MAHZEN-ÜLULÛM

Seyyid Abdülzâde Muhammed Tâhir

Serkiz Urpîlyân

1998‹STANBUL

– 1 –

‹Ç‹NDEK‹LERMEVZÛ’LAR SAHÎFE

Takrizler: Ahmed Cevdet Pâflan›n takrîzi, Gelenbevîzâdenin takrîzi.....5‹brâhîm Râflid bin Nu’mân›n takrîzi, fiûra’i devlet reîsiSa’îd be¤in takrîzi .................................................................6Hamîd Vehbî be¤in takrîzi......................................................7Mu’allim Nâcînin takrîzi, Mustafâ Rif’at efendinin takrîzi ........8Sâlih Sabri efendinin takrîzi ...................................................8Mahzen-ül ulûm (Girifl) ..........................................................9Kitâb›n tertîbi hakk›nda ma’lûmât ........................................11

Birinci bölüm: ‹lmlerin menfle’i [kayna¤›] ..........................................12Dimâgda bulunan befl kuvvet [Görünen ve görünmiyenhis organlar›] .......................................................................13

‹kinci bölüm: ‹lmin mâhiyyeti (Mâhiyyet üç k›smd›r) ..........................18‹lmin mâhiyyetinin âlimler aras›nda meflhûr ta’rîfleri .............19

Üçüncü bölüm: ‹lmin mâhiyyeti ile alâkal› ihtilâflar ............................23Dördüncü bölüm: ‹lm-i müdevven (Derlenen ilm) ..............................25Beflinci bölüm: ‹lmlerin mevzû’u (ilmlerin mevzû’lar›n›n ana bafll›klar›) .27

‹lmin mevzû’u alt› k›sma ayr›l›r .............................................33Alt›nc› bölüm: ‹lmlerin mes’eleleri .....................................................34Yedinci bölüm: ‹lmlerin gâyesi..........................................................35Sekizinci bölüm: ‹lmlerin taksîmât› ...................................................36

1) Âlimlerin yapm›fl olduklar› taksimat befl bölümdür ...........362) (Miftâh-üs-se’âde) de ilmlerin s›n›fland›r›l›fl› ...................40Ulûm-i hattiyye....................................................................40El-faz-› müteall›k-› ulûm.......................................................41Zihnde ma’kulât› sâniyeden bahs eden ilmler ......................42A’yâna müteall›k ilmler ........................................................42‹lm-i hikemiyye-i ameliyye ...................................................46

Dokuzuncu bölüm: ‹lmin fazîleti ve flerefi .........................................51Onuncu bölüm: ‹lmin mertebeleri .....................................................53Onbirinci bölüm: ‹slâmiyyetin ilk zemânlar›.......................................55Onikinci bölüm: ‹lk islâm musannifleri ..............................................56Onüçüncü bölüm: ‹slâmî ilmlerin önceki ilmler ile kar›flmas›..............57Ondördüncü bölüm: Tedvîn ve müdevvenât›n k›smlar›, te’lîfât

yedi k›sma ayr›l›r .................................................................58Onbeflinci bölüm: Kitâblar›n flerhi. fierhlerin tertîb ve yaz›lmas›

üç k›sma ayr›l›r ....................................................................60Onalt›nc› bölüm: ‹slâm müellîflerinin k›smlar› ve hâlleri .....................62Onyedinci bölüm: ‹slâmî ilmler .........................................................65Onsekizinci bölüm: ‹lm melekesi ......................................................68Ondokuzuncu bölüm: ‹lm tahsîlinin mâni’leri [engelleri] ....................70Yirminci bölüm: ‹lm tahsîlinin flartlar› ................................................72Yirmibirinci bölüm: ‹lm ö¤renmenin edebi........................................76Yirmiikinci bölüm: ‹lmlerin neflrinin flartlar› .......................................78

– 2 –

Yirmiüçüncü bölüm: ‹lm-i k›râ’et ......................................................80Yirmidördüncü bölüm: ‹lm-i tecvîd...................................................82Yirmibeflinci bölüm: ‹lm-i tefsîr-i flerîf ..............................................84

Tefsîr ilmi iki k›sma ayr›l›r.....................................................86Tabakât-ül müfessirîn..........................................................87Müfessir olman›n flartlar› ve âdâb› ilmi .................................89Âyet-i kerîmelerin Mekkî ve Medenî olufllar›na göre tasnîfi ..........89Kur’ân-› kerîmin nüzûlü .......................................................93Sûrelerin bafllang›çlar› ilmi...................................................96Muhkem ve müteflâbihât ilmi ...............................................96Vücûh ve Nezâir ilmi ............................................................96Mütevâtir ve meflhûr k›râetler ilmi ........................................97Kur’ân-› kerîmin i’câz› ilmi ...................................................98Kur’ân-› kerîmin fazîletleri ilmi............................................100Kur’ân-› kerîmin cem’i ve tertîbi .........................................102Kur’ân-› kerîmin sûrelerinin cem’i ve tertîbi ........................103Kur’ân-› kerîm tilâveti âdâb› ilmi ........................................106Mushaf›n yaz›lmas› âdâb› ilmi ............................................107Kur’ân-› kerîmin ve sûrelerinin ismleri ilmi ..........................107Kur’ân-› kerîmin ismleri......................................................108

Yirmialt›nc› bölüm: Hadîs-i flerîf ilmi...............................................117Hadîs-i flerîflerin çeflidleri ..................................................119Büyük muhaddisler [büyük hadîs âlimleri] ..........................125Hadîs âlimlerinin gâyeleri...................................................131Hadîs-i flerîflere dâir mühim kâide .....................................133Nâsih ve mensûh hadîs-i flerîf ilmi .....................................134‹lm-i garîbül hadîs..............................................................134Hadîs râvîlerinin ahvâli ilmi ................................................136‹lm-i megâzî ......................................................................137

Yirmiyedinci bölüm: ‹lm-i mev’›ze ..................................................138Yirmisekizinci bölüm: ‹lm-i tesavvuf ..............................................139Yirmidokuzuncu bölüm: Düâlar ve evrâd ilmi .................................141Otuzuncu bölüm: ‹lm-i ta’bîr-i rü’yâ................................................142Otuzbirinci bölüm: ‹lm-i kelâm .......................................................149

Emâli kasîdesi ...................................................................151Otuzikinci bölüm: ‹lm-i usûl-i f›kh ...................................................160

‹lm-i f›kh ............................................................................164Farz-› ayn olan ilmler. Farz-› kifâye olan ilmler ...................164Mendûb ve harâm olan ilmler ............................................165Hanefî mezhebinin meflhûr âlimleri ....................................175fiâfi’î mezhebinin meflhûr âlimleri ......................................178Tabakât-ül-fukahâ.............................................................188F›kh âlimleri yedi tabakad›r ................................................188Hanefî mezhebinde mes’elelerin dereceleri vezâhir-ür-rivâye kitâblar› (Hanefî mezhebi müctehidlerininbildirdi¤i mes’eleler üç tabaka üzeredir.) ...........................190Fetvâ ta’bîrleri ...................................................................191F›kh mes’elelerinin ana bafll›klar› .......................................192

