İslam'da bilim ve teknik tarihine giriş cilt 3

8/6/2019 slam'da Bilim ve Teknik Tarihine Giri Cilt 3

1/224

slamda Bilim veTeknik

Cilt III


2/224

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBULTel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, [email protected] - www.kultursanat.org

Renk Ayrm, Bask ve Cilt

Entegre Matbaaclk A..Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL

Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55

slam'da Bilim ve

Teknik

Fuat Sezgin

kinci BasmNisan 2008

Genel Yayn YnetmeniNevzat Bayhan

Yayn DanmanProf. Dr. skender Pala

Yayn KoordinatrHasan Ik

eviriAbdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer

Yayna HazrlayanHayri Kaplan, Abdurrahman Aliy

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.Piyade Sok. No:27 ankaya 06550 AnkaraTel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58

www.tuba.gov.tr - e-posta: [email protected]

Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen WissenschaftenAn der Johann Wolfgang Goethe Universitt, 2003.

Westendstrasse 89,D-60325 Frankfurt am Mainwww.uni-frankfurt.de/fb13/igaiw


3/224

SLAMDA BLM VETEKNK

Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits

Aletler Katalou

Fuat Sezgin

Eckhard Neubauerin Katksyla

2) Corafya

3) Denizcilik 4) Saatler

5) Geometri 6) Optik

Cilt III

TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII

ORTAK ALIMASIDIR.


4/224


5/224

indekiler

2. Blm: Corafya ........................................................................................1

Giri ................................................................................................................. 3Avrupal Haritalarn Arap Kkeni ................................................................ 9Yerkreleri ve Dnya Haritalar ................................................................. 21Modeller ........................................................................................................ 30

3. Blm: Denizcilik .....................................................................................33

Giri ............................................................................................................... 35Denizcilik Aletleri ........................................................................................ 45Gemi Modelleri vs ....................................................................................... 54Pusulalar ........................................................................................................ 57

4. Blm: Saatler .........................................................................................83

Dou ve Kuzey Afrika Saatleri .................................................................... 85spanyol-Arap Saatleri ............................................................................... 108Taiyyeddnin Mekanik Saatleri .............................................................. 118

5. Blm: Geometri ...................................................................................123

Giri ............................................................................................................. 125lm ve izim Aletleri ............................................................................ 140

6. Blm: Optik ..........................................................................................163

Optik Aletler ve Deney Dzenekleri ........................................................ 165

Bibliyografya ........................................................................................................... 191Dizinler ................................................................................................................... 198

I. ahs Adlar ............................................................................................. 198II. Kavramlar ve Yer Adlar ...................................................................... 204III. Kitap Adlar .......................................................................................... 211


6/224


7/224

1G R

Blm 2

Corafya


8/224

2 C O R A F Y A

Bilim vermez sana kendisinden bir ey,Eer sen kendini btnyle ona vermezsen.Versen de sen ona btnyle kendini,Bilinmez onun sana bir ey verip vermeyecei.

en-Nam (. 225/849 civar)


9/224

3G R

Orta Arabistan Araplar, slamdan nce dierlkelerle olan ilikileri, yakn komular olanran, Bizans, Msr ve Habeistan ile snrl ikenhicretin (Peygamber Muhammedin MekkedenMedineye 622 ylnda gerekleen g) ilk yz-

ylnn ilk yarsnda eski dnyann byk bir bl-mne egemen konuma geldiler. Hakimiyetlerininsnrlar daha yeni takvimin (hicretin) ilk yzyl-nn sonlarna doru, yani m.s. 8. yzyln ilk yir-mili yllarnda, Pirenelere ulamt. Bu geliim

erevesinde, haliyle fethedilen lkelerin topog-rafisini, geleneklerini, dinlerini, ekonomilerini,tekniklerini ve tarihlerini tanmalar kanlmazbir eydi. Bu yolda ortaya kan ilk yaznsalrnler, belirli bir lkenin veya lkelerin feti(fethedilmesi) veyafutu (o. fethedilmeleri)baln tamaktayd. Bu tr eserlerin ilk yazar-lar, anlalabilecei gibi Akdeniz blgesindenihtida etmi bilginlerdi.Eski Arap iirlerindeki topografik tasvirlere daya-narak, daha 2./8. yzyln ilk yarsnda filolog-lar evresinde Arabistann topografik verilerinitoplamaya ynelik hummal bir aba balamt.Bundan gelien ve yzyllar boyunca devamlolarak artan yazn rnleri 6./12. yzylda okciltli antsal bir corafya szlnn douunagtrmtr.2./8. yzyldan 3./9. yzyla gei dnemindebeeri corafya ve tarihsel corafya alannda

Arap-slam corafya yaznnn zgn bir trkendini gsterdi. Douu ve erken dnem gelii-

minde bu ekol bamszd ve yzlerce yl boyun-ca, 3./9. yzyln ilk eyreinde, Ptoleme (m.s.180 civar) corafyasnn ve Marinos (m.s. 130civar)un dnya haritasnn bilinir olmasndansonra Arap-slam kltr evresinde domu olanmatematiksel corafyadan bamsz olarak kendi

yolunda gitti.Zamanla sk bir betimleyici karakter kazananbeeri corafya en azndan lkelerin kartografiktasviri balamnda, 4./10. yzyldan itibaren yenikarakteristik zelliklere kavutu. Materyalleri

dzenleme ii, artk haritalara bamlyd. Buharitalar bizde gerekten basma kalp etki brak-maktayd, anlamlar ve nemleri hereyden ncekendilerine elik eden yolculuk rehber kitaplary-la beraber kullanllarna balyd. Bu tr kartog-rafik tasvirlerin muhtemelen Sasani rann slamncesi corafya geleneine bal bulunuyor1.Doa filozofu ve corafyac Eb Zeyd el-Bel(. 322/934) bu corafya ekolnn kurucusuolarak grlr. 4./10. yzyl ierisinde ardllar

olan Amed b. Muammed el-Ceyhn, brhmb. Muammed el-ar, Muammed b. Al bnaval ve Muammed b. Amed el-Madis (el-Muaddis) corafya yaznn bu kolunu alacakparlak bir dneme tamlardr. Onlarn en gentemsilcisi olan el-Madis (el-Muaddis)yi, co-rafya kitabnn gnmze ulaan iki yazmasn-dan birisini Hindistanda bulmu olan arabist

Alois Sprenger2 yaam en byk corafyacolarak niteliyordu. O denli ok seyahat eden

ve keskin gzlemlerde bulunan, ayn zamandatoplad malzemeyi o denli planl ileyen birkimse belki de hi var olmamtr diyordu.

Ad geen ahslardan ilk nn, Eb Zeyd el-Bel, el-Ceyhn, el-ar, eserleri sayesinderan ve Orta Asya hakkndaki corafi bilgilernemli bir geliim gstermitir. Daha gen olaniki corafyac Suriyeli bn aval ve Filistinliel-Madisnin eserlerinde ise Sicilya, spanya,Kuzey ve Kuzeydou Afrika hakkndaki corafibilgilerde, zellikle birok seyahatte kendi yap-

tklar gzlem ve keifler temelinde kazanmolduklar olaan st ilerleme grlr.Modern Arap corafya tarihi zerindeki sondnem aratrmalar, bn avaln ne kanzelliinin, btn kitabnda mekansal balamlar-la zamansal srelerin kendisine zg bir biim

1 Sezgin, Fuat: Geschichte des arabischen Schrifttums,Cilt 10, s. 130.2 Die Post- und Reiserouten des Orients, Leipzig 1864(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 112), nsz

s. 18; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 346.

GR


10/224

4 C O R A F Y A

de ilikilendirilmesi olduunu grmtr3. Onuntarafndan sunulan materyal sadece corafya tari-hi bakmndan deil, ayn zamanda kltr tarihibakmndan da zel bir neme sahiptir. Bu, sontahlilde, onun nclerini amas ve bize bizzattanyabilecek durumda olmad lkeleri de tas-

vir etmesi sayesinde deildir. bn aval, slamdnyasnn corafyasn tanmlamay amalama-sna ramen bize, slam d lkeler hakknda dahi de azmsanmayacak derecede deerli bilgileraktarmaktadr.Bu ekoln biraz nce anld zere, A. Sprengerin1864 ylnda kaytsz artsz en byk corafyac

olarak niteledii en gen temsilcisi el-Madisnincorafya tarihi bakmn-dan nemi, modern ara-trmalarla zellikle AndrMiquelin4 yorulmak bil-mez almas sayesindehayranlk uyandran birekilde gn yzne ka-rlmtr. Miquelin anlay-na gre yeni bir beericorafya, el-Madisnin

aklamalarndaki zen vetitizlik yoluyla, geleneksel

Arap corafyasnda insan,mekan ve iklim arasnda

yerleik ilikiden etkilen-mi olsa da, zellikle onunaklayc ve yaamla i iesunum tarz yoluyla do-mutur. el-Madis dahanszde ortaya koyduu sunumunun sonuna kadargerekletirdii ve hakl olarak, yeni, kapsamlbir beeri corafyann temeli kabul edilebilecekprogramyla kendini gstermektedir.Bu evrensel beeri corafya anlay, daha son-raki yzyllarda Arapadan ziyade Farsa co-rafya yaznnda kendini gstermektedir. u dabelirtilmelidir ki, medeni yaamn ve doann

3 Miquel, Andr:La gographie humaine du monde mu-sulman jusquau milieu du 11e sicle, Cilt 1, Paris 1967,s. 309.4

a.e., Cilt 1, s. 324-328.

beeri corafya ekolnn eserlerinde geli-mi olan zenli ve ayrntl betimlemesi yz-

yllar aarak saysz kent ve blge corafyaskitaplarnda geerliliini koruyabilmitir. Szkonusu corafyaclara ait eserlerin Ortaada

Avrupallar tarafndan tamamen bilinmez kal-malar teessf edilecek bir gerektir. Kukusuzber Yarmadas ve Sicilya bu yargnn dndatutulmaldr. Bu snrlama erevesinde, 548/1154

ylnda tamamlanan dnya haritasnn zgnolgusundan ve Eb Abdullh Muammed b.Muammed e-erf el-drsnin kapsaml co-rafya kitabndan bahsetmeliyiz. Arap kaynaklara

gre Doa bilimlerine ve felsefeye sempatisi

Sicilyadaki Normanlar Saraynn Yunanlar, Araplar veLatinler tarafndan igal edilen kanlaryas (Petrus deEbulo,Liber ad honorem Augusti sive de rebus Siculis.

Codex 120 II der Burgerbibliothek Bern, ed. TheoKlzer ve Marlis Sthli, Sigmaringen 1994, s. 59).


11/224

5G R

ile tannan Norman Kral II. Roger e-erf el-drsyi, Nzhet el-Mtn yazarn, Kuzey

Afrikadan yanna getirtmi ve onu bir dnyaharitas yapmakla grevlendirmiti. el-drsbunun iin zorunlu olan metali talep etmi veKral yeterince gm kullanmna sunmutu5.el-drsnin Sicilyada, muhtemelen 1138den1161 ylna kadar, yani II. Rogern lmndensonrasna kadar devam eden uzun sreli ikametien az drt meyve vermitir: 1. Gm zerinehkkedilmi yuvarlak bir dnya haritas, 2. 70seksiyona blnm bir dnya haritas, 3. Kitb Nzhet el-Mt f tir el-Af, 4. Kitb

ns el-Mhec ve-Rav el-Ferec adl kitapla-r. Yuvarlak gm levha, Tabula Rogeriana,Rogern lmnden alt yl sonra, 1160 ylnda,ardl I. Wilhelm dnemindeki bir isyan srasndaisyanclar tarafndan paralanarak bllm-tr6. Bizzat el-drsnin7 syledii gibi, bu hari-ta daire eklindeydi. Harita, baz bozukluklarauram bile olsa birok yazmada korunmu vegnmze ulamtr.el-drsnin dnya haritasnn, paraharitalarnn

ve corafya kitabnn nemi hakknda gnmz

almalarnda olduka farkl hkmlere varl-mtr. Hereyden nce sadece ok az saydakidrs aratrmacs onun yuvarlak dnya harita-sndan bilgi edinmi ve bunu verdii hkmlerdegz nnde bulundurmutur. Genellikle dikkat-lerini Konrad Millerin 1928lerde 70 paraharitatemel alnarak yeniden oluturulmu, zerindemeskun dnyann kuzeyinin ekvator blgelesiyleayn uzunlukta gsterildii dikdrtgen dnyaharitasna yneltmilerdir. el-drsnin haritala-rnn yaynlanmas ve kitabnn ilgili blmlerinin

evrilmesindeki yararl abalar iin Millere nekadar teekkr etsek azdr. Maalesef Miller, el-drs tarafndan yaplm haritann yuvarlak deildikdrtgen olduu gibi yanl bir kanya varmt.Daha sonra el-drsnin kitabnn yazmasndaki,bu haritann bir daire (dire) biimine sahip

5 el-all b. Aybek e-afad: el-Vf bi-l-Vefeyt, Cilt 14,Wiesbaden 1982, s. 105-106.6 Miller, K.: Mappae Arabicae, Cilt 1, Stuttgart 1926(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 240), s. 39.7

Nuzhet el-Mt, a.y., s. 6.

