ČASOPIS ZA DRUŠTVENA PITANJA/PERIODICAL FOR SOCIAL ISSUES

God. LV, br. 3 (2014.)

PREGLEDPREGLEDISSN 0032-7271

Sarajevo, septembar/September-decembar/December 2014BROJNUMBER 3

ISSN 0032-7271 (Print)

PREGLED časopis za društvena pitanja

Broj 3

Godina 2014.

Godište LV

Sarajevo, septembar-decembar 2014.

PREGLED: časopis za društvena pitanja Izdavač: Univerzitet u Sarajevu, Obala Kulina bana 7/II, Sarajevo, Bosna i Hercegovina Za izdavača: prof. dr. Muharem Avdispahić, dr. h. c., rektor Redakcija časopisa: Uzeir Bavčić Elvir Čizmić Enes Durmišević Salih Fočo Marina Katnić-Bakaršić Senadin Lavić Midhat Mekić Mirko Pejanović Hidajet Repovac Međunarodna Redakcija: Zvonko Kovač, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu (Hrvatska) Dragan Milanović, Kineziološki fakultet Sveučilišta u Zagrebu (Hrvatska) Milan Podunavac, Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu (Srbija) Vesna Požgaj-Hadži, Filozofski fakultet Univerziteta u Ljubljani (Slovenija) Dragan Prole, Filozofski fakultet u Novom Sadu (Srbija) Stanka Setnikar-Cankar, Fakultet za upravu Univerziteta u Ljubljani (Slovenija) Mitja Velikonja, Fakultet društvenih nauka Univerziteta u Ljubljani (Slovenija) Veselin Vukotić, Fakultet za međunarodnu ekonomiju, finansije i biznis Univerziteta Donja Gorica (Crna Gora) Glavni i odgovorni urednik: Senadin Lavić Zamjenica glavnog i odgovornog urednika: Marina Katnić-Bakaršić Izvršni urednik: Uzeir Bavčić Sekretar Redakcije: Fuada Muslić Korektura: Tarik Ćušić Prijevod: Mirza Čerkez DTP: Fuada Muslić Tiraž: 300 primjeraka Štampa: „Štamparija FOJNICA“ d.o.o. Fojnica Izlazi četveromjesečno. Časopis Pregled je indeksiran u EBSCO Publishingu, INDEX COPERNICUS i CEEOL međunarodnim bazama podataka. Univerzitetski tele-informatički centar je kreirao i dizajnirao web stranicu časopisa www.pregled.unsa.ba. Stavovi izneseni u tekstovima ne odražavaju nužno mišljenje Redakcije časopisa. ISSN 0032-7271 (Print) ISSN 1986-5244 (Online

ISSN 0032-7271 (Print) ISSN 1986-5244 (Online)

PREGLED Periodical for Social Issues

No 3

Year 2014

Volume LV

Sarajevo, September-December 2014

PREGLED : Periodical for Social Issues Publisher: University of Sarajevo, 7/II, Obala Kulina bana, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina Publisher's Representative: Prof. Dr. Muharem Avdispahić, HonDSc, Rector Editorial Board: Uzeir Bavčić Elvir Čizmić Enes Durmišević Salih Fočo Marina Katnić-Bakaršić Senadin Lavić Midhat Mekić Mirko Pejanović Hidajet Repovac International Editorial Board: Zvonko Kovač, University of Zagreb, Faculty of Philosophy (Croatia) Dragan Milanović, University of Zagreb, Faculty of Physical Education (Croatia) Milan Podunavac, University of Belgrade, Faculty of Political Science (Serbia) Vesna Požgaj-Hadži, University of Ljubljana, Faculty of Philosophy (Slovenia) Dragan Prole, Faculty of Philosophy, Novi Sad (Serbia) Stanka Setnikar-Cankar, University of Ljubljana, Faculty of Administration (Slovenia) Mitja Velikonja, University of Ljubljana, Faculty of Social Sciences (Slovenia) Veselin Vukotić, University of Donja Gorica, Faculty of International Economy, Finances and Business (Montenegro) Editor-in-Chief: Senadin Lavić Deputy Editor-in-Chief: Marina Katnić-Bakaršić Executive Editor: Uzeir Bavčić Editorial Board Secretary: Fuada Muslić Proofreading: Tarik Ćušić Translation: Mirza Čerkez DTP: Fuada Muslić Press run: 300 copies Print: „Štamparija FOJNICA“ d.o.o. Fojnica Fourth month periodical Periodical Pregled is indexed in EBSCO Publishing, INDEX COPERNICUS and C.E.E.O.L. international databases. Webpage www.pregled.unsa.ba created and designed by the University Tele-Information Center. The views and opinions expressed in the articles in the Pregled are those of the author(s) and do not necessarily reflect the views or opinions of the editor, the editorial board or the publisher. ISSN 0032-7271 (Print) ISSN 1986-5244 (Online)

SADRŽAJ / CONTENTS

Članci / Articles Enes Pelidija: Dr. Safvet-beg Bašagić – prvi savremeni orijentalista i osmanista Bosne i Hercegovine u XX stoljeću / Dr. Safvet-bey Bašagić – The First BH Modern Orientalist and Ottoman Scholar in the Twentieth Century 1 Mirko Pejanović: Društveno-istorijski razvoj lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini u XX stoljeću / Socio – Historical Development of Self-Rule in Bosnia and Herzegovina in the Twentieth Century 27 Šefik Baraković: Okvir za legitimiranje i ispitivanje iracionalnosti fašizma / The Framework for Legitimacy and Analysis of Fascism’s Irrationality 71 Kanita Imamović-Čizmić i Amila Turković: Promocija konkurencije u Bosni i Hercegovini / The Promotion of Competition in Bosnia and Herzegovina 95 Tatjana Lazić: Izazovi i perspektive nadzora izvršne vlasti u parlamentarnim demokratijama / Challenges and Perspectives of the Executive Oversight in Parliamentary Democracies 127 Adnan Tatar: Narativna simbolika „mladonacionalnog“ fenomena / The Narrative Symbolic of 'Young-National' Phenomenon 159 Lejla Panjeta: Kultura selfizma – esej o internacionalnom bontonu u virtuelnoj kulturi / Selfie Culture – An Essay on International Good Manners in Virtual Culture 191 Faris Kalabić: Od Bretton Woodsa preko Eura do Currency Boarda – utjecaj Currency Boarda na ekonomsku situaciju u Bosni i Hercegovini / From Bretton Woods over Euro to Currency Board – The Impact of the Abandonment of a Monetary Policy on the Economic Situation in Bosnia and Herzegovina 199

Prikazi i osvrti / Reviews and Comments Emina Kečo-Isaković: Bosna u evropskim integracijama / Bosnia in the European Integrations 229 Ivan Kordić: Na tragu najboljih ideja / In Search of the Best Ideas 235 Alma Zolota i Fuada Muslić: Evropski poredak i Bosna i Hercegovina / European Order and Bosnia and Herzegovina 239 Upute za autore / Guidelines for Authors 247

Članci / Articles

1

Enes Pelidija UDK 82.9 Bašagić S.

Pregledni naučni članak

U povodu 80. godišnjice smrti DR. SAFVET-BEG BAŠAGIĆ – PRVI SAVREMENI

ORIJENTALISTA I OSMANISTA BOSNE I HERCEGOVINE U XX STOLJEĆU

Upon Marking the Eightieth Anniversary of His Death

DR. SAFVET-BEY BAŠAGIĆ – THE FIRST BH MODERN ORIENTALIST AND OTTOMAN SCHOLAR

IN THE TVENTIETH CENTURY

U malom krugu znanstvenika Bosne i Hercegovine iz prve polovine XX stoljeća koji se sa lahkoćom mogu istovremeno ubrajati u istaknute književnike, historičare i orijentaliste kao i u najpoznatije prosvetitelje, dobrotvore i politički istaknutije ličnosti, sigurno je dr. Safvet-beg Bašagić. O svemu tome više nam govori njegov životni put i djela koja je iza sebe ostavio. Njegova svestranost poticala je iz radoznalosti duha, porodičnog pedigrea kao i svijesti da radom na više polja književne i znanstvene djelatnosti otrgne od zaborava znamenite historijske događaje i ličnosti iz prošlosti zemlje i naroda kome je pripadao.

Within the chosen circle of BH scientists from the first half of the 20th century that had been the most famous educators, benefactors and prominent persons in the world of politics, Dr. Safvet-bey Bašagić can be easily deems as prominent author, historian and orientalist. The path he Dr. Safvet-bey Bašagić took and opus he left give us clear picture. His wide-ranging knowledge and learning stemmed from his curious nature, family pedigree and the awareness to preserve from falling into oblivion the famous events and personalities from history of his homeland and people to whom he belonged.

2

Rodno mjesto i porodica

U višestoljetnom postojanju Bosne i Hercegovine brojni pojedinci i porodice su iza sebe ostavile vidan trag na mnogim poljima ljudske djelatnosti. Zahvaljujući tome, u osmanskoj vladavini, pored postojećih, nastale su i nove urbane sredine, u kojima su izgrađeni brojni sakralni i profani objekti od izuzetne umjetničke i historijske vrijednosti. Među takvim je i Nevesinje. Osmanlije su ga osvojile u vrijeme pohoda sultana Mehmeda II Fatiha (1451–1481) 1463. godine. U narednih 415 godina Nevesinje je pod vlašću sultana i Porte. U njemu je 22. juna 1463. godine sa Glavnim štabom i dijelom oružanih snaga boravio veliki vezir Osmanskog carstva Mahmud-paša Anđelović.1 U administrativno-upravnoj organizaciji prvih godina osmanske vladavine bilo je u sastavu Bosanskog sandžaka u vilajetu Hersek, a od 1470. godine Hercegovačkom sandžaku. Tada je nahija Nevesinje sa okolnim mjestima činila dio Drinskog kadiluka sa sjedištem u Foči. Urbanim razvojem i potrebnom infrastrukturom tek 1537. godine Nevesinje postaje sjedište kadiluka.2

Do prvih decenija XVI stoljeća podignuta je džamija u Nevesinju sa kamenom munarom. Poznata je pod imenom Sultan Bajezid Velina ili u narodu poznata pod imenom (Careva) džamija. Pored nje, podignute su zgrade mekteba, medrese, imareta (besplatne kuhinje) i šadrvan. Sve navedeno je narednih stoljeća služilo svojoj namjeni. Za njihovo izdržavanje u gradu je uvakufljeno više dućana i određena suma novca, čiji je iznos do sada nepoznat.3 Uskoro je u Nevesinju podignuta i hadži Velijjudina Bakrača (Dugalića) džamija 1515. godine. Najvjerovatnije je u XVI stoljeću podignuta i treća Sinan Dede ef. (Čučkova) džamija. Do sada tačan datum njene izgradnje i više podataka o vakifu su nepoznati, kao i za Pekušića džamiju. Jedino se može pretpostaviti da su je u drugoj polovini XVII ili u XVIII

1 Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk, postanak i upravna podjela, Sarajevo, 1982, 39. 2 Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, Sarajevo, 1990, 129.; H. Šabanović, Bosanski pašaluk, 136, 192. 3 H. Hasandedić, Muslimanska baština, 131–133.

3

stoljeća podigli članovi bogate i ugledne nevesinjske porodice Pekušića.4 Kao i u drugim mjestima osmanske države, vremenom je i u ovoj kasabi bilo više vakifa. Takvih uglednijih pojedinaca i porodica bilo je posebno u prvoj polovini XVII stoljeća. Iz toga vremena bili su: defterdar Mustafa-paša, Ibrahim efendija, koji je obavljao dužnost roznamedžije* kod sultana Murata IV (1623–1640), njegov brat Ali-efendija, koji je bio mostarski muftija, Salih-paša, veliki vezir Osmanskog carstva od 1645. do 1647. godine, te njegova braća Murteza-paša koji je obavljao dužnost mirahora**, a već 1646. godine imenovan je na dužnost namjesnika Budimskog ejaleta, kao i njihov brat Zulfikar koji se u svojstvu jeničerskog age nalazio na čelu ovog elitnog osmanskog vojnog reda. Vjerovatno je uz intervenciju Salih-paše, sultan Ibrahim I (1640–1648) imenovao ćehaju (zamjenika) velikog vezira, Ibrahim-pašu, 1645. godine za beglerbega Bagdada 1645. godine. Od drugih poznatijih ličnosti Osmanskog carstva porijeklom iz Nevesinja je i Mehmed-paša, namjesnik Erzeruma, te drugi Ibrahim-paša, beglerbeg ejaleta Džezair i Garbe (Eyalet-i cezair-i Garb). Sve navedene ličnosti spominje Evlija Čelebi u „Putopisu“ (Seyahatnamesi).5

Osim navedenih državnika i visokih vojnih dužnosnika, Nevesinje je dalo i više znanstvenika i umjetnika po kojima je ovaj kraj u osmanskom periodu bio poznat. Među njima bio je šejh Ali dede, koji je umro u Sigetu 1598. godine. Poznat je kao veliki znalac mistične filozofije (tasawwuf). Njegova djela se i sada proučavaju i štampaju. Također je poznat i Šaban efendija Velagić koji je jedno vrijeme bio na dužnosti rumelijskog kadiaskera i njegov bratić Mehmed. On je u učenim krugovima poznat kao komentator Mesnevije.6 Među poznatijim ličnostima bio je i Šaban 4 Isto, 135, 137, 138. * Službenik na Porti koji je bio zadužen da vodi knjige dnevnih, prvenstveno spahijskih prihoda i rashoda. ** Zapovjednik konjušnice na sultanovom dvoru. 5 Evlija Čelebi, Putopis, odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1996, 414–415. 6 Hamdija Kreševljaković, Život Dr. Safvet-bega Bašagića Redžepašića, Novi Behar, list za pouku i zabavu, godina VII, broj 19-21, Sarajevo, 1. maja 1934. godine, 271.

4

efendija, koji je 1635. godine imenovan mullom u Damasku (Šam), a već 1638. godine bio je na istoj dužnosti vrhovnog kadije u Kairu. Zbog iskazanog znanja i pravičnosti, Porta ga je 1650. godine imenovala za anadolskog, a 1654. godine rumelijskog kadiaskera.7

Svi su oni dio svojih materijalnih sredstava poklanjali rodnom kraju. Tako je navedeni Ali-efendija dao da se sa lijeve strane harema sultan Bajezid Veline džamije podigne zgrada škole za studiranje islamske tradicije (darul-hadis) i škola za hafize. Među poznatijim objektima bila je i sahat-kula. Vjerovatno je kao i mnoge druge podignuta i počela sa radom u XVII stoljeću. Radila je sve do 1918. godine.8 U gradu je među značajnijim objektima bio i hamam (javna banja). Novac za njegovu izgradnju dao je Velijjudinov sin. Njegovo ime nije poznato.9 Iako se ne navodi u Čelebijinom „Putopisu“, u osmanskim dokumentima je ostalo zabilježeno da je grad jedno vrijeme imao i karavan-saraj. Prema tim podacima, podigao ga je hercegovački sandžakbeg Kasim-beg između 1518. i 1520. godine.10 Kao i druge urbane sredine, i u Nevesinju je bio poslovni centar, koji se zove čaršija. Kada je 1664. godine kroz ovu kasabu prolazio Evlija Čelebi, u „Putopisu“ je zabilježio da u gradu ima oko 80 dućana, bez bezistana, tri tekije, šest mahala od kojih su dvije kršćanske i četiri muslimanske sa 1500 kamenih kuća i sve državne institucije sa predstavnicima lokalne vlasti koje je imala svaka urbana sredina. Također ističe: „Ova varoš je gnijezdo darovitih i poduzetnih ljudi“.11 Od objekata koji su podignuti u kasnijim vremenima spominje se konak bega Bašagića u blizini Careve džamije. U Nevesinje su se doselili početkom XVIII stoljeća. Po njima i njihovim objektima mahala u kojoj su stanovali prozvana je begovinom.12 7 H. Hasandedić, Muslimanska baština, 135. 8 Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1997. godine, 198.; H. Hasandedić, Muslimanska baština, 133–140. 9 Hamdija Kreševljaković, Banje u Bosni i Hercegovini (1462–1916), Izabrana djela, knj. III, Sarajevo, 1991, 77. 10 H. Hasandedić, Muslimanska baština, 141. 11 E. Čelebi, Putopis, 414–417. 12 H. Hasandedić, Muslimanska baština, 142.

5

Porodica Bašagić – Redžepašić tradicionalno je pripadala užem krugu istaknutijih i značajnijih bošnjačkih porodica koje su u historiji poznatije pod imenom bosanski begovat. Na području Nevesinja, osim Bašagića, po svom porijeklu i materijalnom bogatstvu isticale su se i porodice Ljubovića, Muslibegovića, Pašića i druge.13 Nevesinjske begovske porodice Ljubovića i Bašagića su sa Resulbegovićima iz Trebinja, Rizvanbegovićima iz Stoca, Gavrankapetanovićima iz Počitelja i Kapetanovićima iz Vitine pripadale najznačajnijim hercegovačkim aristokratskim porodicama do dolaska Omer-paše Latasa u Bosnu 1850. godine. Članovi ovih porodica su udadbeno-ženidbenim vezama bili i međusobno rodbinski povezani.14 Iz ovog mjesta je porijeklom i travnička porodica Korkuta koja je dala više istaknutijih učenjaka.15

U posljednja dva stoljeća osmanske vladavine Bašagići su imali vrlo zapaženu ulogu u Bosanskom ejaletu, a posebno u Hercegovačkom sandžaku. Njihov veći ugled započeo je sa Redžep-pašom kada je 1695. godine bio imenovan za hercegovačkog sandžakbega. U bici sa Drobnjacima poginuo je 1703. godine. Njegovi potomci su u narednom periodu bili na značajnijim državnim i vojnim položajima. Među njima je bio i pivsko-nevesinjski muselem Daut-beg.16 On je ovu dužnost obavljao do smrti, 1829. godine. Iza njega ostao mu je sin Lutfullah-beg (Bašaga) koji je bio oženjen Alijom, iz poznate pljevaljske begovske porodice Selmanovića. Živio je i umro u Nevesinju 1850. Mezar Lutfullah-bega Redžepašića-Bašagića, sina Davud-begova, u narodu poznatijeg pod imenom Bašaga, nalazi se

13 Husnija Kamberović, Begovski zemljišni posjedi u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1918. godine, Zagreb, 2003, 72. 14 Martin Gjurgjević, Memoari s Balkana (1858–1878), Sarajevo, 1997, 28–29. 15 H. Hasandedić, Muslimanska baština, 143.; vidi: Alija Bejtić, Derviš M. Korkut kao istaknuti javni radnik, Sarajevo, 1974. 16 Philippe Gelez, Safvet-beg Bašagić (1870–1934), aux racines intellectuelles de la penesee nationale chez les muslimans de Bosnie-Herzegovine, Athenes, 2010, 35.; Safvet-beg Bašagić Redžepašić (Mirza Safvet), Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (od g. 1463–1850), reprint izdanje, Sarajevo, 1989, 184.; H. Kamberović, Begovski zemljišni posjedi, 243.

6

kod Careve džamije.17 U braka Lutfullaha i Alije rodila su se dva sina: Osman-beg (?–1881.) i Ibrahim-beg (1841–1902). Osman-beg je obavljao više značajnijih dužnosti. Umro je bez potomstva u Istanbulu 1881. godine. I on je, kao i njegov otac, bio je oženjen iz porodice Selmanović. Drugi Lutfullah-begov sin Ibrahim oženio se Almasa-hanumom, kćerkom Derviš-paše, a unukom Smail-age Čengića. U braku su dobili četiri sina: Teufik-bega, Safvet-bega, Osman-bega i Muhamed-bega, poznatijeg pod imenom Muja-beg, te kćeri Munira-hanumu i Kanita-hanumu.18

Otac Safvet-bega Bašagića, Ibrahim-beg, bio je školovan i obavljao značajne državne poslove. Jedno vrijeme bio je na dužnosti pivsko-nevesinjskog musellima* te kajmekama** u Pivi, Foči i Ljubuškom. Ostao je poznat i kao poslanik osmanskog parlamenta (medžlisa). Na tu dužnost biran je kao zastupnik Hercegovine. U parlamentu je javno protestovao protiv predaje Nikšića Kneževini Crnoj Gori. Zbog toga je morao napustiti Istanbul. Poslije austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, 1878. godine, bio je na dužnosti kotarskog predstojnika u Stocu i Konjicu. Te dužnosti je obavljao do 1882. godine. Tada sa porodicom prelazi u Sarajevo. U ovom gradu jedno vrijeme obavlja dužnost vakufskog inspektora („evkaf mufetiš), a deset godina kasnije je na mjestu predsjednika Vakufskog povjereništva za Bosnu i Hercegovinu. Osim profesionalnih obaveza, u slobodno vrijeme bavio se orijentalistikom i pisao pjesme. Kao pjesnik, potpisivao se pod pseudonimom Edhem. Ibrahim-beg Bašagić umro je u Sarajevu 8. 11. 1902. godine.19

Na prijelazu iz XIX u XX stoljeće porodica Bašagić uživala je ugled i poštovanje sredine u kojoj je živjela. Za razliku od nekih drugih begovskih porodica, imala je više obrazovanih članova koji 17 H. Hasandedić, Muslimanska baština, 133. 18 H. Kamberović, Begovski zemljišni posjedi, 244.; Ph. Gelez, Safvet-beg, 56–58. * Administrativni upravnik osnovne upravne jedinice. ** Zamjenik, zastupnik. 19 Ivan A. Miličević, O Mirzi Safvetu kao pjesniku, Novi Behar, list za pouku i zabavu, godina VII, broj 19-21, Sarajevo, 1. maja 1934. godine, 298.; H. Kreševljaković, Život Dr. Safvet-bega, 272.; H. Kamberović, Begovski zemljišni posjedi, 244.

7

su bili angažirani na raznim administrativnim i činovničkim poslovima. Zato su i napuštali rodno Nevesinje i Hercegovinu. Najčešće su dolazili da žive i rade u Sarajevu. U odnosu na pojedine begovske porodice Bosne i Hercegovine iz toga vremena, Bašagići nisu imali neke velike zemljišne posjede, iako su krajem Prvog svjetskog rata raspolagali sa 213 selišta.20 U takvoj sredini i porodici rodio se Safvet-beg Bašagić. Osnovni biografski podaci

Safvet-beg Bašagić rodio se u Nevesinju 6. maja 1870. godine. Zajedno sa ostalim članovima uže porodice rano napušta rodno mjesto. U prvoj deceniji života, kao činovničko dijete, živi u Foči, Mostaru i Ljubuškom, a zatim ponovo u Mostaru, Stocu i Konjicu. U Sarajevo sa porodicom dolazi 1882. godine. Neposredno po dolasku u šeher, upisao se u ruždiju*. Tokom školovanja u ovoj obrazovnoj ustanovi upoznao se i savladao znanje iz orijentalnih jezika (osmansko-turskog, arapskog i perzijskog-farsi jezika). To je imalo presudni utjecaj na kasnije Bašagićevo posebno interesiranje za arapski i perzijski jezik i književnost. Iz toga vremena je njegovo interesiranje i za historiju. Dalju naobrazbu nastavio je u sarajevskoj gimnaziji koju je pohađao od 1885. do 1895. godine. Razlog da je punu deceniju pohađao ovu osmogodišnju obrazovno-prosvjetnu instituciju bio je prekid u dva navrata zbog profesora matematike. Već kao učenik

20 H. Kamberović, Begovski zemljišni posjedi, 243–246. * Ruždije su bile prve svjetovne škole u Osmanskom carstvu. Sa radom su počele sredinom XIX stoljeća. Njihov rad u Bosni i Hercegovini je nastavljen i u vrijeme Austro-Ugarske. U njima su se upisivali učenici muslimanske konfesije koji su prethodno završili sibjan mekteb. Međutim, u ovu školu su se upisivala i djeca drugih konfesija koja su znala čitati i pisati. Ruždije su odgovarale nižoj srednjoj školi. U toku četverogodišnjeg školovanja njeni učenici su se osposobljavali za niža činovnička zvanja. Vidi: Hajrudin Ćurić, Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Sarajevo, 1983. godine, 135, 136.

8

drugog razreda gimnazije u javnosti se pojavljuje kao pjesnik. Istovremeno piše i kraće tekstove iz kulturne historije.21

Neposredno iza položene mature, u jesen 1895. godine upisuje se na Filozofski fakultet Bečkog univerziteta. Studira orijentalne jezike i historiju. Već u prvoj godini odbio je ponudu profesora Vjekoslava Jagića da primi državnu stipendiju bosanske vlade u iznosu od 50 forinti, ali pod uvjetom da će po završetku studija narednih deset godina raditi u Bosni i da ne može biti član nijednog društva. Zbog ove druge obaveze, odbio je ponuđenu stipendiju. „Za vrijeme studija u Beču mnogo je radio, a i živio životom o kakvom pjeva u svojim pjesmama.“22 Iz toga vremena je više njegovih pjesama i radova koje je objavljivao u hrvatskim beletrističkim listovima. U toku studiranja priredio je prvu zbirku pjesama pod imenom Trofanda. Također je napisao i prvi rad iz historije „Najstariji ferman begova Čengića.“23 Slobodno vrijeme u Beču koristio je za istraživački rad u arhivama i čitaonicama gdje je prikupljao potrebnu građu i stručnu literaturu za pisanje historije Bosne i Hercegovine osmanskog perioda.

Poslije uspješno završenih studija Safvet-beg se vraća u Sarajevo. Tako je na početku XX stoljeća bio među desetak Bošnjaka koji su na univerzitetskim centrima u Beču i Zagrebu stekli fakultetsku diplomu.24 Još u posljednjim godinama boravka u Beču napisao je najveći dio studije o Bosni i Hercegovini osmanskog perioda, te je po dolasku u Sarajevo završio sa pisanjem. Napisanu studiju je štampao kao knjigu pod naslovom „Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (od 1463–1850) u vlastitoj nakladi 1900. godine.25 Neposredno iza toga, zajedno sa književnikom Edhemom Mulabdićem i Osmanom Nurijem

21 Lejla Gazić, Naučno i stručno djelo dr. Safvet-bega Bašagića, Sarajevo, 2010, 26.; Ibrahim Kemura, Uloga „Gajreta“ u društvenom životu Muslimana Bosne i Hercegovine (1903–1941), Sarajevo, 1986, 21.; H. Kreševljaković, Život Dr. Safvet-bega, 272. 22 H. Kreševljaković, Život Dr. Safvet-bega, 272. 23 Glasnik Zemaljskog muzeja, IX, sv. 3, 1897., Sarajevo 1897., str. 437-446 24 I Kemura, Uloga „Gajreta“, 22 25 Safvet-beg Bašagić Redžepašić, (Mirza Safvet), Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (Od 1463.-1850), Sarajevo, 1900. godine; reprint izdanje, Sarajevo, 1989. godine; H. Kreševljaković, Život Dr. Safvetbega,273

9

Hadžićem pokreće list Behar. Prvi je broj izašao 1. maja 1900. godine, a njegov urednik bio je Safvet-beg Bašagić.26

Po tadašnjim propisima dekretom Zemaljske vlade od 23. jula 1900. godine Safvet-beg Bašagić je imenovan za profesora arapskog jezika u sarajevskoj gimnaziji, gdje je predavao do 1906. godine. Zbog neke zamjerke sa g. Thalloczyjem, tadašnjim ministrom u Zemaljskoj vladi, otpušten je iz službe. Po drugoj verziji, pod obrazloženjem da je bolestan, napušta profesorski poziv 1906. godine. U to vrijeme napisao je dvije drame Abdulah-paša i Boj pod Ozijom.27 Obje su inspirirane historijskim događajima i prikazivane su kao pozorišne predstave. To je vrijeme kada Safvet-beg Bašagić sa svojim prijateljima i istomišljenicima osniva El Kamer (1900), Gajret (1903), Muslimanski klub (1906) i druga udruženja. U sva tri navedena društva biran je za predsjednika. Po mišljenju književnika Edhema Mulabdića, bliskog prijatelja i saradnika dr. Bašagića, „osnivanje Gajreta najveće je Safvet-begovo djelo na kulturnom polju njegovog djelovanja“.28 Godine 1907. pokreće list Ogledalo koji je izlazio samo tri mjeseca sa 13 štampanih brojeva.29 Bilo je to u vrijeme kada ga direktor sarajevske gimnazije poziva da se vrati u nastavu. Dr. Bašagić je odbio dobivenu ponudu.30

U naredne dvije godine (1908. i 1909) živi u Beču. U Dvorskoj biblioteci izučava izvore i stručnu literaturu koja mu je bila potrebna za pisanje doktorske disertacije pod naslovom Die Bosniaken und Hercegovcen auf dem Gebeiete der Orientalischen 26 Dr. Minka Memija, Bašagić i „Behar“, Zbornik radova naučnog skupa „Safvet-beg Bašagić-bošnjačka intelektualna strategija“, Zenica, 1994. godine, 43-45; H. Kreševljaković, Život Dr. Safvetbega, 273; I. Kemura, Uloga „Gajreta“, 26 27 L. Gazić, Naučno i stručno djelo, 28, 29; I. Kemura, Uloga „Gajreta“, 21; H. Kreševljaković, Život Dr. Safvetbega, 273 28 Edhem Mulabdić, Moje uspomene iz saradnje sa merhum Safvetbegom, Novi Behar, list za pouku i zabavu, godina VII, broj 19-21, Sarajevo, 1. maja 1934. godine, 291- 293; Šaćir Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, Sarajevo, 1998. godine, 21 29 Dr. Halid Čaušević, Bašagić kao političar, Zbornik radova naučnog skupa „Safvet-beg Bašagić-bošnjačka intelektualna strategija“, Zenica, 1994. godine, 37; Š. Filandra, Bošnjačka politika, 24 30 H. Kreševljaković, Život Dr. Safvetbega, 273

10

Literatur – Bosanci i Hercegovci na području orijentalne literature. Doktorat uspješno brani na Filozofskom fakultetu Bečkog univerziteta gdje je promoviran na čast doktora ex linguis islamitis 20. maja 1910. godine.31 Neposredno iza odbranjenog doktorata, prof. Vjekoslav Klaić, koji je zajedno sa drugim kolegama Zagrebačkog sveučilišta pokušavao da osnuje katedru za orijentalne jezike, a od ranije prateći rad dr. Bašagića, predložio je da se Safvet-beg imenuje za profesora ove katedre. U međuvremenu su u Bosni i Hercegovini bili izbori za bosanski Sabor. Tom prilikom je Banja Luka izabrala dr. Safvet-bega Bašagića za svoga zastupnika. Kako je kratko vrijeme poslije početka rada Sabora umro Ali-beg Firdus, prvi predsjednik, Safvet-beg je izabran za novog predsjednika Sabora. Zbog toga je prestala i aktivnost oko osnivanja katedre za orijentalistiku Filozofskog fakulteta Zagrebačkog sveučilišta koje je jedino računalo da dr. Bašagić bude njen osnivač i profesor.32

Od 1910. do 1918. godine, koliko je trajao rad Sabora, u dvije sesije je bio potpredsjednik, a u dvije predsjednik. Na tom položaju je dočekao i kraj Prvog svjetskog rata. I kao političar koji je obavljao značajnu funkciju, iako sa manjim intenzitetom, nastavio je svoj književni i naučni rad. U Glasniku Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1912. godine Safvet-beg je objavio doktorsku disertaciju.33 Znajući vrijednost rukopisa i knjiga koje su bile njegovo vlasništvo, a vjerovatno u želji da o tome obavijesti i širu javnost koja se interesirala, napisao je i popis svoje biblioteke.34 31 Dr. Amir Ljubović, Nad Bašagićevom zaostavštinom, Bašagićeva kolekcija orijentalnih rukopisa u univerzitetskoj knjižnici u Bratislavi i njen značaj za opću i kulturnu historiju Bosne i Hercegovine, Mostar, 1998. godine, 13; Muhidin Džanko, Safvet-beg Bašagić Redžepašić (Mirza Safvet:Vitez pera i mejdana, Intelektualna povijest i ideologijska upotreba djela, Sarajevo, 2006. godine, 74; L. Gazić, Naučno i stručno djela, 30, 74, 75; H. Kreševljaković, Život Dr. Safvetbega, 273 32 Ivan A. Miličević, Nešto o javnom životu dr. Safvet-bega Bašagića, Novi Behar, list za pouku i zabavu, godina VII, broj 19-21, Sarajevo, 1. maja 1934., 276; H. Keševljaković, Život dr. Safvet-bega,, 273 33 Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XXIV, Sarajevo, 1912. godine, sv. 1-2, 188; sv. 3. 295–390, Postoji poseban otisak, str. 1–184. 34 Dr. Safvet-beg Bašagić, Popis orijentalnih rukopisa moje biblioteke, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XXIII, Sarajevo, 1916. godine, sv. 3 i

11

Posljednje radno mjesto bio mu je Zemaljski muzej u Sarajevu. Radio je na mjestu kustosa. U tom zvanju bio je od 2. decembra 1918. do penzionisanja 18. maja 1927. godine. U prvim godinama rada u Zemaljskom muzeju nije imao stalni radni odnos. Tek je rješenjem od 1. januara 1921. godine prešao u stalni radni odnos do penzionisanja. U preporuci za prijem u stalni radni odnos za kustosa dr. Ćiro Truhelka je o Bašagiću između ostalog napisao: „(...) izvrstan orijentalista, komu je ime poznato i priznato i izvan Bosne. Njegov stručni književni rad bio je uspješan, a ti uspjesi bit će u povoljnijim radnim prilikama, koje nalazi u muzeju, još uspješniji. Kako je on jedini koji ima punu kvalifikaciju za proučavanje starina i spomenika turske periode u Bosni, imade pred sobom obilno polje rada na kome će moći uspješno djelovati.“35 Razlog da se ranije penzioniše bila je bolest koja ga je sa većim intenzitetom počela pratiti od 1920. godine.36

I pored bolesti, u nepunih 14 godina do smrti dr. Safvet-beg Bašagić je u granicama svojih mogućnosti nastavio sa intelektualnim radom na više stvaralačkih polja.37 U njegovim djelima se uvijek osjećao patriotizam. To je naročito bilo vidljivo u pjesmama.38 U posljednjim godinama života dr. Safvet-beg Bašagić je iz privatnih razloga bio prisiljen da proda svoju čuvenu biblioteku. Vrijedne rukopise, pisane na orijentalnim jezicima – arapskom, osmansko-turskom i perzijskom jeziku, kao i brojne vrijedne knjige sakupljao je čitavog života. Dio rukopisa i knjiga naslijedio je i iz očeve biblioteke. Vremenom je sakupio 349 rukopisnih kodeksa. Početkom XX stoljeća, kao rijetko koji naučni

4, 207-290; Dr. Safvet-beg Bašagić, Popis orijentalnih rukopisa moje biblioteke, Zemaljska štamparije, Sarajevo, 1917. 35 L. Gazić, Naučno i stručno djelo, 33–35. 36 Sajma Sarić, Život i rad Safvet-bega Bašagića u dokumentima Državnog arhiva Bosne i Hercegovine, Zbornik radova naučnog skupa „Safvet-beg Bašagić-Bošnjačka intelektualna strategija“, Zenica, 1994. godine, 49; H. Kreševljaković, Život Dr. Safvetbega, 273 37 L Gazić, Naučno i stručno djelo, 309–312. 38 Dr. Muhsin Rizvić, Rodoljubljivo-patriotski pjesnik Mirza Safvet, Zbornik radova naučnog skupa „Safvet-beg Bašagić, bošnjačka intelektualna strategija“, Zenica, juni 1994. godine, 15–21.

12

radnik sa ovih prostora, uočava značaj katalogizacije, kako su u to vrijeme radile sve značajnije biblioteke u većim evropskim centrima. Zato je katalogizaciju svoje biblioteke objavio u Glasniku Zemaljskog muzeja 1916. godine.39 Zbog bolesti i težeg materijalnog položaja u kome se našao, dr. Bašagić je odlučio da proda biblioteku. Kako u Bosni i Hercegovini, kao i tadašnjoj državi Kraljevini SHS, nije bilo zainteresiranih kupaca, još 1924. godine „uz pomoć praškog akademika i profesora iranistike na Karlovom univerzitetu u Pragu, gospodina Jana Rypke, i tadašnjeg direktora Univerzitetske knjižnice gospodina dr. Jana Emlera, svoju zbirku orijentalnih rukopisa – a uz ovo i jednog broja štampanih knjiga – za koje, očigledno, nije bilo interesiranja u zemlji, dr. Bašagić je ponudio na otkup Univerzitetskoj biblioteci u Bratislavi.“ Tada je prodao 278 rukopisnih kodeksa i 496 štampanih knjiga na orijentalnim jezicima za 40000 kruna. Ostatak biblioteke, najvjerovatnije posredstvom Franza Babingera, ponudio je da otkupi JAZU u Zagrebu koji je za ovu vrstu rukopisa i štampanih knjiga također pokazivao pažnju.40 U odnosu na druge znanstvene discipline, u Bašagićevoj biblioteci je iznenađujuće malo rukopisa iz historije. To se vidi i iz podatka da je evidentirano svega četrnaest rukopisa: dva (2) djela su pisana na arapskom, a preostalih 12 na turskom jeziku.41 Poslije duže bolesti napustio je ovaj svijet 9. aprila 1934. godine. Kao ugledna i zaslužna ličnost uz prisustvo najuglednijih ličnosti i velike mase naroda, ukopan je dan kasnije (10. 04) u haremu Begove džamije u Sarajevu.42

Imajući u vidu sve navedeno, za Safvet-bega Bašagića se može kazati da je bio jedna od najznačajnijih ličnosti ne samo Bošnjaka nego i Bosne i Hercegovine iz prve polovine XX stoljeća. Kako je napisao akademik Muhamed Filipović: „Bio je najveća i najkompletnija ličnost cijelog našeg miljea svoga

39 Mr. Lejla Gazić, Bašagićev rad na prikupljanju orijentalno-islamske rukopisne građe, Zbornik radova naučnog skupa „Safvet-beg Bašagić: Bošnjačka intelektualna strategija“, Zenica, 1994, 54–57. 40 A. Ljubović, Nad Bašagićevom zaostavštinom, 14. 41 Isto, 26. 42 Hfz. Mahmud Traljić, Istaknuti Bošnjaci, Sarajevo, 1998, 23, 24.

13

vremena, tj. bio je ličnost od koje je započinjalo gotovo sve što je bilo od značaja za našu modernizaciju i evropeizaciju i istovremeno osvještavanje nas Bošnjaka kao naroda i kulturnog subjekta, koji se oslanjao na legitimitet i puno značenje svoje sopstvene autohtone i autonomne tradicije i kulture duboko povezane sa našom zemljom i sa ostalim njenim stanovnicima.“43 Značaj radova dr. Safvet-bega Bašagića u osvjetljavanju historijskih činjenica i ličnosti

U proteklom periodu brojni autori koji su pisali o dr. Safvet-begu Bašagiću veliku pažnju posvetili su njegovom stvaralačkom opusu na polju književnog stvaralaštva, društvene i političke djelatnosti, prevodilačkog rada djela sa osmanskog-turskog, arapskog i perzijskog na bosanski jezik, a znatno manje o njegovim radovima koji se odnose na historiju osmanskog perioda Bosne i Hercegovine. Tek u posljednje vrijeme o Bašagiću kao osmanisti i njegovim radovima pisalo je više autora.44

Gledajući u cjelini, stvaralački opus prvog stručno i naučno osposobljenog osmaniste a ne samo orijentaliste dr. Safvet-bega Bašagića je izuzetno veliki. U toku višedecenijskog rada od 1891. do 1934. godine njegova bibliografija ima napisanih i publiciranih 178 naučnih i stručnih radova, priloga, prijevoda i prepjeva. Među 43 Muhamed Filipović, U traganju za ljudima i zavičajem: Portreti značajnih Bosanaca XX vijeka, Sarajevo, 2007, 14. 44 Dr. Safvet-beg Bašagić, Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti: Prilog kulturnoj historiji Bosne i Hercegovine, priredili: dr. Džemal Ćehajić, mr. Amir Ljubović, Sarajevo, 1986, 1–452.; Mustafa Imamović, Safvet-beg Bašagić kao historičar Muslimana pred Drugi svjetski rat, Glasnik Rijaseta Islamske zajednice u SFRJ, br. 4, Sarajevo, 1991, 455–460.; Safvet-beg Bašagić i Edhem Mulabdić i bošnjački kulturni preporod, Zbornik radova naučnog skupa „Safvet-beg Bašagić – bošnjačka intelektualna strategija“, Zenica, 1994, 23–33.; Muhidin Džanko, Safvet-beg Bašagić (Mirza Safvet: Vitez pera i mejdana), Intelektualna povijest i ideologijska upotreba djela, Sarajevo, 2006, 181–192.; Philippe Gellez, Safvet-beg Bašagić (1870–1934), aux racines intellectuelles de la pensee nationale chez les Muslimans de Bosnie-Herzegovine, Atina, 2010, 1–80.; Lejla Gazić, Naučno i stručno djelo dr. Safvet-bega Bašagića, Sarajevo, 2010, 39–238.

14

njima je više radova koji se odnose na historiju osmanskog perioda Bosne i Hercegovine.45 Iz njihovog sadržaja se vidi da je cio život posvetio Bosni i Hercegovini kao književni stvaralac i kao naučni radnik. Najveći broj djela usmjerio je prema istaknutijim ličnostima, porodicama i najznačajnijim historijskim događajima. „On se u pravom smislu riječi držao misli velikog engleskog konzervativnog povjesničara 19. stoljeća, Thomasa Carlylea, da je historija 'biografija velikih ljudi'.“46 Osim izvora i stručne literature u napisanim historijskim radovima donosi i narodna predanja. Među prvim objavljenim radovima koji se odnose na historijsku tematiku je Mahmud-paša koji je u tri nastavaka objavljen u listu Bošnjak.47 Iz toga vremena je Bašagićev prijevod Sultan Murat Aliosmanović.48

Međutim, s pravom njegov prvi izvorni rad iz osmanske historije je Najstariji ferman begova Čengića.49 Isti rad je objavio i na njemačkom jeziku u bečkom naučnom časopisu Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und der Herzegovina pod naslovom „Der alteste Ferman der Čengić-Begs“.50 Vjerovatno zbog velikog interesiranja kao i želje da o njegovom sadržaju upozna što veći broj zainteresiranih, po treći put je ovaj rad objavio u časopisu Obrana 1920. godine. Upravo ovaj rad je najbolji primjer kako je dr. Bašagić pisao teme iz historije. U početku donosi usmenu predaju, zatim nastavlja sa izvorima i literaturom, te na kraju pokušava uskladiti usmenu predaju i izvorne dokumente sa stručnom literaturom.51 U ovom radu autor, pored prijevoda, piše i o porijeklu fermana. Iz njegovog sadržaja vidi se da je Isfendijar-beg iz pokrajine Egil ovim fermanom dobio od emira bejluka Ak Kojunlua Abu al Muzaffara Qasima na upravu dva grada: Bagit i Hejte s okolinom. Ferman je pisan u gradu Mardinu 5. šabana 903. (29. 3. 1498) godine. Kada je sultan 45 L, Gazić, Naučno i stručno djelo, 303–312. 46 Mustafa Imamović, Safvet-beg Bašagić kao historičar Bosne i Muslimana, Glasnik Rijaseta Islamske zajednice u SFRJ, 4, Sarajevo, 1991, 456. 47 Bošnjak, I, br. 14, 1-2; br. 15, 1-2; br. 16, 1-2. 48 „Glas srca“, Nada, II, br. 4, Sarajevo, 1896, 70. 49 Glasnik Zemaljskog muzeja, IX, sv. 3, Sarajevo, 1897, 437–446. 50 Sechster Band, Beč, 1899, 478–486 + taf. XVII. 51 M. Džanko, Safvet-beg, 181, 182a.

15

Selim I (1512–1520) osvojio ovu pokrajinu i pripojio je osmanskoj državi, tada je Isfendijar-beg sa drugim članovima porodice premješten da živi u gradu Čangri u blizini Ankare. Tu su dobili zijamet. Po predanju, još u prvoj polovini XVI stoljeća, Kara Osman, jedan od članova ove porodice, došao je u Bosnu. On i njegovi prvi potomci se naseliše u Borijama na Zagorju. Njegovi potomci po gradu iz kojeg je Kara Osman došao, prozvaše se Čengrlići. Vremenom su se prozvali današnjim prezimenom – Čengići. Kako se u narednim decenijama povećavao broj članova porodice, njihovi potomci su se naseljavali u sve krajeve današnje Bosne i Hercegovine.52

Po dolasku sa studija iz Beča u Sarajevo Safvet-beg Bašagić završava od ranije započeto pisanje studije Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (od g. 1463–1850)“. Knjigu je u vlastitoj nakladi publicirao u Sarajevu 1900. godine. Bila je to prva napisana i štampana historija Bosne i Hercegovine osmanskog perioda. Više decenija predstavljala je jedno od značajnijih djela za poznavanje bosanskohercegovačke prošlosti u vrijeme osmanske vladavine. U pisanju ovog djela autor je najviše koristio, prethodno u rukopisu napisanu na osmansko-turskom jeziku, studiju Tarih-i Bosna Saliha Sidkija Hadžihuseinovića Muvekkita. U pisanju Kratke upute koristio je i druge izvore i literaturu osmanske i zapadne provenijencije. Sve je to naveo u Predgovoru.53

Autor je ovo djelo pisao sa ciljem da opiše najznačajnije događaje i ličnosti Bosne od 1463. do 1850. godine. U knjizi je samo na pojedinim mjestima, i to uglavnom pozivajući se na Muvekkita, donosio napomene. Vjerovatno u nastojanju da čitaocu olakša neke podatke, iza tekstualnog dijela donosi Dodatak u kome hronološki navodi imena i godine upravljanja bosanskih sandžakbegova, odnosno od 1580. godine i bosanskih beglerbegova. Osim njih, djelimično donosi imena i više hercegovačkih, kliških i zvorničkih sandžakbegova. Na ovom mjestu zvjezdicama označava sve navedene ličnosti koje su porijeklom bile sa prostora Bosne i Hercegovine. Ukupno navodi 52 Safvet-beg R. Bašagić, „Najstariji ferman begova Čengića“, Glasnik Zemaljskog muzeja, IX, sv. 3, Sarajevo, 1897, 437–466. 53 S. Bašagić, Kratka uputa, 4.

16

264 bosanska sandžakbega. Među njima su i imena onih ličnosti koje su do 1463. godine dolazile na teritoriju Kraljevine Bosne i osvajali njene istočne teritorije. Međutim, navedene ličnosti do osvajanja srednjovjekovne bosanske države nisu mogle biti na dužnosti sandžakbega, kako se u ovom dijelu navode, jer do sredine 1463. godine nije bilo Bosanskog sandžaka. Dr. Bašagić također navodi i 56 hercegovačkih, 27 kliških i 15 kliških sandžakbegova, kao i imena dvojice (2) mutesarifa.54 U napisanoj studiji autor je posebnu pažnju poklonio istaknutijim ličnostima Osmanskog carstva koje su porijeklom bile iz Bosne i Hercegovine. Među takvima bilo je: devet (9) velikih vezira, trojica (3) u zvanju drugog vezira Carstva, 10 vezira sa tri tuga te isti broj admirala i njihovih nasljednika i tri (3) bosanska namjesnika u zvanju bega.55 U drugom dijelu Dodatka dr. Safvet-beg Bašagić posvećuje pažnju obrazovno-kulturnoj djelatnosti Bošnjaka na orijentalnim jezicima. Pod naslovom Herceg-Bosna i istočna prosvjeta daje osnovne podatke o životu i književnom radu devetnaest autora koji su svoja djela pisali na osmansko-turskom, arapskom i perzijskom jeziku. Također samo po imenu navodi i 18 drugih ličnosti, bez davanja bilo kakvih biografskih i bibliografskih podataka.56 Sa veće vremenske distance, u ovom djelu može se primijetiti više nedostataka. „Bašagić je mjestimično nekritičan i kao historičar ličan i sujetan“. U knjizi nedostaju mnoge činjenice. „Bašagićevo djelo upravo, bez obzira na sve heurističke nedostatke, sadrži u povijesnim relacijama istinu o postojanju i povijesnoj sudbini jednog naroda, Bošnjaka, i jedne zemlje, Bosne i Hercegovine.“57 Vremenom je mnogih nedostataka u ovoj knjizi bio svjestan i autor knjige. U posljednjim godinama života Safvet-beg se žalio prijateljima i kolegama što mu nije bilo suđeno da Kratku uputu u prošlost Bosne i Hercegovine (od g. 1463–1850) dopunjenu i popravljenu, ponovo štampa. Malo je poznato da je više od pola ove knjige, neposredno po izlasku iz štampe Hermann Tausk

54 Isto, 177–187.; Philippe Gelez, Safvet-beg Bašagić, 318, 321. 55 S. Bašagić, Kratka uputa, 59, 60. 56 Isto, 189–215. 57 M. Imamović, Safvet-beg Bašagić, 28.

17

preveo na njemački jezik. Međutim, kako njegovim sadržajem nije bio zadovoljan baron Kutschere, po njegovom naređenju Tausk je prestao sa prijevodom.58 Do sada najiscrpnije informacije o knjizi Kratka uputa dala je i svojoj doktorskoj disertaciji dr. Lejla Gazić.59

U povodu četiri stotine godina dolaska u Bosnu Gazi Husrev-bega, dr. Safvet-beg Bašagić je napisao kraću studiju pod naslovom Gazi Husrev-beg.60 I u pisanju ove studije dr. Bašagić je koristio dostupne izvore i literaturu. I u ovom djelu je najviše podataka preuzeo od Muvekkita ali i iz Historije Ibrahima Alajbegovića Pečevije te Putopisa Evlije Čelebije. Sva navedena djela pisana su na osmansko-turskom i nisu bila, kao danas, prevedena na bosanski jezik. Od druge stručne literature autor je koristio podatke iz knjiga Joseph von Hammera, Johanna Wilhelma Zinkeisena kao i Janos Asbothovo djelo Bosnien und Hercegovina. Također je uzimao određene podatke iz knjige Vjekoslava Klaića Povijest Hrvata. Cilj ove studije bio je da se mlađe generacije Bošnjaka više upoznaju sa Gazi Husrev-begom, najvećim dobrotvorom (vakifom) Bosne osmanskog perioda. No, kao i u drugim sličnim djelima, i ovdje je donio više podataka iz narodne predaje. Vjerovatno da je jedan od razloga takvog pisanja bio i utjecaj pisanja historije Muvekkita i Pečevije. „Očito je Bašagić nastojao ukrasiti svoju historiografsku prozu poetskim pasažom postupajući u duhu orijentalnih pisaca koji su u svoje prozno štivo obavezno inkorporirali i poeziju.“61

U djelu Gazi Husrev-beg dr. Bašagić upoznaje čitaoca sa biografskim podacima najpoznatijeg bosanskog namjesnika kao i sa brojnim historijskim događanjima u vrijeme dok je Gazi Husrev-beg u tri navrata od 1521. do 1541. godine bio na dužnosti bosanskog sandžakbega. U pisanju je posebnu pažnju poklonio davanju punih informacijama o brojnim objektima za čiju

58 H. Kreševljaković, Život dr. Safvet-bega, 273. 59 L. Gazić, Naučno i stručno djelo, 41–69. 60 Mirza Safvet, Gazi Husrev-beg (u spomen četiristote godišnjice dolaska u Bosnu), „Biblioteka Braće Bašagića“, Naklada knjižare Braće Bašagića, Sarajevo, 1907. 61 M. Džanko, Safvet-beg, 190

18

izgradnju je dao materijalna sredstva i koje je uvakufio. Pri kraju studije „donio je u prijevodu dijelova Gazi Husrev-begovih vakufnama za džamiju iz 938/1531. i medresu iz 943/1537. godine, sa popisom uvakufljenih objekata, zemljišta, pokretnog imetka i novčanih sredstava za izdržavanje njegovog vakufa.“62 O Gazi Husrev-begu i uvakufljenim objektima dr. Safvet-beg Bašagić je pisao prije i poslije ove studije.63

Kao vrstan znalac orijentalnih jezika, dr. Safvet-beg Bašagić je tokom cijelog stvaralačkog rada veliku pažnju poklanjao prevodilačkom radu. Zahvaljujući njegovim prijevodima, mlađe generacije su prvi put bile u prilici da se upoznaju sa velikim pjesnicima i stvaraocima iz Perzije, osmanske Turske, arapskog i uopće muslimanskog svijeta. Među prevedenim djelima bilo je i autora sa ovih prostora koji su svoja književna i naučna djela pisali na jednom od orijentalnih jezika. U tome se posebno isticao Hasan Kafi Pruščak. Među savremenicima Hasan Kafi je bio poznat po svojim radovima. Naročitu pažnju savremenika kao i kasnijih generacija privuklo je njegovo djelo Nizam ul alem. Prvi put dr. Safvet-beg Bašagić o Hasanu Kafiji Pruščaku piše 1911. godine.64 Prijevod njegovog djela objavio je u Glasniku Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini pod naslovom Temelji mudrosti o uređenju svijeta.65 U Pregovoru prevodioca dao je osnovne biografske podatke o autoru, Pruščaku. Na ovom mjestu dr. Bašagić daje i prijedlog da se osnuje društvo sa zadatkom da se prevode djela Bošnjaka i Hercegovaca koji su svoje prozne i poetske radove pisali na arapskom, perzijskom i

62 L. Gazić, Naučno i stručno djelo, 187 63 Mirza Safvet, „Begova džamija“, Nada, I, br. 1, Sarajevo, 1895. godine, 9; Dr. Safvetbeg Bašagić, „Život i djela Gazi Husrev bega“, Napredak, (hrvatski narodni kalendar), XX/1931. godine, Sarajevo, 1930. godine, 97-101; Dr. Safvetbeg Bašagić, „Život i djela Gazi Husrevbega“, Novi Behar, list za pouku i zabavu, IV, br. 2 i 3, Sarajevo, 1930.-1931. godine, 20-22 64 Safvet-beg Bašagić, Hasan Kafi el Akhisari (Pruščak), Bosnische Post, 23. December 1911., 3-5 65 Dr. Safvet-beg Bašagić, „Nizam ul alem“. napisao Hasan Ćafi Pruščak, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XXX, Sarajevo, 1919. godine, sv. 2-3, str. 165-179. Postoji i separatni otisak, str. 1-17

19

turskom jeziku.66 Bašagićev prijevod Kafijinog djela Usul al-hikam fi nizam al-alam na bosanski jezik bio je jedini sve do 1983. godine, kada je dr. Amir Ljubović objavio novi prijevod.67

Naredno značajno djelo dr. Safvet-bega Bašagića bila je njegova doktorska disertacija koju je sa njemačkog preveo na bosanski jezik. Knjigu je objavio pod naslovom Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti.68 U odnosu na prvobitnu verziju, njegov bosanski prijevod ima mala odstupanja tehničke prirode.69 Tu se, prije svega, misli na promjenu naslova. Disertacije je odbranjena pod naslovom Bosanci i Hercegovci na području orijentalne literature.70 Na bosanskom jeziku naslovljena je sa Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti. Po mišljenju kasnijih priređivača ovog djela do odstupanja je došlo usljed autorovog sazrijevanja u novim naučnim spoznajama o kulturnoj baštini Bošnjaka Bosne i Hercegovine.71 O ovoj promjeni naslova bavilo se više naučnika. Najpotpuniji odgovor dao je akademik Esad Duraković. Po njegovom mišljenju: „Već naslovom ovog djela – Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti – Bašagić postavlja temelje u pristupu ovoj književnosti, naznačavajući važne stvari. Prvo, bez obzira na to što je odrednica islamska književnost problematična, budući da najprije konotira određivanje književnosti u religijskom smislu, da bošnjačka književnost na orijentalnim jezicima pripada vrlo velikoj cjelini u kojoj, dakle, stvaralački participiraju i etnički Bošnjaci (i Hercegovci). Metodološka dragocjenost ovakvog naslova – svejedno što izraz islamska treba zamijeniti adekvatnijim – sadržina je u naslovu ekspliciranoj tvrdnji da književnost koju su Bošnjaci i Hercegovci stvarali na orijentalnim jezicima pripada

66 Predgovor prevodioca, 3. 67 Hasan Kafi Pruščak, Izabrani spisi, Uvod, prevod i bilješke, Amir Ljubović, Fehim Nametak, Sarajevo, 1983, 90–113. 68 Prilog kulturnoj historiji Bosne i Hercegovine, Zemaljska štamparija, Sarajevo, 1912. 69 L. Gazić, Naučno i stručno djelo, 76. 70 Isto, 75. 71 Džemal Ćehajić, Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti od Safvet-bega Bašagića, Sarajevo, 1912, Godišnjak, Institut za jezik i književnost u Sarajevu, Odjeljenje za književnost, knjiga VIII, Sarajevo, 1979, 118.

20

golemom 'sistemu' stvaralaštva koji valja uzeti kao nadnacionalni. Taj lucidni Bašagić je najprije osjetio, a zatim kao istraživač i došao do saznanja – jer ovakav naslov nije u krajnjem izraz predosjećanja ni instinkta, već istraživačkog iskustva i spoznaje – da ta književnost može biti bošnjačka u etničkom i geografskom smislu, budući da su je stvarali Bošnjaci (naravno, i Hercegovci), ali u književnohistorijskom smislu taj korpus stvaralaštva pripada velikoj nadnacionalnoj cjelini koja se kao takva formirala stoljećima i mnoštvom zajedničkih općih odlika, koje su iole upućenom toliko nesporne da ih nije ni potrebno ovdje navoditi.“72

Po mišljenju drugih autora, do promjene naslova kao i određene dopune u odnosu na prvobitnu verziju došlo je, najvjerovatnije, i usljed sugestije od mentora prof. dr. Maximiliana Bittnera i dr. Josefa Karabaceka.73 Ovom doktorskom disertacijom dr. Bašagić želio je kazati široj javnosti da je na prostorima Bosne i Hercegovine u osmanskom periodu nauci i kulturi pridavana velika važnost. O tome svjedoče brojni stvaraoci i njihova djela. Zato ih, kako je naglasio, treba uvažavati s jednakom pažnjom kao i druge stvaraoce čija djela su pisana na latinskom ili nekom od evropskih jezika toga vremena.74 Osim autora, toga su bili svjesni i njegovi mentori. Već u ocjeni doktorske disertacije naveli su da ovo djelo predstavlja pravo otkrovenje ne samo za orijentaliste na Zapadu nego i za samu Bosnu i Hercegovinu. Ono je, pored edukativnog, imalo i podsticajni značaj za naredne stvaraoce koji budi istraživali kulturnu historiju Bosne i Hercegovine osmanskog perioda. „Ono je ostalo i sve do danas polazna literatura za svako istraživanje u ovoj oblasti“.75 Sličnog mišljenja su i drugi autori. Zato je ovo djelo doživjelo nova izdanja.76

72 Esad Duraković, „Razvoj književnohistorijske i književnokritičke misli u radovima bošnjačkih orijentalista“, u knjizi: Enes Duraković i Fahrudin Rizvanbegović, Bošnjačka književnost u književnoj kritici, Novija književnost – književna kritika, knjiga VI, Sarajevo, 1998, 20. 73 M. Džanko, Safvet-beg, 155. 74 L. Gazić, Naučno i stručno djelo, 83. 75 Dr. Amir Ljubović, Bašagićeva djelatnost na istraživanju kulturne baštine Bošnjaka na orijentalnim jezicima, Zbornik radova naučnog skupa „Safvet-beg Bašagić – bošnjačka intelektualna strategija“, Zenica, 1994, 61.; Mr. Salih

21

U vrijeme kada je radio u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, napisao je članak pod naslovom Najstarija turska vijest o Kosovskom boju.77 U ovom radu kao izvor za navedeni historijski događaj dr. Bašagić daje opis jednog starijeg rukopisa iz svoje biblioteke. Radi se o rukopisu Iskender-name (o Aleksandru) koja pada u najstariji osmanski ep. Pisanje ovog rukopisa završeno je 23. 5. 1486. godine. Kako i sam autor navodi, bio je to najskuplji rukopis u njegovoj biblioteci. U radu donosi prijevod Ahmedijine pjesme sa osmansko-turskog na bosanski, a zatim na njemački jezik, uz napomenu da je pjesmu preveo „od riječi do riječi“, nastojeći sačuvati vjerodostojnost historijskih podataka o smrti sultana Murata I.78 Time skreće pažnju sa dotadašnjeg mitološkog kazivanja o Bici na Kosovu polju između osmanske vojske sa sultanom Muratom I (1362–1389) i udruženih srednjovjekovnih feudalaca predvođenih knezom Lazarom Hrebeljanovićem. Posebno naglašava da u opisu ovog značajnog historijskog događaja treba konsultirati ne samo zapadne nego i osmanske izvore. Ovim radom želio je korigirati mitološku predstavu o Kosovskom boju.

Dr. Safvet-beg Bašagić je napisao još jedan iz osmanskog perioda, naslovljen sa Kako se za turske uprave Jugoslavija dijelila na kadiluke (Neposredno pred Bečki rat).79 Iako napisan kratko, ovo je jedan od pionirskih radova o ovoj temi.

Jalimam, Bašagić kao historičar, Zbornik radova naučnog skupa „Safvet-beg Bašagić – bošnjačka intelektualna strategija“, Zenica, 1994, 124. 76 Dr. Safvet-beg Bašagić, Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti: Prilog kulturnoj historiji Bosne i Hercegovine, Biblioteka Kulturno nasljeđe Bosne i Hercegovine, izabrana djela, knj. III, „Svjetlost“, priredili: dr. Džemal Ćehajić, mr. Amir Ljubović, Sarajevo, 1986, 5–322.; Safvet-beg Bašagić, Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti, priredila: Lejla Gazić, Bošnjačka književnost u 100 knjiga, br. 26, BKZ Preporod, Sarajevo, 2007, 5–415. 77 Dr. Safvet-beg Bašagić, Najstarija turska vijest o Kosovskom boju, Glasnik Zemaljskog muzeja, XXXVI, Sarajevo, 1924, 95–99. 78 M. Džanko, Safvet-beg, 192. 79 Novi Behar, list za zabavu i pouku, god. IV, br. 12, Sarajevo, 1930/1931, 177–179.

22

Pri kraju života štampao je kao posebno izdanje knjigu Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini.80 Povod za Safvet-begovo pisanje o brojnim znamenitim kao i manje poznatim Bošnjacima iz četverostoljetne osmanske vladavine u Bosni i Hercegovini nastao je inicijativom prof. dr. Otona Kučere da se napiše jugoslavenska enciklopedija. Na njenoj izradi za saradnika dr. Kučera je pozvao i dr. Safvet-bega Bašagića koji je predložio da se obuhvati oko 200 ličnosti koje su se nalazile na važnim državnim i vojnim položajima, kao i na brojnim naučnim i kulturnim poljima ljudske djelatnosti. Neposredno poslije toga počeo je o njima pisati kratke enciklopedijske natuknice. No, pri kraju ovog izuzetno interesantnog i korisnog rada došlo je do nesporazuma između kraljevske SANU u Beogradu i JAZU u Zagrebu. U takvoj situaciji dr. Ćiro Truhelka, direktor Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, „pokrenuo je inicijativu za izradu biografskog rječnika znamenitih Hrvata, Bošnjaka i Hercegovaca u osmanskoj historiji“. U njegovoj izradi predviđeno je da u Leksikonu dr. Bašagić donese biografske podatke na osnovu osmanskih izvora, a dr. Truhelka uz dokumente Dubrovačkog arhiva kao i podatke iz izvora zapadne provenijencije. Zbog činjenice da je 1914. godine počeo Prvi svjetski rat, rad na ovom Leksikon je prekinut.81 Međutim, cijeneći važnost ovog projekta, dr. Bašagić i u ratnom periodu nastavlja rad na pisanju biografija znamenitih ličnosti. Kao rođeni bibliograf nastavlja pisanje i u vrijeme kada kao kustos radi u Zemaljskom muzeju. Intenzivniji rad na ovom djelu nastavlja i pored dvije objektivne poteškoće. Od 1920. godine sve više je bolestan, a zbog materijalnih potreba prodaje svoju privatnu biblioteku. No, ni bolest kao i nedostatak biblioteke iz koje je ranije preuzimao mnoge podatke o brojnim ličnostima o kojima je pisao, nisu ga omeli da nastavi rad. Nove podatke nalazio je u knjigama biblioteke Zemaljskog muzeja gdje je radio kao kustos. Poslije brojnih poteškoća Leksikon je objavljen pod naslovom Znameniti i zaslužni Hrvati. Djelo je štampano u Zagrebu 1925. godine. Zbog velikog broja grešaka, naročito u

80 Izvanredno izdanje Matice hrvatske za godinu 1931, Zagreb, MCMXXXI. 81 L. Gazić, Naučno i stručno djelo, 221.

23

pisanju turcizama, Safvet-beg je bio nezadovoljan.82 Međutim, i dalje piše o znamenitim ličnostima. Zbog bolesti nije mogao sam završiti potrebne pripreme. Zato je posljednji dio posla na pripremi za štampu radio zajedno sa književnikom Alijom Nametkom. Tako je na kraju došlo do izdanja posljednjeg većeg Bašagićevog djela Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini. Međutim, prilikom štampanja izostavljen je Bašagićev Predgovor. Umjesto autorovog, izdavač se opredijelio za štampanje Predgovora kojeg je napisao predsjednik Matice Hrvatske prof. dr. Filip Lukas. Zbog toga je dr. Bašagić svoj Predgovor štampao naknadno.83 Razlog zbog čega mu Matica Hrvatska nije štampala Predgovor ostao je nepoznat do sada. No, zajedno sa djelom Predgovor je štampan u obnovljenom izdanju koje je priredio prof. dr. Amir Ljubović.84 Predgovor je interesantan jer u njemu dr. Bašagić, između ostalog, piše: „Uspomene na velike ljude iz moga naroda meni su uvijek bile svete, uvijek ih čuvam kao najdragocjenije amanete. Još kao dječak slušao sam od oca (Ibrahim-bega – prim. m.) predaju o glasovitim Bošnjacima i Hercegovcima, koji su se istaknuli kao vrli junaci, mudri državnici, veliki učenjaci i vrsni pjesnici.“85 Ovo djelo, zajedno sa Predgovorom Bašagićevim i Filipa Lukasa, objavljeno je u ediciji Bošnjačka književnost u 100 knjiga.86

Autor je u ovoj knjizi donio osnovne podatke o 648 Bošnjaka. Podatke o njima preuzeo je iz više djela koja su pisana na orijentalnim i zapadnim kao i jezicima južnoslavenskih naroda.87 Time je pokazao znanstvenu ozbiljnost i širinu kao nijedan autor sa ovih prostora prije njega. Zahvaljujući dr. Bašagiću i njegovoj knjizi, u narednim decenijama su mnogi znanstvenici monografski ili u kontekstu svojih radova obradili 82 Isto, 222.; M. Džanko, Safvet-beg, 187. 83Dr. Safvet-beg Bašagić, Predgovor (za djelo Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini, Napredak, Hrvatski narodni kalendar XXII/1933, Sarajevo, 1932, 53–59. 84 L. Gazić, Naučno i stručno djelo, 223. 85 Dr. Safvet-beg Bašagić, Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti, Sarajevo, 1986, 9. 86 Priredila Lajla Gazić, BZK „Preporod“, br. 26, Sarajevo, 2007, 417–606. 87 Više o tome vidi u knjizi: L. Gazić, Naučno i stručno djelo, 223–231.

24

jedan dio značajnijih ličnosti i njihovih radova koji se navode u ovom djelu. Među njima se počelo više pisati o Gazi Husrev-begu, Mehmed-paši Sokoloviću, braći Morićima, Husein-kapetanu Gradaščeviću te mnogim drugima. Nažalost, i do sada je ostao relativno veliki broj ličnosti o kojima je dr. Bašagić pisao, a koji zaslužuju veću naučnu pažnju.88 Među njima je i Abdullah-paša Teftedarija, koji je kao rođeni Sarajlija odbio Portino naređenje da Pounje preda Austrijskoj monarhiji 1785. godine. Po predanju, on je, ispijajući čašu otrova koju je dobio iz Carigrada, uz prijetnju da – ako odbije izvršiti predaju navedenog bosanskog teritorija – izvrši samoubistvo, navodno izgovorio čuvenu rečenicu: Baş vererum, bır taş vermem – I glavu ću svoju dati, al' kamena jednog ne dam.89 O ovoj kao i drugim ličnostima te brojnim stvaraocima na svim poljima ljudske djelatnosti i dalje se nedovoljno zna.90

Osim historijskih radova i studija, o temi osmanskog perioda Bosne i Hercegovine dr. Safvet-beg Bašagić je u svojim brojnim književnim djelima pisao o historijskim događajima i ličnostima. U svima njima ima manje više i historijskih činjenica i pouke. Među takvim djelima su iz proze: Abdulah paša,91 Pod Ozijom ili krvava naknada,92 te poezije: Divane Hustev-paša,93 Osvajanje, Kanjiže,94 Smrt Mahmut-paše Hrvata,95 Prokletstvo Džela-paše,96 Pogibija Smail-age Čengića,97 Mehmed-paši

89 S. Bašagić, Kratka uputa, 110/111; Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci, 330. 90 U proteklom periodu više znanstvenika, među kojima su: Lamija Hadžiosmanović, Fehim Nametak, Esad Duraković, Amir Ljubović, Behija Zlatar i drugi, napisali su i objavili više monografija i radova o jednom broju ličnosti koje je dr. Safvet-beg Bašagić naveo u knjizi Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci. 91 Dramski spjev u 4 čina iz XVIII stoljeća. Iz bosanske prošlosti. Vlastita naklada, Sarajevo, 1900, 57. 92 Dramski spjev iz XVI vijeka u 3 čina (5 slika), Vlastita naklada, Sarajevo, 1905, 64. 93 Bošnjak, 1/1891, Sarajevo, 1891, br. 8, 4. 94 Isto, br. 21, 1; br. 22, 1-2; br. 23, 1-2; br. 25, 1-2 (nezavršeno). 95 Prosvjeta, Zagreb, 1894, 2/1894, 16, 498–499. 96 Pjesnička pripovijest, Mearif (kalendar), god. I, Sarajevo, 1312 (1894–1895). 97 Isto, 65–66.

