše sa amortizacijom i nastoji da se 100% ili barem najveći dio vrijednosti sredstva amortizuje u toku trajanja lizing posla. Lizing naknada sadrži i kamatu, što je i logično, jer to nije besplatan izvor fi -nansiranja. Lizing naknada se može plaćati mjesečno, polugodišnje, godišnje ili u bilo kojim drugim vremenskim intervalima, a platilac

lizing nakande ne mora biti korisnik predmeta lizinga, to može biti i neka treća osoba. U tom slučaju, osoba koja plaća naknadu, asignat, potpisuje trajnu asignaciju, kojom se obavezuje na plaćanje lizing naknade. Ako se desi da samo jednu ili nekoliko lizing nakanda plaća treće lice – asignat, onda se za svaku pojedinačnu naknadu potpisuje jednokratna asignacija. Ovo je ništa drugo do – mjera sprečavanja pranja novca.

“Postoje različiti oblici renti, a najuobičajeniji su:

– fi ksna ili linearna zakupnina – koristi se kada zakupodavac želi da izbjegne rizik lošijeg poslovanja zakupca nego što se to očekuje;

– iznos zakupnine, uz primjenu odredbe koja se odnosi na zaštitu interesa obje ugovorene strane, u slučaju promjene uslova poslovanja usljed korišćenja zakupljenog sredstva, koja im omogućava da promijene iznos zakupnine, na način sličan primjeni metode klizne skale;

– visoke sume početne zakupnine, nakon čega slijede prilično niski iznosi u narednim mjesecima – ovaj oblik zakupnine se koristi ukoliko postoji mogućnost kupovine;

– niski početni iznosi zakupnine, nakon čega slijede mnogo veći iznosi zakupnine – ovo odgovara zakupcu koji postiže potpunu korist zakupljenog sredstva, npr. industrijska tvornica, na početku;

– iznosi zakupnine koji su prilagođeni u skladu sa intenzitetom i trajanjem korišćenja opreme.’’6

Lizing poslovi, u osnovi, postoje jako dugo, mada ne u obliku u kojem ih danas poznajemo. Pojedini izvori7 tvrde da se prvi oblici lizing poslova susreću još oko 2000 godina p.n.e., kada su ga Vavilonci koristili za nabavku brodova i stoke. Isti izvori navode da se jedan od prvih teoretskih opisa lizinga može pronaći u rimskim pravnim spisima. Za lizing poslove se znalo i u XVIII vijeku. Naime, preteče današnjih lizing poslova su u to vrijeme služili za fi nansiranje nabavke zaprežnih kola, a potom i automobila i izgradnju željeznica. Tajkuni, koji su željeli prvi uložiti u izgradnju željeznica, kako bi na njima kasnije zarađivali, zahtijevali su velike iznose kredita od komercijalnih banaka, što je za banke bilo previše rizično. S tim u vezi, trebalo je pronaći nove, manje rizične načine fi nansiranja ovih poduhvata, što je dovelo do fi nansiranja nabavke i izgradnje pomenutih sredstava na način koji je veoma sličan današnjem lizingu. Lizing posao, kakav danas poznajemo, nastao je početkom XX vijeka u Sjedinjenim Američkim Državama. Prvu lizing kompaniju osnovao je Henry Shofeld u SAD–u 1952. godine. Lizing je vrlo brzo potom bio prihvaćen i u Evropi i Japanu.

Danas lizing predstavlja jedan od najzastupljenijih načina fi-nansiranja, kako poslovanja preduzeća, tako i nabavke pokretnih i nepokretnih dobara od strane fi zičkih lica. U osnovi lizinga leži fi lozofi ja “...da je vlasništvo luksuz i da je bitno racionalno korišćenje sredstava u zakupu.’’8 Razvijanjem fi nansiranja putem lizinga, nastali su različiti oblici ovog posla, ali i računovodstveni i poreski propisi koji detaljno uređuju ovu oblast.

U nastavku ćemo se upoznati sa razvojem lizinga kod nas, te pravnom i računovodstvenom regulativom kojom se uređuje ova oblast u Republici Srpskoj, kao i vrstama i oblicima lizinga.

2 Član 4. Zakona o lizingu Republike Srpske, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.3 Ovdje navodimo sve sinonime koji se ravnopravno koriste u stručnoj literaturi i praksi, mada bi se termini “zakupodavac” i “zakupoprimac”/”zakupac” više mogli

povezati sa poslovnim lizingom, koji i jeste zakup u pravom smislu te riječi, dok je fi nansijski lizing širi pojam od zakupa.4 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.5 Čl. 2. stav 5. Zakona o lizingu RS, “Službeni glasnik RS’’, broj 70/07.6 http://www.cbbh.ba/index.php?id=683&lang=sr7 Više o ovome na www.cbbh.ba8 Mikerević, prof. dr Dragan J., “Finansijski menadžment’’, treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet i Finrar d.o.o. Banja Luka, 2009. godine, str. 207.


61

1.2. Lizing poslovi u Republici Srpskoj

Prva lizing kompanija u Republici Srpskoj je osnovana 20079.

godine, a u ovom trenutku su registrovane dvije lizing kuće na teritoriji RS. Međutim, i prije toga su na teritoriji RS postojali lizing poslovi, koje su obavljale lizing kuće iz Federacije BiH, preko svojih podružnica. U Federaciji BiH prva lizing kuća je osnovana 2003. godine, iako tada još uvijek nije postojao Zakon o lizingu. Ovo je dovelo do toga da su se, donošenjem pomenutog Zakona, mnoge lizing kuće našle u problemima, suočeći se sa novim kriterijumima, koji su stavljeni pred njih.

Danas su u Republici Srpskoj registrovane dvije lizing kompanije, dok je u Federaciji BiH registrovano osam lizing kompanija, od kojih pet ima dozvolu od Agencije za bankarstvo RS za poslovanje na teritoriji RS.

Rad lizing kompanija i u RS i u FBiH regulišu i nadziru entitetske agencije za bankarstvo, koje vrše licenciranje lizing kuća.

Oblast lizing poslova u RS je regulisana Zakonom o lizingu10, a slučajevi koje ovaj Zakon ne uređuje (što se odnosi na operativni lizing) defi nisani su Zakonom o obligacionim odnosima11.

Prema Zakonu o lizingu RS, lizing poslove na teritoriji RS može obavljati:

– lizing kompanija koja je osnovana u organizacionom obliku društva kapitala;

– poslovna jedinica neke lizing kompanije iz FBiH ili Distrikta Brčko, ako ta poslovna jedinica ima sjedište u RS i ako je dobila dozvolu za rad od Agencije za bankarstvo RS ili

– lizing poslove može da obavlja i banka.12

Ako lizing poslove obavlja poslovna jedinica neke lizing kompanije iz FBiH ili Distrikta Brčko, onda ta jedinica mora poslovati u skladu sa svim pravilima i propisima koji važe na teritoriji RS. Minimalan iznos osnovnog kapitala lizing kompanija je 250.000 KM.13

Kako lizing poslovi predstavljaju promet dobrima i uslugama, to je način obračuna, priznavanja i plaćanja poreza na dodatu vrijednost u okviru tog prometa, jasno defi nisan Zakonom o porezu na dodatu vrijednost BiH14

Poreska amortizacija predmeta lizinga, kao i priznavanje rashoda kamata u poreske svrhe regulisani su Zakonom o porezu na dobit RS.15

Pored svih pobrojanih zakonskih propisa i mnogobrojnih drugih podzakonskih akata, za računovodstveni tretman lizing poslova u RS relevantan je i MRS 17 – Lizing.