olduu8 ynndeki bilgiyi mstensihin yanlgsolarak aklamaktayd9. Ben, el-drsnin para-haritalar ile bir kitabna dayanlarak ve gn-mze ulam, olduka bozulmu yuvarlak haritada gz nnde bulundurularak orijinale daha

yakn, belki de gm bir levha zerine ilenecekbir dnya haritasn yeniden yapma giriimi iinkoullarn (Millerin n almalar da bunlaradahildir) bugn daha elverili olduuna inanyo-rum.drs-haritalarnn kayna ve onun kartografyatarihindeki yerine ilikin sorular gnmz al-malarnda ok farkl ekilde yorumlanp yant-

lanmtr. Bu giriin dar erevesinde sadeceMathematische Geographie und Kartographieim Islam und ihr Fortleben im Abendlandisim-li almam esnasnda ulatm baz bulgularaksaca deineceim.Memn corafyaclarnn (yaklak 215/830)

yuvarlak dnya haritasnn kefedilmesindensonra, el-drsnin Palermoda yapt haritannesas itibariyle bu haritaya dayand kolayca tes-pit edilebilir. Ancak model ald haritann dere-ce an, yanllkla e uzaklkl olarak ekilmi

yedi iklim izgisiyle deitirmitir. drs-harita-snda ncsne nispetle grlebilir ilerlemeler-den birisi Akdenizin olduka tashih edilmi ekli

ve Avrupann daha iyi bir topografisidir. Banadaha da nemli grnen, el-drsnin Asyannbir ok blm iin yeni bir grnt ve yeni birtopografi sunmasdr. Ancak Memn coraf-

yaclarnn dnya haritasnn kefedilmesinden ve bu haritann el-drsnin ana kayna oldu-unun tespit edilmesinden sonra bu yeni gesaptanabiliyor. Memn corafyaclar evvela,

Ptolemenin birbirine bal tm bir kta tasav- vuruna kar, meskun dnyann en uzak kuzeydousunu, bu ksm snrlandran, alabilir kua-tc bir okyanusun varlna ilikin tasavurlarylatashih etmilerdi. el-drsnin dnya haritasn-da daha sonra Asyann kuzey dousu nemli

8 a.e., s. 6.9

Miller, K.: a.y., 38.


12/224

6 C O R A F Y A

lde kltlm, yuvarlaklatrlm ve birsemer biimi almtr. drs-haritasnn dikkateken fark sadece konfigrasyonla snrl deil-dir, ayrca hidro-corafik ieriin geniletilmesi

ve orografik (dalarla ilgili) karakterlerin farklbir sunumuyla zel bir nem kazanmaktadr.Bu haritada Memn haritasnda bulunmayanbir dizi i deniz ve rmak bulunmaktadr. Ancakbir ka yl nce u soru ortaya atld: Kuzey veKuzeydou Asyann bu deitirilmi konfigras-

yonu ve Orta Asyann yeniden ekillendirilme-si nereden kaynaklanmaktadr? Btn bunlarbyk bir ihtimalle, el-drsnin kitabnn nsznde bahsetmekte olduu imdiye dek dikka-te alnmam Kmk-Trke bir kaynaa dayan-maktadr10.drs haritasnn Avrupada domu olan harita-larda brakt derin izleri, 7./13. yzyldan 8./14.

yzyla gei aralndan itibaren izleyebiliriz.Kitabn Avrupa lkeleri hakknda baka hibir

Arapa corafya kitabnn iermedii kadar okdeerli bilgiler ieren metin blmne gelin-ce, bu blm Avrupada 10./16. yzyln sonunakadar hibir nemli ilgiyle karlamamtr.

el-drsnin eseri hakkndaki bu ksa aklamalar-dan sonra Arap-slam kltr evresinde oldukageni bir yer alan seyahatnamelere dayal seya-hat corafyasndan da sz etmek gerekir. slamdnyasnn inle deniz yoluyla 1./7. yzyldanitibaren var olan canl ticareti ve mnasebeti,bilinen tarihi bir olgudur11. Hindistanla olanilikiler ve orann kltrne ve bilimine olan ilgio denli ilerlemiti ki, Abbasi Halifesi el-Manr(dnemi: 136-158/754-775) baz Hint bilginleri-ni Badata davet ederek Hintlilerin en nemli

astronomi kitabn 154/770 yllarnda Arapayaevirtmiti12. Kltr tarihi bakmndan nemliolgulardan birisi de, bilim ve kltre oldukailgi duyan ve Hint tabiplerini Badata getirten

Abbasi devlet adam Yay b. lid el-Bermek(. 190/805)nin bir bilgini Hintlilerin dinlerineilikin bir kitap yazmas iin Hindistana gnder-

10 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 348-350.11 a.e., Cilt 10, s. 546.12

a.e., Cilt 6, s. 116-118.

mesidir. Bu kitaptan baz alntlar byk bir anseseri olarak gnmze ulamtr13. Bu nedenle,bylesine erken bir dnemden Arap-slam bilgin-lerin seyahatnamelerini duyduumuzda arma-malyz. ine kara yoluyla yaplm bir seyahatinsunumu konusunda kendisinden bilgi edindiimizen eski seyyah Temm b. Bar el-Muavvidir.Seyahatnamesinin gnmze ulaan blmleri,bu seyahati 206/821 ve 209/824 yllar arasndatarihlendirmeyi olanakl klmaktadr14.3./9. yzyln ilk yarsndan, bat Orta Asyaya,Hidistana ve Bizansa seyahat eden Arap sey-

yahlarn, burada ele alamayacamz baz rivayet-leri malumumuzdur. Arabistler, Hrn b. Yay(300/912)nn stanbula ve Romaya15 yaptseyahat ve ayrca, brhm b. Yab (350/961civar)un Slavlar16 hakkndaki ve Amed b. bnFaln (4./10. yzyln ilk yars)n da HazarDenizinin kuzeyinde bulunan Bulgarlar ve Ruslarhakkndaki17 bilgi ve aklamalarna zel bir ilgigstermilerdir. Ouz Trkleri, Normanlar vehayli kuzeyde bulunan Wi s ve de Kuzey BuzDenizi hakknda da tarihi, corafi ve etnik bil-giler edinmekteyiz. Eb Dlef18 (4./10. yzyln

birinci yars)in iki seyahatnamesinden birindeMaverannehir (Transoksanya) ve Orta Asya,dieri de ran ve Kafkasya boyunca yaplan seya-hat anlatlmaktadr. 4./10. ve 5./11. yzyln dierseyyahlarn dikkate almakszn Al b. el-seynel-Mesd19 (. 345/956)yi ve Muammed b.

Amed el-Brn20 (. 440/1048)yi dile getirmekisterim.

13 bn en-Nedm:Kitb el-Fihrist, ed. G. Flgel, Cilt 1,Leipzig 1872, s. s. 345ff.14 Minorsky, Vladimir: Tamm b. Bars Journey to the

Uyghurs, in: Bulletin of School of Oriental and AfricanStudies (London) 12/1947-48/275-305.15 Bu konudaki almalar bir araya getirilmitir, in: Isla-mic Geography Cilt 166, Frankfurt 1994.16 Bu konudaki almalar bir araya getirilmitir, in: Isla-mic Geography Cilt 159, Frankfurt 1994.17 Bu konudaki almalar bir araya getirilmitir, in: Isla-mic Geography Cilt 169, Frankfurt 1994.18 a.e., Cilt 169.19 Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 332-336; Cilt 6, s. 198-203; Cilt7, s. 276-277.20 a.e., Cilt 5, s. 375-383; Cilt 6, s. 261-276; Cilt 7, s. 188-

192, 288-292.


13/224

7G R

Bu bilgilerin ilki, bize dar anlamda bir seyahatna-me brakmamtr, bununla birlikte dnyay bizzatkendi tecrbesiyle tanmak istedii ve yaklak 30

yl devam eden bir seyahat yaants esnasndayazd, doa-felsefi, tarihi ve corafi ierikli pekok eser brakmtr. Onun ka lkeyi ziyaretettiini bilmemekteyiz, nk eserlerinin biroukaybolmutur. Kesin olan, memleketi Badattanrana, Hindistana, Sansibara, Madagaskara,

Arabistana ve Kuzey Afrikaya gittiidir, ama yine de ne kadar sklkla hangi lkeleri ziyaretettii bilinmemektedir.el-Brnyi seyahatname yazn erevesindeanmamzn nedeni onun, yerinde yapm olduubirok seyahate ve insanlarla kurduu temas-lara dayanarak lkenin din, bilim ve gelenekle-ri hakkndaki aratrmalarnda btn zamanlariin rnek tekil edecek nesnellik ve gereklikle

yazm olduu, Hindistan hakkndaki kitabdr.Bu byk evrensel bilgin eserinin giriinde yledemekte: Bu kitap polemiksel bir kitap deildir,bilakis sadece olgular bildirimidir. Hindularnkuramlarn olduu gibi aklayacam veYunanlarn bunlarla benzeik kuramlarn, her

iki tarafn benzerliklerini gstermek iin dilegetireceim. Bu pasajn Almancaya evirmeniMax Krause21 bununla ilgili olarak unu syle-mektedir: Bu ilke titizlikle izlenmekte, kl krk

yaran bir kesinlikle Hintlilerin retileri yazarnifahi gelenekten veya yazndan malumu olduulde, aktarlmaktadr. Yazar, bu veya u noktahakknda hibir ey veya kesin bir ey reneme-diine vurgulu bir biimde iaret etmekten ekin-memektedir, tpk deiik rivayetler arasndakifarkllklara dikkat ektii gibi. Konuya ilikin

kendi grleri daha ziyade blmlerin sonundadile gelmektedir. Onun eseri, Hintlilerle savaa-cak kimsenin deil, onlar ve grlerini anlamak

ve takdir etmek isteyen kimsenin eline malzemesalayacaktr.

21Al-Biruni. Ein iranischer Forscher des Mittelalters, in:Der Islam (Berlin) 26/1942/1-15, zellikle s. 13-14 (Tek-rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt36, Frankfurt 1998, s. 1-15, zellikle s. 13-14.)

22 Onun hakkndaki aratrmalar iin bkz. Islamic Geog-

raphy serisi Cilt 172 ve 173, Frankfurt 1994.

II. Wilhelmin Palermoda hasta yatann banda duranArap tabipler ve astronomlar (Petrus de Ebulo,Liber ad

honorem Augusti sive de rebus Siculis, a.y. s. 43)

Seyahat corafyasna ilikin aklamalarn,beeri corafya hakkndaki bu ksa panaroma-da ok uzun bir yer tutmamas iin, burada,578/1183 ylndan itibaren memleketinden hare-ketle, ilki Arabistana olmak zere seyahat

yapm olan Valencial Muammed b. Amedbn Cbeyr (. 614/1217)22 ismiyle yetinmekisterim. Grld kadaryla gn gn yazl ola-rak kaydettii servenlerinin ve gzlemlerininbetimlemesi, Arap corafyasnn en ilgin bel-geleri arasnda yer almaktadr. Sanata, kltre

ve mimariye, ynetime ve etnolojiye ilikin gz-lemleri beeri corafya tarihi iin byk dee-re sahiptir. Hereyden nce, Norman Kral II.Wilhelm dnemi Sicilyasnn tarihi ve kltrtarihi iin bn Cbeyrin seyahatnamesi benzeribulunmaz bir kaynak nemine sahiptir.


14/224

8 C O R A F Y A

Dier isimleri bir yana brakp Eb anfe ed-Dnever (. 282/895 civar)den23 itibaren nemkazanan bitki corafyasnn Sevillal Eb el-Abbs en-Nebt24 (. 637/1240)nin DouyaSeyahat (er-Rile el-Meriiyye) adl eseri iledikkate deer bir seviyeye ulatn belirtmekisterim.Seyahat corafyasn sonlandrrken TancalMuammed b. brhm bn Baa (. 770/1369)da anlmaldr. Bu Fasl 725/1325 ylnda dizgin-lenemez bir seyahat tutkusuyla ve yabanc olantanmaya ynelik kar konulamaz bir arzuyladoduu kenti 22 yanda terketmi ve douya

ynelmitir. Kuzey Afrika, Msr, Arabistan veMozambike kadar Dou Afrikada, Anadoluda,Bizansta, Kamann Volga nehri aznda 55.enlem derecesine kadar Gney Rusyada, Orta

Asyada, Hindistanda, Malezya Yarmadas veindeki ikameti ve sk sk tekrarlayarak ziya-ret ettii ara istasyonlarda geirdii 24 yldansonra bn Baa ilk seyahatini tamamlam-tr. Endlse olan ikinci seyahati ve Afrikayaolan nc seyahatiyle birlikte toplam 27 ylnmemleketi dnda geirmitir. R. Henninge25gre bn Baa gerekten, Eski an ve Ortaan kard en byk dnya seyyah olarakkabul edilebilir. Gerek bir aratrma seyyaholarak dikkatle tm izlenimleri kaydetmi, ile-mi ve ok ayrntl hatta hacimli denilebilecekbir seyahatname, ok zengin corafi bir hazineyimiras brakmtr. bn Baa Marco Polodanmuhtemelen kat fazla yabanc lke grm-tr.26

23 Krakovskij, I.:Istoria arabskoi geograeskoi litera-turi, Moskova 1957, s. 345.24 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 338-343.