25

Velokomu98 i druge. Osim do sada navedenih knjiga, članaka i osvrta, dr. Safvet-beg Bašagić je u toku svog plodnog i višedecenijskog rada o temi iz historije osmanskog perioda napisao i objavio sljedeće radove: Mahmud paša,99 O bosanskom plemstvu,100 Begova džamija,101 Gazi Osman-paša,102 Rustem-paša Skradinac,103 Pečevi Ibrahim-paša Alajbegović,104 Isa-beg,105 Jahjapašići,106 Malkoči,107 Memibegovići Đakovački,108 Čengići,109 Patareni i islam,110 Dvije vakufname Mehmed-paše Sokolovića,111Mustaj-paša Sokolović112 i drugi.113

Gledajući sa ove vremenske distance, može se kazati da se u historijskim radovima dr. Bašagića o nekim historijskim događajima i ličnostima gledalo nekritički, a autor je u njima unosio i svoju subjektivnost. Također je u pojedinim radovima prisutna određena doza romantizma. No, kada se uzme u obzir da su na to utjecali vrijeme i mjesto života i rada dr. Safvet-bega Bašagića kao i njegova objektivna mogućnost uvida u arhivsku građu, onda se može kazati da je bio u duhu vremena u kome je živio i radio. S pravom se nameće izjava akademika Hamdije Kreševljakovića da je za znanost velika šteta što je dr. Bašagić ušao u politiku upravo kada je trebalo da prema ranijem planu ode na Zagrebačko sveučilište gdje bi osnovao katedru za orijentalne 98 Nada, br. 5, 9, 131–132, Sarajevo, 1899.; Novi Behar, 7, 34, 19, 21, 327–328, Sarajevo, 1933. 99 Bošnjak, god. 1, br. 14, 1-2; br. 15, 1-2, br. 16, 1-2, Sarajevo, 1891. 100 Isto, god. 4, br. 5, 1-2, Sarajevo, 1894. 101 Nada, god. 1, br. 1, 8-9, Sarajevo, 1895. 102 Behar, god. 1, br. 1, Sarajevo, 1900–1901. 103 Isto, god. 9, br. 10, 161–162, Sarajevo, 1908–1909. 104 Zeman, god. 1, br. 10, 2-3, Sarajevo, 1911. 105 Isto, 1, 3. 106 Obrana, god. 1, br. 11, 2, Sarajevo, 1920. 107 Isto, br. 12, 2. 108 Isto, br. 12, 2. 109 Isto, br. 22, 2-3. 110 Gajret, 11/1927, 12, Sarajevo, 1927, 178–179. 111 Novi Behar, 4/1930–1931; 22/23, 325–326. 112 Gajret, 8/1924, 3, 45–46; 4, 60–61. 113 Najpotpuniju bibliografiju svih radova dr. Safvet-bega Bašagića donio je dr. Muhsin Rizvić u knjizi Safvet-beg Bašagić, Izabrana djela, knj. II, Sarajevo, 1971, 255–279.

26

jezike. Njegov dolazak na mjesto predsjednika bosanskog Sabora je to onemogućio. Kasnije Safvet-begovo zaposlenje u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu davalo je nadu da nastavi sa naučnom djelatnosti. Međutim, bolest koja se pojavila još u ranoj fazi života usporila je njegov naučni rad.

Kao vrstan poznavalac arapskog, osmansko-turskog i perzijskog te njemačkog jezika, dr. Bašagić je osvijetlio mnoga pitanja iz sasvim novog ugla. U tome je i vrijednost njegovih historijskih djela iz osmanskog perioda. Mnoga pitanja dr. Bašagić je samo dotaknuo ili napomenuo, ostavljajući dolazećim osmanistima da nastave odgonetnuti skrivena i zaboravljena značenja bošnjačke i bosanskohercegovačke prošlosti.114 Svima onima koji su došli poslije Safvet-bega bilo je lakše jer, iako nisu mnoge značajne teme potpunije obrađene, Bašagićevim radovima su nagovještene i postajale vidljivije. Reisul-ulema Džemaludin Čaušević u povodu Bašagićeve smrti napisao je: „Mi smo takovi, ne umijemo cijeniti i štovati svoje odlične muževe kako treba. Probudimo se istom kad nam ga smrt ugrabi.“115

114 H. Kreševljaković, Život Dr. Safvet-bega, 274. 115 Džemaludin Čaušević, Merhum dr. Safvet-beg Bašagić, Novi Behar, list za pouku i zabavu, godina VII, br. 19-21, Sarajevo, 1. maja 1934. godine, 271.

27

Mirko Pejanović UDK 352 (497.6)“19“

Izvorni naučni članak

DRUŠTVENO-ISTORIJSKI RAZVOJ LOKALNE SAMOUPRAVE U BOSNI I HERCEGOVINI

U XX STOLJEĆU

SOCIO – HISTORICAL DEVELOPMENT OF SELF-RULE IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

IN THE TWENTIETH CENTURY

Sažetak Rad predstavlja zaokruženu cjelinu društveno-istorijskog toka razvoja lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini u XX stoljeću. Tema je strukturirana tako da obuhvata period austrougarske uprave u BiH, potom period Kraljevine Jugoslavije, vrijeme narodnooslobodilačke antifašističke borbe u Drugom svjetskom ratu i vrijeme socijalističkog razvoja Bosne i Hercegovine od 1945. do 1990. godine. Kao zaseban period razvoja lokalne samouprave elaborira se proces promjena i reformi u vremenu sticanja nezavisnosti države Bosne i Hercegovine i provođenja Dejtonskog mirovnog sporazuma na kraju XX i početkom XXI stoljeća. Na razmeđu dva stoljeća Bosna i Hercegovina ulazi u društveno-istorijski proces integracije u Evropsku uniju. U okviru ovog procesa uspostavljaju se evropski standardi razvoja lokalne samouprave zasnovani na Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi. Statutarna autonomija jedinica lokalne samouprave, opština i gradova u Bosni i Hercegovini, uvedena u drugoj polovini 50-ih godina XX stoljeća unutar koncepta društvenog samoupravljanja dovešće do optimalne teritorijalne organizacije opština u Bosni i Hercegovini. Sa 109 opština u statusu jedinice lokalne samouprave Bosna i Hercegovina je započela svoj razvoj kao nezavisna i suverena država na osnovama višestranačke pluralne demokratije. Osim manjih promjena, uslovljenih Dejtonskim

28

mirovnim sporazumom, teritorijalna organizacija opština i njihova uloga u vršenju lokalne vlasti od interesa za građane postaće konstanta u povjerenju građana prema institucijama lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini. Vršenje lokalne vlasti u opštinama i gradovima daje značajan doprinos u razvoju i funkcionisanju cjeline političkog sistema Bosne i Hercegovine.

Ključne riječi: lokalna samouprava, austrougarska uprava, Kraljevina Jugoslavija, narodnooslobodilački odbori, drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a 1944, komunalni sistem, pluralna demokratija, Bosna i Hercegovina, Evropska povelja o lokalnoj samoupravi, Dejtonski mirovni sporazum, reforma lokalne samouprave Summary This paper gives a complete picture of the socio-historical development of self-rule in Bosnia and Herzegovina in the twentieth century. The paper’s subject is structured in such way to cover the periods of the Austro-Hungarian rule, the Kingdom of Yugoslavia, the Anti-Fascist Resistance in World War II and during the socialist development of Bosnia and Herzegovina from 1945 to 1990. The period of self-rule’s development after Bosnia and Herzegovina’s gaining of independence and during the Dayton Peace Accords implementation at the end of the 20th and beginning of 21st centuries is independently listed. At the turn of the century, Bosnia and Herzegovina entered the social and historical the EU ascension process. A part of this process is the establishment if the European standards of development of self-rule based on the European Charter of Local Self-Government. In the second half of 1950s, the local self-government statutory autonomy of municipalities and towns in Bosnia and Herzegovina had been introduced within the concept of social self-government that lead to optimal territorial organization of municipalities in Bosnia and Herzegovina. With 109 municipalities having the status of a local government, Bosnia and Herzegovina began its development as an independent and sovereign state on the basis of multi-party pluralistic democracy. Apart from minor changes, caused by the Dayton Peace Accords, the territorial organization of municipalities and their role in the performing the duty of local authorities in the interest of citizens, will become a constant in the public trust towards the local self-government institutions in Bosnia and Herzegovina. The Performing the duty of local authorities in municipalities and cities is giving a

29

significant contribution to the development and functioning of the entire political system in Bosnia and Herzegovina.

Key Words: self-rule, Austro-Hungarian rule, Kingdom of Yugoslavia, Revolutionary Councils, The Second Session of AVNOJ in 1944, communal systems, pluralistic democracy, Bosnia and Herzegovina, European Charter of Local Self-Government, Dayton Peace Accords, self-rule reform. Uvodni pristup teorijskom određenju lokalne zajednice i lokalne samouprave

Čovjek kao individua zadovoljava potrebe za život i rad u svojoj lokalnoj zajednici. U sociološkom određenju ljudskih potreba, kao primarne potrebe u lokalnoj zajednici, javljaju se stanovanje i uređenje naselja, rad i privređivanje za ekonomsku egzistenciju, snabdijevanje vodom i energentima, odvođenje otpadnih voda, lokalni saobraćaj, komunalne djelatnosti, komunalna infrastruktura, uslužne djelatnosti, odgoj i obrazovanje djece, zdravstvena zaštita, kultura, fizička kultura, informisanje, zaštita čovjekove okoline i sigurnost života i imovine.

Ove primarne ljudske potrebe u lokalnoj zajednici javljaju se univerzalno, neovisno od tipa naselja: selo i grad. Potrebe ljudi u lokalnoj zajednici javljaju se kao zajedničke uslijed prostorne blizine u življenju ljudi u jednom naselju.1

Od više teorijskih određenja lokalne zajednice izdvajamo teorijsku koncepciju akademika Eugena Pusića. Prema akademiku Pusiću, lokalna zajednica je određeni društveni sistem sa svojim elementima u interakciji: sa prostorom, ljudima u prostoru,

1 Jedan od teoretičara Robert Mac Iver zapisuje: „Ljudi pletu mrežu međusobnih odnosa kad kupuju i prodaju, kad se mole, kad se vesele i kad tuguju. Ova veća mreža odnosa je društvo, a lokalna zajednica je ograničeno područje unutar društva.“ Citirano prema: Pusić, E. (1963), Lokalna zajednica, Narodne novine, Zagreb, str. 11. i 12.

30

potrebama ljudi, zajedničkim aktivnostima u zadovoljavanju potreba i svijesti o pripadanju lokalnoj zajednici.2

Lokalna zajednica ima svoje opšte određenje: „Lokalna zajednica je društvena grupa nastanjena na određenom prostoru, čije članove povezuje prostorna blizina i njome uslovljene zajedničke potrebe i aktivnosti.”

Društveno grupisanje ljudi za stanovanje u prostoru tokom istorijskog razvoja oblikovalo je stalna naselja: selo i grad. U svojim naseobinama ljudi su razvili svoje lokalne zajednice. Zadovoljavanje zajedničkih potreba koje uslovljava prostorna blizina pretpostavlja zajedničke aktivnosti. Ove aktivnosti se izvode unutar institucija lokalne zajednice.

Jedna od institucija koja se u istorijskom razvitku društva uspostavila i afirmisala kao demokratska institucija građana u lokalnoj zajednici jeste lokalna samouprava. Svoj začetak lokalna samouprava ima u autonomiji srednjovjekovnih gradova da bi na evropskom prostoru, nakon Francuske buržoaske revolucije 1789. godine, u građanskim državama postala oblik političko-teritorijalne organizacije vršenja vlasti na lokalnom nivou. Zapravo, unutar klasičnih političkih prava građana u jednoj državi nastaje i političko pravo građana na lokalnu samoupravu.

Jedna ili više međusobno povezanih lokalnih zajednica stiču status lokalne samouprave kad se na njihovom prostoru obrazuje političko-pravna i sistemska institucija u vidu jedinice lokalne samouprave. Radi se o formiranju opštine kao osnovne teritorijalne jedinice lokalne samouprave. U ovom odnosu lokalna zajednica – lokalna samouprava lokalna zajednica čini sociološku (zbiljsku) osnovu lokalne samouprave. Lokalna zajednica je i sociološka i istorijska datost. Postoji prostor, postoje ljudi u svojim naseljima, postoje zajedničke potrebe uslovljene prostornom blizinom i, najzad, postoje aktivnosti da se zadovolje potrebe. U okviru tih aktivnosti oblikuje se svijest o pripadnosti svojoj lokalnoj zajednici. Samoupravni status, u obliku jedinice lokalne samouprave, lokalna zajednica stiče kad voljom svojih građana donese demokratsku odluku o formiranju političko-pravne institucije – lokalne samouprave unutar koje će se 2 Pusić, E. (1963), Lokalna zajednica, Narodne novine, Zagreb, str. 21–23.

31

ispoljavati i ostvarivati interesi i u kojoj će se odlučivati o lokalnim javnim poslovima. Postavlja se pitanje: šta čini elemente lokalne samouprave?

Teoretičar političkog sistema akademik Jovan Đorđević navodi da lokalnu samoupravu karakterišu ovi elementi:

− da lokalno stanovništvo ima pravo birati svoja predstavnička tijela i da ta tijela imaju određena prava odlučivanja;

− da izabrana tijela imaju svoju stvarnu i mjesnu nadležnost i da na svom području obavljaju određeni krug poslova kao vlast;

− da nadležnost lokalnih organa prema sadržaju i ovlaštenjima za njihovo izvršenje predstavljaju takva pitanja kojima se faktički i formalno može uticati na život i razvoj lokalne zajednice.3

Iz ovih odrednica je vidljivo da lokalna samouprava u osnovi

predstavlja kategoriju ustavnog prava i političkog sistema. Samouprava uopšte, a time i samouprava u lokalnoj zajednici, označava težnju ljudi da samostalno upravljaju poslovima zajednice u kojoj žive. Po tome je lokalna samouprava politički oblik lokalne zajednice.

U američkoj literaturi posvećenoj položaju i organizaciji lokalne samouprave navode se elementi definicije koju je dao W. Anderson. Prema njegovoj definiciji, jedinica lokalna vlade/samouprave ima sljedeća obilježja:

− teritoriju, − stanovništvo, − organizaciju, − poseban pravni identitet, − autonomiju, − ovlaštenja i funkciju upravljanja, − fiskalnu nezavisnost.4

3 Vidi: Simović, V. (1966), Komunalni sistem i komunalna politika, Naučna knjiga, Beograd, str. 43. 4 Ibid.

32

Jedan od vodećih teoretičara predstavničke (parlamentarne) demokratije u prvoj polovini XIX stoljeća Džon Stjuart Mil za lokalnu samoupravu izvodi ovo stajalište: „Jedini oblik demokracije koji stvarno može funkcionisati temelji se na širokom uključivanju ljudi u aktivnosti vladanja kroz lokalne institucije.”5

Iz mnoštva definicija lokalne samouprave uzimamo ovu: „Lokalna samouprava u politološkoj teoriji određena je kao političko pravo građana da neposredno i putem svojih slobodno izabranih organa učestvuju u upravljanju određenim javnim poslovima u svojim lokalnim zajednicama i da je to pravo zagarantovano ustavom i zakonom zemlje.” Istorijski okvir istraživanja razvoja lokalne samouprave je XX stoljeće. Prostorni okvir je Bosna i Hercegovina. Radi se o periodu austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini, zatim periodu Kraljevine Jugoslavije. Analiziran je i period Drugog svjetskog rata i ideja narodnooslobodilačkih odbora.

Nakon uvida u razvoj lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini u vremenu socijalističkog uređenja (1945–1990) izvedena je analiza ustavno-zakonskog koncepta i organizacije lokalne samouprave u vremenu političke pluralizacije bosanskohercegovačkog društva od devedesetih godina XX stoljeća do prve decenije XXI stoljeća.

I Društveno-zakonska pozicija lokalnih vlasti u vremenu austrougarske uprave

1. Pristup organizaciji austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini

Od 1878. do 1918. godine Bosna i Hercegovina je kolonijalna zemlja pod upravom velikog i moćnog Austro-Ugarskog carstva.6 Nakon okupacije Bosne i Hercegovine, 1878. godine, Austro- 5 Ravlić, S. (2001), Politička misao Johna Stuarta Milla, Hrvatsko filozofsko društvo, Zagreb, str. 245. 6 Upravu nad Bosnom i Hercegovinom Austro-Ugarska je dobila odlukom Berlinskog kongresa 1878. godine.

33

Ugarska uvodi svoju upravu sa ciljem da u Bosni i Hercegovini provede mjere koje bi dovele do situiranja evropskih vrijednosti u politički, ekonomski i kulturni razvoj Bosne i Hercegovine.

Organizacija austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini prošla je kroz dva perioda. Prvi period je bio od 1878. godine do aneksije 1908. godine. U ovom periodu turski sultan ima formalni suverenitet nad BiH. Bosna i Hercegovina je aneksijom „postala kolonija Austro-Ugarske“.7 U ovom, drugom periodu Austro-Ugarska ima puni državni suverenitet i oblike političke organizacije vlasti u kojima učestvuje i domaće stanovništvo. Vlast se vrši pod „čvrstom kontrolom i ovlaštenjima centralne vlasti u Beču“.8 Industrijalizacija Bosne i Hercegovine izvodi se na tada razvijenim tehnologijama unutar carstva. Dobra osnova za izvođenje industrijalizacije sadržana je u mogućnosti eksploatacije prirodnih bogatstava na prostoru Bosne i Hercegovine: šume, rude, poljoprivredno zemljište, vode. Da bi se izvodila industrijalizacija, bilo je nužno izgraditi željezničku i putnu mrežu. Za razvoj tržišne privrede u Bosni i Hercegovini bila je potrebna obrazovana radna snaga. Austrougarska uprava uvodi razvoj obrazovanja tako što otvara građanske osnovne i srednje škole u gradovima Bosne i Hercegovine. Ovaj sistem obrazovanja potisnuće dotad preovladujući sistem školovanja koga su organizovale i vodile vjerske zajednice. Bitno je podvući činjenicu da je na početku XX stoljeća samo 11,95% stanovništva znalo pisati i čitati. Nepismenih je bilo 87,84%.9

Nakon provedene vojne okupacije Bosne i Hercegovine u avgustu 1878. godine uslijedilo je razmatranje načina upravljanja Bosnom i Hercegovinom. Jednu od ideja u pristupu upravljanju Bosnom i Hercegovinom predlagao je komandant okupacionih trupa, general Josip Filipović. Predlagao je „uvođenje narodnog predstavništva i širokih opštinskih autonomija u BiH“.10 7 Ibrahimagić, O. (2008), Državno-pravni i politički razvitak Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str. 167. 8 Ibid. 9 Schmid, F. (1914), Bosnien und die Herzegowina unter der Verwaltung Österreich-Ungarns; Verlag von Veit & Comp, Leipzig, str. 722–725. 10 Imamović, M. (2007), Pravni položaj i unutrašnji politički razvitak BiH od 1878. do 1914.“, Magistrat i PF, Sarajevo, str. 71.

34

Zasigurno, pri tome se polazilo od dostignutog stupnja razvoja parlamentarne demokratije i lokalne samouprave u Austriji.11 Međutim, prevladalo je stanovište da bi svaki „radikalniji upravno-politički zahvat u okupiranoj zemlji doveo u pitanje dualističku strukturu monarhije“.12 Bezbolnije rješenje je: preuzimanje i postepeno mijenjanje zatečenog osmanskog pravnog i upravnog poretka.

Složenost unutrašnjih i međunarodnih prilika prevagnulo je u izboru načina upravljanja Bosnom i Hercegovinom na osnovi stroge centralizacije upravljanja. Vrhovna civilna uprava u Bosni i Hercegovini povjerena je zajedničkom Ministarstvu finansija Austro-Ugarske monarhije. Odluke ovog ministarstva u poslovima Bosne i Hercegovine provodila je činovnička Zemaljska vlada u Sarajevu.13 Parlamenti Austrije i Ugarske izglasali su Zakon o upravljanju Bosnom i Hercegovinom 22. februara 1880. godine kojim je zajedničko Ministarstvo finansija dobilo okvir i nadležnost da vrši upravu nad Bosnom i Hercegovinom. Austro-Ugarska je preuzela administrativno-teritorijalnu strukturu vlasti iz otomanskog perioda.

Sve instance vlasti u Bosni i Hercegovini: Zemaljska vlada, okruzi, srezovi, sreske ispostave, gradska i opštinska zastupništva, bile su podređene austrougarskom zajedničkom Ministarstvu finansija. Ove instance (nivoi) vršenja vlasti bile su isključivo u izvršnoj funkciji centralne austrougarske vlasti. Austrougarska uprava u BiH bila je zasnovana na principima centralizma i birokratsko-činovničke hijerarhije. Šef Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu uvijek je bio vojno lice, general i istovremeno vrhovni vojni zapovjednik trupa stacioniranih u Bosni i Hercegovini.14

11 Austrija je još 1862. godine donijela svoj Okvirni državni zakon o opštinama. Šmidovnik, J. (1999), Lokalna samouprava, Univerzitetska knjiga, Sarajevo, str. 141. 12 Ibid. 13 Osnovana je naredbom od 29. oktobra 1878. godine. 14 Na Kalajevo insistiranje dolazi do uvođenja zvanja i položaja civilnog adlatusa koji je ukinut 1912. godine, nakon čega se uvodi zvanje i položaj zamjenika zemaljskog poglavara.

35

2. Elementi upravljačke strukture u Bosni i Hercegovini Ovako izgleda shema upravljačke strukture:

ZAJEDNIČKO MINISTARSTVO FINANSIJA AUSTRO-UGARSKE SA BOSANSKOHERCEGOVAČKIM ODJELJENJEM

(Zakon o upravljanju Bosnom i Hercegovinom donesen 1880. godine u parlamentima Austrije i Ugarske)

ZEMALJSKA VLADA ZA BOSNU I HERCEGOVINU SA ODJELJENJIMA (1. političko-administrativno; 2. finansijsko; 3. pravosudno;

4. privredno; 5. za bogoštovlje i nastavu; 6. građevinsko odjeljenje)

ŠEST OKRUŽNIH OBLASTI SA SJEDIŠTIMA U: 1) Banjoj Luci, 2) Bihaću, 3) Mostaru, 4) Sarajevu, 5) Travniku, 6) Tuzli

(Okrug je imao Ured za više odjeljenja: građevinski, šumski, školski i slično).

KOTARSKI (SRESKI) UREDI: - 59 srezova (povećanje je izvršeno od 42 na 59 1895. godine)

- 23 sreske ispostave

Opštinske uprave u Sarajevu i drugim gradovima (66 gradova 1910. godine)

Seoske opštine: 2.195 od 1912. godine (u svakom naselju se obrazuje seoska opština, ranije političke opštine, džemati, postale su seoske opštine)

Opštine su bile organizovane samo u gradovima. U seoskim naseljima vlast su vršili kotarski predstojnici preko seoskih starješina.

Nadležnosti gradskih uprava obuhvatale su:

− komunalije, − prikupljanje pojedinih poreza, taksi i pristojbi,

36

− urbanističko-građevinske zahvate (gradnje i regulacije, građevinske dozvole),

− obrte, − dobrotvorne svrhe (fondovi za siromašne), − vatrogasne aktivnosti, − provođenje popisa stanovništva, − numeraciju i uređenje ulica i trgova.

Iz ovog je vidljivo da su opštinski uredi u obliku uprave imali

sopstvene (izvorne) nadležnosti u pitanjima zadovoljavanja primarnih potreba građana. U njihovim lokalnim zajednicama autonomno odlučivanje o zadovoljavanju tih potreba nije pripadalo građanima.

Opštine su djelovale kao izvršni organi Zemaljske vlade kao i okružnih oblasti i kotarskih (sreskih) ureda. Poseban status imalo je područje grada Sarajeva. Gradsko područje (omeđen teritorij grada) bilo je izdvojeno iz kompetencija okružne oblasti i kotarskog (sreskog) ureda. Uprava nad gradom Sarajevom trebala je pokazati uspjehe austrougarske uprave u modernizaciji Bosne i Hercegovine. Grad Sarajevo je imao Gradsko vijeće. Izvršno tijelo Vijeća bilo je Gradsko poglavarstvo. Postojao je i vladin povjerenik za glavni zemaljski grad – Sarajevo. Vladinom povjereniku je bila povjerena uprava javne sigurnosti i reda (policijske ingerencije) ali i kontrola nad radom Gradskog poglavarstva i Gradskog vijeća. Vladin povjerenik je imao poziciju zajedničkog predstavnika najviše vlasti u zemlji.

Sudska vlast je bila izdvojena u samostalnu organizaciju. Unutar sudske vlasti postojali su:

1) kotarski (sreski) sudovi, 2) okružni apelacioni sudovi, 3) Vrhovni sud za Bosnu i Hercegovinu.

Pri svim kotarskim (sreskim) sudovima postojali su i

šerijatski sudovi za porodične i nasljedno-pravne poslove stanovništva islamske vjeroispovijesti.

37

3. Specifičnosti razvoja uprave u gradovima

U četiri decenije svoje vladavine austrougarska vlast je poseban značaj pridavala ulozi lokalnih organa vlasti, osobito u Sarajevu kao glavnom zemaljskom gradu, i drugim gradovima u Bosni i Hercegovini. Razvoj industrije i ukupne modernizacije u Bosni i Hercegovini bio je zasnovan na angažovanju državnog i stranog privatnog kapitala.15 Ove ekonomske i društvene okolnosti imale su dominantan uticaj na ukupan razvitak Bosne i Hercegovine, a posebno njenih gradova. Gradovi su bili središta u kojima je austrougarska uprava provodila svoje ciljeve privrednog i kulturnog razvoja Bosne i Hercegovine. Kao bitan preduslov razvoja privrede bila je izgradnja željeznica kojim je Bosna i Hercegovina u tom vremenu dobila modernu saobraćajnu povezanost za izvoz roba iz BiH u druge zemlje Monarhije.

Sa političkog aspekta željeznice su imale ulogu integracije Bosne i Hercegovine u privredni sistem Monarhije. Prema prvom popisu stanovništva, 1879. godine, što znači na početku austrougarske vladavine, status grada je imalo 46 mjesta u Bosni i Hercegovini. U narednom popisu, 1885. godine status grada je imalo 49 mjesta. U trećem popisu, od 1895. godine, status grada imalo je 58 naselja, da bi 1910. godine status grada imalo 66 bosanskohercegovačkih naselja. Prema tome, status grada (sa gradskom upravom) tokom austrougarske uprave, od 1879. godine do Prvog svjetskog rata (1914. godine), steklo je 23 naselja: Goražde, Rogatica, Vareš, Bosanska Krupa, Drvar, Kulen-Vakuf, Sanski Most, Modriča, Maglaj, Srebrenica, Bugojno, Gornji Vakuf, Županjac (Duvno), Bosanska Dubica, Bosanska Kostajnica, Doboj, Kotor-Varoš, Prnjavor, Bileća, Gacko, Čapljina i Ljubinje. Broj stanovnika koji živi u gradu povećan je sa 166.619 u 1879. godini na 278.158 u 1910. godini.16

Uspostava gradskih opština i njihovih organa započela je provizornim (privremenim) statutom za Sarajevo koji je izdao 15 Državni i strani privatni kapital činio je preko 90% investicionih sredstava. 16 Vidi šire: Hadžibegović, I. (2004), Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, Institut za istoriju, Sarajevo, str. 30. i 31.

38

general Filipović nakon zauzimanja Sarajeva 22. avgusta 1878. godine. Na osnovu ovog statuta formirano je Vijeće grada Sarajeva. Za prvog gradonačelnika izabran je Mustaj-beg Fadilpašić. Potom je sarajevska gradska opština dobila svoj stalni statut 1883. godine, a mostarska 1890. godine.

Gradska zastupstva (vijeća) sve vrijeme postojanja funkcionisala su kao produžena ruka državnih organa. Gradska zastupstva su imala obavezu da u svemu izvršavaju naloge političkih vlasti, da objavljuju građanima zakone i naredbe, da se staraju o školskim i komunalnim poslovima. Sjednicama vijeća obavezno je prisustvovao predstavnik vlasti. Odluke vijeća su se proglašavale punovažnim tek kada ih odobri nadležna državna vlast.17 S obzirom na ovakvu poziciju, gradska zastupstva su imala ograničenu autonomiju. Mandat je trajao tri godine. U izboru gradskih zastupnika primjenjivan je princip konfesionalnog ključa.18 Tokom 1905. godine potekla je ideja u Gradskom vijeću Sarajeva da se izradi novi statut koji bi osigurao veće samoupravne kompetencije, a gradsko predstavništvo „oslobodilo tutorstva zemaljske uprave“.19

Projekat novog gradskog statuta nije nikad usvojen jer ga nije predložila Zemaljska vlada. Tako je opština grada Sarajeva ostala do kraja austrougarskog perioda pod tutorstvom Zemaljske vlade, kako je predviđao organizacioni statut iz 1884. godine. 4. Društveno-istorijski dometi djelovanja lokalnih organa vlasti u vremenu austrougarske uprave

Centralna vlast Austro-Ugarske vršena je preko zajedničkog Ministarstva finansija. Vlast je vršena putem Zemaljske vlade, okružnih i sreskih ureda i putem gradskih uprava. Putem upravnog apsolutizma, a uveo ga je i primjenjivao

17 Ibid., str. 66. i 67. 18 U 1902. godini muslimani su bili gradonačelnici u 58 od ukupno 61 organizirane gradske opštine. 19 Kruševac, T. (1966), Sarajevo pod austrougarskom upravom 1878–1918, Muzej Grada Sarajeva, Sarajevo, str. 75.

39

Kalajev režim, provodile su se mjere modernizacije i preobražaja društvene i privredne strukture Bosne i Hercegovine.

Proces industrijalizacije, urbanizacije i kulturnog razvoja izveden je u gradu Sarajevu i drugim gradovima sa dometima od istorijskog značenja. Sarajevo, kao glavni zemaljski grad, dobilo je posebno mjesto u austrougarskim poduhvatima modernizacije (za to vrijeme može se kazati evropeizacije) Bosne i Hercegovine. Od početka austrougarske uprave pa do Prvog svjetskog rata Sarajevo je postiglo urbani, privredni i kulturni preobražaj. Izgrađena je urbana struktura i komunalne ustanove. Izgradnja modernog vodovoda završena je 1910. godine. Kanalizaciona mreža izgrađena je u dužini od 45 km od 1896. do 1903. godine. Električna centrala izgrađena je 1895. godine. Na tramvajima je uveden električni pogon 1895. godine.20

Gradska uprava je dobila svoj simbol – gradsku Vijećnicu. Izgrađena je od 1892. do 1895. godine. U gradu Sarajevu je Zemaljska vlada izgradila veliki broj građevina različite namjene: fabriku duhana, zgradu Zemaljske vlade, Zemaljsku bolnicu paviljonskog tipa, Šerijatsku sudačku školu, gimnaziju i učiteljsku školu, zgradu Vrhovnog suda, tvornicu ćilima, poštu, Zemaljski muzej. Regulacija Miljacke završena je 1897. godine. Drveni mostovi su zamijenjeni željeznim. Baščaršija je uređena između 1911. i 1913. godine. U vremenu od 1878. do 1914. godine za razne zgrade, koje je podigla sarajevska opština, utrošeno je oko 20 miliona kruna.21

U vremenu austrougarske uprave Sarajevo je postalo moderni gradski centar sa razvijenom urbanom infrastrukturom i privredom, čime je dostignut nivo velikih gradova u srednjoj Evropi. Iako gradska zastupstva nisu bila autonomne institucije domaćeg stanovništva, ne mogu im se umanjiti rezultati u rješavanju komunalnih, kulturno-prosvjetnih i zdravstvenih problema u bosanskohercegovačkim gradovima.

20 Tada je tramvajska pruga produžena na 5,7 km. 21 Kreševljaković, H. (1969), Sarajevo 1878–1918, Arhiv Grada Sarajeva, Sarajevo, str. 76.

40

Promjene u razvoju bosanskohercegovačkih gradova bile su najizraženije u pogledu: izgradnje vodovoda, kanalizacije, proširivanja i uređenja ulica, regulacije gradskih rijeka, modernizacije gradske rasvjete, izgradnje škola, željezničkih stanica, pošta, bolnica, hotela, novih stambenih četvrti i slično.

Do izbijanja Prvog svjetskog rata 26 bosanskohercegovačkih gradova izgradilo je moderne vodovode, čime su značajno izmijenjeni uslovi života. U pitanju su sljedeći gradovi: Banja Luka, Bosanski Brod, Čajniče, Foča, Bosanska Krupa, Bosanska Kostajnica, Fojnica, Goražde, Glamoč, Ključ, Livno, Mostar, Nevesinje, Rogatica, Sarajevo, Stolac, Tešanj, Travnik, Trebinje, Tuzla, Varcar-Vakuf (Mrkonjić-Grad), Visoko, Višegrad, Zenica, Zvornik, Županjac (Duvno).

U vrijeme austrougarske uprave Bosna i Hercegovina je bila jedinstven upravni teritorij. Centralna vlast – koju je u ime Austro-Ugarske vršilo zajedničko Ministarstvo finansija – uspostavila je lokalne organe vlasti u Sarajevu i drugim gradovima. Gradska vijeća i gradski načelnici bili su podređeni zemaljskom poglavaru i ostvarivanju ciljeva koje je postavljala Monarhija u vremenu do aneksije (1908. godine) i nakon aneksije do Prvog svjetskog rata. Glavni cilj austrougarske vladavine bila je modernizacija privrednog, kulturnog i urbanog razvoja Bosne i Hercegovine.

Taj cilj je primarno ostvarivan kroz razvoj privredne i komunalne infrastrukture u bosanskohercegovačkim gradovima. Iako gradska zastupništva nisu imala autonomiju u vršenju lokalne vlasti, ona su bila instrument u izvršenju i promociji projekata ekonomskog, kulturnog i urbanog razvoja gradova i cijelog prostora Bosne i Hercegovine.22 Organizacija lokalne vlasti u Sarajevu i drugim gradovima i ostvarivanje mnoštva razvojnih projekata u privrednom razvoju i razvoju komunalne infrastrukture može se označiti kao preokret u istorijskom procesu modernizacije i evropeizacije bosanskohercegovačkog društva. Lokalna uprava je u vrijeme Austro-Ugarske dobila svoju racionalnu profesionalnu činovničku 22 U vrijeme austrougarske uprave figurirao je strogo centralizovani upravni aparat.

41

osnovu. Udio stanovnika Bosne i Hercegovine u skupini zemaljskih činovnika porastao je sa 27,6% u 1905. godini na 42,19% u 1914. godini. Sarajevo, kao glavni zemaljski grad, sa svojom upravom potvrdilo je sposobnost da zapadne uticaje spoji sa istočnjačkom tradicijom i lokalnom kulturom.23 Unutar nastajanja modernog građanskog društva u Bosni i Hercegovini početkom XX stoljeća nastao je i evropski grad sa izmijenjenom socijalnom strukturom. Pojavljuju se četiri socijalne skupine: oficiri, činovnici, poduzetnici i radnici. II Lokalna samouprava i uprava u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevini Jugoslaviji

Do Vidovdanskog ustava donesenog 1921. godine važila je uređenost lokalne samouprave kakva je zatečena u zemljama koje su ušle u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Vidovdanski ustav iz 1921. godine postaviće načela za novo uređenje države, a u tom okviru i za lokalnu samoupravu. Prema Vidovdanskom ustavu iz 1921. godine, lokalna samouprava je uspostavljena na tri nivoa:

− opštini, − srezu, − oblasti.

Sreska samouprava nikad nije uspostavljena. Srezovi su

djelovali kao organi države (upravni srezovi). Oblasti su djelovale i kao državni i kao samoupravni organi, ali samo do šestojanuarske diktature kralja Aleksandra 1929. godine. U tom vremenu Bosna i Hercegovina na temelju člana 135. Vidovdanskog ustava je zadržavala šest oblasti koje je kao okruge imala u austrougarskom periodu. Pored šest oblasti u Bosni i Hercegovini je obrazovan 51 srez i 2.228 opština. Na taj način je

23 Donia, R. (2006), Sarajevo – biografija grada, Institut za istoriju, Sarajevo, str. 116.

42

Bosna i Hercegovina do šestojanuarske diktature sačuvala svoju teritorijalno-upravnu cjelovitost i posebnost.24

U vremenu od 1921. do 1931. godine izvršene su promjene u broju opština. Njihov broj je smanjen sa 2.228 na 399 opština. Gradovi Banja Luka, Tuzla, Mostar i Sarajevo imali su poseban položaj, zapravo status grada.

Oblasna samouprava, kao regionalni nivo samouprave, nije mogla da se razvije usljed podređenosti centralnim državnim organima. I oblasna i opštinska samouprava bile su ispostave vlade i njenih ministarstava. U centralistički uređenoj državi nije se mogla afirmisati lokalna samouprava. Politički odnosi u centralizovanoj državi nisu bili pogodni za razvoj lokalne samouprave. Lokalni organi vlasti bili su u službi centralističkog državnog upravljanja. Novi, veoma nepovoljni odnosi nastaju uvođenjem šestojanuarske diktature 1929. godine kada je kralj Aleksandar ukinuo Vidovdanski ustav. Raspuštena je narodna skupština. Svu vlast, zakonodavnu i izvršnu vlast, preuzeo je kralj. Ograničena monarhija je zamijenjena apsolutnom. Država mijenja ime iz Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevinu Jugoslaviju.

Ukidaju se oblasti kao jedinice i uspostavlja devet banovina. Izmijenjen je Zakon o opštinama i raspuštene opštinske skupštine.25 Teritorij Bosne i Hercegovine je razdijeljen na četiri banovine: Vrbasku, Drinsku, Primorsku i Zetsku. Samo je Vrbaska banovina, sa sjedištem u Banjoj Luci, u svojoj cijelosti bila na teritoriji Bosne i Hercegovine. Kao administrativno-teritorijalne jedinice, banovine su u svemu bile podređene centralnim organima. Podjelom Kraljevine Jugoslavije na banovine ukinuta je istorijska posebnost i cjelovitost teritorije Bosne i Hercegovine kao zemlje sa svojom zasebnom teritorijalnom upravom.

Sljedeći korak u negaciji istorijske posebnosti Bosne i Hercegovine uslijedio je 1939. godine donošenjem uredbe o Banovini Hrvatskoj. U teritorijalno-političkom smislu Banovinu 24 Milidragović, D. (1990), Saradnja i udruživanje opština, „Službeni list SRBiH“, Sarajevo, str. 17. i 18. 25 Oktobra 1931. godine kralj bez učešća naroda oktroiše Ustav.

43

Hrvatsku čine Savska i Primorska banovina uz pripajanje srezova: Dubrovnik, Šid, Ilok, Brčko, Gradačac, Derventa, Travnik i Fojnica. Banovina Hrvatska imala je drugačiji položaj i status u odnosu na druge banovine. Po svom unutrašnjem uređenju, Banovina Hrvatska je bila oblik uvođenja federalizma u odnosu na unitarno ustrojstvo Kraljevine Jugoslavije. Istovremeno je uredba o Banovini Hrvatskoj iz 1939. godine bila izraz podjele Kraljevine Jugoslavije između srpske i hrvatske nacionalno-političke elite. Ovom podjelom Bosna i Hercegovina je bila podijeljena između dva nacionalna korpusa – srpskog i hrvatskog. Sporazum o formiranju Banovine Hrvatske nije stupio na snagu zbog izbijanja Drugog svjetskog rata.

III Ideja narodnooslobodilačkih odbora u Drugom svjetskom ratu

Antifašistički narodnooslobodilački pokret u Drugom svjetskom ratu uveo je u društvenu stvarnost ideju narodnooslobodilačkih odbora na slobodnoj teritoriji. Od prvih ustaničkih akcija protiv fašističke okupacije iz jula 1941. godine u Bosni i Hercegovini se počinju osnivati novi oblici narodne vlasti u obliku narodnooslobodilačkih odbora.26 Dolaskom Vrhovnog štaba i glavnine partizanskih snaga na prostor istočne Bosne stvorena je šira oslobođena teritorija sa sjedištem u Foči. U februaru 1942. godine Vrhovni štab je donio propise u kojima je regulisano formiranje, ustrojstvo i rad NOO. Ovi propisi su poznati kao Fočanski propisi.

NOO su u dokumentu „Zadaci i ustrojstvo narodnooslobodilačkog odbora“ (2. februar 1942. godine), a potom i u dokumentu „Objašnjenja i uputstva za rad NOO u oslobođenim krajevima“ utemeljeni kao privremeni organi narodne vlasti na oslobođenom području birani slobodno i neposredno od samog

26 Organi nove vlasti formirani su u Drvaru 30. jula 1941. godine pod nazivom Vojno-revolucionarno vijeće, a zatim Narodnooslobodilački odbor u Sokocu 15. septembra 1941. godine. Vidi: Ibrahimagić, O. (2009), Državno-pravni i politički razvitak Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str. 239. i 240.

44

naroda. Ciljevi za osnivanje NOO ogledaju se u tome da oni služe vršenju vlasti od samog naroda i za interese naroda te da doprinesu aktiviranju naroda za učešće u narodnooslobodilačkoj borbi za oslobođenje zemlje od okupatora.

NOO ne smiju biti organi pojedinih političkih stranaka i organizacija. Biraju se demokratskim putem, slobodno i neposredno od samih građana u njihovim selima i gradovima. Za članove NOO biraju se bez obzira na svoje političko uvjerenje svi čestiti rodoljubi koji su primjerom i na djelu pokazali da su dobri sinovi svoga naroda, da su nepokolebljivi u borbi protiv fašističkog okupatora i njegovih domaćih sluga.

Određeno je više zadataka narodnooslobodilačkih odbora na oslobođenom području:

− NOO poduzimaju sve potrebne mjere da se aktivira i ujedini sav narod u borbi protiv okupatora i njihovih domaćih sluga;

− NOO poduzimaju mjere za snabdijevanje hranom, odjećom i drugim potrebama narodnooslobodilačke vojske;

− obezbjeđuju red i bezbjednost putem saradnje sa vojnim vlastima (partizanske i seoske straže). Vode borbu protiv krađe, pljačke i razbojništva;

− organizuju čvrstu pozadinu i vezu između naroda i narodnooslobodilačke vojske;

− organizuju ishranu stanovništva, osobito siromašnog stanovništva, nezbrinutih porodica palih boraca i izbjeglica;

− štite materijalna dobra i organizuju privredne djelatnosti; − stvaraju narodnooslobodilačke fondove (prikupljaju od

naroda priloge u novcu, hrani i odjeći); − mogu vršiti u korist narodnooslobodilačke borbe rekviziciju

od imućnih pojedinaca.

Objašnjenja i uputstva za rad NOO na oslobođenim teritorijama jasno su definisala načela: izbornost, opozivost, pravo samoupravljanja te načelo jedinstva vlasti. Detaljno je regulisan način izbora seoskih, opštinskih i sreskih NOO. Narodna vlast se prema Fočanskim propisima bira od najnižih NOO biranih

45

neposredno od naroda, ka višim NOO-ima koji su u ratnim uslovima birani posredno, preko delegata iz nižih NOO. U cjelini gledano Fočanski propisi su stvarali elemente novog sistema vlasti na oslobođenom području. Za ustrojstvo i rad važnu ulogu imaju: Septembarski (Krajiški) propisi (26. septembra 1942. godine). Naziv su dobili pošto su izdati na oslobođenom području Bosanske krajine. Nakon značajnih uspjeha i jačanja narodnooslobodilačke borbe krajem ljeta 1942. godine odlučeno je da NOO iz statusa privremenosti prerastu u stalne organe vlasti. Septembarski (Krajiški) propisi sadrže dvije naredbe: Naredba o izborima NOO-a i Naredba o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti.27 U popratnom pismu za Septembarske propise vrhovni komandant J. Broz Tito će zapisati da su „NOO sadašnja forma koju je stvorio ustanak, ona klica iz koje će se razviti buduća vlast.“28

Tokom 1941. i 1942. godine na oslobođenim područjima Bosne i Hercegovine biće formirano više stotina seoskih NOO kao i nekoliko desetina opštinskih NOO. Tako je krajem 1941. i na početku 1942. godine u Bosni i Hercegovini formirano 402 seoska NOO i 65 opštinskih odbora.

Broj NOO se dalje uvećavao kao što se širila i oslobođena teritorija da bi 1942. godine na teritoriju Bosne i Hercegovine djelovalo:

− 911 seoskih NOO, − 131 opštinski NOO, − 19 sreskih NOO, − jedan oblasni NOO za Hercegovinu.29

U prvim godinama rata nastala je mreža NOO: seoskih,

opštinskih i sreskih. Prvi NOO formirani su u Bosanskoj krajini i

27 Autori Septembarskih propisa bili su Moša Pijade i Veselin Masleša, članovi privremenog Upravnog odsjeka Vrhovnog štaba zaduženog za organizaciju pozadinskih organa. 28 Čaušević, Dž. (2005), Pravno-politički razvitak Bosne i Hercegovine – dokumenti sa komentarima, Magistrat, Sarajevo, str. 405. 29 Ibid., str. 407–411.

46

istočnoj Bosni. Tako se narodna vlast u vidu NOO razvila na području cijele Bosne i Hercegovine. Mreža NOO postaće osnovom budućeg demokratskog uređenja Demokratske federativne Jugoslavije. Odluke prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a 1943. godine biće izraz volje naroda koji se borio i za novu narodnu vlast u obliku NOO na oslobođenoj teritoriji. Razvoju NOO poseban poticaj daju odluke drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a održana u Sanskom Mostu 1944. godine. ZAVNOBiH je tada prerastao u najviše zakonodavno tijelo Federalne Bosne i Hercegovine, ravnopravne federalne jedinice u Demokratskoj federativnoj Jugoslaviji.

Uz deklaraciju o pravima građana, ZAVNOBiH je na svom drugom zasjedanju u pogledu razvoja lokalnih vlasti donio dvije odluke:

− Odluku o ustrojstvu i radu narodnooslobodilačkih odbora i narodnooslobodilačkih skupština u Federalnoj Bosni i Hercegovini i

− Odluku o izborima za narodnooslobodilačke odbore i narodnooslobodilačke skupštine.

Odlukom o ustrojstvu i radu NOO i narodnooslobodilačkih

skupština, zapravo u prvom članu ove odluke, utvrđuje se da „sva vlast u Federalnoj Bosni i Hercegovini pripada narodu kojeg predstavljaju narodnooslobodilački odbori, narodnooslobodilačke skupštine i Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine.“30 U odluci se nadalje definiše da „temelj narodne vlasti u Federalnoj Bosni i Hercegovini predstavljaju narodnooslobodilački odbori koji su nastali u toku oslobodilačke borbe naroda Bosne i Hercegovine“.31 Odluka o ustrojstvu i radu NOO i NO skupština sadrži više odredbi kojim se uređuje uloga, organizacija i rad NOO i NO skupština. Utvrđuje se da narodnu vlast u selu, opštini i gradu predstavljaju narodnooslobodilački odbori sela, opštine i grada. Istovremeno se

30 Ibid., str. 446. 31 Ibid.

47

utvrđuje da narodna vlast u srezu, okrugu i oblasti predstavljaju sreske, okružne i oblasne narodnooslobodilačke skupštine.

Odlukom se uspostavlja odnos odgovornosti NOO prema narodu koji bira NOO i daje legitimitet za vršenje vlasti. Predviđa se da su NOO: seoski, opštinski i gradski dužni sazivati jedanput mjesečno zborove birača na kojima polažu račun o svom radu i pretresaju važna pitanja. Tako je narod mogao imati neposredni uvid u poslove narodnooslobodilačkih odbora, time što pred narodom polažu račun o svom radu. Odbornici NOO i članovi sreske, okružne i oblasne narodnooslobodilačke skupštine mogu voljom većine birača biti opozvani na način koji je za to propisan. Žene imaju jednako pravo kao i muškarci da biraju i da budu birane. U dijelu odluke utvrđuju se zadaci (uloga) NOO. U prvom planu su zadaci koji se odnose na ujedinjavanje i organizovanje naroda u borbi protiv okupatora i njegovih pomagača.

Druga skupina zadataka odnosi se na rješavanje privrednih, zdravstvenih, kulturno-prosvjetnih i tehničko-saobraćajnih pitanja. Treća skupina zadataka NOO se odnosi na obezbjeđenje lične i imovinske sigurnosti građana te uvođenje brige o siromašnim porodicama poginulih boraca Narodnooslobodilačke vojske. Svi NOO mogli su vršiti vlast u granicama prava koja su proizlazila iz zakona Federalne Bosne i Hercegovine i Demokratske federativne Jugoslavije. Odluke drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a koje se odnose na rad i ustroj NOO imaju ustavni karakter. One su primjenjivane do donošenja Ustava SFRJ i Ustava Narodne Republike Bosne i Hercegovine 1946. godine.

Na temelju odluka Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a, NOO i narodnooslobodilačke skupštine postali su temelj državne vlasti Bosne i Hercegovine. Oni su nastali u okviru narodnooslobodilačke i antifašističke borbe naroda Bosne i Hercegovine. Voljom samog naroda NOO su se razvili u organe demokratske narodne vlasti. Od početka ustaničkih aktivnosti stvarani su NOO na oslobođenoj teritoriji i razvijali se kao oblici lokalne samouprave.

Na trećem zasjedanju ZAVNOBiH-a, od 26. do 28. aprila 1945. godine, u Sarajevu donesena je odluka kojom se naziv

48

ZAVNOBiH mijenja i glasi: Narodna skupština Bosne i Hercegovine. Istovremeno su promijenjeni nazivi mjesnih (lokalnih) organa državne vlasti i glase: seoski, opštinski, gradski, sreski, okružni ili oblasni narodni odbor, gradska sreska, okružna ili oblasna narodna skupština. Prema tome, nazivi narodnooslobodilački odbori zamijenjeni su nazivom narodni odbori, što će biti i uređeno prvim ustavom Narodne Republike Bosne i Hercegovine 1946. godine.

IV Lokalna samouprava u vremenu socijalističkog razvoja Bosne i Hercegovine (1946–1990)

Nakon završetka Drugog svjetskog rata i pobjede narodnooslobodilačkog pokreta protiv fašističke okupacije uslijedila je izgradnja državnosti Federalne Bosne i Hercegovine kao jedne od šest republika u Federativnoj Jugoslaviji. U tom kontekstu uslijedio je i razvoj lokalne samouprave i uprave.

Prvi Ustav Narodne Republike Bosne i Hercegovine donesen je 31. decembra 1946. godine. Prema članu 3. Ustava Narodne Republike Bosne i Hercegovine, Narodna Republika Bosna i Hercegovina obuhvata „područja sadašnjih okruga: Banjalučkog, Bihaćkog, Dobojskog, Hercegovačkog, Sarajevskog, Travničkog, Tuzlanskog i područja grada Sarajeva“.32 Neposredno poslije Drugog svjetskog rata kao administrativno-teritorijalne jedinice u Narodnoj Republici Bosni i Hercegovini ustanovljena su: mjesta, gradska naselja, gradski rejoni, gradovi, srezovi, okruzi. U razdoblju od 1949. do 1990. godine kada je u Bosni i Hercegovini, istorijskim preokretom, uveden pluralni višepartijski sistem, izvedeno je više promjena u ustrojstvu lokalne samouprave. Riječ je o promjenama koje su se primarno odnosile na ustavno-zakonsku poziciju lokalnih jedinica vlasti, njihovu nadležnost i teritorijalnu organizaciju.

32 Čaušević, Dž. (2005) “Ustav Narodne Republike Bosne i Hercegovine. Pravno – politički razvitak Bosne i Hercegovine- dokumenti sa komentarima”, Magistrat, Sarajevo, str. 491

49

Imajući u vidu širi zakonski kontekst razvoja političkog sistema u Jugoslavenskoj Socijalističkoj Federaciji Bosni i Hercegovini, javljaju se dva razdoblja razvoja lokalne samouprave u vremenu od 1946. do 1990. godine.

Prvo razdoblje se odnosi na vrijeme administrativno-državnog i centralističkog upravljanja društvenim razvojem. To je razdoblje državno-administrativnog planiranja i upravljanja na svim nivoima vlasti: privrednim razvojem i svim javnim poslovima. Ovo razdoblje traje od 1946. do 1952. godine. Drugo razdoblje odnosi se na razvoj radničkog i društvenog samoupravljanja i odvija se od 1952. godine do 1990. godine. U ovom razdoblju uvode se promjene koje su dovele do uspostavljanja komune kao oblika samoupravnog organizovanja i odlučivanja građana u njihovoj lokalnoj zajednici.

U prvom razdoblju razvoja lokalne samouprave, nakon Drugog svjetskog rata, državni zakoni o narodnim odborima doneseni su 1946, 1952, 1955. godine. Na temelju ovih zakona određivani su „polazni kriteriji za formiranje pojedinih vrsta lokalnih jedinica, pa i same vrste lokalnih jedinica“.33

Oblici administrativno-teritorijalne podjele uređivani su republičkim zakonima. Radi se o tome da su republičkim zakonima osnivane, spajane i ukidane pojedine lokalne zajednice. Bosna i Hercegovina je 1946. godine imala sljedeću organizaciju teritorijalnih jedinica: sedam okruga, jedan grad u rangu okruga, 78 srezova, devet gradova u rangu sreza, 1293 mjesna narodna odbora.

Od 1947. godine do 1948. godine smanjen je broj srezova sa 78 na 65, a smanjen je i broj narodnih odbora sa 1293 na 871. Daljnja promjena slijedi od 1949. do 1950. godine. Zapravo, političko-teritorijalna podjela Bosne i Hercegovine u razdoblju 1949–1950. imala je teritorijalne jedinice:

− četiri oblasti: Tuzlanska, Sarajevska, Mostarska, Banjalučka (oblasti će biti ukinute 1951. godine),

− 67 srezova, − 14 gradova van sastava sreza,

33 Dedić, S. (1998) “ Lokalna samouprava u Federaciji Bosne i Hercegovine,” Sarajevo, str.47

50

− 26 gradova u sastavu sreza, − 880 mjesnih narodnih odbora.

Broj srezova i mjesnih narodnih odbora nije se mijenjao

tokom 1951. godine. U sljedeće tri godine (1952, 1953. i 1954) smanjen je broj srezova na 66. Povećan je broj gradskih opština sa 25 na 55. Umjesto narodnih odbora formirane su opštine. Raniji broj mjesnih narodnih odbora (880) zamijenjen je sa 363 opštine. Ovo je bio preokret u smanjenju broja administrativno-teritorijalnih jedinica u Bosni i Hercegovini.

U narednih osam godina broj srezova se smanjio na 15 u 1955. godini, da bi 1966. godine bili potpuno ukinuti. Sve do 1952. godine, kada je donesen Opšti zakon o narodnim odborima, narodni odbori su bili lokalni organi državne vlasti. Više su „bili izvršna tijela centralnih organa državne vlasti nego organi lokalne samouprave“.

Dominantan uticaj centralnih državnih organa na jedinice lokalne vlasti proisticao je iz administrativno-centralističkog upravljanja društvenim razvojem, sve do uvođenja radničkog samoupravljanja 1950. godine. Lokalne jedinice će sve do 1955. godine, zapravo, do uvođenja komunalnog sistema imati zakonski status administrativno-teritorijalne jedinice.

Kao drugo razdoblje razvoja lokalne samouprave tokom socijalističkog razvoja Bosne i Hercegovine određuje se vrijeme od uvođenja samoupravljanja 50-ih godina dvadesetog stoljeća i na toj osnovi novog sistema lokalne samouprave. Taj sistem je teorijski i institucionalno definisan kao komunalni sistem.

Bitne promjene u organizaciji vlasti izvođene su na načelima decentralizacije odnosno prenošenja niza funkcija i ovlaštenja sa viših na niže organe, a posebno na organe lokalnih teritorijalnih jedinica. Načelo upravljanja radnika u proizvodnoj sferi društva (radničko samoupravljanje) proširivalo se na društveno samoupravljanje. Cjelina društva je obuhvaćena procesom socijalizacije, što je stvaralo novi okvir za učešće građana u odlučivanju o javnim poslovima u njihovim lokalnim zajednicama. U društveno-istorijskom kontekstu uvođenja i razvoja samoupravljanja oblikovan je koncept komune i

51

komunalnog sistema: to je ustanovljeno Opštim zakonom o uvođenju opština i srezova iz juna 1955. godine.

Postavlja se pitanje: šta su glavni elementi koncepta komunalne samouprave? Lokalna samouprava se zasniva na neposrednom učešću građana u odlučivanju o javnim poslovima u njihovoj lokalnoj zajednici. Odlučivanje se odvija u proizvodnim jedinicama (preduzećima), mjesnim zajednicama (zbor građana), referendumom i izbornom participacijom u slobodnom izboru predstavničkih organa (opštinskog vijeća/skupštine). Samoupravljanje u opštini javlja se kao osnova cjeline društveno-političkog sistema. Na toj bazi opština se definiše kao osnovna političko-teritorijalna organizacija samoupravljanja radnog naroda i osnovna društveno-ekonomska zajednica stanovništva na svom području. Ukida se određenje opštine kao administrativno-teritorijalne jedinice. Opština vrši sva prava i dužnosti upravljanja društvenim poslovima, osim onih prava i dužnosti koja su ustavom i zakonom određena za više organe vlasti. Na ovaj način se u korist opštine ustanovljava pretpostavljena nadležnost. Ovim se institucionalizira princip decentralizacije u upravljanju društvenim poslovima.

Opština se definiše kao osnovna društveno-politička zajednica (u njoj se vrši samoupravljanje i ostvaruje vlast radnih ljudi, građana kao demosa. Uvodi se jednoobraznost u položaju i samoupravnoj strukturi opštine u ruralnim i urbanim naseljima (monotipska organizacija).

Organizacija samoupravljanja u opštini uspostavlja se autonomnim pravom na sopstveni statut. Statut je najvažniji akt opštinske samouprave. Statutom opštine se normiraju nadležnosti, struktura organa i prava u odlučivanju građana. Statutom se uređuju i materijalno-finansijska prava opštine, upravljanje imovinom i ubiranje prihoda za finansiranje svoga rada (pravo na sopstveni budžet).

Opština je političko-teritorijalna zajednica čija se teritorija utvrđuje republičkim zakonom. U konceptu komunalne samouprave opština kao osnovna teritorijalno-politička zajednica ima svoje, ustavom određene nadležnosti.

52

Okvir nadležnosti opštine čine ova pitanja: − obezbjeđuju se materijalni i drugi uslovi za rad ljudi i

razvitak proizvodnih snaga, − usmjerava se i usklađuje razvitak privrede i društvenih

službi, − utvrđuju se i raspoređuju sredstva (budžet) za potrebe

opštine, − stvaraju se uslovi za zadovoljavanje zajedničkih potreba

građana: socijalnih, kulturnih i drugih, − usklađuju se pojedinačni i zajednički interesi sa opštim

interesima, − organizuju se organi vlasti, društveno samoupravljanje i

društvene službe, − obezbjeđuju se uslovi za ostvarivanje sloboda i prava

građana, − određuju se opšti uslovi za vršenje djelatnosti komunalnih

organizacija i ustanova, − štiti se sigurnost ljudi i imovine, − obezbjeđuje se javni red i mir.34

Uspostavljanje i razvoj komunalnog sistema dovelo je do nove

teritorijalne organizacije opština u Bosni i Hercegovini. Nakon donošenja Ustava Bosne i Hercegovine iz 1963. godine uslijedile su daljnje promjene u teritorijalno-političkoj organizaciji lokalnih jedinica. Pri tome je vodeći pristup bio ukrupnjavanje opština kao osnovnih teritorijalnih i samoupravnih zajednica. Išlo se ka smanjenju broja osnovnih i jedinica višeg stepena. Tako je na početku uvođenja komunalnog sistema (1955) broj opština sa 363 smanjen na 191. Potom se i ovaj broj (191 opština) najprije smanjio na 134 (1959), a potom na 122 (1961).35

Ukidanje srezova u Bosni i Hercegovini provedeno je 1966. godine sa obrazloženjem da srezovi sa funkcijama koje su vršili

34 Simović, V. (1966), Komunalni sistem i komunalna politika, Beograd, str. 129, 130. i 131. 35 Dedić, S. (1998), Lokalna samouprava u Federaciji Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str. 56. i 57.

53

„koče razvoj opštine koja je imala ulogu osnovne društveno-političke zajednice“.36 Iste (1966) godine izvršeno je smanjenje opština sa 122 na 106 opština. Ovaj broj od 106 opština biće promijenjen krajem 70-ih godina dvadesetog stoljeća. U pripremi za XIV Zimske olimpijske igre (održane 1984. godine u Sarajevu) formirane su dvije nove opštine na području grada Sarajeva: Stari Grad Sarajevo i Novi Grad Sarajevo. U ovom vremenu je formirana i opština Neum (ranije mjesna zajednica Neum, dobila je status jedinice lokalne samouprave). Sa brojem od 109 opština Bosna i Hercegovina je ušla u doba svog suverenog i nezavisnog razvoja od 1992. godine.

Od 70-ih do 90-ih godina XX stoljeća Bosna i Hercegovina bilježi uspon u svom ekonomskom i kulturnom razvoju. To razdoblje neki autori, među njima i akademik Dušan Bilandžić, nazivaju zlatnim periodom u društvenom razvoju Bosne i Hercegovine. Ostvaren je milion zaposlenih stanovnika Bosne i Hercegovine. Velika proizvodna preduzeća poput „Energoinvesta“, „Unisa“ i „Šipada“, bila su među vodećim izvoznicama proizvoda i usluga na strana tržišta. Otvorena su tri nova univerziteta: Banjalučki, Tuzlanski i Mostarski. Izgrađene su asfaltne ceste do središta svih opština u Bosni i Hercegovini. Izgrađeno je 1000 osnovnih škola. Sve opštine su formirale svoje srednjoškolske centre.

Unutar ovakvog društvenog konteksta ostvarivana je uloga svih 106 odnosno 109 opština u Bosni i Hercegovini. Po svom ustavnom položaju opštine su imale visok stepen autonomije i organizacijske i materijalno-finansijske. Bile su teritorijalno velike i ekonomski snažne. Postale su nosioci ekonomskog, kulturnog i infrastrukturnog razvoja svoga područja tako što su izgradile odgovornost za razvoj svoje opštine. Razvijen je aktivizam građana u mjesnim zajednicama u ostvarivanju ciljeva lokalnog, ekonomskog i infrastrukturnog razvoja. U tom vremenu je razvijena praksa uvođenja mjesnih i opštinskih samodoprinosa. Finansirala se izgradnja komunalne infrastrukture u mjesnim zajednicama: lokalni vodovodi, lokalne ceste, PTT saobraćaj. Iz sredstava prikupljenih opštinskim samodoprinosima 36 Milidragović, D. (1990), Saradnja i udruživanje opština, Sarajevo, str. 22.

54

građana izgrađeno je više desetina kulturno-sportskih centara, bolnica, škola, vodovoda u opštinama Bosne i Hercegovine.

U okviru politike bržeg razvoja nerazvijenih opština izrađeni su proizvodni kapaciteti uz pomoć velikih privrednih sistema. Tako su krajem 70-ih godina dvadesetog stoljeća fabrike za proizvodnju izgrađene u Ljubuškom, Čitluku, Šekovićima, Sokocu, Bosanskom Petrovcu, Prozoru, Sanskom Mostu i drugim manje razvijenim opštinama.

Opštine su u vremenu ekonomsko-socijalnog uspona Bosne i Hercegovine razvile svoju lokalnu upravu, svoje komunalne ustanove, društvene službe i obrazovne i kulturne institucije. Građani su imali efikasnu organizaciju komunalnih usluga. Grad Sarajevo je snagom svoje samouprave organizovao XIV Zimske olimpijske igre (1984. godine). U okviru projekata za pripremu XIV Zimskih olimpijskih igara grad Sarajevo je izgradio više kapitalnih infrastrukturnih objekata i stambenih naselja (vodovod, kanalizacioni sistem, gasovod Zvornik – Sarajevo, ceste do olimpijskih terena na planinama, sportske dvorane i dr.).

U vrijeme političke pluralizacije bosanskohercegovačkog društva, a to je 1990. godina, provedeni su prvi višestranački izbori. Zajedno sa parlamentarnim izborima 1990. godine provedeni su izbori za opštinske skupštine i skupštinu grada Sarajeva. Izlaznost građana na izbore za lokalne vlasti, 1990. godine, iznosila je 74,40%. Od tog vremena opština kao jedinica lokalne samouprave egzistira i razvija se unutar višestranačkog pluralnog političkog sistema Bosne i Hercegovine. Diskontinuitet razvoja lokalne samouprave kao i demokratije uopšte uslijedio je u vremenu rata u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine. V Primjena Evropske povelje o lokalnoj samoupravi u Bosni i Hercegovini u poratnom i postdejtonskom vremenu

Na kraju XX i na početku XXI stoljeća Bosna i Hercegovina svoj državno-pravni i politički razvitak zasniva na Dejtonskom mirovnom sporazumu i dejtonskom Ustavu (Aneks IV

55

Dejtonskog mirovnog sporazuma). Dejtonskim sporazumom, iz 1995. godine, zaustavljen je troipogodišnji rat i uspostavljeno novo unutrašnje političko ustrojstvo sa dva entiteta, Federacija BiH i Republika Srpska, i sa Distriktom Brčko.

Ustavni okvir za ustrojstvo lokalne samouprave nije određen u Ustavu BiH. Samo je uvedena odredba po kojoj je grad Sarajevo glavni grad Bosne i Hercegovine. Pravo na lokalnu samoupravu, položaj i organizaciju jedinica lokalne samouprave uređuje Ustav Federacije BiH i Ustav Republike Srpske.

Budući da je Bosna i Hercegovina u vremenu rata (1994. godine) ratifikovala Evropsku povelju o lokalnoj samoupravi i ponovo potvrdila ratifikaciju 2002. godine, kad je Bosna i Hercegovina primljena u članstvo Vijeća Evrope, Evropska povelja o lokalnoj samoupravi je postala pravno-politička osnova za utemeljenje lokalne samouprave (Evropska povelja o lokalnoj samoupravi usvojena je u Vijeću Evrope 1985. godine). Povelja sadrži principe lokalne samouprave koji se primjenjuju u svim zemljama članicama Vijeća Evrope.

Entitetski ustavi utemeljili su osnove lokalne samouprave. U zakonima o lokalnoj samoupravi i u Federaciji BiH i u Republici Srpskoj, u poratnom vremenu, uređen je položaj, nadležnost i organizacija lokalne samouprave koja se institucionalno uspostavlja i realizuje u opštini kao osnovnoj teritorijalnoj jedinici lokalne samouprave. Normativni sadržaj zakona i u Federaciji BiH i u Republici Srpskoj izveden je na principima Evropske povelje o lokalnoj samoupravi. U poslijeratnom periodu u Federaciji BiH je donesen Zakon o osnovama lokalne samouprave (1995. godine), a u RS Zakon o lokalnoj samoupravi (1998. godine). Teritorijalna organizacija opština zadržana je iz predratnog vremena. Promjene u teritorijalnoj organizaciji opština nastale su na dijelu prostora BiH na kome je uspostavljena linija međuentitetskog razgraničenja. Na tom prostoru, uz entitetsku liniju razgraničenja, formirana je 21 nova opština.

Prvi postratni izbori za opštinska vijeća odnosno skupštine izvedeni su 1997. godine. Izlaznost građana je bila 86,66%. Sva opštinska vijeća i skupštine dobile su pluralnu strukturu u pogledu zastupljenosti političkih stranaka u vijećima. Evropska povelja o

56

lokalnoj samoupravi sadrži određenje lokalne samouprave i više principa na kojima se temelji razvoj lokalne samouprave. Prema Evropskoj povelji, „lokalna samouprava podrazumijeva pravo i osposobljenost lokalnih vlasti da, u granicama zakona, regulišu i rukovode znatnim dijelom javnih poslova, na osnovu vlastite odgovornosti i u interesu lokalnog stanovništva“.37

Dakle, lokalna samouprava se javlja istovremeno i kao pravo i kao odgovornost lokalnih vlasti koje u granicama zakonskog okvira samostalno regulišu i rukovode dijelom javnih poslova (svi javni poslovi se ne vrše u jedinici lokalne samouprave) i to uvijek na temelju sopstvene odgovornosti i interesa lokalnog stanovništva.