1– Kitâb-üt-tahâret, ...............................................................1932– Kitâb-üs-salât, ..................................................................1953– Kitâb-üz-zekât, .................................................................1994– Kitâb-üs-savm, .................................................................201

– 3 –

5– Kitâb-ül-hac, .....................................................................2026– Kitâb-ün-nikâh, (Nikâh›n fâideleri, evlenmenin âfetleri,

nikâh akdinin flartlar›.) .......................................................2037– Kitâb-üt-talâk, ...................................................................2058– Kitâb-ül-›tk, .......................................................................2089– Kitâb-ül-eymân, ................................................................208

10– Kitâb-ül-hudûd,.................................................................20911– Kitâb-üs-sirkat, .................................................................21012– Kitâb-ül-cihâd, ..................................................................21013– Kitâb-ül-lakît, ....................................................................21214– Kitâb-ül-lukâta, .................................................................21215– Kitâb-ül-âb›k, ....................................................................21216– Kitâb-ül-mefkûd, ...............................................................21217– Kitâb-üfl-flirket, .................................................................21318– Kitâb-ül-vakf, ....................................................................21319– Kitâb-ül-büyu’, ..................................................................21320– Kitâb-ül-kefâlet, ................................................................21521– Kitâb-ül-havâle,.................................................................21622– Kitâb-ül-kazâ, ...................................................................21623– Kitâb-üfl-flehâdet, .............................................................21724– Kitâb-ül-vekâlet,................................................................21825– Kitâb-üd-da’vâ ..................................................................21826– Kitâb-ül-ikrâr,....................................................................21927– Kitâb-üs-sulh, ...................................................................21928– Kitâb-ül-mudârebe, ...........................................................22029– Kitâb-ül-îdâ’, .....................................................................22030– Kitâb-ül-âriyet, ..................................................................22131– Kitâb-ül-hîbe, ....................................................................22132– Kitâb-ül-icâre, ...................................................................22233– Kitâb-ül-mekâtib, ..............................................................22234– Kitâb-ül-velâ’, ...................................................................22235– Kitâb-ül-ikrâh, ...................................................................22336– Kitâb-ül-hicr, .....................................................................22337– Kitâb-ül-me’zûn, ...............................................................22338– Kitâb-ül-gasb, ...................................................................22339– Kitâb-üfl-flüf’a, ..................................................................22440– Kitâb-ül-k›smet, ................................................................22441– Kitâb-ül-müzâre’a, ............................................................22542– Kitâb-ül-müsâkât, .............................................................22543– Kitâb-üz-zebây›h, ..............................................................22644– Kitâb-ül-üdhiyye,...............................................................22645– Kitâb-ül-hazar vel-ibâha, ...................................................22646– Kitâb-u ihyâ-il-mevât,........................................................22647– Kitâb-ül-eflribe, .................................................................22748– Kitâb-üs-sayd, ..................................................................22749– Kitâb-ür-rehn, ...................................................................22750– Kitâb-ül-cinâyât, ...............................................................22751– Kitâb-üd-diyât, ..................................................................22852– Kitâb-ül-vesâyâ, ................................................................22853– Kitâb-ül-hünsâ, .................................................................22854– Kitâb-ül-ferâiz. ..................................................................228

– ‹lm-i flurût ves-sicillât .....................................................228– ‹lm-i cedel ......................................................................229– ‹lm-i ferâiz ......................................................................230

– 4 –

– 5 –

TAKRÎZLER:

Osmânl› âlimlerinden ve devlet adamlar›ndan Ahmed CevdetPâflan›n lutf ederek yazd›¤› takrîz:

Latîf, k›ymetli eserlerin yaz›ld›¤› Sultân Abdülhamîd hân›n gönülle-ri cezb eden feyzli devrinde, yeni yaz›lan eserlere kat›lan bu eser, ilmle-ri ve fenleri birbirinden ay›rmak ve k›smlar›n› göstermek, müelliflerinin ism-lerini bildirmek husûsunda, geçmiflde yaz›lan eserlere güzel bir ilâvedir.Meâdin-i hey’et-i fenniyyesi baflkâtibi Tâhir efendi ile Serkiz efendinin bir-likde (Mahzen-ül-ulûm) ad›yla bir kitâb yazmaya teflebbüs etdiklerine dâ-ir matbu’ ve uzun bir yaz› ve kitâb›n bir bölümü dikkatle okundu. Parça-dan bütüne istidlâl ile takdîre flâyan görüldü ve be¤enildi. Çünki, dahâ ön-ce bu konuda (Mevdûat-ül-ulûm) ve (Keflf-üz-zünûn) gibi ilmlerin ve fen-lerin mevzû’lar› ve ismlerine dâir kitâblar yaz›lm›fl ise de, sonra bu sâha-lar terk olundu. Nice zemândan beri gelip geçen müelliflerin terceme-i hâl-leri meçhûl kalm›fl idi. Böyle bir zemânda müelliflerin k›saca hayâtlar› veeserleri, yukar›da ad› geçen kitâblar›n muhtevâs› ile birlefldirilerek hep-sinin, bu (Mahzen-ül-ulûm) kitâb›nda toplanaca¤›, onlarda bulunmayanbilgiler de ilâve edilece¤i için, ulûm-i islâmiyyeyi [islâmî ilmleri] kendisin-de toplayan çok fâideli bir eser olaca¤› anlafl›ld›. Eser temâmlan›p önce-ki kitâblarla karfl›lafld›r›ld›¤›nda, üstünlük derecesi anlafl›lacak ve “Önce-kiler sonrakilere ne kadar çok fleyler b›rakm›fl” denilecekdir. Allahü teâlâbu eseri temâmlamay› nasîb eylesin! Bu düâ, kendisine düâ etmemiz üze-rimize lâz›m olan pâdiflâh›m›za tekrâr düâ etmeye vesîle oldu.

Hakîm ve kadîr olan Rabbinin lütuflar›na muhtâç;

Ahmed Cevdet._________

Âlim ve fâd›llardan Gelenbevîzâde muhterem Hayrullah Efen-dinin ihsân buyurduklar› takrîzleri:

Âlimlerin asrlardan beri, dünyâ kütübhânelerini süsleyen pekçokeserlerinden, ilmlere ve fenlere dâir bilgilerden bahs eden ve (Mahzen-ül-ulûm) ad› verilen bu kitâb›n, pâdiflâh›m›z›n terakkîyi teflvîk eden himâ-yelerinde yaz›lmas› teflekkürü mûcibdir.

Bu kitâb›n ilm ve ma’rifet sâhiblerine, arafld›rma yapanlara, talebe-lere büyük fâideler sa¤layaca¤› akl sâhiblerince gâyet aç›kd›r.