Beeri corafya ve onun yan dallar olan tarihicorafya, ehir ve blge corafyas ve de seyahatcorafyas zerindeki arabistik aratrmalar iki

yzyl nce balamtr. Arabistler Arap-slamkltrnde bu alanda ortaya konan baarl al-malarn nemini dier alanlara oranla ok dahaiyi gn yzne karabilmilerdir. Bu konuylailgili almalarn, tercmelerin ve metin edis-

yonlarnn ounu Frankfurt niversitesindebulunan Arap-slam Bilimleri Tarihi Esntits,Islamic Geography yayn serisinde bir arayagetirmi ve 278 cilt olarak yaynlamtr. Buradabir btn olarak gze arpan, bu aratrmalar-da matematiksel corafyann yer bulmamas ve

Arap-slam kltr evresininin matematiksel-astronomik temelde gelien kartografi alanndakibyk baarsnn hemen hemen hi bilinmemiolarak kalmasdr. Bu gerekli harita malzemesi,aratrmaclarda bulunmamaktayd. Bu panora-mann yazar, Memn corafyaclarnn dnyaharitas ile paraharitalarnn kefedilmesi gibitalihli koullarla, sz konusu boluu doldurmagiriiminde bulunmaya bulunmaya ynelmitir.Yazar, yaklak onbe yl alan almasnn sonu-larn cilt halinde Mathematische Geographieund Kartographie im Islam und ihr Fortleben imAbendland (Frankfurt 2000) ad altnda uzmandnyann tartmasna sunmutur. Kitabn ula-lan baz sonular, daha genel bir okuyucu kitlesiiin dnlm veForschung Frankfurt(Heft 4,2000) dergisinde yaynlanarak genel zeti buradakatalok kullancsna sunulacaktr:

25 Terrae incognitae, Cilt 3, Leiden 1953, s. 213.26 a.e., s. 213; bn Baa hakkndaki almalar iin bkz.Islamic Geography serisi Cilt 175-183, Frankfurt 1994.


15/224

9A V R U P A L I H A R T A L A R I N A R A P K K E N

20. yzylda karlatmz yeryznn kartogra-fik grnts muhtemelen en kesin halini olu-turmaktadr. Bununla birlikte bu grntnndoruluk derecesi henz kontrol edilmi deildir.Bugnk dnya ekline paralel olarak, ancakimdi gelien bilim alanlar yoluyla, yani uzayuu teknolojisinin mmkn kld gzlemler velmler sayesinde, hala yerine getirilmeyi bek-leyen byle bir alma gerekletirilebilecektir.Tashihlerden hibir zaman kurtulamasak da,elbette bunlar imdiye kadar elde edilen grn-tnn, insanln bu ortak mirasnn genel do-ruluunu sarsmayacaktr. Byle bir deneyiminsalad avantaja nclerimiz 19. yzyln ikinci

yarsnda henz sahip deillerdi.Hl gen bir bilim dal olan harita yapm sanathistoriyografyasnn, geliimin tek tek basamakla-rn ve deiik kltr evreleri tarafndan yaplm

katklar, gerei ksmen de olsun karlayabilecekaklama grevi son derece zordur. Yeryznnbir blmnn insan eliyle resmedilmesinin ilkdenemesinin ne zaman ve nerede yapld kesin-likle hibir zaman bilinemeyecektir. Babillilerin

ve eski Msrllarn meskun dnya tasavvurlarnana hatlaryla resmetme denemelerinin bilinmesibir nimettir. Ayrca, daha m.. 530 yl civarndaKartacal Hannonun, memleketinden Gineninekvatora yakn krfezine kadar ulaabildii bilin-mektedir. Heredot, Firavun Necho (yaklak m..596-584)nun emriyle Afrikann Finikeliler tara-fndan yelkenle dolaldn aktarmaktadr. O,bu hkmdar denizcilerine, Kzl Denizin gne-

yinden balayarak kylar boyunca Heraklesin

Avrupal HaritalarnArap Kkeni

1. Resim: Halife el-Memnun emriyle 9. yzyln ilk

eyreinde yaplan dnya haritas, 1340 ylndan kaln birkopyada. Bu haritadaki nemli zellik, kresel izd-mn yan sra, yeryz ana karalarn kuatan okyanus-tur. Bu okyanus, Afrikay deniz yoluyla dolalabilir ve

Hint Okyanusunu, bir i deniz olarak gsteren Ptolemetasvirine karn, bir ak deniz olarak gstermektedir.


16/224

10 C O R A F Y A

stunlarn dolap gezdikten sonra AkdenizdenMsra tekrar dnecek kadar uzaa yelken ama-larn emretmi olduunu, denizcilerin bu emri yl ierisinde yerine getirmi olduklarn anla-tyor.

Yunanlarda MatematikselCorafyann lk aretleri

Yunanlar, m.. 5. ve 4. yzylda dnyann kreeklinin varsaylmasyla, m.. 3. yzyldaki ilk

yeryz lm denemesi ve Babillilerin gk-kubbesini byk bir daire halinde 360 dereceninblmlerine ayran sisteminin dnyaya uygulan-masyla yeryznn bilinen eklinin matema-tiksel olarak kavranmas iin gerekli temelleriatmlardr. Boylam derecelerinin ay tutulma-larnn e zamanl gzlemi yoluyla, mekanlararasndaki zaman fark anlamndaki tasavvuru ve

yer belirlemeye temel tekil eden, bir mekanncorafi enlemi ve kutup ykseklii eitlii kuramda onlarn hesabna kaydolunmaldr.Matematiksel-astronomik olarak temellendiril-mi bir harita izmeyi, Yunanlarn en byk

astronomlarndan birisi olan Hipparchos m.. 2. yzyln nc eyreinde henz gerekletiri-lemez olarak gryordu. O, corafyann kendi

zamanna kadar ulalan kartografik baarlarn vakitsiz ve yanl olarak telakki ediyor, sabr ve daha kesin yer verilerinin yeterince toplan-mas tavsiyesinde bulunuyordu. Bir haritannizimini, ancak deiik lkelerde bulunan birokbilgin tarafndan yaplm bir n alma sonra-snda gelecekte gerekletirilebilecek bir devolarak gryordu. Yunanlar kesinlikle, llmbulunan tek bir boylam fark tanyorlard: Bu,ay tutulmalarnn m.. 331 ylnda Kartaca ile

Arbela arasndaki gzlem almasndan sonrabulunmutu ve yaklak 11 abartlyd.Zaman ierisinde elde edilen enlem derecele-ri, gerek gemi seferlerinde ve gerekse Roma

ordusunun katettii mesafelere ilikin uyguladlmler ve de rota kitaplarnda dier yollarlakazanlm bilgiler, m.s. 2. yzyln ilk yarsndabir meskun dnya haritasnn ortogonal (dikal) izdmde ekillendirilmesine yol amt.Bu haritann yapmcs Tyroslu Marinosdur.oktan kaybolmu olan haritasnn izlerinebizi daha gen ada Ptoleme gtrmekte-dir. Grnen o ki, bu harita ve ona elik edenmetin, Ptoleme corafyasnn yegane temeli idi.rendiimize gre, Marinos meskun dnyannharitasn, boylam 225 yani yaklak 80 ila 90abartlm olan, bir derece ana dayandrmt.

Ardl Ptoleme, bu meskun dnya haritasndan(belki de bundan baka eklenmi paraharita-

3. Resim: PtolemeCorafyasndandnya haritas, 14.yzyln 1. yar-sndan bir yazmaierisinde. Bizanslbilgin Maximos

Planudes tarafn-dan yaplmtr.Memn corafya-snn aksine (1. ve2. resim) buradaHint Okyanusuve Atlantik halai denizler olaraksunulmaktadrlar.


17/224


lardan) ve haritaya elik eden metinden ald verilere ve derece bilgilerine dayanarak daha sonraki nesil-lere haritann yeni yapmlarnn taslan izmedehizmet edecek olan bir eser derlemeye ken-dini grevli gryordu. ncsnn verileriniilerken, mesafe bilgilerinin, zellikle boylamderecesi anlamnda dou-bat mesafe bilgi-lerinin ok byk olduu grne ulam,bu nedenle, Asyann ilgili blmlerini siste-matik biimde orantlayarak kltmtr.

Akdenizin byk ekseninin 63 olan (yaklak21 daha byk) boylamn koruyarak meskundnyann boylamn 180 ye (hala yaklak 40abartlm) indirmitir. Grnen o ki, Ptoleme

eserine hi bir harita eklememitir. Metninde,zerinde Kuzey Atlantikin ve Hint Okyanusununi denizler olarak grnd birbirine bal bir anakararesmi vermesi artcdr.

Marinosun kartografik baars ve Ptoleme co-rafyas, Arap-slam kltr evresine, bu kltrevresinin sadece Atlantikten Hindistana uzan-makla kalmad gibi, dier kltr dinyalarndanalnan bilimleri kendilerine mal etmenin te-sinde gsterdikleri yaratclk evresinin eiindeolduu bir dnemde, 9. yzyln balarnda ula-mtr. Dneminin btn bilim alanlarn teviketmi olan Halife el-Memn byk bir bilginlergrubuna yeni bir Corafya ve bir dnya hari-tas yapmalar emrini vermiti. Bu bilginlerinalmalarnda zellikle Yunan statlarna balkalmak zorunda olduklar aikardr.

Bu emrin sonucunda meydan getirilen atlas-tan ve ona elik eden corafi eserden bereket

versin ki baz ksmlar gnmze ulaabilmi-tir. Matematiksel corafya ve kartografi tarihibakmndan, Memn corafyaclarnn dnyaharitasnn 1340 ylndan kalan bir kopyasnn 20.

yzyln seksenli yllarnda yeniden gn yznekmas olaanst bir nem tamaktadr. Bukukusuz, birok kez yaplan kopyalama yzn-den zamannda muhteem olan orijinalin (bkz.1. resim) ekli bir dereceye kadar bozulmu birkopyasdr. Buna ramen bu harita, orijinal hari-

tadan ezamanl olarak karlm koordinatlarieren bir izelgenin altnda esiz bir kartog-rafik abide olarak belirmektedir: Harita kreselbir izdm tamaktadr. Bu, meskun dnyann15-20 kltlm bir bat-dou geniliini, ayn

zamanda Akdenizin 10 kltlm bir uzunlukeksenini gstermektedir. Bundan baka, Marinosve Ptolemenin birbirine bal bir anakara tasav-vurlarnn yeni bir modele yerini brakm olmasbyk nem tayor. Buna gre, meskun dnyabir kuatc Okyanus tarafndan, bu okyanusda bir karanlk okyanus tarafndan evrelen-mitir. Atlantik ve Hint Okyanusu artk i denizolmayp, kuatc Okyanusun paralardr (bkz.2. resim).Yunanlarn, yeryznn salkl bir kartogra-fik tasvirine ve bu ama dorultusunda kullan-

2. Resim: Halife el-Memnun dnya haritasnn rekons-trksiyonu, grevlendirilen corafyaclarndan birisi-nin yapt koordinatlar kitabnn verilerine dayanarak.Bugne ulaan harita ile yaplan bir karlatrma, esasitibariyle zdetiklerini ve bundan da te rekonstrksi-yonun pek ok ayrntda, kaybolan orijinalin, birok kezkopyalanarak deiiklie uramas sonucu gnmze

ulaan kopyasndan daha doru olduunu gstermek-tedir.

Bilinen En Eski Kresel zdmlDnya Haritas


18/224

12 C O R A F Y A

lan matematiksel-astronomik yardmc aralara ynelik ki, Marinos ile Ptolemede (3. resim)zirve noktasna ulam ve ancak ayn zamandakendi kltr evresinin geliim olanaklarnn sonsnrlarna dayanmt, Memn corafyaclarnnalmalaryla, en gen basaman gnmz-de hep birlikte yaadmz, yeni bir evrilmesrecine ulamt. Kesintisiz devam eden birgeliimin bana grnen olgularn ksa bir srence yaynlanm Mathematische Geographie

und Kartographie im Islam und ihr Fortlebenim Abendlandad altnda kitabm Geschichte desarabischen Schrifttumsun X-XII. ciltleri olarakilgililerin bilgisine sundum. Bu geliim srecininbence nemli olan noktalarndan bir kana aa-da iaret etmek istiyorum.

4. Resim: el-Brn tarafndan 11. yzyln ilk eyrein-de arnlanan mesafeler ve astronomik olarak llenenlemler vastasyla Badat ile Gazne arasndaki yak-lak 60 yerin boylam derecelerini hesaplamaya ynelikyaplan almann ematik sunumu.