Od više principa, a u literaturi se sistematizira 12 principa, izdvajamo one koji dominantno determinišu ustavno-zakonsku poziciju lokalne samouprave kao političkog prava građana da demokratski neposredno i preko izabranih predstavnika odlučuju o ostvarivanju svojih potreba i interesa u lokalnoj zajednici. Radi se o ovim principima:

− princip zagarantovanosti lokalne samouprave, ustavom ili zakonom zemlje;

− princip diskrecionog prava lokalnih vlasti da u granicama zakona provode svoje inicijative u vezi sa svim stvarima koje nisu isključene iz njihove nadležnosti, niti stavljene u nadležnosti neke druge vlasti (sve što nije isključeno iz nadležnosti jedinice lokalne samouprave i što nije stavljeno u nadležnost neke druge vlasti čini radno polje institucija lokalne samouprave, prevashodno opštinskog vijeća/skupštine koje/koja ima moć za pokretanje razvojnih projekata od lokalnog značaja);

− princip samostalnosti lokalnih vlasti u određivanju vlastite upravne strukture u cilju njenog prilagođavanja lokalnim potrebama i efikasnog rukovođenja radom organa uprave;

37 Član 3. Evropske povelje o lokalnoj samoupravi, „Službeni list RBiH“, broj 3/94.

57

− princip autonomije u osiguranju vlastitih izvora finansiranja: u okviru ekonomske politike zemlje lokalne vlasti imaju pravo na odgovarajuće vlastite izvore finansiranja i slobodno raspolaganje tim sredstvima. Radi zaštite finansijski slabih lokalnih vlasti uvode se mjere finansijskog izjednačavanja. Lokalnim vlastima je potrebno omogućiti pristup nacionalnom tržištu kapitala za uzimanje kredita za kapitalne investicije;

− princip ustavno-pravne i zakonske zaštite lokalne samouprave: lokalne vlasti imaju pravo na pravna sredstva radi osiguravanja slobodnog obavljanja svojih dužnosti (zaštitu načela lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini vrše Ustavni sud Federacije BiH i Ustavni sud Republike Srpske);

− princip supsidijarnosti: ovaj princip ima posebnu važnost za zakonsko zasnivanje uloge lokalne samouprave i njenih institucija u političkom sistemu jedne zemlje. Ovim principom se definiše da će se javni poslovi po pravilu vršiti prije svega od vlasti koje su najbliže građanima.38

Na ovaj način se u Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi

primat u vršenju javnih poslova daje lokalnim vlastima odnosno jedinicama lokalne samouprave: opštinama i gradovima. U povelji se također definiše da će prava povjerena lokanim vlastima po pravilu biti potpuna i isključiva. Zbog kantonalne strukture Federacije BiH i širokih ustavnih nadležnosti kantona, opštine u Federaciji BiH imaju bitna ograničenja za primjenu principa supsidijarnosti. Lokalna samouprava u Bosni i Hercegovini neposredno poslije rata, zapravo 1995. godine, uspostavlja se i vrši u 64 opštine Republike Srpske, zatim 78 opština Federacije BiH i Distriktu Brčko. Interna organizacija i okvir nadležnosti uređeni su statutom opštine kao aktom koji definiše autonomiju lokalne samouprave.

38 Evropska povelja o lokalnoj samoupravi, član 4, Forum građana Tuzla, 2007, str. 6–7.

58

U Federaciji su konstituisane dvije gradske jedinice lokalne samouprave: Sarajevo i Mostar. U Republici Srpskoj status grada kao jedinice lokalne samouprave imaju Banja Luka i Istočno Sarajevo. Grad Banja Luka u svojoj unutrašnjoj organizaciji nema podjelu na opštine. Sarajevo i Istočno Sarajevo u svom sastavu imaju više opština. Grad Mostar je u svom sastavu imao šest opština do 2004. godine, kada je na temelju novog statuta grad Mostar uspostavljen kao jedinstvena društveno-urbana cjelina, bez opština u svom sastavu.

U odnosu na ustavno-zakonsko uređivanje pozicije grada Sarajeva u poratnim godinama, zapravo tokom 1996. i 1997. godine, došlo je do destruiranja ranijeg koncepta lokalne samouprave u gradu Sarajevu. Negiran je dotadašnji istorijski razvoj lokalne samouprave u gradu Sarajevu i njegov teritorijalni obuhvat. Protokolom o organizaciji Sarajeva (potpisan 25. oktobra 1996. godine između A. Izetbegovića, K. Zubaka i M. Štajnera), uvedena je nova teritorijalna organizacija.39 U ovom sporazumu grad Sarajevo i njegova teritorijalna i društveno-urbana cjelina je reducirana na četiri opštine: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad. Izostavljene su opštine koje su činile istorijsko-društvenu i urbanu cjelinu grada Sarajeva. To su opštine: Vogošća, Ilidža, Hadžići, Trnovo i Ilijaš, a predratna opština Pale je pripala entitetu Republika Srpska.

Osim toga, gradu Sarajevu su uzete izvorne nadležnosti i prenesene na Kanton Sarajevo. Predviđeno je da se samoupravni djelokrug grada Sarajeva i njegove uprave uredi statutom Sarajeva. Međutim, sve bitne nadležnosti grada u prostornom i urbanističkom planiranju, sem donošenja regulacionih planova, ostale su u nadležnosti Kantona. U nadležnosti Kantona ostale su i sve komunalne djelatnosti i komunalni sistemi grada Sarajeva: gradski saobraćaj, vodovod i kanalizacija, održavanje gradske čistoće, gradske toplane, domovi zdravlja, škole i druge komunalne i javne ustanove.

Uz sve to, grad Sarajevo je ostao bez materijalne osnove, zapravo, bez izvornih prihoda za finansiranje svoje lokalne 39 Dedić, S. (1998), Lokalna samouprava u Federaciji Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str. 255–257.

59

samouprave. Osnovu finansiranja čine grantovi Kantona Sarajevo. Uspostava grada Sarajeva samo na dijelu njegove urbane cjeline, zatim oduzimanje njegovih izvornih nadležnosti destruktiralo je mogućnost razvoja lokalne samouprave u gradu Sarajevu naspram prava građana da organizuju i vrše lokalnu samoupravu u svom gradu. Usljed toga se funkcionisanje institucija grada Sarajeva u praksi javlja kao imitacija lokane samouprave. Na primjeru destrukcije nadležnosti grada Sarajeva krši se i Evropska povelja o lokalnoj samoupravi. Uočljivo je da i sami građani ne poznaju dovoljno prava koja su im zagarantovana Evropskom poveljom o lokalnoj samoupravi. Tako na pitanje: „Koliko ste upoznati sa Poveljom o lokalnoj samoupravi?“, 58,23% ispitanika u Federaciji BiH odgovorilo je da nije upoznato.40

Ostvarivanje ustavno-zakonske pozicije opštine kao osnovne teritorijalne jedinice lokalne samouprave u prvih pet godina nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma, a to je vrijeme od 1995. do 2000. godine, odvijalo se u otežanim uslovima postratne obnove. Na kraju 20. stoljeća izbori za lokalne vlasti održani su 2000. godine sa izlaznošću od 65,70%.

Uz pomoć donatorskih sredstava međunarodne zajednice i Evropske unije obnovljena je komunalna infrastruktura: saobraćaj, snabdijevanje vodom i energentima, obnovljene su škole, domovi zdravlja i stambeni objekti.

Proces obnove se najteže odvijao u izrazito nerazvijenim opštinama i demografski malim opštinama koje su formirane uz liniju entitetskog razgraničenja. U ovim opštinama je izostao razvoj privrede, zatim razvoj poduzetništva kao i komunalne infrastrukture. U tu skupinu opština spadaju Ravno, Domaljevac/Šamac, Foča, Ustikolina, Vukosavlje, Sapna, Pale-Prača, Istočno Goražde, Istočni Mostar, Dobretići, Istočni Drvar i druge opštine.

Jedna skupina opština je u prvoj deceniji nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma uspješno započela realizaciju projekata lokalnog ekonomskog i infrastrukturnog razvoja. U tome se izdvajaju sljedeće opštine: Gračanica, Bijeljina, Laktaši, Gradačac, 40 Musabegović N., J. Voćkić-Avdagić, A. Nuhanović (1999), Lokalna samouprava – traganja i iskustva, Sarajevo, str. 156.

60

Tešanj, Modriča, Tuzla, Vitez, Centar Sarajevo, Široki Brijeg, Čitluk, Kiseljak, Bosanska Gradiška, Zenica, Novi Grad Sarajevo i druge. VI Ideje za reformu lokalne samouprave u procesu integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju

Cjelina razvoja lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini krajem XX i na početku XXI stoljeća odvija se u društveno-istorijskom kontekstu postsocijalističke tranzicije i integracije bosanskohercegovačkog društva u Evropsku uniju.

Jedinice lokalne samouprave, opštine i gradovi, najbliže su građanima u vršenju vlasti i zadovoljavanju njihovih interesa i potreba. Ako su lokalne vlasti osposobljene da budu nosioci socijalnog, ekonomskog i kulturalnog razvoja svoje lokalne zajednice, onda ukupnost razvoja opština i gradova znači i uspješan razvoj države BiH: istorijski primjer ubrzanog razvoja zemlje posredstvom lokalnog, ekonomskog i infrastrukturnog razvoja zabilježen je u obnovi Savezne Republike Njemačke nakon Drugog svjetskog rata. Lider afirmacije uloge opština i gradova u ekonomskom razvoju bio je Konrad Adenauer, najprije u ulozi gradonačelnika Kelna, a potom saveznog kancelara. Na temelju takvog modela razvijena je društvena praksa u kojoj su opštine i gradovi nosioci socijalnog, ekonomskog i kulturnog razvoja svog područja.

Bosanskohercegovačko društvo je i tranzicijsko i ekonomski nerazvijeno. Njegova politička stabilizacija i ekonomski razvoj najviše ovisi od usmjeravanja i odvijanja procesa integracije države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. U istorijskom projektu integracije države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju opštine i gradovi imaju važnu ulogu. Ukupna energija građana u njihovim jedinicama lokalne samouprave usmjerena na evropeizaciju Bosne i Hercegovine može preovlađujuće dinamizirati proces integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju.

61

Uloga opština i gradova u procesu integracije Bosne i Hercegovine ima svoju pretpostavku u konceptu reforme lokalne samouprave na temeljnim odredbama Evropske povelje o lokalnoj samoupravi. Istraživanje razvoja lokalne samouprave tokom XX stoljeća omogućuje nam da oblikujemo sljedeće aspekte reforme lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini tokom integracije u Evropsku uniju.

Prvi aspekt reforme odnosi se na zakonski koncept lokalne samouprave u Federaciji BiH i u Republici Srpskoj. U važećim (aktuelnim) zakonima o lokalnoj samoupravi u Republici Srpskoj (od 2004. godine) i Federaciji BiH (od 2006. godine) uspješno su situirani principi lokalne samouprave. Uvedene su zakonske odredbe kojim se uspostavlja nova pozicija lokalnih vlasti: opština i gradova u društvenom razvoju. Uvedene su zakonske odredbe sa punim nadležnostima jedinica lokalne samouprave. Na toj osnovi svi javni poslovi se primarno vrše u strukturi lokalnih vlasti koje su najbliže građanima i njihovoj političkoj kontroli. Uspostavljen je zakonski okvir za oblike participacije građana u upravljanju javnim poslovima u lokalnoj zajednici: mjesni zbor građana, građanska inicijativa, referendum građana, prijedlozi nevladinih organizacija, predstavke građana opštinskim organima.

Poseban napredak u razvoju participativne neposredne demokratije u lokalnim zajednicama javlja se sa uvođenjem neposrednog izbora opštinskih načelnika od samih građana 2004. godine. Na ovoj zakonskoj inovaciji povećan je direktni uticaj građana na izbor opštinskog načelnika. Građani su ispoljili veliki interes za izbor najuspješnije ličnosti za opštinskog načelnika.

Fokusiranje građana na ličnost i njegove menadžerske sposobnosti kao i njegov moralni integritet omogućio je izbor najuspješnijih kandidata. Na toj osnovi mnogi kandidati za načelnike opština dobili su više glasova nego što su dobile njihove stranačke liste za opštinska vijeća/skupštine.

Uvedena su i zakonska rješenja da se lokalna samouprava vrši u opštini i u gradu. U tom kontekstu su formirane gradske jedinice lokalne samouprave u Republici Srpskoj tokom 2012. godine: Trebinje, Prijedor, Doboj i Bijeljina. U Federaciji BiH su

62

2014. godine formirani gradovi sa statusom jedinice lokalne samouprave: Tuzli, Bihaću, Zenici i Širokom Brijegu. Gradovi kao jedinice lokalne samouprave u Federaciji BiH mogu se na temelju Zakona o principima lokalne samouprave konstituisati u svim urbanim sjedištima koja imaju 10000 stanovnika u gradskom središtu i 30000 na području opštine. Prema preliminarnim rezultatima popisa stanovništva u Federaciji BiH iz 2013. godine, status gradske jedinice lokalne samouprave pripada ovim gradovima: Gradačac, Gračanica, Cazin, Živinice, Lukavac, Livno, Konjic, Visoko, Zavidovići, Vitez, Bugojno, Travnik, Jajce, Tešanj i Goražde.

Po osnovu zakonskog kriterija o povijesnom značaju gradskog središta kao gradovi u statusu jedinice lokalne samouprave mogu se ustanoviti: Jajce, Sanski Most, Srebrenik, Vranduk, Bobovac, Počitelj. Mjesta kao što je Bobovac, Počitelj i Vranduk mogu se proglasiti gradovima od povijesnog značaja i vezati za Ministarstvo kulture Federacije Bosne i Hercegovine.

Organizacija gradova u statusu jedinica lokalne samouprave ima kulturološku i ekonomski razvojnu dimenziju. Umrežene socijalne djelatnosti koje postoje u gradovima i demokratska volja građana mogu pokrenuti višestruke projekte razvoja u privredi, kulturi, komunalnoj infrastrukturi. Mali i srednji gradovi sa razvijenom komunalnom infrastrukturom: školama, domovima zdravlja, dobrom saobraćajnom povezanošću sa prigradskim naseljima u okruženju, postaju primamljiva destinacija za život i rad ljudi.

Ono što je poseban problem u izvođenju reforme zakonskog koncepata lokalne samouprave odnosi se na sljedeće: − potrebno je u Zakon o principima lokalne samouprave u

Federaciji BiH i Zakonu o lokalnoj samoupravi i Republici Srpskoj uvesti odredbe kojim se obavezuje donošenje više zakona koji bi bili usaglašeni sa zakonima o lokalnoj samoupravi i to u oblastima: raspodjele javnih prihoda, osnovnog obrazovanja, primarne zdravstvene zaštite, socijalne zaštite, upravljanja prirodnim resursima, zaštite čovjekove okoline, prostornog i

63

urbanističkog planiranja, finansiranja izgradnje kapitalnih objekata lokalne infrastrukture. Prema postojećem Zakonu o pripadnosti javnih prihoda u Federaciji BiH, Federaciji pripada 36,2%, kantonima 51,48%, Direkciji za ceste 3% i jedinicama lokalne samouprave 8,42%.

Važno pitanje koje se odnosi na reformu zakonskog koncepta

lokalne samouprave odnosi se i na status grada Sarajeva kao glavnog grada Bosne i Hercegovine. Potrebno je u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine donijeti zakon o glavnom gradu u kome bi se uredio: status, teritorijalni obuhvat nadležnosti, odnos prema državnim institucijama, na isti način kao što evropske države imaju zakone o glavnim gradovima (primjer: Ljubljana, Zagreb, Beograd, Skoplje, Podgorica). Također je nužno izvesti promjenu ustava Kantona Sarajeva i omogućiti Sarajevu: izvorne nadležnosti i teritorijalnu organizaciju na cijelom urbanom prostoru.

Drugi aspekt reforme lokalne samouprave odnosi se na oblikovanje novog institucionalnog okvira za razvoj lokalne samouprave. Radi se o uvođenju zakonskih pretpostavki za formiranje institucija na entitetskom i državnom nivou koje će biti u funkciji razvoja lokalne samouprave. Predlaže se, na temelju iskustava država članica Evropske unije, uvođenje sljedećih institucija:

− ministarstvo za lokalnu samoupravu i upravu na nivou Federacije BiH (Republika Srpska ima ovo ministarstvo na entitetskom nivou);

− zavod za razvoj lokalne samouprave i uprave na entitetskom nivou (naučno-stručna institucija koja razvija projekte unapređenja razvoja lokalne samouprave);

− entitetski fond za razvoj izrazito nerazvijenih opština (to su opštine koje nemaju osnovne uslove za život i rad građana);

− služba za pitanja lokalne samouprave na nivou institucija države Bosne i Hercegovine (državni nivo). Ova služba bi povezivala i objedinjavala interese jedinica lokalne samouprave prema Kongresu lokalnih regionalnih vlasti Vijeća Evrope i u polju prekogranične saradnje opština.

64

Treći aspekt reforme lokalne samouprave odnosi se na

funkcionalnu reformu. Ona obuhvata reformu lokalne uprave, zatim promjenu statusa i organizacije komunalnih javnih službi koje pružaju usluge građanima. Mnoge opštine imaju nefunkcionalne i u pogledu tehničke osnove zastarjele komunalne ustanove i komunalna preduzeća. Kroz uvođenje javno-privatnog partnerstva većina usluga za građane može se na osnovu koncesija ustupiti privatnim preduzetničkim firmama. Tako bi se usluge učinile efikasnijim i jeftinijim. Poseban segment funkcionalne reforme odnosi se na inovacije u organizovanju lokalne uprave i lokalnih službi. Nužno je uvesti agencije, samostalno ili udruživanjem sa drugim opštinama za lokalni ekonomski i infrastrukturni razvoj. Ove agencije bi na stručnoj osnovi razvijale projekte za privredno preduzetništvo, posebno omladine, uz stvaranje povoljnih uslova za zapošljavanje mladih u lokalnim zajednicama.

Četvrti aspekt reforme lokalne samouprave odnosi se na mogućnosti uvođenja promjena u teritorijalnoj organizaciji opština. Pri tome se ima u vidu stajalište da je koncept teritorijalne organizacije opština u Bosni i Hercegovini do 1992. godine bio u znatnoj mjeri optimalan (teritorij Bosne i Hercegovine činilo je 109 opština). One su bile teritorijalno velike opštine sa razvijenim privrednim kapacitetima i lokalnim službama za pružanje usluga građanima. Radi se o konceptu optimalne veličine opštine koji je u svojim teorijskim studijama zagovarao akademik Eugen Pusić. Suština koncepta nije ni premala, ni odviše velika jedinica lokalne samouprave.41 Neznatna izmjena teritorijalne organizacije opština nastala je zbog formiranja opština uz entitetsku liniju i u Federaciji BiH i u Republici Srpskoj. Tako su u Federaciji BiH formirane ove opštine: Sapna, Teočak, Foča/Ustikolina, Pale-Prača, Ravno, Dobretić, Domaljevac.

U Republici Srpskoj je također formiran jedan broj opština uz entitetsku liniju. Radi se o demografski malim, ekonomski siromašnim opštinama koje nemaju ni prostorne, ni demografske,

41 Vidi: Pusić, E. (1963), Lokalna zajednica, Narodne novine, Zagreb, str. 81.

65

ni ekonomske osnove za samoodrživost (npr. Istočni Mostar, Istočni Drvar, Kupres u RS, Petrovac u RS i druge). Za opštine formirane uz entitetsku liniju razgraničenja nužna je reforma njihove teritorijalne organizacije kako bi imale samoodrživost. U većini ovih opština na djeluje intenzivan proces migracija stanovništva usljed nezaposlenosti i nepostojanja valjanih komunalnih usluga.

Kad se izuzmu male i siromašne opštine na prostoru Bosne i Hercegovine uz međuentitetsku liniju razgraničenja čija je reforma teritorijalne organizacije nužna, sve ostale opštine, teritorijalno oblikovane 70-ih godina XX stoljeća, čine optimalno rješenje za teritorijalnu organizaciju opština na prostoru Bosne i Hercegovine. One su postale tradicionalne i stabilne teritorijalne jedinice lokalne samouprave. Građani su izgradili identifikaciju (političku i kulturološku) sa svojim opštinama kao jedinicama lokalne samouprave.

Model formiranja većeg broja malih opština u Republici Hrvatskoj i Sloveniji pokazao se kao nedovoljno optimalan. Nije osigurao predviđena očekivanja. Male opštine nemaju kapacitet za pokretanje i realizaciju projekata ekonomskog, socijalnog i infrastrukturnog razvoja. Usljed toga su i pokrenute inicijative i rasprave da se mijenja koncept teritorijalne organizacije opština u ove dvije države. VI Zaključna stajališta

Tokom XX stoljeća Bosna i Hercegovina je kao teritorijalno-upravna cjelina egzistirala u okviru svojih istorijskih granica, oblikovanih voljom velikih evropskih sila na Berlinskom kongresu 1878. godine.

Austrougarska uprava u Bosni i Hercegovini imala je dva perioda: period od okupacije do aneksije (1908. godine) i period od aneksije do raspada Austro-Ugarske monarhije (1918. godine).

Tokom cijelog perioda svoje uprave Bosnom i Hercegovinom Austro-Ugarska je imala za cilj modernizaciju

66

Bosne i Hercegovine: privrednu, infrastrukturnu i kulturnu, kako bi opravdala svoj mandat dobijen na Berlinskom kongresu.

Složenost unutrašnjih i međunarodnih prilika uslovila je način upravljanja Bosnom i Hercegovinom. Odabran je pristup stroge centralizacije upravljanja. Unutar takvog pristupa uspostavljena je struktura vlasti na lokalnom nivou. Tu strukturu su činile opštinske uprave u Sarajevu i drugim gradovima – 66 gradova i 2.195 seoskih opština.

Lokalna vlast kao i druge instance vlasti (kotari, okruzi i Zemaljska vlada) bili su podređeni austrougarskom zajedničkom Ministarstvu finansija u Beču.

Težište u razvoju lokalne uprave Austro-Ugarska je usmjerila na grad Sarajevo i druge gradove. Izgrađena gradska Vijećnica u gradu Sarajevu simbolizirala je odnos austrougarske uprave prema razvoju i modernizaciji i Sarajeva i drugih gradova u Bosni i Hercegovini.

Gradovi su imali gradska zastupništva (vijeća) birana na konfesionalnoj osnovi. Ova zastupništva nisu imala nikakvu samostalnost. Odluke gradskih vijeća postojale su punovažne kada ih odobri nadležna državna vlast. Iako gradska zastupništva nisu bila autonomne institucije, ona su svojim djelovanjem doprinijela razvoju bosanskohercegovačkih gradova u pogledu urbanizacije, izgradnje komunalnih ustanova, izgradnje škola, bolnica, novih stambenih četvrti.

Lokalna uprava u Bosni i Hercegovini je u vrijeme austrougarske vladavine dobila svoju racionalnu organizaciju i profesionalnost. U strukturi zaposlenih činovnika 1914. godine bilo je 42,19% domaćeg stanovništva Bosne i Hercegovine. Razvijena upravna struktura vlasti na lokalnom nivou u vrijeme Austro-Ugarske biće važno iskustvo i osnova za uspostavu i funkcionisanje lokalnih i regionalnih jedinica vlasti u vremenu nakon Prvog svjetskog rata.

U vremenu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od (1918–1929. godine) Bosna i Hercegovina je zadržala teritorijalnu organizaciju sa šest okruga odnosno oblasti iz austrougarskog perioda sve do šestojanuarske diktature kralja Aleksandra.

67

Nakon ukidanja Vidovdanskog ustava uspostavljena je nova teritorijalna organizacija Kraljevine Jugoslavije sa devet banovina. Teritorij Bosne i Hercegovine je razdijeljen na četiri banovine. Većina teoretičara smatra da u centralističko-unitarnom uređenju Kraljevine Jugoslavije nije bilo mogućnosti za razvoj i afirmaciju lokalne samouprave.

Sporazumom Cvetković-Maček iz 1939. godine Bosna i Hercegovina je izgubila svoju teritorijalno-upravnu cjelovitost. Sporazum nije realizovan jer je uslijedio Drugi svjetski rat.

Tokom Drugog svjetskog rata u Bosni i Hercegovini se uspostavio i razvio najprije ustanak protiv okupacije zemlje u julu 1941. godine, a potom i veoma snažan oslobodilački antifašistički pokret. Unutar tog pokreta oblikovana je ideja narodnooslobodilačkih odbora. Njihova organizacija je uređena Fočanskim propisima u februaru 1942. godine i Krajiškim propisima izdatim u septembru 1941. godine.

Narodnooslobodilački odbori su bili novi organi vlasti u oslobođenim krajevima birani neposredno od samog naroda i služili su interesu naroda koji se borio protiv fašističke okupacije svoje zemlje. Tokom 1941. i 1942. godine na oslobođenim područjima Bosne i Hercegovine formirano je više stotina narodnooslobodilačkih odbora i više desetina opštinskih NOO.

U drugoj polovini 1942. godine na oslobođenim područjima Bosne i Hercegovine postojalo je: 911 seoskih NOO, zatim 131 opštinski NOO, 19 sreskih NOO i oblasni NOO odbor za Hercegovinu.

Do druge polovine 1943. godine u Bosni i Hercegovini se razvila široka mreža NOO. Oni će postati čvrsta osnova u procesu obnove državnosti Bosne i Hercegovine, što je postignuto odlukama prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a u Mrkonjić-Gradu novembra 1943. godine.

Na temelju odluka drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a u Sanskom Mostu 1944. godine narodnooslobodilački odbori su postali temelj narodne vlasti u Federalnoj Bosni i Hercegovini. Naziv narodnooslobodilački odbor biće na trećem zasjedanju ZAVNOBiH-a u Sarajevu 1945. godine zamijenjen nazivom narodni odbor. Po svom karakteru i zadacima koje su vršili

68

narodnooslobodilački odbori su oblik lokalne samouprave naroda (cijelog demosa) u selima i gradovima Bosne i Hercegovine.

U vremenu socijalističkog razvoja Bosne i Hercegovine (1946–1990) javljaju se dva perioda razvoja lokalnih jedinica. U prvom periodu, do početka 50-ih godina XX stoljeća, društveni razvoj se zasnivao na administrativno-centralističkom konceptu upravljanja javnim poslovima, sve do 1952. godine kad je donesen Opšti zakon o narodnim odborima. Narodni odbori su bili primarno lokalni organi državne vlasti.

Od 1946. godine pa sve do 1966. godine u Bosni i Hercegovini je smanjivan broj narodnih odbora, a potom i opština i srezova. Godine 1966. ukinuti su srezovi i smanjen broj opština na 106. Tako je nastala nova organizacija opština koja će sa još tri opštine krajem 70-ih godina (ukupno 109 opština) postati veoma stabilna i biće prihvaćena i u vremenu pluralizacije bosanskohercegovačkog društva 1990. godine.

Temelj nove pozicije kao i nove teritorijalne organizacije opština izgrađen je na konceptu uvođenja samoupravljanja, radničkog, a potom i društvenog i primjenom principa decentralizacije.

Novi koncept lokalne samouprave, izveden kao komunalni sistem od 1955. godine, uspostavio je novu poziciju opštine. Opština je i zakonski i statutarno definisana kao samoupravna i kao osnovna društveno-politička zajednica građana na svom području. Takva opština ima optimalnu veličinu: teritorijalnu i demografsku, ima sopstvenu privrednu strukturu i razvijene komunalne djelatnosti. Svojom statutarnom autonomijom takva opština je postala nosilac ekonomskog, socijalnog i kulturnog razvoja svog područja u vremenu od početka 60-ih do 90-ih godina XX stoljeća. U tom vremenu je Bosna i Hercegovina ostvarila uspon u ekonomskom i kulturnom razvoju: milion zaposlenih i otvaranje tri nova univerziteta: Banjalučkog, Tuzlanskog i Mostarskog.

Sa 106 opština u statusu jedinica lokalne samouprave Bosna i Hercegovina je 1990. godine započela svoj razvoj na višepartijskom, pluralnom sistemu. Višestranačka vijeća (odnosno skupštine opština) izabrana su na prvim višestranačkim izborima

69

1990. godine. Tokom rata (1992–1995) bio je diskontinuitet i za lokalnu samoupravu i za demokratiju.

Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma (potpisanog 1995. godine) lokalna samouprava je utemeljena Ustavom Federacije BiH i Ustavom Republike Srpske. Entitetskim zakonima o lokalnoj samoupravi uređen je zakonski okvir za organizaciju i rad jedinica lokalne samouprave. Nova osnova za razvoj lokalne samouprave u postratnom i postdejtonskom vremenu izvodi se na temelju primjene principa Evropske povelje o lokalnoj samoupravi.

Sve reforme u razvoju lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini na kraju XX i početku XXI stoljeća zasnivaju se na Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi. Reforma lokalne samouprave odvija se u četiri bitna aspekta: reforma zakonskog koncepta, reforma teritorijalne organizacije, funkcionalna reforma i reforma institucionalnog okvira. Ove reforme imaju za cilj evropeizaciju lokalne samouprave Bosne i Hercegovine na osnovi primjene principa Evropske povelje o lokalnoj samoupravi. Istovremeno ima za cilj usmjeravanje energije lokalnih vlasti u pravcu ubrzanja integracije države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju.

Tokom XX stoljeća u Bosni i Hercegovini je uspostavljena i razvijena lokalna samouprava. Participacija građana u odlučivanju u javnim poslovima u njihovim opštinama postala je temelj demokratskog razvoja države Bosne i Hercegovine.

Lokalna samouprava je postala osnova za povjerenje građana prema opštinskim vijećima/skupštinama i opštinskim načelnicima u ostvarivanju njihovih životnih interesa.

Teritorijalna organizacija opština u Bosni i Hercegovini egzistira preko 50 godina, sem neznatnih promjena nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine. Takva teritorijalna organizacija opština daje stabilnost organizaciji i vršenju lokalne vlasti u političkom sistemu Bosne i Hercegovine. Svijest građana o pripadnosti svojoj jedinici lokalne samouprave (opštini i gradu) veoma je dobra osnova za daljnji razvoj državnosti Bosne i Hercegovine i njene integracije u Evropsku uniju.

70

Literatura

1. Anon (1994), Evropska povelja o lokalnoj samoupravi, „Službeni list RBiH“, broj 3/94.

2. Anon (2007), Evropska povelja o lokalnoj samoupravi, Forum građana, Tuzla.

3. Čaušević, Dž. (2005), Pravno-politički razvitak Bosne i Hercegovine: dokumenti sa komentarima, Magistrat, Sarajevo.

4. Dedić, S. (1998), Lokalna samouprava u Federaciji Bosne i Hercegovine, Magistrat, Sarajevo.

5. Donia, R. (2006), Sarajevo – biografija grada, Institut za istoriju, Sarajevo.

6. Hadžibegović, I. (2004), Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, Institut za istoriju, Sarajevo, 2004.

7. Ibrahimagić, O. (2008), Državno-pravni i politički razvitak Bosne i Hercegovine, Sarajevo.

8. Imamović, M. (2007), Pravni položaj i unutrašnji politički razvitak BiH od 1878. do 1914., Magistrat i PF, Sarajevo.

9. Kreševljaković, H. (1969), Sarajevo 1878–1918, Arhiv Grada Sarajeva, Sarajevo.

10. Kruševac, T. (1966), Sarajevo pod austrougarskom upravom 1878–1918, Muzej Grada Sarajeva, Sarajevo.

11. Milidragović, D. (1990), Saradnja i udruživanje opština, „Službeni list BiH“, Sarajevo.

12. Musabegović N., J. Voćkić-Avdagić, A. Nuhanović (1999), Lokalna samouprava – traganja i iskustva, Fakultet političkih nauka u Sarajevu, Sarajevo.

13. Pusić, E. (1963), Lokalna zajednica, Narodne novine, Zagreb. 14. Ravlić, S. (2001), Politička misao Johna Stuarta Milla, Hrvatsko

filozofsko društvo, Zagreb. 15. Schmid, F. (1914), Bosnien und die Herzegowina unter der

Verwaltung Österreich-Ungarns; Verlag von Veit & Comp, Leipzig.

16. Simović, V. (1966), Komunalni sistem i komunalna politika, Naučna knjiga, Beograd.

17. Šmidovnik, J. (1999), Lokalna samouprava, Univerzitetska knjiga, Sarajevo.

71

Šefik Baraković UDK 321.64

Pregledni naučni članak

OKVIR ZA LEGITIMIRANJE I ISPITIVANJE IRACIONALNOSTI FAŠIZMA

THE FRAMEWORK FOR LEGITIMACY AND ANALYSIS

OF FASCISM’S IRRATIONALITY Sažetak Iracionalnost je strukturna komponenta i odrednica razvijanog građanskog sistema odnosa u njegovom perspektivizmu, održanju, transformaciji, funkcionalnosti i pogotovo opravdanju. Iracionalnost zasniva ideologiju i politiku moći, strukturiranjem determinira sistem građanskih odnosa i kao činilac njihovog legitimnog posredovanja u različitim periodima manifestiranim formama funkcionalnosti različito utiče na stupnjeve građanskog napretka. Nisu samo periodi građanskog historijskog razvoja omogućavali formiranje pojedinih građanskih koncepata ili stanovišta već je svojim razvojem, stupnjem kompleksnije produciranih odnosa, intenzivirana građanska dinamika stvarala i unapređivala prostor i uslove u kojima implikacija iracionalnosti objektivno proširuje i zadobiva veću inkorporiranost, značaj i ostvarivane oblike „apokaliptičnosti“. Historijski gledano, razvijanje i omogućavanje građanske dinamike izražavala su i poticala težišna politička i ideološka zbivanja, također teorijska uopćavanja usmjeravana da podare građanskim procesima odgovarajuću prikladnu relevantnost odnosno profiliranu mjeru. Relevantnost se promovirala na dvojak način! Određenim kursom ona je mogla krajnje sadržajno posredovati građanske procese i odnose, a s druge strane, također, uspostavljati i prekoračivati njihovu konkretizaciju dajući mogući doprinos utvrđivanju karaktera i veza kojima bi ti procesi trebali dosljednije da služe. Stvarana su i razvijana brojna teorijska stanovišta i razmatranja polazeći od relativizma, pragmatizma, historicizma, logičkog empirizma i drugih različito sačinjavanih formi pozitivizma, a čiju osnovu, kako iznosi M. Horkheimer, karakterizira da nije sposobna shvatiti da dijete i

72

odrasli nisu tek dva različita kompleksa činjenica, nego te činjenice upućuju da se čovjek mijenja i da ipak ostaje sa sobom identičan, te načinom tog i takvog činjenja pozitivistička logika ostaje logistika građanskog sistema! Većom ili redukovanom obazrivosti i referiranim legitimitetom historijski određivana teorijska razmatranja su svoje mjesto ostvarivala u ustanovama i procesima građanskih i društvenih odnosa. Kontinuitet građanske strukture odnosa intenzivira dinamiku građanske dispozicije! Građanski preobražaji unapređuju oblike izražavane dominacije, a nju osigurava i determinira funkcionalni intenzitet sadržajno postignute moći. U postliberalizmu agens supremacije i neprikosnovenosti produktivno održava ostvareno prednjačenje i monopolizam u ostvarivanju građanske svrsishodnosti. Ključne riječi: iracionalnost, građansko društvo, liberalizam, intenzivnost građanske dinamike, građanski perspektivizam, liberalizam, postliberalizam, totalitarizam, fašizam „Dokle god svjetska historija ide njenom logičnom hodu, ona ne ispunjava njena ljudska određenja.“ M. Horkheimer, Autoritarna država, svezak 5, str. 319. Summary Irrationality is the structural component and guideline of developed civil system of relations in its perspectives, maintenance, transformation, functionality and particularly justification. The irrationality serves as the basis for the ideology and policy of power. By the means of structuring, the irrationality determines the system of civil relations and, as a factor of their legitimate intervention, has different effects on the levels of civil progress at various times. The intensified civil dynamic by its development that resulted in more complex produced relations, was creating and improving the apace and conditions in which the irrationality was objectively broadened and got the larger degree of incorporation and meaning of “apocalypse”, apart from periods of civil historical development. From historical perspectives, developing and facilitating of civil dynamics were not just expressed and encouraged by the political and ideological developments, but also theoretical generalizations directed to enrich civil processes with appropriate

73

adequate relevance or profiled measure. The relevance was promoted in two ways! In a certain course, it could in the end substantially mediate civil processes and relationships, on the other hand, and also establish and exceed their concretization by giving a possible contribution to the development of character and connections that these processes should have been serving consistently. The numerous theoretical aspects and considerations were formed and developed, starting from relativism, pragmatism, historicism, logical empiricism and other different forms of positivism, whose basis, as stated by M. Horkheimer, is characterized by its inability to comprehend that the child and adults are not only two different complexes of facts. Those facts suggested that the man is undergoing changes, yet remaining the same with himself, and in the way of it and doing so, the positivist logic remains the logistics of civil systems! With increased or reduced sensitivity and referenced legitimacy, the historically determined theoretical considerations used to achieve and exercise their place in the institutions and processes of civil and social relations. The continuity of civil structures relations intensifies the dynamics of civic disposition! The civil transformations are promoting the domination forms, while it is being assured and determined by the functional intensity of substantially achieved power. In the post-liberalism, the supremacy and inviolability agent productively mirrors the established precedence and monopolies in the exercise of civil expediency. Key Words: irrationality, civil society, liberalism, civil dynamics intensity, civil perspectives, liberalism, post-liberalism, totalitarianism, fascism “As long as world history proceeds on its logical course, it does not fulfill its human vocation.“ M. Horkheimer, Authoritarian State, Vol. 5, pg. 319

74

Implikacija iracionalnosti je strukturni aspekt odvijanja, održavanja i funkcionalizacije sistema građanske produkcije odnosa i karakter njenog tipičnog proisticanja, proizvodnje i stvaranja sudjeluje i omogućuje uređivanje građanskog poretka.

Prvobitni sistem građanske produkcije konceptom racionalnosti, ekonomske prinude, postavljao je odgovarajućim legitimiranjem prostor sadržaju i obimu iracionalnosti putem koje jedinstvom i potrebom omogućavanja građanski sistem provodi i egzercira svoje interese. Upravo svojim razvojem dinamizam građanskog progresa pokazuje da unapređivana ekonomska zavisnost i prinuda participiraju u političkoj i ideološkoj moći, prilagođeno stvarajući instrumente, mehanizme i institute koji doprinose da ta moć postiže uticanje. To će reći da prostor prvobitno razvijanih formi iracionalnosti manjim obimom je svojim manifestacijama stvarao kōd nalogodavnog prijekora na prilagođavanje. Dinamika građanskog razvoja i konstituiranja ekonomskih, političkih i ideoloških odnosa podsticala je izgrađivanja građanskog objektiviteta čije posredovanje neumitno podrazumijeva intenziviranje uslova i prisile na prilagođavanje. „Građanski oblik racionalnosti odvajkada treba iracionalnih dodataka, kako bi se održala u onom što jest, naime kao trajna nepravednost uz pomoć prava. Pravo podneblje autentičnosti jest upravo takav iracionalizam usred racionalizma. Ona se može pozvati na to da je, kroz duga razdoblja, kako doslovna tako i figurativna mobilnost kao bitni moment građanske jednakosti uvijek postajala nepravdom za one koji se nisu do kraja s njom identificirali.“1

U sferi građanskog događanja fenomene, stvari istraživati i analizirati na način i tek putem građanskog omogućavanja znači strukturno prilagodljivo artikulirati građanske političke, ekonomske i ine aspekte i rješenja afirmiranih određenja u temeljnoj pobudi ispostavljanja i davanja podrške građanskom supstancijalitetu. Putem takve podrške nalazi građanskih razmatranja postaju jedno sa građanskim sistemom, a pozicijom komplementarnosti i ulogom uslovljavanja oni vode zaključivanju da je to jedino mogući sistem. Karakter događanja koji tim 1 T. Adorno, Žargon autentičnosti, Nolit, Beograd, 1978, str. 95.

75

povodom i tim putem dolazi do izražaja i koji izrazito domesticira građanski historijski kōd sadržan je u činjenici da jedan tip i način građanske sublimacije daje prednost odgovarajućem tipu određenja građanskog procesa, da bi druga zbiljska determiniranja osporavao. Kroz krédo neposrednosti životnog kontinuiteta i putem zanimanja za teorije sa kojima taj životni kontinuitet općenito korespondira, društveno-istraživačko uopćavanje prihvata, razumijeva i objašnjava protivrječja osporavanja i u teorijskom i duhovnom pogledu i u zbiljnosti materijalno-historijskog procesa događanja. Društveno-istraživačko uopćavanje uvažava, sistematično obrazlaže i cjelovito objašnjava aspekte građanskog procesa događanja u njihovoj funkciji omogućavanja, kontrole, podrške, alteriranja, u njihovom posredovanju ili supozicioniranju životnog kontinuiteta, bilo da aspekti građanskih stanovišta tim funkcijama održavaju osnove nadređenosti ili da pronađenim oblicima uslovljavanja konkretiziraju činioce kontinuiteta toga održavanja.

Zaobilaženje, ignoriranje, mistifikacija, odnosno denunciranje odgovarajućih aspekata građanske tendencije, na izvjestan način teži da favorizira građansku izvjesnost pozitivnosti, a ova u kontinuitetu ostvarivanog jedinstva de facto omogućuje zbiljsko sužavanje prostora bitno podudarnog prava na različitost. Tom pravcu stvarane ideologije ovaj tip građanskih razmatranja daje posebnu podršku i njime afirmirana građanska uloga i funkcija ide ujedno sa pojavama instrumentalizacije, manipulacije, sinkretizma i radikalizma!

Građanska stanovišta određuje i održava pâtos odgovarajućeg ustrojavanja i izražavanja determinanti ili odslikavanja karakterizacija proisteklih iz tretirano ostvarenog, dinamizmom afirmirano favoriziranog, stadija izgledno date građanske perspektive. Građanskom svrhom prilagođeno interpretirano sagledavanje i prikazivanje aspekata građanskih prilika omogućava odgovarajući građanski kurs uređivanja događanja postojećeg stadija. Kada cjelina građanskog zbivanja k tomu nije naklonjena općenitim određenjima ova stanovišta svrsishodno opredjeljuju ili iznuđuju izlaze, funkcionaliziraju rješenja „autentičnom apokrifnošću“, kriptografijom, čineći uklon opravdavanju načina na koji građanska zbilja gradi i zalaže

76

uticanje na neposrednost. Način ovog objektiviranja umanjuje društveno-spoznajnu relevantnost zbiljskog generiranja sadržaja građanskih procesa i odnosa, sužava moguće ispitivanje suštine građanski usmjeravanog upravljanja kontekstom konceptualizacije mjerodavnog determiniranja pojava i procesa sfere društva. Vođeno specifičnim pojmovnim određenjima i načinom predočenja, građansko zatvaranje, alias ostajanje u okvirima omogućavanog opravdanja postojećih procesa, postavljeno je jedinstvenim motivom da fenomen i elemente negiranja izmjesti iz njihovog funkcionalnog određenja i značenja za održavanje građanskog procesa. U stanovitom smislu to stvara prostor i odgovarajuće omogućuje principe propulzivnih trendova ostvarivane građanske tendencije. Ovaj tip građanskih razmatranja, odgovarajuće postavljenih, prihvaćenih i primjenjivanih istraživačkih kriterija, ustanovljenih građanskih vrijednosnih mjerila, legitimira strukturu građanskih težnji, ostavljajući ili održavajući incognito generirana građanska protivrječja. Građanska razmatranja ovim putem specifično prate, stvaraju i funkcionaliziraju određeni način omogućavanja građanskih svrha i ciljeva, podstiču i podržavaju nesmetano stvaranje, održavanje i funkcionalizaciju njihovih protivrječja. Time ona relevantno doprinose upravljanju, izgrađivanju i ostvarivanju tzv. pozitivnosti i takvim kursom ističući racionalnu strukturu ekonomskih i političkih odnosa dobrano ostavljaju neosvijetljenim, zatomljavaju karakterizaciju odnosa društva.

Mistificiranju građanskih odnosa i građanskih događanja doprinose i omogućuju prilagođavane tvorevine sa njima određivanim značenjima u zahtjevu izgovora da fenomene historijske i društvene zbilje može legitimirati opravdavajuća građanska pojmovna slika. Ovo zalaganje svrsishodno afirmira decizionizam, najdosljedniji izraz favoriziranja ustanovljene ideologije postojećeg građanskog sistema.

Nasuprot građanski korištenih metoda i postupaka društveno-teorijska stanovišta i istraživački kriteriji ustanovljeni dosljednim konkretno historijskim apstrahiranjem totaliteta, uvažavaju uslovljenost stvaranja i izgradnje građanskog procesa i sistema, ističu karakter njegovog bitnog preobražaja i

77

protivrječnosti. Metoda funkcionalno-kvalitativne analize primijenjena na poredak omogućavanih činjenica građanske političko-historijske svrsishodnosti može omogućavati relevantnu teorijsku eksplikaciju. Rezultati relevantne teorijske eksplikacije eo ipso su pošteđeni, zaobilaze, teorijsko lamentiranje, odnosno bilo kakvo nesuvislo pristrano favoriziranje. Teorijsko lamentiranje proističe iz tematiziranih posljedica građanskog tehničko-tehnološkog i ekonomsko-političkog razvoja. Iako ono može izravno da ukazuje na smjer i obilježja poraznih implikacija ovog razvoja, ono tek ističe da nije u funkciji, da ne slijedi svrhu funkcionalizacije tih odnosa. Sebi svojstvenim tumačenjem teorijsko lamentiranje ukazuje na pojedine aspekte građanski impliciranog odvijanja odnosa, a koje građanska stanovišta racionaliziranjem opravdavaju ili drugim determinantama afirmiraju i funkcionaliziraju. Ispušteno razlikovanje društvenih spram suštinskih građanskih fenomena i mogućnosti u osnovi je lamentiranja i upravo postupak izglednog poistovjećivanja društvenih i građanskih fenomena omogućuje da se njima daju kvalifikacije favoriziranja i afirmacije, ili pak osuđivanja i prekoravanja. Princip dosljednosti, komplementaran snagama i tvorbama generiranih i ostvarivanih društvenih i građanskih protivrječnosti, de facto i de jure osvjetljava sinhronizaciju impliciranih građanskih određenja, na jedan ili drugi način detektira, razrješava stvaranu, omogućenu, ali i iznalaženu građansku kriptografiju. Princip dosljednosti, također, održava ispravnost postupka istraživačko-naučne valorizacije i verifikacije. Budući da relevantnom primjenom općenito osigurava i štiti izvođenje ispravnih generalizacija, on stanovito obavlja povezanost pojedinih stadija teorijsko-istraživačkog postupka. Njegova tipizacija podređena je karakteru društvenih istraživanja i njegova ispravno uvažavana i postavljena metodska primjena razotkriva neposredno-društvenu neusaglašenost, nedostatke, slabosti, metodološke propuste u istraživačkom postupanju i, naravno, strukturiranju društvenih rezultata. Principom dosljednosti utvrđuje se legitimitet društvenih transformacija, održava otkrivanje mogućeg dogmatiziranja, a mogućnost eventualnog ulaženja u circulus vitiosus time se znatno sužava.

78

Također, princip dosljednosti pomaže u razotkrivanju zalaganja koja hoće da učine relevantnim prejudicirano ustanovljena mjerila i bitno suspektne, a osnaživane implikacije. Postupci ustanovljeni da opravdaju građanski proklamirane, kombinirane i programirane interese, unutar svrsishodnog sagledavanja, uvažavanja i prepoznavanja prihvatljivog građansko-političkog determiniranja, upućuju, sugerirano nameću i iznuđuju interesna odnosno ideološka rješenja. Put ovog građanskog objektiviranja iznalazi, stvara, efektuira samu građansku funkcionalizaciju. Tematizirajući ideologije, H. Arendt ustvrđuje da one donose gotova rješenja, da su izvjesni naučnici hipnotisani ideologijama.2 „Ubeđivanje nije mogućno ako ne naiđe na odziv ili iskustava ili želja, drugim rečima, neposrednih životnih potreba. (...) Svaka potpuna ideologija stvorena je, trajala je i razvijala se kao političko oružje, a ne kao teorijska doktrina. (...) menjala (je) svoj prvobitni politički smisao, ali nijedna nije mogla nastati bez neposrednog kontakta sa političkim životom. Naučni aspekt ideologija je sekundaran i on izrasta iz želje da se pribave neoborivi argumenti. Njihova moć ubeđivanja je isto tako u rukama naučnika koji više nisu zainteresovani za rezultat svog istraživanja, koji su napustili svoje laboratorije i požurili da mnoštvu propovedaju svoja tumačenja života i sveta.“3

Na različitim stupnjevima građanskog razvoja, modeli i varijeteti pozitivistički strukturiranih određenja funkcionaliziraju građansku artikulaciju interesa, omogućuju koncepte građanski prilagodljivo ostvarivanih ciljeva. Građanski realizirani interesi konkretiziranom podrškom ostvaruju jedinstvo građanski važeće općenitosti da bi ono svojim sadržajem osiguravalo, snažilo i štitilo građansku svrsishodnost. Od onih tradicijom utvrđenih i afirmiranih karakter suvremenih građanskih razmatranja i stanovišta odvaja kompleksnija građanska zbilja i tako uznapredovanoj historijskoj osnovi tipična građanska opserviranja daju apokaliptične karakterizacije. Principi postliberalno izgrađivanih građanskih odnosa učvršćuju agense građanske 2 H. Arent, Izvori totalitarizma, Feministička izdavačka kuća 94, Beograd, 1998, str. 164. i 165. 3 Ibid., str. 164.

79

dinamike, te razvijano građansko opserviranje određeno omogućuje i podržava njihove oblike, za koje je osvjedočenom društveno-istraživačkom legitimacijom ustanovljeno da „građansko društvo ima mogućnost da se nedogledno omogućava“ (Horkheimer, Pollock), a što je odgovarajuća konkretizirana forma ranijeg uopćavanja da se „supstancija preobražava u subjekt“ (Hegel). Tim uslovima nadređivana građanska svrsishodnost ostaje područje i domena jedinstvenog građanskog provođenja uticanja. Ambijent liberalnih uslova građanskih političkih odnosa omogućen je prostorom u kojemu interesnu regulaciju dominantno usklađuje stupanj državne organizacije građanske svrsishodnosti. Građanska dinamika ostvarivana postliberalnim principima strukturira građansku propulzivnost na način i za račun integrativnog nadzora određivanih uslova građanske produkcije odnosa. Građanska svrsishodnost uređuje ovu produkciju i odnose nivoom globalno artikulirane snage! Relevantnim prilagođavanjem unapređivanje kontinuiteta postliberalne građanske perspektive funkcionaliziraju ideološka uopćavanja. Građanske teorijske opservacije odgovarajućom artikulacijom hipotetičkih determinanti, stvaranim deklinacijama, rekonstitucijom, dekomponiranjem mjesta i značenja obilježja producirane iracionalnosti također odgovarajuće pružaju podršku ovoj perspektivi. Ne samo da „pragmatični pojam istine u njegovoj isključivosti, ako se on dakle ne upotpunjuje ni kroz kakvu suprotnu metafiziku, odgovara bezgraničnom povjerenju u postojeći svijet“4, već stvorenim konsekvencama postliberalizma građanskog društva u potpunosti je omogućeno da prejudicirane ocjene i stavovi, odnosno njima definirana vrijednosna mjerila, mogu se postavljati za stanovito postignuta rješenja, tj. projiciranje i programiranje stvarnog postavljeno je u karakter i obilježja uslova događanja i već određeno prihvaća kontekst strukture ostvarenog.

Građanska istraživanja i tematiziranja principijelno osiguravaju prostor motivima građanske supremacije, a njihov karakter prilagođavano se upravlja zbiljskim određenjima funkcionalnih dinamizama građanskih protivrječnosti i 4 M. Horkheimer, Zum Problem der Wahrheit u: Gesammelte Schriften Band 3, Fischer Taschenbuch Verlag, Ffm, Mai, 1988, str. 300.

80

ustanovljenih građanskih instituta. Građanski održani tip odnosa relevantan je u utvrđivanju legitimiteta građanskog razvoja, a aspekti objektiviranih građanskih prednosti unapređuju strukturiranje građanske tendencije. Slijeđenje građanske tendencije uključeno je u neprikosnovenost ostvarivanja interesa i proširivanje građanskog uticanja. Građansko uticanje teži naglasiti da usklađeno afirmira poredak i društvene i građanske izvjesnosti, da inkorporira racionalne mogućnosti nezaobilazno važne za rješenja i postupke građanskog prosperiteta.

Građansko teorijsko predočenje određeno ispušta kompleks omogućavanog konkretiziranja negacije, odnosno iracionalnosti, a taj pristup i koncept postaje podlogom alteriranog sačinjavanja karaktera samog građanskog prosperiteta.

Načinom poimanja građanskog dinamizma u izgradnji i razvoju odnosa građanskog društva građanske teorijske generalizacije na jedan ili drugi način zatvaraju putove mjerodavnog rasvjetljavanja samih društvenih odnosa! Stanovišta egzegeze o omogućavanim aspektima događanja građanske zakonitosti na način ideološkog i političkog isticanja prosperiteta ekonomski intenzivirane građanske pozitivnosti zastiru ili osporavaju spoznaju relevantno omogućenog negiranja i produkcije iracionalnosti. Ukoliko istraživački postupci o postizanju spoznajne izvjesnosti polaze od činjenice da su društveni ciljevi osigurani i ostvareni samom apsorpcijom od građanskih odnosa, oni konceptualno ne mogu pretendovati, niti ostvaruju, legitimitet istine. Favorizirani principi i kriteriji građanskog ekonomskog dinamizma podređuju građanske protivrječnosti klimi afirmiranih građanskih svrha i utiču na odgovarajući oblik ideološkog radikalizma. „Ekonomizam se ne sastoji u tome što se ono što je ekonomsko shvata kao previše važno, nego u tome što se ono shvata previše usko (...) i kritika ekonomizma ne leži u odbacivanju ekonomske analize, nego u insistiranju na njenoj potpunosti i istorijski naznačenom pravcu.“5 Građansko-istraživačka konkretizacija sistema građanskog društva došla do izražaja u isticanom stavu Maxa Webera da nauka dobiva 5 M. Horkheimer, Tradicionalna i kritička teorija, BIGZ, Beograd, 1976, str. 87. i 88.

81

zadatke od politike uzorno ilustruje motive, pretpostavke, pobude i pogotovo ciljeve kojima intencije građanskog istraživačkog pozitivizma streme, ili su ustrojene da postignu ujednačavanje, N.B. podudarnost sa produkcijom građanskih odnosa. Teorijske argumentacije građanskih stanovišta stimuliraju građansko konstituiranje odnosa i na taj način osiguravaju područja građanskih interesnih uvjerenja. S tim u vezi ideološka relativizacija, nužno sjedinjavajući pronađeno opserviranje sa težnjama koje animira omogućeni sistem građanskih odnosa, zadovoljava ostvarenje perspektivizma građanske prisile u funkcionalizaciji ekonomsko-interesne građanske strukture. Sadržaj unaprijeđenog građanskog sistema liberalizma i postliberalizma podržava uvijek omogućena artikulacija građanskih interesa. Razvojno napredniji oblici deterministički stvaranih građanskih dispozitiva svrsishodno konkretiziraju sredstva, putove i načine respektabilnog ostvarivanja građanskog uticanja. Putem savremenog građanskog objektiviranja i ideološke koordinacije pružana podrška građanskoj pozitivnosti sve odsutnije ukazuje na postojanu disparatnost građanskih uslova, s jedne, i jednostranog opravdavanja njihove funkcionalizacije, s druge strane. Karakter ove disparatnosti osigurava težnja i stvarani motiv uključenog prihvaćanja i podsticanja manipulacije i instrumentaliziranja. Građanski producirani odnosi trebaju prikladno omogućavanu sinhronizaciju građanskog instrumentaliziranja, a kritička analiza nju osvjetljava svrhom upućivanja na kontekst građanskog uticanja, na ostvarivanu podršku strukturiranim tvorevinama građanskog sistema.

Težnje građanskih stanovišta da se svrsishodno zanimaju za građansku pozitivnost, odnosno da selekcijom tematiziranja zanemaruju način produkcije i funkcionalno značenje građanske iracionalnosti eo ipso su u funkciji potrebnog interesnog prilagođavanja, ostvarivane podrške, odgovarajućeg potvrđivanja, opravdanja i afirmiranja samog modus procedendi. Istraživačko-društvena elaboracija sagledava te činjenice i implikacije integrativno u milieu društva, u relevantno omogućenom uticanju građanskog fakticiteta na društvo, ispitujući odnose društva u jedinstvu i bitnom razgraničenju od uslova i načina izgrađivanih

82

aspekata, funkcionalno stvaranih sadržaja, produkcije i izražavanja građanskih odnosa. Pravac razvijanih i ostvarivanih nivoa općenitosti unapređuje efikasnost građanskog sistema unutar koje stvarane i implicirane protivrječnosti omogućuju razvoj strukturiranih interesa i odgovarajućim oblicima zasnivaju produkciju i upotrebu iracionalnosti. Dakle, građanskim teorijskim okvirom osvjetljavani fenomeni građanskog društva primarno su u funkciji etabliranja građanskog poretka! Kao što adekvatno determiniranje historijskih i građanskih pojava obavezuje na pouzdanu analizu njihovog specifičnog razvojnog diferenciranja, društveno-teorijska relevantnost zahtijeva utvrđivanje nepatvorene strukturiranosti društva, diferenciranje pojava građanske konstitucije od svojstava karakterističnih za legitimaciju društvenih odnosa. Koliko je neumjesno, toliko je nesuvislo, izvlačiti, prihvaćati, nekritički prenositi, ujednačavati pouzdanost i poistovjećivati primjenu važećih istraživačkih principa i kriterija jednog stadija građanske epohe u određenja i značenjsku relevantnost drugog stadija. U savremenim historijskim zbivanjima sagledavanje činjenica društvenih odnosa ne daje se postupkom, istodobno ne proističe iz legitimiranja njihove uslovljenosti građanskim nadređivanjem. Također, spoznajna valorizacija i verifikacija istraživanih pojava društvene sfere ne može se provesti kriterijima izvlačenih i primjenjivanim iz omogućavanja građanske svrsishodnosti i uspostavljanih oblika građanske zavisnosti. Valjani metodski principi i postupci ispitivanja determinanti sistema građanskog društva uključuju relevantno utvrđivanje načina dinamičnih preobražaja određivanih građanskom tendencijom. Principi cjelovitosti, objektivnosti, dosljednosti i njihovo obuhvatno dovođenje do aksioma osiguravaju sistematiziranje i ispravno društveno-teorijsko uopćavanje. Društveni fenomeni razvijaju se u atmosferi građanske svrsishodnosti, a to nikako ne povlači da im građanska svrsishodnost može dodjeljivati mjeru značenja društvene satisfakcije.

Karakter društvenih i historijskih zbivanja pretpostavljen je relevantnim diferenciranjem i određenjem načina na koji agensi građanske tendencije održavaju funkcionalnost građanskog

83

kontinuiteta, posreduju njegove dinamizme, agenture i djelatnosti. Jedinstveni građanski kontinuitet omogućuju činioci svrsishodno postizanih, razvojno karakteristično diferenciranih, građanskih interesa, neizostavno potpomognutih afirmacijom načina i oblika potrebno producirane iracionalnosti. Relevantno ostvarivani interesi strukturiranih odnosa građanske dinamike osiguravaju rezultate ekonomske svrsishodnosti. Ovu svrsishodnost, kako je spomenuto, praktično podržavaju građanska stanovišta i ideologije i principi njima prihvaćenog i provođenog vrednovanja, a koji podrazumijevaju kontekst određeno agregirane građanske iracionalnosti. Građanski principi usmjeravaju građansku svrsishodnost i funkcije činjenica građanske pozitivnosti, dok metodi društvenog istraživanja legitimiraju na koji način se građanska pozitivnost stvara, građanski fenomeni produciraju, produkcija uvažava, priznaje i potvrđuje. „Naučni metod nas naime ne uči više do kako su činjenice jedna s drugom povezane i međusobno uslovljene.“6 Prvobitna građansko-liberalna ekonomska zavisnost preovlađujuće je oslonjena na dominantno racionalno uravnoteživanje omogućavanih tokova, funkcionalno razvijane implikacije građanskog dinamizma formiraju stanja putem kojih karakterizirane protivrječnosti ovu zavisnost strukturno unapređuju i održavanim napretkom transformiraju. Neophodnim funkcijama liberalno-građanski intenzivirana iracionalnost održava građansku perspektivu i njome bitno razvijanu građansku neprikosnovenost. Postizana neprikosnovenost globalno stvaranog jedinstva postliberalnog građanskog sistema osigurava građanski svrsishodne, strukturirano afirmirane odnose dominacije.

Stadij organiziranja građanskog sistema političkom formom nacije učvršćuje državnu zasebnost, strukturira omogućene i ostvarivane prednosti građanskog oblika rasta i razvoja konkretne liberalne općenitosti! Ovaj građanski politički i ideološki kontekst fenomenom nacije uravnotežuje i usklađuje protivrječnosti, podstiče dinamizme građanskog prosperiteta i produciranih odnosa. Na evidentno izdiferenciranim i afirmiranim principima u djelatnosti građanske liberalne državne političke 6A. Ajnštajn, Moj pogled na svet, Stylos, Novi Sad, str. 28.

84

organizacije nacionalno-građansku općenitost inherentno sačinjavaju, izgrađuju iz kompeticija nacionalno-državnih struktura legitimirano omogućene prednosti i sa tih osnova ključno pospješivano uticanje građanskih sudionika inkorporirano u mogućnosti njihovih struktura. Cjelovita određenja građanskog liberalnog procesa postaju arbitar, prihvaćaju i potvrđuju prilagođenost činilaca građansko-državne djelatnosti u inherentni sadržaj odgovarajućeg nivoa ostvarene nacionalno-građanske općenitosti. Osnove prilagodljivosti stanovito formiraju stvarane agenture karakterističnih mogućnosti generalne satisfakcije građanskog procesa. Postliberalno postignutim načinom integracije građanske sudionike potpunije i svrhovitije određuju izgrađeni principi omogućavanog građanskog procesa!

U građanskim liberalno-historijskim uslovima i okolnostima nacija sublimira artikulaciju ekonomskih, ideoloških, političkih i općekulturnih historijskih aspekata i omogućenim općepolitičkim nadređivanjem društvenim odnosima stiče, zadobiva i osigurava atribute sveukupne općenitosti, tj. uzima mjesto funkcionalnosti same društvene zajednice. „Nacija kao apsolut. Ali nacija je posljednje, njen cilj je moć, ona implicira omalovažavanje drugih, moralni prigovori prema njenim akcijama vrijede isto tako apsurdno kao moralni prigovori protiv Boga.“7 Liberalno-građanski politički procesi nacijom uokviruju, konstituiraju i objektiviraju odnos odgovarajuće građanske svrsishodnosti, zavisnosti, te dinamizmom postignutu općenitost građansko-historijskog potencijala. Građanski dinamizam ustrojava i konsolidira implikacije građanskih procesa i odnosa i osigurava tendenciju reguliranja napretka građanske produktivnosti, unutar koje se stvara, proizvodi, upotrebljava i odgovarajuće podržava legitimitet posredovane iracionalnosti. Polazeći od činjenice da građanski napredak uključuje strukturiranje i dostignuti stupanj provođenja iracionalnosti tim osnovom, njegovi pojedini stadiji podržavaju i unapređuju različite mogućnosti ostvarivane građanske moći. U omogućavanju i ostvarivanju građanske djelatnosti odnosom političko-ekonomskog 7 M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, Band 14, Fischer Taschenbuch Verlag, Ffm, Oktober 1988, str. 429.

85

posredovanja, nacija kao reprezentant i barometar liberalnih odnosa eksponira uzmake i stagnaciju, krize, depresiju ili pak zaostajanje, ali i tzv. građansku pozitivnost postavljenu i tretiranu zadobivanim prednostima odnosa stvaranih uspjesima dinamične konjunkture i poleta. Odnosima kompetitivnosti i isključivosti liberalni građanski poredak usmjerava i formira odgovarajuće standarde, a stjecištem razvijane postliberalne konjunkture i procesom globalizacije ovi se standardi komprimiraju dosljednije dostignutim nivoom općenitosti i učvršćenjem ključno određivanih odnosa građanskog uticanja.

Nacija relevantno artikulira, bitno određuje, izgrađuje i uspostavlja obilježja interesa građanskog liberalnog napretka! Pojedinačno-konkretni plan međunacionalnih odnosa te interese sučeljava i građanska kompetitivnost ih dovodi, daje im mjeru manjeg ili većeg stupnja potvrđivanja, odnosno oblika same negacije. Na ovaj način sistem građanski ostvarivanih interesa unapređuje mjerila negiranja, načina produkcije iracionalnosti te podržava građanski perspektivizam. Nacijom determinirano reguliranje protivrječnosti građanskog liberalnog poretka postliberalizmom dobiva organiziraniji i potpuniji smisao potvrđen prilagođenim formama razvijane građanske integriranosti. Periodom postliberalne integriranosti nacija ne može ostvarivati ključnu ulogu artikuliranja, alias nosioca karakterističnih preobražaja građanske tendencije. Nivo njene općenitosti u postliberalizmu određen je zadovoljavanjem i usmjeravanjem potrebe odgovarajućeg determiniranja građanskih ideoloških i političkih antagonizama i protivrječnosti. U postliberalno izgrađenim uslovima naciji se rezervira građanska uloga mogućeg uključivanja i podrške s obzirom na tokove inherentnih antagonizama, stvaranja, podsticanja i ostvarivanja jedne dominacije interesa postizanih ideološkom vlasti. „Jedna ideologija ne pretpostavlja pojam istine, već samo onaj saglasnosti“.8

Mogućnost primarnog sudjelovanja u dinamizmu globalnog integriranja osigurava dominantnu građansku moć, dosljednije raspolaže obilježjima građanskih mogućnosti i njima posreduje i usmjerava projiciranu građansku svrsishodnost. U ovom 8 Ibid., str. 369.

86

integriranju sadržaji legitimirane i neprikosnoveno razvijene funkcionalizacije iracionalnosti osiguravaju uslove građanske tendencije, intenzivirano kontinuiraju i podstiču građanski napredak. „Iracionalizam u njegovom današnjem obliku je naprotiv sa onim tradicijama sasvim prekinuo: također u njemu se još dakako ogleda trpljenje individua u vladajućem poretku, koji je neuman postao, ali ovo ogledanje je, protivno, sada gotovo preokrenuto; pa neum i iz njega tekuće trpljenje pojedinaca kao nužnost se prihvaćaju i misaono preokreću u jedno dobro.“9

Kako se vidi, različit karakter generiranja protivrječnosti i suprotnosti stadija građanskog liberalizma u odnosu na njihovu postliberalnu produkciju prevashodno je uslovljen domenom njihovog etabliranja. Sama činjenica da dinamizam građanske perspektive ima ishodište u načinu vlastite svrsishodnosti, nivo njenih ostvarenih mogućnosti inclusive determinira veće stupnjeve općenitosti, a isto tako uključuje mjerodavniju funkcionalizaciju građanskih oblika. Građansko-političko i ekonomsko napredovanje, prilagođeno konstituciji općenitosti, formira način i percepciju ostvarivanih i razvijanih građanskih interesa. U uslovima omogućeno prejudiciranog upravljanja građanskim legitimitetom moć iracionalnosti prilagođenije razvija objektivitet nadređivane dominacije građanske svrsishodnosti. Građanski konsekventno izvedena svrsishodnost u ovom smislu održava uslove građanskih antagonizama i u osnovi je procesa nadređenosti, odnosno mehanizama upravljanih na određivanje uticanja.

Strukturiranje toka građanskog društva omogućuju protivrječnosti stvarane ambijentom proizlaženja i ostvarivanja građanske izvjesnosti! Intenzivno dinamizirana građanska produkcija, u potpunije izgrađenoj općenitosti poglavito, doprinosi funkcionalizaciji načina podsticanja i stvaranja uticanja građanske iracionalnosti. „Mnogo više bi trebalo razmatrati isključivo vezu materijalne filozofije sa određenim pojavama spora oko racionalizma. To može utoliko olakšati jedno bistrenje problema, 9 M. Horkheimer, Zum Rationalismusstreit in der gegenwärtigen Philosophie, Gesammelte Schriften, Band 3, Fischer Taschenbuch Verlag, Ffm, Mai, 1988, str. 168.

87

ako pri tom ne samo suprotstavljenosti, nego također identičnost racionalizma i iracionalizma mora doći do riječi.“10 Iracionalnost je u postliberalnom periodu agens naglašene isključivosti i ona osigurava kapacitet građanske tendencije cjelinom mehanizama internaliziranog i anonimnog autoriteta.11 Središnja građansko-politička, kulturna i ideološka vodilja ovih mehanizmima je nadređivanje postizano konkretno-praktičnim karakterom procesa građanske tendencije. Stvorena dinamika postliberalnog građanskog progresa proširila je mogućnost dominantnim građanskim strukturama da određuju ili usmjeravaju građanske pritiske. U izrazu sačinjavanja zajedničke i općedruštvene izvjesnosti ove strukture funkcionaliziraju faktičke efekte građanske tendencije. Internalizirani autoritet podrazumijeva preuzete i prihvaćene autoritativne, autoritarne ili totalitarističke upute i po dirigovanim inputima potvrđene provođenim držanjem i ponašanjem pojedinaca putem fiksirano formiranog okrilja vlastitog unutarnjeg glasa; anonimni autoritet „bez ômena“ djelotvorno omogućuje namjere, držanje i postupanje građanskih sudionika.