Kitâblarla alâkal› ilmlerin ehemmiyyetini herkesden evvel takdîreden islâm âlimleri taraf›ndan, vaktiyle bu sâhada ba’z› k›ymetli eserler ya-z›lm›fld›. Ancak, bu eserlerin tertîblerindeki fâide s›n›rl› kalm›fld›r. Ayr›cao zemândan flimdiye kadar yaz›lan kitâblar›n o eserlerde yer almad›¤› mey-dândad›r. Bu bak›mdan bu kitâb, o husûsdaki eksikli¤i giderece¤inden,müelliflerinin ortaya koyduklar› bu hizmetleri gerçekden takdîre lây›kd›r.

Gelenbevîzâde.

Saltânât-› seniyyenin eski mensûblar›ndan, fazîlet ve kemâl sâ-hibi Kastamonu ve Trablusgarb vilâyetleri kap› kethudâs› se’âdetli ‹b-râhîm Râflid Efendi hazretlerinin belâgatl› kaleminden ç›kan takrîzi:

(Mahzen-ül-ulûm) ismindeki bu kitâb, takrîz ve takdîre, hazîne-i hü-mâyûnda ve erbâb-› fünûn nezdinde kütübhânelerin süsü kabûl edil-meye lây›kd›r. Böyle oldu¤u, okuyarak istifâde edecek olan akl ve anla-y›fl sâhibleri için âflikârd›r.

Mukaddimesinde bildirildi¤i üzere müellifler, bu k›ymetli kitâb›,böyle güzel bir fleklde yazmakla, geçmiflde ve günümüzdeki ilm vema’rifet ehlinin fâideli eserlerini herkese tan›tm›fllard›r. ‹lm ehline göre, bueseri, lây›k oldu¤u fleklde medh etmek mümkin de¤ildir.

Kullar›na çok ihsânda bulunan Rabbinin lütuflar›na en çok muhtâcolan;

‹brâhîm Râflid bin Nu’mân._________

Osmânl› devlet adamlar›n›n meflhûrlar›ndan, flûrâ-y› devlet-i bi-dâyet mahkemesi reîsi Sa’îd Be¤ efendi hazretlerinin lutfetdikleri k›y-metli takrîz:

Zâhirî ve bât›nî bütün terakkî vâs›talar›n› feyzli himâyelerinde bulun-duran pâdiflâh›m›z efendimiz hazretlerinin me’ârif asr› olan devrlerinde,böyle bir (Mahzen-ül-ulûm) neflr olunmas› teflekkürlere lây›kd›r.

‹lmlerin ve ma’rifetlerin k›smlar›n› ve bunlar›n kollar›na âid kitâbla-r› derli toplu olarak arafld›rma erbâb›na takdîm eden böyle bir eserin k›y-meti anlat›lamaz.

Bat›da bu sâhada yaz›lan kitâblar, her zemân âlimlerin ve dâhîlerinel kitâb›d›r.

Ma’rifet feyzini flarkdan alm›fl olan garbl›lar›n, bu sâhadaki eserle-rine benzeyen yeni eserlerin bizde ç›kmam›fl olmas› hiç hofl olmayan birgecikmedir.

Öncekilerin bu sâhada yazd›klar› ba’z› eserleri mevcûd ise de, on-lar zemân›m›zda unutulmufldur.

Kitâblardan ve müelliflerden bahs eden bu kitâb, ilm ve ma’rifetlerhazînesi oldu¤undan, ona (Mahzen-ül-ulûm) ismi verilmesi son dereceuygundur.

Böyle fâideli bir eseri yazmak himmetinde bulunan, Tâhir ve Serkizefendilerin gayretleri, ayr›ca takdîre flâyând›r.

Bu kitâb›n her sahîfesi umûmî ve husûsî bilgiler için bir aynad›r. Öy-le bir ayna ki küçük büyük herfleyi göstermekdedir.

– 6 –

Müflkillerin hazînelerini açan, zorluklar›n karanl›¤›n› ayd›nlatan aklve zekâ ziyâs› var olsun.

Allahü teâlâ, pâdiflâh›m›z›n himâyesinde müellîflerini mükâfâta nâ-il eylesin diye düâ etmek, her kadîrflinâs insâf ehlinin vazîfesidir.

fii’r:Lây›k-› vasf ve senâ bir eser oldu zâhir,Yazd›lar himmet ve ikdâm ile Serkiz, Tâhir.

Kullar›n en âcizi;

Sa’îd._________

Osmânl› edîblerinin büyüklerinden, meclis-i nâfia baflkâtibi,Cerîde-i bahriyye bafl muharriri, muhterem Hamîd Vehbî be¤efendi-nin i’câzl› kaleminden ç›kan, seçilmifl hediyyesi olan takrîz:

Vaktiyle garb›n ilmî terakkîlerine g›bta nazar›yla bakarak üzülenler,hâlen peflipefline yaz›lan eflsiz eserlerimizi görüp sevindikce, flevke ge-liyorlar. Bu durum, asr›m›zdaki büyük ilerlemenin hâlen sâhib oldu¤u de-recenin, gelecekde bat›l›lar›n gözlerini kamafld›raca¤›n› göstermekdedir.

Meselâ, memleketimizin fâd›llar›n›n bafltâc› merhûm Kâtib Çelebî(Keflf-üz-zünûn) ad›ndaki çok k›ymetli eseriyle, flark›n kütübhânelerinisüslemifldir. Di¤er ba’z› müellifler de bu sâhada birkaç eser yazm›fllar-d›r. Ancak, günümüz bat› fenleri aras›nda “bibliyo¤rafî” denilen ve husû-sî bir ehemmiyyet tafl›yan bu genifl ilmin, günden güne i’tibâr›n›n artma-s›, bu konudaki noksan›m›z› idrâk eden ve hakîkati görenler yan›ndaciddî bir g›bda hissi do¤urmakda idi.

Son olarak, inceleme ve arafld›rma ehlinin bafl›nda gelen iki mahâ-retli ve gayretli zât, bu noksan›m›z› gidermeye önem vererek (Mahzen-ül-ulûm) ad›yla hakîkaten ilmler hazînesi denmeye lây›k, güzel bir eseryazm›fllard›r. Bütün Osmânl› me’arîf ehli taraf›ndan, gerçekden be¤enil-meye mazhâr oldular.

Gayretleri bol, sa’yleri meflkûr olsun.

Yaln›z flark›n de¤il, garb›n bile kütübhânelerini tan›tacak olan bu k›y-metli eser, her yönden seçkin kimselerin teflekkürlerine lây›kd›r.

fii’r:Gelin ikdâm-› Serkiz ve Tâhir,‹tdi bir mahzen-i ulûm inflâ.Oldu el-Hak mecâmi-ül-efdâl,Dense ess-ül-esâs-› ilm becâ.

[Bak›n›z! Serkiz ile Tâhir “Mahzen-ül-ulûm” kitâb›n› yazd›. Gerçek-den bu kitâb fazîletlerin topland›¤› bir kitâb oldu. Buna ilmin temelinin te-meli ad› verilse yerindedir.]

Kullar›n en afla¤›s›;

Hamîd Vehbî.