Matematiksel Corafyann

Bamsz Bir Disiplin Haline Gelii

Avrupaya Ulaan lk Arapa Haritalar

slam dnyasnda youn ve bilimsel bir itina ile yrtlen corafi yer belirleme almalar 11.yzyln ilk eyreinde matematiksel corafyannbamsz bir disiplin olarak gelimesine gtr-d. Bu kazanm, Arap-slam kltr evresininen byk bilginlerinden birisi olan el-Brnyeaittir. O, corafya tarihinde esiz bir giriimdebulunmutur: Gazne ile Badat arasnda bulunannemli yerlerin (2 x yaklak 2000 km.lik bir ev-rede) enlem ve boylam derecelerini astronomikgzlem, mesafe lmleri ve kresel tirgonomet-

Bize Memn corafyasndan doan etkiyi gs-teren baz Arap ve Avrupa haritalar gnm-ze ulamtr. Corafyac el-drsnin (5. resim)1154 tarihli dnya haritas ve paraharitalarbunlar arasnda yer almaktadr. Ceutal bu asil-zadenin, Sicilyada Norman Kral II. Rogernarzusu ve teviki ile hazrlad haritalar ve co-rafi eser, Memn corafyaclarnn haritalarnageni lde bir dayanmay gstermekle birlikte,

Akdeniz ve de zellikle Kuzeydou, Dou veOrta Asya ile ilgili nemli bir geniletme ve iyile-tirmeyi de iermektedir. Gneybat Avrupa bl-gesinde 1265 civarnda, ada Avrupal kartog-rafik tasvirlerle hi mi hi badamayan, bilakisMemn corafyaclarnn ve el-drsnin dnyaharitalaryla artc bir benzerlik gsteren birharitann domu (6. resim) olmas kartografitarihinde laykyla gznnde bulundurulmambir olgudur.

rinin temel kurallarn kullanmakla belirlemitir(4. Resim). Onun tarafndan ulalan yaklak 60

yerin boylam bilgilerinin bugnk deerlere grellen hatalar, sadece 6 ve 45 dakika arasnda-dr. Onun verileri slam dnyasnn dou ksmn-da bundan byle devaml olarak srdrlen yerbelirlemelerin temeli olmutur.slam dnyasnn Badatn batsnda kalan ks-mnda baaryla gerekletirilmi boylam derece-leri zerindeki dier tashihler, daha 11. yzyln ilk

yarsnda Akdenizin bat-dou ekseninin 44 ila45 ye (bugn 42) indirgenmesi ve bunun sonu-cu olarak sfr meridyeninin Atlantike Kanarya

Adalarnn 1730' batsna ve Toledonun 2830'batsna konumlandrlmasyla sonulanmtr.

1730' 11

SfrMeridyen

KanaryaAdalar

Toledo

5130' 10

Badat MerkezMeridyen

0 1730' 2830' 80 90


19/224


5. Resim: el-drsnin dnyaharitas (1154 ylnda yapl-m), 1500 tarihli kopya.

Harita genel olarak Memnharitasna dayanmaktadr(1. ve 2. resimler). Kuzey veKuzeydou Asyann dahasonraki dnemlerde doanAvrupal Asya haritalarnyzlerce yl belirleyici olaraketkilemi olan tashihli tasviridikkat ekmektedir.

6. Resim: Memn corafya-clarnn (1. ve 2. resimler) veel-drsnin (5. resim) dnya hari-talarnn bilinen en eski Avrupalimitasyonu, Brunetto Latini(1265 civar)nin Tresorisimliansiklopedik eserinde gnmzeulamtr, burada kitabn metniile egzotik yabanc bir unsur olu-turan harita arasnda kesinliklebir iliki bulunmamaktadr.


20/224

14 C O R A F Y A

7. Resim: Marino Sanuto Petrus Vescontenin

dnya haritas (1320 civa-

r), el-drsnin (5. resim)dnya haritasnn ana

hatlarda ve ayrntlardaaka grlebilen bir imi-

tasyonu.

Bundan yaklak otuz ylsonra, 13. yzyldan 14.

yzyla gei dneminde,

Akdenizin ve Karadenizintasvirini hemen hemenhatasz olarak veren bir diziharita gn yzne kmtr.Bunlar, kartografi tarihileritarafndan, pek isabetli olma-sa da portolan haritalar olarakisimlendirilmitir. Bu haritalarndomalarna ilikin sorular, yaklak150 yldr tartlmaktadr. Baz bilgin-lere gre bunlar birden bire ortaya km

ve ilk olarak Avrupal denizciler tarafndanyaplm olmaldr. Baz kartografi tarihileri ise,bu haritalar daha nceki farkl kltr evreleriy-le ilikilendirmektedirler. Bu haritalarn douu-nu tartan ilk bilgin veya bilginlerden birisi olanJoachim Lelevel (1850 civar) Arap corafyashakkndaki bilginin o zamanki ilkel dzeyininnda, bu haritalarn el-drsnin haritasna vecorafi eserine (7. resim) dayandndan emindi.

Bu problemin Arap-slam kltr evresininmatematiksel corafya ve kartografi tarihi -nda kapsaml bir ekilde ele aln sadeceszde portolan haritalarnn deil, ayn zamandabunlardan ok ksa bir sre sonra ortaya kmayabalayan Avrupal dnya haritasnn ve paraha-ritalarn 18. yzyla kadar dorudan doruya yada dolayl olarak Arap-slam kltr evresindengelen modellerle ilikili olduunu gstermekte-

dir. Kartografi tarihi aratrmalarnda hem szdeportolan haritalarnn oluumu hem de takipeden zaman zarfnda dnya haritas ve paraha-ritalar zerinde grlen Asya ve Afrika tasvirleri,kapsaml bir ilikiler erevesinde ele alnmak

yerine, her zaman sadece btnden ayrlm,tek tek problemler halinde ve Arap-slam kltrevresine ait matematiksel corafya ve kartogra-

fi bilgisinden hemen hemen tamamen habersizolarak deerlendirilmitir. Portolan haritalarnoluumu sorusu zlmemi bir muamma olarakkabul edilirken, dnya haritas ve parahari-talarda meskun dnyann ilk kez ortaya kannemli yeni ksmlar, Avrupal harita yapmcla-rnn, seyyahlarn ve seyahat raporlarnn tadk-lar haberler sayesinde baardklar iler olarakdnlmektedir. Bu dnceye gre, rnein,Venedikte, Cenovada veya Mallorcada ikameteden bir harita yapmcsnn, Hazar Denizinin,

Avrupada Yeni Bir

Harita Tipinin Oluumu


21/224


Hint Yarmadasnn veya Urmiye gibi oldukakk bir gln hemen hemen kusursuz konfi-grasyonlarn sadece seyahatnamelere veya sey-

yahlarn haberlerine dayanarak izebilmesi nor-mal saylyordu. Bylece, eer bir harita yapmc-sna insanst bir yetenek atfedilmiyorsa, ondanhibir ekilde yerine getiremeyecei bir baarbeklenmi olmuyor mu? Yerinde olumu ve yz-

yllar boyunca bir ok neslin ortak almalarnnsonucu olarak yaplabilmi bir haritann bu veyau harita yapmcsnn eline gemi olduunudnmek daha mantkl deil midir?

8. Resim: Pseudo- Ptoleme dnya haritas, PtolemeninCorafyasndan, Straburg 1513. Afrika hemen hemenmkemmel biimdedir, buna karn Gneydou Asyaolduka eski tarzda tasvir edilmekte ve Memn co-rafyasn (1. ve 2. resim) hatrlatmakta. Her ikisi dePtolemenin dnya resmiyle uyumamaktadr.

Ptoleme Corafyasnn AvrupadaKartografyaya Etkisi

15. yzyln son eyreinde Ptoleme corafyasnn Latince evirisinin basm sayesinde Avrupadaki kartografyacla yeni bir akmolutu. Latinceletirilmi Ptoleme ad altnda,onun corafyasnn ieriiyle tam olarak uyu-mayan birok harita ortaya kmaya balamt

(8. resim). Yaklak 50 yllk bir zaman zarfndaoluan bu haritalar ve bunlara dayal dnya hari-talar, Akdenizin boylamnn, rnein 63 olduu

ve Hint Yarmadasnn gney ucunun 125 debulunduu, derece alaryla giydirilmilerdi. BuPtoleme derece a baz dnya haritalarnda16. yzyln ortalarna ve bu tarihten birka ylsonrasna dek kullanmda kalrken, yaklak 1510

ylndan itibaren ou dnya haritas zerinde,anlan boyutlar balamnda, Akdeniz boylam-nn 52 veya 53 ve Hindistann gney ucunun


22/224

16 C O R A F Y A

1560 ve 1561 yllarnda Giacomo Gastaldi tara-fndan ortaya konulan paradan oluan Asyaharitas ve yeni yapt dnya haritas ani biretki gsterdi. Kendini yaklak 30 yl boyuncaPtoleme haritalarnn izimlerine adayan butalyan mhendis ve haritac birdenbire bambakakarakterde deiik derece al, farkl bir konfig-rasyona, topografyaya ve toponomiye sahip hari-talar yaynlad. Buna nasl ve nereden ulamt?

boylam derecesinin 115 olduu Memn dnyaharitasnn derece ana yerini brakmak zorundakalmt.

9. Resim: Abraham Orteliusun Asya haritas(Antwerpen 1567), Gastaldi haritasnn yeni bir redak-

siyonu olarak yaynlanmtr. Sa alt kede Ortelius,Gastaldinin bu haritay Arap geleneinde yaptnaiaret etmektedir.

Bu konuda kendisi bir eyler ifade etmemitir.Bir ka yl sonra, dnemin en nl iki meslekta

Abraham Ortelius (9. resim) ve Gerard Mercator,Gastaldinin Asya haritasn belirli deiikliklerle

ve geniletmelerle kendi redaksiyonlar olarakyaynladlar. Haritann doru veya dierlerindendaha doru olduunu ortaya koymak iin hangiltleri benimsemilerdi? Gastaldinin koor-dinatlar nereden kaynaklanmaktayd? Orteliusbu srra vakf olduuna inanmt, haritasnnsa alt kesine u aklamay yapmt: Bu

vesileyle ilgi duyan okurlara, corafya konusun-da birok hizmetlerde bulunmu olan Jacobus

Gastaldusun Arap kosmograf Eb el-Fidnngeleneine uygun olarak salad yeni Asyatasvirini sunuyoruz. Ortelius bununla Arap co-rafyac Eb el-Fid (. 1331)nn Fransz oryan-talist Guillaume Postel tarafndan 1524 ylndastanbuldan Fransaya gtrlen karlatrmalkoordinat izelgeleri ieren bir yazma kitabnkasdetmektedir. Geri bu kitap slam dnyasn-da oktan eskimi olan, daha doru deerlerledeitirilmi koordinatlar iermekte ise de, yazar

Avrupada 16. yzyln ikinci yarsnda yeni bir

Ptoleme Corafyasndan Ayrl


23/224


Ptoleme olarak vlm ve kitabyla olan tank-lk u kelimelerle dile getirilmitir: venit divina-

mente in luce... veya coming divinely to light inour time (zamanmza gelen ilahi k).Gerekte ne Eb el-Fidnn kitabnnn koor-dinat izelgeleri Gastaldi haritasnn konfigras-

yonlarn resmetmeye yetebilirdi ne de harita,kitabn verdii bilgilerle uyum ierisinde buluna-bilirdi. Bana gre Gastaldiye Arap-slam kltrevresinden bir genel harita veya paraharitalarmodel olarak hizmet etmi olmaldr. Onun buharitalar ne derece geree uygun kullanp kul-lanamad ayr bir sorudur. Sadece OrteliusunGastaldi haritasnn oluumuna ilikin sunduu

yanl aklama Avrupada sz konusu dnemdebu disiplinin nde gelen corafya temsilcilerinin,tandklar modellerden hangisinin geree dahauygun olduunu bilmedikleri, daha doru bir ifa-deyle bilemeyecek durumda olduklar bir tarafa,modellerinin nasl olumu ve nereden gelmiolduunun farknda bulunmadklar hkmne

vardrmyor. Bir haritac, bizzat kendi ilgisiyle,ticari amala veya bir sipari sonucu olarak tesa-

dfen elinin altnda bulunan veya estetik adanhouna giden ya da Arap-slam kltr evresin-den yeni gelmi olan bir modele gre bir haritaiziyordu. Seim keyfi idi.Bildii bir paraharitay genel bir haritaya veyadnya haritasna, yapt iin doruluk derecesinideerlendiremeksizin, ileme cesaretini gster-mek, 14. yzyldan 18. yzyla kadar Avrupalbir haritacnn alma tarzyd. Hazar Denizikartografya tarihi bize bununla ilgili ilgin bir

rnek sunmaktadr. Hazar Denizinin, 13. yzyl-da Arap-slam kltr evresinde ulam olduu,hemen hemen mkemmel eklinin 14. yzyldanitibaren Avrupadaki paraharitalarda bize ula-m olmas, 14. ve 15. yzyllarda byk kesinlikle

Avrupal dnya haritalarnda grlmesi, dahasonra ise 16. ve 17. yzyllarda (baz istisnalarhari) harita yapmclarnn ilgi alanlarndan k-m olmas ve ancak 18. yzyln ilk eyreinde

yeniden geerlilik kazanm bulunmas artc-

dr.

Avrupada HaritalarnKoordinatlarla likisi

Bu tespit, Avrupada yaplan eski dnya hari-talarnn 18. yzyla kadar henz koordinatlaragre izilmemi, aksine ilgili modellerin izme

yoluyla gerekleen aktarm vastasyla temelalnan derece alarna uygun hale getirilmiolduklar olgusuyla sk skya baldr. Geri

Avrupada Arap-slam kltr evresinden alnan veya Avrupada da derlenen pek ok koordinatizelgeleri vardr, ama bunlar Avrupann bazksmlar dnda, burada oluan haritalara her-hangi bir etkide bulunmamlardr. Bu yndebildiimiz tek deneme, Johannes Keplerin ken-disinin bildii izelgelerin koordinatlar ile eskidnyann tasviri arasnda bir balant kurmadenemesi baarszlkla sonulanmtr.Grnd kadaryla Wilhelm Schickard 17.

yzyln otuzlu yllarnda, Avrupada tedavldebulunan eski dnya haritalarnn, zellikle Asya

ve Afrika bakmndan, olduka hatal olduklarve kendisinin Arap yer izelgelerini temel alarak ve Arap corafya eserlerindeki bilgilere daya-narak hatasz bir harita izebilecei grneulaan ilk bilgindir. Kanaatime gre bu ba-lamda Hollandal corafyac Willem JanszoonBlaeunn 1634 ylnda Schickarda yazdkla-r olduka manidardr: Senin skenderiye ileRoma arasndaki boylama ilikin fark ettiin eyi,gerekte btn Avrupann ok uzun tasvir edil-mi olduunu, ben memleketimiz insanlarnnmahedelerine dayanarak her zaman sylemi-imdir.