U nastavku rada ćemo se osvrnuti na vrste i oblike lizinga koji su poznati u svijetu i kod nas, a potom ćemo detaljnije ob-raditi dvije osnovne vrste lizing poslova – fi nansijski i opera-tivni lizing, objasnićemo suštinske razlike među njima i poreski i računovodstveni tretman svakog od njih ponaosob.

1.3. Vrste lizinga

U zavisnosti od odnosa koji proizlaze iz transakcije o lizingu, raz-likujemo dvije vrste lizinga:16

– direktni lizing ili lizing u širem smislu i

– indirektni lizinig ili lizing u užem smislu.

Direktni lizing je takva poslovna transakcija u kojoj se sredstvo pribavlja sklapanjem samo jednog ugovora između dvije ugovorene strane – davaoca lizinga i korisnika lizinga. Kod direktnog lizinga, davalac lizinga i isporučilac predmeta lizinga su jedno te isto pravno lice. Drugim riječima, kod direktnog lizinga se u ulozi zakupodavca obično nalaze proizvodne i uslužne, a ne lizing kompanije koje na ovaj način fi nansiraju svoje kupce i povećavaju prodaju sopstvenih proizvoda. Sa druge strane, iste te kompanije mogu zapasti u prob-lem nelikvidnosti, upravo zbog prodaje proizvoda putem direktnog lizinga, ali taj problem se u svijetu uspješno rješava uz pomoć faktoring fi rmi, što nije i kod nas slučaj.

Indirektni lizing je poslovna transakcija koja podrazumijeva posto-janje tri strane i sklapanje dva ugovora. Strane koje su uključene u posao sa indirektnim lizingom su davalac lizinga, korisnik li-zinga i isporučilac predmeta lizinga. Prvi ugovor se sklapa između proizvođača (isporučioca) predmeta lizinga i davaoca lizinga (lizing kompanije), a drugi između lizing kompanije i korisnika lizinga. Prvi ugovor je ugovor o prodaji, dok je drugi – ugovor o fi nansiranju.

Navedene razlike između pomenuta dva oblika lizinga se mogu sagledati i grafi čki:

9 prema podacima Agencije za bankarstvo Republike Srpske.10 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.11 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 17/93, 3/96, 30/03 i 74/0412 Vidjeti član 10. Zakona o lizingu RS, “Službeni glasnik RS’’, broj 70/07.13 Vidjeti član 14. Zakona o lizingu RS, “Službeni glasnik RS’’, broj 70/07.14 “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.15 “Službeni glasnik Republike Srpske’’ broj 91/06.16 http://www.cbbh.ba/index.php?id=691&lang=sr

Grafi k 1: Direktni i indirektni lizing

Izvor: prof. dr Dragan J. Mikerević, “Finansijski menadžment”, Ekonomski fakultet Banja Luka i ‘’Finrar’’ Banja Luka, 2009. godine, str. 210.


62

U praksi razvijenih zemalja postoji i takozvani prekogranični lizing. Kara-kteristika prekograničnog lizinga sastoji se u tome da su strane koje su uključene u lizing posao iz različitih zemalja, a pri tome broj zemalja koji može biti uključen u jedan lizing posao je neograničen. Prekogranični rizik ima svojih prednosti, ali i nedostataka. Neke od prednosti koje obezbjeđuje prekogranični lizing jeste proširenje tržišta za proizvode isporučioca predmeta lizinga ili korištenje određenih poreskih olakšica prilikom izvoza i sl. Međutim, ova vrsta lizing posla krije i određene rizike, kojih kod lizing poslova koji se odvijaju u okvirima samo jedne zemlje nema: rizik duplog oporezivanja, kreditni rizik (teže je procijeniti kreditni rizik nerezidenta neke zemlje), politički rizik, valutni rizik i sl. Prekogranični lizing će se najviše primjenjivati za fi nansiranje nabavke dobara velike pojedinačne vrijednosti, kakva su brodovi, avioni, velike mašine i sl.

Povratni zakup je takva vrsta zakupa u kojoj dolazi do prodaje sred-stva i istovremenog iznajmljivanja tog istog sredstva. Primjer prodaje i povratnog zakupa je sljedeći: recimo, neko preduzeće proda sopstveni automobil nekoj lizing kompaniji, a onda isti uzme pod lizing. Postavlja se pitanje zašto bi to neko radio? Na ovaj način kompanije poboljšavaju svoju likvidnost, jer u trenutku prodaje sredstva prodavac ima priliv novca u vrijednosti sredstva, a uzimanjem tog istog sredstva pod zakup, prodavac će imati odlive gotovine, ali u mnogo manjim iznosima i u nizu sukcesivnih vremenskih perioda. Pri tome, prodajna cijena sredstva i plaćanja po osnovu ugovora o zakupu su međusobno zavisni, jer se o njima pregovara u paketu.

Pored pomenutih, postoje još dva oblika lizing poslova: operativni i fi nansijski lizing. Kalsifi kacija na ova dva oblika je izvršena prema kriterijumu prenošenja rizika i koristi povezanih sa predmetom lizinga sa zakupodavca na zakupca. S obzirom na to da su ova dva oblika sa računovodstvenog i poreskog stanovišta najznačajniji, o njima će biti više riječi u nastvaku.

1.4. Finansijski i poslovni lizing

Danas poznajemo dvije osnovne vrste lizinga: operativni (poslovni) i fi nansijski lizing. Prema MRS 17, ”lizing se klasifi kuje kao fi nansijski lizing ukoliko se njim suštinski prenose svi rizici i koristi povezani sa vlasništvom.’’17

Sa druge strane, ako se ugovorom o lizingu, koji se sklapa između davaoca i korisnika lizinga, suštinski ne prenose svi rizici i koristi na primaoca lizinga, onda to nije fi nansijski, već operativni (poslovni) lizing. MRS 17 dalje pobliže objašnjava suštinske razlike između fi nansijskog

i poslovnog lizinga i navodi da defi nisanje da li je jedan lizing posao operativni ili fi nansijski ne zavisi od oblika ugovora, već od suštine transakcije. Odnosno, prema navedenom standardu, “primjeri situacija koje pojedinačno ili zajedno upućuju na klasifi kovanje lizinga kao fi nan-sijskog su:

a) lizingom se prenosi vlasništvo nad sredstvom na korisnika lizinga do kraja trajanja lizinga;

b) korisnik lizinga ima opciju da kupi sredstvo po cijeni za koju se očekuje da će biti znatno niža od fer vrijednosti na datum kada se opcija može iskoristiti, i kada je na početku lizinga izvjesno da će se opcija iskoristiti;

c) trajanje lizinga se odnosi na veći dio ekonomskog vijeka sredstva, čak i ako se vlasništvo ne prenosi;

d) na početku lizinga sadašnja vrijednost minimalnih plaćanja za lizing veća je ili jednaka ukupnoj fer vrijednosti sredstva koje je predmet lizinga, i

e) sredstva koja su predmet lizinga su specifi čne prirode, tako da ih bez značajnih modifi kacija može koristiti samo korisnik lizinga.18