– 7 –

Osmânl› edîblerinin büyüklerinden Muallim Nâcî efendinin ih-sân buyurduklar› k›ymetli takrîzleri:

(Mahzen-ül-ulûm) müellifleri Efendiler hazerât›na:

Efendiler hazerât›:

(Mahzen-ül-ulûm) ad›yla yazd›¤›n›z büyük eser, insanl›k âleminiminnetdâr edecek fâideli eserlerdendir. Tebriklerimi arz etmekle berâber,âcizâne bana düflen teflekkürü takdîm ile iftihâr ederim.

Bu eser, muhterem nâm›n›z›n devâm› için kâfîdir. Hattâ zemângeçdikce ehemmiyyeti artacakd›r. Bugün meselâ (Kâtib Çelebî) ad›n› bü-tün dünyâ hürmetle yâd ediyor. Muhtemeldir ki, Osmânl› âlimlerinin dâ-hîlerinden olan o büyük zât›n sâhib oldu¤u yüksek meziyyet, yaflad›¤› devr-de flimdiki kadar takdîr edilmemifldir.

(Mahzen-ül-ulûm)un tertîbinde ne kadar zahmet çekmifl oldu¤u-nuz, az bir düflünmeyle anlafl›l›yor. Bu kitâbdan büyük bir kolayl›kla is-tifâde edecek olanlar, size nas›l teflekkür etmesinler.

Osmânl› cem’iyyetinin, belki di¤er bütün milletlerin, ma’nen muh-tâc olduklar› bir hizmeti, böyle mükemmel bir fleklde yerine getirmekle,aram›zda mümtâz olarak, bütün Osmânl›lar›n iftihâr vesîlesi oldunuz vekendinizi de pâdiflâh›n yüksek iltifâtlar›na lây›k eylediniz.

Muallim Nâcî._________

Osmânl› âlim ve müderrislerinin büyüklerinden Amasyal› kâtib-zâde el-Hâc Mustafâ Rif’at Efendi merhûmun vefât›ndan evvel hedi-ye eyledi¤i takrîz:

‹lm ve ma’rifete çok k›ymet veren pâdiflâh›m›z›n himâyesinde, budef’a tertîb edilen ve yaz›lan (Mahzen-ül-ulûm) ad›ndaki kitâb, ilm ve ke-mâl erbâb› ile, ilme hevesli olanlar için bir kitâblar aynas›d›r. Bu aynadanülemâ zümresinin kalblerinin mahbûbu olan ilmî kitâblar, ifltiyâkla bakangözlere görünerek, bundan hâs›l olacak fâide ve güzelliklerin yüksekderecesini anlatmak mümkin de¤ildir.

Hele (Mahzen-ül-ulûm) kitâb›n›n yaz›l›fl› ve tertîbi, esere ayr› bir gü-zellik vermekdedir. Tâhir ve Serkiz efendilerin vatana hizmet yolunda böy-le fâideli bir eser için yapd›klar› çal›flma her bak›mdan takdîr ve teflekkü-re lây›kd›r. Kâtibzâde Mustafâ Rif’at.

_________

Amasya eflrâf›ndan ve müderrisîn-i kirâm›ndan Kengaravî fa-zîletli Hâce Sâlih Sabri Efendi hazretlerinin yüksek takrîzi:

Pâdiflâh›m›z›n ilm ve ma’rifet devri olan zemân›nda (Mahzen-ül-ulûm) adl› kitâb›n yaz›lmas›n›n ve tertîbinin gâyesi; ülemâ-i kirâm›n ve fâ-d›llar›n çeflidli ilmlere âid yazd›klar› kitâblara dâir k›sa ve fâideli bilgiler ver-mekdedir. Bu eser, umûmî bir fihriste olan ihtiyâc› karfl›layan yeni eser-lerden say›lmakdad›r. Böyle mükemmel ve güzel bir sûretle tertîb edilenbir eserin neflr edilmesi teflekkürü mûcibdir. Bu kitâb› yazan ve tertîb edenme’ârif erbâb›ndan Tâhir ve Serkiz efendilerin bu konuda sarf etdikleri him-met ve gayret takdîre fla’yând›r.

El-Fakîr Sâlih Sabri.

– 8 –

MAHZEN-ÜL-ULÛM

Bismillâhirrahmânirrahîm.

Elhamdülillâhi Rabbil âlemîn. Vessalâtü vesselâmü alâ resûlinâMuhammedin ve alâ âlihî ve sahbihî ecma’în.

Yerin ve göklerin yarat›c›s› olan Allahü teâlâ, hikmet ve kerâmetlersâhibi, övgüye lây›k, müstesnâ sultân, saltanât taht›n›n süsü, güç ve kud-ret sâhibi halîfe Sultân ‹bn-üs-sultân Sultân Gâzî Abdülhamîd Hân-› Sâ-nî efendimiz hazretlerine ilâ âhir-i deverân kuvvet ve flânla saltanât tah-t›n› süslemeyi, nasîb buyursun. Âmîn.

Fazîlet ve kemâl erbâb›n›n ma’lûmu oldu¤u üzere, ilmler ve ma’ri-fetler naklî ve aklî olarak, iki yoldan akan hâlis ve berrak bir ilm ve ma’ri-fet suyudur. Dünyâ ve âh›ret se’âdetinin gülistân›, iflte bu ilm ve ma’rifetsuyu ile geliflir ve tâze kal›r.

‹lmler ve ma’rifetler, her flahs, her millet ve her kavm için se’âdetve kurtulufl vesîlesi olur. Âlemin nizâm›n›n devâm› ve insano¤lunun inti-zâm›n›n bekâs›, ilmin kâidelerine uymakla hâs›l olur. Herfleyde fâideyi el-de etmek, zarar› uzaklafld›rmak, ilm ve ma’rifetle mümkin olur. Akl ayna-s›n›n cilâs›, ilm ve ma’rifet, insan›n fleref ve meziyyeti fazîletdir. Ahlâk› gü-zellefldirmek ve iyi terbiye, ancak ilm ve ma’rifet ile elde edilir. ‹nsano¤-lunun akllar› hayrete düflüren bunca bulufllar› da, ilm ve ma’rifet sebebiy-ledir. Hülâsâ, ilmlerin ve ma’rifetlerin fazîletini anlatmak husûsunda, in-san›n dili ve kalemi âcizdir.

‹lmlerin ve ma’rifetlerin uzun zemân zabt edilmesine ve korunma-s›na ve her asrda umûma yay›lmas›na hizmet eden en mühim vâs›talar-dan birincisinin, yaz›lan kitâblar oldu¤u meydândad›r. Binüçyüz bu ka-dar seneden beri ilm ve fazîlet ehli taraf›ndan, ilm ve fenlere dâir tertîb vete’lîf buyurulan kitâblar, gökdeki y›ld›zlar gibi say›s›zd›r.