Schickardn uzun yllar sren, daha sonra dierArap corafya eserlerine dayanarak eski dnya-nn Avrupada yaygn kullanlanlardan daha kesinbir haritasn izebilmek iin Eb el-Fidnnizelge eserinin koordinatlarn tanma abalaronun, Arap-slam kltr evresinden haritalartemin etmenin ve bunlar kendi becerisine daya-narak yaynlamann daha pratik olabileceinidnmediini gstermektedir. Kukusuz o da

Avrupada tedavlde bulunan haritalarn nasl ve hangi koullarda olutuuna ilikin, ncleri

ve ardllar kadar az ey biliyordu. Schickardn


24/224


25/224


11. Resim: Hindistan ve komu blgelerin haritas,Hollandal Jan Huygen van Linschoten (1596) tarafn-

dan kendi verdii bilgiye gre ark kaynakl bir model-

12. Resim: rann, en bykArap ve Fars corafyaclarnneserlerinden yaplm grnt-s, aka kendi ark kaynakla-rndan bahseden Avrupal kar-tograflardan birisi olan AdrianReland (1705) tarafndan yapl-mtr. Hazar Denizinin ranmparatorluuna ait olmayan

kuzey kesiminin burada bulun-mamasnn nedeni, Relandnbir ran haritasn model olarakkullanm olmasndan kaynak-lanabilir.

den Latince yazya tanmtr. Haritann topografyasve toponomisi, bu modelin bir Arap haritas olduuna

ilikin hibir kuku brakmamaktadr.


26/224

20 C O R A F Y A

na, bunlar ele geirmi olduklarna, kopyalam veya memleketlerine getirmi olduklarna ili-kin Vasco da Gamadan beri ak-seik ortayakoyduklar bilgileri ve de Hollandal haritacJan Huygen van Linschoten (11. resim)in kendiadyla tannan Gneybat Asya ve Hindistan hari-tasn yerel bir haritadan kendi diline aktarmolduuna ilikin iareti bir tarafa brakyorum.

Oleariusun haritalar, Paris ekolnn harita-lar ve 1560 ylna kadar daha nceki dnyaharitalarnn ou bizi dorudan doruya veyadolayl olarak bunlara temel tekil eden, be

yz yl daha nce slam dnyasnda tespit edil-mi olduu zere sfr meridyeni Toledonun2830' batsnda bulunan bir derece ana gtr-mektedir. Kartografya tarih yazmclnda

Adam Oleariusun, Nicolas Sansonun, AdrianRelandn (12. resim), Guillaume Delislein,Joseph-Nicolas Delislein (13. resim), Jean-

Baptiste Bourguignon dAnvillein, EmmanuelBowenin, James Rennellin ve dierlerinin hari-talarnn derece alarndaki buna iaret edenizlere gereken dikkat verilmi ve Avrupa dille-rinde ulalabilir olan yer izelgelerinin bazlar

Arap-slam dnyasndan gnmze ulaan vebunlara ilikin haritalarla karlatrlm olsayd,disiplin birok yararsz klfetten ve ksr tart-malardan korunmu olurdu.

13. Resim: Karadenizin, sfr meridyeni Arap-Fars

geleneine gre Toledonun 2830' batsnda Atlantiktebulunan tam bir Osmanl haritas. Yan tarafnda verilenboylamlar ve enlemler, su havzasnn Osmanl corafyaclar tarafndan hemen hemen mkemmel boyutlaraulatn ispatlamaktadr. Fransz kartograf GuillaumeDelisle, 1700den nce Parise gelmi olan bu haritannbir kopyasndan veya orijinalinden yararlanmtr.


27/224

21M O D E L L E R

Abbasi Halifesi el-Memn (dnemi: 198-218/813-833)un emriyle birok astronom ve coraf-

yac tarafndan yaplan ve kaybolduu dnlen,corafya tarihinin mehur dnya haritas yirmi ylnce bn Falallh el-mernin stanbuldakiSaray Ktphanesi (III. Ahmet 2797/1)ndekiMeslik el-Ebr isimli ansiklopedisinin (yak-lak 740/1340 ylndan mellif nshas) ilk cil-dinde kefedilmitir (bkz. s. 9). Bu cilt ayrca

ayn kkten iklim haritas da iermektedir.Bundan baka paraharita, yani Nil aknt-snn, Azak Glnn ve Gneydou Asyadabulunan Yakut Adasnn tasviri, Straburgniversite ktpanesinde, 4247 No.lu el yazma-syla korunarak gnmze ulamtr. Bu yazma428/1036 ylndan olup Eb Cafer Muammedb. Ms el-rizm isimli birisinin dnya harita-snn derece ana dayanarak bir araya getirdii

Memn corafyaclarnndnya haritasna greYeryz Kresi

Modelimiz: Pirin, cila-lanm. Toplam yksek-

lik: 1,65 m., ap 50 cm.(Envanter No: A 1.01)


28/224

22 C O R A F Y A

Memn corafyasnn koordinat sistemini ier-mektedir. Sz konusu el-rizm grne greMemn corafyaclarndan biridir, bununla bir-likte halihazrda onunla ayn ad tayan mehurmatematiki ve astronomla ayn kii olup olma-d kesin deildir. Yerlerin ve corafi noktalarn

yaklak toplam 3000 koordinat dnya harita-snn eksiksiz bir rekonstrksiyonunu olanaklklmaktadr. Rekonstrksiyon harita (bkz. s. 11)byk lde, 500 yllk bir zaman zarfnda tek-rarlanan kopyalama sonucu, doal olarak belirliekil bozulmalarna maruz kalarak gnmzeulaan harita ile rtmektedir. Buna ramen bunumune bence gnmze ulaan dnya haritala-rnn en nemlisidir. Rekonstrksiyon harita ilebirlikte bu harita bize Memn corafyaclarnnorijinaline byk lde yaklaan kartografikbir resim ve bylelikle insanln 3./9. yzyl-da yeryznn matematiksel olarak kavranma-snda ulat ilerlemeyi aka gstermektedir.

Memn corafyaclar almalarnda ncleri-nin eriilebilir baarl almalarna dayanmlar

ve bunlar, bir neslin zamansal erevesinde vednemlerinin elverili koullar altnda mm-kn olabildiince mkemmelletirmilerdir. Anakaynaklar kukusuz Marinos (m.s. 2. yzyln1. yars)un dnya haritas ve Ptoleme (m.s. 2.

yzyln 2. yars) corafyas idi. Grne gresonuncusu bizzat bir harita yapm deildir, sade-ce Marinosun haritas temelinde corafya olarakadlandrd kartografik bir klavuz derlemitir.Gnmze ulaan dnya haritas bize, gemiylealamaz okyanusu temsil eden koyu mavi suktlesi ile evrelenmi ak mavi bir okyanus(el-Bar el-Mu) tarafndan kuatlm meskundnyann belirgin bir ada biimini gstermekte-dir. Haritann zerine kresel lekli bir derecea giydirilmitir, birok lee sahiptir ve da-larn perspektifik tasvirini salayan bir birikiminkantn vermektedir1.

1 Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt10: Mathematische Geographie und Kartographie im Is-

lam und ihr Fortleben im Abendland, s. 80-129.

Paraharita 1


29/224

23M O D E L L E R

Paraharita 2

Paraharita 3

Yukardaki resimler: Memn atlasndan paraharitalar, bn Falallh el-mernin Meslik el-Ebradl ansiklope-disinde (yaklak 740/1340 ylndan mellif nshas, stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet, 2997/1, tpkbasm Frankfurt1988, s. 292f.) gnmze ulamtr. Burada haritalar kuzeyi baa evrilerek verilmitir.Paraharita 1: Birinci iklim, Afrikann ve Hint Okyanusunun bir ksmyla birlikte.Paraharita 2: kinci iklim, Afrikann, Kzl Denizin, Arap Yarmadasnn ve Asyann ksmlaryla.Paraharita 3: nc iklim, kuzeyde ikinci iklim blgelerine balanmaktadr.


30/224

24 C O R A F Y A

Ynetim merkezi Badat olan, bilimlere kar

ar ilgili Abbasi Halifesi el-Memn (. 218/833)saltanat zamannda, corafyaclar ve astronom-lardan oluan byk bir grubu kapsaml bir co-rafya eseri ve yeni bir dnya haritas yapmaklagrevlendirdi. Bu grev, Marinos (m.s. 2. yz-

yln 1. yars)un mehur dnya haritasndan vePtoleme (m.s. 2. yzyln 2. yars) corafyasndanhareketle, ada corafi bilgiler temelinde ve

jeodezik lmlerin ve grevlendirilen bilginlertarafndan toplanlan astronomik-matematikseldata bilgileri yardmyla yerine getirilmitir.Memn corafyaclarnn haritas yaklak 20 yl

nce 740/1340 tarihli bir kopya halinde yeniden

kefedildi. Burada haritann kopyas verilmitir.Corafya kitabnn gnmze ulam birka par-aharitas ve dnya haritasna dayanan ve yinegnmze ulaan koordinat izelgeleriyle birliktebu harita, kartografya tarihinde yepyeni bir ufukamaktadr. Hkmdar emri sayesinde ulalanilerleme Ptoleme adn tayan dnya haritasylakarlatrlarak llebilir. el-Memn tarafn-dan grevlendirilen bilginler, o zamanki meskundnyann hemen hemen merkezinde bulunanBadattan hareketle Gney ve Orta Asyay hemde Dou ve Kuzey Afrikay mmkn olabildi-

Halife el-Memn (dnemi: 198-218/813-833)un Dnya Haritas


31/224

25M O D E L L E R

ince kendi gzlemleri ve lmleriyle kavramaavantajna sahiptiler. Bylece Memn haritasbirok farkl nedenlerden tr r ac nemihaizdir.

Yukarda yer alan ikinci harita orijinal koor-dinatlar kitabnn verdii bilgilere dayanlaraktarafmzdan izilmitir. Her iki harita da bizeher ne kadar daha sonraki dnemde yaplankopya, orijinali zgn niteliinde temsil etmesede insanln 3./9. yzyln ilk eyreinde, yery-znn kartografik tasvirinde elde etmi olduukazanmlar aka gstermektedir. Bylelikle,Memn haritas, kartografyann ileriki geliiminideerlendirebilmek iin salam bir temel olu-turmaktadr, bunun yan sra sz konusu harita

bu geliim iin, hem Arap kltr evresinde hem

de Batda byk neme tamaktadr. Bu hari-tann, yeryznn olduka ileri seviyede gelimieklini bir yana, kulland kresel izdm, kar-tografik lt ve de dalarn perspektifik tasviri

gibi kartografik yardmc unsurlar, bunlarn olu-um dnemine ilikin tarihlendirmeleri zamansalolarak daha ne kaydrmakta yardmc olmakta-dr. Bu haritada Akdeniz ekseninin Ptolemedeki62 veya 63 lik bir boylama karn 52 ye indir-genmi olmas, Afrikann gneyden, Avrupann

ve Asyann kuzeyden dolalabilir olmas hemHint hem de Atlantik okyanuslarnn Ptolemedeolduu gibi artk i deniz olarak tasvir edilmeme-leri burada zikredilebilecek ek hususlardr.


32/224

26 C O R A F Y A

Muammed b. Muammed e-erf el-drstarafndan Norman Kral II. Rogerin emriyleSicilyada yaplan (bkz. s. 5f.), byk gm birlevha zerine hkkedilmi yuvarlak dnya hari-tasnn ansna,Kitb Nzhet el-Mtf tirel-Af(549/1154 ylnda sonlandrlmtr) isimli

el-drsnin

MetalikDnya Haritas

Modelimiz: Metal, hkkedilmi ve renkli

cilalanm (Envanter No: A 1.15).

eserdeki 70 dikdrtgen paraharitann verile-rine dayanarak ve stero-grafiksel projeksiyonaaktarm, el yazmalar ierisinde gnmze ula-m genel haritalarla karlatrlarak kazanlm

yuvarlak bir dnya haritasn metal bir levhayahkkettirdik.


33/224

27M O D E L L E R

el-drsnin yuvarlak dnya haritas, Enstitmz rekonstrksiyonu.


34/224

28 C O R A F Y A

el-drsnin bilinen dikdrtgen Dnya HaritasKonrad Miller tarafndan 1928 ylnda paraharita-lardan bir araya getirilmitir, ancak burada enlemdaire uzunluklarnn kuzeye gittike azaldklar ger-ei dikkate alnmadndan kuzey, ekvatoryal bl-geler olduundan geni tasvir edilmi, bylelikleKuzey Asyann ve Afrikann tm konfigrasyonutannamaz hale gelmitir.

el-drsnin dnya haritas, Nzhet el-Mttaki paraharitalardan K. Miller (1928)tarafndan bir araya getirilmitir, kolayca anla-labilmesi iin burada kuzeyi yukar tarafa do-rultulmutur.