Na osnovu navedenih situacija može se dobiti prilično jasna slika o tome koji lizing je fi nansijski, ali se čini zanimljivim objasniti situaciju pod b). Naime, u praksi je čest slučaj da je period trajanja ugovora o fi nansijskom lizingu kraći od korisnog vijeka sredstva. Kako se naknada određuje spram perioda trajanja ugovora, to znači da će sredstvo biti u najvećem dijelu ili čak u potpunosti otplaćeno u kraćem vremenskom periodu, nego što iznosi njegov korisni vijek trajanja. Recimo, ugovor je sklopljen na pet godina, a korisni vijek trajanja sredstva je 10 godina. U trenutku isteka ugovora, sredstvo je svega 50% iskorišteno, odnosno, njegova fer vrijednost je preostalih neiskorištenih 50% vrijednosti sredstva.19 Ako pretpostavimo da je tokom trajanja ugovora (dakle, tokom pet godina) kroz lizing nakande otplaćeno 90% vrijednosti sredstva i da se u trenutku otkupa plaća preostalih 10%, to znači da je cijena po kojoj se otkupljuje sredstvo znatno ispod njegove fer vrijednosti.

Kao što je ranije u radu navedeno, u lizing poslu mogu učestvovati tri (dav-alac lizinga, korisnik lizinga i isporučilac predmeta lizinga), ali najmanje učestvuju dva lica (davalac lizinga i korisnik predmeta lizinga). U ovom drugom slučaju, davalac lizinga i isporučilac pred meta lizinga su jedno te isto lice, a tada je, prema Zakonu o lizingu u Republici Srpskoj20, riječ isključivo o operativnom lizingu, što znači da su kod fi nansijskog lizinga obavezno razdvojene uloge isporučioca predmeta lizinga i davaoca lizinga.

Primjer lizing transakcije je prikazan sljedećim grafi kom:

17 MRS 17 – Lizing, tačka 8.18 MRS 17 – Lizing, paragraf 10.19 Ovdje smo, radi lakšeg razumijevanja, pojednostavili primjer, kao i određivanje fer vrijednosti. Više o fer vrijednosti vidjeti u: prof. dr Kata Škarić – Jovanović, “Izmene

u defi niciji fer vrednosti i hijerarhijski nivoi fer vrednosti prema MSFI 13 – Merenje fer vrednosti’’, časopis ‘’Finrar’’, 08/11, Banja Luka, 2011.20 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.

Grafi k 2: Lizing transakcija

Izvor: prof. dr Dragan J. Mikerević, ‘’Finansijski menadžment’’, Ekonomski fakultet Banja Luka i ‘’Finrar’’ Banja Luka, 2009. godine, str. 208.

Finansijska kuća (zakupodavac)

Zakupac (koji koristi opremu)

Sredstva, mašine, postrojenja, vozila

Kupovina sredstava i zadržavanje zakonskog prava vlasništva preko

Zakupac koristi sredstva određeni vremenski period

Plaćanje zakupnine


63

Pored svega navedenog, treba uzeti u obzir još neke suštinske razlike (koje, na kraju krajeva, iz svega što je navedeno i proizlaze) između operativnog i fi nansijskog lizinga. Operativni lizing je obično kratkoročni posao. Svi rizici vezani za držanje i korišćenje sredstava datih pod op-erativni lizing, ostaju na davaocu lizinga. Nakon isteka ugovora, sredstvo koje je bilo predmet ugovora o zakupu vraća se davaocu lizinga i on je odgovoran da pronađe alternativu za njegovo dalje korišćenje. U praksi se operativni zakup najčešće koristi za nabavku opreme koja vrlo brzo zastarjeva ili opreme za kratkoročne projekte, ili pak za iznajmljivanje prostora na određeni rok. Na primjer, za operativni lizing će se odlučiti univerziteti u slučaju nabavke fotokopir aparata ili kompjuterske opreme, i to iz više razloga. Prvi od njih je taj što navedena oprema vrlo brzo tehnološki zastarjeva, a drugi razlog je što, u slučaju kvara, obavezu popravke, ali i održavanja, snosi davalac zakupa, te univerzitet neće biti u obavezi da zapošljava ili angažuje dodatnu radnu snagu koja bi se starala o tome. Sa druge strane, fi nansijski lizing će se ko-ristiti za fi nansiranje nabavke onih sredstava koja korisnik lizinga ima namjeru kupiti nakon isteka ugovora o lizingu i kada se fi nansiranje putem lizinga pokaže jeftinijim u odnosu na fi nansiranje nabavke tih istih sredstava putem kredita.

Upravo zbog tih i takvih suštinskih razlika, poreski i računovodstveni tretman ova dva vida lizing posla biće različit.

1.5. Prednosti i nedostaci lizinga

Lizing posao ima mnogih prednosti, ali i nedostataka. Neke od prednosti nabavke sredstava putem lizinga su:

– “rješavanje problema sa gotovinom - fi nansijski zakup je obično dobar izbor za preduzeća koja nemaju dovoljno novca za kupovinu sredstva ili ga žele iskoristiti u druge poslovne ili ulagačke svrhe,

– izbjegavanje rizika svojstvenih vlasništvu - u slučajevima tehnološke zastarjelosti sredstva, njegovog fizičkog pro-padanja ili promjene ekonomskih uslova uopšte, zakupac, uz odgovarajuće kaznene penale, obično može prekinuti zakup i izbjeći pretpostavljeni rizik od štetnih posljedica povezanih sa navedenim slučajevima – fl eksibilnost je posebno važna u oblastima gdje je buduća korist od pojedinačnog sredstva veoma neizvjesna zbog stalnih inovacija i tehnoloških promjena (kompjuterska tehnologija, telekomunikacije i sl.),

– manja plaćanja poreza na dobit - zakupac ponekad može doći u povoljniju situaciju u vezi sa plaćanjem poreza na dobit na osnovu činjenice da računa i amortizaciju na zakupljeno sredstvo, a istovremeno ima i izdatke po osnovu kamata po fi nansijskom zakupu,

– povećanje prodaje - ako potencijalni korisnici nisu u mogućnosti ili nisu voljni da kupuju sredstva, imaoci tih sredstava im mogu ponuditi opciju fi nansijskog zakupa,