Her asrda ve zemânda, âlimlerin dünyâ kütübhânelerine yâdigâr b›-rakd›¤› kitâblar›n ismlerini, mertebelerini, müelliflerinin ism ve künyele-rini, memleketlerini, vefât târîhlerini, hayâtlar›n› bilmek, âlimler için tabi’îbir arzûdur. Bunun gibi bir ilmi ö¤renmek ve o ilmde ihtisâs sâhibi olmakisteyenlerin, o ilmle alâkal› te’lîf edilen eserlerden haberdâr olmalar› lâ-z›md›r. Ayr›ca bir ilme dâir kitâb yazmak istenince, o ilmle alâkal› eser-lere vâk›f olman›n da, yaz›lacak kitâb›n her bak›mdan mükemmel olma-s›n› sa¤layaca¤› aç›kd›r.

Hâl böyle iken, bunca senelerden beri, islâm memleketlerinde, ilmve fazîlet ehlinin yazd›¤› ilmî eserlerin temâm›n› mütâle’a etmek flöyle dur-

– 9 –

sun, sâdece bir ilm dal›yla alâkal› olarak yaz›lan eserleri tedkîke bile in-san›n ömrü kâfi gelmez. Belki sâdece bir ilm dal›nda yaz›lan eserlerin çok-lu¤u, insan›n ömrü ile aslâ k›yâs kabûl etmeyecek derecede büyük bir nis-betsizlik içinde oldu¤u iddia edilse, mubâle¤a edilmifl olmaz. Bundan do-lay› yaz›lm›fl olan kitâblar›n, ismleri ile, bu kitâblar hakk›nda ma’lûmât› içi-ne alan, kitâb fihristlerinin lüzûmu, vaktiyle âlimler taraf›ndan düflünülmüflve takdîr edilmifl ve bu mevzû’da çeflidli ve mu’teber fihristler yaz›lm›fl-d›r. Ancak o fihristlerin yaz›l›fl flekli ve tertîbi husûsî olup, herkes istifâ-de edememekdedir.

Ayr›ca o fihristlerin yaz›ld›¤› devrlerden bu zemâna kadar geçen biriki asr içinde ve bilhâssa ilm asr› olan Pâdiflâh›m›z›n (Abdülhamîd Hân-› Sânînin) zemân›nda, gerek saltanât merkezinde ve gerek taflrada yaz›l-m›fl olan eserler, o fihristlerin d›fl›nda kalm›fld›r. Bu durum göz önünde bu-lundurulunca, geçmiflde yaz›lan fihristlerin kâfî gelmedi¤i dahâ aç›k birfleklde ortaya ç›kar.

Yaz›lan eserler üzerinde bilgi sâhibi olmak husûsu, bir müddetdenberi Avrupada gâyet mühim ve üzerinde durulan bir ilm hâlini alm›fld›r. Bib-liyo¤rafi ad›yla husûsî bir yer kazanm›fl; bu ilmin ehemmiyyeti dahâ çoktakdîr edilme¤e bafllan›p, bu husûsda birçok kitâblar yaz›lm›fl ve neflr edil-mifldir.

Hülâsâ, yaz›lan kitâblardan bahs eden kitâb fihristlerinin fâideleri vegüzellikleri âflikârd›r. Bu sebeble s›rf vatana âcizâne bir hizmetde bulun-mak arzûsu ile ve velîni’metimiz, flevketli pâdiflâh›m›z hazretlerinin, ilminve ma’rifetin ilerlemesi husûsunda, yüksek yard›mlar› ve devâml› teflvik-leri, bu umûmî fihristin hâz›rlanmas›nda flevke ve gayrete sebeb oldu. Al-lahü teâlân›n yard›m›yla temâmlan›p, (Mahzen-ül-ulûm) ismi verildi. Bueserin bafll›ca kaynaklar›; (Miftâh-üs-se’âde), (Keflf-üz-zünûn) ve di¤erçeflidli mu’teber kitâblar, saltanat merkezi ‹stanbulda ile M›s›r ve Beyrûtgibi büyük yerlerde bulunan meflhûr kütübhânelerdeki fihristlerdir.

Bu kitâb› yazmaya bafllamadan önce, tertîbinin afla¤›da belirtilenesâslara göre yap›lmas› düflünüldü:

a– Kitâblar›n ismleri yaz›lmadan evvel, ilm ve fenlere dâir bölümle-rin yaz›lmas›nda, ilmlerin ve fenlerin aralar›ndaki münâsebetin gözetilme-si.

b– Eserin tertîbini güzellefltirece¤i için, kitâblar›n ismleri k›sm›ndaher kitâb›n alâkal› oldu¤u ilme âid bölümde gösterilmesi, kitâblar vemüelliflerin ismleri hakk›nda k›sa ve fâideli bilgiler verilmesi.

c– Bir kitâb›n hangi ilmden bahsetdi¤ine dâir bilgileri kolayca eldeetme¤i sa¤layaca¤› için, kitâblar›n harf s›ras›na göre tertîb edilmesi.

d– Her as›rdaki ilmî geliflmelerin seviyesini kolayl›kla tesbît etme-¤i sa¤layaca¤› için, kitâblar›n târîh s›ras›na göre tertîb edilmesi.

– 10 –

e– Müelliflerin ismlerinin harf s›ras›na göre yaz›lmas› ve her müel-lifin ismi alt›nda çeflidli ilmlere dâir yazd›¤› kitâblar›n gösterilmesi.

f– Fâideli olaca¤› düflünülerek, müelliflerin hayâtlar› hakk›nda bil-gi verilmesi.

g– Ayr›ca pekçok fâideler sa¤layaca¤› için, ‹stanbulda ve di¤erönemli flehrlerdeki meflhûr kütübhânelerin yerleri, kitâb mevcûdlar› ve Av-rupada kitâb ismlerine dâir yaz›lan kitâblardan bahs edilmesi.

‹flte bunlardan dolay› bu kitâb, afla¤›da yaz›lan alt› k›sm üzere ter-tîb olunmufldur.

Birinci k›sm: ‹lmlere ve fenlere dâir bölümleri içine almakdad›r.

‹kinci k›sm: ‹lmlerin çeflidleri i’tibâriyle, kitâblar›n ismleri hakk›nda-d›r. Her bir ilme dâir yaz›lan eserler için, ayr› ayr› bölümler yap›lm›fld›r. Herkitâb, âid oldu¤u bölümlerde gösterilmifldir. Yaz›lan eserlerden bahsedilirken, müelliflerinin ismi, künyesi, nisbetleri, do¤um veyâ vefât târîh-leri ve eserlerine âid k›sa bilgiler verilmifldir.

Üçüncü k›sm: Yaz›lm›fl olan eserleri harf s›ras›na göre gösteren fih-ristlerdir.

Dördüncü k›sm: Yaz›lan kitâblar› târîh i’tibâriyle gösteren fihrist-lerin yer ald›¤› k›smd›r.

Beflinci k›sm: Müelliflerin alfabetik ism listesi, herbir müellifin çe-flidli ilm kollar›nda ne kadar eser yazd›¤› ve müelliflerin ço¤unun hayâ-t›n› bildiren k›smd›r.