Implikacija iracionalnosti involvirana sa osnaženim mehanizmima anonimnog autoriteta determinira, održava, smjer građanskog kontinuiranja. Ona strukturira interese građanske tendencije, a njihovo „moguće“ usklađivanje sa principima racionalnosti i sa priznatim pojavama društvenog legitimiteta omogućuje apokrifni način izražavanja, prikazivanja i predočenja građanskih odnosa. Pretenzija na izvjesnost ostvarivanja građanskih interesa potaknuta je njihovom mogućnosti uključenja u stupanj agregiranih odnosa tendencije građanskog legitimiteta. Unutar sistema i klime stvarane i održavane građanske neizvjesnosti sudionici građanske dinamike koncipiranim težnjama

10 Ibid., str. 169. 11 E. Fromm, Bekstvo od slobode, „Naprijed“ Zagreb, „Nolit“ Beograd, „August Cesarec“ Zagreb, 1984, str. 11., 120. i 199.; Zdravo društvo, „Naprijed“ Zagreb, „Nolit“ Beograd, „August Cesarec“ Zagreb, 1984, str. 118–126.

88

i omogućavanim ideološkim pobudama prilagodljivo formuliraju i projiciraju obrasce građanskih odnosa.

Građanska stanovišta načinom odgovarajućeg predočenja i artikulacije aspekata građanske zbilje podržavaju pozitivnost građanske svrsishodnosti! Tim putem osiguravaju funkcionalnu regulaciju građanskih tokova i odnosa i različitim nivoima ostvarivanja unapređuju njen kontinuitet. Primordijalne oblike građanske svrsishodnosti početnih liberalnih stadija svojim analizama i nalazima određeno je ustanovila klasična politička ekonomija. Omogućavani preobražaji građanske svrsishodnosti prononsirani su povećanom funkcijom implikacije iracionalnosti, a tim putem stvarane determinante potrebnim domenom građanskog društva su sveobuhvatno osiguravale odgovarajući prostor.

Unaprijeđenim mijenjanjem građanskih formi taj je prostor reverzibilno doprinosio nužnom konstituiranju ambijenta i institucionalne infrastrukture putem koje je dinamika građanske perspektive zadobivala i osiguravala potrebnu podršku. Ostvarenja građanski naprednijeg ambijenta razvijanjem institucionalne podrške i sistematikom izgrađivanja neophodne infrastrukture doveli su svojstva građanskog prostora i dinamizma u agregirani stupanj omogućene funkcionalizacije artificijelnog upravljanja i opredjeljivanja, te su i određenja funkcije dominacije dobila karakterističnim projiciranjem potrebne vrijednosti. Za razliku od prethodnih stupnjeva, stadij globalizacije postignuti je građanski oblik unutar kojega se načini odvijanja i omogućavanja pojava građanske sfere mogu neprikosnoveno sinhronijski programirati, a da njihovi ekstremno poražavajući postignuti društveni učinci se prihvaćaju fatalistički i razumijevaju argumentima opravdanja po sebi.

Iracionalni principi određuju ili podržavaju građansku moć! Autoritet faktičkog stvaranja i postupci provođenja i generiranja moći prevashodno su određeni stanovito legitimiranom anonimnosti. Aspekt iracionalnosti producira, formira i prati građanske konvulzije, stanja stagnacije, recesije, kriza, proizlaženje i funkcije stvaranja antagonističkih građanskih suprotstavljanja; napori i zalaganje da se karakterom tako istovjetnih sredstava „neotklonjive blokade“ razriješe prepušteno

89

je služenje onim istim ingerencijama od kojih se trpi. Iz tih razloga takvi napori i zalaganja dolaze u težišno razumljivo spoticanje i onemogućavanje. Postavljanjem u domenu društvene teorijske analize i opservacije ovog iracionalnog, naizgled atipičnog, potencijala, relevantna istraživačka pažnja ove pojave zahvaća u korijenu i odupire se odobravanju mutualizma da ovi aspekti imaju apokaliptični hod. Interpretativni oportunizam i pragmatizam u tumačenju i opravdanju pobuda i interesa poticanih potencijama građanske iracionalnosti propušta da uvaži njihov ostvarivani karakter, intenzitet, rast i funkcije njihove produkcije i pogotovo način njihove primjene i moguće upotrebe. Sa svoje strane konkretizirano afirmirana iracionalnost je u osnovi nedogledno omogućavanog građanskog kontinuiteta. Sistem građanske produkcije i izgradnje odnosa determinira učvršćivani kontinuitet same neizvjesnosti, a rješavanje antagonizama građanskog procesa odvija se ad calendas graecas. Autoritet anonimne moći utiče na mogućnost umanjenog i oslabljenog građanskog dinamizma, a savremeni građanski uslovi omogućuju njegovo upravljanje koje nije odvojeno od efekata predominacije. Uporedo sa ovim efektima, ili baš zbog njih, usmjeravane su šanse i mogućnosti radikaliziranja, a koje svojim strukturiranjem i proširivanjem može da odredi i postavi činioce krize u funkciju objektivno simuliranog rješavanja.

Implikacijom preobražaja, odnosno pretvaranja legitimiteta građanske iracionalnosti u legaliziranu opskurnu moć na historijskoj sceni je produciran fenomen fašizma! Odgovarajuće građanski učvršćivana neravnoteža, ostvarivana populizmom totalitarne organizacije fašizma, produbljuje suzbijane, zapriječene, građanske uslove, pronalazi izlaz u težnji, pretenziji rekomponiranja nacionalnog identiteta, tj. uslova i načina svoga postojanja, političkih i teritorijalnih granica formiranih tim identitetom. Nacionalni nivo građanske općenitosti određuje protivrječnosti i uporišta nacionalnog održanja vlasti. Putem nacionalnog identiteta tendencije postojeće općenitosti, pored drugog, uspostavljaju i određuju submisije negiranja, artikuliraju građanske zastoje i onemogućavanja. Građanska nacionalna konstitucija je, dakle, prikladan, funkcionalni liberalni okvir

90

zadobivanja, a i onemogućavanja prednosti, također odgovarajuće tipično artikulira uslove unutar otklanjanja ili produbljivanja zastoja. To će reći da je ambicija fašizma putem formirane masovne i populističke svijesti postavljena apsolutno na funkciju negiranja, a posredstvom nje ova svijest je i sama aficirana. U ovom smislu zalaganje je definirano da nasumice stigmatizira agensa, priredi okolnosti njegove eksterminacije, izgovorom uvjeravanja da se tim putem i načinom zastoji otklanjaju. „Sutra može jedna druga grupa na red doći kao Jevreji, možda stari, koji u Trećem Reichu upravo baš su bili pošteđeni, ili intelektualci, ili jednostavno drugačije grupe. Klima – ja jednostavno upozoravam na to – koja najčešće takva uskrsnuća unapređuje je ponovo probuđeni nacionalizam. On je zbog toga tako zao, pošto u dobu internacionalne komunikacije i nadnacionalnih saveza država on više ne može baš na sebe samog tako pravo vjerovati i mora se neumjereno pretjerivati da bi sebe i druge uvjeravao da bi još bio supstancijalan.“12 Otklanjanje zastoja ovim putem je poistovjećeno sa denunciranjem, optuživanjem i ozloglašavanjem drugog, a u ovoj percepciji i perspektivi, kako na drugom mjestu utvrđuje Adorno, ono je bitno povezano sa uskraćivanjem prava na različitost. U odgovarajuće izgrađenim uslovima i „uskrsnulim“ projektom građanska općenitost nacije pruža prostor dinamiziranju motiva iracionalnosti unutar kojega je samim tim drugi – različit i svojim određenjem podrazumijeva se da je već po sebi destruktivan, ne može se tolerirati, podliježe difamiranju i negiranju.

Forma nacionalizma određeno implicira pretenziju preuređivanja vlastitog građanskog prostora, odnosno veže se za zahtjev da vlastita nacionalna pozicija u građanskim odnosima treba da ima osnažene dispozicije i veće nadležnosti. U tom pogledu stanovišta nacional-socijalizma, nacional-hegemonizma, šovinizam, omogućuju ekscesivno stvaranje kombinacija o tradiciji vječne vlastite slave i veličine, spram stanja stvorene patnje, stradanja, trpljenja i nespokojstva. Uz to ona proklamiraju i naglašavaju relevantnost svoje prirode dobročinstva, 12 T. W. Adorno, Erziehung nach Auschwitz, u: Erziehung zur Mündigkeit, Suhrkamp Taschenbuch Verlag, Ffm 1971, str. 103.

91

dobrodušnosti, istaknutih kulturnih i uzvišenih stvaralačkih vrijednosti. Takve odrednice i atributi služe za alibi umanjivanja vrijednosti za ozloglašavane skupine, da su one nepopravljivo demonske, a determinante njihovog denunciranja i proskribiranja su u funkciji provođenih pogroma i eksterminacije. Pored svojstava produciranih antagonizmima i protivrječnostima, održanje građanskog društva iziskuje potrebna opravdanja! Građansko teorijsko opserviranje odgovarajuće doprinosi građanskom sistemu, a održanje njegove satisfakcije legitimira i konkretizira potrebna ideologija. U pristupačnom jedinstvu sa sistemom građanskog društva građanska teorijska stanovišta dobivaju odobravanje i potvrdu. Na taj način ona sudjeluju u omogućavanju, a svojim spoznajama i metodama ispitivanja građanske sfere specifično doprinose održavanju procesa i odnosa građanskog društva. Radi se o tome da različito građansko-teorijsko opserviranje prilagodljivo tretira građansku produkciju i izgrađivanje građanskih odnosa. Razvijana dinamika građanskog društva opredjeljuje karakter implicirane iracionalnosti, njeno manifestiranje, oblike njenih latencija i bitnog uticanja, a progresivni stupnjevi održanja ovog društva omogućuju mjerodavnije tematiziranje, naprednije ispitivanje sadržaja i svojstava, formi produkcije, upotrebe i područja djelatnosti iracionaliteta. U vlasti totalitarizma iracionalnost je poprimila dominantno regulativnu izražajnu formu, te unutar razvoja građanske svrsishodnosti implicirana iracionalnost uvijek dosljednije i pouzdanije strukturira građansku zavisnost.

U apsolutiziranosti i isključivosti totalitarizma ekscesivna iracionalnost afirmirala je mračnjaštvo, brutalnost i monstruoznost dešavanja fašizma, nacizma, neofašizma, etno- i socio-genocida. Strukturu tih odnosa, procesa i događanja F. Neumann je učinio predmetom analize, te put tako stvarane vlasti, vladavine i prakse nacizma i postizanog bezakonja legitimirao u djelu Behemoth zemaljskom nemani. Postupkom te analize on je ustanovio, izložio i dokazao da fašizmom omogućena apsolutizacija iracionalnosti prilagođenim konstruiranjem iz životnih i društvenih uslova izmješta biće racionalnog „uvida“ i konkretizira ga naredbom,

92

provođenjem i izvršavanjem pritiska u kojemu su nestala, progutana, sva ljudska prava i ljudsko dostojanstvo.

* * *

Mjesto, funkcije, determinante implicirane građanske iracionalnosti valja sagledavati unutar omogućavanog stvaranja i dinamizma strukturiranja, razvoja i preobražaja građanskih odnosa, karaktera, posredstvom kojih se ti odnosi konstituiraju. Struktura postojeće građanske općenitosti korespondira sa ostvarivanim intenzitetom i apokaliptično djelatnim uticanjem iracionalnosti. Postliberalno izgrađivanim građanskim odnosima inherentnu iracionalnost učvršćuje stupanj jedinstveno ostvarene građanske svrsishodnosti i ingerencije proistekle iz ovladavanja instrumentima toga jedinstva.

Materijalni i proceduralni pravci građanskog događanja ne mogu biti formula određivanju formiranja društvenih odnosa. Dinamizam i omogućavane funkcije razvijenijih stadija građanske tendencije su doprinijeli da se sistematičnije, svrsishodnije, predanije i obuhvatnije sagleda građanski perspektivizam.

Dok stupanj ostvarene građanske svrsishodnosti determinira patos iracionalnosti građanskog legitimiteta, iracionalnost fašizma strukturira moć i mogućnost prilagođavanja građanskih uslova, moguća organizacija, bezuslovno usmjeravanje i besprijekorno provođenje ideologije i politike podređivanja, a ono je uvijek zavisno od uspjeha koji ga eo ipso opravdava. Pobude fašističke ambicije primarno su pretpostavljene nacionalističkom autoritarnošću i dosljednom totalitarnom prisilom. Tu je svakako strategija i politika instrumentaliziranja, izgrađivano postavljana i usmjeravana artificijelno stvaranom neizvjesnosti i upućivanjem na stigmatiziranog neprijatelja. Ove težnje podupire provođenje terora i opća eliminacija društvenih veza, individualnih prava i sloboda, podržavano ustrojavani odnosima izolacije i atomiziranja pojedinca. Kako u ideologiji i režimu fašizma racionalnost tek manifestuju postupci opravdanja za legitimitet i legalitet sredstava pritiska, propagande, terora,

93

ucjena, uhićenja i omogućenih likvidacija, primjenom ovih sredstava fašistička ideologija ujedno kontrolira odanost, naklonost i spremnost fašističke mase da prihvaća i provodi iracionalne ciljeve i stremljenja. Disciplinovano prihvaćanje i provođenje naredbi uslov je pokretačke snage fašizma i njene pretenzije na uspjeh svoga pokreta.

Nepatvorene društvene odnose determiniraju principi racionalnosti, također integritet i subjektivitet ličnosti pojedinca, stvaralačka sposobnost i socijalitet individuuma! Ove pretpostavke u temelju su važnog socijalnog i interindividualnog fenomena priznanja, uvažavanja i izgradnje individualnog povjerenja, karakterističnih odrednica za održanje društva i koherenciju društvenih odnosa i interesa. Njima nasuprot, stanovište i ideologiju fašizma karakteriziraju aspekti iracionalne isključivosti usmjeravani postupcima pritisaka slijeđenja, pokornosti i poslušnosti. Utoliko provjera odanosti vođi i štabu vodstva fašističke organizacije služi prilagođavanoj harmonizaciji, čijom svrhom se postavljaju i nameću sredstva funkcionalnog iznurivanja, stigmatiziranja i etiketiranja sumnjičavosti, do tzv. neutraliziranja demistificiranog, zloglasnog i svojevoljnog neprijatelja.

94

95

Kanita Imamović-Čizmić Amila Turković

UDK 339.137 (497.6)

Pregledni naučni članak

PROMOCIJA KONKURENCIJE U BOSNI I HERCEGOVINI

THE PROMOTION OF COMPETITION

IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

Sažetak Promocija konkurencije je posebna vrsta aktivnosti koju provode državna tijela nadležna za javnu primjenu prava konkurencije, a koja je usmjerena na promicanje znanja o tržišnoj konkurenciji i njenom značaju stvarajući i razvijajući na taj način kulturu konkurencije na tržištu. U biti, to su sve aktivnosti koje ne potpadaju pod izvršenje prava, a koje su usmjerene na odnose s drugim tijelima javne vlasti čije odluke imaju direktan ili indirektan učinak na tržište, kao i aktivnosti usmjerene na podizanje svijesti o važnosti konkurencije u društvu kao cjelini. Imajući u vidu zakonitost po kojoj veća konkurencija znači i razvijenije tržište, svaka država bi trebala posvetiti pažnju promociji konkurencije. Jačanje svijesti o važnosti konkurencije vodi do smanjenja kršenja zakona koji regulišu ponašanja na tržištu odnosno do smanjenja radnji sprečavanja, ograničavanja i narušavanja tržišne konkurencije. Prvi dio rada posvećen je teorijskim izvorištima promocije konkurencije te osnovnim odrednicama tzv. programa „Competition advocacy“ američke Federalne trgovinske komisije koja je među prvima uvela tu praksu. Drugi dio rada, pored prikaza osnovnih izvora prava konkurencije, imajući u vidu rezultate provedene ankete, analizira stvarno stanje u pogledu promocije konkurencije u Bosni i Hercegovini. Ključne riječi: promocija konkurencije, Federalna trgovinska komisija SAD-a, Konkurencijsko vijeće BiH Summary The promotion of competition is a special type of activity, implemented by public bodies in charge of public enforcement of the competition law,

96

and aimed at promoting knowledge of market competition and its significance by creating and developing the culture of competition in the market. Essentially, that implies all activities that do not fall under the execution of law and are aimed at relations with other public government bodies whose decisions have a direct or an indirect impact on the market, as well as activities aimed at raising awareness about the importance of competition in society as a whole. Having in mind the causality according to which greater competition also means a more developed market, every country should pay attention to promotion of competition. Greater awareness about the importance of competition would lead to a decline in violation of laws that regulate the activities in the market, in other words to a decline in activities that prevent, restrict and distort market competition. The first segment of the paper focuses on theoretical sources of promotion of competition and basic determinants of the so-called “Competition advocacy” program, designed by the US Federal Trade Commission (FTC), which was one of the first to introduce that practice. The second segment of the paper, besides presenting the main sources of competition law, analyses the actual condition in terms of promotion of competition in Bosnia and Herzegovina, while taking into account the results of survey that was conducted. Keywords: promotion of competition, Federal Trade Commission of the USA, Council of Competition in BiH. Uvod

Funkcionalni okvir savremene ekonomije je tržište. Tržišni

mehanizam nije savršen, ali se pokazao kao najefikasniji način dolaska do odgovora na pitanje šta, kako i za koga proizvoditi. Da bi tržište bilo efikasan medij uspostavljanja odnosa između ponude i tražnje, ono treba da se temelji na konkurenciji. Osnovno značenje riječi konkurencija (lat. concurrentia) jeste takmičenje, suparništvo, nadmetanje. U ekonomiji se pojam konkurencije veže za robnu proizvodnju, djelovanje zakona vrijednosti i ponašanje učesnika na tržištu. Iz ovih razloga konkurencija, kao ni tržište, nije nastala sama po sebi nego tek nakon društvene podjele rada i tehničko-tehnološkog “procvata” koji su iziskivali nastanak tržišta.

97

Konkurencija predstavlja situaciju na određenom tržištu na kojem prodavači proizvoda ili usluga nastoje ostvariti utjecaj na kupce kako bi ostvarili određene poslovne ciljeve kao što su profit ili tržišni udjel.1 Konkurencija se smatra sistemom u kojem svi privredni subjekti nastupaju svojom inicijativom osiguravajući djelovanje zakona vrijednosti.2 Konkurencija je ključni akcelerator izgradnje performansi i inovacija kako sa aspekta privrednih subjekata tako i sa aspekta nacionalne ekonomije u cjelini. Koristi od konkurencije su mnogobrojne, a uživaoci tih dobrobiti mogu se podijeliti na potrošače, privredne subjekte, vlade i nacionalnu ekonomiju u cjelini. Konkurencija vodi nižim cijenama outputa, većem asortimanu i boljem kvalitetu roba i usluga. Razvijenost tržišta se najčešće mjeri stepenom i prisustvom konkurencije na njemu, iz čega proizlazi potreba za stalnim podsticanjem i promoviranjem konkurencije te uspostavom adekvatnog mehanizma zaštite tržišne konkurencije. S obzirom na to da tržište samo po sebi nema mehanizam kojim bi se osiguralo promoviranje, podsticanje i, prije svega, zaštita konkurencije, država je ta koja na sebe preuzima regulaciju odnosa na tržištu uvodeći red i garantirajući pravnu sigurnost.

Predmet ovog rada je promocija konkurencije koja je od izuzetnog značaja za ekonomije u tranziciji s nerazvijenim tržištima, koje nemaju dugu tradiciju baštinjenja tržišne ekonomije, kakva je Bosna i Hercegovina. Promocija konkurencije odnosi se na one aktivnosti tijela nadležnih za konkurenciju koje poduzimaju u odnosu i korelaciji s drugim državnim tijelima, a s ciljem povećanja javne svijesti o prednostima konkurencije.3

S obzirom na to da su Sjedinjene Američke Države kolijevka antitrusta, u radu se istražuje mehanizam promocije konkurencije zastupljen u jednoj od vodećih svjetskih ekonomija s ciljem da se izvuku preporuke za Bosnu i Hercegovinu. Također, u 1 Prema: Mladen Cerovac, “Rječnik pojmova prava i politike tržišnog natjecanja i srodnih područja”, TEB, 2004, str. 145. 2 Siniša Varga, “Pojam i predmet antitrustovskog prava”, u: “Liberalizam i zaštita konkurencije”, IV majsko savjetovanje, Institut za pravne i društvene nauke Pravnog fakulteta, Kragujevac, 2010, str. 206. 3 Vidi: Simon J. Evenett, „CompetitionAdvocacy: Time for a rethink?“ University of St. Gallen and CEPR, 2006, str. 2.

98

radu se prikazuju temeljne odrednice prava konkurencije u Bosni i Hercegovini kako bi se stekla prava slika o javnoj svijesti o koristima i zaštiti tržišne konkurencije u Bosni i Hercegovini. Kako bi se potvrdila hipoteza po kojoj se u Bosni i Hercegovini se ne radi dovoljno na promociji konkurencije, provedena je anketa među privrednim subjektima sa uzorkom od 30 ispitanika. 1. Promocija konkurencije kao aktivnost tijela za zaštitu tržišne konkurencije

Promocija konkurencije odnosi se na one aktivnosti koje provode tijela koja su nadležna za zaštitu tržišne konkurencije, uglavnom kroz svoje odnose s drugim državnim tijelima, a s ciljem povećanja javne svijesti o prednostima konkurencije.4 Može se reći da su to sve aktivnosti koje provode tijela nadležna za zaštitu tržišne konkurencije koje ne spadaju pod izvršenje prava konkurencije. U okviru njih su od posebne važnosti aktivnosti usmjerene na druge organe državne vlasti zadužene za donošenje propisa i pravila kojim se utječe na tržište kao i aktivnosti usmjerene na javnost i društvo s ciljem podizanja njihove svijesti o koristima i važnosti konkurencije.5 Kada tijela nadležna za zaštitu tržišne konkurencije poduzimaju aktivnosti na promociji konkurencije, to može imati za cilj:6

1. da uvjere druge organe državne vlasti da ne usvoje nepotrebne antikonkurencijske mjere te da im pomognu u postavljanju jasnih granica ekonomske regulacije;

2. gotovo uvijek da podižu svijest o prednostima tržišne konkurencije te o ulozi prava i politike konkurencije kako među privrednim subjektima, u državnoj vlasti i pravosuđu tako i javnosti u cjelini.

4 Ibidem, str. 2. 5 Vidi: Advocacy Working Group „Advocacy and CompetitionPolicy“, ICN'sConference, Naples, Italy, 2002, str. 6. 6 Vidi: Guidelines for Implementing Competition Advocacy UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development), str. 4.

99

Imajući te ciljeve u vidu, tijela nadležna za zaštitu tržišne konkurencije mogu:7

• pomoći drugim tijelima u ocjeni stepena utjecaja na konkurenciju koji ima njihov odabir određenih opcija za provedbu ekonomske politike; • pružiti tehničku ekspertizu o određenim industrijama ili tržištima u okvirima druge politike; • nastojati riješiti identificirane proturječnosti između prava konkurencije i drugih zakona i propisa; • povećati svijest o tome da primjena propisa i prava konkurencije vodi poboljšanju dobrobiti potrošača i pridonosi ekonomskom rastu.

Prva polazna premisa u koncipiranju određenog programa

promocije konkurencije je određivanje načina na koji se identificiraju pitanja od značaja za promociju tržišne konkurencije. Prema Smjernicama za implementaciju promocije konkurencije koje se mogu naći na zvaničnoj web stranici UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development), postoje različiti načini određivanja pitanja važnih za promociju konkurencije:

1. vlastita inicijativa tijela nadležnih za zaštitu tržišne konkurencije; tijela nadležna za zaštitu tržišne konkurencije mogu identificirati relevantna pitanja promocije konkurencije na vlastitu inicijativu, koristeći tehnike kao što su 'horizont scanning'. To je tehnika za otkrivanje ranih znakova potencijalno važnih zbivanja kroz sistematski pregled potencijalnih prijetnji i mogućnosti. Tijela za zaštitu tržišne konkurencije također mogu identificirati mogućnosti promocije konkurencije na temelju pitanja koja se ponavljaju u okviru njihove nadležnosti. Štoviše, tijela ponekad mogu otkriti pitanja bitna za promociju konkurencije prilikom samog provođenja propisa o zaštiti tržišne konkurencije;

7 Ibidem, str. 5.

100

2. saradnja s drugim tijelima javne vlasti; npr. predstavnici tijela za zaštitu tržišne konkurencije sudjeluju u radnim skupinama uspostavljenim s ciljem usvajanja ili izmjena i dopuna zakona. U određenim jurisdikcijama spomenuta tijela su na izvoru pitanja promocije tržišne konkurencije, jer zakon nalaže da se izvršna i zakonodavna tijela moraju konzultirati s tim tijelima prije usvajanja zakona ili propisa; 3. treće strane često ukazuju na probleme koji mogu biti od značaja u promociji konkurencije. Privatni poduzetnici mogu imati poseban interes u tome, ako bi npr. buduća politika ili zakon mogao, ukoliko se usvoje, povećati njihove troškove ili omogućiti relativnu konkurentsku prednost njihovim konkurentima.

Druga bitna polazna premisa je određivanje „stakeholdera“

kao subjekata čija svijest o značaju konkurencije ima utjecaj na stanje na tržištu. U spomenutim smjernicama navodi se da su to najčešće: tijela zakonodavne i izvršne vlasti, tijela lokalne samouprave, regulatorna tijela, privredni subjekti i njihova udruženja/komore; potrošači i udruženja potrošača, profesionalne organizacije i sindikati, advokati, suci, mediji, pravnici i studenti prava, univerziteti, ostale stranke koje mogu imati interes za tržište i, konačno, društvo u cjelini. Također, kao načini za involviranje interesnih skupina, odnosno kao instrumenti promocije konkurencije navedeni su: ocjenjivanje usklađenosti projekata ili propisa s propisima o zaštiti tržišne konkurencije i pružanje pravne ekspertize o stanju konkurencije tijelima zakonodavne i izvršne vlasti kod izrade pravnih akata u vezi s ekonomskom aktivnošću privrednih subjekta u zemlji; sastanci, zajedničke radne grupe, zajednički rad s organizacijama zainteresiranih strana o ključnim pitanjima, provođenje javnih konzultacija, izrada smjernica o značajnim aspektima procesa konkurencije ili određenih oblika nekonkurentnih ponašanja, organiziranje seminara i konferencija, priopćenja za javnost, intervjui i konferencije za novinare, publikacije, internetske stranice, društvene mreže i dr. Različiti instrumenti će se koristiti za različite skupine u zavisnosti od njihovog stepena znanja i organiziranosti.

101

Sve to doprinosi razvoju kulture konkurencije, koja je najbolji pokazatelj razvoja svijesti državnih tijela, različitih interesnih skupina ali i šire javnosti o samoj konkurenciji i njenom značaju. Promocija konkurencije posebno je značajna za zemlje u tranziciji i razvoju u kojima se većina državne imovina privatizira, tržišta se institucionaliziraju i liberaliziraju, nedostatnost investicija predstavlja glavnu prepreku u akceleraciji ekonomskog razvoja, a tijela nadležna za zaštitu tržišne konkurencije najčešće nemaju dovoljno iskustva, znanja i finansijskih sredstava za provođenje zakona i promociju konkurencije.

Komentari, mišljenja koja tijela za zaštitu tržišne konkurencije izdaju u okviru promocije konkurencije mogu biti od takvog značaja da utječu na donositelje odluka. Donositelji odluka mogu da odustanu od donošenja određenog predloženog propisa ukoliko bi ih tijela svojim komentarima uvjerila da određeni propis ograničava konkurenciju više nego što je potrebno i nije u javnom interesu. Sa druge strane, tijela na taj način obavještavaju i potrošače o tome kako predloženi propis može utjecati na njih. Organiziranjem javnih rasprava i radionica (kao značajnog sredstva, instrumenta koji se koristi u okviru promocije konkurencije) tijela okupljaju stručnjake iz različitih oblasti, članove vlade i drugih organa vlasti ali i članove akademske zajednice kako bi vršili dublje analize svih pitanja u oblasti konkurencije, ali i razmotrili sam rad tijela.8 2. Federalna trgovinska komisija i „Competition Advocacy“9

Federalna trgovinska komisija (Federal Trade Commission – FTC) je regulatorna agencija u Sjedinjenim Američkim Državama, formirana od Kongresa, nadležna za primjenu i provođenje prava i politike konkurencije SAD-a. Osnovana je

8 Vidi: Organisation for Economic Co-operation and Development „Roundtable on Evaluation of the Actions and Resources of CompetitionAuthorities“, 2007, str. 4–5. 9 Prilagođeno: Amila Turković, „Promocija konkurencije u zemljama u tranziciji i razvoju“, završni rad, Pravni fakultet u Sarajevu, april 2014. str. 40–44.

102

1914. godine sa sjedištem u Washingtonu i sastoji se od sedam regionalnih ureda. U prvim godinama postojanja FTC je imala ograničena ovlaštenja, njena svrha je bila da spriječi nepravične metode konkurencije u trgovini. Od 1938. godine u nadležnosti FTC je primjena Zakona o zaštiti potrošača, uključujući Pravilo o telemarketinškoj prodaji (Telemarketing Sales Rule), Pravilo o „plati po pozivu“ (Pay-Per-Call Rule) i Zakon o jednakim mogućnostima kreditiranja (Equal Credit Opportunity Act) da bi je 1975. godine Kongres ovlastio za donošenje regulatornih pravila u industrijskoj oblasti.10

FTC je osnovana Zakonom o Federalnoj trgovinskoj komisiji (Federal Trade Commission Act) prema kojem je ovlaštena da spriječi nepoštene metode konkurencije, da traži novčanu odštetu u slučaju štetnih ponašanja po potrošače, provođenje istraga, prave izvještaje i preporuke Kongresu itd.11

Odjeljkom 6. FTC Zakona Komisiji se dodjeljuje u nadležnost promocija konkurencije i u tom kontekstu prikuplja informacije i čini ih dostupnim javnosti.12

Iako treba istaći da postoje mišljenja da je FTC povodila program promocije konkurencije od samih početaka svog postojanja te da je imala utjecaj na uvođenje prakse u drugim državama, kada je u pitanju moderni program promocije tržišne konkurencije „Competition Advocacy“ u FTC, a od njegovog uvođenja je prošlo skoro 40 godina.13 Program promocije tržišne konkurencije podrazumijeva korištenje FTC-ove ekspertize u konkurenciji, ekonomiji i zaštiti potrošača, da bi se utjecalo na vladu na svim nivoima vlasti u kreiranju politike za unaprjeđivanje

10 Federal Trade Commission, dostupno na: http://www.ftc.gov/ftc/about.shtm. 11 Vidi: Federal Trade Commission established, membership, vacancies, seal, dostupno na http://www.law.cornell.edu/uscode/text/15/41. 12 Vidi: Tara Isa Koslov, Competition Advocacy at the FTC: Recent Developments Build on Post Successes (Competition Policy International), Aug 14, 2012.; dostupno na: https://www.competitionpolicyinternational.com/aug-12 (24. 10. 2013). 13 Glavne smjernice u razvoju FTC-ovog programa promocije konkurencije preuzete su iz: James C. Cooper, Paul Pautler, Todd J. Zywicki, „The Theory and Practice of Competition Advocacy at the FTC“, Antitrust Law Journal, 2005.

103

konkurencije i izbora potrošača.14 Promocija tržišne konkurencije često u formi pisama FTC-ovog osoblja ili cjelokupne Komisije dolazi do državnih tijela, ali se također sastoji i od službenih komentara (mišljenja) i izlaganja.

Ciljevi FTC- ovog „Competition Advocacy“ programa su:15 - podrška i promocija principa konkurencije, - informiranje kreatora politike ali i javnosti o značaju

tržišne konkurencije, - informiranje kreatora politika ali i javnosti o utjecaju

zakona, propisa i drugih politika na konkurenciju i potrošače,

- kombiniranje pravne i ekonomske analize za postizanje učinkovite promocije konkurencije.

Program „Competition advocacy“ je u 1970-im i 80-im bio

poznat kao interventni program. Iako se promocija konkurencije vezuje se za FTC od njenih početaka, korijeni modernog programa promocije konkurencije javljaju se u 1970. godini. Program je bio u punoj snazi već do juna 1980. god. kada je FTC podnosila oko 750 komentara (mišljenja).16

FTC se pod Pertschukovim vodstvom pobrinula za mnoga pitanja, uključujući međunarodnu trgovinu, zdravstvo i promet. Predsjedavajući James Miller je unaprijedio program i stavio koordinaciju programa u nadležnost Ureda za zaštitu potrošača. Program je također dobio novi značaj na državnom nivou i bio poboljšan radom Ureda za ekonomiju, u vezi sa zabranama koje se tiču prometa, telekomunikacija, zdravstva i međunarodne trgovine.

U periodu između 1982. i 1987. god. program se znatno mijenjao i po obimu i po sadržaju i to zbog tri razloga: programu se pridavao veći značaj i uvidjele su se mogućnosti u njemu; 14 James C. Cooper, Paul Pautler, Todd. J. Zywicki, „The Theory and Practice of Competition Advocacy at the FTC“, Antitrust Law Journal 2005, str. 1091. 15 Vidi: Federal Trade Commission Competition Advocacy: Practice and Effectiveness, 2011, str. 2. 16 Vidi: James C. Cooper, „Evolution of the FTC Competition Advocacy Program: 2001-2006“, 2010, dostupno na: http://www.internationalcompetitionnetwork.org/uploads/library/doc660.pdf (12. 1. 2014).

104

povećao se broj pitanja koja bi se trebala riješiti; i postojali su određeni problemi – pitanja koja su se dešavala simultano u više država, što je rezultiralo velikim brojem prilika za ovaj program.17 Aktivnost u primjeni programa opala je od 1990. do 2000. godine kada je zabilježen drastičan pad u primjeni FTC programa s fokusom uglavnom na proizvodnju i distribucije električne energije. Sa Timothyjem Murisom kao predsjedavajućim (juni 2001. godine – august 2004. godine) došlo je do obnove u FTC-ovom programu promocije tržišne konkurencije. Radilo se na tome da se program širi izvan pitanja električne energije i proširi na područja koja su mu bila bliska u 80-im godinama – pored el. energije, motornog ulja, prirodnog gasa, aktiviralo se pitanje promocije u oblasti zdravstvenih usluga, finansijskih usluga, profesionalnih usluga i usluga u oblasti računarske tehnologije.18

Intenzitet rada na promociji konkurencije vremenom je varirao. U periodu od 1980. do 2003. godine19 izdato je više od 667 komentara, 28 godišnje. Najviše poduzetih aktivnosti, izdatih komentara bilo je u oblasti međunarodne trgovine (1975–1990); zdravstvene zaštite, reklamiranja i komercijalne prakse (1978–1994); oblasti zrakoplovnog, željezničkog prijevoza (1980–1993); komentari u vezi sa regulatornom reformom u području telekomunikacija, radija i kablovskih televizija (1983–1995); restrukturiranje elektroenergetske proizvodnje, prijenosa i distribucije (1995–2003);20 regulacija profesija, npr. pravnika, doktora, veterinara (1984–2011); benzin, cijene plina, distribucija (1985–2011); oblast zdravstva (1985–2011); internet (2006–2011).21

17 Vidi: James C. Cooper, Paul Pautler, Todd J. Zywicki, „The Theory and Practice of Competition Advocacy at the FTC“, Antitrust Law Journal, 2005, str. 10. 18 Fulfilling the Original Vision: The FTC at 90, dostupno na: http://www.ftc.gov/os/2004/04/040402abafinal.pdf. 19 24 godine, period za koji postoje podaci. 20 Vidi: James C.Cooper, Paul A. Pautler, Todd J. Zywicki, „Theory and Practice of Competition Advocacy at the FTC“, Washington, 2001, str. 12. 21 Vidi: Federal Trade Commission Competition Advocacy: Practice and Effectiveness, 2011, str. 5.

105

Vrijednost FTC-ovog programa trebala bi se mjeriti: dostignutim stepenom u regulatornim ishodima i koristima koju ti poboljšani ishodi imaju za potrošače. Jedna studija koja je pokušala da procijeni utjecaj programa na regulativne ishode, između 1985–1987, pokazala je da je 40% ispitanih izjavilo da je program bio bar umjerenog utjecaja.22

Iz kratkog presjeka historije primjene programa promocije konkurencije FTC-a može se zaključiti da je nekonzistentna te varira po obimu i intenzitetu. U potrazi za odgovorom na pitanje šta su osnovne prepreke u dosljednoj primjeni programa promocije konkurencije, mogu se naći različita mišljenja. Članovi Međunarodne konkurencijske mreže (International Competition Network – ICN) smatraju da uopćeno najveću prepreku promociji konkurencije predstavljaju druge vlasti i njihovi nosioci. Prepreke su i nedostatak stručnosti, nedostatak saradnje tijela nadležnih za konkurenciju s drugim tijelima. Veliku prepreku predstavljaju i ograničeni finansijski resursi, što je posebno karakteristično za zemlje u tranziciji i razvoju. Propisi u određenim sektorima mogu ograničiti tijela, tako što će propisati specifične konkurencijske režime u pojedinim sektorima, mada prepreku može predstavljati i izuzeće takvog režima.

3. Pravo konkurencije u Bosni i Hercegovini23

Specifičnosti privredno-pravnog sistema Bosne i Hercegovine te ukupni društveno-politički ambijent imali su odraz na sposobnost države da uspostavi i garantira jedinstven ekonomski prostor u Bosni i Hercegovini. Činjenica koja potvrđuje manjkavost ili neadekvatnost poduzetih aktivnosti u ostvarivanju jedinstvenog ekonomskog prostora je da do 2001. godine pravo i politika konkurencije nisu postojali na državnom nivou, a institucije koje su trebale osigurati njihovu provedbu formirane su

22 Ibid., str. 1106. 23 Prilagođeno: Kanita Imamović-Čizmić, „Modaliteti pravne regulacije tržišne konkurencije i njihova primjena u ekonomiji Bosne i Hercegovine“, doktorska disertacija, Pravni fakultet u Sarajevu, januar 2012, 292–294.

106

tek početkom 2004. godine. Stoga prvi koraci ka kreiranju savremenog modela pravne regulacije tržišne konkurencije24 kao instrumenta uspostave i jačanja jedinstvenog tržišta Bosne i Hercegovine polaze od inostranog pritiska izraženog kroz izradu projekta pod nazivom “Jedinstveni ekonomski prostor u BiH”25. Neuređen društveni ambijent privređivanja, dezintegriranost ekonomskog prostora i sama ekonomska stagnacija umnogome su utjecali na to da su se do 2002. godine samo pojedini instituti prava i politike konkurencije regulirali izolirano i nesistematično i to unutar samo nekoliko entitetskih zakona o trgovini. Radi ostvarivanja zadataka postavljenih u okviru projekta “Jedinstveni ekonomski prostor u BiH”, 2001. započeo je proces izgradnje pravne piramide za zaštitu tržišne konkurencije u Bosni i Hercegovini koju danas čine:26

1. Ustav BiH, 2. ustavi entiteta, 3. zakoni:

a) Zakon o konkurenciji BiH (ZoK)27, b) Zakon o upravnom postupku28,

24Za potrebe rada analizira se novija historija razvoja prava konkurencije u

Bosni i Hercegovini nakon disolucije bivše SFRJ i koja počinje donošenjem Zakona o konkurenciji iz 2001. godine. O historiji prava konkurencije u Bosni i Hercegovini, vidjeti: Miloš Trifković, „Pravo konkurencije”, Svjetlost, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Sarajevo, 1981, str. 34–44; Miloš Trifković, „Nelojalna utakmica”, Svjetlost, Sarajevo, 1990, str. 12–25; Miloš Trifković, „Nova struktura prava konkurencije u Bosni i Hercegovini”, zbornik radova s Međunarodnog savjetovanja „Aktualnosti građanskog i trgovačkog zakonodavstva i pravne prakse”, Neum, 6–8. juna 2003, str. 65–90.

25 Projekt “Jedinstveni ekonomski prostor” u okviru CARDS programa završen je u junu 2005. godine i fokusirao se na tri ključne ekonomske oblasti: a) konkurencija, b) zaštita potrošača i c) sloboda transporta i sigurnosti industrijskih proizvoda. Aktivnosti projekta kreirane su s ciljem da pomognu uspostavu istinski jedinstvenog tržišta u Bosni i Hercegovini, što predstavlja važan korak na putu ka evropskoj integraciji. 26Prilagođeno: Kanita Imamović-Čizmić, „Modaliteti pravne regulacije tržišne konkurencije i njihova primjena u ekonomiji BiH“, doktorska disertacija, Pravni fakultet u Sarajevu, 2012, str. 289–290. 27 “Službeni glasnik BiH”, br. 48/05, 76/07, 80/09.

107

c) Zakon o trgovini FBiH29 (lex specialis), d) Zakon o trgovini RS30 (lex specialis),

4. Zakon o zaštiti potrošača BiH31, 5. Zakon o autorskom pravu i srodnim pravima i Zakon o

kolektivom ostvarivanju autorskih i srodnih prava32, 6. Zakon o elektroprivredi i telekomunikacijama (Zakon o

električnoj energiji, Zakon o prijenosu, regulatoru i operatoru sistema električne energije u BiH, Zakon o komunikacijama),

7. zakoni iz oblasti saobraćaja (Zakon o vazduhoplovstvu BiH, entitetski zakoni o željeznicama, Zakon o poštama BiH),

8. Krivični zakoni (državni i entitetski), 9. Zakon o privrednim društvima FBiH33, Zakon o

privrednim društvima RS34, 10. Zakon o javnim preduzećima u FBiH35, Zakon o javnim

preduzećima u RS36, 11. Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju BiH37, 12. ostali zakoni, 13. podzakonski akti Konkurencijskog vijeća

(organizacioni i materijalnopravni, regulativa kaznene politike i grupnih izuzeća i dr.).

Na osnovi člana IV, stav 4a) Ustava Bosne i Hercegovine,

Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine na sjednici Doma naroda, održanoj 29. juna 2005. godine, i na sjednici Predstavničkog doma, održanoj 29. juna 2005. godine, usvojila je

28 “Službeni glasnik BiH”, br. 29/02, 12/04, 88/07 i 91/09. 29 “Službene novine Federacije BiH”, br. 64/04 i 12/05. 30 “Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 6/ 07. 31 “Službeni glasnik BiH”, br. 25/06. 32 “Službeni glasnik BiH”, br. 63/10. 33 “Službene novine Federacije BiH”, br. 23/99, 45/00, 2/02, 6/02, 29/03, 68/05, 91/07, 84/08. 34 “Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 127/08. 35 “Službene novine Federacije BiH”, br. 08/05, 81/08. 36 “Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 75/04. 37 “Službeni glasnik BiH”, br. 7/98.

108

Zakon o konkurenciji – ZoK.38 To je bio prvi zvanični pravni akt koji je pratio praksu i rješenja savremenog evropskog zakonodavstva – pravnog naslijeđa Evropske unije, donesen u cilju izvršenja obaveza na putu ka evropskim integracijama. ZoK je u najvećoj mjeri kompatibilan s pravilima i propisima Evropske unije iz oblasti tržišne konkurencije39. Primjena ZoK-a trebala bi rezultirati većom efikasnošću i transparentnošću u postupku zaštite tržišne konkurencije u Bosni i Hercegovini, u smislu pojednostavljenja procedura, skraćenja trajanja određenih faza postupka i sl.

Ovaj zakon je u najvećoj mjeri usklađen s temeljnim pravilima o tržišnoj konkurenciji koja se primjenjuju u Evropskoj uniji, a prije svega sa članom 101. Ugovora o funkcioniranju Evropske unije, kojim je uređena oblast zabranjenih sporazuma između privrednih subjekata i članom 102. istog ugovora kojim je uređena oblast zlouporabe vladajućeg položaja privrednih subjekata. Na temelju ovog zakona usvojeno je i 11 podzakonskih akata kojima su detaljnije regulirane pojedine odredbe Zakona o konkurenciji.40

ZoK je u čl. 2 odredio polje primjene koje je ograničeno pravilom efekta. To znači da je uvjet primjene ZoK-a situiran u činjenici da je posljedica antikonkurencijskog položaja može nastupiti ili je nastupila na bosanskohercegovačkom tržištu. Polje primjene obuhvata sve akte ugovorne prirode kojima se narušava konkurencija na tržištu Bosne i Hercegovine neovisno o pravnoj prirodi lica u tom ugovoru, kao i sve aktivnosti privrednih subjekata koje se vežu za promjenu tržišne strukture u smislu nelegalnog stvaranja i zloupotrebe dominantnog položaja na bosanskohercegovačkom tržištu. Zakonodavac se u čl. 2 ZoK-a opredijelio za određivanje širokog kruga adresata pravnih normi, ekstenzivno tumačenje frekvencije njihovog pojavljivanja i djelovanja na tržištu te eksteritorijalnu primjenu. Institutom

38 “Službeni glasnik BiH”, br. 48/05, 76/07, 80/09. 39 Naprimjer, propisi doneseni u 2003. i 2004. godini – uredbe Vijeća i Komisije br. 1/2003, 139/2004, 773/2004, 802/2004 itd. Vidi: http://www.bihkonk.gov.ba/ba/index.html (24. 3. 2010). 40 Izvještaj Konkurencijskog vijeća BiH, 2012.

109

“učesnik na tržištu” obuhvataju se ne samo privredni subjekti kao privredna društva, preduzeća i preduzetnici i njihova udruženja, nego pod određenim uvjetima i druga pravna i fizička lica te državna tijela i jedinice lokalne i područne (regionalne) samouprave, razna udruženja, sportske organizacije, ustanove, zadruge, nosioci prava intelektualne svojine kada djeluju na tržištu. “Veza s tržištem” koja određenim licima daje status adresata pravne norme ekstenzivno je određena na način da se ona “posredno ili neposredno bave proizvodnjom, prodajom roba i pružanjem usluga, učestvuju u prometu roba i usluga”, neovisno o broju pojavljivanja na tržištu. Uvjet za eksteritorijalnu primjenu jeste da djelovanje inostranog privrednog subjekta “proizvodi efekt na tržište” Bosne i Hercegovine ili “njegovom značajnom dijelu”. U istom članu ZoK definira i pojam privrednog subjekta pod kontrolom privrednog subjekta te pod kojim uvjetima on postaje adresat pravnih normi. Kao i u uporednopravnim rješenjima, za primjenu pravne norme nisu važne činjenice, kao naprimjer organizacioni oblik, dominantan svojinski oblik nad subjektom, status javnog ili privatnog društva i sl. – važno je da subjekt neposredno ili posredno41 učestvuje u prometu na tržištu.

Zakonom o konkurenciji BiH formirano je tijelo nadležno za javnu primjenu prava konkurencije pod nazivom Konkurencijsko vijeće BiH. To je samostalno i neovisno tijelo sa sjedištem u Sarajevu, koje ima ovlaštenje da odlučuje o svim pitanjima vezanim za konkurencijsko djelovanje na tržištu Bosne i Hercegovine i čije su odluke konačne. Protiv odluka Konkurencijskog vijeća može se podnijeti žalba Sudu BiH. Članovi Konkurencijskog vijeća imaju status upravnog sudije. Konkurencijsko vijeće kontinuirano radi na poslovima promocije konkurencije, na saradnji s međunarodnim institucijama i 41 Miloš Trifković u tekstu “Određivanje monopolističkog sporazuma u pravima

Bosne i Hercegovine i Evropske unije”, Pregled: časopis za društvena pitanja, br. 4, Godište LXXXVI, 2006, ističe problem tumačenja “posrednog djelovanja” i dobru praksu Konkurencijskog vijeća u slučaju kada Vlada Kantona Sarajevo svojim odlukama o subvencioniranju troškova javnog gradskog prijevoza u JKP GRAS za određene kategorije lica “posredno učestvuje ili djeluje na tržište”. Vidi: http:// www.bihkonk. gov.ba/ba/ praksa/praksa1801200602.html.

110

organizacijama, sarađuje s domaćim tijelima i institucijama i provodi proces obrazovanja uposlenih. Kao što stoji na zvaničnoj web stranici Konkurencijskog vijeća njegov zadatak i prioritet jeste promocija konkurencije koja je 2005. godine rezultirala uvođenjem programa „Competition Advocacy“ .

Konkurencijsko vijeće je postalo članom Međunarodne mreže tijela za konkurenciju (ICN) sredinom 2005. godine. U toku su aktivnosti na potpisivanju bilateralnih sporazuma/memoranduma sa zemljama regiona s ciljem uspostavljanja i jačanja saradnje. Konkurencijsko vijeće aktivno sudjeluje u pregovorima o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju.42 4. Promocija tržišne konkurencije u Bosni i Hercegovini

Jednu od značajnijih aktivnosti Konkurencijskog vijeća BiH čini Program promocije tržišne konkurencije tzv. „Competition Advocacy“. Program je započet u 2005. godini s ciljem promoviranja tržišne konkurencije kao jednog od aspekata djelovanja privrednih subjekata na tržištu Bosne i Hercegovine.

U Izvještaju Konkurencijskog vijeća za 2012. stoji da se promocija ogleda u informiranju o radu Konkurencijskog vijeća putem web stranice Konkurencijskog vijeća, organiziranjem i prisustvom na stručnim skupovima i seminarima, izdavanjem publikacija i slično. Svrha ovog programa je upoznavanje privrednih subjekata, državnih organa, nevladinih organizacija kao i šire javnosti s ulogom i značajem koju pravo tržišne konkurencije ima u uspostavljanju, zaštiti i promociji fer tržišne konkurencije, kao i razvoju uspješne ekonomije između privrednih subjekata. Jedan od načina ostvarivanja promocije politike i prava tržišne konkurencije Bosne i Hercegovine vrši se i putem predavanja o aktuelnoj temi. S obzirom na to da su u Izvještaju kao stakeholderi promocije konkurencije navedeni privredni subjekti, ista će skupina biti predmet anketiranja kako bi se utvrdilo koliko su upoznati s radom Konkurencijskog vijeća. 42 http://bihkonk.gov.ba/nadle%C5%BEnosti-i-organizacija.

111

Iz Izvještaja o radu Konkurencijskog vijeća stoji da je vijeće djelovalo na saradnji i unapređenju saradnje s međunarodnim institucijama i organizacijama, kao što su: ICN (Međunarodna mreža tijela za konkurenciju) i OECD (Evropska organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj) odnosno RCC (Regionalna organizacija za konkurenciju) koja je u sastavu OECD-a.43Također, u Izvještaju stoji da se kontinuirano održava razmjena informacija i saradnja s tijelima nadležnim za konkurenciju zemalja iz regiona kao i zemalja članica Evropske unije. 4.1. Analiza ankete o promociji konkurencije u Bosni i Hercegovini44 U cilju prikupljanja informacija o promociji konkurencije u Bosni i Hercegovini provedena je anketa na teritoriji grada Sarajeva u januaru 2013. godine, na 30 anketiranih privrednih subjekata različite ekonomske snage (tržišne pozicije), upravljačke i vlasničke strukture te osnovne djelatnosti. Zašto je odabrana ova interesna skupina? Jedan od razloga jeste što su to direktni subjekti prava konkurencije od čijeg ponašanja zavisi ograničavanje, sprečavanje i narušavanje konkurencije na tržištu. Ukoliko je ova interesna skupina svjesna značaja konkurencije na tržištu, suzdržavat će se od kršenja konkurencijskih pravila, što doprinosi razvoju tržišta. Istovremeno, to je test provjere koliko su privredni subjekti educirani i obuhvaćeni aktivnostima promocije konkurencije Konkurencijskog vijeća BiH, što je u spomenutim izvještajima navedeno kao jedan od zadataka Konkurencijskog vijeća BiH.

U prvom dijelu ankete nalazila su se pitanja: naziv privrednog subjekta, vrsta odgovornosti i vrsta djelatnosti, a u

43http://bihkonk.gov.ba. 44 Prilagođeno: Amila Turković, „Promocija konkurencije u zemljama u tranziciji i razvoju“, završni rad, Pravni fakultet u Sarajevu, april 2014. str. 56–63.

112

drugom dijelu ankete devet pitanja sa ponuđenim odgovorima DA – NE.

Od 30 ispitanih privrednih subjekata, bilo je 5 dioničarskih društava (d.d.), a 25 društava s ograničenom odgovornošću (d.o.o.). Anketirani privredni subjekti obavljaju različite djelatnosti: proizvodnja, distribucija i snabdijevanje el. energije; proizvodnja duhanskih proizvoda; izdavaštvo; djelatnosti osiguranja; izrada i upravljanje bazama podataka; revizija i porezno savjetovanje; servis i prodaja motornih vozila; tehnički pregled vozila; građevinarstvo; proizvodnja i prerada mesa; ugradnja sigurnosnih sistema; maloprodaja i prodaja na veliko; uslužne djelatnosti; finansijske djelatnosti; leasing; posredovanje i usluge autoškole; transport; proizvodnja i trgovina itd. Graf. br. 1.

Na prvo pitanje ankete „Da li ste upoznati sa pojmom konkurencije?“, svi privredni subjekti (30) odgovorili su pozitivno, odnosno izjasnili su se da su upoznati s pojmom konkurencije.

0

5

10

15

20

25

30

35

Grafički prikaz ukupnog broja ispitanih privrednih subjekata i njihova klasifikacija po vrsti odgovornosti

Ukupan broj ispitanika d.d.

d.o.o.

113

Graf. br. 2.

Od 30 anketiranih privrednih subjekata, njih 29 (5 d.d. i 24 d.o.o.) pozitivno odgovara na drugo pitanje ankete koje glasi „Po Vašem mišljenju, da li je konkurencija značajna za razvoj tržišta u BiH?“ Jedan privredni subjekt koji obavlja djelatnost transporta i usluga ipak smatra da konkurencija nije značajna za razvoj tržišta u BiH. Graf. br. 3.

0

5

10

15

20

25

30

35

Broj ispitanika/vrsta odgovornosti

DA

d.d.

d.o.o.

0

5

10

15

20

25

30

35

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

DA / NE

d.d.

d.o.o.

114

O postojanju posebnog tijela nadležnog za pitanja konkurencije u BiH upoznato je 14 privrednih subjekata (4 d.d. i 10 d.o.o.), dok njih 16 (1 d.d. i 15 d.o.o.) nije upoznato s postojanjem posebnog tijela. Graf. br. 4.

Od 30 anketiranih privrednih subjekata, 16 (5 d.d. i 11 d.o.o.) je upoznato s postojanjem posebnog zakona koji regulira pitanja konkurencije u BiH, dok s tim zakonom nije upoznato njih 14 (po vrsti organizacione forme, svi d.o.o.).

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

DA / NE

d.d.

d.o.o.

115

Graf. br. 5.

U pogledu odgovora na pitanje „Da li su Vam poznati neki

slučajevi narušavanja konkurencije u BiH?“ 26 (3 d.d. i 23 d.o.o.) privrednih subjekata poznaje neke slučajeve narušavanja konkurencije u BiH, dok 4 privredna subjekta (2 d.d. i 2 d.o.o.) ne poznaju takve slučajeve. Riječ je o 4 privredna subjekta različitih djelatnosti: 1) proizvodnja duhanskih proizvoda; 2) proizvodnja, distribucija, snabdijevanje el. energije; 3) ugostiteljstvo 4) transport i usluge.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

DA / NE

d.d.

d.o.o.

116

Graf. br. 6.

Cilj pitanja „Da li ste Vi pretrpjeli neke posljedice zbog narušavanja konkurencije od strane Vaših konkurenata?“ jeste da se spozna da li privredni subjekti znaju i kakav je njihov stav o posljedicama narušavanja konkurencije. Posljedice zbog narušavanja konkurencije od konkurenata pretrpjelo je 19 privrednih subjekata (2 d.d. i 17 d.o.o.), a 11 privrednih subjekata (3 d.d. i 8 d.o.o.) izjasnilo se negativno na šesto pitanje ankete, odnosno da nisu pretrpjeli posljedice zbog narušavanja konkurencije.

0

5

10

15

20

25

30

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

DA / NE

d.d.

d.o.o.

117

Graf. br. 7.

Regulacijom konkurencije u Bosni i Hercegovini od 30 ispitanih privrednih subjekata zadovoljno je njih 6 (3 d.d. i 3 d.o.o.) i dok 24 privredna subjekta (2 d.d. i 22 d.o.o.) nisu zadovoljna regulacijom konkurencije u BiH.

0 2 4 6 8

10 12 14 16 18 20

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

DA / NE

d.d.

d.o.o.

0

5

10

15

20

25

30

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

DA / NE

d.d.

d.o.o.

118

Sa značajem konkurencije upoznato je 16 privrednih subjekata (3 d.d. i 13 d.o.o.), dok se njih 14 (2 d.d. i 12 d.o.o.) izjasnilo negativno, odnosno da nisu upoznati njenim značajem.

Na posljednje pitanje ankete koje je glasilo „Po Vašem mišljenju, da li je neophodna bolja promocija konkurencije koja bi doprinijela većoj informiranosti i svijesti o njenom značaju?“, svi privredni subjekti koji su učestvovali u istraživanju, njih 30, izjasnili su se da je neophodna bolja promocija konkurencije koja bi doprinijela većoj informiranosti i svijesti o njenom značaju.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

Broj ispitanika / vrsta odgovornosti

DA / NE

d.d.

d.o.o.

0

5

10

15

20

25

30

35

Broj ispitanika/vrsta djelatnosti

DA

d.d.

d.o.o.

119

4.2. Analiza rezultata ankete

Nakon što je određen cilj ankete i provedeno anketiranje, izvršena je deskriptivna analiza dobivenih rezultata. Analizirajući anketom dobivene rezultate, mogu se izvući slijedeći zaključci.

Rezultati provedene ankete pokazali su da su privredni subjekti u Sarajevu (mjesto gdje je anketa provedena), neovisno o vrsti njihove odgovornosti ili vrste djelatnosti, upoznati s pojmom konkurencije. Svjesni su da konkurencija ima veliki značaj za razvoj tržišta u Bosni i Hercegovini. S druge strane, pitanja iz ankete koja su se odnosila na postojanje tijela nadležnog za konkurenciju kao i zakona iz ove oblasti, pokazala su da ne znaju svi privredni subjekti da postoji Konkurencijsko vijeće BiH kao i Zakon o zaštiti konkurencije BiH. To je prva indikacija o nedovoljnim aktivnostima na promociji konkurencije Konkurencijskog vijeća BiH (od 30 ispitanih privrednih subjekata za postojanje nadležnog tijela nije znalo njih 16, a za postojanje zakona nije znalo 14 privrednih subjekata). Dakle, to je indikativno s obzirom na to da se radi od ključnim stubovima zaštite konkurencije te da su to adrese na koje su upućeni svi oni čiji je ekonomski interes ugrožen narušavanjem, ograničavanjem i sprečavanjem konkurencije na tržištu. Privrednim subjektima su poznati slučajevi narušavanja konkurencije u BiH, a većina njih je i pretrpjela neke posljedice zbog narušavanja konkurencije od njihovih konkurenata (preciznije njih 19 od 30 anketiranih, s napomenom da se nisu izjašnjavali o vrstama posljedica i tome šta su o tom pitanju učinili). S obzirom na cilj pitanja koji upućuje na poznavanje oblika kršenja zakona, u anketi nije bilo postavljeno pitanje o aktivnostima koje su poduzeli po saznanju da je došlo do kršenja zakona pa se ne može izvući zaključak o konačnom ishodu u smislu prijave i pokretanja postupka od Konkurencijskog vijeća. Privredni subjekti su se, također, izjasnili da nisu zadovoljni regulacijom konkurencije u Bosni i Hercegovini, što može biti signal ka unapređenju legislative. Anketa je pokazala da neki privredni subjekti nisu uopće upoznati sa promocijom konkurencije i njenim značajem, što ukazuje na nedostatnost u aktivnostima Konkurencijskog vijeća.

120

Svi anketirani privredni subjekti dijele mišljenje kada je riječ o posljednjem pitanju ankete, a to je da je neophodna bolja promocija konkurencije koja bi doprinijela većoj informiranosti i svijesti o njenom značaju. Nameće se zaključak da se u BiH ne radi dovoljno na promociji konkurencije, te da bi Konkurencijsko vijeće trebalo uspostaviti bolje odnose i saradnju s privrednim subjektima, tako što će ih uključiti u mnoge svoje aktivnosti, redovno obavještavati, informirati, organizirati određene konferencije, seminare na kojima će učestvovati predstavnici privrednih subjekata, uspostaviti saradnju s privrednim komorama i slično. Ne može se očekivati razvoj tržišta u Bosni i Hercegovini kada mnogi učesnici tog tržišta ne znaju za Zakon o zaštiti konkurencije i nisu upoznati s radom Konkurencijskog vijeća.

Naravno da je teško porediti tako različite kontekste poput SAD-a i BiH u ovoj oblasti, ali BiH u ovom području može dosta naučiti od jedne od najrazvijenijih ekonomija koja ima najrazvijeniji mehanizam zaštite tržišne konkurencije. Implementacija jednostavnih pozitivnih praksi u oblasti promocije konkurencije koje provodi FTK uključivala bi:

a) veće angažiranje KV na podršci i promociji konkurencije na tržištu Bosne i Hercegovine, b) veću angažiranosti KV na informiranju nosioca državne vlasti, privrednih subjekata i potrošača odnosno bosanskohercegovačkog društva u cjelini o koristima i značaju konkurencije na tržištu Bosne i Hercegovine, c) konstantno informiranje državne vlasti ali i javnosti o utjecaju zakona, propisa i drugih politika na konkurenciju i potrošače od KV.

Da bi se to provelo, potrebno je sljedeće:

a) veća saradnja KV sa državnim tijelima u okviru koje bi KV imalo mogućnost ocjenjivanja usklađenosti projekata ili propisa s propisima o zaštiti tržišne konkurencije i pružanje pravne ekspertize o stanju konkurencije tijelima zakonodavne i izvršne vlasti kod izrade pravnih akata u

121

vezi s ekonomskom aktivnošću privrednih subjekta u zemlji;

b) održavanje radnih sastanaka KV sa mrežom regulatornih agencija u BiH, udruženjima potrošača i Vijećem za državnu pomoć kako bi se periodično nastupalo u javnosti za zajedničkom prezentacijom stanja konkurencije u Bosni i Hercegovini;

c) zajednički rad KV sa stakeholderima o ključnim pitanjima kao provođenje javnih konzultacija;

d) KV bi trebao izrađivati smjernice o značajnim aspektima procesa konkurencije ili određenih oblika nekonkurentnih ponašanja;

e) KV bi trebao raditi na organiziranju seminara i konferencija o aktuelnim pitanjima iz oblasti prava konkurencije i njegove primjene;

f) KV bi trebao permanentno upućivati priopćenja za javnost; g) KV bi trebao davati intervjue i konferencije za novinare; h) KV bi trebao izdavati publikacije. Ove pozitivne prakse i aktivniji rad KV-a bi zasigurno dovele

do bolje informiranosti i povećane pažnje privrednih subjekata. Na taj način bi se smanjile, ako ne i otklonile, anomalije na tržištu, te minimizirale štete koje uzrokuje kršenje konkurencijskih pravila. One bi dovele do preventivnog djelovanja od kojeg bi koristi imali svi učesnici na tržištu, potrošači te u konačnici u bosanskohercegovačka ekonomija. Ako se uzme u obzir slaba efikasnost bh. pravosuđa, visoka cijena i dužina postupaka, rad na prevenciji uveliko doprinosi olakšanju rada privrednih subjekata. Iz ankete koju analiziramo u ovom radu i spomenute studije provedene u SAD-u u kojoj je 40% ispitanika CA FTK-a ocijenilo umjereno utjecajnim, vidi se da je usvajanje spomenutih preporuka nužno za unapređenje bh. ekonomije u cjelini.

122

Zaključak

Često se sreće pitanje ili, možda bolje reći, konstatacija da se savremena ekonomija ne može zamisliti bez slobodnog tržišta čiji temelj je konkurencija. Iako nije savršeno, tržište se potvrdilo kao najefikasniji okvir u kojem se odvijaju ekonomski tokovi. Razvijene države koje stoljećima baštine tržišnu ekonomiju već uveliko ubiru plodove konkurencije. A šta je s nerazvijenim, tranzicijskim državama? Koliko je njihovo tržište i društvo u cjelini spremno na konkurenciju? Obično su to ekonomije s nekonkurentnim tržišnim strukturama, zaštićenim domaćim šampionima, što generira veoma nepovoljne efekte po društveno blagostanje. Svijest o koristima konkurencije kao i kultura tržišne konkurencije u Bosni i Hercegovini gotovo da i ne postoji. Zbog toga su neophodne korjenite promjene na ovom planu u smislu stvaranja pravnih i institucionalnih pretpostavki za promoviranje i zaštitu tržišne konkurencije.

U radu se analizira promocija konkurencije kao vrsta aktivnosti u nadležnosti tijela za zaštitu konkurencije s posebnim fokusom na stanje u Bosni i Hercegovini. S obzirom na to da su Sjedinjene Američke Države kolijevka antitrusta, u radu se istražuje mehanizam promocije konkurencije zastupljen u jednoj od vodećih svjetskih ekonomija s ciljem da se izvuku smjernice za poboljšanje tijela nadležnog za zaštitu tržišne konkurencije u Bosni i Hercegovini. Također, u radu se prikazuju temeljne odrednice prava konkurencije u Bosni i Hercegovini, a kako bi se stekla prava slika o javnoj svijesti o koristima i zaštiti tržišne konkurencije u Bosni i Hercegovini te potvrdila hipoteza po kojoj se u Bosni i Hercegovini ne radi dovoljno na promociji konkurencije, provedena je anketa među privrednim subjektima sa uzorkom od 30 ispitanika. Deskriptivna i induktivno-deduktivna analiza rezultata ankete ukazuju na to da privredni subjekti nemaju razvijenu svijest o značaju konkurencije na tržištu, što je indirektno posljedica i nedostatne aktivnosti Konkurencijskog vijeća BiH.

123

I zemlje u regionu su u sličnom položaju kao i Bosna i Hercegovina. Izuzetak je Hrvatska koja je korak ispred ostalih, a razlog tome je vjerovatno veća informiranost, rad na razvoju konkurencijske kulture i svijesti o značaju konkurencije za ekonomski razvoj jedne zemlje kako privrednog miljea tako i njenih građana, čime doprinosi članstvo Hrvatske u Evropskoj uniji. Literatura 1. C. Cooper James, „Evolution of the FTC Competition Advocacy Program: 2001-2006“, 2010, http://www.internationalcompetitionnetwork.org/uploads/library/doc660.pdf. 2. C. Cooper James, Pautler Paul, Todd. J. Zywicki, „The Theory and Practice of Competition Advocacy at the FTC“, Antitrust Law Journal, Vol. 72, No. 3, 2005, 1091–1112. 3. Cerovac Mladen, „Rječnik pojmova prava i politike tržišnog natjecanja i srodnih područja”, TEB, 2004. 4. Cornel Law Scool, Legal Information Institute, „Federal Trade Commission established, membership, vacancies, seal“, http://www.law.cornell.edu/uscode/text/15/41#FN-1REF. 5. Federal Trade Comission Competition Advocacy: Practice and Effectiveness, Asia- Pacific Economic Cooperation, Competition Policy and Law Group Meeting, Washington, D.C., United States, 7-8 March 2011. 6. FTC, Trade Com Fulfilling the Original Vision: The FTC at 90, http://www.ftc.gov/sites/default/files/documents/reports_annual/fulfilling-original-vision-ftc-90/040402abafinal_0.pdf. 7. Imamović-Čizmić Kanita, „Modaliteti pravne regulacije tržišne konkurencije i njihova primjena u ekonomije BIH“, doktorska disertacija, Pravni fakultet u Sarajevu, 2012.

124

8. Koslov Tara Isa, Competition Advocacy at the FTC: Recent Developments Build on Post Successes (Competition Policy International), Aug 14, 2012. https://www.competitionpolicyinternational.com/aug-12. 9. Marković-Bajalović Dijana, Institute of Comparative Law, Introduction to the Law of the USA – Institut za uporedno pravo, Pravo konkurencije u SAD, Beograd, 2008. 10. Misita Nevenko, „Evropska unija – pravo konkurencije“, Revicon, Sarajevo, 2012. 11. Misita Nevenko, „Evropska unija osnivanje i razvoj“, Revicon, Sarajevo, 2010. 12. Organisation for Economic Co-operation and Development „Policy Roundtable on Evaluation of the Actions and Resources of Competition Authorities“, 2007. god., http://www.oecd.org/daf/competition/prosecutionandlawenforcement/35910995.pdf. Sarajevo, 1981. 13. Trifković Miloš, „Nelojalna utakmica”, Svjetlost, Sarajevo, 1990. 14. Trifković Miloš, „Nova struktura prava konkurencije u Bosni i Hercegovini”, zbornik radova s Međunarodnog savjetovanja „Aktualnosti građanskog i trgovačkog zakonodavstva i pravne prakse”, Neum 6–8. juna 2003, Pravni fakultet Sveučilišta u Splitu, 2012. 15. Trifković Miloš, „Određivanje monopolističkog sporazuma u pravima Bosne i Hercegovine i Evropske unije”, Pregled: časopis za društvena pitanja, br. 4, Godište LXXXVI, 2006, 63–91. 16. Trifković Miloš, „Određivanje monopolističkog sporazuma u pravima Bosne i Hercegovine i Evropske unije”, Pregled: časopis za društvena pitanja, br. 4, Godište LXXXVI, 2006, 63–91. 17. Trifković Miloš, „Pravo konkurencije”, Svjetlost, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 18. Trifković Miloš, Veljko Trivun, Milić Simić, „Poslovno pravo“, Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2004.