– trajnija poslovna veza sa zakupcem - u slučaju zakupa, za razliku od klasične prodaje sredstva, dvije strane ostvaruju po-slovni kontakt tokom određenog vremenskog perioda – rezultat toga može biti njihova dugoročna poslovna saradnja,

– zadržavanje ostatka vrijednosti sredstva - ako se ugovorom o zakupu ne nudi opcija prenosa vlasništva nad sredstvom na

zakupca po isteku perioda zakupa – zakupodavac u takvom slučaju obično ima koristi od preostale (rezidualne) vrijednosti sredstva.’’21

Lizing poslovi kriju i određene nedostatke, kako za davaoca lizinga, tako i za korisnika lizinga:

- “plaćanje kamate po fi nansijskom zakupu - nabavka sred-stva sistemom fi nansijskog zakupa, kao i nabavka na kredit, povezana je sa plaćanjem kamate – iako je kamata, sa aspekta obračuna poreza na dobit, navedena kao prednost, dugoročno gledano, ona označava veći fi nansijski napor za zakupca,

- nesigurnost blagovremene nabavke sredstva - koja postoji ako zakupac nema čvrstu garanciju da će sredstvo koje želi nabaviti kroz fi nansijski zakup biti raspoloživo u trenutku kad mu je potrebno,

- povećanje ukupnih izdataka - u slučajevima fi nansijskog za-kupa opreme, kratkoročni zakup može biti način da se zakupac zaštiti od njenog zastarijevanja, ali su ukupna plaćanja koja se od njega zahtijevaju u tom slučaju veća nego kod zakupa na duži vremenski period – zakupac, ili većim plaćanjima smanjuje potencijalni rizik od zastarijevanja sredstva ili, nastojeći da smanji ukupne izdatke, prihvata veći rizik povezan sa mogućom upotrebom zakupljenog sredstva.

- ograničene kamatne stope - u slučaju da su kamatne stope koje je kod fi nansijskog zakupa moguće uključiti u ugovor ograničene, a istovremeno nepovoljne po zakupodavca,

- rizik svojstven primjeni fi ksnih kamatnih stopa - vezan za dugoročni zakup – fi ksna kamatna stopa povećava rizik kod zakupodavca zbog mogućeg gubitka koji zakupodavac ima ako dođe do povećanja kamatnih stopa na fi nansijskom tržištu,

- veća plaćanja poreza na dobit - izdavanje sredstva pod fi nansijski zakup smanjuje rashode po osnovu amortizacije, a povećava prihode po osnovu kamata od zakupa, tj. dvostruko utiče na povećanje dobiti kod zakupodavca – naravno, i da se sredstvo ne izdaje pod zakup, ono bi na neki drugi način dopri-nosilo stvaranju ekonomskih koristi (prihoda), pa je “nedostatke’’ poput navedenog potrebno prihvatiti potpuno uslovno.”22

2. RAČUNOVODSTVENI I PORESKI TRETMAN FINANSIJSKOG I OPERATIVNOG LIZINGA

2.1. Računovodstveni tretman fi nansijskog i operativnog

lizinga

Zbog suštinskih razlika koje postoje između fi nansijskog i opera-tivnog lizinga, ova dva tipa zakupa će se različito tretirati, kako u fi nansijskoj evidenciji kod davaoca lizinga, tako i kod primaoca (korisnika) lizinga.

Prema MRS 17 – Lizing, inicijalno priznavanje fi nansijskog lizinga kod primaoca lizinga podrazumijeva evidentiranje sredstva uzetog pod fi nansijski zakup kao sredstva i obaveze u bilansima stanja i to po vrijednosti koja je jednaka ili fer vrijednosti23 sredstva koje je predmet lizinga, ili sadašnjoj vrijednosti minimalnih plaćanja za

21 Grupa autora, ‘’Komentar Zakona o porezu na dodatu vrijednost u BiH’’, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Savez računovođa i revizora RS i Finrar d.o.o. Banja Luka, januar 2006. godine, str. 21-23.

22 Grupa autora, ‘’Komentar Zakona o porezu na dodatu vrijednost u BiH’’, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Savez računovođa i revizora RS i Finrar d.o.o. Banja Luka, januar 2006. godine, str. 21-23.

23 Više o fer vrijednosti: prof. dr Škarić–Jovanović, “Izmene u defi niciji fer vrednosti i hijerarhijski nivoi fer vrednosti prema MSFI 13 – Merenje fer vrednosti’’, časopis “Finrar’’, 08/11, Banja Luka, 2011.


64

lizing, u zavisnosti od toga koja od njih je niža. Minimalna plaćanja za lizing obuhvataju plaćanja koja se zahtijevaju ili se mogu zahtijevati od korisnika lizinga, tokom trajanja ugovora o lizingu. Za utvrđivanje sadašnje vrijednosti koristi se diskontna stopa koja je jednaka kamatnoj stopi sadržanoj u lizingu, ako se ona može utvrditi. Ako se ne može utvrditi, onda se kao diskontna stopa koristi inkrementalna kamatna stopa, a to je ona kamatna stopa koju bi korisnik lizinga morao da plati na sličan lizing ili, ako se ona ne može utvrditi (jer, recimo, sličan lizing ne postoji), onda se kao inkrementalna ka-matna stopa koristi kamatna stopa koja bi se platila u slučaju pozajmljivanja sredstava na sličan rok i sa sličnim garancijama za kupovinu sredstva koje je predmet lizinga. “Svi inicijalni direktni troškovi korisnika lizinga dodaju se iznosu koji je priznat kao sredstvo.”24

Ovdje je jako važno ponoviti, a to tretira i MRS 17, da, iako sa pravnog aspekta korisnik lizinga nije vlasnik sredstva koje je predmet lizinga, tokom perioda trajanja ugovora, on suštinski postaje vlasnik jer se na njega prenose svi troškovi i koristi koji su sa tim sredstvom povezani. Iz tog, ekonomskog, ali ne i pravnog razloga, sredstvo koje je predmet fi nansijskog lizinga se mora priznati u bilansu stanja korisnika lizinga na strani aktive kao sredstvo, a na strani pasive kao dugoročna obaveza po osnovu fi nansijskog lizinga. Ukoliko se ovakva sredstva ne bi iskazivala u bilansu stanja korisnika lizinga na pomenuti način, to bi dovelo do iskrivljivanja fi nansijskih pokazatelja. Naime, ako određeno preduzeće koje je nabavilo opremu pod fi nansijski zakup u bilansu ne prizna dugoročnu obavezu po osnovu fi nansijskog lizinga, koja suštinski postoji, automatski će prikazati bolji dugovi/kapital racio, nego što on stvarno jeste. Time bi isto preduzeće, na ovaj način, uvećalo sebi šanse za pozajmljivanje dodatnih sredstava, a faktički ne bi bilo u stanju da podnese nova zaduživanja.