Alt›nc› k›sm: Merkez-i saltanât-› seniyyede [‹stanbulda] ve di¤ermemleketlerde bulunan ço¤u kütübhâneden, bu kütübhânelerdeki kitâbmevcûdundan ve avrupada kitâblara dâir neflr olunan eserlerden ve bukonu ile alâkal› di¤er ba’z› fâideli bilgilerden bahs eden k›smd›r.

Dahâ önce de bahs etdi¤imiz gibi, onüç as›rdan beri, âlimler, fâd›l-lar, hükemâ, edîbler, târîhciler ve di¤er ilm ve fen erbâb› taraf›ndan ya-z›lan kitâblar, gökdeki y›ld›zlar gibi say›s›z olup, haddi hesâb› yokdur. Busebeble bu kitâbda onlar›n hepsini anlatmak mümkin de¤ildir. Ancak ok-yânusdan bir damla misâli ve her taraf› ayd›nlatan güneflden bir zerre kâ-bilinden olmak üzere, âcizâne arafld›rmam›z derecesinde yaz›lan bu ki-tâb› okuyuculara arz ve takdîmle iftihâr ederiz. Böyle bir kitâb› yazmakhaddimizin ve gücümüzün üstünde oldu¤u hâlde, sâdece vatana âcizâ-ne bir hizmetde bulunmak için hâlisâne bir niyyet ile hâz›rland›. Böyle bireserde görülecek hatâ ve noksânlar›n, fazîlet ve irfân erbâb› kat›nda af-va mazhâr olaca¤›n› ümîd ederiz. Muvaffâkiyet Allahü teâlâdand›r.

– 11 –

Birinci Bölüm

‹LMLER‹N MENfiE’‹ [KAYNA⁄I]

Ma’lûm oldu¤u üzere insan, his, hareket, g›dâ ve sâir zarûrî ihtiyâc-lar› bak›m›ndan, di¤er hayvanlar ile müflterek oldu¤u hâlde, sâhib bulun-du¤u fikr ve idrâk ile di¤er hayvanlardan mümtâzd›r. Bunun gibi, insan›ndünyâya ve âh›rete âid ifllerinde, hem cinsi ile yard›mlaflmaya ihtiyâc› ol-du¤unu bilmesi, Allahü teâlâya îmân etmesi ve Enbiyâ-› i’zâm›n [Peygam-berlerin] Allahü teâlâdan teblîg buyurdu¤u emrleri ve nehyleri kabûl ve tas-dîk etmesi, fikr nûru ile hâs›l olur.

Hayvanlar›n hepsi, insana o fikr cevheri sebebiyle itâ’at edip, em-rine girer. ‹nsano¤lu bu sebeble di¤er mahlûkât›n pek ço¤undan üstünve fazîletlidir. Buna göre, insan›n fikri, ilmlerin ve san’atlar›n menfle’i[kayna¤›] olur.

Fikr, öyle bir mutlak idrâkdir ki, o idrâk, ona sâhib olan›n, eflyây› hisve flu’ûrundan [anlamas›ndan] ibâretdir.

Mutlak idrâk, bütün varl›klardan, hayvanlara mahsûs bir s›fat olup,bu s›fat, nebâtât [bitkiler] ve cans›z varl›klarda mevcûd de¤ildir.

Allahü teâlâ, hayvanlarda his ve idrâk için, befl adet hassâ-i zâhi-re [befl duyu organ›] yaratm›fld›r. Fâideli fleyleri elde etmek ve zararl› fley-lerden uzak durmak yolunu, bu hâssalar›n kullan›lmas› ile ta’yîn buyur-mufldur.

Havâss-› zâhire [befl duyu organ›], semi’ (iflitmek), basar (görmek),flemm (koklamak), zevk (tatmak), lems (dokunmak) hâssalar›ndan ibâret-dir.

Hiss-i semi’ (iflitme duyusu) ile ses ve sedâlar iflitilir. Hiss-i basar(görme duyusu) ile eflyâ görülür. Hiss-i flemm (koklama duyusu) ile ko-kular his edilir. Hiss-i zevk (tadma duyusu) ile yiyecek ve içeceklerin tat-l›l›¤› ve ac›l›¤› gibi özellikleri bilinir. Hiss-i lems (dokunma duyusu) ile deeflyân›n s›cakl›k ve so¤ukluk [yumuflakl›k ve sertlik] gibi hâlleri his edilir.

‹nsan›n havâss-› zâhiresinden [görünen his organlar›ndan] baflka di-mâg›nda befl aded kuvve-i bât›nas› [görünmiyen befl his organ›] da var-d›r. Çünki, insan kendi zâhir bedeninde yerlefldirilmifl ve mevcûd his uzv-lar›yla idrâk etdi¤i hâlleri, bât›nî kuvvetlerine teslîm edip, bildirip, bât›nîidrâkleri vâs›tas›yla eflyân›n hakîkatini tan›ma ma’rifetini elde eder.

Ülemâ-i muhakk›kîne [hakîkati a盤a ç›karan âlimlere] ve hükemâ-ya göre, insan›n nefsi ve rûhu, madde olmayan ve kemâlât› elde etmek-

– 12 –

de bedene ve bedende bulunan âlât-› hissiyyeye [his organlar›na], muh-tâc olan rûhânî varl›kd›r. [Nefs ve rûh ayr› ayr› varl›klard›r. Nefs, bütün kö-tülüklerin menfle’idir.]

Rûh fermân sâhibi bir sultân derecesinde olup, beden bu sultân›nmemleketi gibidir. Havâss-› zâhire [görünen his organlar›] ise, o memle-ketin a’yân ve erkân› gibidir. Havâss-› bât›na [görünmeyen his organla-r›], o sultân›n yak›nlar› gibidir. Sultân gibi olan rûh, a’yân ve erkân› güzelbir fleklde kullanarak, dünyâ ve âh›rete âid ifllerini yürütüp, se’âdet-idâreyne [dünyâ ve âh›ret se’âdetine] vâs›l ve nâil olur.

Havâss-› bât›na hakk›nda, ba’z› islâm âlimleri taraf›ndan beyânbuyurulan ma’lûmât›n hulâsâs› flöyledir:

Havâss-› bât›nan›n [görünmeyen his organlar›n›n] temâm› mahrû-tî (elips) fleklinde olan dimâgda bulunur.

Bafl›n uzunlamas›na olan k›sm›nda üç aded bofl yer bulunur. Bu yer-lere butûn-› dimâg denir.

Batn-› evvel: Bafl›n en üst taraf›nda olup, di¤er bât›nlar›n en büyü-¤ü ve en geniflidir.

Batn-› sânî: Batn-› evvel ile batn-› sâlisin [birinci batn ile üçüncü bat-n›n] aras›nda dehlîz [iki kap› aras›nda olan mahâl] gibi ortadad›r. Birincive üçüncü batndan dahâ dard›r.

Batn-› sâlis: Bafl›n en afla¤› taraf›nda olup, birinci batndan dahâ kü-çükdür.

Bu üç batn›n herbiri de ayr›ca üç tabaka olup, birinci tabakaya, “mu-kaddime”, ikinci tabakaya, “mutavass›t”, üçüncü tabakaya, “muahhar”denir.