Yazmadan paraharitalar, Paris (Bib.nat., Ms.Or. 2221), iklim 5den kesit, stanbul BoazndanHazar Denizine kadar.


35/224

29M O D E L L E R

Asya Haritalar (muhtemelen 7./13. ve 10./16. yzyl) Eb el-z Bahdur nn kitabnnFranszca basksndan (Leiden 1726), bkz. Katalog I. Cilt, s. 130.


36/224

30 C O R A F Y A

Herhangi bir gndeEnlem lm Aleti

Modelimiz: Pirin yarm kre, ap: 36 cm, koordinat a5 ye. elik gnomon i bkey bir tabak zerinde,

ap: 20 cm. Koni grgen aacndan, ykseklik: 21 cm.(Envanter No: A 1.08)

Arap-slam kltr evresinde grne gre 5./11.yzyln ilk yarsnda enlem lm iin iki kulla-nm ekli sunan ve bir deklinasyon izelgesinden

yardm almakszn herhangi bir gnde kullanla-bilen bir alet gelitirildi. Corafi yer izelgeleri-nin geniletilmesi ve mkemmelletirilmesi bak-mndan nemli olan bu alet, matematiksel co-rafyann temel eseri el-Brn (. 440/1048)ninTadd Nihyt el-Emkin li-Ta Mesft el-


37/224

31M O D E L L E R

Meskin 1 isimli eserinde tarif edilmitir. Aletinbir dier tarifini el-Brnnin daha gen adaolan Muammed b. Amed el-zim2 (453/1061civarnda faaliyette bulunmutur)ye borluyuz.lemin birinci versiyonunda yeterli byklkte,zenle ina edilmi, boylam ve enlem daireleriyledonatlm bir yarm kre alnr ve zerine zenitiaretlenir. Yarm krenin byk dairesi bir akl

yardmyla tam olarak tesviye edilmi yatay birzemine yerletirilir. Yardmc ara olarak temel

yzeyi bir kar apnda bir koni imal edilir.Koninin bir tarafnda temel yzeyin yukarsna birelin sokulabilecei ve temel yzeyin merkezindeoyulan delie dokunabilecei byklkte bir pen-cere alr. Koninin ucuna kk dier bir delikalr. Koni yarm kre zerine yerletirilir, gnierisindeki her hangi bir zamanda gnee do-rultulur ve gne koninin ucundaki delikten

1 Ed. P. Bulgakov, Kahire 1962 (Tekrarbasm: IslamicGeography serisi Cilt 25), s. 71-72; ngilizce evirisi JamilAli, The Determination of the Coordinates of Positions forthe Correction of Distances between Cities, Beirut 1967(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 26), s. 41-42;ayrca bkz. E.S. Kennedy,A Commentary upon Brns

Kitb Tadd al-Amkin , Beyrut 1973 (Tekrarbasm: Isla-mic Geography serisi Cilt 27), s. 20-22.

temel yzeyde bulunan delie dene kadar ilerigeri oynatlr. Konu yarm kre zerinde iaret-lenir (bkz. aadaki resim). Gnn deiik saat-lerinde gne seviyesinin gzlemi tekrarlanr vesonu olarak birbirlerine bir kavis zerinde baldeiik iaretlemeler (B, B', B") elde edilir. Dahasonra byk dairenin bu yolla kazanlan kavisinkutbu (P) bulunur. Bu kutup gk ekvatorununkutbuna (muaddil en-nehr) tekabl eder, gkekvatorunun zenite (Z) olan mesafesi () bize 90lik tmler ay ve bununla birlikte enlem derece-sini verir: = 90 - .lemin ikinci versiyonunda koni yerine, yukar-da kullanlan yarm kreden bir veya iki milimdaha byk apl metal veya ahap bir kreninst yzeyinin daire eklindeki paras kullanlr.Kreye yapk olan bu takkenin d yznn orta-sna bir gnomon sabitlenir. Takke kre zerinde,gnomonun glgesi kaybolana dek gne ynndeileri geri hareket ettirilir. Bu pozisyon kre ze-rinde daha nce takke civarnda iaretlenmi olandairenin orta noktas olarak bulunur. Dier ikipozisyon ayn gnde yaplan mteakip gzlemle-re eklenir. Bylelikle, birinci versiyonda olduugibi, gk ekvatorunun kre zerindeki kutbu

ve peinden gzlemleme yerinin enlem derecesibulunabilmektedir.

2 Onun bir kitabndan baz ksmlar bize bir mecmuaierisinde ulamtr, stanbul niversitesi Ktphanesi,A.Y. 314, Tpkbasm edisyon Manuscript of Arabic Mat-hematical and Astronomical Treatises, Frankfurt, Institutfr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften2001 (Seri C, Cilt 66), s. 28-29.

Yar kre zerinde enlem derecesinin belirlenmesi


38/224

32 C O R A F Y A

Ay tutulmalarn gzlemleyerekBoylam Belirleme

Badatn boylam: 4426' (Greenwichden)Romann Boylam: 1230'Boylam = 3154' 2 h 8'

Eklipslerin temsili, el-azvnnin Acib el-Maltndan, Memlkl dnemi,

7./13. yzyl; yazma, Viyana, National Bibliothek Cod. Mixt. 311, fol 3b.

Ay

Dnya

Zaman fark

Gne

Roma

Badat


39/224


40/224

34D E N Z C L K

Bil ki, snf denizci vardr: lk grup, basit deniz klavuzlardr.

Bunlarn yolculuklar bazen iyi gider bazen de kt; verdikleri cevap-

lar bazen dorudur bazen de yanl. Bu denizciler muallim (stad)

nitelemesini hak etmezler. kinci kategorinin orta seviyeli melime(stadlar) olan mensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasiteleriyle

tannrlar. Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarna hkimdir-

ler, fakat ldkten sonra unutulmaya mahkumdurlar. Denizcilerin

nc grubu en yksek mertebesini olutururlar. Bu kalitedeki

denizci ok mehurdur, btn deniz operasyonlarna hkimdir ve

ayrca hem kendi zamannda hem de daha sonralar yararlanlan

kitaplar yazm olan bir bilgindir.

bn Mcid (9./15. yzyln 2. yars)


41/224

35G R

Mslmanlarn daha 1./7. yzyln ortalarna

doru kendi filolaryla Akdenizin dousundakiadalara hcum etmeye ve fethetmeye balaypksa bir zaman zarfnda gney Akdenizde ve dahasonralar Akdeniz havzasnn tamamnda korku-lan bir deniz gc haline gelecek kadar bymolduklar, ilgili bilimsel aratrmalar tarafndan,zellikle 20. yzyln son yarsnda tespit edilmi-tir1. Mslmanlarla in arasndaki deniz trafii-nin ayn ekilde 1./7. yzyla kadar geriye gittii

ve yzlerce yl genileyerek devam ettii bilimselaratrmalarda ok uzun bir sredir bilinmektey-di2. Atlantikte kuzeyde Coimbradan gneyde

Nl (bugn muhtemelen Noun)a yaklak 1300km. uzunluundaki ky izgisinde Arap-slamdeniz seyrseferinin Arap fethinden Muvahhidilerhakimiyetine (1130-1269) kadarki geliimininok nemli olduunu Christophe Picard deerlieseri L ocan Atlantique musulmanda3 gs-termektedir. Bununla birlikte, bu almalardagenel olarak Araplar ve Mslmanlar tarafndan,anlan byk su havzalarnda yaplan deniz sey-rseferinin, bu seferlerde kullanlan tekniklerindeil de, tarihi ynnn sz konusu edildiinibelirtmek gerekir. Bu yzden biz halihazrda

Mslmanlarn Akdenizdeki ve Atlantiktekideniz seyrseferi teknii hakknda hemen hemenhibir ey bilmemekteyiz. Buna karlk, HintOkyanusu balamnda daha 19. yzylda balamolan zel bir aratrma sayesinde gerekten iyigelitirilmi bir denizcilik biliminin varln tan-maktayz. Geschichte des arabischen Schrifttumsadl kitabmn Mathematische Geographie und Kartographie im Islam und ihr Fortleben imAbendland4 balkl 11. cildinde bu denizcilii ve onun Portekizlerin denizcilik bilgilerine olanetkisini ortaya koymaya alt. Bundan, burada

sadece birka nokta sunulacaktr.

1 Literatr iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 5 ff.2 Literatr iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 546-547,illaveten/ayrca bkz. Hourani, George Fadlo: Arab sea-

faring in the Indian Ocean in ancient and early medievaltimes, Princeton 1951.3Locan Atlantique musulman. De la conqute arabe l poque almohade, Paris 1997; bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt11, s. 11-12.4

Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 159-319.

Biz kesinlie ok yakn bir olaslkla, Hint

Okyanusunun bat ve dou kylar sakinleri ara-snda deniz zerinden olan balantnn uzuncabir sre ky izgileri boyunca gerekletiini var-sayabiliriz. Bununla birlikte herhangi bir zaman-dan itibaren kendilerinde ak denizde dahabyk mesafeleri katetme cesaretini hissetmiolmalar lazm. Ne zamandan itibaren, nasl vehangi denizcilerle bunun gereklemi olduunubilmiyoruz. Arapa kaynaklar, denizde yn bul-mada baz sabit yldzlarn dou ve batlarnn,kutup yldznn ve dier baka dolay kutupsal yl-dzlarn kullanldn tahmin ettirmektedir. Bu

yn bulma sisteminin geliimi srecinde kutup yldznn ve gney yldznn yan sra, dou vebat noktalar birbirlerine yaklak 1115 lkmesafede bulunan 15 sabit yldza tutunmaya vebylece ufuk dairesini 32ye blmeye gtrm-tr.

Geliimin nispeten yksek bir seviyesinde, yer-yznn astronomlar ve matematiksel ynelimlicorafyaclar tarafndan ekvatordan hareketlekuzeye ve gneye doru beher 90 ye ve boy-lamda 360 ye blmlendii bilgisi yaygnlamolmaldr. Bylece ak denizde, o zamana deksadece ana hatlaryla geen zaman ve buna daya-narak sahilden hareket editen itibaren katedilenmesafeler araclyla tahmin edilen bir konumbelirleme arzusu domu olabilir. Bu balamda,eski Yunanlarn da malumu olan, yer yzndeki

Ufuk dairesinin 32lik blmlenii

GR


42/224

36D E N Z C L K

zerken8, bunun aksine denizci gkyzndekidier sabit noktalar gzlemleyerek bu probleminstesinden baaryla gelmitir. Burada o zamankiastronomik gre gre Kk Ay takm yld-zndaki kutup yldzyla bal olan her iki ve

yldzlarnn yardmna bavurulmutur.el-Faradn olarak adlandrlan bu iki yldz

nceden bilinen mesafeleri ve birlikte deien,yatay ve dikey izgiler oluturan konumlar ara-clyla gk kutbunun konumunu berlirlemeyimmkn klmaktadr. Hint Okyanusu denizcilerigk kutbunun konumunun salkl lmnnkontrol ve tespitini kolaylatrmak iin 28 aykonann (menzil el-amer) belirli ykselme vealalma zamanlarndan dier bir yardmc araolarak istifade etmilerdir. Belirli ay konakla-rnn ykselmeleri, Kk Aynn her iki ve yldzlarnn bilinen pozisyonlarn dorulaypdorulamadn bilmeyi salyor. O pozisyonla-

rn gn grnteki gnlk dnleri zarfndane vakit saptanabilecei hususunda bir zamanbildirim iini gryorlard. Zira ekliptikteki Aykonaklar, gn grnrdeki gnlk dnnbirlikte yapyor.

8

Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 169.

(HDP' as) bir yerin (D) kutup yksekliinin (P)kendi enlem derecesine (ACD as) eit olduu5astronomi bilgisine ulalm olmaldr:

Hint Okyanusu denizcileri ya bizzat kendi tec-rbeleri yoluyla, ya da muhtemelen Arap astro-nomlardan renmilerdir ki, kutup, soyut noktaolarak kutup yldzyla dmdememekte, bila-kis kutup yldz gnde bir kez kutbun evresindezamanla deien 325 lk yarapl baka bir(gerekte olmayan) daireyi tanmlamaktadr6 ve

kutup yksekliinin lmnde kutup yldznndn esnasnda deien yksekliinin dikka-te alnmas gerekmektedir. Bu, kutup yldznngzlemlenen yksekliinin gk kutbunun yk-sekliine bizzat tanmas gerektii anlamna gel-mektedir. Bu noktada Arap astronomlarn 3./9.

yzyldan beri bilinen yntemleri onlarn emrineamadeydi. Bu yntem, dolay kutupsal yldzlarnst ve alt evc ykseklikleri arasndaki derece far-knn yarya blnmesiyle bu yldzlarn gk kut-bundan gerek uzaklklarnn hesaplanmasdr7.Bir astronom bu problemi daha ok, meridyen-

de bulunan dolay kutupsal yldzn konumuylaonun en dk noktadan itibaren geride brak-t ykselme an arasndaki saat asn veya birdolay kutupsal yldzn len izgisine olan konu-munu zellikle gzlemleme ve llme yoluyla

5 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 188.6 a.e., Cilt 11, s. 188-189.7

a.e., Cilt 11, s. 191-192.