Kada su u pitanju naredna priznavanja sredstva uzetog pod fi nansijski liz-ing u knjigama zakupca (korisnika lizinga), onda prema MRS 17 – Lizing “minimalna plaćanja lizinga treba podijeliti između fi nansijskog rashoda i smanjenja neizmirene obaveze. Finansijski rashod treba alocirati na sve periode u toku trajanja lizinga, tako da se ostvaruje konstantna periodična kamatna stopa na preostali saldo obaveza.’’25 Drugim riječima, naknada koju primalac lizinga plaća davaocu lizinga sadrži kamatu koja predstavlja fi nansijski rashod za korisnika lizinga, i glavnicu koja služi za izmirenje glavnice duga. Odnos kamate i glavnice se vremenom mijenja u korist glavnice, što je identično amortizaciji zajma, čime se obezbjeđuje da ka-matna stopa ostane nepromijenjena, a kamata se obračunava na preostali dio glavnice duga. Za obračun i priznavanje amortizacije primjenjuju se MRS 16 – Nekretnine, postrojenja i oprema odnosno MRS 38 – Nematerijalna sredstva, u zavisnosti od toga šta je predmet ugovora o fi nansijskom lizingu. Pri tome, prema odredbama MRS 17, sredstvo koje je predmet fi nansijskog lizinga korisnik treba da amortizuje u periodu procijenjenog korisnog vijeka sredstva, osim ako se desi situacija da nije sasvim izvjesno da će predmet lizinga po okončanju ugovora zaista preći u vlasništvo zakupca, onda se u tom slučaju predmet amortizuje ili u periodu trajanja ugovora ili u periodu upotrebnog vijeka sredstva, u zavisnosti od toga koji od njih je kraći.

Kada je operativni zakup u pitanju, nema priznavanja sredstva uzetog pod zakup u bilansima korisnika kao sredstva i dugoročne obaveze, već naprotiv, priznavaće se samo periodične isplate po osnovu nakande kao rashodi, i to ravnomjerno tokom trajanja lizinga, osim ako neka druga osnova nije za to primjerenija. Drugim riječima, u jednakim vremenskim intervalima (obično mjesečno, ali mogući su i duži vremenski intervali) zakupodavac ispostavlja račun na ime naknade za opremu koja je data u operativni lizing. Zakupoprimac vrši plaćanje svoje obaveze, i isplaćenu nakandu tretira kao rashod, dok se sredstvo i dugoročna obaveza u bilansima zakupca nigdje ne pojavljuju. Ovo stoga što se svi rizici i koristi povezani sa sredstvom koje je predmet operativnog lizinga ne prenose na zakupca, već ostaju na

zakupoprimcu, te uvažavajući ovaj ekonomski kriterijum, ne postoji osnov za priznavanje sredstva i obaveze u bilansima zakupca. Ovo, svakako, ostavlja prostora za “friziranje’’ bilansa stanja, jer zakup faktički postoji, i postoji obaveza izmirenja nakande po osnovu zakupa sve dok traje ugovor o operativnom zakupu ili dok se on jednostrano ne raskine, ali zbog ekonom-skog kriterijuma ne postoji obaveza evidentiranja ni sredstva ni dugoročne obaveze u bilansu zakupca, te se time iskazuje bolji racio dugovi/kapital nego što on zaista jeste. SSAP 21 zahtijeva kapitalizaciju fi nansijskog lizinga u knjigama zakupca, pri čemu se kao fi nansijski liznig tretira svaki zakup kod koga sadašnja vrijednost minimalnih novčanih plaćanja iznosi najmanje 90% od fer vrijednosti sredstva26. Ovo nije najbolje rješenje, jer se ugovor o zakupu može kreirati tako da 89% fer vrijednosti sredstva plaća zakupac, čime je taj zakup automatski klasifi kovan kao operativni, te pri tome ne postoji obaveza kapitalizacije u knjigama zakupca.

Kada je u pitanju računovodstveni tretman lizinga kod zakupodavca, situacija je obrnuta. Naime, fi nansijski lizing će se u bilansu zakupodavca tretirati kao dugoročno potraživanje. Sa druge strane, kod operativnog lizinga, sredstvo koje je predmet ugovora o zakupu biće evidentirano u aktivi bilansa stanja zakupodavca. Samim tim, zakupodavac će, saglasno MRS 16 – Nekretnine, postrojenja i oprema, odnosno MRS 38 – Nematerijalna sredstva, vršiti amortizaciju sredstva koje je predmet ugovora o zakupu.

2.2. Poreski tretman fi nansijskog i operativnog lizinga

Kada je poreski tretman lizinga u pitanju, onda se on mora sagledati ne samo sa aspekta operativnog i fi nansijskog lizinga, već i sa aspekta Zakona o porezu na dodatu vrijednost, ali i sa aspekta Zakona o porezu na dobit.

Porez na dodatu vrijednost se, u skladu sa odredbama Zakona o PDV – u plaća na “promet dobara i usluga, koje poreski obveznik, u okviru obavl-janja svojih djelatnosti, izvrši na teritoriji Bosne i Hercegovine uz naknadu, kao i na uvoz dobara u Bosnu i Hercegovinu”.27 Prema odredbama istog zakona, prometom dobrima se smatra, između ostalog, i “isporuka dobara na osnovu ugovora o iznajmljivanju na određeni period na osnovu kupo-prodajnog ugovora sa odgođenim plaćanjem kojim je predviđeno da se pravo vlasništva prenosi najkasnije otplatom poslednje rate’’.28 Iz ovoga je vidljivo da fi nansijski lizing podliježe plaćanju poreza na dodatu vrijednost i da se sa aspekta Zakona o porezu na dodatu vrijednost tretira kao promet dobrima. Sa druge strane, operativni lizing se tretira kao promet uslugama, jer faktički o tome i jeste riječ kada je operativni lizing u pitanju, upravo zato što ne dolazi do prenosa niti ekonomskog niti pravnog vlasništva nad dobrom koje je predmet ugovora o zakupu sa zakupodavca na zakupca, već samo do iznajmljivanja istog, te je stoga riječ samo o prometu usluge izdavanja sredstava pod zakup. To je i vidljivo iz stava 1, člana 8. Zakona o PDV–u koji glasi: “Prometom usluga, u smislu ovog zakona, smatraju se svi poslovi i radnje izvršene u okviru obavljanja privredne djelatnosti, a koji ne čini promet dobara iz čl. 4–7. ovog zakona.’’ S obzirom na to da se, prema članu 4. Zakona o PDV–u29, isporuka dobara prema ugovoru o iznajmljivanju kojim se predviđa prenos prava vlasništva najkasnije sa otplatom posljednje rate, tretira kao promet dobrima, to znači da ukoliko prenos prava vlasništva nije predviđen (što je faktički operativni lizing), onda se takav promet tretira kao promet uslugama.

Prethodno rečeno dovodi do jako važne razlike između operativnog i fi nansijskog lizinga, kada je obračun i iskazivanje PDV–a u pitanju. Kod fi nansijskog lizinga, PDV se u potpunosti obračunava i iskazuje na početku, odnosno u trenutku nastanka fi nansijskog lizinga. Ovdje treba napomenuti da u praksi postoje različiti načini iskazivanja PDV–a, ali se u praksi Repub-like Srpske koristi isključivo ovaj. Osnovica za obračun PDV–a je osnovica i ukupna kamata koju obračuna davalac lizinga.