Dimâgda s›ralanm›fl olan üç batndan herbiri, kalbden dimâga ç›kanrûh-› nefsânî ile dolu olup, herbirinde bir çeflid his ve idrâk bulundu¤un-dan, nefsin kuvve-i müdrikesi onlarda da mevcûddur.

Dimâgda bulunan [görünmiyen] befl kuvvetin birincisi, (hiss-i müfl-terek), ikincisi (hayâl), üçüncüsü, (kuvve-i vâhime), dördüncüsü, (kuvve-i hâf›za), beflincisi, (kuvve-i müfekkire) [mutasarr›fa]d›r.

1– Hiss-i müflterek: Dimâgda, batn-› evvelin önünde bulunan birkuvvetdir. [Ya’nî, bu duygunun yeri beynin önündedir.] ‹nsan, befl duyuorganlar›ndan göz ile gördü¤ü eflyây›, kulak ile iflitdi¤i sesleri ve sözle-ri, dil ile tatd›¤› duygular›, burun ile koklad›¤› kokular› ve dokunma ile hisve idrâk etdi¤i eflyân›n hâllerini bu kuvve-i hiss-i müflterek vâs›tas›yla id-râk eder. Zîrâ bedenin zâhirinde olan duyu organlar›ndan her biri, sâde-ce bir duyuya mahsûs olan fleyin idrâkine vâs›ta olur. Bir hâssa ile his o-lunan fley, di¤er bir hâssa ile idrâk edilmez. Meselâ görme organ› [göz]ile sâdece [görme sahâs›ndaki] fleyler [ziyâ yard›m› ile] görüldü¤ü gibi, iflit-

– 13 –

me kuvvetiyle [kulak ile] yaln›z sesler, harfler ve kelimeler iflitilir. Yoksagöz ile iflitilecek fleyler, kulak ile de görülecek fleyler idrâk edilemez. Fe-kat batn-› evvelin önünde bulunan kuvve-i hiss-i müflterekde bunlar›n te-mâm›, bir ânda ve bir def’ada hâs›l olup, idrâk edilir. Havâss-› zâhire [gö-rünen his organlar›], sanki hiss-i müflterek denilen kuvvetin d›flardaki câ-sûslar› durumundad›r. Bunlar hâriçden ald›klar›, his edilen sûretleri hiss-i müfltereke ulafld›r›p, teslîm ederler.

2– Kuvve-i hayâl: Dimâgda, batn-› evvelin son taraf›nda [beynin bi-rinci bofllu¤unda] bulunan bir kuvvetdir. Hiss-i müflterekde resm edilenhissî sûretleri kaydederek korur. Hiss-i müflterekin hazînesi durumunda-d›r. [Görünen] Duyu organlar› ile elde edilen ve zemân›n geçmesiyleunutulan bu sûretleri insan, ihtiyâç duydu¤u zemân, kuvve-i hayâl vâs›-tas›yla hât›rlar. [Hayâl olmasayd›, herkes birbirini unutur, kimse kimse-yi tan›mazd›.]

3– Kuvve-i vâhime: Dimâgdaki üçüncü batn›n önünde ve birinci ta-bakas›nda bulunan bir kuvvetdir. Görünen his organlar›yla his edilerek bi-linen eflyân›n hâlleri, kendilerine mahsûs parçalar› ve s›fatlar› bu kuvvetvâs›tas›yla idrâk edilir. Bir insan›n di¤er bir insandan kendine karfl› mu-habbet veyâ düflmanl›k his etmesi, annenin baban›n evlâd›na ve evlâd›nda anne babaya meylini ve muhabbetini idrâk etmesi, koyunun karfl›lafl-d›¤› kurtdan kendisine düflmanl›¤› his ederek ondan sak›nmas›, kuvve-ivâhimeye misâldir. Zîrâ, kuvve-i vâhime ile his olunanlar aras›nda vâki’olan ahvâl-i cüz’iyye idrâk olundu¤undan, hayvanlarda da bu kuvvetvard›r. Fekat insan, kuvve-i vâhime ile cüz’i ma’nâlar› his etdi¤i, anlad›-¤› gibi, nefs-i nât›kas› ve kuvve-i akliyesi ile, küllî ma’nâlar› da idrâkeder. Meselâ mutlak düflmanl›k ve muhabbet lafzlar›n›n küllî ma’nâlar›-n› insan akl›yla bilir. Hayvanlar ise, bundan gâfil olup, belki rastlad›¤› çe-flidli eflyân›n hâlini görerek idrâk ederler. Yoksa insan gibi küllî ma’nâla-r› ve mutlak hükmleri idrâkden temâmen âcizdirler.

4– Kuvve-i hâf›za: Dimâgdaki üçüncü batn›n sonunda bulunan birkuvvet olup, kuvve-i vâhime ile idrâk olunan cüz’i ma’nâlar orada muhâ-faza edilir. Kuvve-i hâf›za, vehmî sûretlerin hazînesi makâm›ndad›r. Bu se-beble hâf›zada resm ve nakfl edilen ma’nâlar, ihtiyâc hâlinde o hazîne-den al›narak îcâb etdi¤i fleklde kullan›l›r.

5– Kuvve-i müfekkîre [mutasarr›fa]: Dimâg›n bat›nlar›n›n ortas›n-daki ikinci bat›nda bulunan bir kuvvetdir. Hiss-i müflterek ve kuvve-ivâhime ile idrâk olunan hissî sûretlerde ve cüz’i ma’nâlarda terkîb ve tah-lîl sûretiyle tasarrûfda bulunur. Bu sebeble bu kuvvet dimâgda bulunankuvvetlerin en üstünüdür.

‹nsana mahsûs hâssalardan, özelliklerden olan fikr, üç mertebe olup,her mertebe bir netîceyi hâs›l eder.

Fikrin birinci mertebesi, hâricde tabi’î tertîb veyâ sonradan yap›l-

– 14 –

m›fl bir tertîb ile tertîb edilmifl olan iflleri düflünmekdir. ‹nsan önce bu ifl-leri zihnen anlar ve düflünür, sonra yapmaya bafllar. Kuvve-i fikriyyeninbu mertebesi ekseriyâ tesavvurât, düflünceler hâlidir. ‹nsan için fâideli fley-leri elde etmeye ve zararl› fleyleri uzaklafld›rmaya yarayan (akl-› temyîz)bundan ibâretdir.

Fikrin ikinci mertebesi, öyle bir fikrdir ki insan, insanlarla olanmu’âmelesine ve ifllerine âid üsûl ve âdâb› o fikr ile yürütür. Kuvve-i fik-riyyenin bu ikinci mertebesi, ekseriyâ tasdîki hükmler olup, tecrübe yo-luyla birer birer elde edilince, tam bir fâideye ve herkesin menfe’âtine ve-sîle olunur. Fikrin bu mertebesine (akl-› tecrîbî) denir.