125

19. Turković Amila, „Promocija konkurencije u zemljama u tranziciji i razvoju“, završni rad, Pravni fakultet u Sarajevu, april 2014. 20. United Nations Conference on Trade and Development), GUIDELINES FOR IMPLEMENTING COMPETITION ADVOCACY UNCTAD, Sofia Competition Forum, http://unctad.org/meetings/en/Contribution/ccpb_SCF_AdvocacyGuidelines_en.pdf. 21. Varga Siniša, „Pojam i predmet antitrustovskog prava”, u: „Liberalizam i zaštita konkurencije”, IV majsko savjetovanje, Institut za pravne i društvene nauke Pravnog fakulteta, Kragujevac, 2010. 22. Zakon o konkurenciji Bosne i Hercegovine – „Službeni glasnik BiH”, broj 48/05, 76/07, 80/09. Internet http://bihkonk.gov.ba http://www.aznt.hr/ http://www.weforum.org http://www.entereurope.hr http://www.ftc.gov http://www.law.cornell.edu https://www.competitionpolicyinternational.com htpp://www.oecd.org. htpp://www.unctad.org.

126

127

Tatjana Lazić UDK 342.53

Kratki naučni članak

IZAZOVI I PERSPEKTIVE NADZORA IZVRŠNE VLASTI

U PARLAMENTARNIM DEMOKRATIJAMA

CHALLENGES AND PERSPECTIVES OF THE EXECUTIVE OVERSIGHT IN PARLIAMENTARY

DEMOCRACIES

Sažetak Pitanje efikasnosti parlamenta ne može se uspješno obraditi a da se prethodno ne razmotri pitanje legitimne vlasti. U ovoj studiji analiziraćemo relacionu moć između zakonodavne i izvršne vlasti u parlamentarnim demokratijama. U naznačenim političkim sistemima parlamenti moraju da uspostave balans između saradnje sa izabranom izvršnom vlasti i kontrolisanja njenog rada. Da bi ostvarili ovaj zadatak, parlamenti na raspolaganju imaju različite instrumente nadzora nad egzekutivom koje nastoje usavršavati i razvijati shodno promjenjivom političkom i društvenom okruženju u kojem djeluju. Ono što u današnje vrijeme predstavlja veću opasnost jeste neprimjerena dominacija izvršne vlasti, bilo zbog nedovoljne sposobnosti parlamenta ili zbog njegove nespremnosti da upotrijebi ovlašćenja kojima raspolaže.

Ključne riječi: parlament, parlamentarna demokratija, instrumenti nadzora izvršne vlasti, prezidencijalizacija parlamentarnih sistema, postparlamentarizam Summary Parliamentary effectiveness cannot be satisfactorily treated without confronting issues of legitimate power. In this study we shall consider relational power between legislative and executive branch in parliamentary democracies. In these political systems parliaments have to strike a balance between cooperation with, and oversight over, an elected executive. In order to achieve this parliaments have many different executive oversight instruments which they have to improve and

128

develop regarding change of political and social environment in which they exercise the power. Yet the more likely danger in the contemporary period is that of undue executive dominance, whether through lack of parliamentary capacity or an unwillingness on the part of parliaments to exercise the powers they have. In many european countries as well as in European Union it is observed that disuse of political power signals abuse of democracy producing lack of democratic capacity within legislative institutions.

Key words: parliament, parliamentary democracy, executive oversight instruments, presidentialism of the parliamentary systems, post-parliamentarism

Uvod

U savremenim parlamentarnim demokratijama odnos

između institucija zakonodavne i izvršne vlasti presudan je u uspostavljanju dobre političke vladavine i demokratskog upravljanja državom. Trijadno načelo podjele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku podrazumijeva i autonomiju njihovog djelovanja ali i uspostavljanje sistema njihove međuzavisnosti, saradnje i odgovornosti. Posebno u slučaju zakonodavne i izvršne vlasti neophodno je jačati mehanizme nadzora legislativnih institucija nad egzekutivom kako bi se preduprijedile okolnosti disbalansa u njihovim odnosima koje bi vodile dominaciji vlade nad parlamentom. Sprečavanje zloupotrebe političke moći uveliko zavisi od demokratskog kapaciteta političkih stranaka koje čine parlamentarnu većinu ali i realne moći opozicije da stvara pritisak na političku poziciju u zajedničkom nastojanju da se vlast vrši na demokratski način. Osim toga, legitimiranje demokratske vlasti u institucijama, pored političke kontrole, podrazumijeva civilnu kontrolu nad oblikovanjem i provođenjem javnih politika koja se ostvaruje putem različitih nadzornih instrumenata kojima se jačaju zakonodavne institucije vlasti i poboljšava sistem odgovornosti vlade pred parlamentom odnosno, u širem smislu, pred građanima u čijem interesu ove institucije i funkcionišu.

129

1. Legitimiranje političke vlasti u parlamentarnoj demokratiji

Teorijski posmatrano, demokratija u većini zemalja danas

se smatra javnom univerzalnom vrijednosti i političko-etičkim idealom. U njenom oblikovanju, razvoju i očuvanju participiraju i predstavnici vlasti i građani. Legitimnost demokratskog političkog režima zavisi od nivoa ispoljenog povjerenja u rad političkih institucija i političke prakse koje vode ostvarenju različitih ciljeva svih subjekata čuvajući pri tom integritet društva u cjelini. Da bi se postigao zadovoljavajući stepen demokratičnosti političke prakse na nivou društva, neophodno je da „(...) pripadnici neke grupe ili udruženja imaju određeni uticaj i kontrolu nad svojim pravima i nad politikom učestvujući u raspravama o zajedničkom interesu i da se u tom postupku međusobno ophode jedni prema drugima ravnopravno i da se prema njima drugi odnose na isti način“ (Beetham, 2008:3).

O značaju legitimiranja političke vlasti istaknimo da se ona tumači sposobnošću sistema da pruži dokaze o opravdanosti postojećeg političkog poretka za koji građani vjeruju da je najpodesniji za održavanje mira i stabilnosti, regulisanje društvenih odnosa, zastupanje društvenih interesa i zadovoljavanje društvenih potreba na najširoj osnovi. U vezi s tim, francuski politolog M. Diverže piše: „U jednoj danoj društvenoj grupi najveći dio ljudi vjeruje da vlast mora imati izvjesnu prirodu, počivati na stanovitim principima, poprimiti određenu formu, zasnivati se na izvjesnom porijeklu: legitimna je ona vlast koja odgovara ovim dominantnim vrijednostima“ (Diverže, prema Zgodić, 2009:47). Legitimacija vlasti povezuje se i sa postizanjem društvenog konsenzusa o političkoj i društvenoj organizaciji i strukturi političke vlasti. Postizanje sporazuma o principima organizovanja i funkcionisanja vlasti izvedeno je u skladu sa idejama i vrijednostima koje drže društvo na okupu i doprinose formiranju unutargrupne stvarnosti. Kada je riječ o legitimaciji demokratske političke vlasti, postavlja se pitanje o njenoj moralnoj utemeljenosti koja ukazuje na odnos između deklarativnog zalaganja za demokratiju i stvarnog poštovanja i pridržavanja

130

demokratskih pravila i procedura u politici. U tom smislu, vjera u demokratiju nije identična povjerenju građana u demokratske institucije i političku vlast, posebno ukoliko politički subjekti na vlasti stvaraju prepreke u funkcionisanju demokratskih institucija te stvaraju krizu predstavničke demokratije.

Parlamentarizam predstavlja oblik predstavničke demokratije zasnovan na opštim, periodičnim, neposrednim, tajnim i fer izborima. Izbornost je načelo na kojem počiva položaj parlamenta, a izborni sistem je instrument ostvarivanja tog načela. Građanin kao učesnik izbornog procesa direktno utiče na obrazovanje političkih institucija, tako da legitimitet parlamenta počiva na neposrednoj vezi između birača i parlamentaraca. U parlamentarnim demokratijama od legislativnih tijela se očekuje da odgovorno i promptno djeluju na društvo stvarajući povoljan ambijent za razvoj demokratije i demokratske političke kulture.

U širem smislu, parlamentarizam se odnosi na politički sistem u kojem centralno mjesto zauzima parlament kao više ili manje institucionalizovani skup predstavnika društva ili pojedinih društvenih stratuma u kome se vode otvorene diskusije o političkim pitanjima i donose ključne političke odluke od interesa za društvo u cjelini ili konkretni segment društva. „U tom smislu može se protumačiti Moskino shvatanje parlamentarizma kao sistema vladavine u kome politička superiornost u državi pripada faktorima koji su direktno ili indirektno izabrani putem izbora, ili Laskijevo poimanje parlamentarizma kao ‘vladavine sa diskusijom’ (government by discussion) ili pak Šmitovo (Schmitt) shvatanje parlamentarizma kao sistema vlasti u kome dominira ‘otvorenost i diskusija’“ (grupa autora, 1993:794). U užem smislu, parlamentarizam se približava definiciji sistema vladavine u kome postoji dualizam ili međuzavisnost odnosno saradnja zakonodavne ili izvršne vlasti pri čemu je vlada sastavljena od članova predstavničkog tijela koji su odgovorni individualno i kolektivno parlamentu. U praksi, odgovornost vlade se potvrđuje efikasnošću poslova koji se obavljaju u svakom ministarstvu ponaosob, što se naziva individualnom odgovornosti pojedinog člana vlade (najčešće ministra) i kolektivnom odgovornosti egzekutive u vezi sa efikasnim provođenjem javnih politika u skladu sa važećim

131

pravnim okvirom. Individualna odgovornost aktivira se kada je riječ o izazvanim suštinskim i opasnim greškama koje ugrožavaju resor za koji je ministar odgovoran. Sa druge strane, pravilo o kolektivnoj odgovornosti vlade utiče na osnaživanje stranačke discipline i jedinstva u vladi, jačajući istovremeno poziciju predsjednika vlade.

Diferencirajuće obilježje parlamentarizma, i ujedno svojstvo koje pomaže legitimiranju demokratske vlasti u parlamentarnim demokratijama, predstavlja saradnja legislative i egzekutive te politička odgovornost izvršne vlasti legislativnom tijelu. Tokom 20. vijeka politička odgovornost egzekutive razvijala se u dva koncepta efikasnog rada izvršne vlasti: polaganje računa i odgovornost. „Polaganja računa (accountability) širi je pojam koji se odnosi na sve obaveze dodijeljene javnim funkcionerima i njihov odnos prema javnosti, tj. građanima, a sve u cilju da se objasni i opravda način na koji oni koriste dodeljena ovlašćenja (…). Sa druge strane, izraz odgovornost (responsibility) proizlazi iz užeg koncepta o ustavnoj odgovornosti. Ona se može odrediti kao ‘mešavina između imenovanih i izabranih zvaničnika u demokratskoj vladi’ koja se tiče nadležnosti poverenih vlastima, kao i ovlašćenja koja su dodeljena javnim funkcionerima da ih izvrše i sprovedu” (Pejić, 2007:172). U parlamentarnim demokratijama legislativna tijela predstavljaju mjesta u kojem se formiraju, grupišu i kristalizuju zahtjevi različitih ideoloških i partijsko-interesnih i drugih političkih subjekata. U vezi s tim, primjećuje V. Vasović: „Parlament se mora održavati u aktivnom i stalnom funkcionirajućem stanju, a ne prepustiti njegovom automatizmu. Nema parlamentarnog automatizma. Parlament će biti aktivan, dinamičan i plodotvoran onoliko koliko političke i upravljačke energije, znanja, razuma i umešnosti u njega ulažu njegovi poslanici. Štaviše, svojim rejtingom i osobinama on može doprinositi pojačavanju snage i efekata parlamentarnih poslanika” (Vasović, 2007:9–10). Demokratski kapacitet legislativnih institucija potvrđuje se voljom političkih subjekata u parlamentu da stvaraju demokratske vrijednosti i donose odluke od opštedruštvenog značaja te oblikuju i koriguju javne politike i

132

nadziru otvorenost tih politika prema stvarnim potrebama građana. Osim toga, uticaj političkih institucija na razvoj demokratije i legitimiranje demokratskih režima počiva na njihovoj stvarnoj moći da pacifikuju i akomodiraju društvene i ideološko-političke rascjepe i konflikte na onu mjeru koja neće ugroziti opstojnost sistema te djeluju na temelju političkog konsenzusa i saradnje sa građanima na ostvarenju zajedničkih javnih interesa i ciljeva.

2. Parlament i politička moć

Uloga parlamenata u procesima demokratizacije političkih praksi postaje ključna jer, osim što stvaraju politiku, parlamenti imaju i sposobnost da utiču na nju, istovremeno razvijajući politički obrazovanu i kritičku društvenu inteligenciju prema djelotvornosti političkih procesa. Kao najširi ovlašćeni delegirani nosioci suvereniteta građana, prirodom svoje zakonodavne funkcije, parlamenti doprinose i realizaciji vladavine prava kao osnove i pretpostavke sine qua non parlamentarizma.

Stoga od izuzetnog je značaja propitati empirijsku ravan parlamentarizma u smislu da li parlament ima neku vrstu autentične političke moći i transformacijsku snagu u odnosu na djelovanje izvršne vlasti ili je ova institucija tek puki proizvod i sljedbenik odnosa među partijskim snagama. U vezi s tim, sugeriše V. Vasović „(...) preka je potreba demokratije da se suzbije ili što je moguće više sužava mogućnost korišćenja parlamenta kao paravana iza kojeg se kriju samovolja i voluntarizam stvarnih nosilaca političke moći i upravljanja“ (Vasović, 2007:9). Stabilnost parlamentarnih demokratija temelji se na razvoju i unapređenju složenog skupa institucija i praksi u kojem centralno mjesto pripada parlamentu. Ova institucija zapravo posreduje u kontinuiranom održavanju veze između vlasti i građana.

U komparativnim procjenama političke moći i uticaja parlamenta na stabilnost demokratskih režima dominiraju dvije tipologije i to tipologija Majkla Mezeja iz 1979. godine i tipologija Filipa Nortona iz 1990. godine. Klasifikacijski kriterijum diverzifikacije legislativnih tijela prema M. Mezeju je kapacitet

133

parlamenta da stvara politiku. Prema ovoj tipologiji parlamenti se poimaju kao: „(...) jake legislature koje mogu da modifikuju ili odbace predloge izvršne vlasti; legislature sa skromnom moći stvaranja politike koje mogu da modifikuju, ali ne i da odbace predloge vlade; legislature koje ne mogu ni da modifikuju ni da odbace predloge izvršne vlasti i koje spadaju u grupu onih koji ili imaju vrlo malo ili nemaju uopšte moći da stvaraju politiku. (Pavlović, 2007:89–90). Na temelju klasifikacijskog kriterijuma sposobnosti parlamenta da formulišu ili prave politiku F. Norton je unaprijedio Mezejevu tipologiju. Prema ovom autoru, ključna razlika je između onih parlamenata koji mogu da iniciraju i formulišu zakonodavstvo i onih koji to ne mogu, odnosno „(...) kapacitet parlamenta da stvara i razvija alternativne politike (to generate alternative policies) razlikuje parlamente koji prave politiku (policy – making) od parlamenata koji utiču na politiku (policy – influencing)“ (ibidem: 90).

Navedene tipologije ukazuju da postojanje parlamenta kao izraza narodne volje i, ujedno, najvišeg organa političke moći nije dovoljno samo po sebi za uravnotežen odnos zakonodavne i izvršne vlasti pri čemu rad vlade počiva na principima odgovornosti i polaganja računa parlamentu. Moć parlamenta u pogledu kreiranja, uticanja i nadziranja javnih politika te prevencije i suzbijanja negativnih posljedica političkog djelovanja na određene društvene aspekte ili društvo u cjelini uveliko zavisi od toga koliko je ona istinski koncentrisana u zakonodavnom tijelu ili je disperzirana van njega i prenesena na izvršnu vlast kao produženu ruku partijskih rukovodstava.

2.1. Osciliranje klatna moći između legislativnih tijela i egzekutive Politološka istraživanja o odnosu zakonodavne i izvršne

vlasti u parlamentarnim demokratijama ukazuju na sve veće narušavanje ravnoteže između ove dvije grane vlasti u korist egzekutive, što za posljedicu ima opadanje uticaja parlamenata u ovlašćenom kreiranju politike. Sve dominantnija uloga vlade

134

postepeno dovodi do irelevantnosti uloge parlamenta u institucionalizovanju političke prakse. Ova tendencija egzekutive u nauci se objašnjava takozvanom hipotezom uticaja. Ova hipoteza, prema V. Pavloviću, sadrži nekoliko važnih momenata: „Prvi je da izvršna vlast može racionalno anticipirati očekivanja i reakciju zakonodavnog tijela u odnosu na inicijative egzekutive (formulisanje predloga zakona i dr.) i da u tom smislu može inkorporirati preferencije parlamenta u svoje predloge (...). Drugi momenat hipoteze uticaja ukazuje na realni raskorak koji postoji između usvajanja određene politike i ostvarivanja njenih ishoda. Taj raskorak se uobičajeno naziva informaciona dilema (informational dilemma). Značajan deo informacione dileme razrešava se putem procesa i mehanizama kontrole parlamenta nad egzekutivom. Za razliku od ranijih perioda kada je bio na delu tradicionalni model akcija tipa nadgledanja policijske patrole (police – patrol oversight), danas se sve više primenjuje model kontrole i nadgledanja tipa vatrogasnog alarma (fire – alarm oversight), u kome određene interesne grupe upozoravaju zakonodavne organe kada se izvršne agencije ponašaju na neadekvatan način. Treći, najopštiji i najznačajniji momenat u hipotezi uticaja odnosi se na proces koji se označava kao logika delegiranja uticaja (logic of influence delegation). Po tom objašnjenju parlamenti su prosto primorani da delegiraju najveći deo ovlašćenog kreiranja politike na vladu i egzekutivu u celini“ (Pavlović, 2007:85–86).

Nedovoljna sposobnost parlamenta ili njegova nespremnost da koristi svoja ovlašćenja u pogledu kontrole izvršne vlasti dovodi do disfunkcionalnosti ove institucije u pogledu legitimiranja demokratske vlasti, ali i rastuće moći egzekutive koja uprkos svojoj dugoročnoj opstojnosti može doprinijeti neefikasnom i lošem upravljanju javnim poslovima. Isto tako, nestabilnost i česta smjenjivost izborne vlasti, u širem smislu, ne znači i nestabilnost političkog režima, već se dovodi u vezu sa difuznim, kratkoročnim i promjenjivim koalicijskim interesima političkih subjekata u parlamentu, a što je odlika visoko polarizovanih i fragmentiranih partijskih sistema u kojima stranačka rukovodstva imaju moć upravljanja i donošenja političkih odluka.

135

2.2. (Dis)funkcionalnost parlamenta i nestabilne vlade Iz naših dosadašnjih razmatranja o odnosima moći između

zakonodavne i izvršne vlasti uviđamo da postojanje parlamenta kao centralne institucije u parlamentarnim demokratijama nužno ne znači njegovo demokratsko funkcionisanje i demokratsku kontrolu egzekutive. U velikom broju savremenih demokratija parlamenti postaju disfunkcionalni u mjeri u kojoj su u njima naglašeni partijska polarizovanost i nemogućnost postizanja političkog konsenzusa o temeljnim političkim zahtjevima i interesima građana. Neujednačenost partijskih interesa i nemogućnost pronalaženja kompromisa o većini političkih pitanja direktno utiče na djelotvornost rada izvršne vlasti u kojoj se nalaze predstavnici političkih partija. Nemoć parlamenta da posreduje i balansira interese partijskih rukovodstava utiče na nestabilnost izvršne vlasti i česte smjene vlade koje su obilježile, naprimjer, pretfašističku Italiju ili Treću u Četvrtu francusku republiku.

Međutim, nestabilnost same izvršne vlasti nužno ne proizvodi krizu samog političkog režima. Zapravo, parlament u načelu dozvoljava nestabilne vlade i njihovo loše upravljanje javnim politikama. Zašto je to tako, objašnjava američko-italijanski politolog G. Sartori: „(...) parlamentarna demokratija ne može funkcionisati (ni u jednoj od svojih varijanti) ukoliko joj ne služe stranke koje su parlamentarno sposobne; to znači da su socijalizovane (neuspesima, dužinom rada, odgovarajućim inicijativama) do te mjere da su relativno povezane ili disciplinovane, pa se u opoziciji ponašaju kao odgovorna opozicija, sposobna da, barem u izvesnoj meri, igra pošteno, prema utvrđenim pravilima igre“ (Sartori, 2002:192). Sposobnost parlamenta da legitimira demokratsku političku praksu zavisi od volje partijskih rukovodstava i prirode partijskih koalicija koje mogu biti manje ili više heterogene. U vezi s tim, G. Sartoriji ističe „(...) efikasna vlada je gotovo nemoguća ukoliko postoje koalicije koje odražavaju visoko polarizovani partijski sistem, pa zato postoji i izražena koaliciona heterogenost. Suština je u tome da valjano upravljanje državom omogućuje svaki izborni sistem koji

136

kažnjava najudaljenije, tj. najekstremnije partije političkog spektra (najizraženije levičarske i desničarske)“ (ibidem:191).

Kada je riječ o vezi između stabilnosti političkog režima i izvršne vlasti, istaknimo da se ni u kojem slučaju nestabilnost vlada ne može uzimati kao uzrok nestabilnosti političkog režima, već isključivo njihovo loše upravljanje, pri čemu odgovornost počiva i na institucijama zakonodavne i izvršne vlasti, odnosno u širem smislu odnosima i politikama partijskih rukovodstava. Isto tako, stabilne vlade nužno nisu i efikasne, jer kontinuitet političkog djelovanja izvršne vlasti nije mjerilo demokratičnosti i djelotvornosti njihovih javnih politika. „Usprkos mnogim nekoherentnim pričama u kojima se tvrdi suprotno, stabilnu demokratiju ne podrivaju nestabilne vlade, nego nemoćne ili loše vlade, a to je sasvim druga stvar. Stabilnost vlade nije ništa drugo do puko trajanje, a vlade mogu biti dugovečne i istovremeno nemoćne: njihova stabilnost ni u kom slučaju nije pokazatelj njihove efikasnosti niti delotvornosti. Zaista, u većini parlamentarnih sistema koji zahtevaju koalicionu vladu, vlade produžavaju svoj opstanak time što praktično ne čine ništa. U takvom sistemu i ono malo što koaliciona vlada može da učini, desi se u prvih šest meseci – to je početni period u kome vlada ne može biti oborena a da to ne izazove skandal. Posle toga, vladama ostaje samo da pokušavaju da dobiju u vremenu tako što će biti potpuno neaktivne. Problem, dakle, nije u dugovečnosti, odnosno u dužini trajanja vlada, nego u tome mogu li vlade da vladaju, mogu li delovati kao stvarni subjekti odlučivanja, ili po svaku cenu nastoje da izbegnu donošenje bilo kakve odluke. Još jednom treba ponoviti da stabilna vlada nije dovoljan preduslov za efikasnu vladu: stabilnost ne mora nužno da donese efikasnost“ (ibidem:191).

U tako stvorenom ambijentu političkog djelovanja opravdano se postavlja pitanje da li parlament uistinu kontroliše vladu ili vlada preko partijskih vođa koji su u njoj kontroliše parlament. Partijsko logiciranje, komuniciranje, interpretacija i racionalizacija stvarnosti utiče da parlamentarci postaju pasivni sljedbenici i izvršioci odluka koje se prethodno donose u okrilju stranačkog rukovodstva čiji se direktni izdanci nalaze u izvršnoj

137

vlasti. Razmotrimo stoga na primjerima praksi tradicionalnih parlamentarnih sistema položaj i ulogu predsjednika vlade u procesima političkog odlučivanja.

2.3. Status i uticaj predsjednika vlade u parlamentarnim demokratijama

U djelu Premijeri na vlasti britanski politolog Mark Bennister naglašava da u vestminsterskim demokratijama kao što su Velika Britanija, Kanada, Australija i Novi Zeland sličnosti u pogledu uloge i funkcije šefa izvršne vlasti su sljedeće: premijeri su vođe političkih partija koje upravljaju parlamentarnom većinom; kabinet koji vode premijeri sastoji se samo od parlamentaraca koji primjenjuju doktrinu kolektivne odgovornosti; nema formalnih pravila o ulozi i odgovornosti premijera; premijer je izvor patronažnih ovlašćenja i on oblikuje i usmjerava rad vlade; vlada formira jednu stranku ili čvrstu koaliciju dvije vodeće stranke; birokratija je orijentisana na razvoj političke karijere (Bennister, 2012:29). Za razliku od predsjedničkog sistema u Sjedinjenim Američkim Državama u kojem se akademska pažnja više posvećuje predsjednikovoj ličnosti i političkom stilu vođenja, u vestminsterskim demokratijama naučna akcentuacija je na analizi formalnih prerogativa vlasti kojima premijeri raspolažu i na osnovu kojih obnašaju svoju funkciju. U skladu s tim, Bennister zapaža da u Velikoj Britaniji postoji visok stepen institucionalizacije britanske politike koja se smatra najjačom determinantom onoga što premijer može ili ne može da uradi (ibidem: 5). Ovakvo poimanje politike proističe iz načina upravljanja britanske vlade koji naglašava važnost institucija, strukture političkog položaja i okruženja. Takođe, dominaciju izvršne vlasti u britanskom parlamentu analizira i J. Hartman ističući da: „Počevši od kralja Georga I, premijer vremenom postaje sve utjecajnija politička ličnost u britanskom političkom sustavu istiskujući, ako ne formalno, onda u svakom slučaju stvarno, monarha sa čela izvršne vlasti. Poremećena ravnoteža u korist izvršne vlasti dovodi do supremacije premijera i vlade u

138

parlamentu“ (Hartman, 2006:196). Proširujući Hartmanove iskaze istaknimo i kritička opažanja M. Bennistera: „Premijeri kao političke vođe nemaju samo uticaj na pojedince i institucije kojima upravljaju, već i uticaj na šire aspekte društvenog života, koji se osjeća i izvan granica matične države“ (Bennister, 2012:6).

Britanske političke studije o ulozi premijera i njegovom uticaju na oblikovanje političkih procesa uglavnom su do Drugog svjetskog rata bile fokusirane na značaj rada posebno kabinetske vlade i posebno rada vlade premijera. Period nakon Drugog svjetskog rata, prema M. Bennisteru, označava „(...) konačnu transformaciju kabinetske vlade u premijersku vladu. Zakonodavni i izvršni dio državne vlasti napokon se sjedinjuje u jednoj osobi – premijeru“ (ibidem: 13). Takođe, treba istaći da su dva procesa nakon Drugog svjetskog rata uticala na dominantniju ulogu premijera u kabinetu, a riječ je o rastu birokratskog aparata zbog izgradnje države blagostanja i nastanka modernih, masovnih i disciplinovanih političkih partija. Pišući o Čerčilovoj premijerskoj vladavini, Byrum Carter pedesetih godina XX vijeka naglašava: „Premijer je više nego primus inter pares (prvi među jednakima). Promjena položaja sa pozicije kabinetskog ministra na poziciju premijera nije tek puka promjena mjesta u vlasti, već promjena u dimenziji vlasti“ (ibidem: 13).

Uočavamo da je stranački kontrolisani parlamentarizam moguć u sistemima naglašene dihotomije političke pozicije i opozicije. U njima premijer kao dominantna politička figura direktno utiče na parcelisanje političke vlasti i njeno redistribuiranje između parlamenta i vlade. Široka ovlašćenja premijera u pogledu uticaja na oblikovanje javnih politika omogućava suprematiju izvršne vlasti i dovodi do postepene prezidencijalizacije parlamentarnih sistema.

2.3.1. Prezidencijalizacija parlamentarnih sistema Od šezdesetih godina XX vijeka deskriptivna opažanja u

Velikoj Britaniji pokazala su da parlamentarni politički sistemi zapadnoevropskih država više ne djeluju po inherentnoj logici

139

parlamentarizma, već da funkcionalno sve više počinju nalikovati predsjedničkom sistemu vlasti. O procesu označenom kao prezidencijalizacija parlamentarnih sistema pisali su Thomas Poguntke i Paul Webb naglašavajući da je riječ o tome da parlamentarni režimi postaju sve više predsjednički po svojoj funkcionalnoj logici i političkoj praksi, bez stvarne promjene same formalne strukture odnosno tipa režima. Prvi znaci prezidencijalističkih procesa u vestminsterskim demokratijama, ističe hrvatski politolog D. Nikić Čakar, započeli su “(…) empirijskim raspravama o tome da li je britanska vlada više premijerska ili kabinetska. U središtu ovih rasprava stoji teza o rastu moći središnje vlade i državne birokratije, porastu premijerove dominacije u kabinetu, Whitehallu i nad biračkim tijelom“ (Nikić Čakar, 2009:142). Savremeni „britanski premijerizam“, kako naglašava D. Nikić Čakar, karakteriše centralizacija moći u britanskoj politici, uloga modernih medija, kraj kabinetske vlade, evolucija političkih partija, etos državne službe, slabljenje ideoloških veza i jačanje personalizacije politike (ibidem: 149).

Prezidencijalizacija parlamentarnih sistema odvija se na tri nivoa i to: na nivou izvršne vlasti, nivou stranke i nivou izbornog procesa. Ukratko parafrazirajmo Nikić Čakara u vezi sa osnovnim karakteristikama navedena tri nivoa prezidencijalizacije.

Nivo izvršne vlasti odnosi se na jačanje premijerove moći i slabljenje kolektivnog karaktera vlade. Indikatori prezidencijalizacije su: porast resursa koji su na raspolaganju šefu vlade (osoblje, savjetnici, finansijska sredstva); centralizacija i koordinacija političkih procesa; istraživanja o popularnosti premijera u javnosti koja provode premijerovi izvršni uredi; povećana tendencija reorganizovanja vlade; često premijerevo pozivanje na osobni mandat; povećanje broja posebnih savjetnika čime se zaobilazi kabinet i birokratski aparat i premijerevo učešće na međunarodnim skupovima.

Nivo stranke odnosi se na povećanje političke moći predsjednika u odnosu na stranačke aktivnosti i vođstvo lokalnih stranačkih organizacija. Stranački vođe nastojaće provesti strukturalne promjene uvođenjem direktnih izbora vođstva od

140

stranačke baze, ostvariti kontrolu nad partijom putem promjena stranačkih statuta u cilju jačanja nadzora nad strankom. Ovome pridodajmo i uvođenje direktnog izbora vođstva stranke i uske saradnje sa medijima.

Nivo izbornog procesa odnosi se na medijsko pokrivanje izborne kampanje pri čemu se pažnja javnosti fokusira na partijske vođe i premijerske kandidate (ibidem: 155–156).

Navedeni nivoi prezidencijalizacije parlamentarnih sistema upućuju da se težište vlasti od kabineta ministara pomjera prema premijerskoj poziciji što je, ujedno, i jedan vid funkciokratije i tendencije ka personalizaciji institucionalnih moći. Ovakav vid političkog upravljanja demokratiju svodi na procese formalnog potvrđivanja odluka koje su prethodno donesene u okrilju stranačkog rukovodstva vladajuće stranke u parlamentu.

U vezi s tim, opravdano je postaviti pitanje mogućnosti i efikasnosti parlamentarne kontrole nad izvršnom vlasti. Analiza političkih subjekata koji utiču na oblikovanje i upravljanje javnim politikama pokazala je da je moć istovremeno i lokacijska i relacijska kategorija. Institucije zakonodavne i izvršne vlasti iako počivaju, teorijski gledano, na odnosima međusobne zavisnosti i saradnje, te odgovornosti vlade pred parlamentom, u praksi se, međutim, ponašaju drugačije. Stranačka rukovodstva putem partija u parlamentu vrše alokaciju političke moći na izvršnu vlast dajući joj odriješene ruke u pogledu provođenja ili neprovođenja javnih politika. Ovaj aspekt prenošenja političke moći na izvršnu vlast u tradicionalnim parlamentarnim sistemima najizraženiji je u pogledu ovlašćenja i uticaja predsjednika vlade na sve subjekte i segmente političkog života, odnosno u visokopolarizovanim stranačkim sistemima koji podliježu vladavini političkih stranaka ili partitokratiji namjernim provociranjem blokada u političkom odlučivanju i neefikasnoj izvršnoj vlasti.

Od parlamentarnih mehanizama kontrole rada izvršne vlasti, i političkih i civilnih, uveliko zavisi otvorenost i demokratičnost politika kojima se rješavaju pitanja od opšteg interesa za društvo i državu. U nastavku rada fokusirajmo se stoga na njihovo kritičko propitivanje kako bismo stekli jasan uvid o

141

realnim izazovima i perspektivama jačanja njihove uloge u postizanju odgovorne i demokratski orijentisane političke vlasti.

3. Nadzor izvršne vlasti u parlamentarnim demokratijama

Iz naučne i političke perspektive jedan od najvažnijih odlika

parlamentarnih demokratija je odgovornost izvršne vlasti parlamentu i pravo parlamenta da kontroliše njen rad. Ukoliko se pitanje parlamentarne kontrole proširi na područje odgovornosti prema biračkom tijelu i građanima, savremeni parlamentarizam zasnovan je na pretpostavci posredne odgovornosti vlade prema biračima i građanima. Iz naših dosadašnjih zapažanja o odnosima zakonodavne i izvršne vlasti uvidjeli smo da parlamentarna kontrola egzekutive nije jednostavan, već složen proces koji zavisi od usklađivanja partijskih interesa u parlamentu, sposobnosti postizanja političkog kompromisa i kulture konsenzusa, te prirode i načina djelovanja stranačkih koalicija. Prema M. Pajvančić: „Nadležnost parlamenta da kontroliše rad egzekutive, posebno rad vlade, čini supstancijalno jezgro odnosa koji oblikuju prirodu parlamentarnog sistema. Položaj vlade u ovom režimu podele vlasti počiva na podršci koju parlamentarna većina pruža vladi. Poverenje parlamentarne većine omogućuje vladi da nesmetano obavlja svoje nadležnosti” (Pajvančić, 2008:124).

U načelu, kritičkim propitivanjem političke vlasti putem raspoloživih mehanizama parlamentarnog nadzora više se koristi politička opozicija kako bi javnost upoznala o nedosljednostima, neregularnostima i posljedicama rada parlamentarne većine. Osim toga, pitanje nadzora predstavlja i pitanje odnosa i ravnoteže među političkim strankama u zakonodavnom tijelu, ali i discipline unutar samih partija. Nastojanja političke opozicije za rigoroznijom kontrolom političke vlasti mogu biti svedena na minimalne okvire većinskim preglasavanjem takvih i sličnih zahtjeva čime se, ujedno, i vlada i njeni ministri ne dovode u položaj preispitivanja njihove političke odgovornosti i čime se održava stabilnost izvršne vlasti. Međutim, previranja i neslaganja između političke pozicije i

142

opozicije neophodna su kako parlament ne bi postao mjesto nekritičke i aplauzivne podrške partijskih odluka, već njihove argumentovane i racionalne kritike ukoliko one nisu u potpunosti zasnovane na pozitivnim pravnim propisima, društveno prihvatljive i provodive u praksi. Na tom tragu D. Beentham navodi: „Nema parlamentarne kontrole izvršne vlasti ukoliko je parlament jedinstveno i kohezivno tijelo; kontrola se sprovodi kroz stalnu borbu i utakmicu stranaka u kojoj se one prije svega rukovode time kako će ta borba izgledati u javnosti. Ustvari, upravo manjinske ili opozicione stranke unutar zakonodavnog tijela daju neophodnu ‘oštricu’ različitim načinima kontrole; u parlamentarnim sistemima njihovo djelovanje obično koordiniraju zvanični ili nezvanični ‘kabineti u sjenci’ po vestminsterskom modelu” (Beentham, 2008:128).

3.1. Instrumenti nadzora izvršne vlasti U državama parlamentarne demokratije kontrola izvršne

vlasti regulisana je ustavom, zakonima i poslovnikom o radu skupštine odnosno poslovnicima o radu domova zakonodavnog tijela u zavisnosti od toga da li je riječ o monokameralnim (jednodomnim) ili bikameralnim (dvodomnim) institucijama zakonodavne vlasti. Instrumenti kojima se vrši nadzor nad radom egzekutive definisani su statusnim pravima parlamentaraca koja mogu biti realizovana individualno (na vlastitu inicijativu) ili kolektivno (grupnim zahtjevom za pokretanje određenih mehanizama nadzora). Najčešće primijenjeni instrumenti parlamentarne kontrole predstavljaju institut poslaničkih pitanja, interpelacija i glasanje o povjerenju vladi.

Politički mehanizmi nadzora izvršne vlasti primjenjuju se i putem aktivnosti poslaničkih klubova i poslanika na skupštinskim zasjedanjima, stalnih parlamentarnih tijela (komisije i odbori) i povremenih ili privremenih skupštinskih tijela (istražne komisije/odbori) te specijalnih anketnih komisija. Oblici neposredne uključenosti civilne kontrole postižu se putem instituta javnog slušanja ili javne konsultacije. Na kraju, ali ne i najmanje

143

važan instrument parlamentarne kontrole nad radom izvršne vlasti predstavlja budžetsko pravo parlamenta koje direktno utiče na obezbjeđenje finansijskih sredstava za provođenje vladinih politika.

3.1.1. Institut poslaničkih pitanja U ostvarivanju svojih funkcija u zakonodavnom tijelu

parlamentarci imaju pravo i dužnost da postavljaju poslanička pitanja koja se odnose na rad parlamenta, pojedinog ili više resora ministarstva odnosno vlade u cjelini te drugih institucija i ustanova od javnog značaja. Poslaničkim pitanjem traže se dodatna pojašnjenja i informacije te ukazuje na potrebu korigovanja u vezi sa provođenjem i posljedicama provođenja ili neprovođenja određene oblasne politike ili određenih mjera i aktivnosti iz domena zakonodavne i izvršne vlasti. Pitanja imaju dvostruku funkciju – da ukažu na nepravilnosti rada u pojedinim segmentima izvršne vlasti i da traže informacije i objašnjenja o stanju i posljedicama određenih aktivnosti u okviru resornog ministarstva ili vlade u cjelini. Poslaničkim pitanjima podstiče se kratka interakcija između vlasti i opozicije kako bi se naglasile njihove međusobne razlike.

U skladu sa principima otvorenosti, transparentnosti, demokratičnosti, efikasnosti i efektivnosti zakonodavnih tijela u savremenim parlamentarnim demokratijama, poslanička pitanja i odgovori na njih mogu se staviti na uvid javnosti putem dostupnih elektronskih baza podataka o radu legislative ili, u skladu sa Zakonom o slobodi pristupa informacijama, na individualni pisani upit dostaviti svakom subjektu koji ih potražuje.

Kritički posmatrano, sadržaj poslaničkih pitanja može unaprijed biti osmišljen unutar stranačkih rukovodstava koji putem svojih predstavnika u parlamentu usmjeravaju pažnju javnosti na pojedine aspekte rada izvršne vlasti te na vlastiti angažman u rješavanju uočenih propusta u radu. Na ovaj način vrši se posredno komuniciranje političkih stranaka sa biračima s ciljem uticaja na njihovo znanje i informacije u pogledu načina vršenja političke

144

vlasti te stvaranja pretpostavki za dosljednost ili promjenu u političkom ponašanju u vezi s izborom stranačkih programa i kandidata na narednim izborima. Takođe, ističe I. Pejić: „Svojim aktivnim učešćem u ispitivanju vlade poslanici preporučuju biračima svoj izborni ili politički program. U isto vrijeme, oni prosljeđuju vladi i odgovornim ministarstvima pitanja koja dobijaju od samih birača, a sve to sa ciljem da razviju i prodube komunikaciju sa svojom izbornom jedinicom“ (Pejić, 2007:180).

Funkcija poslaničkog pitanja u navedenom kontekstu ne iscrpljuje se samo traženjem informacija ili obavještavanjem javnosti o radu izvršne vlasti već i isticanje vlastitog ugleda, te indirektno i pozitivizacija imidža političke stranke kojoj parlamentarac pripada, odnosno narušavanje političkog ugleda onih subjekata prema kojima je kritika direktno usmjerena. Posebno politička opozicija koristi instrument poslaničkih pitanja kako bi javno kritikovala i ukazivala na propuste i greške u radu izvršne vlasti i parlamentarne većine. S druge strane, parlamentarna praksa političke pozicije je da postavlja takozvana naručena pitanja koja vlada sama inicira kako bi se istakle dobre strane njenog političkog djelovanja u aktuelnom mandatu i zadržala pozitivna reputacija parlamentarne većine među biračkim tijelom i šire.

Istaknimo da u nekim zapadnoevropskim parlamentarnim sistemima postoji lista tema o kojima se ne postavljaju poslanička pitanja, a u vezi je sa ličnim i privatnim stvarima predstavnika izvršne vlasti te pukim pretpostavkama, a ne dokazima i činjenicama, o nekoj ličnosti ili predmetu rasprave.

Poslanička pitanja mogu se postavljati u usmenom i pisanom obliku i u skladu sa procedurom koja je predviđena skupštinskim poslovnicima. Vremenska ograničenost za postavljanje i odgovaranje na poslanička pitanja proizlazi iz potrebe za racionalizovanjem parlamentarnih zasjedanja. U većini evropskih zemalja postoji sedmično vrijeme za postavljanje pitanja, odnosno vrijeme predviđeno za dostavljanje odgovora na njih, koje se kreće u rasponu od tri do 30 dana. U nekim zemljama, kao što je Francuska, pravo na postavljanje poslaničkih pitanja određeno je članom 48. stav 2. Ustava: „Jedna sedmica u toku

145

nedelje prvenstveno je rezervisana za pitanja članova Parlamenta i odgovore vlade“ (Pajvančić, 2008:74). Takođe, način predviđen za postavljanje pitanja premijeru specifičan je za britansku parlamentarnu praksu: „U Britaniji unakrsno ispitivanje premijera praktikuje se jednom mjesečno. Premijer ne zna unaprijed o čemu će ga propitivati, a uobičajeno je da ovo prenosi i televizija. Dužnost i premijera i ministara jeste da daju odgovore osim u slučaju kada smatraju ili izjave da bi njihov odgovor bio 'suprotan javnom interesu'. (Orlović, 2008:20).

Kada je riječ o bosanskohercegovačkoj parlamentarnoj praksi, na nivou države, poslanička pitanja postavljaju se u skladu sa poslovnicima domova i upućuju Savjetu ministara ili bilo kojem njihovom članu, samostalnim upravama, zavodima i direkcijama. Pitanje se podnosi u pisanoj formi predsjedavajućem doma pri čemu podnesak sadrži i izjavu da li poslanik traži usmeni ili pisani odgovor. U slučaju da ništa nije navedeno, smatra se da odgovor treba biti dat usmeno na sjednici doma. Za pitanja se minimalno izdvaja sat vremena na svakoj redovnoj plenarnoj sjednici i obezbjeđuje direktan TV-prenos. Odgovori na pitanja mogu se dati odmah na sjednici ako su prisutni članovi Savjeta ministara BiH i ako su u mogućnosti da odgovore. U suprotnom, predstavniku Savjeta ministara ostavlja se rok od sedam do 30 dana da pripremi odgovor. Vrijeme za obrazlaganje svakog postavljanog pitanja i davanje odgovora ograničeno je na tri minute, nakon čega poslanik može komentarisati odgovor ili postaviti dodatno pitanje u trajanju od dvije minute, koliko je predviđeno i za davanje odgovora onome kome je pitanje upućeno (navedeno prema čl. od 151. do 154. Poslovnika Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine BiH). Međutim, nedostatak ovog instrumenta parlamentarne kontrole izvršne vlasti predstavlja neuspostavljanje mehanizama za sankcionisanje adresata ukoliko se odgovori na poslanička pitanja ne dostave u propisanom roku u parlamentarnu proceduru ili se uopšte ne dostave.

Komparativnom analizom statističkih pokazatelja broja postavljenih pitanja i dostavljenih odgovora u jednom mandatnom periodu u parlamentarnoj praksi zakonodavnih tijela u BiH uviđamo da njihov omjer nije ujednačen, odnosno da na određeni

146

broj pitanja odgovori nisu uopšte dostavljeni. Sistem odgovornosti zakonodavne i izvršne vlasti ovim je narušen, a posljedica tog narušavanja je i dosta neiskristalizovana podjela na poziciju i opoziciju, odnosno nepreuzimanje odgovornosti stranaka u parlamentu za društvene posljedice njihovog djelovanja i ponašanje koje više odlikuje kratofilstvo nego zauzimanje za javni interes i u tom smjeru usklađivanje političkih platformi i javnih politika.

3.1.2. Interpelacija Za razliku od instituta poslaničkih pitanja, interpelacija se

podnosi u pisanoj formi od grupe poslanika čiji je najmanji broj za pokretanje ovog mehanizma kontrole izvršne vlasti utvrđen ustavom ili skupštinskim poslovnikom u cilju otvaranja parlamentarne diskusije povodom određenih postupaka i aktivnosti resornog ministra ili opšte politike vlade. Kao izuzetak, u političkoj teoriji navode se izuzeci parlamenata Finske i Njemačke u kojima se postupak interpelacije provodi u vidu usmenog ispitivanja vlade i njenih članova praćenog glasanjem kojim se utvrđuje povjerenje zakonodavnog tijela na date odgovore.

Pokretanjem interpelacije parlament obavezuje vladu da dostavi odgovor na traženi upit grupe poslanika na osnovu kojeg se procjenjuje i evaluira rad izvršne vlasti, a što u krajnjem slučaju može rezultovati zaključkom parlamenta da se pristupi glasanju o povjerenju vladi. U skupštinama u kojima parlamentarnu većinu čini ideološki, svjetonazorski i vrijednosno neprirodna, labava i interesno motivisana koalicija usmjerena na preraspodjelu političkih pozicija na diferencijalnim nivoima zakonodavne i izvršne vlasti, vrlo je vjerovatno da će, uslijed međustranačkih neslaganja, neusaglašavanja stavova pa i raskida koalicije, doći do pokretanja interpelacije u cilju donošenja zaključka parlamenta o tome da se pristupi glasanju o povjerenju vladi. Suprotno tome, ako vlada raspolaže jedinstvenom parlamentarnom većinom slijedeći njen politički program, „(...) interpelacija će biti iskorišćena za potvrdu pozicije vlade i njenu 'političku pobedu'“ (Pejić, 2007:179).

147

Kada je riječ o Parlamentarnoj skupštini BiH, istaknimo da institut interpelacije nije do sada korišćen iako parlamentarci često izražavaju nezadovoljstvo dobijenim odgovorima na poslaničke upite. Na ovaj način demonstrira se i svojevrsna dominacija izvršne vlasti u odnosu na zakonodavnu, a što je konsekvenca parlamentarnog nejedinstva u pogledu funkcionisanja zakonodavnog tijela.

3.1.3. Glasanje o povjerenju vlade

U parlamentarnim sistemima glasanje o povjerenju vlade predstavlja okosnicu prelamanja odnosa između zakonodavne i izvršne vlasti. Pokretanje ovog instrumenta u parlamentu može se, u konačnici, završiti donošenjem zaključka kojim se prijedlog odbija, zaključka kojim se vlada obavezuje na određene aktivnosti ili odlukom o izglasavanju nepovjerenja vladi, što vodi raspuštanju i smjeni egzekutive. Postupak glasanja o povjerenju vlade započinje podnošenjem prijedloga za izglasavanje povjerenja vladi prema proceduri i uslovima propisanim ustavom i skupštinskim poslovnicima. Kada je zadovoljena forma podneska za glasanje o povjerenju vladi, podnesak mora biti prihvaćen od utvrđenog broja parlamentaraca i upućen vladi koja je obavezana rokom da se pripremi za raspravu u parlamentu. Nakon rasprave pristupa se glasanju o povjerenju vlade koja može biti smijenjena ukoliko za tu opciju bude većina od ukupnog broja poslanika.

U parlamentima u kojima ne postoji ujedinjena opozicija, manja je vjerovatnoća da će se pokrenuti rasprava o povjerenju vlade. Takođe, ukoliko ne postoje alternative za smijenjenu izvršnu vlast u cjelini ili pojedinačne članove vlade, nije realno očekivati da će parlamentarci posegnuti za korišćenjem ovog instrumenta kontrole izvršne vlasti. Isto tako, ne postoji motiv za ocjenom i osudom vlade kada su stranke na vlasti u zakonodavnom tijelu ujedno one čiji su ministri u izvršnoj vlasti i kada je pri tom naglašena lojalnost stranci. Kontrola parlamenta od strane većinske stranke ili koalicione vladajuće strukture, u kombinaciji sa lojalnošću partiji i njenom rukovodstvu, ograničava motivaciju

148

parlamentaraca da kritikuju politiku izvršne vlasti. To često dovodi do toga da vlade postepeno preuzimaju moć u odnosu na legislativno tijelo umjesto da je obratno – za razvoj demokratije neophodno je jačati odgovornost izvršne vlasti zakonodavnom tijelu.

U vezi s tim, sociolog V. Goati piše: „Partija na vlasti teži stvaranju većine, organizuje vladu i nastoji da ostvari proklamovane ciljeve, osigurava odgovornost za vladine akcije, kontroliše državnu administraciju, podstiče stabilnost vlade i omogućuje djelovanje opozicije“ (Goati, 2007:57). Partijska lojalnost predstavlja nekritičko podržavanje i konformističko djelovanje pojedinca u skladu s ideologijom, vrijednostima i ciljevima stranke. Partijska lojalnost u uskoj vezi je sa partijskom disciplinom kojom se ograničava sloboda djelovanja poslanika mimo partijskih principa i konsenzualno donesenih odluka ili stavova kojima poslanici javno istupaju u parlamentu. Poznat slučaj u održavanju partijske discipline u britanskom parlamentu je putem tzv. vipova (bičeva), koji obezbjeđuju da poslanici slijede partijsku liniju u glasanju. Vipovi vode računa o stepenu aktivnosti i lojalnosti pojedinih poslanika i na osnovu toga njima se dodjeljuju i neke privilegije od boljih radnih mjesta u parlamentarnim komitetima ili na nivou izvršne vlasti.

Veza između partijskog rukovodstva i članova izvršne vlasti putem rada zakonodavnih tijela vidljiva je u naglašenoj stranačkoj disciplini i lojalnosti da se vladi daju odriješene ruke za javno djelovanje i pored uočenih propusta u njenom radu, te posljedica njenog djelovanja po opšti društveni interes.

Poseban slučaj predstavlja institut konstruktivnog glasanja o (ne)povjerenju vladi. Ovaj postupak se provodi u ustavnim sistemima kao što su Austrija, Njemačka, Španija, Mađarska i Slovenija, a suštinska razlika u odnosu na redovni postupak glasanja o povjerenju vladi prema M. Pajvančić je u tome “(…) što se u parlamentu može pristupiti glasanju o poverenju vladi samo pod uslovom da je izglasan novi mandatar za sastav nove vlade” (Pajvančić, 2008:182). U praksi, najpoznatiji primjeri konstruktivnog glasanja o povjerenju vladi su vezani za Njemačku. Naime, kada donji dom njemačkog parlamenta, Bundestag, izglasa

149

nepovjerenje vladi, a ne odluči o izboru novog kancelara, predsjednik Republike može da imenuje i onog kandidata koji nije osvojio potrebnu većinu ili da raspusti donji dom. Sa druge strane, kancelar može da prisili Bundestag da glasa o njegovom povjerenju ili da predloži predsjedniku Republike da raspusti parlament. “Takvu ‘ucenu’ Bundestag može da spreči ukoliko apsolutnom većinom svojih članova izabere novog kancelara. Mehanizam konstruktivnog glasanja o nepoverenju sadrži formalne uslove koji otežavaju olako pristupanje obaranju vlade, što je doprinelo stabilnosti nemačkog kancelarskog sistema i održavanju potrebne ravnoteže između parlamenta i vlade” (Pejić, 2007:189).

U Bosni i Hercegovini, na nivou države, instrument izglasavanja nepovjerenja izvršnoj vlasti predviđen je ustavom i skupštinskim poslovnicima. Prema članu V 4. tačka c) Ustava BiH, „Savjet ministara će podnijeti ostavku ukoliko mu Parlamentarna skupština izglasa nepovjerenje.“ U Poglavlju VI Glasanje o nepovjerenju Savjeta ministara Poslovnika Doma naroda Parlamentarne skupštine BiH u čl. 135–140. opisana je procedura pokretanja ovog nadzornog instrumenta izvršne vlasti. U navedenim članovima Poslovnika predviđeno je da najmanje tri delegata u Domu mogu dati prijedlog za glasanje o nepovjerenju Savjetu ministara ili o potrebi njegove rekonstrukcije. Prijedlog se dostavlja predsjedavajućem Doma u pisanoj formi, potpisan i s obrazloženjem. Predsjedavajući Doma ovaj prijedlog odmah dostavlja Predsjedništvu BiH, Savjetu ministara i delegatima u Predstavničkom domu. U roku koji Dom utvrdi zaključkom, prijedlog se uvrštava na sjednicu Doma, a u svakom slučaju 30 dana od dana dostavljanja Savjetu ministara. Prije početka rasprave na sjednici Doma o pitanjima iz prijedloga, Savjet ministara može podnijeti Domu izvještaj u pisanoj formi s mišljenjem i stavovima, koji se dostavlja delegatima najkasnije 24 časa prije održavanja sjednice. Nakon rasprave i iznesenih stavova Savjeta ministara, delegati glasaju o prijedlogu. O rezultatima glasanja predsjedavajući Doma obavještava Predstavnički dom, Savjet ministara i Predsjedništvo BiH. Slična procedura za glasanje o

150

nepovjerenju izvršnoj vlasti predviđena je i Poslovnikom Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine BiH.

Istaknimo da je u 2014. godini došlo do paralelnog pokretanja mehanizama za izglasavanje nepovjerenja vladi na kantonalnom nivou na teritoriji Federacije BiH. Razlozi za smjenu vlade proistekli su iz dugogodišnjeg akumuliranog nezadovoljstva građana neefikasnošću i neefektivnošću političkih subjekata da vršenje vlasti u institucijama usmjere u pravcu izgradnje demokratske, stabilne i progresivne političke zajednice.

3.1.4. Kontrola izvršne vlasti putem rada stalnih parlamentarnih tijela

Za razmatranje pitanja iz nadležnosti parlamenta, za

razmatranje nacrta i prijedloga zakona i drugih opštih akata kao i za pripremanje i obavljanje drugih poslova formiraju se stalna tijela u vidu komisija i/ili odbora čiji je rad javan. Osim toga, ističe D. Beentham: “Najsistematičniji metod za kontrolu rada izvršne vlasti jeste kontrola kroz parlamentarne odbore koji prate rad svih pojedinačnih vladinih organa i ministarstava i ispituju posebno važne aspekte njihove politike, kao i njihovo rukovođenje” (Beentham, 2007:128). Radna tijela daju mišljenja, podnose prijedloge i izvještavaju parlament o pitanjima iz svog djelokruga, a odlučuju samo o pitanjima koja su im poslovnikom ili odlukama zakonodavnog tijela data u neposrednu nadležnost. Članstvo u radnim tijelima korespondira srazmjernoj zastupljenosti političkih stranaka ili koalicije u parlamentu, a u njihovom radu mogu učestvovati i predstavnici izvršne vlasti, posebno u slučajevima kada je vlada ili nadležno ministarstvo predlagač zakona ili amandmana. Osim toga, na sjednicama ili u sastavu radnih tijela mogu biti i stručnjaci iz domena radnog tijela (ustavo-zakonska regulativa, sigurnost, ljudska prava, ekonomija, zdravstvo, informisanje, poljoprivreda, energetika itd.).

Radnim tijelima pripada specifična zadaća u postupku donošenja pozitivnih pravnih propisa pri čemu se zakonodavna funkcija preklapa sa kontrolnom funkcijom. U tom smislu, radna

151

tijela zamjenjuju parlament u obavljanju njegove zakonodavne i kontrolne nadležnosti. Od momenta kada izvršna vlast uputi zakon u parlamentarnu proceduru, sve do njegovog uvrštavanja u dnevni red plenarne sjednice parlamenta, radno tijelo ili više radnih tijela (ukoliko dolazi do njihove međusobne koordinacije uslijed preklapanja više sličnih ili srodnih oblasti) obavljaju raspravu o njemu. Na taj način detaljno se ostvaruje uvid u važnost i potrebu donošenja predloženog akta, mogućnost njegove provodivosti u praksi (materijalni, tehnički i finansijski resursi) i, dugoročno, posljedice njegove implementacije odnosno njenog izostanka.

Kontrola izvršne vlasti putem rada i rasprava na stalnim parlamentarnim tijelima moguća je ukoliko su ona sposobna da samostalno odlučuju o tome koje aspekte vlade treba ispitati i ukoliko se na komisijama/odborima postigne politički konsenzus njegovih članova o tome. Ne treba previdjeti činjenicu da se u sastavu ovih tijela nalaze parlamentarci koji nastoje usaglasiti stavove svoga političkog rukovodstva odnosno političke opcije koju zastupaju sa opštom politikom parlamentarnog tijela. Pitanje individualne političke motivacije/demotivacije za aktivan angažman u radu ovih tijela povezuje se sa pitanjem stranačke lojalnosti odnosno partijske discipline, o čemu je već bilo riječi.

3.1.5. Istražna parlamentarna tijela Demokratsko upravljanje javnim poslovima u

zakonodavnim institucijama osnaženo je pravom formiranja ad hoc istražnih komisija/odbora na nivou jednog od domova ili oba doma parlamenta u cilju prikupljanja podataka, informacija, dokumenata, iskaza svjedočenja neophodnih za ostvarenje cjelovitog uvida u domene poslovanja izvršne vlasti u kojima su uočene grube povrede zakonskih procedura i nepravilnosti u radu koje proizvode ili bi mogle prouzrokovati negativne društvene posljedice. Ovaj instrument kontrole izvršne vlasti koristi se u slučaju razmatranja složenih pitanja koja parlament ne može detaljno da istraži na plenarnim zasjedanjima. U načelu, efektivnost rada istražnih komisija vrednuje se na osnovu javno publikovanih zaključaka po

152

završenim aktivnostima. Međutim, u većini slučajeva, iako su izvještaji ovih komisija dosta kritički usmjereni na rad vlade i drže je u stanju pripravnosti, oni u praksi dugoročno ne doprinose trajnom otklanjanju referentnih problema. Istraživanja ove problematike u britanskom parlamentu ukazala su da „(...) manje od pet posto svih izveštaja istražnih komisija bude predmet rasprave u Domu komuna. Parlamentarna praksa pokazuje da su se premijeri retko pojavljivali pred izabranim komisijama i da su ovo sredstvo kontrole prepustili ministrima“ (Pejić, 2007:183).

U Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine istražne komisije su se takođe bavile utvrđivanjem činjenica, stanja i posljedica u određenim domenima poslovanja izvršne vlasti. U vezi s tim, javnosti su poznati slučajevi utvrđivanja zakonitosti procesa uništavanja municije, minsko- eksplozivnih sredstava, naoružanja i vojne opreme te utvrđivanje trošenja donatorskih sredstava. Ipak, kao mehanizam nadzora izvršne vlasti, i pored svoje efektivnosti, ne koristi se često kako bi se smanjila ili izostala kritika načina javnog vršenja političke vlasti i utvrđivanja sistema političke odgovornosti. Na ovaj način parlamenti prećutno unutar sebe destruiraju ideju i instituciju parlamentarne demokratije.

3.1.6. Anketne komisije

Kao privremena ili povremena radna tijela, anketne komisije se formiraju odlukama zakonodavnog tijela u cilju prikupljanja određenih informacija ili utvrđivanja činjenica od javnog značaja o pojedinim pojavama ili događajima u pojedinim institucijama i ustanovama izvršne vlasti te oblastima zajedničkog poslovanja više ministarstava. Prilikom prikupljanja informacija anketni odbori garantuju određen stepen zaštite identiteta lica od kojih dobijaju neophodne informacije prema jasno utvrđenim zakonskim procedurama. U tom smislu, D. Beentham navodi: „Važan element anketnih komisija jeste zaštita koja se pruža svedocima kroz propise o licima iz samog sistema koja su spremna da otkriju zloupotrebe (engl. whistleblower)“ (Beentham, 2008:135). Na tom tragu, slučajevi iz komparativne parlamentarne

153

prakse savremenih demokratija koji dovode do obrazovanja anketnih komisija upućuju da je riječ o aferama prisluškivanja najviših vrhova zakonodavne i izvršne vlasti, korupcije u pojedinim segmentima javnog poslovanja itd.

3.1.7. Javna slušanja/konsultacije Građanin kao aktivan politički činilac i nosilac aktivnosti

kojim se postižu i omogućavaju političke slobode u društvu neodvojiva je komponenta demokratskog vođstva. Njegova uloga je da, u saradnji sa legitimno izabranim predstavnicima političke vlasti, učestvuje u stvaranju i zaštiti interesa demokratske političke zajednice, pri čemu politička vlast svojim praksama podstiče građanski aktivizam i sprečava gubljenje identifikacije građana sa političkim društvom kao svojom zajednicom. Političke prakse oblikuju se i provode unutar demokratskih institucija, te podliježu kritici i kontroli javnog mišljenja. U vezi s tim, jedan od najznačajnijih instrumenata uključenja građana u proces kontrole izvršne vlasti i podsticanja civilno-političkih interakcija predstavljaju javna slušanja ili konsultacije. „Cilj javnih slušanja su nadzor i kontrola vlade, unapređivanje rada skupštinskih odbora, bolja implementacija usvojenih zakona i povećanje dijaloga između građana i vlasti” (Orlović, 2008:22).

Javna slušanja organizuju se povodom otvaranja nacrta zakonskih akata javnosti u cilju prikupljanja informacija, mišljenja, sugestija i prijedloga predstavnika javnog i civilnog sektora te akademske zajednice i stručnjaka za referentnu oblast. Smisao ovog procesa je da se unaprijedi demokratičnost zakonodavnog i kontrolnog procesa, povećava razumijevanje vlasti i građana te (o)jača povjerenje u rad institucija zakonodavne i izvršne vlasti.

Ipak, samo povećanje participativnog potencijala i uloge civilnog sektora u stvaranju kvalitetnih zakonskih akata nužno ne znači i demokratizaciju političke prakse prilikom implementacije zakona. Pozitivnopravni propisi nerijetko podliježu naknadnim ispravkama i dopunama, odnosno promjeni novim zakonskim i podzakonskim aktima uslijed neadekvatne materijalne, tehničke i

154

finansijske infrastrukture neophodne za njihovo provođenje. Osim toga, mnogi zakoni podliježu vlastitom revidiranju zbog promjenjivih političkih i društvenih okolnosti unutar samog sistema ili užeg ili šireg okruženja u kojem se nalaze i sa kojim postoji određena povezanost i međuzavisnost. Naposljetku, da li će zakon biti u javnosti okvalifikovan kao dobar ili manjkav u pogledu njegove primjene, uveliko zavisi i od toga da li politička vlast koja djeluje u određenom političkopravnom sistemu predstavlja garant vladavini prava kao pretpostavci njene demokratičnosti.

3.1.8. Budžetska kontrola Pitanje razmatranja i usvajanja budžeta odnosi se na

obezbjeđenje sredstava iz javnih prihoda i njihovo korišćenje, odnosno posredno ukazivanje povjerenja izvršnoj vladi i davanju saglasnosti za obavljanje javnih poslova u kontekstu usvojene budžetske politike. Ako parlament ne usvoji budžet, vlada ne može obavljati svoje nadležnosti, što povlači pitanje glasanja o njenom povjerenju i mogućnost da vlada bude primorana na ostavku. Prijetnjom da neće prihvatiti budžet, parlament može da prinudi vladu da povuče svoj prijedlog ili odstupi od preduzimanja aktivnosti koje zakonodavno tijelo ne želi podržati. Skupštinska tijela nadležna za razmatranje budžeta i praćenje budžetskih rashoda, stoga posebno vode računa o tome da li se javna sredstva namjenski i ekonomično troše, da li ima dokaza o zloupotrebi ili pronevjeri javnog novca ili drugim nepravilnostima, te da li se potrošnja nalazi u granicama predviđene preraspodjele budžetskih sredstava.

Ipak, mnogobrojne afere i skandali u pogledu fenomena korupcije u zakonodavnoj i izvršnoj vlasti ukazuju na netransparentno trošenje javnog novca i nedemokratsko vršenje političke vlasti. To ukazuje na sve veću podređenost parlamenta interesima rukovodstva političkih stranaka koji nastoje suziti obim kontrole nad egzekutivom kako bi budžetska sredstva bila iskorišćena u privatne svrhe.

155

Zaključna razmatranja: Nadzor nad egzekutivom i postparlamentarizam

U parlamentarnim demokratijama legislativna tijela

predstavljaju jezgra demokratije i aktivne stvaraoce demokratskih vrijednosti kojima oblikuju javne politike i čine ih otvorenim i dostupnim za sve građane. Pored svoje primarne nadležnosti za donošenje zakona, parlamenti putem različitih instrumenata kontrole nad radom izvršne vlasti imaju i ulogu u stvaranju sistema međuzavisnosti i odgovornosti legislative i egzekutive. Od distribucije političke moći među političkim strankama u parlamentu, njihovog međusobnog odnosa i kulture postizanja političkog konsenzusa oko bazičnih pitanja društvenog razvoja zavisi stvarni uticaj parlamenta na rad izvršne vlasti. Parlament predstavlja ključni institucionalni okvir kretanja i dinamike političke pozicije i opozicije te, u tom smislu, jačanje demokratskog kapaciteta institucija zakonodavne i izvršne vlasti direktno je podložno političkim partijama koje učestvuju u vršenju vlasti.

Da li će i u kojoj mjeri zakonodavna tijela koristiti mehanizme nadzora nad izvršnom vlasti, zavisi od interesa političkih partija u parlamentu da vlast uskladi s javnim društvenim potrebama i opštim interesom te je, na taj način, učine odgovornom prema svim građanima. Način i posljedice vršenja političke vlasti odraz je demokratičnosti političkih i društvenih aktera koji participiraju u aktuelnim političkim i društvenim procesima. U tu svrhu, zakonodavnim organima stoje na raspolaganju brojni instrumenti nadzora izvršne vlasti koje je potrebno kontinuirano jačati i prilagođavati promjenjivim okolnostima koje utiču na dinamiku političkih i društvenih procesa. Osim toga, neophodno je razvijati i demokratski kapacitet političkih subjekata koji participiraju u vršenju vlasti i upravljaju državom.

Sa druge strane, umjesto stvaranja stabilnih pretpostavki za politički, ekonomski i socijalni razvoj te demokratski koncept upravljanja državom politički subjekti mogu pribjegavati i različitim tehnikama instrumentalizacije demokratije i, u tom

156

smislu, primjećujemo da se proces donošenja političkih odluka izmješta izvan parlamenta, što dovodi do slabljenja zakonodavnih institucija. U naučnoj teoriji, antidemokratizacija političke prakse kako u nacionalnim parlamentima tako i u institucijama Evropske unije proizvodi postparlamentarno stanje za koje je karakteristično da građani gube ili nemaju moć učešća u političkom odlučivanju, dok se javno dobro i opšti interes prelamaju preko raznolikih lobističkih mreža i grupnih nosilaca društvene moći. Na tom tragu, politolog T. Cipek zaključuje da: „teorije postparlamentarne demokratske legitimacije, prema jednom tumačenju, u stvarnosti vode prema potpunom prikrivanju i na kraju nestanku građana kao izvora demokratske legitimacije Europske unije, odnosno nestanku funkcije nacionalnih i Europskog parlamenta. Protivnici postparlamentarne strategije smatraju da je zapravo riječ o pokušaju da se teorijski opravda već postojeća dvojbena praksa institucija izvršne vlasti, koja se u svojim odlukama u pravilu oslanja na neposredne sporazume s lobističkim skupinama. Prigovaraju da se na taj način političko odlučivanje svodi isključivo na poštivanje konkretne političke moći socijalnih i ekonomskih čimbenika politike (...). Neposredno sudjelovanje subjekata iz sfere društva i gospodarstva u proces političkog odlučivanja s jedne je strane sigurno doprinos demokratizacije politike, ali, s druge, može voditi suspenziji funkcije parlamenta ili parlamentarne vlade. U tom bi se slučaju sustav parlamentarne demokracije, koji ipak nastoji uspostaviti opće dobro – javni interes svih građana – raspao u niz partikularnih interesa koji dolaze iz civilnog društva“ (Cipek, 2007:859–860). Kako bi se umanjili rizici postparlamentarnih procesa, legislativna tijela bi, osim posredovanja različitih interesa iz društva, morala svojim radom, ulogom i značajem jasno demonstrirati da politička moć nije vlasništvo pojedinih političkih subjekata kojima se prijetvorno i prećutno daje pristanak vlasti da djeluju s efektom obavezujućim po čitavu zajednicu, već da je ona isključivo u funkciji opšteg dobra i svih građana, permanentno podvrgnuta argumentovanoj i racionalnoj kritici i javnom propitivanju. Na ovaj način bi i demokratija u realnom životu zaživjela kao javno dobro, a ne kao populistička solucija za nove načine nedemokratskog vladanja.

157

Literatura

1. Beetham, David (2008), Parlament i demokratija u dvadeset i prvom veku, Interparlamentarna unija i UNDP, Beograd.

2. Bennister, Mark (2012), Prime Ministers in Power: Political Leadership in Britain and Australia, Palgrave MacMillan, UK.