Alt tepe noktas

Kutup

st tepe noktas

1. Pozisyon

4. Pozisyon

2. Pozisyon 2. Pozisyon

3. Pozisyon 3. Pozisyon


43/224

37G R

Bizim eklediimiz ekilde 12. ay kona... alal-ma konumundadr. Onun gzetleyicisi, 26.ay kona..., 180 de onun karsnda ykselmekonumunda bulunmaktadr. Bu durumda kutup

yldz yrngesinin en yksek noktasna ula-maktadr. Buna karn 26. ay konann ykselii

ve 12. ay konann alal kutup yldznn kendien dk ykseklik noktasnda bulunduuna ia-ret etmektedir.9

Kuzey Kutbunun konumunun gerek yerinibelirleme ii denizciye, sadece kutup ykseklii-nin ve bylece ak denizdeki enlemsel konumuntam bir lmn yapmay deil, ayrca boylam-sal seyrsefer esnasnda katedilen mesafelerindereceler halinde bulunmasn da salyordu.Bu, Hint Okyanusunun her yne doru emni-

yetli bir ekilde geilmesini ve denizde oldukakesin bir konum belirlemeyi olanakl klan ge-lerden yalnzca bir tanesidir. Elbette bulutlu birgkyz altnda yldzlara veya gnee gre rotabelirleme mmkn deildi. Bu durumda bakabir yardmc araca ihtiya vard. Bu da pusulayd.

Arapa kaynaklarmz, pusulann daha 4./10. yz-

9

Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 189-190.

ylda, hatta belki de 3./9. yzylda Hint Okyanusu Arap denizcileri tarafndan bilindii tahmini-ne izin vermektedirler. Byk bir ihtimalle yn

bulma arac olarak manyetik ibrenin bilgisi HintOkyanusuna inden ulamt. Pusulann 10./16.

yzyldan daha nce, belki de henz 8./14. veya7./13. yzylda Hint Okyanusundaki denizcileresadece yn bulma yardm olarak hizmet etmeklekalmayp, ayn zamanda ak denizde mesafeleribelirlemek ve harita materyallerini dzenlemek

ve tashih etmek iin kullanlm olduunu kesinolarak varsayabiliriz. Corafya ve Hint Okyanusudenizcilii ile uramz esnasnda, bu blgeninkartografik tasvirinin ve bunun iin gerekli olanenlem ve boylam dereceleri almalarnn daha9./15. yzylda yksek bir seviyeye ulam olduukanaatine varm bulunuyoruz. Bu, ak deniz-de boylamsal konum belirleme problemi tart-masna gtrmektedir, bununla biz Arap-slamdenizciliinin temel bir baarsyla kar karyageliyoruz.Wilhelm Tomaschel 19. yzyln sonuna doru ozamanlar bilinen snrl ikinciel materyale daya-narak, Hint Okyanusunun 15 paraharitasnizebilecek kadar mesafe uzunluklarna ve yn-lere ilikin ok sayda veriyi bir araya getirebil-

dii zaman, uzman dnyay hayrete drmt.Bununla birlikte ona gre bu veriler sadecebinlerce kez tekrarlanan denemelerle kaza-nlm olmalydlar10. Bu temel Arap denizcilikbilimi problemi, ancak alann zel eserlerinin,isim verecek olursak Sleymn el-Mehr (erken10./16. yzyl)nin eserlerinin bulunmalar veesaslca deerlendirilmelerinden sonra zle-bilmitir.Matthias Schrammn11 mkemmel aratrmas-na ve Geschichte des arabischen Schrifttumsda12konunun ayrntl bir biimde ileniine iaret

etmekle yetinilerek, burada denizde katedilen yollarn lm araclyla uzaklk trnnbulunmasna hizmet eden Arap denizcilii yn-temleri sunulacaktr, lmler Arap miline gre

yaplmtr (1 ml 1972 m):

10 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 198.11 Verfahren arabischer Nautiker zur Messung von Di-

stanzen im Indischen Ozean, in: Zeitschrift fr Geschich-te der arabisch-islamischen Wissenschaften (Frankfurt)13/1999-2000/1-55.12

Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 198ff.


44/224

38D E N Z C L K

1. Bir geminin kuzey-gney ynnde veya tamtersi ynde bir boylam izgisine paralel olarakkaydettii boylamsal uzaklklar, denizcinin ky-dan hareket ederken balang yerinin kutup

yksekliini bulmas ve gerektiinde tam kuzeyveya gney istikametindeki seferinde daha sonraulalan yerin kutup yksekliini tekrar lmesisuretiyle salanr. Her iki lm arasndaki uzak-lk, katedilen yolu dereceler halinde verir.2. Boylama eik uzaklklarn llmesi. Buradada denizci ilk olarak kalk yerinin kutup yksek-liini bulur. Belirli bir yolun tayin edilmi rotayabal kalarak (ya 32 blml pusula diskinin yn

gsteren noktasna gre ya da bilinen 15 yldzdanbirinin buna uygun ykselme veya alalma nokta-sna gre) kat edilmesinden sonra tekrar kutup

yksekliini bulur. Elde edilen her iki kutup yk-seklii ile kalkta tayin edilen rota, navigatrebir dik al genin bir kenaryla komu alarn-dan birini verir. Bu genin trigonometrik olarakhesaplanacak hipotens, aranan mesafedir.3. Okyanus sularnn karlkl kylarnda ayncorafi enlemde bulunan iki yer arasndaki uzak-

lklarn bulunmas. Burada sz konusu olan,ekvatora paralel uzaklklardr. Boylam derecefarklarnn bulunmas anlamndaki bu tr uzak-lk lmnde, problem bir zincirleme genle-ri metoduyla (triangulation) zlr. Sahildenhareket etme esnasndaki kutup yksekliinintam olarak tespitinden sonra tayin edilen verotada ayn tutulan bir ayla meridyene eik ola-rak belirli bir noktaya ulalana kadar yol alnr,bu noktada da tekrar kutup ykseklii llr.Oradan, belirli bir a rotasyla ters ynde, kalkesnasnda kaydedilmi olan kutup yksekliinetekrar ulancaya kadar yol alnr. Uyulan rota

alaryla ve bulunan kutup ykseklii farkyladenizci, bulunan kutup ykseklii farkndan iba-ret ortak kenar iki adet dik al gen taslansalar.Denizci bu zincirlem gen iini istedii kadarsrdrebilmek olanana sahipti. Hint Okyanusudenizcilerinde, uzaklklar zm olarak adlandr-

lan ve dntrldnde 23.851 metre veya 4.77yeni Portekiz leguasna13 denk den bir boylamlsne gre vermenin teaml haline geldii deayrca eklenmelidir. Bu uzunluk ls, Arapakaynaklarmzn bildirdiine gre, bir gn ve birgece ierisinde gemi ile alnabilen yolun sekizde

13Die topographischen Capitel des indischen Seespie- gels Mo. W. Tomaschekin bir giriiyle M. Bittnertarafndan evrilmitir, Viyana 1897, s. 22 (Tekrarbasm:

Islamic Geography serisi Cilt 16, Frankfurt 1992, s. 156).

AC = Birinci rotaCD = Kutup ykseklii farkCB = kinci rotaAB = llecek yol

Uzaklklarn boylama eik olarak hesaplanmasa) Ufuk emberinin yn gsteren noktalar,b) Karenin hesaplanmas.


45/224

39G R

Enlem derecelerinin gnmz deerlerindensapmalarna ramen bulunan 10 zm = 283,56km.lik uzaklk gnmz haritasnn (4550' -4337'=) 213' lk deerine hemen hemen tekabletmektedir.16

Arap denizciler bizim iin, kitaplarnn ilgiliblmlerinde Hint Okyanusundaki kk ve

byk uzaklklar iin olduka uzun izelgeleriitinayla muhafaza etmilerdir. Verdikleri veri-ler bugnk deerlerle mukayese edildiklerindebyk ounluu ok iyi, bir ksm nispeten iyi,az sefer yaplan blgelere ilikin olan bir ksmda hatal olarak grnmektedir. Ama bir btnolarak, enlem dereceleriyle ve verilen ynlerlebirlikte, Hint Okyanusunun gereklie artclde yaklaan bir matematiksel kavranna

16

Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 211-213.

kinci rnek Arap Denizi ile ilgilidir. yle: kirota bulunmaktadr, [bir tanesi] Aden [KutupYldznn alt alal noktasna doru 5 iba =12] ile 4 ibal [= 1018'] Enf el-nzra arasn-da Sheylin [Canopus, Argus] ykseliinde ve[dieri] Aden ile el-Mesken, ayn ekilde 4 ibal,imrnn (iki eek, ve Centauri) alalma-snda. Her iki yer arasasndaki [Enf el-nzra veel-Mesken] bulunan distans 10zmdir.

CAB = 5615'(Pusula glnn 20. yn gsterme parasna gre).

ABC = 6730'(Pusula glnn 15. yn gsterme parasna gre).

ACB = 5615' = CAB

biridir, yani saatlik bir seyir yoludur14. Bundan,gemilerin Hint Okyanusunda gnlk yaklak190 km. lik bir yol katedebildikleri (yani hemenhemen 5 deniz mili ortalama hz) ve Dou Afrikaile Sumatra aras ekvator boyunca (yaklak 57= 6330 km) seyrsefer iin aa yukar 32 gnegereksinim duyduklar sonucunu karabiliriz.Bu ksa zetin anlalmas iin ayrca, HintOkyanusu denizcileri tarafndan kullanlan kavisls, iba (kelime anlam ba parmak geni-lii), de dile getirilmelidir. Pratik yarar yads-namaz bu l belki de daha Arap astronomisitannmadan nce, hatta Arap denizcilerin Hint

Okyanusunda ortaya kmalarndan daha ncebiliniyordu. Bir iba 224 veya 210 ye blmlen-mi bir dairenin bir parasdr. lk blmlemeyegre bir iba 136'26", ikincisine gre 142'51''dir15.Giri mahiyetindeki bu aklamalardan sonra,ekvatora paralel bulunan yollarn mesafeleriniak denizde lme yntemini daha ak olarakgz nnde canlandrmak iin Hint Okyanusu

Arap denizcilik biliminin iki klasik rnei sunu-lacaktr. Birinci rnekte verilen enlemleriyle

(iki kere 11 iba = 2218' ve bir kere 111/2iba= 2309') ikiz kenar bir gen oluturan Bengalkrfezinden yer szkonusudur. Her iki (ayn)temel ann bykl, yerlerin, pusula gl-nn birbirine ynde 11. veya 23. yn gstermeizgisine gre 2230' ye ulaan bir sabit yldzn

ykselme ve alalma noktasna olan konumunagre veriliyor:

HAC = HBC = 2230'

14 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 201.15

a.e., Cilt 11, s. 194.


46/224

40D E N Z C L K

el-Mehr Bugnk Deerler

AfrikaKysndaki

Yer

Sumatra/Javakysndaki yer

BZmhalindeUzaklk

DerecelerhalindeUzaklk

B L B L Dereceler

halindeUzaklk

Sap-malar

MubildenAtoll

(Mareek?)

Mkfnc(Meulaboh)

424' 234 5009' 346' 4715' 410' 9609' 4854' +115'

Murt Fanr (Barus) 247' 248 5309' (247') 4621' 2' 02' 9820' 5159' +110'

Barva Priaman 110' 264 5634' 102' 4402' s 36' 100 5558' +036'

Malavn(mme)

Indrapura s O30' 278 5934' s 003' 4244' s 202' 10056' 5812' +122'

Kitva(Pale

Adas)

Sundabari(Sillebar)

s 207' 292 6234' s 204' 4105' s 410' 10220' 6115' +119'

Mombasa Sunda (nda) s 344' 306 6534' s 404' 3940' s 6 106 6620 -114'

el-Cezreel-ar(Pemba)

Bali s 521' 317 6756' (521') 3944' s 8 115 7516' -720'

tanklk etmektedirler... Arap-slam dnyasndaHint Okyanusunun konfigrasyonunun mate-matiksel olarak kavranlmasnn ne derece geli-mi olduu ve denizcilerin uzaklk lmlerindene denli baarl ilem yaptklar sorusuna ilikinSleymn el-Mehr Minhc el-Fir isimli ese-rinin drdnc blmnde bize net bilgi ver-mektedir. Orada, yalnzca Afrikann dou kysile Sumatra-Java arasndaki uzaklklara ayrlmbir blmde, Hint Okyanusunun ayn corafiboylamlar zerinde bulunan burunlar, krfez-leri, adalar ve limanlar arasndaki 60 uzaklkaydetmektedir. 60 yldan daha nce G. FerrandDou Afrika kys ile Java-Sumatra arasnda-

ki (okyanus tesi) uzaklklara dair Sleymnel-Mehr tarafndan verilen materyalin nemi-ne dikkat ekmitir. Maalesef onun bu iareticorafya ve kartografi tarihileri tarafndan, H.