24 MRS 17 – Lizing, tačka 20.25 MRS 17 – Lizing, tačka 25. 26 SSAP 21 – Računovodstveno obuhvatanje lizinga, tačka 15.27 Čl. 3. Zakona o porezu na dodatu vrijednost BiH, “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.28 Čl. 4, stav 3, tačka 3. Zakona o PDV–u, “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.29 “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.


65

Kod operativnog lizinga situacija je drugačija, jer se PDV iskazuje u svakoj pojedinačnoj (obično mjesečnoj) fakturi, koju davalac poslovnog zakupa isporučuje primaocu (korisniku) istog. Osnovica za obračun PDV-a je ugovoreni iznos nakande po osnovu poslovnog zakupa.

Kada je odbitak ulaznog PDV-a u kod lizing poslova u pitanju, treba uzeti u obzir sljedeće: zakupac nema uvijek pravo na odbitak PDV-a po osnovu nabavke sredstva na lizing. Pravo odbitka će imati samo u onim slučajevima koji su propisani Zakonom o porezu na dodatu vrijednost. Na primjer, pravo na odbitak ulaznog PDV-a prilikom nabavke motornih vozila će imati samo preduzeća koja su registrovana za obavljanje djelatnosti prevoza putnika i robe (autoprevoznici, rent-a-car, taksi i sl.), jer im je to osnovno sredstvo rada, dok preduzeća koja se bave bilo kojom drugom djelatnošću, a vrše nabavku motornih vozila – nemaju pravo na odbitak ulaznog PDV-a, nevažno da li se ta sredstva nabavljaju kupovinom ili putem lizinga.

Kada je porez na dobit u pitanju, i tu operativni i fi nansijski lizing imaju različit tretman. Prema odredbama Pravilnika o primjeni Zakona o porezu na dobit, “Trošak zakupa (zakupnina) je svaki iznos plaćen za korišćenje imovine koja ne pripada poreskom obvezniku. Zakupnina se može odbiti kao trošak samo ukoliko se zakupljena imovina koristi u poslovne svrhe. Ukoliko na osnovu bilo kog dijela uplata zakupnine poreski obveznik u budućnosti stekne potpuno vlasništvo na imovini ili na dijelu imovine, dio uplata zakupnine koje su predviđene za obezbjeđenje takvog vlasništva, smatraju se kapitalnim troškovima, a ne zakupninom koja se odbija. Trošak zakupnine priznaje se do visine tržišne cijene, odnosno do visine zakupnine iste ili slične imovine.”30 Drugim riječima, ako se sredstvo iznajmljuje i koristi u poslovne svrhe, zakupnina za zakupca predstavlja trošak za koji zakupac ima pravo odbitka prilikom utvrđivanja oporezive osnovice. Na ovaj način se ustvari tretira trošak zakupnine po osnovu operativnog zakupa, jer se isključuje svaki zakup u okviru kojeg bi moglo doći do sticanja vlasništva nad zakupljenim sredstvom od strane za kupca. Član 13. pomenutog pravilnika31 se dalje bavi tretmanom zakupa i navodi da, ukoliko se ugovor smatra kupoprodajnim, a ne ugovorom o zakupu, onda se izdaci po osnovu zakupnine ne mogu smatrati troškom zakupa koji se odbija od oporezive osnovice. Drugim riječima, ako se radi o ugovoru o fi nansijskom zakupu, onda se kod zakupca zakupnina koju plaća ne smatra troškom koji ima pravo odbitka od oporezive osnovice. Ovo iz razloga što se te zakupnine smatraju kapitalizacijom zakupljenog sredstva, pri čemu amortizaciju tog sredstva vrši zakupac u svojoj računovodstvenoj evidenciji, što je u skladu i sa već pomenutim odredbama MRS 17 – Lizing. Dalje se članom 26. Pravilnika o primjeni Zakona o porezu na dobit32 defi niše da amortizaciju, koja se može priznati u poreske svrhe, sredstava koja se daju pod zakup vrši zakupodavac ako će zadržati vlasništvo nad tim

sredstvima nakon što ih je iznajmljivao drugom licu. Dakle, i odavde se eksplicitno vidi da u slučaju operativnog zakupa sredstvo ostaje u bilansima zakupodavca, koji vrši amortizaciju tog sredstva i troškove amortizacije priznaje u poslovne svrhe. Istovremeno, svaki prihod od zakupnine koji ostvari zakupodavac u slučaju operativnog zakupa pred-stavlja oporeziv prihod. U slučaju fi nansijskog zakupa, rashodi kamata, koji predstavljaju dio naknade za lizing koju plaća zakupac, predstavljaju rashode koji se priznaju u poreske svrhe, izuzev zateznih kamata.33

U nastavku ćemo na praktičnom primjeru pokazati poreski i računovodstveni tretman fi nansijskog i operativnog lizinga.

3. PRAKTIČAN PRIMJER RAČUNOVODSTVENOG I PORESKOG TRETMANA OPERATIVNOG I FINANSIJSKOG LIZINGA

3.1. Primjer fi nansijskog lizinga

Pretpostavimo da je jedna fotokopirnica odlučila da putem fi -nansijskog lizinga nabavi mašinu za štampanje i fotokopiranje, čija je cijena 5.000,00 KM. Sklopljen je ugovor se jednom lizing kompanijom, kojim su određeni sljedeći važni elementi zakupa: period trajanja zakupa je sedam godina, lizing naknada se plaća na kraju svake godine, stopa lizinga je 9%, a stopa PDV-a 17%. Fotokopirnica ima pravo odbitka ulaznog PDV-a, koji se u potpunosti odbija u trenutku sklapanja ugovora o fi nansijskom lizingu, kao i troškova amortizacije prilikom utvrđivanja oporezive osnovice kod poreza na dobit, ali po godišnjoj amortizacionoj stopi od 14,3%, kako je propisano Pravilnikom o primjeni Zakona o porezu na dobit34. Obračun amortizacije se vrši primjenom linearne metode. Po isteku zakupa, na zakupca se bez bilo kakvih dodatnih uplata prenosi vlasništvo nad predmetom lizinga.

Iznos godišnje lizing naknade, u ovom slučaju, računa se po sljedećem obrascu:

a = 5.000,00 x V79

a = 5.000,00 x 0,198 690 517a = 993,45 KM.

Plan otplate dat je u narednoj tabeli:

30 Stav 1. i 2. čl. 13. Pravilnika o primjeni Zakona o porezu na dobit, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06.31 Pravilnik o primjeni Zakona o porezu na dobit, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/0632 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06 33 Vidjeti član 8, tačka 3, stav a) Zakona o porezu na dobit, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 91/06.34 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06.