3. Cipek, Tihomir (2007), Institucionalni dizajn i demokratski deficit Europske unije, časopis Društvena istraživanja, Vol. 16, No. 4-5, Zagreb.

4. Čakar Nikić, Dario (2009), Prezidencijalizacija parlamentarnih sustava: komparativni analitički okvir, Politička misao, broj 2, Zagreb.

5. Goati, Vladimir (2007), Političke partije i partijski sistemi, CEMI, Podgorica.

6. Goati, Vladimir (2008), Parlamentarizam i partijski sistem Srbije, u: Dileme i izazovi parlamentarizma, Konrad Adenauer Stiftung i Fakultet političkih nauka Beograd, Beograd.

7. Grupa autora (1993), Enciklopedija političke kulture, Savremena administracija, Beograd.

8. Marković, Goran i dr. (2012), Poboljšanje demokratskih performansi Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine, Sarajevski otvoreni centar, Sarajevo; Čigoja štampa, Beograd.

9. Orlović, Slaviša (2008), Parlament i građani: Vodič za građane i udruženja građana, UNDP Srbija, Beograd.

10. Pajvančić, Mirjana (2008), Parlamentarno pravo, Konrad Adenauer Stiftung, Beograd.

11. Pavlović, Vukašin (2008), „Parlamentarizam i demokratija“, u: Dileme i izazovi parlamentarizma, Konrad Adenauer Stiftung i Fakultet političkih nauka Beograd, Beograd.

12. Pavlović, Vukašin, S. Orlović (2007), Dileme i izazovi parlamentarizma, Konrad Adenauer Stiftung i Fakultet političkih nauka, Beograd.

13. Pejić, Irena (2008), „Kontrolna funkcija parlamenta“, u: Dileme i izazovi parlamentarizma, Konrad Adenauer Stiftung i Fakultet političkih nauka Beograd, Beograd.

14. Poslovnik Doma naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine.

15. Poslovnik Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine.

158

16. Sartori, Đovani (2002), „Ni predsednički sistem, ni parlamentarizam“, u: Politikološke teme, Fakultet političkih nauka Beograd, Beograd.

17. Vasović, Vučina (2008), „Savremeni izazovi parlamentarizma“ u: Dileme i izazovi parlamentarizma, Konrad Adenauer Stiftung i Fakultet političkih nauka Beograd, Beograd.

18. Zgodić, Esad (2009), Multiverzum vlasti: za novu kratologiju, Fakultet političkih nauka Sarajevo, Sarajevo.

159

Adnan Tatar UDK 329.78

Kratki naučni članak

NARATIVNA SIMBOLIKA „MLADONACIONALNOG“

FENOMENA

THE NARRATIVE SYMBOLIC OF 'YOUNG-NATIONAL' PHENOMENON

Sažetak Mladonacionalni pokreti predstavljaju karakterističan fenomen koji u svom simboličkom vjerovanju teži izgrađivanju i(li) oslobađanju vlastite nacije od njenih uzurpatora. Pojavljuju se u specifičnom razdoblju sloma Meternihovog i vaskrsavanja Vilsonovskog ideala u međunarodnoj politici. Kao pokret javljaju se 30-ih sa Mladom Italijom ali u budućnosti sam koncept „mladonacionalnog“ umnogome prevazilazi izvorne macinijevske ideje i poimanja nacije te njoj analogne percepcije države, politike i historije. Simbolika „mladosti“ do danas je ostala fetiš nacionalizma insistirajući ne samo na ideji nacionalnog oslobođenja već i na permanentnom voluntarizmu omladine kao garancije nacionalnog ideološkog reproduciranja. Izvodeći svoje ime iz semiotike vitalnosti, ona ostaje duboko urezana kategorija unutar društveno-političkih organizacija koja u svakom svom obliku nastoji da perpetuira mladost kao kategoriju opstojnosti određene zajednice. Ključne riječi: mladonacionalni pokret, nacija, nacionalizam, ideologija, metode djelovanja Summary Young-National movements represent characteristic phenomenon that in its symbolic belief tends to construct and/or liberate their nations from its usurpers. In international politics, they emerge in a specific period of the collapse of von Metternich’s and resurrection of Wilsonian ideals. They appeared as a movement during 1830s, represented by the Young Italy, yet in the future, the concept of 'Young National' greatly exceeds original Mazzinian ideas and comprehension of nations and its analog perception of the state, politics and history. Symbolism of 'youth' has so

160

far remained a fetish of nationalism insisting not only on the idea of national liberation, but also on the permanent youth voluntarism as a guarantee of national ideological re-production. Through derivation of its name from the vitality’s semiotics, it remains a deeply embroidered category within the socio-political organizations that have a tendency to perpetuate youth as a category of existence for certain community in every form. Key words: young-national movements, nation, nationalism, ideology, policy methods Uvod u problematiku „mladonacionalnog“

Priča o fenomenu mladonacionalnog je jedna narativna pripovijest o idejama, nastanku, djelovanju i tendencijama mladonacionalnih pokreta. Narativna transmisija ''podliježe prisili'' (Lyotard, 1990:64) i predstavlja fundus njenih idejnih i mitoloških deskripcija od kojih su ''priče o porijeklu'' (Lyotard, 1990:64) istinsko leglo zazivanja narativne simbolike i njenog proizvođenja u djelatnu politiku. Svaka nacija ima vlastiti identitet konceptualiziran na vlastitom povijesnom iskustvu i sa različitim historijskim htijenjima, ali postoje i određene zajedničke karakteristike, fenomeni i ideje koje promatramo kroz percepciju etnija, nacija i nacionalizma kao tendencije unutar nacionalnih pokreta koje možemo identifikovati i tipologizirati unutar teorije. Smitovski rečeno, svaka nacija ima vlastite koncepcije i predodžbe te postoje neka bitna obilježja nacionalnog identiteta: domovina/otadžbina, zajednički mitovi i sjećanja, zajednička kultura, zajednička prava i dužnosti pripadnika nacije te moderna ekonomija sa ljudskom mobilnošću (Smith, 2010). Van ovog idejnog korpusa nacionalnog identiteta postoje silnice koje su, andersonovski, zamislile naciju na određeni način, sa određenim sjećanjima, vjerovanjima, ciljevima i nacionalnim osjećajima. Jedan jako bitan fenomenološko-simbolički kompleks karakterističan po svojoj rasprostranjenosti, utjecaju i važnosti za razumijevanje pojma nacionalnog i njegove inspiracijsko-motivacijske plime mobilizacije je pojava mladonacionalnog

161

pokreta kao povijesne kategorije umnogome specifične kada se govori o naciji i nacionalnim pokretima. Simbolički iskaz složenice mladonacionalnog kao konstrukt sačinjen je od pojma ''mlad'' i nacionalnog prefiksa. Simbol-mit kompleks, rekao bi Smith, u ovom slučaju možda je najbolje pojmiti iz organschaft/organicističkog razumijevanja nacije. Za organiciste nacija nije puki konstrukt, izmišljotina, techna, već biološki organizam sa navlastitom biti po sebi odnosno idiosinkratičan tip kao takav. Ovakvim razumijevanjem nacije operira i ideja ''mladosti'' kao ideja simboličkog kapitala vitalnosti određene nacije i njenog reinkarnog podmlađivanja, jedne životnosti koja u vrevi historijske plime vlastitu naciju funkcionalno pozicionira u svojevrsnoj rustemovskoj egzistenciji nasuprot stranih i unutrašnjih Drugih te u skladu s njom prilagođava njenoj potrebi jednu obaveznu filozofiju historije i unutarnje figuriranje ontoteoloških pojmova: izabranih naroda, svete zemlje, mesijanske uloge i mitologije zlatnog doba. Kroz faktičku operacionalizaciju nacionalne ideologije putem novih leća nacionalne volje i(li) volje za nacijom mladonacionalni pokreti izgrađivali su vlastite sisteme ideološkog prevrednovanja svih stvari odnosno jednog Weltanschauunga, tj. pogleda na svijet. Ono što je zajedničko i ranijim i kasnim „mladim“ pokretima je semantika/semiologija riječi „mlad“ i „omladina“, koje su ''označavale (...) dinamičnost, naprednost, idealizam, spremnost da se samog sebe žrtvuje i revolucionarna stremljenja“ (Anderson, 1997:113). Mlad nije ipak označavalo samo omladinu, već je prije svega naglašavalo ideju – štaviše, jednu naglašenu organsku simboliku vaskrsavajućeg nationbeinga. Ne možemo a da ne primijetimo gotovo pa strausijansku ulogu intelektualaca u nacionalnom projektovanju i da se pozovemo na uvide Kautskog i Kedouria1 koji su, ističući važnost intelektualaca, tvrdili da kod ovog drugog isti nemaju samo ulogu kanalizatora već ulogu, Brubaker bi rekao, „nacionalnih poduzetnika“ (vidi: Brubaker, 2004, 2009) odnosno kreatora samog simbolično-realno-emocionalnog naboja 1 Za Kedourieve poglede na „vaskrsenje“ nacionalizma i avangardnu ulogu intelektualaca: više u Kedourie, 1994. Slične poglede u slučaju intelektualnog obrazovanja nacionalnog kolektiviteta, slučaj Mađarske, u Ignotus, 1972.

162

nacionalnog ideološkog habitusa. Ono što Kedourie ima za pravo jeste da je mladonacionalna matrica preuzimana putem socijalizacije i od njegovog nastanka sa Mladom Italijom riječ „mlad“ ušla je kao „organsko semiotičko tkivo“ u brojne nacionalne naracije.2 Jedan od najvažnijih uzroka masovnog korištenja termina „mlad“ i „omladina“ jeste u njegovom simboličkom kapitalu i privlačnosti pojmova vitalnosti, regeneracije i nacionalnog preporoda. Osnovni elementarni kod kroz koji posmatramo naš fenomen ide po svojoj specifičnosti utjecaja različitih ideoloških pravaca i njihove kohabitacije unutar dominantno nacionalnog prefiksa. U ostale sekvence bitne za razumijevanje fenomena mladonacionalnog spadaju: koncepcija borbe protiv unutrašnjeg i vanjskog neprijatelja, metode djelovanja, pogledi na filozofiju historije i ulogu države, jezik nacionalnosti i „vaskrsenje“ naroda uz nezaobilazne koncepcije, slike i mitove o herojskom. Kontekstualizacija naracije

Nacionalni pokreti javljaju se u različitim periodima. U našem razmatranju problema mladonacionalnih pokreta bitno je naglasiti kako se oni najčešće javljaju u historijskom vremenu od 1830-ih do 1919. kada su u Evropi mnoge etnije dobile svoju nacionalnu državu kao što su Poljska i Turska, dok su druge ostvarile svoje težnje ujedinjenja sa drugim bratskim narodima kao što je riječ o Slovencima. Prvi val „mladih“ pokreta 1830–1849. nastajao je u Evropi Meternihovog, konzervativnog koncepta u

2 Za razliku od Kedouria koji ne aplicira svoj koncept nacionalnosti na Veliku Britaniju i Sjedinjene Američke Države mi ne slijedimo taj redukcionistički koncept abolicije angloameričke civilizacijske tekovine kao anacionalne (čitaj: univerzalne, nepartikularne) teritorije slobode. Naspram takvog razmišljanja u propitivanju mladonacionalnih ideja jasno je kako su i države angloameričke kulture iskusile mladonacionalne pokrete, a koje su u američkom slučaju rezultirale mitomesijanskim aksiologijama američkog ekscepcionalizma koji u svojoj interpretaciji politike insistira na Americi kao hegelijanskom ovaploćenju svrhe povijesti u kontekstu američke univerzalno demokratske (čitaj: nacionalističke) ideje.

163

kojem su vladale stare dinastije.3 Evropsko-kontinentalni mladonacionalni pokreti nastali u to doba poput Mazzinijeve Mlade Italije4, Heineove Mlade Njemačke, poljskih nacionalnih emigrantskih organizacija, u to vrijeme skoro svi su svoje djelovanje morali organizirati izvan „zamišljenih nacionalnih granica“, a centar za ove pokrete bila je Francuska. Našavši se pod žestokom opresijom i ekskomunicirani, pobornici nove nacionalne

3 Kao što Gellner ističe, ''the political system set up in Vienna in 1815 remains totally, uncompromisingly, non-nationalist in its organising principles'' (Gelner, 1997:40). Upravo zbog toga je doba nakon 1815. bilo doba iredentizma, separatizma, pobuna i nacionalnih pokreta, koji su počeli sa Grčkom, a nastavili dalje sa Poljskom, Italijom, Njemačkom, Češkom, Mađarskom, Belgijom i drugim nacijama, koje su se našle pod dinastičkim žezlom evropskog koncerta. Postoji još jedan interesantan detalj zašto su nastajali „mladonacionalni“ pokreti. Prije svega oni su nastajali u: Češkoj, Sloveniji, Irskoj, Poljskoj i drugim dijelovima Evrope kao nova snaga, koja se obično, odbacujući imperijalnu državu, našla i na suprotnoj strani spram starih elita vjernih imperijalnom poretku. Tako su „mladi“ iskristalizirali svoju poziciju naspram „starih“ ali konzervativnih i legalističkih elita koje su često bile aristokratsko, plemićke i kao takve iz svog elitizma nisu željele da se identifikuju sa „demotičkom“/etničkom (niskom) već sa imperijalnom (visokom) kulturom i civilizacijom. 4 Mazzini je bio ''prvak risorgimenta, pokreta za ujedinjenje Italije'' (Ravlić, 2003:213), a u manifestu udruženja Mlada Italija ističe se da je njen cilj revolucionarno djelovanje za oslobođenje italijanskih država od vlasti i ujedinjenje u slobodnu i nezavisnu državu. Manifest Mlade Italije po Mazziniju nije bilo kakav spis već slobodarski tekst koji ističe ciljeve nacionalnog samoostvarenja i kroz njega upotpunjavanja individualne egzistencije u slobodnim i naprednim kategorijama. Sredinom tridesetih godina 19. stoljeća Mlada Italija je brojala više desetina hiljada članova, kojim se kasnije priključio i legendarni komandant Garibaldi, ali su njihova nastojanja ostala neostvarena. Zagovarao je centralizam i unitarizam budući da je italijansko iskustvo lokalnih, municipalnih vojvodstava, kraljevstava, po njemu, bila osnovna prepreka za ujedinjenje Italije. Kod Mazzinija nacije posjeduju svoje karaktere i svoje historijske misije, tako da Rusi trebaju civilizirati Aziju, Poljaci Slavene, Germani su mislioci, dok Francuzi imaju akciju, a Britanci industriju. Pravo na samoopredjeljenje dodjeljivao je ipak on samo dovoljno velikim nacijama, što je jedna općenita tendencija koju možemo primijetiti još kod Hegela, kasnije kod Marxa i Engelsa, sve do J. S. Milla. Ipak, na evropskom nivou on je zagovarao federalizam nacija-država te vjerovao u mogućnost harmoničnog suživota nacija. O Mazziniju, njegovim teorijskim i životnim pretenzijama i idealima više vidjeti u: Mack Smith, 1994.

164

ideje poput Mazzinija, Heinea, Mickiewicza kao i njihovo djelovanje bilo je unaprijed osuđeno na propast budući da je kontrarevolucionarna klima 1848–1849. bila suviše moćna. Mada ovi pokreti nastavljaju i dalje djelovati, njihov utjecaj je bio marginaliziran. U angloameričkom kontekstu Mlada Amerika5 i Mlada Engleska6, nalazeći se unutar stabilnih liberalnih poredaka, nisu svoj nacionalni program bazirali na nacionalnom oslobođenju, već su ove dvije grupacije tražile model daljnje afirmacije postojećih nacija-država. Mladonacionalni pokreti se javljaju i u manjim evropskim narodima poput Mladočeha7, Mladoslovenaca, Mlade Latvije i Mlade Irske.8 Ovi pokreti se u svom djelovanju razlikuju s obzirom na konkretne prilike unutar svake pojedinačne carevine. Dok su Austro-Ugarska i Velika Britanija, dopustivši ograničeni parlamentarizam etničkim manjinama, nudile određena prava, u Rusiji su se Latvijci, Gruzijci, Poljaci i drugi neruski

5 Općenito se Edwin de Leon i George Henry Evans smatraju osnivačima političke organizacije tokom 1845. godine. Prema Eyalu, postojalo je tokom 1840-ih i 1850-ih veliki broj grupa unutar Demokratske stranke koji su nosili ime Mlada Amerika (Eyal, 2007). Tokom 1860-ih politički značaj grupe slabi i dolazi do marginalizacije njenog direktnog utjecaja. 6 Mladu Englesku, nastalu za vrijeme viktorijanske ere, činila je grupa torijevskih aristokrata. Vođa grupe bio je Benjamin Dizraeli mada on nije bio aristokratskog porijekla niti studirao na Etonu ili Kembridžu. Richard Monckton Milnes je skovao ime „Mlada Engleska“ koja je po svojim ideološkim principima baštinila romantičarske ideje idealiziranog feudalizma i ideje viteštva, socijalnog konzervativizma, ali i odgovornog plemstva. Kako grupa nije uspjela da proširi svoju društvenu bazu van uskog akademskog kruga prijatelja, nakon 1847. godine slabi njena unutrašnja kohezija i značaj. 7 Mladočesi ili Nacionalna liberalna partija djelovala u razdoblju 1863–1918. Činili su antiklerikalni i antiapsolutistički dio češkog političkog spektra, a zazirali su od saradnje sa plemstvom koje je bilo općenito konzervativno i antireformističko. Isticali su važnost nacionalnog jezika i češke autonomije. 8 Mlada Irska kao pojam skovana je u engleskoj štampi da bi se obilježila jedna grupacija ljudi koji su zagovarali nacionalno oslobođenje. Svoje ideje najviše su zagovarali kroz list Nation koji je od samog objavljivanja postao jako utjecajan glasnik. Nation su osnovala 1842. dvojica mladih nacionalista: Charles Gavan Duffy i Thomas Davis. Nakon smrti ovog drugog (1842) grupacija se podijelila u proo'donelovski tabor, koji je osuđivao korištenje nasilja i terora, uvijek i vazda i O'Brienove grupe koje je odbijala da nasilje odbaci kao način borbe za nacionalno oslobođenje.

165

narodi našli pod udarom službene politike rusifikacije, s jedne, i pod prijetnjom germanizacije, a druge strane granice. Nalazeći se između dva imperijalizma, ove pokorene zajednice tražile su način da očuvaju vlastiti identitet. Svaka etnička zajednica imala je vlastita iskušenja, tako su preteča Mladoturaka, Mladoosmanlije, bili često predmet političkih i policijskih proganjanja dok nisu protjerani pa su i svoje glasilo ''Hurriyet'' (Sloboda) izdavali u Parizu.9 Djelovanje Mladorusa bilo je obilježeno u Evropi najtežim prilikama, suočeni sa carskim apsolutizmom na, jednoj strani, i neobrazovanim masama seljaka, na drugoj, pokušali su u danim prilikama djelovati na način koji bi omogućio prenošenje prosvjetiteljskih ideja među narodom. U Bosni i Hercegovini i u većinski srpskim dijelovima Austro-Ugarske djelovalo je mnogo tajnih srpskih nacionalističkih organizacija koje su sa izbijanjem Prvog svjetskog rata bile pod prismotrom vlasti, a njihovi članovi hapšeni i likvidirani. Ideološki simulakrum

Opisati ovaj cjelokupni galimatijas ideologija i ideja u nacionalnim pokretima u jednostavnom rješenju mogli bismo orvelovsko-kišovski reći da je sama priroda nacionalizma šizofrena, ali da je ona kao takva sama sebi upravo idiosinkratična i naturalna. Kada bismo pokušali razumjeti zbog čega je sam nacionalizam često legitimacijski neokrznut nakon velikih historijskih rezova, padova i revolucija, moguće objašnjenje jeste što je ideologija nacionalizma, sposobna da u sebe subsumira najrazličitije odnose i njihove ideologije, dok sama u sebi ostaje prazan pojam. Tek sa emocionalno-simboličkim nabojem nacionalizam postaje to što jest – snaga po sebi i za sebe. Sve

9 Prvi kongres osmanske opozicije održan je 4. februara 1902, a događaj je organizovan uz saradnju vlade Francuske. Tada je Ahmed Riza (1859–1930) koncept „osmanskog“ zamijenio terminom „turski“ (Hanioglu, 2001). U nominalnom smislu 1902. je prekretnica kada turkizacija osmanskog (pokušaj instaliranja vernakulara kao jezika imperijalne politike) prerasta u turkizaciju za Tursku kao nacionalni ideal.

166

druge ideološke konstrukcije dolaze kao idejna odjeća, dok nacionalizam tendira da ostaje „biće koje jest“ – odnosno biološka datost neispražnjenog simboličkog rezervoara. Kao takav, nacionalizam ustvari, ispostavljajući sve druge ideologije za gorivo i izgarajući njihov kapitalistički, socijalistički i dr. momentum, uspijeva da sačuva nacionalni identitet bez ikakve samoistrage koja bi narušila njegovu vjerodostojnost. Govoreći u ovim pojmovima, mogli bismo u teološkim kategorijama svrstati nacionalizam kao „božanstvenu ideologiju“, ili strausijanski rečeno, priznajući svaku drugu ideologiju i njenu istinitost (osim svog nacionalizma) za ljudsku kreaciju, istovremeno tu istinu (nacionalizam) smatra nadljudskom kreacijom. Sasvim je jasno da, samopercipirajući vlastiti identitet, naturalistički subjekt nikada ne može narušiti ideološki legitimitet nacionalizma niti može istrošiti njen mobilizirajući kapital. Mnogi autori se slažu da je ''nacionalizam (…) poučan u svojoj ambivalentnosti u pogledu moderne, budući da je u isto vrijeme pokretač prijelaza u modernu (Gellner, 1983) i branitelj tradicija kojima je prijetio progresivni zamah moderne. To janusovsko svojstvo nacionalizma, pomoglo mu je, čini se, da postane jedan od pobjednika doba ideologije“ (Schwarzmantel, 2005:22). Kao što smo već spomenuli, mladonacionalni pokreti baštinili su jako različite ideološke vrijednosti kako u odnosu na srodne pokrete tako su i unutar sebe često bili koncipirani od nekada antipodnih ideoloških koncepcija i vrijednosnih predispozicija. Kada otvorimo ideološku panoramu, možemo vidjeti kako je tu bilo različitih liberalnih, socijalističkih, anarhističkih, konzervativnih i svakako nacionalističkih ideoloških pozicija. U osnovi postoje dvije nacionalističke matrice/teorije: jedna koja izjednačava naciju sa rasom i povezana je sa primordijalističko-organicističkim poimanjem nacije i druga u kojoj je nacionalizam pojmljen prema modernističkim koncepcijama koje ne slijede ideje historijskih datosti i predodređenih naroda. U nacionalne koncepcije koje slijede rasne i organske teorije o naciji spadaju J. L. O'Sulliven iz „Mlade Amerike“10, Vladimir Gaćinović11 i Borivoje Jevtić iz „Mlade

10 Više o odnosu mesijanizma, rasizma i Mlade Amerike: u Horsman, 1981.

167

Bosne“, dok liberalno-nacionalnu koncepciju nacije slijede Heinrich Heine (1797–1856) i cijela Mlada Njemačka te Giuseppe Mazzini (1805–1872) iz Mlade Italije. Treba naglasiti kako su i Mazzini, Ataturk, Ziya Gokalp, Namik Kemal, Dimitrije Mitrinović i dr. skloni posmatranju nacije na jedan organicistički način uz etnostereotipizirane i konstruirane etničke ličnosti, ali je njihov odnos spram same nacije pojmljen kroz razumijevanja procesa socijalizacije u kojem se oblikuje nacionalna svijest i „kuje njen duh“. Bitno je naglasiti kako je to vrijeme prelaza iz 19. u 20. stoljeće poznavalo teoriju organschafta kao dominantnu objašnjavajuću paradigmu koja je onda iz naturalisitčke perspektive mogla operirati pojmovima etnoličnosti i drugim socijalbiološkim analogijama. Dominantna teorija među mladonacionalistima bio je republikanizam i liberalizam, dok je Mlada Amerika preko United States Magazine and Democratic Review aktivno zagovarala nacionalistički program optočen „vrlinama“ američke nacije i države koje proizlaze iz njenog liberalnog i demokratskog principa.12 Mlada Amerika u svom ideološkom programu iskazivala je privrženost laisez-faire kapitalizmu i teritorijalnom širenju opravdanom kroz američku moralnu supremaciju. Mlada Njemačka isticala je principe demokratije nasuprot političkom apsolutizmu i vjerskom opskurantizmu uz odvajanje crkve i države, emancipaciju Jevreja i

11 Vladimir Gaćinović (1880–1917) je bio organizator revolucionarne borbe i u kontekstu nacionalnog oslobođenja ideja jugoslavenstva bila je tek naknadno usvojena kod njega, dok je grupu „Mlada Bosna“ snažno određivao princip ''etničkog pansrbizma'' (Zgodić, 2003:554). Gaćinović u književno-poetskim metaforama nacionalne čistoće konstatira kako ''u srpsko vino ne treba dolivati hrvatsku vodu'' (Zgodić, 2003). Nacija je shvatana kao prirodna/primordijalna datost, uz recepciju ideja ekskluzivne srpske misije, tj. mesijanizma. Dimitrije Mitrinović (1887–1953), za razliku od njega, imao je antiapsolutističke i antimonarhističke nazore i koncepcije nacije. 12 John Louis O'Sullivan u inicijalnom broju United States Magazine and Democratic Review i(li) Democratic Review kaže: ''We belive (...) in the principle of democratic republicanism (…). ''All history has to be re-written; political science and the whole scope of all moral truth have to be considered and illustrated in the light of democratic principle.'' O'Sullivan, 1838.

168

bolji položaj žena.13 Članovi Mlade Evrope bili su liberalno orijentirani gajeći zajedničku vjeru u Mazzinijev san o federalnoj Evropi harmoničnih nacija.14 Nije liberalizam bio samo obilježje zapadnoevropskih i angloameričkih pokreta. Na istoku Evrope mlade Osmanlije,15 kao prethodnici Mladoturaka, iskazivali su zahtjeve za ustavnom vladom i službenim nacionalizmom kroz favoriziranje turcifikacije naspram multireligijskog/miletskog osmanizma. Kasnije su Mladoturci krenuli ozbiljnim reformama ka modernizaciji društva, ali je tek Ataturk16 „Nacionalnim paktom“ uspostavio temelje republikanizma i laičko-sekularne države. Razvoj ruskog revolucionarnog djelovanja u emigraciji pogotovo u Cirihu (Švicarska) kasnije u 20. stoljeću svoj razvoj nastavlja u Parizu i Berlinu (Perović, 1994). Mjesto djelovanja u emigraciji uvijek je utjecalo na ideološku pozadinu nekog pokreta. Tako su i Mladoturci došli u kontakt sa prosvjetiteljskom literaturom Voltera, Monteskjea, Konta i drugih, nakon što su Mladoosmanlije, boraveći u Parizu, prevele veliki broj njihovih djela. Posebno su bili značajni međusobni kontakti nacionalnih 13 Karl Gutzkow (1811–1878), član Mlade Njemačke, slično stajalištu Mladorusa, bio je protiv institucije braka i vjere u otkrovenje. Kao i Heine, bio je jako oduševljen Napoleonom u mladosti (kao i Mustafa Kemal Ataturk), dok je cjelokupna intelektualna klima unutar Mlade Njemačke bila frankofilna i antiklerikalna. 14 Za pripadnike Mlade Evrope te uopće nacionalne pokrete sve do proljeća naroda 1848–1849. moglo bi se reći da je „nineteenth-century unificatory nationalism could be relatively benign and liberal, and could act in alliance with liberalism“ (Gellner, 1997:53). 15 Mlade Osmanlije / Yeni Osmanlilar su kao tajna organizacija formirani 1865. Predstavljaju prethodnika Mladih Turaka, a iskazivali su i slične ideje prije svega zahtjeve za ustavnom vladom i turkizacijom carstva. Pjesnici Namik Kemal (1840–1888) i Ziya Pasa (1825–1880) su bili njihovi najvažniji članovi, a brojali su i nekoliko prinčeva u svojim redovima. Objavljivali su Hurriyet (Sloboda) u Parizu, a nakon 1872. godine proglašenjem amnestije za njihove članove prestaje da bude važniji faktor u državnim poslovima. Namik Kemal je jako doprinio modernizaciji turske književnosti i pisane riječi uopće te je značajan njegov utjecaj na mlade Turke. Prevodio je na turski djela Igoa, Rusoa, Monteskjea ističući ideje patriotizma i liberalizma. Propagirali su slogan zemlja i sloboda (vatan e hurriyet) koji nalazimo i kod drugih pokreta simbolizujući težnju za nezavisnom državom i sa njom pretpostavljenom slobodom nacije. 16 Gazi Efendi Kemal Mustafa Paša Ataturk rođen je u Solunu 1881, umro 1938.

169

grupa u inozemstvu. Tako se Vladimir Gaćinović kao ideolog „Mlade Bosne“ u Švicarskoj družio sa Trockim i Lunačarskim dok je Sen-Simon imao jak utjecaj na Heinricha Heinea. Mlada Rusija, kao pamflet Pyotra Zaichnevskog, zagovarala je ideje „Ruske socijalne i demokratske republike“ (Yarmolinski, 1956). Po Yarmolinskom, „Mlada Rusija“ se može posmatrati kao prvi boljševički dokument budući da je osim ideja demokratske republike snažno istican revolucionarni pokret kao i socijalistički i anarhistički koncepti koji su se u krajnjoj liniji svodili na anticarizam. Ono što je bitno za Mladu Irsku jeste da su mnogi od njih bili konzervativci, a neki i veliki zemljoposjednici (Davis, 1987). Ovo nije teško razumjeti budući da je antiimperijalna borba bila ujedno i borba protiv dominacije anglikanske crkve, dok snažan prodor engleskog jezika nije mogao ublažiti nacionalne rascjepe u Ujedinjenom Kraljevstvu, posebno u Irskoj. Treba istaći kako je u ostatku Britanije antikatolički sentiment bio jako prisutan, a tek je krajem 1820-ih donesen Catolic Relief Act koji je dao određena prava katolicima kao građanima. U izbornom sistemu bilo je irskih zastupnika u parlamentu, ali i sa brojnim ustavnim promjenama Irska je procentualno imala najmanje zastupnika u odnosu na broj stanovnika u parlamentu Ujedinjenog Kraljevstva. Unutar irskog nacionalnog pokreta Mlada Irska zastupala je poziciju revolucionarnog terora, „svugdje i uvijek“, dok su O'Donnelove pristalice, koje su nazivali „Old Ireland“, odbijali da se upuste u kampanju terora protiv britanskih vlasti (Danbom, 1974). Ono što je posebno bitno za većinu ovih pokreta i što ne treba biti iznenađujuće jeste da su bili većinom heterogeni,17

17 Skoro je svaki nacionalni pokret izražavao heterogenu strukturu. Da li je s druge strane sam „mladonacionalni pokret“ bio ideološki homogen kao Mlada Njemačka, Mlada Italija, Mlada Engleska, ili heterogen poput Mladoturaka i Mlade Amerike, zavisi od mnogo faktora. Jedan od osnovnih bio bi da li je određeni pokret predstavljao grupaciju unutar nacionalnih pokreta, što je često značilo i njegovu homogeniziranost ili je, kao u paradigmatičnom Mladoturskom slučaju, on činio sam nacionalni pokret sa brojnim i heterogenim grupacijama unutar njega. Međutim „Mlada Bosna“ primjer je da i unutar organizacije kao dijela jednog šireg nacionalnog pokreta – koji bi trebao biti, kako smo rekli, homogeniziran – postoje prijepori odnosno razlike u pogledu na karakter vlasti i odnos prema zapadnoj civilizaciji. Mladonacionalni pokreti su u

170

što je bilo i razumljivo uzimajući u obzir nužnost ujedinjenog antirežimskog stajališta. Kao što su Mladoturci imali romantičarsko-panturkističku enverovsku liniju i realističko-nacionalističku kemalističku poziciju, tako su i Irci, Rusi, Srbi imali različite koncepcije na koji način ostvariti svoje zamišljene nacionalne ciljeve. Slične tendencije uviđamo na slovenskoj nacionalnoj sceni gdje „Mladoslovenci“, predstavljajući baštinike liberalne misli, kritikuju dotadašnje slovenske elite koje se drže konzervativno i apologijski prema politici dvojne monarhije. Unutar poljskog nacionalnog pokreta u 20. stoljeću mogu se primijetiti tri tendencije. „Mlada Poljska“, kao period koji Walicki karakterizira postpozitivistički, predstavlja ''revival of romantic tendencies in literature and philosophy'' (Walicki, 1994:353)18 sa imenima Artura Gorskog, Stanislawa Prtybyszewskog i Wincenby Lukoslawskog koji su pokušali formulirati romantičnu teoriju nacije gdje nacije imaju metafizičko, a države noumenalno postojanje. Važne ideje progresivne reinkarnacije, idealizacije poljskog komonvelta kao svjetske paradigmatične ideje, morala u politici, fascinacije liberum vetom bile su osnovne karakteristike ovog romantičnog poimanja politike. Nasuprot njima nacionalni pokret „Nacionalna demokratija“ Romana Dmowskog odbijala je ove romantičarske vizije moralne politike, idealizacije prošlosti, metafizičkih pjesmarica o Poljskoj kao „naciji Kristu“. „Nacionalna demokratija“ izražavala je agresivan stav prema manjinama i prema carevinama koje su okupirale Poljsku, uz antisemitski resantiman. Treću tendencija u poljskoj politici predstavlja „Svepoljska omladina“ koja je nastala 1922. godine. Baštineći jak nacionalistički sentiment uz poruku nacionalnog ujedinjenja svih poljskih zemalja te antisemitizam, mogla bi se smatrati ideološkim sudrugom nacionalne koncepcije Romana Dmowskog. Ogroman diverzitet nacionalnih pokreta koji su u 20. stoljeću često bili vezani i za marksističke ideje završiti ćemo onim

zavisnosti od njihove veličine i odnosa prema nacionalnom pokretu imali tendenciju da budu homogeniji ili heterogeniji, ali ipak važi da primjenljivost ovih tendencija nije univerzalno važeća. 18 Prim. prev: Oživljavanje romantičnih tendencija u književnosti i filozofiji (Walicki, 1994:353).

171

mladonacionalnim pokretom koji su Marx i Engels još u predgovoru Komunističkom manifestu nazvali lažnim (konzervativnim) socijalistima (Marks, Engels 2009). Mlada Engleska bila je specifična i homogena grupa ljudi. To je bilo dijelom zbog nemogućnosti da prošire bazu članstva i tako je ostala do kraja u pogledu članstva jako limitirana i malobrojna. Dolazeći iz aristokratskog miljea, svi njeni članovi osim Dizraelija bili su plemićkog porijekla. Nastupajući radikalno protiv instrumentalne logike Bethamovog utilitarizma za kojeg su držali da je amoralan i potencijalno društveno razoran, zagovarali su ideje koje bi se mogle nazvati socijal-romantizmom. Polazeći od glorifikacije feudalnih društvenih odnosa kao onih koji su počivali na koncepcijama pravednog viteštva, herojstva i društvene odgovornosti, pledirali su za odgovornu aristokratiju. Krilatica noblesse oblige, koju je izrekao Dizraeli opravdavajući Reformski akt iz 1867, zasnovana je na odgovornosti gornjih slojeva za deprivilegovane klase, više prava za radnike i dužnosti crkve prema siromašnim (Parry, 2000). Ideološki galimatijas mladonacionalnih pokreta govori o različitim kontekstualnim, kulturnim, vrijednosnim, ideološkim i epohalnim shvatanjima i percepcijama uloge društva i države kao i općenitih pogleda na naciju. Ovo uopćeno razmatranje ideoloških postulata ne može dati jasan odgovor na tendencije mladonacionalnih organizacija i pokreta, ali predstavlja dobar preludij za dublje razumijevanje suštinskih tendencija nacionalnih pokreta. Dvoglavi neprijatelj

Propovjednici nacionalnog uzdizanja imali su uvijek dva neprijatelja, po Smithu (2010): vanjskog koji je često bio veliki Drugi, strani, imperijalni, i onog unutrašnjeg koji nije dijelio iste vizije, ideje ili poglede na način borbe za nacionalno oslobađanje ili čak na samu koncepciju nacionalnog. Kao što je O'Sullivan osuđivao neke stratume američkog društva, tako i Gaćinović iz „Mlade Bosne“ osuđuje legalizam srpske buržoazije i one stratume ogrizle u materijalizmu i prvenstvu ličnog uživanja kao

172

kratkovidosti u odnosu na veliki pretpostavljeni nacionalni cilj. U Bosni i Hercegovini srpska buržoazija držala se većinom legalistički prema Austro-Ugarskoj, slično kao što je to bilo kod seljaka u Poljskoj u odnosu spram ruskih vlasti tokom ustanaka iz 1830. i 1849. Linija osude unutrašnjih protivnika bila je uvijek izvedena iz nacionalnog legitimiteta gdje su se onim koji su se suprotstavljali nacionalističkoj inteligenciji ispostavljale etikete izdajnika, plaćenika, odnosno pokušavao im se osporiti legitimitet. U ruskom i osmanskom slučaju protivnici revolucionarne nacionalne omladine bili su postojeći dinastički režimi koji su imali određeni legitimacijski kapital prvenstveno baziran u tradiciji i religiji kao instrumentima imperijalne autolegitimacije. Druga iskustva nacionalnih pokreta, kao što je „Mlada Bosna“, „Mladočesi“, „Mladoslovenci“, „Mlada Poljska“, razlikuju se od Mladorusa i Mladoturaka po tome što su ovi prvi spadali u manjinske etnije unutar imperija, dok su Turci i Rusi bile dominantne etničke grupe čime je uglavnom i njihova perspektiva bila ne toliko okrenuta pukom očuvanju identiteta, već njegovom repozicioniranju i modernom bildungu. Stoga su i mladonacionalne organizacije iz manjinskih etnija dominantno gajile separatističke, a nekada i iredentističke ambicije, dok su grupe koje su se konstituirale iz većinske etnije težile promjeni režima ili, u angloameričkom slučaju, njegovoj društvenoj senzibilizaciji i(li) teritorijalnom širenju. Borba protiv unutrašnjeg i vanjskog neprijatelja posebno je onemogućila Mladu Italiju da ostvari svoje zamisli ujedinjene republike zbog političke fragmentiranosti i dijela teritorije pod imperijalnom kontrolom Habsburga, a kasnije zbog snage i legitimiteta Kraljevine Italije zasnovane na uspješnom izvršenom nacionalnom ujedinjenju. Zaključujući o nacionalizmu kao ambivalentnom pokretu, A. D. Smith nas upućuje da su stremljenja mladih nacionalističkih grupa koje su razbile predstave njihovih očeva i organizacija kao: ''Mlada Italija, Mlada Poljska, Mlada Mađarska i slično, križarski ratovi djece protiv starog poretka, svjedočili su o europskom Zeitgeistu revolucionarnog mesijanizma koji je mogao svršiti samo u terorističkom nihilizmu i etničkoj mržnji, osobito na etnički mješovitim područjima poput Balkana“ (Smith 2003:101).

173

Metode djelovanja mladonacionalnih pokreta

Treba prije svega istaći da, kada kažemo metode, to znači da su različiti pokreti prihvatali shodno svojim ideološkim, kontekstualnim i drugim momentima najrazličitiji spektar djelovanja odnosno načina na koji su pokušavali svoje ideje politički artikulirati. Osnovna podjela može ići linijom diferencijacije između legalista i antilegalista. Podjela na ovaj način upućuje na to kako se mladonacionalna organizacija postavljala prema matičnoj državi na čijoj teritoriji je željela da provede svoj program. U legalističke organizacije spadaju prije svega Mlada Amerika i Mlada Engleska. Grupacija okupljena oko Democratic Reviewa podržavala je republikanske pokrete u svijetu, a tokom 1850-ih postali su frakcija unutar Demokratske stranke. Manifest Destiny kao ideja, po Wehleru, iskazuje legitimacijsku osnovu za teritorijalnu ekspanziju Sjedinjenih Država (Wehler, 2005). Ove političke zahtjeve kroz odnos Sjedinjenih Država prema podjeli Oregona, ratu sa Meksikom i pripajanje Teksasa možemo razumjeti ne samo kao načelo jedne grupe već princip koji je prožimao američki odnos spram svojih susjeda. Albert Weinberg i Hans-Ulrih Wehler tvrde da su Monroova doktrina i „Manifest Destiny“ međusobno tijesno povezani te da je „Manifest Destiny“ bio izgovor i apologija Monrove doktrine19 koja je zbog zauzimanja geopolitičke svoje pozicije morala širiti i teritoriju Sjedinjenih Država.20 Evo kako je 19 Termin Manifest Destiny prvi put je korišten u eseju „Annexation“ objavljenom u Democratic reviewu. O'Sullivan smatra da je Manifest Destiny moralna ideja kao „viši zakon“ nad drugim te je tako i razumijeva. Pojmovnu simboliku ovog „manifesta sudbine“ potrebno je razumjeti i kroz objavljivanje u eseju „Annexation“. Ovaj simbolički narativ govori o jednoj apologiji teritorijalnog širenja Sjedinjenih Država koje je ne neki evropski, vojno-imperijalni, već naprotiv moralno imperativni/jalni „nalog sudbine“. 20 Figuriraju i drugačija shvatanja uloge Manifest Destiny i Mlade Amerike i snage njihovog utjecaja na proces formiranja politika. Tako po Fredericku Merku, to što su pokreti „All Oregon“ i „All Mexico“ propali govori o slabom utjecaju Manifesta na stvarnu politiku (Merk, Bannister, 1963). Međutim, u našim uvidima nisu isti pokreti ni bili toliko ideološki vezani za poruku Manifesta koji se naslanjao na demokratski princip O'Sullivena. S obzirom na tezu iz teksta „Annexation“ (O'Sullivan, 1845) da oni narodi koji nisu sposobni

174

kreator „Manifesta“ vidio „organski“ način na koji će Sjedinjene Države širiti svoju teritoriju: „Ekspanzija Sjedinjenih Država biti će prirodna, kako se bijelci budu selili na zapad i svojim plugovima i puškama budu zadobili novu zemlju tako će se te teritorije pridruživati Sjedinjenim Državama“ (O'Sulliven, 1845). Pokreti koji su odbacivali legalizam kao metodu svog djelovanja i prihvatali vaninstitucionalne mehanizme prevrata, revolucije i terora nastajali su obično u onim zemljama koje ni na koji način nisu dopuštale opozicionim partijama da artikulišu svoje ideje u službenom prostoru javnih politika. Posebno snažno su nasilje prihvatili Mladorusi, Mladobosanci, Mladoitalijani, Mladoirci te Mladoturci. Prije nego se dalje upustimo u razmatranje nelegalističkih metoda, treba istaći da je Mlada Njemačka također pledirala za svrgavanje apsolutističke vlasti i sekularizaciju politike, ali sa porazom revolucionarnih kretanja 1848–1849. mogućnost političke artikulacije liberalnih tendencija Mlade Njemačke bila je onemogućena, dok su sa druge strane za njemački teatar i književnost otvorene nove stranice modernog socijalnog romana i dramskog realizma. Bitan element velikog broja mladonacionalnih pokreta jeste djelovanje u egzilu. Tako su Mladoturci i prije njih Mladoosmanlije, Mlada Njemačka, Mlada Italija djelovale u Parizu, koji je bio u prvoj polovini 20. stoljeća centar emigracione djelatnosti. Važnost geografije za egzil bio je u neminovnom ideološkom utjecaju na ove nacionalističke grupacije, što je utjecalo ne samo na njihovu viziju filozofije historije i političkog poretka već i na metode borbe koje su usvajali. Tako su

da sami izgrade svoju državu, ne trebaju ni biti aneksirani unutar federacije američkih država. Ako uzmemo u obzir taj argument, sasvim je jasno da cijeli Meksiko sa ogromnim brojem nebijelaca, katolika i neanglosaksonaca nije bio ni u kojem slučaju prihvatljiv da postane dio Sjedinjenih Država. Merk ide u daljnje odbacivanje važnosti Manifesta navodeći kako je imperijalizam nepatvoreno odbacivanje principa istog (Merk, Bannison, 1963). Ono što je problem sa ovom tvrdnjom jeste da zaboravlja kako Manifest Destiny nije konkretna politika, već njena apologija, kao što kaže Wehler (2005). Tako se američko imperijalno djelovanje u potpunosti naslanja na stvaranje „sigurnog prostora dominacije“ ili poznatijeg kao Monrova doktrina, kojem je upravo Manifest zajedno sa mesijanskom ulogom svjetskog nositelja plamena „demokratskog principa“ bio osnovna podloga.

175

ideje Louisa Augusta Blanquija (1805–1881) utjecale na viđenja političke borbe organizovane kroz male terorističke grupe disidenata, dok su u političkim koncepcijama anarhista posebno Proudhonovi koncepti bili jako popularni. Štaviše, Mladobosanci poput Gaćinovića direktno su od Kropotkina importirali ove koncepcije i način borbe, u ovom slučaju uparenim sa rasistički pojmljenom koncepcijom nacije i njenog oslobođenja od Habsburške carevine. Mladoturci su, baštineći modernističke koncepcije od Mladoosmanlija poput Namika Kemala i Ibrahima Sinasija, smatrali kako je najbolji metod borbe revolucionarni podvig avangarde koja se, paradoksalno po sultana, stvorila u vojsci, onoj društvenoj grupi čija je modernizacija bila prijeko potrebna da bi se odbranilo nekada veliko carstvo. Tako su ideje Francuske revolucije ovdje importirane kroz koncepcije republikanskog ideala i demokratije u turskom slučaju izdigli vojsku kao silu koja je trebala da ustoliči novi poredak. Mlada Rusija bila je poseban manifest koji je, pozivajući na otvorenu pobunu protiv apsolutizma, skoro profetistički predvidio blisku budućnost kazujući: velika zastava budućnosti, crvena zastava, krenut će prema Zimskom dvorcu i istrijebiti njegove stanovnike (Yarmolinsky, 1956). Avraham Yarmolinsky, dajući značaj ovom radikalnom programu, cjelokupno poglavlje svoje knjige naziva „Uzmite vaše sjekire“21, geslom iz manifesta „Mlada Rusija“ koji poziva na krajnje nasilje i revolucionarni gnjev. Nekoliko dana poslije pojave pamfleta desila se serija velikih požara u Moskvi i Petrogradu, čak je i Dostojevski molio Černišeskog da smiri svoje radikale. Još jedna grupacija zavjerenika imala je slične metode, štaviše napajala se sa istog revolucionarnog vrela ideja. Radi se o Mladoj Bosni koja je odbacivala legalizam i pravnu borbu22 kao osnovu svog programa djelovanja (Zgodić, 2003). Mlada Bosna nije bila hijerarhijski i jedinstveno uređena organizacija koja bi podrazumijevala jedinstveni lanac komandovanja i striktnu

21 Poglavlje 6, vidi Yarmolinsky, 1956. 22 Prema Latinki Perović, veze koje su uspostavljene sa Kropotkinom, koji je predstavljao drugu generaciju anarhista, za Mladobosance i srpske socijaliste generirale su plodno tlo za recepciju ideja terora koja je umnogome utjecala na ove prve i njihove koncepcije revolucionarne borbe (Perović, 1994).

176

hijerarhiju, već u skladu sa anarhističkim i blankističkim nihilizmom grupa je bila više zbir raznorodnih grupica spremnih da se bore za oslobođenje od tuđinske vlasti i stvaranje jedne jugoslavenske države (Babić, 1974). Ono što je važno za Mladobosance jeste opterećenost idejama nacionalnog oslobođenja, ali osim veza sa ruskom emigracijom značajan je bio inspirativni spiritus movens Garibaldijeve borbe i Mazzinijeve Mlade Italije kao poklične pjesme (Zgodić, 2003). Jakobinizam, koji je karakterizirao Mladoruse i Mladobosance, imao je jakog utjecaja i na grupu Mlada Irska koja je odbacivala stav stare konzervativne irske elite o legalnom djelovanju i prigrlila politike nasilja i terora kao validnog odgovora režimu u svakoj prilici.23 Djelovanje Mlade Italije zasnivalo se također na ideji revolucionarnog prevrata nasilnim sredstvima, ali su posebno Garibaldijevi vojnici bili ustrojeni i gajili određenu paramilitarnu koncepciju hijerarhije za razliku od anarho-terorističkih blankista koji su poricali autoritet i vojni ustroj. Ipak, za razliku od O'Brienove Mlade Irske, ruskih narodnjačkih blankista, srpskih i jugoslavenskih socijal-anarhista te Mladoturaka, Mazzini ističe kako nasilje treba upotrebljavati ograničeno i isključivo u svrhu ostvarivanja svevišnjih revolucionarnih ciljeva, inače se ono može pretvoriti u tiraniju i uzurpaciju slobode kakva je krasila monarhije kao osnovne oblike despotizma. Mazzinijevo „reduciranje“ korištenja nasilja kao sredstva za osvajanje i djelovanje bilo je izraz njegovih liberalnih i republikanskih uvjerenja koja su se protivila državi zamišljenoj kao represivnom aparatu naspram ideala zakona, pravde i slobode i to ne samo u kolektivnom već i u

23 Pripadnici Mlade Irske bili podijeljeni u dva tabora, ali linija podjele, kao u turskom slučaju, nije bio odnos prema religiji i starom režimu, već kroz diferencijaciju viđenja načina borbe. Ista podjela dijelila je i jakobinske tendencije iz Mlade Rusije od Herzenovih pristaša okupljenih oko Zvona koje je izbjegavalo blankistički teror naspram igoovskog koncepta „vremena jedne ideje“ u kojem će biti provedena revolucija i zbačen autoritarni režim. Posebno je takozvana O'Brienova grupa odbijala da odbaci gerilski način borbe za nacionalno oslobođenje. Listovi The Nation i United Irishmen otvoreno su zagovarali gerilsku borbu, dok se nakon proljeća naroda 1848. otvaraju mnogi nacionalni klubovi širom Irske koji provociraju ideje nacionalnog oslobođenja i borbe za isto.

177

individualnom pogledu. Vjerovanje u vojsku kao moguću snagu revolucionarne avangarde gajili su ne samo Mladorusi24 već i Mladoturci koji su kao koalicija heterogenih reformističkih grupacija na političku pozornicu stigli prevratom iz 1908. godine.25 Svaki nacionalni pokret imao je vlastite prerogative, iskustva i izazove, tako da je i usvajanje različitih, heterogenih i divergentnih načina borbe i(li) ostvarivanja svojih interesa bilo u skladu sa mogućnostima i izazovima vremena i konteksta u kojem su djelovali. Pogled na filozofiju historije

Ključne ideje jednog nacionalnog pokreta, poput mitoloških koncepcija zlatnog doba iz kojih historijskim ili božanskim pravom izviru htijenja nacionalnog mesijanizma, nezadrživo su povezane sa idejom filozofije historije. Filozofija historije bilo u svom hegelovsko-marksovskom, linearnom i(li) ničeanskom-sioranovskom, vječito vraćajućem kretanju, u svom okrilju nosi ideju svjetske povijesne uloge države i nacije. Američki primjer najeminentnije iskazan kroz frazu Manifest Destiny kao sudbinskog iskaza traži, pledira, zagovara, kako to govori John L. O'Sullivan (1813–1895) u tekstu Democratic Principle, da cijela historija treba biti revidirana, a sve moralne 24 U slučaju Mladorusa povjerenje za izvršenje revolucionarnih želja povjereno je bilo „omladini“ i „vojsci“. U ruskom kontekstu, ostavljanje po strani širokih masa iz direktne pobune bilo je zbog prosvjetiteljskog uvjerenja da ideale demokratije i socijalizma mogu nositi samo oni slojevi društva koji imaju žar i snagu da mijenjaju stvari svojom voljom. Još je Karl Marx kritikovao Bakunjina kao vođu anarhista Prve internacionale da za provođenje socijalne revolucije nije dovoljna volja revolucionarnih grupa nego i stvarni uvjeti koji pretpostavljaju da su proizvodne snage istrošile razvojne mogućnosti unutar kapitalističkih proizvodnih odnosa. Ovaj aspekt narodnjačkog socijalizma, čiji je Bakunjin tipičan predstavnik, vrlo je bitan budući da je Lenjin kasnije na osnovu istog razvio svoju teoriju socijalne revolucije i uloge avangarde. 25 „Komitet za jedinstvo i progres“ bio je konglomerat različitih grupacija, iako heterogena grupacija imala je jedinstvenu nacionalističku pozadinu i unitarističku viziju države. Najveći broj članova organizacije dolazio je iz oficirskog kadra vojske.

178

istine i politička nauka razmotrene pod svijetlom demokratskog principa26 (O'Sullivan, 1837). Upravo u ovom svjetlu recepcije supremacije uzvišenog „novog Izraila“ (Wehler, 2005) kao zaštitnika slabih i sile dobra javlja se ne samo politički zahtjev za širenjem teritorija države već i želja da ovaj politički mesijanizam prati autentična američka visoka kultura, književnost, literatura i umjetnost. Dvostruki paradoks mesijanističkog „zamišljanja američke imperije“, kao carstva slobode, leži u tome što je upravo samo ime „Mlade Amerike“ bilo direktno inspirirano evropskim nacionalnim pokretima, dok je njena koncepcija filozofije historije i mesijanske uloge američkog naroda i njegovih institucija izdvajana u mladohegelijanskim filozofskim aksiomima. Samo teritorijalno širenje Sjedinjenih Država kupovinom Luizijane, aneksijom Teksasa i rata sa Meksikom, aneksije i podjele Oregona nije samo širilo teritorijalnu državu i ostvarivalo „prirodan“ tok događaja već je ovo „širenje teritorije slobode“ de facto multipliciralo teritoriju na kojoj je dominiralo ropstvo. Nasuprot percepcije historije nacionalnih pokreta koji nisu imali breme nacionalnog oslobođenja, poljski filozofi27 su favorizirali sistem zamišljen kao krug, a ne linearan koncept filozofije historije zbog čega bi se moglo desiti poimanje da je parčanje Poljske ne etapa,

26 „Demokratski princip“ koji je zastupan kroz United States Magazine and Democratic Review ne predstavlja samo unutrašnje uređenje Sjedinjenih Država već i naličje božanskog plana za cijeli svijet (Wehler, 2005). Iz ove perspektive opravdavao se intervencionizam Sjedinjenih Država, ali se istovremeno ljubomorno čuvao prostor Monroove doktrine od bilo koje strane/druge intervencije. 27 Spoj francuske akcije i njemačke misli nije bio samo Heineov koncept, već izvorno mladohegelijanski stav. Njega su u bogatoj poljskoj filozofskoj tradiciji zastupali: Dembowski, Trentowski, Libelt, Ciezkowski, pokušavajući spojiti ideje nacionalnog oslobođenja inspiriranih francuskom revolucijom i filozofsku dubinu njemačke misli. Više u: Walicki, 1994. Nasuprot mladoruskog razumijevanja filozofije historije, nacionalističke grupacije koje su nastajale u narodima koji su bili pod tuđom imperijalnom vladavinom kao što su Mladoirci, Mlada Poljska, Mladočesi, Mlada Bosna, imale su u svom pogledu na svijet posebno istaknutu i naglašenu tendenciju ka nacionalnoj autonomiji budući da je jedino nacionalna država omogućavala opstanak malih naroda. Ovakve životne, realno-egzistencijalne apokaliptične slike o opstanku naroda nisu bile toliko izražene u percepciji Mladorusa, Mlade Engleske i Mlade Amerike.

179

već historijska zadatost, time nepromjenljivo stanje. Za naciju podjarmljenu tvrdnja da je historija zadovoljila svoju svrhu bilo je apsurdno, a pristajanje na nju ravno autodestrukciji (Walicki, 1994). Upravo su akteri Mlade Evrope, uključujući Mazzinija kao i Adama Mickiewicza, baštinili progresivno romantičarski koncept bratstva nacija (Walicki, 1994), dok je Mlada Evropa zajedno još sa Heineovom Das Junge Deutschland upravo ispunjavala taj utopijski cilj federalnih nacionalnih država. Postojale su razlike među protivnicima diktature, tako su Mladorusi odbacivali Zvono kao zastupnika liberalnih ideja koje zbunjuje istinske revolucionare. S druge strane, predvodnik Zvona (The Bell) Herzen odbacio je Mladu Rusiju kao manifest šilerovsko-babeufove retorike, ali nije odbijao mogućnost da će doći dan revolucije za koji valja život dati. Osnovno pregnuće unutar ruske nacional-revolucionarne misli bilo je u viđenju historije. Mladorusi su imali aktivistički stav zazivajući revolucionarna kretanja28 uvijek i svuda, dok su Herzenove pristaše, s druge strane, prihvatale ideju revolucionarne borbe i svrgavanja apsolutizma, ali su igoovski smatrali „da će doći vrijeme ideje“ i da ne treba trošiti živote revolucionara prije datog trenutka. U suštini postoji jedno agresivno i neagresivno poimanje historije, ideja i njihovog dospijevanja. Mladoruske koncepcije pratila je „Mlada Bosna“ čije su djelovanje, osim recepcije blankističko-anarhističkih koncepata borbe, importirale i ultranacionalističke koncepcije srpskog mesijanizma, svete zemlje kao teološki recikliranih pojmova u politici. Posebno je Borivoje Jevtić isticao avangardističku ulogu idealističke omladine kao elite uz odbacivanje stojicističkog filozofskog diskursa koji je značio istovremenu recepciju smitovske „političke antiracionalizacije“. U turskom političko-idejnom miljeu od Mladoosmanlija iz 1870-ih do 1920-ih u potpunosti je došlo do promjene paradigme,29 što se odnosi i na

28 Mlada Rusija kao parče ilegalne literature na kraju manifesta poručuje: ''Rusija, ona trči, ulazeći u revolucionarni period svoje egzistencije'' (Yarmolinsky, 1956). 29 Važan detalj koji je dao nadu i inspiraciju Mladoturcima je pobjeda Japana nad Ruskim carstvom 1904. godine. Ovaj događaj imao je barem dvojako značenje. Govorio je, prvo, o kraju evropocentričnog supremacijskog kruga i

180

potrebe same ideje nacionalnog koja se iz jednog multietničkog carstva našla u svojim teritorijama sa etničkom dominacijom pod stranom okupacijom i pod prijetnjom podjele zemlje. Kinross navodi da su postojale dvije osnovne struje mišljenja kod Mladih Turaka: jedna sa zapadnim idealom i druga sa istočnim idealom (Kinross, 1964). Ova podjela upravo ide rascjepom ličnosti Enver/Kemal odnosno pogledom na ulogu religije, historiju odnosno romantičarsko-herojski naspram realističkog stajališta. Dok su nacionalisti poput sociologa Ziye Gokalpa (1875–1924) govorili o panturkizmu ili turanizmu, Kemal Ataturk je inspiraciju za koncepciju nacionalnog tražio na Zapadu. Teškim porazom u Prvom svjetskom ratu filozofija historije nije mogla biti nikakva hegelijanska zadata dimenzija,30 već naprotiv rat i poslijeratna okupacija bili su za Ataturka prilika da se Turska ne samo oslobodi etnički neturskih teritorija, već da konačno prekine veze sa Orijentom i pridruži se modernom (zapadnom) svijetu. U tim koncepcijama Kemal Ataturk je za razliku od pjesnika Namika Kemala imao krajnje antagonističan stav prema islamu koji nije bio samo sa svojim simbolima (sultan, halifa) protivnik republikanizma, već i nepodesan i krajnje destruktivan duh neprimjenjiv za izgradnju jednog modernog društva. Upravo je nova društvena veza trebala biti ne religija već nacionalizam. Trebalo je izgraditi, engelsovski rečeno, „vitalan narod“ jer su samo oni sposobni da pokoravaju druge odnosno da budu samostalni i nepokoreni. Može se reći da je glavni cilj nacionalnih pokreta bila izgradnja nacije koja je neraskidivo povezana sa jedne linearne datosti historije, a s druge strane, rođeno je mišljenje o supremaciji nacionalnih država nad golemim imperijama. Ovo drugo bilo je po Mladoturke jako bitno jer, iako je kontrola nad Bliskim istokom i Balkanom bila važna i bitna ako ništa iz prestiža, u krajnjoj liniji ona je nudila tom prostoru dvije opcije: turcizacija/asimilacija ili ekspulzija/separacija. 30 Još od kako se u mladosti suočio sa francuskom filozofskom, političkom i književnom mišlju, Ataturk nije davao previše prostora njemačkom filozofskom romantizmu, a iz toga ni hegelijanskom historijskom determinizmu da utječu na njegovo mišljenje i ideje. Sličnih koncepcija držali su se poljski nacionalisti spajajući njemačku filozofiju i francusku akciju, dok je i sam Heinrich Heine bio pod jakim utjecajem Fouriera i Sen-Simona. O Ataturku više u biografiji koju je napisao Kinross, 1964, dok o poljskim nacionalnim filozofima više vidjeti u: Walicki, 1994.

181

izgradnjom države. I u ovom slučaju mogli bismo reći kako su svi mladonacionalni pokreti uistinu hegelijanski budući da u svakoj od njihovih koncepcija nacija bez države nije moguća kao nacija u punom smislu te riječi. Izgradnja nacije, iako jeste bildung, uvijek da bi izgradila dovoljno snažno društveno ljepilo, solidarnost i vezu, mora težiti da naturalizira svoje postojanje. Ovaj svojevrsni antiesencijalistički esencijalizam, koji derekonstruira nacionalni identitet možemo zvati još i modernizacijskim primordijalizmom kroz izgradnju dovoljno snažnih nacionalnih veza i mitova kako bi se na njima legitimirala nacionalna država koja izvire iz tla i koja je sa njim neraskidivo srasla. Ova mitologijska dimenzija nacionalnog identiteta koja predstavlja spoj simbolike i realnog, krvi i tla, teži da, brubakerovski rečeno, vlastiti identitet učini naturaliziranom, prirodnom, organskom, normalnom i zdravorazumski spoznatljivom datošću. Najvažnija pojava, zbiljsko i umno, koja je bila cilj, sredstvo i svrha procesa nacionalnog uzdizanja bila je nacionalna država. Samo viđenje vrste režima je nešto sasvim drugo. Ipak je većina mladonacionalnih pokreta preko Mlade Amerike, Italije, Poljske, Njemačke,31Rusije težila ostvarenju republikanskog ideala, dok su propagatori Mlade Engleske, djelujući unutar parlamentarne monarhije, baštinili model koji je također bio inspiracija jednom dijelu režimske prodemokratske opozicije u Rusiji i Osmanskom carstvu. Ipak su Mladorusi smatrali, kako navodi Yarmolinski, da su Romanovi nesposobni da razumiju „moderne potrebe“, a neke od njih su federalna republika, eksproprijacija plemićke zemlje i njena podjela seljačkim zadrugama, socijalističke fabrike koje vode izabrani menadžeri, nacionalna garda koja bi trebala da zamijeni stajaću vojsku, emancipacija žena i javno obrazovanje djece, zatvaranje manastira te ukidanje braka i porodice (više u: Yarmolinsky, 1956). Pogled Mladorusa na državu bio je okićen idealima anarho-socijalizma i narodnjačke demokratije. Kao i

31 Heinrich Laube (1806–1884) pisao je roman Das junge Europa, a njegova pisanja kao i ona od Heinea i Bornea jako su kritikovala politički režim u Njemačkoj zbog čega su bili meta policijskih struktura i konfiskovani radovi. Uopće rečeno, francuski republikanizam umnogome je utjecao na liberalne koncepcije ograničene vlasti koje su slijedili Mladonijemci.

182

ruski, svaki pokret suočavao se sa vlastitim idiosinkratičnim društveno-političkim uvjetima u kojima je obrazovao svoje državotvorne ideje i zahtjeve. Tako je Democratic Review zagovarao da je najbolja najslabija vlada koja u skladu sa berlinovskom definicijom slobode pruža zaštitu svojih građana od drugih i od sebe same. Ovaj koncept slobode od i s njom povezane minimalne države i kroz dvadeseto stoljeće u Sjedinjenim Državama imao je svoje jake zagovornike poput Roberta Nozika. Zanimljiv slučaj „državotvornog pogleda“ figurirao je unutar „Mlade Bosne“. Ono što se može okarakterisati kao paradoks jeste da idejna koncepcija Mlade Bosne, za razliku od drugih mladonacionalnih grupa, nije bila pozicija nekog bosanskog nacionalizma, već jedne metaforične, poetske koncepcije ugnjetavane Bosne kao stare srpske zemlje. Ovaj stav Vladimir Gaćinović iznosi u „Kalendaru“ Prosvjete za 1911. u Sarajevu objavljeno 1910. godine (više u: Palavestra, 1965). Tako je bosanska identifikacija Mlade Bosne bila instrumentarij srpske nacionalne identifikacije kao one neupitno važnije (Zgodić, 2003). Koncepcija vlasti unutar „Mlade Bosne“ bila je u potpunosti podređena nacionalnom pitanju osim za Dimitrija Mitrinovića koji je iskazivao antiapsolutističke stavove. S druge strane, Gavrilo Princip tokom suđenja kazao je kako je on jugoslavenski nacionalist i da ga nije briga za formu države osim da mora biti slobodna od Austrije (Banac, 1988). Gaćinović i Jevtić nisu smatrali da je bitan oblik vlasti u zamišljenoj srpskoj državi, već da je to sporedno pitanje naspram ideje nacionalnog oslobođenja od Austro-Ugarske (Zgodić, 2003, Palavestra, 1965). Međutim, državotvornost za sve članove Mlade Bosne osim za Mitrinovića32 podrazumijevala je koncepciju nacionalnog oslobođenja neraskidivo povezanu sa procesom brubakerovske un-mixacije i(li) „oslobođenja“ od etničkih nesrba na prostoru „zamišljene srpske države“ uz jako prisutne i figurirajuće „rasne teorije nacije“ (Zgodić, 2003:556). U okviru mladoturskih predstava o državi, 32 Mitrinović je gajio liberalne prozapadne koncepcije uz odbijanje karlajlovskih srednjovjekovnih mitova Jevtića i Gaćinovića uz kritiku šovinizma i oficijelne srpske politike za koju kaže da „boluje od oskudice misli“ (Mitrinović u Palavestra, 1974:29), te izražavajući kritiku autoritarizma.

183

posebno njenoj kemalističkoj imaginaciji, može se reći kako je moderna unitaristička Turska izgrađena na općoj mobilizaciji ljudstva u totalnom ratu uključujući i žene i maksimalizaciju napora cijele zemlje u ostvarivanju zahtjeva rata, što je dovelo do kreiranja/rađanja nacije. Uistinu su, kako je to ustvrdio Charles Tilly (1985), ratovi stvarali državu, a u ovom slučaju naciju/državu.33 Ono što karakterizira mnoge mladonacionalne pokrete nije samo njihovo iskazivanje nacionalnog htijenja i uzdizanja, emancipacije i priznanja za vlastitu naciju već i specifičan književno-poetski način na koji su pripadnici mladonacionalnih organizacija putem socijal-realističkog romana Gutzkowa ili Heinea, u Americi Walta Whitmana, u Turskoj Namika Kemala, na prostoru Rusije putem pojave nihilizma i blankizma kod Turgenjeva i Černišeskog ili romantičarsko-nacionalističkih imaginacija Vladimira Gaćinovića i drugih tražili najbolji način izražavanja ali i prenošenja vlastitih strepnji, ideja i osjećaja na, već tada šire pismenu i obrazovanu publiku. Nije čudo onda što su nacionalni oci težili da prošire slovo u narodu34 kako bi artikulirana nacionalna misao uspjela da dopre do svakog čovjeka. Stoga se širenjem obrazovanja i pismenosti, velikim brojem novina, revija, listova i nedjeljnika35 pružila propagatorima

33 Na kongresu u Erzurumu usvojen je „Nacionalni pakt“ (vidi: Appendix u Kinross) koji predstavlja osnovu buduće države. Na osnovu te platforme bio je potpisan i sporazum sa boljševicima uz dogovor o sprečavanju stvaranja bilo kakve armenske države, dok je Sporazumom u Lozani dogovorena razmjena stanovništva sa Grčkom, uz neizostavne promjene karaktera cijelog društva kroz molitve na turskom, populizam, preimenovanje gradova i ličnih imena iz osmanskog doba, emancipaciju žena i dokidanje islamske nošnje, stvaranje nove srednje klase kao osnove za razvoj modernog vesterniziranog nacionalno-državnog koncepta. 34 Pokret Mlada Rusija izrodio se iz kruga moskovskih studenata. Oni su uspostavili „Nedjeljne škole“ u kojima su podučavali odrasle. Yarmolinsky pretpostavlja da je bilo oko tri stotine takvih škola (više u: Yarmolinsky, 1956). Kasnije je vlada zatvorila „Nedjeljne škole“ jer je u njih nekoliko otkrivena antirežimska propaganda, dok su radikalni listovi uz njih, najpoznatiji Sovremenik, bili suspendirani. 35 „Začeci turskog nacionalizma očituju se u pojavi živahne tiskare na vernekularu u Istanbulu 70-ih godina 19. stoljeća“ (Anderson, 1997:76). To je značilo odbacivanje osmanskog službenog jezika, a njihov osnivač Ibrahim

184

nacionalnog svojevrsna metoda, način, put, na kojem su mogli narodni, etnički sentiment i osjećaj vlastitosti idejno izraziti i formulirati nacionalni identitet i njegov odnos spram velikog Drugog, koji je često bio imperijalni/strani/nerazumljivi drugi (jezik). Andersonovski nastavljajući se na ovo razumijevanje mladonacionalnog pokreta, možemo reći da je vernakular odnio pobjedu nad latinskim u Austriji, francuskim kod ruskog plemstva i službenim osmanskim jezikom. Naravno da je u to vrijeme razbijanje elitizacije, nijemosti imperijalnog jezika i(li) u Americi u zavisnosti od engleske visoke imperijalne kulture imalo za posljedicu prizivanje i proizvođenje naroda u politički demos odnosno naciju. Taj golemi travail je izveden uklanjanjem imperijalnih jezika visoke kulture i tronizacijom vernakulara u oficijelne, državne, a Seton-Watson bi rekao službene jezike i politike (više u: Seton-Watson, 1980), čime je običnom puku postao razumljiv jezik (njegove) države. Na ovaj način etnija uz jezik i kulturu dobila je i svoju modernu nacionalnu državu. Jezik je kod nacionalnih pokreta posebno bio bitan gdje je činio differentiu specificu. Tako je u bilo u turskom slučaju gdje je politika turkizacije ne samo stvorila unutrašnje napetosti36 već i bila glavni faktor razlikovanja i etničke akulturacije i time stvaranja percepcije nacionalnog identiteta.37 Nacionalizam je po Gellneru nedvojbeno kulturni fenomen, a nikada ne trebamo zaboraviti Weberovu tvrdnju da je kultura ono što čini cijelu razliku (više u: Weber, 2006). U ovom slučaju nacionalna kultura jeste osnovna spoznajna matrica pojedinca, zajednice i društva u cjelini. Kroz snagu ove veze, moć dihotomije mi/ne-mi ogleda se uspješnost cjelokupnog nacionalnog projekta, a po nacionalnim ideolozima i njegova državotvornost. Jedan takav fenomen zazivanja nacije kroz izazivanje javnih protesta bio je jako raširen Sinasi bio je francuski student, što je posebno značajno uzimajući u obzir način i percepciju modernosti koje su novine pledirale. Tokom 1878. bilo je čak sedam listova na turskom jeziku u samom Istanbulu. 36 Više o ovim odnosima u: Kayali, 1997. 37 Kasnije će sa Ataturkom doći do mitologizacije jezika gdje će se iz takozvane „the 'great Sun' theory, which viewd all European languages as repositories of Turkish genius“ (Joshua Fishman, 1996:68) tražiti historijsko tlo turske posebnosti.