Grosset-Grange mstesna, grdm kadaryladikkate alnmam olarak kalmtr.17

Sleymn el-Mehrnin bu izelgesinin corafya tarihi bakmndan olaan st byklktekinemi kesinlikle sadece G. Ferrandn iaretettii husustan ibaret deildir. Bu izelge, verileriancak bugnk koordinatlarla kyaslandndanem kazanr. Yaplacak mukayese, eski isim-lerin modern atlasta kalnn bulunmamasnedeniyle kesinlikle deer kaybetmez.Yer isimle-ri olmakszn da mukayesemizi yapabiliriz, nkel-Mehr Afrika ve Sumatra-Java kylarnn kar-t noktalarnda ynde enlem dereceleri arasn-daki uzaklklar kaydetmitir. Zmn Sleymn

el-Mehr tarafndan verilen miktarlar dereceleredntrecek olursak aadaki izelgede verilendeerlere ularz:18

el-Mehr tarafndan kaydedilenmesafe farklarnn corafya, kar-tografi ve denizcilik bilimi tarihibakmndan nemini tam deerlen-direbilmek iin, onlarn gnmzilgili deerlerinden ne kadar azsaptklarn gz nnde bulundur-malyz (kr. aadaki grafik).

(Sleymn el-Mehrye gre ve modern haritalara gre Afrika ile Gneydou Asya arasndaki uzaklklar) En ar sapma (-720') bugn bize ok byk

geliyor.

17 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 213-214.18 a.e., Cilt 11, s. 215.

Sleymn el-Mehrye gre dou ile Afrika, Java/Sumatrann bat kylarndaki baz ynde enlem dereceli yer-lerin aralarndaki uzunlukluk farklar.

1

2

3

4

5

6

7


47/224

41G R

En ar sapma (-720') bugn bize ok bykgeliyor, ikinci byk sapmalar da (122 ve 121)ilk bakta daha iyi dier deerlerin yksek kalite-sine halel getirmektedir. Bununla birlikte buradaszkonusu olan, yerleimin youn olduu birblgede lmler temelinde veya bir ky hattboyunca yaplm binlerce gemi seferine dayanantecrbe deerleri yoluyla bunlara nasl kesin birbiimde ulalabildii deildir, bilakis ak deniz-deki yaklak 5500-8000 kilometre uzunluktakimesafelerin, yani bir okyanusun iki taraf arasn-daki 50-75 lik boylam farklarnn deerleridir.Veriler, Hint Okyanusunu 424 kuzey 521

gney enlemleri arasnda kaydetmektedir ve bizeHint Okyanusunun byk bir blmnn mut-lak anlamda denizcilik bilimsel ve matematikselolarak bulunan koordinatlarn vermektedirler.Rakamlarn tesadfi sonular sanlmas kolayolamayacaktr, zira burada sz konusu olan, do-ruluk dereceleri veya sapma paylar ancak yz-lerce yl sonra [modern haritalarla karlatr-lnca] deerlendirilebilecek boylam farklardr.Bunlarn en gen temsilcileri, metodlar hakkndabizi belirsizlik iinde brakmamaktadrlar. Onlar

ay tutulmalar temeline dayanan geleneksel ast-ronomik boylam bulma metodlarn ve denizci-lerin pratik lme yntemlerini bilmekteydiler,bununla birlikte bu yntemlere ve sonularnagvenmemekteydiler. Onlar sadece, gemilerinrotalarndan sorumlu denizciler deillerdi, bila-kis slam kltr evresinde yrtlen astronomi,matematik vb. bilimlerin stn liyakatli uzman-lar olarak ayn zamanda kendilerine zg birgen zincirlemesi (triangulation) metodunaulamlard. Bu metodda genin iki kenar bir

yandan boylamsal olarak yeryz hedefleriyle,dier yandan enlemsel olarak dolay kutupsal yl-dzlarla ilikilendirilmitir. Ekvatora uzaklklar-n kutup yksekliinden ve ynlerini belirli sabit

yldzlarn bazlarna dayanarak bulabiliyorlard(bunu zaman ierisinde ileri seviyede gelitirilmibir pusula araclyla yapabilmilerdir). Bylecegen zincirlemesi metoduna gemek iin gereklikoullar olumutu.19

19

Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 216-218.

Hint Okyanusundaki Arap denizciliine ilikinbu ksa aklamalardan sonra bu denizcilik bili-minin temsilcilerine ilikin birka sz sylemek

yerinde olacaktr. Arap denizcilii hakknda bualann en byk iki temsilcisi 9./15. yzyln ilk

yarsndan bn Mcid ve 10./16. yzyln ilk ey-reinden Sleymn el-Mehrnin eserleri yoluylabir eyler renmekteyiz. Modern aratrmalarilkin, Osmanl amirali Sd Al (. 970/1562)ninKitb el-Mu isimli kitabnda, onlarn eserleri-nin nemleri hakknda 1834den beri ksmen ula-labilir ve incelenmi zetleri vastasyla birey-ler sezmitir. Muhafaza edilmi orijinal kitaplarn

bulunmas, yaynlanmas, ksmen evrilmesi veincelenmesi ancak 20. yzylda gereklemitir.ok sk olmasa da nclerinin almalar hak-knda da bu eserlerden bir eyler renmekteyiz.bn Mcid 4./10. yzylda faaliyette bulunan vehenz belirli bir sistematikle almayan yazarlarolarak nitelendirdii bir ok nautikinin eser-lerini anmaktadr20. ki byk denizcinin yalsolan bn Mcide gre denizcilik bilimi sadece

yazl gelenee bal olmayan teorik ve empirikbir bilimdir, ilm al tecrb l nal. O, deniz-

cileri gruba ayrmaktadr: lk grup, basit denizklavuzlardr. Bunlarn yolculuklar bazen iyigider bazen de kt; verdikleri cevaplar bazendorudur bazen de yanl. Bu denizciler muallim(stad) nitelemesini hak etmezler. kinci kate-gorinin orta seviyeli melime (stadlar) olanmensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasite-leriyle tannrlar. Onlar yeteneklidirler, gittikle-ri yerin rotalarna hkimdirler, fakat ldktensonra unutulmaya mahkumdurlar. Denizcilerinnc grubu en yksek mertebesini oluturur-

lar. Bu kalitedeki denizci ok mehurdur, btndeniz operasyonlarna hkimdir ve ayn zamandahem kendi zamannda hem de daha sonralar

yararlanlan kitaplar yazm olan bir bilgindir.bn Mcid ayrca bir kaptann seferinde uymasgereken kurallar ve kendisinden beklenen ahlakiprensipleri saptamaktadr .21

Sleymn el-Mehrye gre denizcilik biliminin

20 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 179.21

a.e., Cilt 11, s. 177.


48/224

42D E N Z C L K

Geleneksel bir alet, Hint Okyanusunda enlem belirle-

mek iin (H. Congrevee gre)26.

26 Congreve, H.:A Brief Notice on Some ContrivancesPracticed by Native Mariners of the Coromandal Coastin Navigation, Sailing, and Repairing their Vessels, in:Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie nautiquearabe, Paris 1928 (Tekrarbasm Frankfurt 1986), s. 26;

Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 230.

temeli (al ilm el-bar) teori (naar el-al) vedeney (tecribe)den olumaktadr. Bunlar asl-dr; tecrbe edilen ve teori ile rten dorudur

ve gvenilirdir... Sleymn el-Mehrye gre budisiplin, temel prensipler takriben doru kabuledilebilirken (maa at arnet el-al), zel-likle ayrntlar bakmndan geliim yasasna tabi-dir (nn et-tedrc f el-feriyyt). bn Mcid,kendisinin bu disiplinde bir ok ey gelitirdi-inden, ama daha nceki almalarnda tashihedilmesi gereken eyleri kada dktndenemindir.22

Her iki denizci kendi kltr evrelerinin birokbilim dalna vakftlar ve kendi zel disiplinle-

ri iin vazgeilmez olan astronomiye bilhassahakimdiler23. Usturlap ve kadran gibi astronomik

ykseklik lm ana aletlerini biliyorlard vegemilerinde bunlara sahiptiler, gerektiinde bun-larla almaktaydlar24. Bununla birlikte onlarndaha ok kullandklar ve kendi amalarna dahauygun olan aletler Avrupada Yakup Sopas ola-rak ve zellikle Portekizli denizcilerde balestilhaolarak tannan alet ve pusula idi. Birinci alet,enlemleri kutup yksekliine gre bulmadakipratiklii sayesinde Hint Okyanusu denizcileriiin ak deniz seyrinde uygun bir aletti. Bunakarn usturlap yerlerin enlem lm iin dahaok karada kullanma elveriliydi, sallanan birgeminin bordasnda usturlap ile yaplan yksek-lik lmlerinde 5 ila 6 ye kadar hatalar hesabakatlmalyd.ba (baparmak eni)a gre dzen-lenen alet, erken dnem Arap denizcilerindeaabt (tahtalar) veya aabt(aa levhalar)adn tamaktayd. bn Mcidin verdii bilgileregre levhalarn says tercihen on iki idi ve bulevhalar byk, kk ve orta formattayd. Dahasonraki yzyllarda bu alet kemldiye adlandrl-

mtr25.

22 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 178.23 a.e., Cilt 11, s. 180-181.24 a.e., Cilt 11, s. 225-227.25 a.e., Cilt 11, s. 230; de Saussure, Lopold: Commenta-ire des Instructions nautiques de Ibn Mjid et Sulaymanal-Mahr, in: Gabriel Ferrand, Introduction l astro-nomie nautique arabe, Paris 1928, s. 129-175, zellikles. 162 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 21,

Frankfurt 1992, s. 191-237, zellikle s. 224).

Birzbbnn =4 ibael parmaklaryla belirlenmesi(Lopold de Saussuree gre)


49/224


50/224

44D E N Z C L K

boluu Porkekiz kaynaklar tarafndan byklde doldurulmaktadr. Hint Okyanusundakullanlan pusulaya ilikin Portekizce rivayetVasco da Gamaya dayanmaktadr. artcbir tarzda Vasco da Gama, orada manyetikinenin Cenevizlilerin tarzna gre, kadranla-rn ve deniz haritalarnn yannda kullanldnanlatmaktadr31. lerlemi pusula tipinin HintOkyanusundan Avrupaya daha ilk Portekizkeif seyahatinden nce ulatn karsayabildi-imiz iin bu bilgi bizce ok nemlidir. Byle birpusulay Cenevizli Christoph Kolombus berabe-rinde tamt32. Hint Okyanusunda kullanlan

pusula tipinin en ayrntl tarifini Portekizlitarihi Hieronimus Osorius (1506-1580) vermek-tedir. Hatta bizi bu pusulalarn deiik geliimbasamaklar hakknda da bilgilendirmektedir33.Verdii bilgiler bize her tipin tam bir rekons-trksiyonunu mmkn klmtr (bkz. s. 61 ff.). pusulann en gelimii Avrupada 19. yzylakadar tedavlde kalm olandr. Bu pusulannana karakteristii undan ibarettir: Daha sonrakardano olarak isimlendirilen tarzda asl olan32 blmlk btn pusula diski alt taraftan ken-

disini tayan manyetik ine ile birlikte dn-mektedir. bn Mcidin kendi baars olaraknitelendirdii daha da gelitirilmi olan ikincitipte, manyetik ine artk pusula diskini alt taraf-tan itibaren hareket ettirmemekte, bunun yerinepusula diski zerinde bamsz olarak oradakipim ucunda dnmektedir34 (bkz. s. 65).imdi ak denizde seyrseferin hala ilenme-mi bulunan nc unsurundan, konum belir-lemenin onsuz mmkn olamayaca derece alharitadan bahsedeceiz. Bu sorunun Geschichte

31 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 307.32 a.e., Cilt 11, s. 252-253.33 a.e., Cilt 11, s. 253-256.34

a.e., Cilt 11, s. 261.

des arabischen Schrifttumsdaki35 ele alnnaiaret ederek ve argmanlar burada tekrarla-

makszn orada elde edilmi sonucu aktaryorum.Hint Okyanusu erevesinde derece al denizharitalarnn olduka yksek nitelikli bir tipigelitirilmitir. Bu tip yalnzca, bilinen matema-tiksel corafya ile ok byk lde gelitirilenastronomik denizcilik bilimi arasndaki yzlerce

yl akn sren birleimin eseri olarak anlala-bilir. Sadece Arapa-Trke kaynaklarn verdiibigiler deil, ayn zamanda Portekiz ve dier

Avrupal denizcilerin tanklklar ve gnm-ze ulaan harita materyalinin inecelenmesi bu

izlenimi salamaktadr. Portekizler sadece bir yn hayli gelimi kartografik materyali deil,ayn zamanda ilerlemi bir astronomik denizcilikbilimini de nlerinde hazr buldular. Bundan date Portekizler verdikleri bilgilere gre, o uzakblgelerden elde ettikleri haritalar sayesindekeif seyahatlerine tevik edilmi ve cesaretlen-dirilmilerdir. Eer biz muhtemelen 1519-1520

yllarndan gelen, boylam ve enlem dereceleriskalalar eklenmi bir Portekiz dnya haritasnda

(Jorge Reinele atfedilir) Afrikann dou ky-s ile Sumatrann bat kys arasndaki hattnekvatorda 57 ye ulatn ve modern deerden(5650) sadece 10 saptn, ayrca Arap denizciSleymn el-Mehrnin deerinden sadece 20uzak olduunu tespit ediyorsak36 en azndan HintOkyanusu balamnda, sadece orada ve yzlerce

yl sren yerinde yaplm almalara dayanarakolumas mmkn bir modelin Portekiz harita

yapmcsnn emrine amade olmas gerektiinivarsayabiliriz.

35 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 265-268, 323-336.36

a.e., Cilt 11, s. 398-400.


51/224

45D E N Z C L K A L E T L E R

Modelimiz:Sert aa. kare levha.

İslam'da bilim ve teknik tarihine giriş cilt 3

Documents