Godina Dug i ostatak duga Kamata Otplata Anuitet

1 2 3 4 5

5.000,00 - - -I 4.456,55 450,00 543,45 993,45II 3.864,20 401,10 592,35 993,45III 3.218,53 347,78 645,67 993,45IV 2.514,74 289,67 703,78 993,45V 1.747,62 226,33 767,12 993,45VI 911,45 157,28 836,17 993,45VII 5.000,00 82,00 911,45 993,45

- 1.954,15 5.000,00 6.954,15

Tabela 1: Plan otplate naknada po fi nansijskom lizingu


66

Osnovicu za obračun PDV-a čine zajedno glavnica i kamata, te će PDV iznositi:

PDV = 6.954,15 x 0,17

PDV = 1.182,21, a ukupan iznos koji će zakupac u toku sedam godina platiti je: 6.954,15 + 1.182,21 = 8.136,36 KMKnjiženja u dnevniku zakupodavca u prvoj godini bi bila sljedeća:

Dnevnik knjiženja fi nansijskog knjigovodstva35

Kod zakupca bi u prvoj godini bila sljedeća knjiženja:

Dnevnik knjiženja fi nansijskog knjigovodstva

Knjiženje u narednoj godini bi bilo:


Kao što možemo vidjeti iz stava 4, zakupac vrši amortizaciju opreme koju je uzeo pod fi nansijski zakup, a koju je prethodno priznao kao

sredstvo, odnosno kao dugoročnu obavezu. Kako je za ovaj tip opreme, koja je predmet ugovora u fi nansijskom zakupu u našem

Broj računa Iznos Red.

br. D P Opis poslovne promjene

D P

Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji dospijeva do godinu dana Dugoročna potraživanja po osnovu finansijs lizinga - za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana

1.

2.

1810

0000

1629

1810

7030

Poslovni račun

Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji dospijeva do godinu dana Prihodi od kamata u rati - za naplatu PDV–a i prvog anuiteta

592,35

993,45

592,35 592,35

401,10

Broj računa Iznos Red. br. D P

Opis poslovne promjene D P

Oprema PDV u primljenim fakturama za nabavku stalnih sredstava Obaveze po osnovu fin. zakupa opreme - za obračun pribavljene opreme finansijskim lizingom Obaveze po osnovu fin. zakupa opreme Dio obaveza po osnovu fin. zakupa opreme - za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana

Dio obaveza po osnovu fin zakupa opreme Rashodi kamata po drugim fin. plasmanima Poslovni račun - za plaćeni prvi anuitet i ukupan PDV

1.

2.

3.

4.

0221 2701

4151

4251 5613

5400

4151

4251

2410

0228

Troškovi amort. koji se uključuju u poresku osnovicu IV postrojenja i opreme po osnovu amortizacije - za obračunatu amortizaciju

5.000,00

1.182,21

1.725,66 1.725,66 450,00

714,28

6.182,21

1.725,66 2.175,66 714,28

35 Lizing kompanije u Republici Srpskoj primjenjuju kontni okvir za banke i druge fi nansijske institucije.36 1.725,66 KM obuhvata kompletan PDV koji se naplaćuje u prvoj godini u iznosu od 1.182,21 KM i otplatu u prvoj godini u iznosu od 543,45 KM.



D P Dugoročna potraživanja po osnovu finansijs. lizinga Prelazni račun opreme date pod finans lizing PDV po izdatim fakturama - za dati fin. lizing

Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji dospijeva do godinu dana Dugoročna potraživanja po osnovu finansijs lizinga - za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana

1.

2.

3.

1629

1810

0000

3029

4760

1629

1810

7030

Poslovni račun

Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji dospijeva do godinu dana Prihodi od kamata u rati - za naplatu PDV–a i prvog anuiteta

6.182,21

1.725,66

2.175,66

5.000,00 1.182,21

1.725,663

1.725,66

450,00


67

primjeru računovodstvenim politikama određeno da vijek amor-tizacije iznosi sedam godina, te da se primjenjuje metod linearne

amortizacije, to znači da će iznos amortizacije u svakoj godini biti isti i iznosiće (5000/7) 714,30 KM.

Knjiženje u narednoj godini bi izgledalo ovako:


3.2. Primjer operativnog lizinga

Pretpostavimo da jedno preduzeće, koje se nalazi u sistemu PDV-a, posjeduje poslovni prostor u poslovne svrhe, koji iznajmljuje drugom preduzeću, koje je, takođe, u sistemu PDV-a. Zakupo-davac i zakupac su sklopili ugovor o operativnom lizingu, kojim je

defi nisano da je period trajanja operativnog lizinga dvije godine, mjesečna zakupnina iznosi 1.170,00 KM.

Nabavna vrijednost objekta koji je predmet ugovora iznosi 100.000,00 KM, a prema Pravilniku o primjeni Zakona o porezu na dobit37, godišnja stopa amortizacije iznosi 1,5%.



D P Potraživanja od kupaca u zemlji Prihodi od zakupnina objekata PDV po izdatim fakturama kupcima registrovanim za PDV - po izdatoj fakturi za mjesečn zakupninu Poslovni računi Potraživanja od kupaca u zemlji - za naplatu potraživanja po osnovu zakupnine

1.

2.

3.

2010

2410

5400

6511 4700

2010

0218 Troškovi amortizacije IV građevinskih objekata po osnovu amortizacije - za bračun godišnje amortizacije3

1.170,00 1.170,00

1.500,00

1.000,00 170,00 1.170,00

1.500,00



D P Zakupnina poslovnog prostora pravnih lica i preduzetnika PDV u prim jenim fakturama za nabavku usluga Dobavljači u zemlji - za primljenu fakturu po osnovu mjesečne zakupnine

1.

2.

5330

2700

4320

4320

2410

Dobavljači u zemlji Poslovni računi - za plaćanje fakture

1.000,00 170,00 1.170,00

1.170,00 1.170,00



D P Obaveze po osnovu fin. zakupa opreme Dio obaveza po osnovu fin. zakupa opreme - za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana Dio obaveze po osnovu fin. zakupa opreme Rashodi kamata po drugim fin. plasmanima Poslovni račun - za plaćeni drugi anuitet

1.

2.

3.

4151

4251 5613

5400

4251

2410

0228

Troškovi amort. koji se uključuju u poresku osnovicu IV postrojenja i opreme po osnovu amortizacije - za obračunatu amortizaciju

592,35

592,35 401,10 714,28

592,35

993.45 714,28

37 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06. 38 Posljednja poslovna promjena se knjiži na kraju poslovne godine. 39 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.

Knjiženje kod zakupodavca bi bilo sljedeće:


Knjiženje kod zakupodavca bi bilo sljedeće:


ZAKLJUČAK

Lizing predstavlja jedan od najzastupljenijih načina fi nansiranja nabavke, zamjene i modernizacije pokretne i nepokretne imovine, kako od strane pravnih, tako i od strane fi zičkih lica. U toku svog jednovijekovnog postojanja, lizing posao je poprimio nekoliko različitih oblika i vrsta (direktni i indirektni lizing, prekogranični li-zing, transakcija prodaje i povratnog zakupa, operativni i fi nansijski

lizing i sl.). Na teritoriji BiH lizing posao se počeo obavljati čak i prije nego je ta oblast postala uređena zakonom, još 2003. godine. Prva lizing kompanija registrovana na teritoriji Republike Srpske, počela je sa radom 2007. godine.