185

od Mlade Irske, Mladoslovenaca38, Mladoturaka i Mlade Bosne.39 Fenomen proizvođenja nacije kao grupe, ideje, smisla i akcije jako su koristili Mladi Irci i turski nacionalisti pod Kemalom Ataturkom. U prvom slučaju organizovani su takozvani Monster meeting koji su ustvari bili mitinzi gdje se obrazovao smisao irske posebnosti, može se reći kako su zabrane od vlasti cementirali britansku poziciju velikog Drugog. Slično je bilo i u Anadoliji gdje je Ataturk putem telegrama različitim vojnim detašmanima tražio da se konstantno organizuju protesti, okupljanja, a telegramima zatrpavaju strane okupacione uprave i vlada u Istanbulu kako bi se pokazao otpor prema okupatorima i u krajnjoj liniji oblikovao novi društveni konsenzus baziran na nacionalnom sentimentu. Ovo zazivanje „nacionalnog“ kao grupnog, nastajući kroz demonstrativan protest baštini i suptilnu poruku o kakvoći „nacionalnog bića“ koristeći reaktivan otpor stranom, tuđem, drugom, kako bi unutar demonstrantskih mijenja kristalizirala svijest o potrebi i samu potrebu o nacionalnom grupstvu. Djelujući matricom poduzetnika, ovi nacionalisti su shvatali važnost javnog prostora koji ispunjen nacionalnim performansom nije samo puki instrumentarij mase u borbi za vlast već istinski iskaz političkog ontologiziranja mase u politički narod. Još je Sartre dijelio društvene serije i društvene grupe. Drugi za razliku od prvih na bazi zajedničkog pogleda, percepcije, cilja, ideje, razumijevanja, proizvođenja u krajnjem slučaju penetriraju javni prostor s ciljem da isti iskoriste za ispoljavanje vlastitih težnji i želja. Upravo vodeći se istim razumijevanjem, Ataturk i O'Brien, među ostalim, razumijevali su težinu nacionalne „volje za moć“ kao iskaza političke zrelosti jednog ochlosa, populusa i njegove metamorfoze iz pasivne, anestetizirane društvene serije u aktivnu, voluntarističku društvenu grupu.

38 Mladoslovenci su 1868–1871. organizirali masovne skupove i bili jako uspješni mobilizirajući šire narodne krugove za nacionalni interes. 39 Za vrijeme aneksione krize pripadnici Mlade Bosne aktivno su nastojali sa drugim nacionalističkim grupama organizovati proteste i demonstracije iskazujući protivljenje odluci o aneksiji Bosne i Hercegovine.

186

Koncepcija herojskog – Karlajl, Mazzini, Ataturk, Gaćinović

Izgradnja nacionalnog simboličkog kapitala neraskidivo je povezana sa književnim i poetskim bildungom nacionalne epike. Osnovni smisao epskog je izdizanje slučajnog, kontigentnog, kojeg „magija nacionalizma pretvara (...) u sudbinu“ (Anderson, 1997:8). U ovom smislu idealiziranja ličnosti nacionalne borbe posebno je zanimljiv utjecaj Tomasa Karlajla40 i idealiziranog kulta heroja i samog razumijevanja historije na Jeftića i Gaćinovića, što je izgradilo ideju o potrebi legendarnog lika heroja, a što je za Mladu Bosnu bio anarhista Bogdan Žerajić.41 Nacionalni heroj kao revolucionarni mesija koji uzdiže revoluciju koja kao takva nikad ne nastaje u masi i njenoj ojađenosti, već iz misli novog tipa srpskih ljudi. Kada se govori o herojskom, često bi se pomislili na neki historijski ahilovski koncept kao što je bio Oguz Kan za Turke. Međutim, za izranjajuću naciju mnogo su bitniji oni heroji čija je mesijanska uloga uzdignuta iz sadašnjosti. Takav razvoj „legende“, mesijanskog, herojskog kao jednog kulta ličnosti jako je izražen i karakterističan za modernu tursku državu i ulogu Kemala Ataturka. Međutim, književna dimenzija ovisi od realnih društvenih uvjeta i potreba, tako je herojska simbolika u romanu Šta da se radi Černišeskog ili lik Bazarova u Turgenjevom romanu Očevi i djeca kao vjesniku novog vremena, a umnogome se razlikuje od dotada književno figurirajućih likova Gogoljevog Buljbe ili romana Dostojevskog, jer napuštaju sankto-sakralna poimanja života, uloge cara, crkve, porodice i uloge samog čovjeka u društvu. Figurirajuće shvatanje nacije kao kolektivne ličnosti ili kolektivnog uma kao neke jednoobrazne jasno 40 Utjecaj Karlajlovog romantiziranja viteštva, herojstva i časti imalo je ne samo inspirirajuće modele kao ličnosti nacionalnog mesijanstva nego i ulogu društvenog vezivanja, koje predstavlja ne samo simbolički relikt već i realnu dimenziju koja se ogleda u vođenju nacije kroz teška iskušenja. Adam Mickiewicz govori o herojskom mesiji kao „lađi spasa“ koji bi Poljsku proveo kroz vrijeme krize i neizvjesnosti (više u: Walicki, 1994). 41 Gaćinović je napisao brošuru „Smrt jednog heroja“ posvećenu Bogdanu Žerajuću, koji je 1910. izvršio atentat na austrougarskog generala Marijana Varešanina. Članovi „Mlade Bosne“ su i prije samog atentata na nadvojvodu Franca Ferdinanda uspostavili kult i zaklinjali se na grob svog heroja.

187

uokvirene i zatvorene ličnosti, a ne grupe ponekad nejasnih membrana, jedno je od glavnih instrumenata kognitivne matrice koju nam nameće lik heroja ili oca nacije. Stoga, vraćajući se na našu početnu organicističku vizuru, definiramo naciju kao Jednog, kao tijelo i duh, ali i zazivamo Jednog/svakog kroz naciju. Ovo je osnovni postulat naturalizacije shvatanja nacije kao biološke datosti po sebi koja bez obzira na historijske prilike gradi svoj, različit, idiosinkratičan identitet. Završna razmatranja – krajnji ishodi mladonacionalnih kretanja

Mladonacionalni pokreti često su nosili različite ideološke predznake, djelovali na različite načine i poimali naciju nekada organicistički, a nekada instrumentalno-modernistički. Oni u suštini predstavljaju i većinom u sebi subsumiraju osnovne elemente nacionalne borbe koja će izroditi nove nacije ili probuditi u njima etnički identitet i uputiti ih ka političkom organiziranju u etničkim kategorijama. Jasno je da političko organiziranje zajednice, njeno resursno usmjerenje za etničkim ciljevima daje ono što Walker Connor naziva osnovnom za koncipiranjem nacije, a onda i nacije/države (više u: Connor, 1994). Uspjesi mladonacionalnih pokreta bili su različiti; kako je prvi val liberalnih, oslobodilačko-unificirajućih paradigmi nestao pod žestokim reakcijama dinastičkih imperija, u Americi je „profetizam“ Mlade Amerike našao plodno tlo u američkom metanacionalnom poimanju „novog izraila“. S druge strane, drugi nacionalni pokreti poput Mladoslovenaca nestali su krajem 19. stoljeća nalazeći se sa svojim liberalnim konceptom bez dovoljne „demotičke“ podrške između mnogo ratobornijih marksističko-socijalističkih i konzervativno-klerikalnih strujanja. U dvadesetom stoljeću Mladoturci su predstavljali paradigmu uspješnog pokreta, ali je njihovo reformsko djelovanje srušila romantičarska vizija i Enver-pašino igranje rata. Tek je sa Ataturkom i borbom za nacionalno oslobođenje, nacionalizam u potpunosti zavladao društvenim bićem naroda, koji još 1900. po Lewisu bio nacionalno

188

u potpunosti neosviješten osim u krugovima istanbulske inteligencije (Lewis, 1968). Ruski anarhizam, blankizam i nihilizam, spajajući se u smrtonosnu ideologiju terora i nasilja, pokušao se atentatima obračunati sa carizmom, ali je tek poraz od Japana uništio „božanski legitimitet“ Romanova i utrao put revolucionarnim kretanjima 1917. Ono što su boljševici naslijedili od Mladorusa i drugih revolucionara jeste jakobinska politika terora. Simbolika „mladosti“ do danas je ostala fetiš nacionalizma ne samo kroz ideje nacionalnog oslobođenja već i na permanentnom voluntarizmu omladine kao garancije reprodukcije nacionalističke ideologije. Zbog ovog označitelja „životnosti“ koji ispunjava označenu „mladost“ ovaj pojam ostaje duboko urezan u socijalnu reperpetuaciju i njenu imaginaciju spram kategoričkih vrijednosti relacije mi – drugi. Literatura 1. Anderson, Benedikt (1998), Nacija: zamišljena zajednica, Plato,

Beograd. 2. Babić, Nikola (1974), „Osvrt na mjesto i ulogu Mlade Bosne u

istoriji naroda BiH“, Pregled, br. 7-8, Sarajevo. 3. Banac, Ivo (1988), National question in Yugoslavia: Origins,

History, Politics, Corenll University Press. 4. Brubaker, Rogers (2004), Ethnicity as Cognition, University of

California, Los Angeles. 5. Brubaker, Rogers (2009), Ethnicity, Race and Nationalism, UCLA,

Los Angeles. 6. Connor, Walker (1994), Ethnonationalism: The Quest for

Understanding, Princeton, Princeton University Press, New Jersey. 7. Danbom, David B. (1974), The Young America Movement, Journal

of the Ilinois State Historical Society, septembar, Vol. 67 Issue 3. 8. Davis, Richard (1987. i 1988), The Young Ireland Movement, Dublin

and Totowa, Gill and Macmillan & Barnes and Noble, New Yersey. 9. Eyal, Johnatan (2007), The Young America Movement and the

Transformation of the Democratic Party 1828-1861, Cambridge University Press.

10. Fishman, Joshua (1996), „Ethnicity as Being, Doing, Knowing“, u: Hutchinson J, and Smith A.D., eds. Oxford University Press.

189

11. Gellner, Ernest (1983), Nations and Nationalism, Basil Blackwell, Oxford:

12. Gellner, Ernest (1997), Nationalism, New York Univeristy Press, New York.

13. Horsman, Reginald (1981), Race and manifest destiny: The origins of American racial Anglo-Saxonism, Harvard University Press.

14. Ignotus, Paul (1972), Hungary, Praeger, New York/Washington. 15. Kayali, Hasan (1997), Arabs and Young Turks: Ottomanism,

Arabism, and Islamism in Ottoman Empire, 1908–1918, University of California Press, Berkley.

16. Kedourie, Elie (1994), „Nationalism and Self-determination“, u: Nationalism, Hutchinson J, and Smith A.D., eds. Oxford University Press.

17. Kinross, John Patrick, Douglas Balfour Lord (1964), Ataturk The Rebirth of A Nation. Weidenfeld and Nicolson.

18. Lewis, Bernard (1968), The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press.

19. Lyotard, Jean-Francois (1990), Postmoderna protumačena djeci: Pisma 1982–1985, August Cesarec, Zagreb.

20. Mack Smith, Denis (1994), Mazzini, Yale University Press. 21. Marks, Karl, F. Engels (2009), Komunistički manifest, Centar za

liberterske studije, Beograd. 22. Merk, Frederick, L. Bannister (1963), Manifest Destiny and Mission

in American History: A Reinterpretation, Harvard University Press. 23. Mitrinović, Dimitrije (1908), „Demokratizacija nauke i filozofije“,

Bosanska vila, 1908. u: Palavestra Predrag (1965), Književnost Mlade Bosne, Hrestomatija, Sarajevo.

24. O'Sullivan, John L. (1838), The Democratic Principle – The Importance of Its Assertion, and Application to Our Political System and Literature. United States Magazine and Democratic Review, preuzeto sa: http://facweb.furman.edu/~benson/docs/demrev.htm (10. 4.2013, 12:30).

25. O'Sullivan, John L. (1845), Annexation, United States Magazine and Democratic Review 17, no. 1, July-August 1845:5–10.

26. Palavestra, Predrag (1965), Književnost Mlade Bosne, Hrestomatija, Sarajevo.

27. Parry, J. P. (2000), „Disraeli and England“, The Historical journal, 43 (3): 699–728.

28. Perović, Latinka (1994), „Srpsko-ruske revolucionarne veze“, Prilozi za istoriju narodnjaštva u Srbiji, Službeni list SRJ, Beograd.

190

29. Ravlić, Slaven (2003), „Suvremene političke ideologije“, Politička kultura, Zagreb.

30. Schwarzmantel, John (2005), Doba ideologije: političke ideologije od američke revolucije do postmodernih vremena, AGM, Zagreb.

31. Seton-Watson, Hugh (1980), Nacije i države, Globus, Zagreb. 32. Smith, D. Anthony (2003), Nacionalizam i modernizam: Kritički

pregled suvremenih teorija nacija i nacionalizma, Fakultet političkih znanosti, Zagreb.

33. Smith, D. Anthony (2010), Nacionalni identitet, Biblioteka XX vek, Beograd.

34. Sukru M. Hanioglu (2001), Preparations for a Revolution, The Young Turks, 1902-1908. Oxford University Press.

35. Tilly, Charles (1985), War Making and State Making as Organized Crime, University Press Cambridge, Cambridge.

36. Walicki, Andrzej (1994), Philosophy and romantic nationalism: the case of Poland, University of Notre Dame Press.

37. Weber, Max (2006), Protestantska etika i duh kapitalizma, Hlad i sinovi, Zagreb.

38. Wehler, Hans-Ulrich (2005), Nacionalizam: Povijest, oblici, posljedice, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb.

39. Yarmolinsky, Avrahm (1956), Road to Revolution: A Century of Russian Radicalism, preuzeto sa: http://ditext.com/yarmolinsky/yar0.html (15. 5. 2013, 14:40).

40. Zgodić, Esad (2003), Bosanska politička misao: Austrougarsko doba, DES, Sarajevo.

191

Lejla Panjeta UDK 004.946

Kratki naučni članak

KULTURA SELFIZMA – ESEJ O INTERNACIONALNOM

BONTONU U VIRTUELNOJ KULTURI

SELFIE CULTURE – AN ESSAY ON INTERNATIONAL GOOD MANNERS IN VIRTUAL CULTURE

Sažetak Ovaj esej pokušava postaviti pitanje bontona, kulturoloških implikacija i fenomena selfizma kao posljedice novih tehnologija kakve su društvene grupe, touch screen i video. Kultura kao obilježje grupe i individue, definirane određenim vremenom i prostorom, zahvaćena je stalnim procesom promjena. Sa WiFi tehnologijom i komunikacijskim napravama nova pravila ponašanja se usvajaju u tradicionalnim kulturama. Užurbanost da se bude konektovan, a ostane u isto vrijeme anoniman, nije samo moda internacionalne kulture umreženih anonimusa već imperativ komuniciranja danas. Kakva je nova internacionalna kultura u virtuelnom prostoru i vremenu temeljena na filmskom jeziku vizuelne komunikacije i videotehnologije? Da li kultura uslovljena ovom tehnologijom ima nove stereotipe? Koji je ljudski jezik komunikacije u ovoj internacionalnoj kulturi? Da li engleski jezik može ostvariti izgubljeni babilonski san? Ključne riječi: kultura, stereotipi, selfizam, imidž, ekran, komunikacije, touch screen, virtuelni svijet Summary The intention of this essay is to discuss the question of good manners, selfie phenomenon and cultural implications that have emerged as a consequence of wide spread new technologies and social networking, touch screen and video. Culture as the inherent feature of a group and individual both is defined by a given space and time and is in constant

192

changing mode. With Wi-Fi technology and communication gadgets, the new conducts and behaviors are being introduced into the traditional cultures. Taking the fast lane of connectivity but in the same time remaining in the slow lane of anonymity is not just a fad of anonymous’ networking of international culture, but the main communicating feature today. What is the quality of new international culture in the virtual space and time defined by picture in motion language of visual communication (film grammar) and technology video devices? Does the culture based on this technology make the new stereotypes? What is the human language for communication in this international culture? Can English be the long lost Babylon dream fulfilled? Keywords: culture, stereotypes, selfie, image, screen, communication, touch screen, virtual realm.

Nakon što je u engleskoj lingvistici uvedena nova riječ za fenomen selfizma, kao selfie, tj. snimanje sopstvenih fotografija i postavljenje i sherovanje istih na društvenim mrežama i ličnim profilima na internetu, Američko društvo psihijatara nedavno je potvrdilo da je snimanje selfija duševni poremećaj, a bolest pod nazivom selfitis se tretira kao opsesivno-kompulzivni poremećaj. To je želja osobe da uz pomoć fotoaparata ili kamere snimi sopstvenu fotografiju i sliku postavi na internet, a sve u cilju da se nadomjesti nedostatak samopoštovanja i ispuni praznina u odnosima sa drugim ljudima. Granični selfitis je tako snimanje do tri slike, bez postavljanja na društvene mreže. Akutni selfitis je postavljanje od tri do šest selfija dnevno na internet, a hronični uključuje dnevno postavljanje preko šest sopstvenih fotografija na lične profile u virtuelnom svijetu.

Voajerizam i egzibicionizam do sada su tretirani kao individualni psihološki fenomeni, a ne socijalne devijacije. No, pojavom selfizma kao fenomena i psihološkog poremećaja socijalna patologija morat će da proširi klasifikacije u svojim metodologijama, u skladu sa novonastalom medijskom situacijom koja preuzima kontrolu nad našim ličnim životima i oduzima privatnost.

193

Virtuelna druženja odvajaju nas od realnosti. Što više napredujemo tehnološki, dalje smo od stvarnosti. Zašto se radije slikamo, photoshopiramo i uploadujemo, umjesto da jednostavno budemo u trenutku u kome jesmo?

Ovako izgledaju tri vizuelna stereotipa kulture selfizma u globalizovanom i tehnološki virtuelnom svijetu internacionalne kulture: flašica vode, zgrčena leđa i tipkanje na touch screenu. Sherovanje, tvitanje, lajkovanje, surfanje, uploadovanje i slično jesu karakteristike nove internacionalne tehnološke kulture iz koje se rađa selfizam. Ovaj arhetip nekadašnje aerodromske kulture postao je imperativ današnje kulture selfizma, kao neminovne posljedice tehnološkog razvoja i jeftinog pristupa komunikacijama i transportu. Iz perspektive čovjeka u sfumato-boemskoj fotelji prošlog stoljeća, koji je imao sve historijsko vrijeme na raspolaganju i moć da uživa u njemu, današnji kulturni kontekst virtuelnog prostora i vremena je čista naučna fantastika. Izgleda polirano, očišćeno i fantazmagorički. Ali razvoj nužno ne podrazumijeva i napredak. Koje su vrijednosti iz onoga vremena koje bismo zadržali da kojim slučajem možemo birati između sada i onda?

Zasigurno da bismo izabrali mir, sigurne plaće, besplatno školstvo i zdravstveno osiguranje, kvalitetno obrazovanje, stambenu i penzionu stabilnost. Sistem kontrole ne bismo izabrali, ali smo ga u svakom slučaju dobili u drugom tehnološki sofisticiranijem obliku nadgledanja – Google Earth, GPS, WIFI, IP, G3 itd. Mediji danas nisu više kontrolori društvenih vrijednosti, već kreatori, a ono što je nekad bila kritika zbog koje su se davale ostavke i „letjele glave“, danas može da se ponavlja, emituje, lajka i tvita bez ikakvih posljedica. U pitanju je nivo prihvatljivog u definiranju nove internacionalne kulture selfizma uslovljene tehnologijom touch screena i interneta, putem kojih nam je cijeli svijet, a ujedno i ništa realno, na raspolaganju. Ovdje se zapravo radi o trci sa realnim vremenom koje je zaleđeno u pravougaonom obliku audiovizuelnog virtuelnog screena, kome se pristupa jednim klikom kažiprsta.

194

Kaže se da je kultura nastala kada je egipatski bog Oziris prestao da jede, a judeokršćanski prorok Abraham žrtvuje ljude. Odvojili smo se od kanibalizma i katarzičkog puštanja krvi drugim ljudskim bićima. Ali zato iste imamo priliku lajkati i tvitati, diskutovati o njima, pa čak i „selfirati“ na društvenim mrežama. Mislimo da smo izvojevali bitku slobode riješivši se ograničenja represivnih sistema, otvorivši vrata tehnološkim napravicama i virtuelnim društvenim mrežama u zamjenu za realno komuniciranje sa drugim ljudskim bićem. Mreže i sprave za mreže počele su da nas definiraju i mijenjaju. Ljudsko se pretvara u mehaničko. Zbunjeni u kapitalizmu ambicije, pohlepe, površnosti i prevara, postajemo bijesni ili umrtvljeno depresivni. Katarzu doživljavamo voajerski, sa mogućnošću bežične daljinske kontrole agresivnog sadržaja u virtuelnom svijetu interneta i touch screena. Slobodni smo da jednim potezom prsta na touch screenu ili daljinskom upravljaču biramo ono što nam je već izabrano. A sve je dostupno za surfanje. Surfanje nam dopušta površinski uvid u stvari. Ne ronimo po dubinama, već surfamo po površini. Masovna poplava informacijama sa televizije, bilborda, telefona ili tableta samo nas je učinila lijenima za razmišljanje ili bilo kakvu akciju.

Fenomenologija lajkanja na veoma sistematski način oduzima nam pravo na mišljenje kao i funkcionalnost dijela mozga koji se bavi razmišljanjem, tj. formiranjem sopstvenih stavova i sudova na prethodno zasnovanim tuđim stavovima, koji se strukturiraju preko naših emocija, iskustva i naučenih obrazaca razumijevanja. Dakle, moć rasuđivanja nam je oduzeta institucijom lajkanja. Uskoro ćemo mozak prestati da koristimo za bilo šta drugo osim logovanja na kojekakve društvene grupe na internetu i memorisanja lozinki.

Jedna od najvažnijih karakteristika ljudskog roda je da je čovjek sposoban za kulturu, tj. sistematsko uzgajanje određenih stvari koje mu definišu životni prostor i okolnosti. No, sasvim je uredu da živimo u novom medijskom dobu i sa komunikacijama svedenim na realno vrijeme i virtuelni prostor, što nam olakšavaju svakodnevnicu. Izgleda da smo tu svakodnevnicu podredili zahtjevima i mogućnostima tehnologije koja bi trebalo da nam olakšava put do bržeg rasuđivanja. Umjesto toga, napravili smo

195

novu internacionalnu kulturu selfizma kojim se brišu granice privatnog i javnog prostora i zbivanja. Umjesto da više nalikujemo ljudima, tj. da preciznošću vježbamo svoj mozak za evolutivne domete, internetske grupe postale su mjesto na kojima se svodimo na niže vrste živih bića.

Ova tzv. aerodromska kultura selfizma i surfanja (drugim riječima: „sve je na Googleu“, ma koliko mu tačnost i istinitost bila upitna) zapravo nije kultura. Predstavlja spoj kulturnih elemenata koji se dodiruju, ali ne miješaju. Kultura kao obilježje grupe i individue, definirane određenim vremenom i prostorom, zahvaćena je stalnim procesom promjena. Pri tome se njena fluidna narav nikada ne mijenja. Stalna fluktuacija kultura na aerodromskim sjedalima nije dopuštala da se formira jedan arhetipski kulturni obrazac. Iako je business dress code ili „farmerice i ruksak“ bio potencijalni kandidat za oformljavanje ove kulture, ipak ostao je u domenu popularne kulture kohezivnih društvenih grupa. Dolaskom WiFi i touch screenova tzv. aerodromska kultura se internacionalizirala i aklimatizirala u tradicionalnim kulturama i stvorila preduslove za razvoj (ne)kulture selfizma.

Užurbanost da se bude konektovan, a ostane u isto vrijeme anoniman, nije samo moda koju odbijaju dalekovidi stari ljudi sa debelim ili osteoporotičnim drhtavim prstima. To je kulturni imperativ koji nas određuje kao pripadnike ili odbačenike iz internacionalne kulture društvene umreženosti. Jesmo li pametniji? Sretniji? Manje gladni ili žedni? Prosvjetljeniji? Možda bolje rečeno, ozračeniji, s obzirom na sve više studija koje pokazuju štetnost bežičnih tehnologija. Dakle, da li se išta suštinski promijenilo nabolje u našem životu ako smo primili taj ili onaj mail, poruku, odgovorili na nečiji zahtjev, nešto lajkali, tvitali ili objavili svijetu neku sopstvenu beznačajnost, selfi bez realnog učešća u stvarnom životu samo kako bismo bili prisutni u globalnoj internacionalnoj kulturi umreženih anonimusa koji potiču iz sopstvenih kulturoloških grupacija koje se u virtuelnom prostoru i vremenu ne dodiruju realno, ali se itekako miješaju i proždiru međusobno.

196

Kultura se može posmatrati kao uzgajanje pragmatizama koji definiraju individuu u njenoj pripadnosti društvenoj grupi. U ljudskoj prirodi je da traži sebi slične, tako formirajući plemenske arhetipe, koji individui pružaju sigurnost i definiraju je u odnosu na drugo i drugačije. Prema jednoj staroj anegdoti islamskog kulturnog miljea, Proroku je došao neki čovjek i pitao šta da uradi kad dođe ponovo u selo u kome svi imaju povez preko jednog oka, iako on sam vidi dobro na oba oka. Prorok mu je odgovorio: „Pokrij i ti jedno oko“. Priroda interneta upravo pokazuje da se društvene grupe i forumi prave među sebi sličnima, tj. onima koji se trude da budu prihvaćeni u grupi. Iako niste istomišljenik određene diskusije, vaše neslaganje sa ostalima definira grupne plemenske arhetipe. Kulture su zatvorene i neukrotive, jer je strah od dezintegracije jači od mogućnosti kombinacije. Kultura itekako pokazuje svoje zube proždirući i usisavajući druge „manje kulturne“, stavljajući im povez na jedno ili oba oka kao pristupnu članarinu.

Koja je kultura jača u virtuelnom prostoru i vremenu definiranom filmskim jezikom i videotehnologijom? Da li internacionalna kultura egoistično guta nacionalne? Da li uopće koncept internacionalne kulture može postojati? Da li je selfizam odraz nove globalizacije internacionalne medijske interaktivnosti, ili je to samo jedna nova globalna masa umreženih on-the-go bezličnih individua koje zadržavaju svoj nacionalni ili religijski identitet, a ne vide kontrolu nad svojim profilom u cloudu koju drži „vlasnik neba“, tj. tehnologija mreža? Jedan od najznačajnijih elemenata po kome se kultura identifikuje i definira je jezik. A kojim jezikom govori vlasnik neba? Iako je vizuelni jezik fotografije univerzalan, te stoga selfiji imaju bezgraničnu moć komunikacije, pristup tehnologiji koja ih omogućava je ipak engleski jezik.

Zasigurno da bi jedan elokventni, eruditni Englez bio izgubljen u komunikaciji internacionalnim engleskim jezikom, jezikom aerodroma, koji je jezik bez prepozicija, članova, bez svih mogućih glagolskih oblika osim infinitiva i sadašnjeg vremena, gutanjem vokala, fonetskim i akcentualnim izvitoperenostima, ili

197

povratkom piktografiji i brojkama koje se u porukama koriste radi štednje vremena.

Izgleda da ovaj novi engleski postaje obilježje internacionalne kulture. Ukoliko ga dobro govorite, niste razumljivi. Ukoliko ga ne govorite, niste internacionalni. Ako ga govorite gramatički ispravno, ali sa akcentom, niste asimilirani u kulturnu grupu definiranu engleskim jezikom. Ali izgleda da oni koji ga govore prave novi internacionalni jezik i, konsekventno tome, novu kulturu.

Svrha jezika je da prenese poruku i ostvari komunikaciju. Tako internacionalni engleski potpomognut bukvarskom piktografijom obavlja svoju funkciju u determiniranju ove kulture. Sliči pomalo na uobraženi pokušaj čovjeka da se domogne neba praveći Babilonsku kulu. U Knjizi Postanka ovaj čin čovjekove uobraženosti Bog je kaznio tako što je pomiješao jezike i raštrkao ljude po svijetu. Nisu više bili jedna zajednica, već su počeli da prave svoje male zasebne kulture. A tako neujedinjeni udaljili su se od neba i jedni od drugih, ušuškani u sopstvene plemenske arhetipe.

Učahureni anonimusi rekonektovani su danas u virtuelnoj internacionalnoj kulturi, jer jezik selfija je univerzalni vizuelni jezik. Neminovno je da nova internacionalna kultura stvara sopstvene arhetipe koji su obilježeni tehnološkim napravicama i engleskim jezikom. Hoće li ta nova kultura biti oslobođena stereotipa?

Na osnove bontona, kao kulture držanja i komunikacije u realnom svijetu, ne mora se više obraćati pažnja, tako da način pozdravljanja, rukovanja ili blizina u držanju u odnosu na drugu osobu dobijaju nove fleksibilne norme internacionalnog karaktera, tj. nebitne. Ukoliko stari poznanik odbije da se rukuje sa sagovornicom, jer je prosvijetljen islamskom kulturom, ili ukoliko se Španac naljuti jer ste se rukovali umjesto zagrlili pri upoznavanju, a opalite šamar Francuzu jer vas je poljubio iako vas vidi prvi put i zgrozite se nad kikotanjem i grljenjem pokrivenih žena među sobom koje bi trebalo da odaju istinski duh prosvijećenosti religijom umjesto lezbijskih konotacija, koje vam nameće vaša kulturološka stereotipija, niste pripadnik

198

internacionalne kulture. Još uvijek stereotipi vašeg kulturnog ozračja nisu progutani u internacionalnu kulturu, a vi ste u njoj samo na aerodromu kao slučajni prolaznik. S obzirom da plemenski karakter kulture aktivira agresivnost u odnosu na ono što ne pripada grupi, tako internacionalna kultura agresivno guta sve ono što ne stavi povez na ono oko kojim se odražava pripadnost. Kultura se brani od utjecaja sa strane i radi na tome da se arhetipska podloga na kojoj je formirana ne raspadne. Lijepljenje rupa u formiranju nove kulture rezultira stereotipijom. Ona je adhezivni materijal pomoću kojeg svaka kultura agresivno proždire sve što joj ne pripada.

Hoće li nova internacionalna kultura selfizma, pored spondiloze, očnih bolesti i lošeg engleskog jezika, da dovrši Babilonsku kulu i proguta ostale manje kulture? Ili su bezlični konektovani anonimusi u internacionalnoj kulturi samo pijuni u rukama vlasnika tehnologija koje definira kulturološko-virtuelno vrijeme i prostor, a selfizam, kao kulturološki fenomen, ljepilo kojim se osigurava opstanak (i profit) novih tehnologija sve više udaljenih od realnosti. Ako iz ove kulture selfizma slijedi selfitis kao bolest, da li onda naša internacionalna kultura raste na nezdravim temeljima virtuelnog svijeta i tehnologije koja je sama sebi svrha? Udaljavamo li se tako od naše ljudske prirode, realnosti i kulture koja nas definiše kao pripadnike ljudskog roda?

199

Faris Kalabić UDK 338.23 : 336.74 (497.6)

Stručni članak

OD BRETTON WOODSA PREKO EURA DO CURRENCY BOARDA – ZNAČAJ ODUSTAJANJA OD MONETARNE

POLITIKE NA EKONOMSKU SITUACIJU U BOSNI I HERCEGOVINI1

FROM BRETTON WOODS OVER EURO TO CURRENCY BOARD - THE IMPACT OF THE ABANDONMENT OF A MONETARY POLICY ON THE ECONOMIC SITUATION

IN BOSNIA AND HERZEGOVINA2 Sažetak Bosna i Hercegovina je jedinstvena država u svijetu. Ona je jedinstvena po mnogo čemu: zasebnom kulturnom naslijeđu na međama Istoka i Zapada, jedinstvenom mentalitetu Balkana, ljudima različitih nacionalnih i vjerskih opredjeljenja “osuđenih” ili privilegiranih da dijele zajedničku domovinu. Ipak, jedinstvenost na koju se ovdje misli je da je BiH jedina zemlja na svijetu kojoj je u Ustavu određeno da ima jednu nezavisnu centralnu banku.3 Zapravo, malo ljudi u BiH je uopće upoznato sa ovom odredbom Dejtonskog ugovora u kojem je cementirana buduća monetarna politika tada nove države. Mnogima je ova odluka bila i logična naročito ukoliko se uzme u obzir žudnja i države i građana za stabilnost nakon dramatičnih ratnih iskustava, ali i sve prisutna sjećanja na prijeratnu hiperinflaciju. Zahvaljujući ovom posljednjem, niko nije imao ništa protiv Currency Boarda, koji je po pozitivnim iskustvima Argentine primijenjen i na BiH i koji je trebao garantirati stabilnost valute. Cijena te stabilnosti nije nikada bila povod jedne šire rasprave i utisak je da, iako Currency Board predstavlja jedan sveodređujući faktor ekonomskog života i razvoja, njegovo značenje za

1 Sažetak 3. poglavlja još neobjavljene autorove knjige „(Novi) svjetski poredak“ – Kapital II. 2 The summary of the Chapter III from the author's still unpublished book “(Novi) svjetski poredak“ - Kapital II 3 http://www1.umn.edu/humanrts/icty/dayton/daytonannex4.html.

200

nacionalnu ekonomiju je premalo tematizirano kako od stručnih krugova tako i od medija. Ključne riječi: značaj monetarne politike na ekonomski razvitak, Currency Board, Bosna i Hercegovina Summary Bosnia and Herzegovina is a unique country in the World. If one chooses any of these listed plurality of criteria such as a particular cultural heritage on the edge between Occident and Orient, very singular Balkan’s mentality, people of different national or religious traditions “condemned” or privileged to share common place of living, that uniqueness becomes quite apparent. However, the aforesaid uniqueness makes BiH an exclusive state, which has an independent Central Bank4 defined in the constitution. Actually, very few people in BiH knew this stipulation of the Dayton’s agreement, whereby the monetary police of the new state was determined. For the majority of the people such decisions appear logical, since the state and the citizens shared an overwhelmed desire for stability after dramatic war experiences, but also since the memories on hyperinflation before the war was still live. This was a pivotal argument for introducing Currency Board as assurance for stability of currency and following the positive experiences of Argentina nobody did objected it. The price of such stability was never a subject of a public discussion and although currency board is the key element of economic live and development, its crucial significance for national economy has not been brought up, neither by the economic experts nor through public media. Key words: Some implications of the monetary policy on the economic development, Currency Board, Bosnia and Herzegovina

4http://www1.umn.edu/humanrts/icty/dayton/daytonannex4.html

201

Uvod5

Valuta je vrijednost novca jedne nacionalne ekonomije u razmjenskom odnosu sa drugim nacionalnim novcem. Njemačka riječ za valutu je Währung, što ima značenje kao da nešto štiti. Englezi za valutu kažu currency, što opet ima veze sa current (struja), tj. ima značenje nečega što teče, ali u sadašnjosti. Iz samog značenja tih riječi mogu se izvesti različite ekonomske filozofije Nijemaca i Anglosaksonaca. Nijemci, prije svega, očekuju od valute da štiti njihovu imovinu i ekonomiju, odnosno vjeruju u jedan konzervativni pristup ekonomiji. Anglosaksonci, sa druge strane, posmatraju novac kao nešto što se stalno treba držati u pokretu, tako da su daleko spremniji uzimati kredite i živjeti sa dugovima. Obje „škole“ su na svoj način u pravu. Valuta treba da, sa jedne strane, štiti sopstvenu nacionalnu ekonomiju, a, sa druge strane, da služi kao sredstvo razmjene ne samo u zemlji nego i sa drugim državama. Jedna od osnovnih osobina jedne valute je njena kupovna moć. Ona je ta koja definira (određuje) životni standard jednog društva. Jedan od najvažnijih faktora koji određuje vrijednost valute jedne države je tzv. državni (valutni) saldo (currency account). Državni saldo može biti pozitivan i negativan. Teorijski je moguće da jedna država ima državni rebalans nula, ali se to nikada ne dešava u praksi. To bi bilo kao jedna firma koja nema ni profita ni gubitaka. Države nisu isto kao i firme: one imaju veći i daleko komplikovaniji bilans. Jedan od osnovnih sastojaka državnog salda je trgovinski bilans, tj. vrijednosti uvoza oduzete od vrijednosti izvoza jedne nacionalne ekonomije. Ta razlika može da vodi do jednog pozitivnog ili negativnog broja i kažemo da država proizvodi deficite ili suficite. Države kao što su Sjedinjene Američke Države imaju velike trgovinske deficite, tj. oni uvoze daleko više proizvoda i usluga nego što ih izvoze. To je onda jedan negativan broj. Države kao što su Njemačka, Kina i Japan imaju trgovinske suficite, tj. one eksportuju više nego što uvoze i imaju 5 Sažetak II poglavlja knjige Nuriela Roubinia i Stephana Mihma „Chrisis Economics: a chrash corce in the future of finance“, Chapter 2, Penguin books, London, 2010.

202

pozitivan trgovinski bilans. Međutim, taj broj predstavlja samo jedan dio valutnog bilansa. Drugi dio državnog salda je bilans između državne inostrane pasive i državne inostrane aktive. Pođimo sa pasivom. Ako SAD posjeduje kapital, obveznice ili čak nekretnine u drugim zemljama, to uzrokuje jedan tok prihoda iz inostranstva u Sjedinjene Američke Države. To je jedan pozitivan broj. S druge strane, ako kompanije u SAD-u zatraže kapital ili preuzmu dug od inostranih investitora koji nisu stanovnici SAD-a ili ukoliko vlada SAD-a proda državni dug strancima, onda to zovemo pasiva (dug) i ona uzrokuje odliv novca iz Sjedinjenih Američkih Država. Taj broj je onda negativan. Državni bilans sabira zajedno trgovinski bilans (balance of trade) i razliku između inostranih dobitaka i plaćanja (net factor payment). Dodatno, državni saldo posjeduje i jednu treću komponentu koja nastaje transferom novca u inostranstvo (npr. od dijaspore iz siromašnih zemalja). Ova treća komponenta je u odnosu na prve dvije neznatna, tako da se može trenutno ostaviti po strani.6 Ukoliko se saberu ova tri broja i ako je rezultat negativan, onda zemlja pravi državni deficit. Ukoliko je rezultat pozitivan, onda govorimo o državnom suficitu. Državni saldo igra odlučujuću ulogu u određivanju vrijednosti valute. Valute se ponašaju kao roba i njihova cijena zavisi od ponude i potražnje, odnosno u krajnjoj liniji od državnog salda svake države. Iz ponude i potražnje jedne valute se ustanovljava kursna lista.7 Iz ovoga slijedi da, ukoliko imate jednu eksportno orijentiranu ekonomiju i ukoliko vaša ekonomija proizvodi stvari koje druge države, druge ekonomije žele imati (npr. njemačke automobile ili kinesku robu opće potrošnje), možete biti sigurni da će vaša valuta biti tražena i da će vam omogućiti veliku kupovnu moć. To, naravno, nije sve. Nekada je 6 Za neke zemlje primaoce ovih transfera, kao što su mnoge siromašne zemlje Afrike, Azije ili Evrope, transferi uopće nisu zanemarljivi ukoliko se uzmu u obzir mali bruto socijalni produkti ovih zemalja. Za jednu bogatu zemlju kao SAD je to zanemarljivo. 7 Podaci iz 2010. godine govore da je ukupan dnevni promet deviza oko 3,98 biliona USD (3980 milijardi USD), što predstavlja znatan porast od 1998. (1,7 biliona USD). Najveći dio prometa je ostvaren špekulativnim transakcijama (70–90 %).

203

državni interes da vam valuta bude jeftina kao npr. u slučaju eksportno orijentiranih nacija poput Kine i Njemačke, a nekada želite imati jaku valutu da biste mogli jeftino kupovati robu po svijetu kada imate jednu potrošački orijentiranu ekonomiju, kao što je to slučaj sa SAD-om. Ogromna većina ostalih zemalja i nema suverenitet, odnosno neophodnu političku i ekonomsku moć dovoljnu da može na bilo koji način manipulirati svojom valutom.

Monetarna unija u kojoj države ili dogovore fiksne razmjenske kurseve između sebe (Currency Board) ili počnu da štampaju i koriste zajedničku valutu (Monetarna unija), predstavlja jedan, prije svega, politički akt, jer je on rijetko povezan sa gore opisanim ekonomskim zakonitostima. Obično se ovdje radi o raznim vrstama strukturalne prisile, o igri nametnutoj od moćnijih. Bretton Woods8 Tokom 20. stoljeća je bilo nekih 60 primjera uvođenja Currency Boarda. Tu se uglavnom radilo o bivšim kolonijama, čije ekonomije su ostale tijesno povezane sa ekonomijom kolonizatora i nakon okončanja kolonijalnog statusa. Ipak, najvažniji od svih je onaj ugovor iz 1944. iz Bretton Woodsa, koji je ne samo obilježio globalni monetarni poredak 20. stoljeća nego u velikoj mjeri postao politička smjernica globalnog svjetskog režima. Praktično odmah nakon poraza nacističke Njemačke počeli su se intenzivnije izrađivati planovi o novom svjetskom poretku nakon završetka rata. Jedan od najvažnijih dijelova tog novog/starog poretka je bilo uspostavljanje budućeg internacionalnog monetarnog sistema. Već početkom četrdesetih godina 20. stoljeća i ratnim događanjima koji su slijedili je bilo jasno da će Sjedinjene Američke Države igrati ulogu jedne dominantne vojno-ekonomske sile te da će kao takva odlučujuće utjecati na svjetsku valutnu i finansijsku politiku. Prodaja naoružanja te dodjela velikih kredita zaraćenim stranama

8 Većina navedenih izvođenja i primjera je pozajmljena sa predavanja berlinskog profesora Bernda Senfa, koje je on držao tokom 2008/2009. godine na Fachhochschule für Wirtschaft (FHW) u Berlinu te iz njegove knjige „Die blinden Flecken der Ökonomie“, Gauke Verlag, Berlin, 2002.

204

je učinila od Amerike najvećeg kreditnog povjerioca svijeta. 70 % zlatnih rezervi se nalazilo u Sjedinjenim Američkim Državama. Iz takvih preduslova nije iznenađujuće da su se Sjedinjene Američke Države dale na posao definiranja jedne internacionalne monetarne politike koja će, naravno, osigurati da Amerika i ostane najvažnija narodna ekonomija svijeta. Početkom 1944. godine su se iskristalizirala dva plana: prvi po ideji Britanca J. M. Keynesa, a drugi Amerikanca Harrya Dextera Whitea. Ova dva plana su kasnije data na usvajanje. Keynesov plan je bila ideja stvaranja jedne International Clearing Union (ICU), jedne internacionalne institucije koja bi omogućavala da države korisnici sistema mogu preko jedne centralne institucije obavljati trgovinske odnose, koristeći jednu indeksiranu internacionalnu vrijednost (valutu) „barcon“. Ovim sistemom bi i povjerioci i dužnici bili prisiljeni da rade na jednim izbalansiranim trgovinskim bilansima.9 Whiteov prijedlog, koji je kasnije i usvojen, bazirao se na politici fiksnih kurseva i uzdigao je dolar na nivo vodeće svjetske valute. Osim toga, jedan nipošto nevažan detalj je stavljanje pritiska na dužnike, dok su povjerioci bili pošteđeni bilo kakvih obaveza. Amerika, koja je u to vrijeme sa ogromnom distancom bila najproduktivnija država svijeta sa ogromnim suficitima, bila je, naravno, oduševljena ovim prijedlogom. Dakako, na kraju je ovaj prijedlog bio i usvojen. Bretton Woods sistem je zamišljen tako da sve valute imaju fiksne kurseve prema dolaru, koji je opet vezan, na neki ne baš definirani način, za zlato sa jednim kursem od 35 USD za jednu uncu. SAD su na početku davale garanciju da je dolar u svakom momentu zamjenjiv za zlato. Na taj način su Amerikanci nametnuli rješenje kojim su, sa jedne strane, izbjegli da se podvrgnu „diktatu“ jedne internacionalne obračunske jedinice (barcon), argumentirajući da je dolar isto tako dobar kao i zlato, a na drugoj strani su postali gospodarima svjetske valute. Razlika između jedne svjetske valute prema Keynesovim idejama i 9 Werner Liedke „Proposals for an International Clearing Union“, april 1943.; http://postwachstumsoekonomie.org/assets/applets/Keynes-Bancor_Version2.pdf.

205

dolarima je očigledna: jedna nezavisna svjetska valuta bi bila kontrolirana od nezavisnih institucija, naprimjer, ICU, dok je emisija dolara u potpunosti kontrolirana od FED-a, jedne privatne centralne banke. Amerika je tako postala čuvarom valute svijeta. Delegati 44 zemlje okupljeni u Bretton Woodsu zasigurno nisu zaboravili da je Amerika 14. juna 1941. godine, prije svog ulaska u rat, blokirala konta svih evropskih zemalja, osim Velike Britanije. Uprkos tome su 32 zemlje 22. juna 1944. potpisale taj ugovor, nadajući se da će na taj način dobiti obećane kredite. Blok zemalja na čelu sa UDSSR-om se usprotivio potpisivanju Ugovora, te se na taj način ogradio od američkog diktata ali i od, nakon Drugog svjetskog rata nametnutog, monetarnog sistema. Može se reći da je hladni rat počeo već tada, u junu 1944. godine.

Pored ovog osnovnog zahtjeva, da centralne banke potpisnice svojim intervencijama drže fiksne kurseve prema dolaru, konferencija je usvojila odluku o osnivanju dviju institucija i to Međunarodnog monetarnog fonda – MMF) (International Monetary Fond – IMF) i Internacionalne banke za rekonstrukciju i razvoj (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD), danas Svjetska banka (World Bank). Te dvije institucije su bile zadužene da provode regulativu koja je bila zadata Bretton Woods sistemom te da se brinu o obezbjeđivanju finansijske pomoći onim zemljama koje u nedostatku deviza dođu u finansijske probleme da ispunjavaju svoje obaveze. U prvim godinama postojanja su i Svjetska banka i MMF imali jako malo posla, jer je volumen datih kredita, koji su odobravani po jako strogim kriterijima, bio zanemarljivo mali, ali je on vremenom postajao sve veći i kao posljedica krize 2008. godine je dosegao svoj vrhunac. MMF igra ulogu posljednjeg utočišta, pozajmljivača posljednjih resursa (Lender of Last Resort) za one zemlje koje nisu u stanju da pomire svoje potrebe prodajom obveznica na finansijskim tržištima.

„Kada MMF dođe u jednu zemlju, on je zainteresiran samo za jednu stvar, kako da obezbijedi da banke i finansijske institucije budu isplaćene. MMF je taj koji drži finansijske špekulatore u poslu. Oni nisu zainteresirani za razvoj ili za

206

ono što bi moglo pomoći državama da izađu iz siromaštva.” (Joseph Stiglitz10)

Postavlja se pitanje kakve su konsekvence jedne ovakve,

političkom voljom definirane, monetarne politike, odnosno ko plaća cijenu njenog provođenja.

Posmatrajmo robno-novčanu razmjenu između Njemačke i Sjedinjenih Američkih Država (ovaj primjer je, naravno, primjenjiv za bilo koju državu koja je potpisala Ugovor o pristupanju Bretton Woods sistemu), kao što je to predstavljeno na slici br. 1.

Slika br. 1: Trgovinska razmjena između Njemačke i Sjedinjenih Američkih Država te određivanje kursa DM prema USD uz pomoć ponude i potražnje

Uzmimo kao prvo da želimo uvesti robu iz Njemačke u

Sjedinjene Američke Države. Da bismo to ostvarili, prvo ponudimo dolar na svjetskom tržištu valuta i za taj dolar dobijemo DM-ove koji nam omogućuju da kupimo robu u Njemačkoj. Obrnuto, ukoliko želimo da uvezemo robu iz Amerike, mi ponudimo DM na tržištu novca i za te marke dobijemo odgovarajuću količinu dolara za koje onda možemo kupiti robu u 10 Citirano prema članku iz The Independenta; Johann Hari „It is not just Dominique Strauss-Kahn. The IMF itself should on trial“, 3. juni 2011.

207

Americi. Iz toga slijedi da potražnja za dolarom nastaje iz uvoza iz Amerike, a ponuda za dolarom iz jednog izvoza u Ameriku. Slijedeći ponudu i potražnju nastaje ravnoteža koja određuje cijenu valuta jedna prema drugoj. Pretpostavimo sada da je cijena valuta fiksirana, tj. da je kao u sistemu Bretton Woodsa, 1 USD uvijek odgovara 4 DM.

Na prvi pogled ta ideja izgleda privlačna. Jedan postojani razmjenski kurs osigurava jednu postojanost trgovine koja je na taj način oslobođena rizika „prirodne (tržišne)“ varijabilnosti istih. Jedan fiksni razmjenski kurs omogućava sklapanje dugoročnijih ugovora itd. Problem nastaje kada jedan od partnera počne da primjenjuje inflatornu monetarnu politiku, tj. kad jednostavno počne da štampa novac. Upravo se to dogodilo šezdesetih godina prošlog stoljeća, kada je Amerika u cilju finansiranja Vijetnamskog rata bila „prisiljena“ da ekspandira svoju monetarnu bazu.

Na tako vještački način nastala ponuda dolara dovodi do poremećaja ravnoteže ponude i potražnje. To je najbolje ilustrirano slikom br. 2.

Slika br. 2: Utjecaj inflacije u Bretton Woods sistemu

Kurs [ DM/$]

Potražnja(od uvoza) Ponuda (od izvoza)

$

42

Višak Dolara

208

Pretpostavimo sada da u uslovima fiksnih kurseva dođe do pojave inflacije u jednoj od država, tj. pretpostavimo da nivo cijena u Americi počne da raste. To bi značilo da roba koja dolazi iz Amerike postaje „neprivlačnija” za uvoz iz Njemačke. To opet znači da se potražnja za dolarima iz njemačkog uvoza smanjuje (crvena kriva potražnje se pomjera ulijevo). U isto vrijeme, pošto roba u Njemačkoj postaje relativno jeftinija prema američkoj, to pospješuje izvoz iz Njemačke. Na taj način se povećava ponuda dolara na tržištu (crvena linija ponude dolara se pomjera udesno). Vidimo da se uspostavila jedna nova ravnoteža, ali ovaj put pri promijenjenom kursu dolara. U našem primjeru je novi ravnotežni kurs 2 DM za 1 USD. Vrijednost dolara je, prema tome, trebala da opadne. Prema Ugovoru, to nije moguće – kurs mora ostati fiksan. Vidimo da se na tržištu pojavio jedan višak dolara i, da bi se Ugovor održao, potrebno je da Njemačka centralna banka otkupi taj višak dolara i to po dogovorenom fiksnom, preuveličanom kursu od 4 DM za 1 USD. Tako otkupljene dolare Njemačka centralna banka povlači sa tržišta i pravi dolarske rezerve. Bretton Woods je odredio da su Sjedinjene Američke Države obavezne da skladište zlato u protuvrijednosti tih rezervi.

Na taj način kupovinom dolarskih viškova je ravnoteža ponovo uspostavljena. Njemačka centralna banka je kupovinom dolara, pod ovim nepovoljnim uslovima, stvarala jednu vještačku potražnju za dolarom. Ovdje se postavljaju dva legitimna pitanja.

Zbog čega je Njemačka pristala na ove uslove, koji predstavljaju besplatno (beskamatno) kreditiranje američke javne i privatne potrošnje? Sa Bretton Woods sistemom je Amerikancima omogućeno da posmatraju čitav svijet kao neku vrstu samoposluge koja im omogućava da sa odštampanim dolarima kupuju robu u čitavom svijetu i to po već utvrđenom kursu. Njemačka je bila gubitnik nakon Drugog svjetskog rata i faktički je nije niko ni pitao da li želi da pristupi sistemu. Pristanak ostalih zemalja je bio uslovljen raznim političkim, ekonomskim, a u nekim slučajevima i vojnim pritiscima. Na taj način su Sjedinjene Američke Države stvorile jedan sistem vazalnih država (vazalnih centralnih banaka), koje su „ispravljale“ njihove monetarne grijehove.

209

Zbog čega Njemačka centralna banka nije odgovorila istom mjerom? Centralna banka može da „stvori“ onoliko novca koliko joj je potrebno, tj. u ovom slučaju je Njemačka centralna banka „mogla“ jednostavno da stvori onoliko DM-ova koliko je potrebno da sa svoje strane pokrije taj višak dolara. Da to nije baš tako lako, pokazuje sljedeći primjer.

Slika br. 3: Tok novca u Bretton Woods sistemu

Slika br. 3 ilustrira razmjenu novca koji odgovara ekonomskim realitetima Bretton Woods sistema, a koji se može predstaviti principom fizike spojenih posuda. Prečnik svake posude odgovara bruto društvenim produktima (BDP-u) država, koji su sistemom fiksnih kurseva povezani u jedan zajednički sistem. Američka centralna banka zajedno sa komercijalnim bankama pumpa fluid (novac) u američki sistem, kao što je to predstavljeno jednom slavinom, i na taj način određuju nivo cijena (plavi volumen). Taj nivo je očigledno zavisan od količine fluida (novca) koju banke stave na raspolaganje, tj. odnosom količine fluida (novca) naspram BDP-a države. Ukoliko nivo fluida (novca) varira, varira i pritisak koji fluid vrši na dno posude. Na isti način, Njemačka centralna banka, koja je zadužena da kontrolira odnos količine novca prema njemačkom BDP-u, određuje nivo fluida

210

(cijena) u Njemačkoj (zeleni volumen), koristeći njemačku slavinu (elemente monetarne politike). Kao što smo već ranije izveli (slika br. 2), inflatorna kretanja u Americi (radi finansiranja Vijetnamskog rata) dovode do toga da se nivo fluida (cijena) u Americi poveća. Taj povećani nivo cijena (količine fluida) u Americi, po sistemu spojenih posuda, vodi do povećanog pritiska (inflatornog pritiska) na „dno“ američke posude, koji opet preko međunarodnog tržišta deviza, ima direktni utjecaj na politiku Njemačke centralne banke (Deutsche Bundesbank). U svrhu održavanja fiksnog kursa, Njemačka centralna banka je osigurala jednu dodatnu (sa njemačkog stanovišta nepotrebnu) slavinu (štampariju) koja preuzima taj dolarski višak sa tržišta novca te prekomjerne dolare „skladišti“ stvarajući tako dolarske rezerve. Marke, koje je Njemačka centralna banka stavila na raspolaganje Amerikancima (i to po jednom preuveličanom kursu) se opet koriste da bi se otkupljivali dijelovi njemačkog BDP-a. S obzirom na to se odjednom našlo previše novca na njemačkom tržištu, počeo je rasti nivo cijena i u Njemačkoj, tj. dolazi do inflacije. Tako nastala inflacija se naziva importirana inflacija, što je jedno jako pažljivo odabrano ime za ovakvo besplatno kreditiranje Vijetnamskog rata. Na ovaj način Amerikanci, služeći se jednim „strukturalnim“ nasiljem baziranim na monetarnim mehanizmima (emitiranja novca), domogli su se dijelova socijalnog produkta, zvanično partnerskih, ali de fakto vazalskih država. Kao sila pobjednica Drugog svjetskog rata, Sjedinjene Američke Države su izašle sa ogromnim monetarnim rezervama. Većina zlatnih rezervi svijeta se nalazila u trezorima američkih banaka, tako ko god je htio kredit za poslijeratnu obnovu se morao obratiti Americi. Bretton Woods je nastao kao posljedica politike uzmi ili ostavi. Ako niste htjeli da potpišete Ugovor, kao što je to bio slučaj sa UDSSR-om, morali ste da snosite konsekvence, tako da je većina zemalja akceptirala ovaj ugovor, kao neku vrstu manjeg zla. Nedostupnost toj svjetskoj valuti, dolaru, bio je jedan od osnovnih razloga kasnijeg raspada UDSSR-a i sa njim Varšavskog pakta. Kako su pedesete i šezdesete godine 20. stoljeća bile popraćene velikim privrednim rastom, kritičari Bretton Woodsa su zanijemili.

211

Od samog početka je Bretton Woods sistem nosio sjeme svog raspada. Amerikanci su se na samom početku obavezali da su svi dolarski viškovi pokriveni zlatom i to po kursu od 35 USD za uncu.11 Ovdje treba napomenuti da se zlato Sjedinjenih Država nalazilo u Fort Knoxu, ali ne samo njihovo, nego su i zlatne rezerve „partnerskih“ centralnih banaka lagerirane također u Fort Knoxu. To se može predstaviti kao da svaka država ima svoju ostavu gdje pohranjuje zlato. Sa američkog stanovišta, to zlato je bilo zalog „dobrog partnerstva“ i moglo se u konfliktnom slučaju jednostavno zaplijeniti.12

Charles de Gaull, legendarni francuski vojskovođa i političar te od 1958. do 1969. godine francuski predsjednik, bio je isto tako poznat kao neko ko je želio da svoju zemlju oslobodi od američke hegemonije. De Gaull je imao jednog kompetentnog ekonomskog savjetnika Jacquesa Rueffa, koji je sa svoje strane jako dobro razumio mehanizme Bretton Wooda i ukazao De Gaullu gdje je njegova slaba tačka. De Gaull je predlagao uvođenje jednog novog međunarodnog monetarnog sistema koji bi zamijenio Bretton Woods, a koji je predstavljao nešto modificiraniji Keynesov prijedlog. Na čuvenoj konferenciji za štampu u februaru 1965. godine, De Gaull poziva na uspostavljanje novog zlatnog standarda. Uskoro se uspostavilo da Amerikanci nemaju dovoljno zlata ni da isplate francuske dolarske viškove, a kamoli viškove drugih centralnih banaka. Vidjevši šta se dešava, mnoge centralne banke su pokušavale da se „riješe“ dolara, što je ovaj put izazvalo jednu povratnu „importiranu inflaciju“, ovog puta u Americi.

15. augusta 1971. godine je predsjednik Nixon stao pred kamere i objavio da Bretton Woods sistem više ne važi. Jednostavno, taj ugovor kojim se Amerika obavezala da „prodaje“ zlato po jednoj fiksnoj cijeni od 35 USD po unci je jednim

11 U vrijeme pisanja ovog članka cijena zlata leži pri 1300 USD za uncu. 12 Ova nikad izrečena, ali uvijek sveprisutna, prijetnja je od samog početka postojala. Zaleđivanje imovine u junu 1945. godine na početku Drugog svjetskog rata ili slučaj Libije 2011. su dobri primjeri takvog partnerstva.

212

predsjednikovim ukazom prestao da postoji.13 Na taj način Amerika je proglasila bankrot.

Utjecaj Monetarne unije na ekonomije zemalja učesnica (EURO 14 – €)

Ideja o stvaranju jedne zajedničke valute u Evropi je stara koliko i ideja Evrope. Još 1957. godine, prilikom potpisivanja prvih ugovora o stvaranju jedne vrste unije evropskih država, govorilo se o potrebama stvaranja jedne zajedničke evropske valute. Ugovorom iz Maastrichta, 7. februara 1992. godine, utvrđeno je da se monetarne ovlasti prebacuju na Evropsku centralnu banku (ECB)15. ECB gradi zajedno sa centralnim bankama zemalja članica jedan sistem centralnih banaka (ESCB). Svaka od zemalja članica ima jedan glas, osim u onim određenim oblastima prema članu 29. EGV-a (njemačka skraćenica Ugovora o evropskim integracijama), u kojima se jedna polovina glasova množi sa koeficijentima, koji zavise od broja stanovnika i druga polovina sa koeficijentima koji zavise od BDP-a zemalja članica. ECB je kontroliran od priznati stručnjaci u oblastima bankarstva i monetarne politike. Predsjednikov mandat traje osam, a potpredsjednikov četiri godine i jedan ponovni izbor je izričito zabranjen. Prošireni savjet ECB-a se sastoji, prema članu 45. EGU-a, od predsjednika, potpredsjednika i predsjednika svih nacionalnih centralnih banaka.

Jedna od najvažnijih regulativa za stabilnost zajedničke valute su tzv. konvergencioni kriteriji koje svaka zemlja članica treba da ispunjava. Oni predviđaju da, prema članu 104c EGU-a te prema članu 1. EGU-protokola, svaka zemlja mora da provodi jednu rigoroznu monetarnu politiku te da drži svoje deficite u 13 Bilo bi interesantno vidjeti šta bi se dogodilo danas da, recimo, Grčka vlada izađe sa jednim takvim ukazom da jednostavno od sutra više nikome ništa ne duguje. 14 Internet-stranica Evropske unije http://europa.eu. 15 Vidi član 4a Ugovora o evropskoj zajednici.

213

okviru 3 % BDP-a i da totalno zaduženje zemalja ne treba da pređe 60 % BDP-a. Također je definirano da se ciljna stopa inflacije treba kretati oko 1,5 %.

Euro je trebao, premda to nije nikada bilo javno rečeno, da predstavlja jednu alternativu dolaru te na taj način izbjegne njegovu hegemoniju. Ovdje treba napomenuti da recimo njemačka marka, koja bi s jedne strane bila stabilnija od eura, ne bi bila u stanju da preuzme ulogu svjetske valute, jer bi njen volumen jednostavno bio premali. Jedna evropska valuta koja pokriva tržište od 400 miliona ljudi bi bila u stanju da konkurira dolaru, te bi vjerovatno, dugoročno, mogla zamijeniti dolar barem na onim tržištima sirovina koja nisu pod direktnom vojnom kontrolom Sjedinjenih Američkih Država.

Ono što nije bilo planirano prilikom stvaranja eura je njegovo brzo uvođenje. Ujedinjenje Njemačke je izazvalo paniku i strah kod njenih evropskih „prijatelja“, prije svega Francuske. Francuska se bojala da bi ujedinjenjem Njemačke dominacija njemačke marke u Evropi postala još izraženija. U to vrijeme, krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina, njemačka marka je bila vodeća valuta u Evropi i sve ostale evropske države su se morale orijentirati prema njoj. Ona je bila neka vrsta evropskog dolara. Padom Berlinskog zida i početkom pregovora o ujedinjenju, povećala se i spremnost Njemačke u pravcu jedne zajedničke evropske valute. Iz nedavno objavljenih memoara Hans-Dietricha Genschera16 proizlazi da je tadašnji francuski predsjednik Francois Mitterand 1989. godine od njega tražio njemački pristanak jednog ubrzanog uvođenja Monetarne unije i da je sa tim uslovljen francuski pristanak na ujedinjenje. Prema Spiegelu, mnogi svjedoci iz tog vremena potvrđuju ovu verziju događaja. „Mitterand nije htio ujedinjenje Njemačke, bez napretka u evropskim integracijama i jedini teren, gdje su one bile pripremljene je bila Monetarna unija“, rekao je bivši Mitterandov savjetnik i kasniji ministar vanjskih poslova Francuske Hubert Vedrine. Bivši predsjednik Njemačke centralne banke Karl-Otto 16 Hans-Dietrich Genscher je bio njemački ministar inostranih poslova u Kohlovoj vladi u vrijeme ujedinjenja. Citirano iz izdanja Spiegela od 25. septembra 2010.; http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,719608,00.html.

214

Pöhl je bio još precizniji: „Moguće da do Monetarne unije ne bi nikada došlo da nije došlo do ujedinjenja Njemačke.“

Mastrihtskim ugovorom, iz februara 1992. godine, postavljene su osnove stvaranja Monetarne unije i kasnije sa stvaranjem Evropske monetarne institucije (EWI), koja je od 1. januara 1994. počela da prati stanje bilansa zemalja članica Eurozone. Euro je dobio ime na sastanku u Madridu u decembru 1995. godine.

Postavlja se pitanje: koji je „pravi“ moment za uvođenje Monetarne unije i šta treba biti urađeno prije njenog uvođenja?

Šta se dešava kada države, koje imaju različite nivoe produktivnosti i različite poreske i finansijske sisteme, dođu u jednu Monetarnu uniju?

Slika br. 4: Razmjena dijelova BDP-a između dvije države pri kursu 1 – 1 i jednakom stepenu produktivnosti

Posmatrajmo na ovom primjeru dvije države, A i B, koje

proizvode istu količinu BDP-a i to pri istim troškovima proizvodnje (troškovi proizvodnje su na slici br. 4 simbolično predstavljeni visinom Tp) od kojih obje emitiraju kupone koji predstavljaju zahtjeve za dijelovima BDP-a u pojedinim državama. Pretpostavimo da je BDP države A podijeljen na četiri dijela i da

215

svakom dijelu odgovara jedan kupon Ka kao zahtjev za dijelom BDP države A (gornji lijevi dio slike br. 4). Isto tako, država B posjeduje četiri dijela sopstvenog BDP-a kojemu opet odgovaraju kuponi Kb (donji lijevi dio slike br. 4). Pošto države A i B imaju jednaku produktivnost (jednaku količinu BDP-a pri istim troškovima proizvodnje) i samim tim jednake cijene, onda je razmjenski kurs kupona (valuta) između te dvije države 1 – 1. Drugačije rečeno, kuponi iz A i B imaju istu vrijednost. Ukoliko neko iz jedne države poželi kupiti jedan dio BDP-a iz druge, on mora na tržištu kapitala prvo kupiti kupone strane države, kojima onda može kupovati robu na stranom tržištu i zauzvrat ponuditi sopstvene kupone. Razmjenom kupona je uspostavljena međudržavna trgovina. Država A posjeduje sada kupone iz države B i država B posjeduje kupone iz države A. To opet omogućava kupovinu dijelova BDP-a druge države.

Pretpostavimo sada da se produktivnost države A u odnosu na produktivnost države B udvostručila tokom godina, tj. da je država A uspjela da smanji troškove svoje proizvodnje za polovinu, a da su troškovi proizvodnje države B ostali nepromijenjeni.

•

Slika br. 5: Država A je povećala svoju produktivnost, država B je ostala na starom

216

Lijevi dio slike br. 5 demonstrira slučaj kada se produktivnost u državi A udvostruči, tj. u državi A se proizvodi duplo više proizvoda pri istim troškovima proizvodnje. Kako je broj kupona kod države A ostao isti, to jednom kuponu Ka države A odgovara duplo više produkata iz A. To znači da se cijena proizvoda u državi A smanjila u pola u odnosu na recimo državu B. Kada bi razmjenski kurs između država A i B ostao isti, ubrzo bi se pročulo da se za kupone A može dobiti duplo više robe nego za kupone B, te bi eksport iz B u A zamro. Potražnja iz inostranstva za domaćim produktima bi nestala. Pošto je potražnja za kuponima Kb smanjena, a ona za kuponima Ka povećana, to će nakon nekog vremena na tržištu kapitala doći do promjene razmjenskog kursa, koji će opet u idealnom slučaju pratiti gore pretpostavljenu promjenu produktivnosti. Kupon Ka će u odnosu na kupon Kb udvostručiti svoju vrijednost i uskoro će se mijenjati po jednom kursu 1 – 2.

Iz slike br. 5 desno je vidljivo da u uslovima promijenjenog razmjenskog kursa, odnosno prilagođavanja kursa povećanju ili smanjenju produktivnosti, potražnja iz inostranstva ostaje očuvana. Kako se jedan kupon iz države A mijenja za dva produkta iz države B, cijena tih produkata će biti ista u A i u B. Na taj način će stanovništvo iz države B, uprkos stagnaciji u produktivnosti, biti u stanju da prodaje svoje produkte na tržištu. Ta vanjska konkurentnost države B će biti plaćena određenim gubitkom životnog standarda zbog obezvrednjivanja sopstvene valute, ali će na drugoj strani unutrašnja potražnja za domaćim produktima ostati očuvana, kao što je to naznačeno dvjema donjim linijama na slici desno.

Iz toga slijedi jedan važan zaključak. Postojanje varijabilnih razmjenskih kurseva omogućava ekonomijama sa nižim stupnjem produktivnosti da očuvaju potražnju za sopstvenim produktima i to kako inostranu tako i domaću. Razmjenski kurs je jedan važan mehanizam za zaštitu ekonomije, produktivno slabijih država. Devalvacijom sopstvene valute roba iz inostranstva poskupljuje, a domaća roba postaje konkurentnija.

Ukoliko sada ukinemo razmjenski kurs između država A i B, dobijamo sljedeću sliku.

217

Slika br. 6: Monetarna unija zemalja sa različitim nivoima produktivnosti

Monetarnom unijom prestaju da važe kuponi Ka i Kb i na

njihovo mjesto se uvodi jedan kupon K koji važi u obje države i kojim je moguće kupovati robu (usluge) nezavisno od porijekla.

Povećanjem produktivnosti dolazi do neminovnog smanjenja cijena robe. Onaj dio valute iz države A, Ka, koji je prije bio korišten za uvoz iz države B, sada će se koristiti za nabavku robe iz države A koja je puno povoljnija. Kako roba iz države A postaje jeftinija od robe iz države B, potražnja u državi A za robom iz države B jednostavno nestaje. Pošto je stanovništvu u državi B omogućeno da, koristeći istu valutu, kupuje robu u državi A koja je dosta povoljnija od domaće robe, onda će se potražnja za domaćim robama u državi B također smanjivati i sve više orijentirati na uvoz iz države A.17 Kao posljedica smanjene potražnje za domaćim produktima, u državi B dolazi neminovno do porasta nezaposlenosti. Produkcijske firme iz države B, sada suočene sa jednom jakom konkurencijom iz države A, postaju tehnološki

17 Zapravo, potražnja u državi B će se svesti na one dijelove BDP-a koji se ne mogu kupiti u državi A (kao što je turizam u Grčkoj) ili na visokospecijalizirane produkte koji su namijenjeni domaćoj potrošnji u državi B.

218

viškovi i uglavnom se zatvaraju. Samo jedan mali dio tih nezaposlenih će se ponovo zaposliti u trgovinskim firmama koje će ojačati.

Ovakav razvoj je bio apsolutno predvidljiv. Zemlje smanjene produktivnosti u jednoj Monetarnoj uniji dolaze u opasnost ekonomskog kolapsa. Ujedinjenje Njemačke je jedan zastrašujući primjer jedne takve unije. Prvog dana Unije su se Istočni Nijemci radovali poklonu dobrodošlice od 100 DM. Nakon dvije sedmice svi su ostali bez posla. Potražnja za istočnonjemačkim produktima je jednostavno nestala. Istočni Nijemci su bili, sa jedne strane, zasićeni četrdesetogodišnje „komunističke“ ponude, a sa druge strane, zahvaljujući kursu razmjene od 1 – 1 prema istočnom DM su dobili prvi put mogućnost da kupuju iz obilja zapadne ponude. Istočnonjemačke korporacije su jednostavno postale „tehnološki višak“ i u roku od nekoliko mjeseci od ujedinjenja i posljednje su bile zatvarane. Ako se čak i izuzmu kriminalne radnje u vezi sa tzv. povjerilačkim fondom (Treuhandfond)18, koji je izvršio privatizaciju istočnonjemačke imovine, njemačka Monetarna unija je bila traumatična i to kako za Istočne tako i za Zapadne Nijemce. Nakon što je ekonomija, sada ujedinjene, Istočne Njemačke kolabirala, jedini izlaz je bio u tzv. transferskim plaćanjima.19 Ta plaćanja su od samog početka izazivala, pa i dan danas izazivaju, „nesporazume“ između Istočnjaka (Ossis) i Zapadnjaka (Wessis) koji se i dan-danas ne vole. Ono što je začuđujuće je da je na početku, nekoliko godina nakon pada Zida i uvođenja kapitalizma, Istočna Njemačka bila u daleko gorem položaju nego druge komunističke zemlje poput Češke, Slovačke i Mađarske, iako je u vrijeme komunizma istočnonjemačka ekonomija bila u daleko 18 https://www.youtube.com/watch?v=1YmxTojrls0 (ovo sam zadržao iz dva razloga: prvi, jer je historijska činjenica i potvrđeno – istina, prilično kasno, od njemačkog pravosuđa, a, drugi, jer da smatram da bi Bosanci trebali da znaju da nisu oni ti koji su izmislili kriminalnu privatizaciju na prelasku između sistema). 19 Pod transferskim plaćanjima se podrazumijevaju direktne investicije iz Zapadne Njemačke u istočnonjemačku infrastrukturu, a sve u svrhu oživljavanja istočnonjemačke privrede. U tu svrhu je uveden porez na dohodak od 15 % kojeg i dan-danas, ali u nešto manjem procentu, plaćaju svi zaposleni u Njemačkoj.

219

boljem stanju nego ekonomije „socijalističke braće“. Postojanje jedne produktivnije ekonomije u Monetarnoj uniji je samo pojačavao porođajne muke uvođenja liberalizma. Trebalo je dosta vremena i još više novca i investicija da istočnonjemačka privreda dosegne nivo svojih istočnih susjeda. Nivo produktivnosti Zapadne Njemačke Istočna Njemačka nije nikada dostigla.

Ako uspostavljanje Evropske monetarne unije posmatramo u tom svjetlu, vidimo mnoge sličnosti ali i ogromne različitosti. Evropska zajednica je nastala kao unija suverenih nacionalnih država s ciljem stvaranja jednog zajedničkog ekonomskog prostora. Drugi motiv stvaranja je bio da se, prije svega, kroz jedno ekonomsko, a kasnije i političko zbližavanje, stvori jedna konstruktivna atmosfera koja je trebala da onemogući nastajanje konfliktnih situacija i neprijateljstava koji su toliko puta historiji izazvali krvoprolića između naroda Evrope. Kao najveću prednost stvaranja zajedničke valute su političari uvijek isticali „velike prednosti“ izbjegavanja razmjenskih kurseva prilikom turističkih putovanja kao i to da uvođenje zajedničke valute doprinosi zbližavanju evropskih nacija.20

U stvarnosti, ukidanje razmjenskih kurseva pogoduje isključivo eksportno orijentiranim korporacijama koje su na taj način oslobođene rizika sklapanja poslova po jednom kursu i izvršenja poslovanja po jednom, eventualno, nepovoljnijem kursu. Na taj način je uvođenjem eura na početku došlo do velikog porasta volumena trgovinske razmjene između zemalja članica, te je vrijednost eura na početku porasla u odnosu na druge svjetske valute. Ono što evropsko iskustvo čini dosta drugačije od njemačkog je da stvaranje ekonomske unije nije bilo popraćeno stvaranjem jedne političke unije21, koja bi uz pomoć jedne jedinstvene fiskalne politike omogućila stabilnost zajedničke valute. Monetarna politika Evropske centralne banke, zajedno sa dogovorenim regulacijama Mastrihtskog ugovora, jednostavno nije

20 Otprilike istom logikom kojom je Štafeta mladosti trebala da doprinese zbližavanju jugoslavenskih naroda. 21 Ovdje treba naglasiti da stvaranje same političke unije ne bi mnogo promijenilo stanje stvari: ekonomske razlike u razvoju evropskih regiona (država) bi neminovno vodile produbljivanju tih razlika.

220

bila dovoljna da spriječi strukturalnu divergenciju unutar Eurozone. Ustvari, niti jedna zemlja Eurozone, uključujući i one jake poput Njemačke i Holandije, nije uzimala ozbiljno obaveze Mastrihtskog ugovora o držanju godišnjeg zaduženja do 3 % BDP-a i ukupne zaduženosti do 60 %. Sankcije za nepridržavanje nisu bile predviđene, odnosno one koje su bile su i dan-danas politički neprovodive. Osnovni princip Evropske unije od samog početka je bio da je svaka zemlja odgovorna za sopstvene dugove.

Visokoproduktivne zemlje na Sjeveru, na čelu sa Njemačkom, Holandijom i Danskom, ubrzo su po uspostavljanju Eurozone nametnule dominaciju sopstvenih proizvodnih i trgovačkih kuća koje su i najviše profitirale od uspostavljanja zajedničkog tržišta. Na početku su zemlje juga Evrope također profitirale od zajedničke valute, jer je oživljavanjem trgovine oživio i protok novca. Euro je omogućio tim zemljama da nude i prodaju svoje državne obveznice po cijenama (kamatnim stopama) koje prije pristupa nisu mogle ni sanjati. Taj „jeftini“ novac je preplavio tržište izazivajući ekonomski mjehur uglavnom baziran na tržištu nekretnina.

Da bi na neki način nadoknadile pad domaće potražnje, zemlje južne Evrope su bile prisiljene da se u sve većem obimu prodajom obveznica i uzimanjem kredita zadužuju i da tako stvoreni novac koriste u sopstvenoj javnoj potrošnji.22 Na taj način je zaduženje ubrzo prešlo granice mastrihtskih kriterija te danas, u slučaju Grčke, iznosi fantastičnih 160 % BDP-a i 120 % u slučaju Italije.

Uvođenjem zajedničke valute evropske ekonomije su se još više razdvojile jedna od druge. Bogate zemlje su postale još bogatije, a siromašne još siromašnije. Ukoliko su na početku krize, 2008. godine, dugogodišnje državne obveznice svih država Eurozone imale otprilike istu vrijednost naspram Njemačke, danas

22 Ovdje nipošto ne treba zaboraviti da su zemlje poput Grčke, friziranjem bilansi, mitom i prevarom uopće, došle u priliku da se pridruže Eurozoni. Jednoglasna uvjeravanja njemačkih političara (Kohlove vlade) da nisu znali da Grčka igra jednu nepoštenu igru su prilično neuvjerljivi, posebno ako se znaju iskustva i teške „porođajne muke“ njemačkog ujedinjenja.

221

Grci moraju platiti 8 puta veću kamatu od Njemačke.23 Ovdje trebamo napomenuti da je potpuno isti scenario moguć i u jednoj zemlji. Siromašni regioni postaju sve siromašniji, a oni bogati sve bogatiji. Razlika između jedne države i unije država kakva je Evropska unija je očigledna; ako ostanete nezaposleni u okviru jedne države, uvijek možete da se preselite u druge, ekonomski prosperitetnije dijelove. Osim toga, transferska plaćanja u okviru jedne države su politički provodljivija, tako da, iako živite u siromašnijim krajevima, možete se nadati da ćete doći na ovaj ili onaj način do subvencija koju svaka država namjenjuje manje razvijenim krajevima. Teoretski bi bilo moguće da jedan Grk, bez ikakvih problema, dođe u Njemačku i tu pokuša da stvori svoju egzistenciju. Zakonski je to i moguće, ali praktično je jako teško ostvarljivo. Evropska unija je ukinula sve pravne prepreke slobodnog kretanja robe, kapitala i ljudi. Jezičke barijere nije moguće ukinuti bilo kojim pravnim aktom. Ljudi koji bi iz Grčke željeli da rade u Njemačkoj su, iz razloga nepoznavanja jezika, isključeni sa tržišta rada. Oni su prisiljeni da ili ostanu u Grčkoj ili da prihvate poslove koje nikako ne odgovaraju njihovim kvalifikacijama. Pristup Njemačkoj ima samo onaj dio visokoobrazovanih inženjera koji se zbog same prirode njihovog posla mogu uklopiti u zahtjeve njemačkih firmi. Na taj način njemačke kompanije dodatno profitiraju od nastale situacije. Priliv visokokvalificiranih stručnjaka sa Juga, koji obično dolaze u Njemačku sa smanjenim zahtjevima, vrši pritisak na tržištu radne snage i na taj način omogućava kompanijama da jednostavno smanjuju plate uposlenika. Tako njemačke kompanije postaju još produktivnije, a grčke24 ostaju bez visokoobrazovanog kadra, pa je jedan izlaz iz dužničkog ponora sve nevjerovatniji.

Drugi način „kompenzacije“ bi bio putem direktnih investicija iz Njemačke u Grčku. Problem je što nešto takvo jednostavno nije politički ostvarljivo. Nijedna njemačka vlada ne bi preživjela jednu takvu vrstu subvencija.

23www.raiffeisenbank.at%2FeBusiness%2Fservices%2Fresources%2Fmedia%2F1015018521967-892929358920806717_892932174540307028-895909884694537611-1-30-NA.pdf. 24 Ovdje je Grčka simbol za sve PIIGS zemlje.

222

Currency Board

Primjeri Bretton Woodsa i eura jasno ilustriraju sve probleme koji se javljaju striktnom primjenom Currency Boarda. Na prvi pogled, ovi sistemi su potpuno različiti, ali pažljivijim posmatranjem se mogu uočiti velike sličnosti. U oba slučaja je Ekonomska unija napravljena i provođena bez stvarne prateće političke unije, čime se „odgovornost“ ekonomskog boljitka tako nastale zajednice skida sa pleća onih moćnijih. Proces ujedinjenja Njemačke je dramatično demonstrirao, tako da čak nijedna „politička unija“, i sa njom izražena snažna politička volja nejednakih partnera, nije dovoljna da kompenzira ekonomske suprotnosti heterogenih ekonomija.

Pokazuje se da jedna striktna primjena Currency Boarda, čak i sa onim zemljama čiji je nivo produktivnosti bio otprilike isti poput Bretton Woodsa, isto tako dovodi do problema koji se godinama sve više uvećavaju te na kraju dovode do kolapsa samog sistema. Stvarni razlozi uvođenja Currency Boarda su uvijek isključivo politički. Oni slijede logiku nesmetanog prometa kapitala i robe unutar samog prostora, prometa koji odgovara interesima ekonomskih, političkih elita koja je od njih i nametnuta.

Drugi način zaštite svoje ekonomije, pored prilagođavanja razmjenskih kurseva sopstvenoj produktivnosti, svakako su carine. Već 2001. godine je BiH prihvatila postepeno ukidanje carinskih obaveza za robe čije je porijeklo iz Evropske unije.25 Carine su postepeno ukidane tako da su sa 1. januarom 2013. godine nestale i posljednje prepreke robne razmjene.26 Ovo se pokazalo kao raj za sve one koji se bave importom/eksportom, a koje je obično u rukama novooformljene ekonomsko-političke elite27, ali i sigurnu eutanaziju za sve one koji su pokušavali da bilo kojom vrstom proizvodnje opstanu. 25http://www.europa.eu/rapid/press-release_IP-01-294_de.pdf. 26http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/DE/Trade/maerkte,did=764042.html. 27 Ehrke, Michael „Bosnien: zur politischen Ökonomie erzwungenen Friedens“, Bonn: Friedrich-Ebert-Stiftung, Internat. Politik-Analyse, 2002, 161 KB, PDF-File. Electronic ed.: Bonn: FES Library, 2003.

223

Ovdje se treba prisjetiti da veća produktivnost znači i jeftiniju robu. Bosanskohercegovačka preduzeća su se našla u slobodnoj konkurenciji sa evropskim kompanijama na jednom otvorenom tržištu. Može se utvrditi da je, zahvaljujući Currency Boardu i nestanku carina, bosanskohercegovačka ekonomija dovedena u jedan prilično nezavidan položaj. Prosječne kamatne stope na kratkoročne (obično tromjesečne) federalne trezorske zapise iznose nekih 5 %, dok npr. Njemačka trenutačno prodaje svoje dvogodišnje državne obveznice za nevjerojatnih 0,001 %.28 To opet znači, da bi jedno bosanskohercegovačko preduzeće moglo konkurirati njemačkom na otvorenom evropskom tržištu, ono bi moralo imati pet puta veću produktivnost od jedne njemačke kompanije. Kako je u cijeni svakog proizvoda sadržano kamatno opterećenje,29 tako nivo kamatnih stopa direktno utječe na produktivnost. Ukoliko bi na ovakvom tržištu jedno, hipotetički, bosanskohercegovačko preduzeće i bilo u stanju da parira jednoj njemačkoj firmi na bazi visokih tehnologija, ono ipak ne bi bilo konkurentno iz razloga nemogućnosti nabavke mašina i reprodukcionog materijala po povoljnim njemačkim kreditima.

Centralna banka, svedena na ulogu mjenjačnice30, nije u stanju da generira neophodnu likvidnost za oživljavanje ekonomskog života i cjelokupna ekonomija je prepuštena na milost i nemilost stranih investitora i njihovih finansijskih institucija.31 Kao posljedica krize 2008. godine, velika većina inostranih banaka, zabrinuta za sopstveni bilans, počela je sukcesivno da povlači svoj kapital iz Bosne i Hercegovine i transferira ga matičnim bankama. Ovaj proces je na kraju doveo do toga da je

28http://www.handelsblatt.com/economy-business-und-finance-deutschland-rendite-fuer-zweijaehrige-staatsanleihen-erstmals-null-prozent/6691996.html. 29 Helmut Creutz, "Das Geldsyndrom", 1997. 30http://www.hacer.org/pdf/Hanke01.pdf; razlozi za ovu super ortodoksnu primjenu Currency Boarda (usporedi sliku 2 sa svim ostalima) su poznati samo guverneru. 31 Predrag Catković, „Money Endogeneity and Monetary Policy in a Foreign Bank-Dominated Banking Sector: The Case of Bosnia and Herzegovina and Croatia“, FMM conference „The jobs Crisis“, Berlin, 24/26. oktobar 2013. Dostupno na: http://www.boeckler.de/pdf/v_2013_10_24_cetkovic.pdf.

224

cjelokupna ekonomija Bosne i Hercegovine uvučena u depresiju koja je rezultirala socijalnim nemirima početkom 2014. godine. Ako se uz sve to doda i činjenica da, zbog razlike kamatnih stopa u Bosni i Hercegovini i zemljama Eurozone, cijene u BiH rastu dosta brže od cijena u Evropi,32 zarade uposlenika iz razloga kompetitivne ekonomije taj rast ne mogu pratiti, što opet, sa jedne strane, predstavlja obezvređivanje valute kojoj opada vrijednost, a sa druge strane, donosi i pad životnog standarda i to bez da se time poboljšava konkurentnost domaće ekonomije. Tako prikrivena devalvacija doprinosi daljnjem pooštravanju socijalnog nezadovoljstva.

U vrijeme kreditne i ekonomske ekspanzije, a pogotovo nakon strašnih iskustava rata i hiperinflacije, Currency Board je bilo jedno prihvatljivo rješenje koje doprinosi stabilnosti valute. U kriznim vremenima, zbog restriktivne monetarne politike, postaje ga sve teže održavati. Posjedovati jednu snažnu valutu je zavodljivo, posebno za onaj dio ekonomsko-političke elite koji kontrolira tokove uvoza/izvoza i koji nema nikakvog interesa za razvoj bilo kog drugog industrijskog sektora do trgovine. Za sve ostale Currency Board predstavlja ulazak u ring boksera muha-kategorije koji treba da boksuje sa teškašem i to bez rukavica (bez carina, bez valutnog kursa koji odgovara njegovoj kategoriji i bez pristupa internacionalnim finansijskim tržištima). Prvih nekoliko rundi će muha i uspijevati, ako ništa pokretljivošću, da odoli teškašu, ali prije ili kasnije će podleći.33

Prije nego što Currency Board otpišemo kao ekonomsku besmislicu, treba se podsjetiti da je on nastao kao posljedica političke volje te da bi njegovo eventualno ukidanje, čak i kada bi Bosna i Hercegovina posjedovala suverenitet za takvo što, moglo 32 Da bi trgovačke kuće kupovale robu za prodaju, one moraju uzimati kratkoročne kredite od domaćih (u bh. slučaju, inostranih) banaka pod daleko nepovoljnijim uslovima (u najboljem slučaju EURIBOR – + 3 %). Ta kamata mora onda da se uračuna u cijenu robe, tako da je već danas u BiH skuplje nego u Eurozoni (i to ako zanemarimo utjecaj velikih korporacija i velikog tržišta Eurozone). 33 Ovdje treba napomenuti da je ovakva ortodoksna primjena Currency Boarda jedinstvena u svijetu (vidi Hanke), te se Bosna tako opet našla u ulozi eksperimenta.

225

izazvati neželjene političke posljedice, daleko ozbiljnije od onih u 2014. godini. Literatura

1. Predrag Catković, „Money Endogeneity and Monetary Policy in a Foreign Bank-Dominated Banking Sector: The Case of Bosnia and Herzegovina and Croatia“, FMM conference „The jobs Crisis“, Berlin, 24/26. oktobar 2013. Dostupno na: http://www.boeckler.de/pdf/v 2013_10_24_cetkovic.pdf.

2. Helmut Creutz, "Das Geldsyndrom", Ullstein Taschenbuch, 4. Auflage, 1997.

3. Michael Ehrke, „Bosnien: Zur politischen Ökonomie erzwungenen Friedens“, Bonn: Friedrich-Ebert-Stiftung, Internat. Politik-Analyse, 2002. - 31 S. = 161 KB, PDF-File. Electronic ed: Bonn: FES Library, 2003.

4. Steve H. Hake, „On Dollarization and Currency Boards: Error and Deception“, Policy Reform, 2002, Vol. 5(4), pp. 203–222.; dostupno na http://www.hacer.org/pdf/Hanke01.pdf.

5. Johann Hari, „The Independent“, „It is not just Dominique Strauss-Kahn. The IMF itself should on trial“, 3. juni 2011. Dostupno na: http://www.independent.co.uk/ voices/commentators/johann-hari.

6. Werner Liedke, „Proposals for an International Clearing Union“. Dostupno na: http://postwachstumsoekonomie.org/assets/applets/Keynes-Bancor_Version2.pdf.

7. Nuriel Roubini, Stephan Mihm, „Chrisis Economics: a chrash corce in the future of finance“, Chapter 2, Penguin books, London, 2010.

- Citirano iz izdanja Spiegela od 25. septembra 2010. „Historischer Deal: Mitterrand forderte Euro als Gegenleistung für die Einheit“; http://www.spiegel.de/politik/ausland/ 0,1518,719608,00.html. Citirano iz Germany Trade/Invest, 20. februar 2003. Dostupno na: http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/DE/ Trade/maerkte,did=764042.html.

226

- Citirano iz izdanja Handelsblatt, 30. maj 2012. Dostupno na: http://www.handelsblatt.com/ economy-business-und-finance-deutschland-rendite-fuer-zweijaehrige-staatsanleihen-erstmals-null-prozent/6691996.html. - Dejtonski mirovni sporazum, engleska verzija. Dostupno na: http://www1.umn.edu/humanrts/icty/dayton/daytonannex4.html. - Internet-stranica Evropske unije http://europa.eu. - Predavanja prof. Bernda Senfa koja je on držao tokom 2008/2009. na Fachhochschule für Wirtschaft (FHW) u Berlinu, te njegova knjiga „Die blinden Flecken der Ökonomie“, Gauke Verlag, Berlin, 2002. - Službena web stranica Evropske unije, Bruesel IP/01/294, dostupno na: http://www.europa.eu/rapid/press-release_IP-01-294_de.pdf.

227

Prikazi i osvrti / Reviews and Comments

228

229

Emina Kečo-Isaković UDK 061.1 : 342.7 (497.6)(049.3)

BOSNA U EVROPSKIM INTEGRACIJAMA1

BOSNIA IN THE EUROPEAN INTEGRATIONS2

Sažetak Tekst je izlaganje na promociji knjige Safeta Halilovića Evropske integracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo, 2013. Summary The content of this paper is presented at the promotion of a book by Safet Halilović European Integrations and Bosnia and Herzegovina, Sarajevo 2013.

Osobita mi je čast što možemo biti okupljeni na ovakvom skupu-slavlju ispisane knjige o tematici o kojoj svakodnevno slušamo, vjerujemo da je poznajemo, a zapravo u našoj sredini naučno i stručno nitko se i nije bavio temeljito znanstveno ovom temom! Apsurd, kao i još mnogo apsurda koji su mogući u ovoj državi. A svi se zaklinjemo u EU, čekamo je (ili ona nas čeka?) i tapkamo u mjestu – u teoriji i praksi – već godinama. Nepoznavanje problema EU, neznanje koje je i kod naših najvećih dužnosnika koji se kunu da nas vode u EU je veliko onoliko koliko je sama problematika EU velika!

Zbog toga je knjiga prof. dr. Safeta Halilovića veliki doprinos baš sada i baš ovdje kao štivo uz koje će se obrazovati i studenti koji će, nadam se, biti građani EU-a, ali i svi ostali koji 1 Izlaganje na promociji knjige prof. dr. Safeta Halilovića Evropske integracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 2013. 2 Presentation at a promotion of a book by Prof. Dr. Safet Halilović European Integrations and Bosnia and Herzegovina, Sarajevo 2013.

230

trebaju da nas uvedu u EU. Put nije ni lahak ni jednostavan. Za sve one koji olahko i površno misle, lekcije iz kojih ne uče, stižu svaki dan. IPA fondovi su nas čekali do nekidan. Gubitak fondova koji nam je predočen je skupa lekcija za građane BiH, a za političku elitu nenaučena lekcija zbog koje ni na početnim godinama diplomacije ne bi položili ispit.

Knjiga prof. Halilovića se zato, možda, pojavila u pravo vrijeme – da poduči i one koji su to morali davno znati šta je EU kojoj težimo i u koju se zaklinjemo. To nije samo jednostavni zbir država koje su članice EU. To je i akumulirano znanje o svim problemima i svim oblastima naših života – od ekonomije, prava, sigurnosti, obrazovanja, kulture, razmjene i roba i mišljenja, ekologije, do poštovanja svih evropskih adeta i zakona!

Praksa ne može biti puka primjena teorije u stvarnosti, nego se gradi i teorijom i umom i običajima svake posebne sredine. Ni u antičkom svijetu, u Platonovoj analizi, nije bilo lahko obuzdati raznim državnim ustanovama zloupotrebu moći. Platonova utopija nas podučava tome. Zloupotreba vlasti i moći koja proizlazi iz nje od davnina je problem društva uopće i potpuno onemogućavanje tih zloupotreba ostvarivo je, nažalost, samo u utopiji. Zbog toga bi u savremenim društvima, kao nekad u antičko vrijeme, trebali imati ulogu u gradnji društava eksperti – procjenitelji, oni koje se sluša i kojima se vjeruje. Ekspert je netko između znanosti i političke prakse, netko ko ne daje posljednju riječ, ali njegova preporuka je odlučujuća pri donošenju konačnih odluka.

Čitanje knjige prof. Halilovića je, zapravo, moguće štivo za eksperte koji bi sagledali cjelinu problema EU i dali mišljenja na osnovu kojih bi se donosili zaključci toliko stručno i znano da bi korištenje IPA fondova za BiH bilo imperativno, kao što bi bilo imperativno da se razumije da oni koji ne razumiju pravila EU ne mogu ovu zemlju dovesti negdje osim do apsurda u kojem sada jesmo.

Možda je došlo vrijeme da se čitaju knjige kakva je ova profesorova koja nas upućuje na abecedu nastanka i funkcioniranja EU. Zamisao EU nastala je nakon II svjetskog rata kao ideja o saveznoj državi u Evropi. Zapravo, svi su se okupljali oko jedinstvene Evrope koja de facto nije imala koncept, ali je ideja

231

uspjela da okupi u EU i one koji i nisu bili uvijek istomišljenici (odbacivanje evropskog ustava nedavno je to i potvrdilo). Ujedinjena Evropa nastaje kao direktna posljedica zala načinjenih do 1945, kao pokušaj da se stvori novo samopouzdanje, sloboda i mir, da se dosegne novo blagostanje, nova sigurnost, vjera i povjerenje koje nam moraju omogućiti da u budućnosti čekamo vrijeme u kojem možemo zasaditi hrast i odmarati se u sjeni njegova lišća, egziperijevski, bez bojazni da ćemo morati napustiti i hrast i kuću i otići, ako stignemo živi otići, na svih pet kontinenata ne znajući da li postoji kuća, hrast, otac, majka, sin, dijete… ili samo neka gomila neidentificiranih kostiju u nekom tunelu na Balkanu.

Čerčil je već 1946. nudio ideju sjedinjenih evropskih država koja je dovela do osnivanja Savjeta Evrope. Možda je maj 1948. trenutak rađanja nove Evrope i prihvatanja integracija, a odbacivanja paranoja. Od tada trebalo je i volje i žrtvovanja nacionalnih programa da bi se potpisao Rimski ugovor 25. 3. 1957. To je značilo da je pobijedila ideja koegzistencije, multikulturalnosti i zajedničkog života.

Sadašnji koncept EU je da buduće članice moraju da hodaju za EU kao za sjenkom, daju velike ultimatume koje nije lahko ispuniti. Oni koji sjenku slijede intenzivno brzo i bez ikakvih pitanja mogu dobiti šansu, ostali mogu biti sjenka neograničeno dugo (Turska, naprimjer).

EU je na Bosnu dugo gledala kao na cunami i ponašala se tako da je razumjela da žrtve treba nahraniti prije negoli dođe novi talas cunamija, da ne umremo gladni! U tragikomičnom slanju paketa koje većina stanovništva i ne jede, tragedija Bosne postajala je tragedija EU. Zašto Bosna, uprkos svemu, jeste konsenzus Evrope? U BiH se nalaze misije OSCE-a, Savjeta Evrope, Evropske komisije, EU, evropske policije, brojne vladine i nevladine organizacije, Svjetska banka, evropske banke i dr. Svi rade na pronalaženju rješenja za prosperitet BiH. Nije sporno da aktivno primjenjuju regionalnu kooperaciju i nastoje da tranzicijom promaknu cijeli region u Evropu. Trenutni zastoj političkih odnosa internacionalna zajednica nastoji riješiti, pa je možda i ovo oduzimanje IPA fondova Bosni vrsta pritiska da nas

232

vrate na put sjenke. Evropa danas, ipak, mora biti mjesto gdje represije nestaju, mjesto gdje se ne prijeti i ne razvijaju strahovi planetarnih razmjera.

Ponovne prijetnje uvođenja viza za Balkan su kršenja osnovnih ljudskih prava o slobodi čovjeka i slobodnom izboru kretanja. Mi moramo izmijeniti svoj svijet. EU nam nudi da postanemo njen vlastiti konsenzus, slaganje Balkana kao mjesta susreta, a ne raskrižja. Zbog toga i uprkos svemu mi moramo slijediti EU kao sjenke, reforme u zemlji prihvatiti, također, kao sjenke, a Ustav prilagoditi evropskim standardima. Promjene Ustava moraju biti takve da se garantira evropska sigurnost, da se otklone strahovi za budućnost, da ono što se nudi Bosni može biti ponuđeno i Belgiji ili Španiji, naprimjer. Mi smo dovoljno dugo bili eksperimentalni poligon i Istoka i Zapada. Vrijeme je da postanemo sjenka EU, sjenka koja slijedi samo ono što je evropski moguće i realno.

Knjiga prof. Halilovića nudi bezbroj informacija koje moramo izučiti da bismo postali dobra sjenka kojoj neće moći lahko izmaći model koji slijedi – EU! Mora se biti osjetljiv za sudbinu drugih i stvaranje uvjeta koji omogućavaju slobodu otvorenosti prema svijetu u smislu promišljanja Hannah Arendt. Svoju krivnju slučajno preživjelih u Evropi s kraja XX stoljeća trebamo pretvoriti u vlastiti kvalitet sviješću EU da smo geopolitički smješteni na mjesto odakle nas ne mogu ostaviti na margini. Konačno, slučajno jesmo preživjeli i njihovom voljom, uz američko prisustvo i američke avione koji su nam pomogli na putu opstanka i pukog preživljavanja u Evropi s kraja XX stoljeća. Svoju krivnju slučajno preživjelih moramo opravdati beskrajnim radom i razumijevanjem između sebe i razumijevanjem evropskih institucija i pravila koja trebaju da postanu naša vlastita pravila.

Knjiga prof. Halilovića pomaže nam da razumijemo bit evropskih integracija, da saznamo sve o institucijama EU, o načinu funkcioniranja EU, o politici širenja EU kao i o aktualnoj fazi procesa integriranja BiH u evropske institucije. Ovo je knjiga kojoj ćemo se u narednom periodu sve češće vraćati i izučavati je kao vlastiti program napretka puta za koji nema alternative – ulaska BiH u EU! Vjerujemo da će to biti i mobilizacija za pravednost

233

slučajno preživjelih koje je EU svaki dan bilježila kamerama i upoznavala svijet o novim logorima nakon Auschwitza – od Vukovara, Dubrovnika, Sarajeva, Srebrenice do posljednje Tomašice.

Za Auschwitz su mogli reći da ne znaju (?!), ali slike Balkana su pet godina bile udarne vijesti svih svjetskih medija. Gutmann je dobio i Pulicerovu nagradu 1993. za otkrivanje konclogora u Bosni, ali Evropa nije reagirala, osim starim konzervama kojim smo se trovali i čije se posljedice i sada osjećaju kao enormno povećanje karcinoma na ovim predjelima korištenja tzv. humanitarne pomoći. Pomoć za ulazak u Evropsku uniju nam je EU, na izvjestan način, i dužna nakon svega, ali samo tada kada i mi ispunimo svoje domaće zadaće koje možemo naučiti i u ovoj vrijednoj knjizi prof. Halilovića. Iz ove knjige treba naučiti kako da slijedimo Evropu kako bi naš status sjenke bio primijećen i kako bismo što prije postali tijelo koje disciplinirano slijedimo poštujući njihove zakonitosti i očekujući da i oni poštuju naše objektivne različitosti od njih koje i nisu uvijek otklon protiv njih, nego specifikum koji moraju poštovati. Naše putovanje u EU je otpočelo, put pred nama je dug, a mi moramo biti i brzi i odgovorniji jer trase putova mogu biti i mijenjane da sletimo sa staze. Čeka nas putovanje koje i nije ugodno, ali jeste za našu budućnost korisno i moguće i rješenje koje nam osigurava perspektive egzistencije koje se nećemo stidjeti – pravo, pravdu, prosperitet, ljudsko dostojanstvo i sigurnost.

Zato smo zahvalni i profesoru Haliloviću na ovoj vrijednoj knjizi koja može biti naš dalji putokaz da ne skrenemo sa EU staze.

234

235

Ivan Kordić UDK 82.09 (049.3)

NA TRAGU NAJBOLJIH IDEJA1

IN SEARCH OF THE BEST IDEAS2

Sažetak Tekst je prikaz knjige Hidajeta Repovca Esej o književnosti i umjetnosti: filozofsko-sociološki diskurs, Sarajevo, 2014. Summary This text is a review of a book by Hidajet Repovc An Essay on Literature and Arts – Philosophical and Sociological Discourse, Sarajevo, 2014.

Naviknut na svakodnevnu rutinsku ispraznost svega i svačega, od političkog terora, ispraznih i iritirajućih elektronskih medija, opsjednutih karafekama najniže vrste, do printanog pravog, svakodnevnog novinarskog smetljišta gdje služinčad velikih gazda, ne mogu sačuvati ni ostatke ostataka profesionalnog karaktera ako ikako misle da prežive; dakle, u tu opću, prvu sliku izuzetno se uklapaju i sinkrono ih sustižu pisane i prepisane, pisane što bi narod rekao „nazor“, pismene i nepismene, knjige i poezije i proze, kritike i esejistike i prava rijeka bez kraja raznih tekstova iz umjetnosti i književnosti, znanstvenih radova i dosadnih esejističkih besmislica, koje agresivno nadiru sa svih strana na sve rjeđeg potencijalnog čitatelja. Živa ispraznost kojom je obuhvaćena naša produktivna esejistička scena, potpuno kreativno uzdrmana morem silno isprepisivanih u znanstvenih radova,

1 Prikaz knjige Hidajeta Repovca Esej o književnosti i umjetnosti: filozofsko-sociološki diskurs, Sarajevo, 2014. 2 A review of Hidajet Repovac’s book An Essay on Literature and Arts – Philosophical and Sociological Discourse, Sarajevo, 2014.

236

pretvorenih poslije u neke esejističke polufabrikate, toliko su svojom površnošću preopteretile čitalačku strpljivost da čovjek gotovo mahinalno odmahuje s nevjericom – rukom, u doticaju sa novim naslovom. Ali, ni to ne treba uvijek raditi. Radost čitanja, a i samu ideju, da upozoravajuće počnem ovaj kratki tekst vratila mi je knjiga profesora Hidajeta Repovca sasvim jednostavnoga naslova „Eseji o književnosti i umjetnosti“ s podnaslovom filozofsko-sociološki diskurs.

Tekstovi u knjizi Hidajeta Repovca u sebi nose one čudne odsjaje svekolike prohodnosti koju čovjek pamti kroz stvarnu živu umjetnost u čijim temeljima stoje iskustva velikih umova filozofije i književnosti kroz stoljeća. Oni su potka koju kreativno promišlja ovaj autor iz vlastite stvaralačke polustoljetne intelektualne perspektive.

Njegovo promišljanje je svakako produbljeno fatalnim ratnim finalom dvadesetoga stoljeća na ovome prostoru. Historija definitivno nije magistra vitae, niti je ikada bila. Ljudsko iskustvo je neprenosivo. Sloboda i individualnost, kako intelektualna tako i fizička, uporišta su oko kojih se vrte sva bitna pitanja. Napetost i strašna pustoš koja drži dva desetljeća poslije rata, ovaj naš zamrznuti prostor, ne pružaju nikakvu nadu za naše samoosvješćivanja. Repovac se prisjeća pored ostalih, naravno, i Camusa i Mita o Sizifu, u kojemu Camus kaže da čovjek u biti više stvari prešutkuje nego što ih kazuje. U Strancu Camus suočava svojega junaka Mersoa tek pred smrt gdje se izjednačuju apsurd i sloboda. Čitajući Repovčeva tumačenja Sartra, Camusa i Kafke, neočekivano mi pada na pamet da bismo danas mogli napraviti jednu, dakako, neindividualnu metaforu: naše vrijeme na ovome konkretnome prostoru i život u njemu mogli bismo književno definirati kao apsurdnu slobodu. Repovac razlaže i obrazlaže na primjeru spomenutih pisaca, tako i u drugim tekstovima, odnos individue i kolektiviteta. U svojim razmišljanjima o literaturi Repovac ističe i lažnu dilemu: da li je literatura ušla u pore društva, ili je društvo ušlo u tkivo literature? Kafka je utvrdio – kaže on – svu složenost uzajamnih veza, ono moćno tkanje koje literaturu čuva od umiranja, pa dalje Hidajet Repovac nastavlja

237

„pisci dvadesetog stoljeća suočili su se sa fenomenom postvarenja, što ne znači da je to bila dominantna tema književnosti“.

Autor smatra da je to dobro polazište za sociološki pristup i istraživanje. Mislim, međutim, da su Repovčevi tekstovi u ovoj knjizi, da ne kažem (bar meni) smiješnu riječ, interdisciplinarni, jer se on svojim intelektualnim habitusom na strogo stručnu interpretaciju ne može svesti i ta osobina pravi stilsko i književno-estetski daleko vrjedniju i širu interpretaciju.

U tekstu o Izetu Sarajliću Repovac svjedoči da je sam pjesnik želio da se netko od sociologa pozabavi njegovom književnom osobom. „Neka mi bude oprošteno“ – piše Repovac – ali ne napisah tada nijednu riječ misleći da smo jači od proticanja vremena. Po ko zna koji put shvatih da su jača djela i zato nije ni ovaj hommage Kiki pranje savjesti, već dokaz da pjesnik sa istom snagom i danas živi sa nama. „Naravno, da je i ovaj tekst polivalentan kao i tekst o Tinu Ujeviću, Fokneru i svim ostalim kulturnim fenomenima i izazovima, globalni pogled na suvremeni svijet, planetarnu i svemirsku dimenziju.“ Ovdje sam se dotaknuo samo jedne mrvice iz širega konteksta koji ovaj autor posvećuje književnosti.

Vrlo je interesantno i pitanje koje je danas izuzetno aktualno, čak polemički prisutno. To je pitanje romana. „Roman“, piše Repovac, „ako još uopće postoji, ili je rekapitulacija nekih starih, osvještalih formi koje svojim anahronizmom ne znače više ništa, ili je, u grubom sudaru sa vladavinom tehnike i stvari, postao samom sebi opreka kao literarni žanr.“ Bilo kako bilo, literatura će postojati i opstati. I ova knjiga s njom: eseji. Oni najslobodnije oblikuju i preoblikuju literaturu čineći je njenim nezaobilaznim elementom. Hidajet Repovac je jedan od posvećenika ovoga žanra. Danilo Kiš na jednome mjestu kaže: „Literatura u prvome redu želi da bude različna, i jednako traga za maksimalnim rješenjem, onim koje će u najvećoj mjeri obuhvatiti celinu sveta i pojava.“ Kao i Kiš, prije njega Krleža, na ovim prostorima sa sličnim pogledom, strašću i odanošću želi da obuhvati tu istu cjelinu i naš Hidajet Repovac i čini se baštinikom najboljih ideja.

238

239

Alma Zolota Fuada Muslić

UDK 061.1 : 342.7 (497.6)(049.3)

EVROPSKI POREDAK I BOSNA I HERCEGOVINA1

EUROPEAN ORDER AND BOSNIA AND

HERZEGOVINA2

Sažetak U radu autorice daju prikaz knjige Lade Sadiković „Država u evropskom poretku“, II izdanje, koja je objavljena u Sarajevu i Zagrebu u ediciji Biblioteke Priručnici i udžbenici 2009. godine. Knjiga predstavlja pokušaj da se teorijski analizira i približi pitanje pozicije svih država, uključujući i Bosnu i Hercegovinu, u evropski sistem zaštite ljudskih prava. Autorica knjige „Država u evropskom poretku“ nastoji istražiti položaj države u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava, ulaže napore da preciznije utvrdi šta znači nova pozicija države ne samo u pogledu razvoja mehanizama zaštite nego i zaštite svake države koja je članica tog sistema. U tom kontekstu ovo štivo predstavlja bitan iskorak u analiziranju trenutne situacije u Bosni i Hercegovini i njenom bržem približavanju evropskim integracijama. Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Konvencija o ljudskim pravima, zaštita ljudskih prava, evropske integracije, Evropska unija Summary In this paper the authors give book review The State in European Order, 2nd Ed. by Lada Sadiković, published in Sarajevo and Zagreb, 2009 in edition Library Manuals and Textbooks. This book is an attempt to analyze theoretically and bring closer the issue of all states position, 1 Prikaz knjige Lade Sadiković Država u evropskom poretku, Sarajevo/Zagreb, 2009. 2 Book review The State in European Order by Lada Sadiković, Sarajevo/Zagreb, 2009

240

including Bosnia and Herzegovina in European system of human rights protection. The book's author The State in European Order is trying to explore the state's position in European system of human rights protection, making efforts to determine precisely what means the new position of state, not only regarding development of protection mechanism, but the protection of any state, member of that system. In this context, this text is a significant step forward to analyze the current situation in Bosnia and Herzegovina and its faster approaching towards European integration. Keywords: Bosnia and Herzegovina, Convention on Human Rights, protection of human rights, European Integration, European Union

U ediciji Biblioteke Priručnici i udžbenici izdata je knjiga Država u evropskom poretku, II izdanje, autorice Lade Sadiković. Ova knjiga je nastala na osnovu njene doktorske disertacije pod naslovom Mjesto države u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava. Autorica nastoji objasniti da ulazak jedne države u Savjet Evrope i evropski sistem ljudskih prava predstavlja odgovarajući način i izraz opredjeljenja za stvaranje zajedničke garancije za ostvarivanje određenih ljudskih prava koja su navedena u Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima. To bi značilo da realizacija tih zajedničkih garancija može dovesti do pretpostavke da će se desiti određena poboljšanja u zaštiti ljudskih prava kako u samoj organizaciji evropskih država obuhvaćenih Statutom Savjeta Evrope tako i unutar svake države zasebno.

Navodeći konkretne primjere, autorica smatra da ulazak u evropski sistem zaštite ljudskih prava ne podrazumijeva odricanje države od svoga prava za razvoj, neprestano usavršavanje svojih vlastitih instrumenata za zaštitu ljudskih prava u skladu sa svojim općim demokratskim, ekonomskim i kulturnim razvojem. Istraživanje mjesta države u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava, po autorici, daleko je značajnije za Bosnu i Hercegovinu nego za druge države članice Savjeta Evrope.

241

Polazeći od činjenice da još uvijek brojne odredbe pravnog sistema Bosne i Hercegovine, uključujući i Ustav Bosne i Hercegovine, nisu u potpunosti usaglašene sa demokratskim standardima utvrđenim Statutom Savjeta Evrope i Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava, autorica ističe da istraživanje mjesta svake države, pa prema tome i Bosne i Hercegovine, igra važnu ulogu u jačanju demokratskog, ekonomskog, kulturnog i drugog prosperiteta Bosne i Hercegovine.

U prvom poglavlju, Osnovne koordinate države u evropskom poretku, autorica navodi da je „mjesto države određeno (je), prije svega, Statutom Savjeta Evrope u kojem je jasno naglašeno da je cilj Savjeta Evrope ostvariti veće jedinstvo između svojih članica radi očuvanja i promicanja ideala i načela koji su njihova zajednička baština i poticati njihov ekonomski i socijalni napredak“. Ovaj cilj je moguće, po autorici, ostvariti jedino uporištem države da očuva i razvija ljudska prava i temeljne slobode, jer mjesto države u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava određeno je uvjetima koje mora imati prije nego što dođe u situaciju da potpiše Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava koja uređuje određeni sistem. Država koja je sposobna da sama štiti ljudska prava i koja je zauzela svoje mjesto u sistemu zaštite ljudskih prava u Evropi, jedino kao takva može biti formirana kao demokratska i pravna država. Dakle, osnovno u odnosu države i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava, po mišljenju autorice, jeste da se državama Evrope, što je moguće potpunije, osiguraju ljudska prava, jer je to uvjet njene punije i intenzivnije integracije u organizaciju evropskih država.

Drugo poglavlje se bavi pitanjima osnovnih oznaka evropskog pravnog poretka, gdje autorica nastoji ukazati da država koja je prema Konvenciji zauzela svoje mjesto u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava, prije svega, mora biti pravna i demokratska država koja osigurava poštivanje svih ljudskih prava iz Konvencije. Međutim, autorica ističe da, prema toj istoj konvenciji, brojne klauzule „the escape clauses“ relativiziraju ovu njenu osnovnu obavezu, jer je pozicija države u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava određena zahtjevima. Država je promijenila svoju pravnu prirodu u onom trenutku kada je

242

potpisala Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i ušla u evropske mehanizme za njihovu zaštitu. Bitnost Konvencije se ogleda u tome što osigurava stalnu sistematsku pravnu kontrolu ponašanja država koje su obavezne izvršavati zahtjeve preuzete ratifikacijom Konvencije, jer ona predstavlja međunarodni ugovor, te se i na nju odnose svi principi koji važe za takve ugovore. Iako je Konvencija specifičan ugovor u odnosu na ostale ugovore, ona – po autorici – predstavlja specifičan ugovor po tome što države imaju objektivne obaveze koje proizlaze iz principa „kolektivne zaštite“ ljudskih prava. Da bi ilustrirala te navode, autorica ističe sljedeće: „Za razliku od međunarodnih ugovora klasične vrste, Konvencija sadrži više jednostavnih recipročnih obaveza između država ugovornica. Ona stvara, izvan i iznad, mreže uzajamnih, bilateralnih obaveza, objektivne obaveze koje, po riječima Preambule, uživaju korist od 'kolektivnog provođenja'. Prirodom člana 24 Konvencija omogućava stranama ugovornicama da traže poštovanje tih obaveza bez potrebe da opravdavaju interes koji proizlazi, recimo, iz činjenice da je mjera na koju se oni žale izazvala štetu po jednog od njihovih državljana“.3

U ovom poglavlju autorica se bavi i usklađivanjem nacionalnog pravnog sistema sa evropskim poretkom i ljudskim pravima kao humanoj komponenti evropskog poretka, gdje na kraju zaključuje: „(...) na promjene i unapređenje vlastitog pravnog sistema pojedinih država utjecala je, u velikoj mjeri, jurisprudencija Evropskog suda za ljudska prava sa svojim odlukama, pošto bi to vrlo često bio povod da se poboljša samo zakonodavstvo. Brojni su slučajevi poboljšanja zakonodavstva u pojedinim evropskim državama nakon odluka ili presuda Suda za ljudska prava u Strasbourgu.“4

Specifičnost ove knjige ogleda se i u tome što se autorica, pored poglavlja: Osnovne koordinate države u evropskom poretku i Osnovne oznake evropskog pravnog poretka, bavi i pitanjem Primarne odgovornosti države, te na početku ovog poglavlja

3 Ireland v. The United Kingdom, Presuda od 18. januara 1978. godine, A 25, str. 90. 4 Lada Sadiković, Država u evropskom poretku, drugo izdanje, Sarajevo/Zagreb, 2009, str. 48.

243

govori o državi kao osnovnom obvezniku zaštite ljudskih prava. Prije svega, autorica ističe, da država mora imati odgovarajuću strukturu domaćeg pravosuđa kao uvjet postojanja pravne države, ali i druge državne organe koji funkcioniraju u okvirima svojih odgovornosti.

Govoreći o pojmu efektivnog pravnog lijeka, autorica je mišljenja da je obaveza države da osigura efektivan pravni lijek koji predstavlja osnovu za kooperativne odnose između Konvencije i nacionalnih pravnih sistema. Polazeći od neospornog stava da država mora imati mogućnost da otkloni posljedice povrede ljudskih prava, autorica naglašava da je u tom smislu uloga nacionalnog suda odlučna, jer znak suverenosti jedne države jeste prethodna iscrpljenost domaćih lijekova kao uvjet za obraćanje Strasbourgu. Prema autorici, suština ljudskih prava i odnosa države i evropskih mehanizama u zaštiti ljudskih prava jeste da odgovornost za ostvarivanje obaveza bude u cijelosti na državi, dok je uloga evropskih organa da osnaže tu ulogu.

Četvrto poglavlje je obuhvatilo tematiku koja se odnosi na supsidijarni karakter evropske zaštite. U ovom poglavlju autorica je razmotrila činjenicu da karakter evropskog zaštitnog mehanizma proizlazi iz realne činjenice da su državni organi bolje postavljeni, potpunije informirani i u povoljnijoj situaciji da sagledaju sve aspekte konkretnog slučaja. Konvencija je uz to nametnula i obavezu za osiguravanje dovoljnih instrumenata koji mogu odgovoriti tom zadatku.

Posebna pažnja u ovom poglavlju je usmjerena ka ulozi Evropskog suda za ljudska prava i izvršavanju njegovih odluka te racionalizaciji evropskog sistema i efikasnosti konvencijskih institucija. Autorica ističe da je najvažniji organ zaštite ljudskih prava u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava Evropski sud za ljudska prava koji je ustanovljen s ciljem – kako to stoji u članu 19 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava – „da bi se osiguralo poštivanje obaveza koje su visoke strane ugovornice preuzele u Konvenciji i njenim protokolima“.

Zaštita demokratske države, kao i pravo države da ograniči ljudska prava te smisao ograničenja ljudskih prava jesu pitanja kojima se autorica bavi u petom poglavlju svoje knjige. Kroz

244

Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava vidljiva su četiri oblika ograničenja (izuzeci, posebna ograničenja, derogiranje i rezerve) ljudskih prava koja mogu izvršiti države. Po autorici, država nije najveći potencijalni neprijatelj ljudskih prava, nego ona postaje sve više instrument zaštite ljudskih prava. Stoga posebne restrikcije su trajne mogućnosti države da ograniči određena ljudska prava iz Konvencije za ostvarenje određenih ciljeva, pod uvjetom da su u skladu sa zakonom i u interesu demokratskog društva. Govoreći o rezervama, autorica navodi da je ovo pitanje jedno od najkontroverznijih predmeta savremenog međunarodnog prava, jer je otvorena mogućnost izvjesne modulacije angažmana države prema primjeni Konvencije. Dakle, iz teksta Konvencije je vidljivo da za isticanje rezervi trebaju postojati sljedeći uvjeti: da se rezerve ističu u momentu potpisivanja Konvencije i da iste moraju biti formulirane u povodu jasno određene dispozicije Konvencije.

Raspravljajući o državi prema jurisprudenciji Evropskog suda, autorica u šestom poglavlju govori o principima koji su stvoreni preko jurisprudencije Evropskog suda za ljudska prava. Ovi principi, pored principa koje je kreirala sama Evropska konvencija, imaju veliki značaj. Princip slobodne procjene i princip proporcionalnosti su dijelovi ovog poglavlja kojima se autorica posvećuje. Govoreći o principu slobodne procjene, autorica posebno ističe postulat Evropskog javnog poretka, teleološko i evolutivno tumačenje Konvencije, prirodu slobodne procjene, sintezu prava pojedinca i prava demokratske države, primjenjivost principa slobodne procjene te opasnost „državnog razloga“ („viših interesa“). Autorica je mišljenja, ukoliko se iz ugla nacionalnog interesa posmatraju odredbe članova 1 i 13 Konvencije, onda se može uvidjeti da se radi o nacionalnim sistemima zaštite koji se računaju primarno sa zakonima i koji su u svakom modernom sistemu izraz općeg interesa. Na kraju ovog poglavlja autorica zaključuje da je nužno zaštititi onaj nivo i obim ljudskih prava koji je neophodan da integracija među državama bude efektivna i da dovede do željenih rezultata na svim područjima djelovanja moderne države, te iznosi sljedeći stav: „U proteklih pet decenija je očigledno da je u ostvarivanju osnovnog

245

cilja zaštite ljudskih prava najdelikatniji problem bio utvrđivanje odnosa između nacionalnog i internacionalnog u ostvarivanju osnovne uloge Evropske konvencije.“

Sedmo poglavlje se odnosi na Savjet Evrope kao osnovu Evropske unije. Važnost ovog poglavlja se ogleda u tome što autorica posvećuje posebnu pažnju pravnom osnovu „kolektivnih garancija“ i ističe da Evropska konvencija sa svojim osnovnim doprinosom, koji se ogleda u tome da predviđa mehanizme za zaštitu ljudskih prava, svakako unosi nove tonove u područje odnosa između državnog i međunarodnog prava. Govoreći o suverenosti države i evropskom poretku, autorica je mišljenja da ono uključuje problem ustanovljavanja zakonitosti u ponašanju države, u nedostatku obavezne nadležnosti međunarodnog suda kao i sankcioniranje štetnog ponašanja u odsustvu supranacionalne vlasti koja posjeduje ovlasti za prinudno provođenje. Stoga su pozitivne obaveze države poduzimanje akcije da se uspješno štite ljudska prava iz Konvencije. Po autorici, bitnost Evropske konvencije se ogleda u tome što Konvencija stvara obaveze za države, čije ispunjenje predstavlja stvaranje neophodnih uvjeta za pristupanje jedne države Evropskoj uniji. Dakle, država koja iskoristi mogućnosti koje joj pruža članstvo u Savjetu Evrope za demokratski i drugi razvoj u velikoj je mjeri zrela za prijem u Evropsku uniju. U tome joj pomaže Evropska konvencija koja osigurava demokratsku državu na osnovama vladavine prava i zaštite ljudskih prava.

Poglavlje Bosna i Hercegovina u evropskom poretku jeste i ključno pitanje kojim se autorica bavi u ovoj knjizi. Mišljenja je da Bosna i Hercegovina kao potpisnica Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava uživa sve ono o čemu je bilo riječi u prethodnim poglavljima o mjestu države u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava. Uvjerena je da je demokratski karakter države Bosne i Hercegovine određen brojnim međunarodnim ugovorima koje je potpisala, kao što su Statut Savjeta Evrope, Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava, Evropska povelja o lokalnoj samoupravi i dr. Bosna i Hercegovina, po autorici, uvjetovana je primjenom dvaju principa: vladavina prava i slobodni demokratski izbori, što je i izraženo u Preambuli Ustava

246

Bosne i Hercegovine. Stoga je demokratski karakter države Bosne i Hercegovine, kako autorica i navodi, proklamiran u svim poznatim i najvažnijim dokumentima svih organizacija savremene Evrope u kojima država Bosna i Hercegovina ima svoje oficijelno mjesto.

Osvrćući se na bosanskohercegovački sistem zaštite ljudskih prava, autorica ističe da je njegova posebnost u tome što ti mehanizmi nisu dati samo u Aneksu 4 Ustava Bosne i Hercegovine nego i u drugim aneksima Dejtonskog sporazuma, a koji su proteklih godina otežavali efektivnu zaštitu ljudskih prava u Bosni i Hercegovini. Na kraju autorica zaključuje da je ulazak u evropski sistem zaštite ljudskih prava pružio Bosni i Hercegovini velike mogućnosti za efikasnu zaštitu ljudskih prava i ukupni demokratski razvoj, a time, sasvim očekivano, i čitav niz obaveza koje je morala realizirati.

Knjiga Država u evropskom poretku, autorice Lade Sadiković, treba se čitati postepeno, poglavlje po poglavlje, budući da svako poglavlje obuhvata opsežnu materiju za čije razumijevanje je potrebna dublja analiza. Knjiga je napisana jasnim jezikom i lijepim stilom, te svojom jasnoćom i jednostavnošću plijeni čitateljsku pažnju. Autorica je pokazala kako se složeni pravni i povijesni događaji mogu opisati i objasniti objektivno i nepristrasno te približiti svakom čitatelju. I na kraju, otvaranje novih sadržaja o naporima Bosne i Hercegovine i bosanskohercegovačkog društva u cjelini za brže pristupanje evropskim integracijama ovu knjigu čini nezaobilaznom tačkom svih budućih istraživanja.

247

UPUTE ZA AUTORE Časopis Pregled je jedan od najstarijih časopisa u Bosni i Hercegovini koji, sa kraćim i dužim prekidima, izlazi od 1910. godine. Časopis Pregled afirmira stvaralaštvo naučnih radnika Univerziteta u Sarajevu kao i drugih istraživača iz oblasti društvenih i humanističkih nauka. Prioritet se ogleda u naučnom pristupu teorijske elaboracije savremenih socijalnih, ekonomskih, pravnih i političkih procesa u Bosni i Hercegovini ali i svijetu. Časopis pruža mogućnost naučnoj, književnoj, kulturnoj, društvenoj i ekonomskoj javnosti da prezentira bosanskohercegovačke i evropske kulturnohistorijske tokove i protivrječnosti. Pozivamo autore da dostavljaju svoje radove i priloge koji sadržajem odgovaraju osnovnim tematskim opredjeljenjima Pregleda. U časopisu objavljujemo tekstove koji podliježu anonimnoj recenziji. U časopisu se objavljuju sljedeće kategorije tekstova: Članci: - izvorni naučni članci; - pregledni naučni članci; - kratki naučni članci; - stručni članci; Pogledi i mišljenja Osvrti i prikazi: - izlaganja sa naučnih i stručnih skupova; - osvrti; - prikazi; - prilozi; - prijevodi. Da bi bili objavljeni u časopisu, tekstovi trebaju biti oblikovani prema sljedećim uputama: Oblikovanje teksta 1. dokument pohraniti u programu MS Word (*.doc ili .docx format); 2. stranica standardne veličine (A 4); 3. single prored za cijeli rad; 4. font Times New Roman, 12 pt;

248

5. margine 2,5 cm; 6. ne koristiti nikakve stilove; 7. ne uređivati zaglavlje (Header) niti podnožje (Footer) dokumenta; 8. obavezno brojčano označiti stranice. Struktura rada 1. ime i prezime autora/ice i profesija; 2. naziv institucije u kojoj radi; 3. e-mail adresa autora/ice; 4. naslov rada na bosanskom/hrvatskom/srpskom i engleskom jeziku; 5. sažetak (do 250 riječi u trećem licu) i ključne riječi na bosanskom/hrvatskom/srpskom i engleskom jeziku; 6. spisak korištene literature.

- Kada autori elaboriraju pojedine segmente nekog problema, tekstovi trebaju sadržavati koncizne podnaslove;

- U slučajevima kada se koriste kratice i simboli, uz rad moraju obavezno biti priložena objašnjenja;

- Kada rad sadrži ilustracije, fotografije, grafikone, tabele i sl., iste moraju biti numerisane i sa navedenim izvorom iz kojeg su preuzete;

- Obim rada je ograničen do šesnaest (16) stranica teksta, uključujući sve dijelove rada;

- Sažetak rada treba sadržavati opći prikaz teme, metodologiju rada, rezultate i zaključak;

- Ključne riječi trebaju sadržavati bitne pojmove koji se pojavljuju u tekstu, ali ne opće i preširoke pojmove;

- Na kraju rada se navodi numerisan spisak korištene literature poredane abecednim redom po prezimenu autora, u kojem se ne vrši selekcija izvora (na monografije, časopise, zbornike, arhivsku građu, web stranice i sl.). Ukoliko se navodi više radova jednog autora, radovi se navode hronološkim redom;

- U radovima će se poštovati jezik autora (bosanski, hrvatski ili srpski), kao i pismo teksta (latinica ili ćirilica);

- Dostavljeni tekstovi trebaju biti lektorisani.

249

Bez navedenih elemenata nijedan rad neće biti objavljen. Molimo autore/ice da se pridržavaju Harvardskog sistema navođenja i citiranja. U Harvardskom sistemu citiranja bibliografske bilješke u zagradama unutar teksta se navode sljedećim redoslijedom: prezime autora, zatim godina objavljivanja navedenog teksta. Na primjer: (Imamović, 2008). Knjige:

• Knjige sa jednim autorom: Imamović, M., 2008. Knjige i zbivanja. Sarajevo: Magistrat.

• Knjige sa dva autora: Hartman, K., Ackermann, E., 2004. Searching and Researching on the Internet and World Wide Web. 4 izd. Franklin: Beedle & Associates Inc.

• Knjige sa tri autora: Lasić-Lazić, J., Laszlo, M., Boras, D., 2008. Informacijsko čitanje. Zagreb: Zavod za informacijske studije.

• Knjige sa više od četiri autora: Talović, M. et al., 2011. Notacijska analiza u nogometu. Sarajevo: Fakultet sporta i tjelesnog odgoja.

Poglavlje u knjizi: Šunjić, M., 1996. Odnosi Bosne i Venecije u vrijeme vladavine Tvrtka I. U: Šunjić, M. Bosna i Venecija (odnosi u XIV i XV st.). Sarajevo: HKD Napredak. Str. 53-79.

Svaki autor treba dostaviti izjavu da je rad autorsko djelo i da nije prethodno objavljen, niti će biti ponuđen drugom časopisu na objavljivanje.

250

Elektronske knjige: Pušina, A., 2014. Stil u psihologiji: teorije i istraživanja. [e-knjiga] Sarajevo: Filozofski fakultet. Dostupno na: <http://www.ff-eizdavastvo.ba/Books/Stil_u_psihologiji_teorije_i_istrazivanja.pdf> [25. 09. 2014.]. Naučni i stručni rad u zborniku ili zbirci radova: Dizdar, S., 2010. Slika stanja Bolonjskog procesa u Bosni i Hercegovini. U: Mitrović, P. ur. Zbornik radova sa međunarodnih okruglih stolova o implementaciji Bolonjskog procesa u Federaciji Bosne i Hercegovine. Mostar: Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, str. 13-61. Članak u časopisu: Grubiša, D., 2011. Politološke dvojbe u Europskoj uniji: potraga za određenjem. Politička misao, 48 (2), str. 61-90. Web stranice: Šarčević, A., 2012. Socijalna moć uma. [online] Dostupno na: <http://www.academia.edu/2926123/_Socijalna_moc_uma_-_Recenzija_Abdulah_Sarcevic> [25. 09. 2014.]. Radove slati na adresu izdavacka.djelatnost@unsa.ba Kontakt: Fuada Muslić, prof., sekretar Redakcije (tel: 00 387 33 221 946) www.pregled.unsa.ba Univerzitet u Sarajevu Redakcija časopisa Pregled Obala Kulina bana 7/II 71000 Sarajevo Bosna i Hercegovina

251

GUIDELINES FOR AUTHORS Current social, economic, legal and political processes are at the heart of comprehending the culture-historical developments, in both Bosnia and Herzegovina and the contemporary world. New issues have emerged that require the rethinking of traditional and empirical thinking in the areas of social sciences and humanities. The Pregled journal provides an academic platform for the presentation of research and theoretical analysis of journal’s main areas of interest – social sciences and humanities. Pregled welcomes contributions from both established and younger scholars at the University of Sarajevo, as well as other contributions at the theoretical debates in aforementioned areas of interest. All submissions are peer reviewed to a high standard. Authors will be required to conform fully with the approved style of the journal, which is given here: Basic Formatting: 9. Paper setting: A 4 (21,59 x 27,94 cm) 10. Articles should be prepared in a basic word-processing program like

Word and submitted as a *.doc/*.docx file; 11. Line spacing set to 1 throughout the document; 12. 12 point font (Times New Roman preferably) used throughout the

document; 13. Margins set to 2,54 cm. on all four sides of the paper; 14. Use of any other formatting styles is forbidden; 15. Use of any other headers and footers is forbidden; 16. All pages of the entire manuscript ought to be serially numbered. Body of the article: 1. Author’s name, surname and occupation; 2. Name of the institution where the author works; 3. Author’s email address; 4. Article’s title in Bosnian/Croatian/Serbian and English language; 5. Summary of about 250 words (in English and third person) and a list of 5-7 key words, placed after the summary; 6. Reference list.

252

- When working in details certain segments of some issue, that bodies of text should fall under precise subheadings;

- Abbreviations and symbols, if used, ought to be accompanied with corresponding explanations;

- Tables, photographs, charts etc. ought to be serially numbered and have their original sources clearly referenced;

- The required length of articles is 16 pages, including all material; - Article’s summary should present general overview of the subject,

used methodology, obtained results and conclusion; - Keywords ought to be terms appearing in the text, excluding the

overly general or wide ones; - Author should provide, at the end of the article, the numbered list of

used reference entries alphabetically by surnames of authors, without dividing entries into source categories (monographs, journals, books of proceedings, archive material, web pages etc.). Multiple works by same author should be listed in ascending chronological order;

- Author’s choice of language (Bosnian/Croatian/Serbian) and script (Latin or Cyrillic) will be adhered in articles;

- Submitted articles ought to be proofread.

Articles that do not adhere to the aforementioned rules risk being rejected. Submitted articles will be required to adhere to Harvard style referencing. Full instructions can be found at the following link: http://library.leeds.ac.uk/skills-referencing-harvard Here are provided examples of Harvard citing and referencing: Books:

• Books produced by one author: Imamović, M., 2008. Knjige i zbivanja. Sarajevo: Master’s thesis.

Authors will give written statement that submitted article is copyrighted material having been not previously published, or offered to some other journal for publishing.

253

• Books produced by two authors: Hartman, K., Ackermann, E., 2004. Searching and Researching on the Internet and World Wide Web. 4th edition. Franklin: Beedle & Associates Inc.

• Books produced by three authors: Lasić-Lazić, J., Laszlo, M., Boras, D., 2008. Informacijsko čitanje. Zagreb: Zavod za informacijske studije.

• Books produced by more than four authors: Talović, M. et al., 2011. Notacijska analiza u nogometu. Sarajevo: Fakultet sporta i tjelesnog odgoja.

Book chapters: Šunjić, M., 1996. Odnosi Bosne i Venecije u vrijeme vladavine Tvrtka I. U: Šunjić, M. Bosna i Venecija (odnosi u XIV i XV st.). Sarajevo: HKD Napredak. Pgs. 53-79. E-books: Pušina, A., 2014. Stil u psihologiji: teorije i istraživanja. [e-book] Sarajevo: Filozofski fakultet. <http://www.ff-eizdavastvo.ba/Books/Stil_u_psihologiji_teorije_i_istrazivanja.pdf> Visited on [25 September 2014]. Scientific papers published in Books of Proceedings: Dizdar, S., 2010. Slika stanja Bolonjskog procesa u Bosni i Hercegovini. U: Mitrović, P. ur. Zbornik radova sa međunarodnih okruglih stolova o implementaciji Bolonjskog procesa u Federaciji Bosne i Hercegovine. Mostar: Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, Pgs. 13-61. Articles published in magazines: Grubiša, D., 2011. Politološke dvojbe u Europskoj uniji: potraga za određenjem. Politička misao, 48 (2), Pgs. 61-90. Web pages: Šarčević, A., 2012. Socijalna moć uma. [online] Available at: <http://www.academia.edu/2926123/_Socijalna_moc_uma_-_Recenzija_Abdulah_Sarcevic> Visited on [25 September 2014].

254

Articles can be submitted by email to izdavacka.djelatnost@unsa.ba. Contact person: Fuada Muslić, Grad. Eng. Lit., Editorial Board Assistant (Tel. 00 387 33 221 946) www.pregled.unsa.ba University of Sarajevo Pregled Board of Editors Obala Kulina bana St., 7/II 71000 Sarajevo Bosnia and Herzegovina

255

ISSN 0032-7271