Iako je lizing posao na našim prostorima nastao prije svega nekoliko godina, vrlo brzo se afi rmisao i razvio. Za rad lizing kompanija u RS nadležna je Agencija za bankarstvo RS, a zakoni koji su relevantni za lizing poslovanje su: Zakon o lizingu RS39, Zakon o obligacionim


68

odnosima40, Zakon o porezu na dodatu vrijednost41, Zakon o po rezu na dobit42, MRS 17 – Lizing, kao i mnoga druga zakonska i podza-konska akta. Svi navedeni propisi jasno odvajaju pojam operativnog od fi nansijskog lizinga i potpuno ih različito tretiraju. Naime, iako je kod obje vrste lizinga vlasnik sredstva sa pravnog aspekta davalac lizinga, prema ekonomskom kriterijumu, vlasnik sredstva u slučaju fi nansijskog lizinga je primalac lizinga, a u slučaju operativnog liz-inga – davalac lizinga. Ekonomski kriterijum se ogleda u suštinskom prenošenju svih rizika i koristi koji su sa sredstvom povezani sa davaoca na korisnika lizinga. Drugim riječima, kod fi nansijskog lizinga dolazi do prenošenja svih rizika i koristi sa davaoca na korisnika lizinga, pa stoga dolazi i suštinski, mada ne i pravno, do prenosa vlasništva, dok to kod operativnog lizinga nije slučaj. Finansijski lizing predstavlja promet dobrima, pri čemu se sredstvo koje je predmet ugovora o fi nansijskom lizingu priznaje kao sredstvo i dugoročna obaveza u bilansnoj evidenciji zakupca, koji vrši amortizaciju tog sredstva. Operativni lizing predstavlja promet uslugama, pri čemu sredstvo ostaje u bilansnoj evidenciji zakupodavca, te u ovom slučaju zakupodavac vrši njegovu amortizaciju. Shodno tome, stavovi za knjiženje jednih i drugih poslovnih promjena su potpuno različiti, kao što smo pokazali u trećem dijelu rada.

Treba napomenuti da lizing posao ima i prednosti i nedostataka, kako za zakupodavca, tako i za zakupca. U radu smo naveli neke od njih, a ovdje ćemo napomenuti, da prilikom donošenja odluke da li nabavku nekog sredstva fi nansirati putem lizinga, kredita ili na neki drugi način, treba uzeti u obzir niz parametara. Jedan od njih je cijena svakog od alternativnih izvora fi nansiranja (kamatna stopa). Drugi kriterijum je mogućnost dobijanja nekog izvora fi nansiranja. Vrlo važan kriterijum je i tehnološko zastarijevanje sredstva, koji će opredijeliti da li će se sredstvo kupiti ili zakupiti i sl. Lizing posao može biti skuplji način fi nansiranja, ali može biti dobar način zaštite zakupca od rizika tehnološkog zastarijevanja sredstva ili rizika pronalaženja njegovog alternativnog korištenja, nakon što mu više nije potrebno. Takođe, ne zahtijeva učešće garanta ili žiranta, a i predstavlja dobar način poboljšanja slike likvidnosti. Zbog ovih, ali i mnogih drugih osobina, veliki broj klijenata lizing kompanija je prepoznao lizing poslove kao dobru poslovnu alternativu.

Naposlijetku, treba konstatovati i to da su u toku izmjene Međunarodnog računovodstvenog standarda 17 – Lizing. Nastojanja idu u tom smjeru da se sa računovodstvenog aspekta izjednači treman operativnog i fi nansijskog lizinga, kada je u pitanju njihovo računovodstveno obuh-vatanje u knjigama zakupca, odnosno, prema izmjenama i operativni li z nig bi trebalo da bude obuhvaćen u računovodstvenoj evidenciji za kupca, za razliku od dosadašnje prakse.

IZVORI

1. Grupa autora, “Komentar Zakona o porezu na dodatu vrijednost u BiH”, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Savez računovođa i revizora RS i Finrar d.o.o. Banja Luka, januar 2006. godine

2. Mikerević, prof. dr Dragan J., “Finansijski menadžment’’, treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet i Finrar d.o.o. Banja Luka, 2009. godine

3. Mikerević, prof. dr Dragan J., “Praktični aspekti primjene Zakona o lizingu”, časopis “Finrar”

4. Škarić – Jovanović, prof. dr Kata, “Izmene u defi niciji fer vrednostii hijerarhijski nivoi fer vrednosti prema MSFI 13 – Merenje fer vrednosti”, časopis “Finrar”, 08/11, Banja Luka, 2011. godine

5. Šnjegota, doc. dr Duško, “Primjena MSFI kroz bilansni kontni okvir’’, Ekonomski fakultet i Finrar d.o.o. Banja Luka, septembar 2010. godine

6. Međunarodni standardi fi nansijskog izvještavanja – iz-mjene u MRS (2005, 2006) Seminarski materijal – KPE: I, II, III dio, Savez računovođa i revizora Republike Srpske

7. Međunarodni računovodstveni standard 17 – Lizing

8. Zakon o lizingu Republike Srpske, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.

9. Zakon o obligacionim odnosima, “Službeni glasnik Repub-like Srpske’’, broj 17/93, 3/96, 30/03. i 74/04.

10. Zakon o porezu na dodatu vrijednost BiH, “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.

11. Zakon o porezu na dobit RS, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 91/06.

12. Pravilnik o primjeni Zakona o porezu na dobit RS, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06.

13. www.cbbh.ba

14. www.abrs.ba

SummaryOperating by leasing exists for a long period of time. Some sources claim that this method of business fi nancing has existed for 4000 years (that means that primary forms have appeared about 2000 BC), but it is certain that the leasing, as we know it, began to develop at the beginning of the twentieth century. From that period until now, leasing has become an important method of fi nancing, so there is almost no item or service that is not available through leasing. This is supported by the existence of specialized companies for sale and rent through lease, considerable number of detailed tax and accounting regulations governing this area, and a large number of different types and forms of leasing. The most common classifi cation of leasing contracts is by classifying them on operating leases and fi nance leases. These two leases are substantially different, which has implications on their tax and accounting treatment. In Republic of Srpska and in Bosnia and Herzegovina, leasing also has an important place as a source of funding for companies and households. Although, perhaps the most expensive method of fi nancing, leasing has advantages that infl uence the user to select this source before any other during the acquisition of assets.

Key words: operating leases, fi nance leases, tax and accounting treatment Republic of Srpska, Bosnia and Herzegovina.

40 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 17/93, 3/96, 30/03. i 74/04.41 “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.42 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 91/06.

issn 1986-812x f i n a n c i n gfinancingscience.org/wp-content/uploads/2019/09/04_11.pdf · 2019....

Documents