Fikrin üçüncü mertebesi öyle bir fikr-i dakîkdir ki [ince bir fikrdir ki],bu da küllî bir matlûbu ya s›rf ilmî veyâ sâdece zannî olarak ifâde etmek-dir. Fikrin bu mertebesinin amel ile alâkas› yokdur. Fikrin bu mertebesi-ne (akl-› nazarî) denir. Eflyân›n hakîkatleri ve hâriçde bulunan madde-lerin hakîkatde var oldu¤u üzere, bunlar›n cinslerini, fasllar›n› ve sebeb-lerini ifâde eden fikrî kuvvet bu üçüncü mertebe ile temâm olur. ‹nsan›nhakîkat›n›n ma’nâs› olan mücerred akl, nefs-i müdrîkedir.

‹nsan ve di¤er hayvanlardan meydâna gelen ifller ve eserler, ken-di kasd ve irâdeleri ve Allahü teâlân›n onlarda yaratd›¤› kudret ile hâs›l olur.Bu ifllerin ba’z›s› muntazam ve tertîbli, ba’z›s› ise, muntazam ve tertîblide¤ildir. Muntazam ve tertîbli olan ifller, özellikle insana mahsûsdur.Muntazam olmayan ifller ise, di¤er hayvanlara mahsûsdur.

‹nsan, akl›n› ve fikrini kullanarak, birfley yapmak isteyince, o fleyinyak›n ve uzak sebeblerini, illetlerini, parçalar›n› ve flartlar›n› ve di¤eresâslar›n› düflünür. Sonra o fleyin bafllang›c›ndan nihâyetine kadar îcâbeden sebeb ve esâslar›n› tertîb ve takdîr ederek, lây›k oldu¤u fleklde mak-sad› olan ifli temâmlar.

Her fi’lin [iflin], meydâna gelmesi, o iflin parçalar›n›n ve esâslar›n›ntoplan›p, tertîb edilmesine ba¤l›d›r. Bu sebeble o iflin temâmlanmas› vesona ermesi illet ve esbâb›ndan [sebeblerinden] sonra gelir. O iflin par-çalar› aras›nda dahî takdim ve te’hîre [öncelik ve sonral›¤a] riâyet lâz›moldu¤undan, önce olan sebebi sonraya b›rakmak, sonra gelmesi îcâb edensebebi öne almak mümkin olmaz. Bir fi’lin [iflin] bafllang›c› ve sebebi debaflka bir bafllang›c ile sebebe ba¤l›d›r. Bu hâlde, birinci sebebin mey-dâna gelmesi ikinci sebebin meydâna gelmesinden sonra hâs›l olur. Ay-n› fleklde ikinci sebeb üçüncü sebebe, üçüncü sebeb dördüncü sebebeba¤l› olur. Sebebler silsilesi iki üç mertebe veyâ dahâ çok mertebelerleilletlerin ve sebeblerin fikr vâs›tas›yla sonuna var›l›p ve istenilen iflin ya-p›lmas›na teflebbüs edilir. Böylece fikrin sonu olan son sebeb ile bizzatifle bafllan›r. Sonra son sebebin sebeb oldu¤u ikinci sebebe ve ondan son-ra üçüncü sebebe inilerek, iflin bafl›nda düflünülen ilk sebeb ile ifl son bu-lur. Meselâ bir ev yapmak istenince, o evin meydâna gelmesinin ba¤l› ol-

– 15 –

du¤u illet ve sebeblerden önce, duvarlar hât›ra gelir. Sonra duvarlar›n te-meline geçilerek düflünce s›ralamas›nda o temel son illet ve sebeb olur.‹nsan fikri evi yapma ifline önce temelden, sonra duvardan bafllar. On-dan sonra evin yap›lmas› son ifl olur. ‹flte bu ma’nâ, (fi’l ve amelin evve-li, fikrin sonudur ve fikrin evveli amelin sonudur), diye ülemâ aras›nda mefl-hûr olan sözün do¤ru ma’nâs›d›r.

‹nsan›n fi’l ve amelinin hâriçde meydâna gelmesi, birbirine ba¤l› olanilletler ve sebebler üzerinde düflünmeye ba¤l›d›r. Düflündükden sonra ofi’l ve amele bafllan›r. Fikrin evveli amelin sonudur. Amelin evveli ise, fikr-den sonra gelir. Bu sebeble insan rûhu, ilm ve ameli kendisinde toplad›-¤›ndan ve ilhâma mazhâr oldu¤undan, illetler ve sebebler aras›nda ter-tîbe ve âlemin nizâm›na vâk›fd›r. Bundan dolay› insan›n fi’lleri ve amel-leri muntazâm olur. Hayvanlarda his ve hareket mevcûd ise de, düflün-ce yokdur. Bu sebeble kendilerinden meydâna gelen fi’lleri ve iflleri ter-tîb ve tanzîm etmediklerinden, iflleri kemâl üzere olmaz. Zîrâ hayvanlar,s›rf iflitmek, görmek ve di¤er hâllerde, befl duyu organ›n› kullanmakla yal-n›z his edilebilen fleyleri idrâk ederler. Akl ile anlafl›labilen fleyleri tanzîmve tertîb etme gücüne sâhib de¤ildirler. Bu âlemde mu’teber olan ifller,bir nizâm içinde insan›n fi’llerine tahsîs edilmifldir. Bu nizâm›n d›fl›nda ka-lan ifller, insan›n düzenli fi’llerine ba¤l› oldu¤undan, hayvanlar›n iflleri in-sanlar›n ifllerinin alt›nda kal›r. Bu sebeble hayvanlar, insanlar›n hizmeti-ne ve emrine verildi.

Fikr ve düflünce, insana mahsûs bir s›rr-› Rabbânî ve nûr-i ruhânî-dir. ‹nsan his ve hareket bak›m›ndan müflterek oldu¤u hayvanlardan, fikrve düflünme özelli¤i ile ayr›l›r. ‹nsan, iflte bu fikr ve düflünme ile, sebebve netîceler aras›nda bulunan irtibâta ve alâkaya vâk›f olmas›, temelprensibleri bilmesi ve anlamas› nisbetinde kemâle eriflir. Sebeblere vâ-k›f olmak husûsunda insanlar farkl›d›r. Ba’z›lar› birfleyin iki veyâ üç mer-tebe illet ve sebebine vâk›f olup, dahâ fazlas›n› anlamakdan âcizdir.Ba’z› kimseler de befl veyâ alt› mertebe illet ve sebebe vâk›f olup, insan-l›¤›, en yüksek derecede olur.

‹flte yukar›da beyân olundu¤u üzere insan nefsi, küllî hakîkatleri id-râk etmesiyle di¤er hayvanlardan mümtaz olup, ifllerinde tedbîr ve tesar-rûfu ile flereflenmifldir. Fekat, insan›n eflyân›n hakîkatlerini bilmesi ve an-lamas›, meleklerdeki gibi do¤rudan hâs›l olmad›¤› gibi, yine insan›n ak-l›, bütün hâdiselerin hakîkatine de birdenbire ulaflamaz. Eflyân›n hakîka-tini ilm-i husûlî ile bilmek, havâss-› zâhire ve bât›na [görünen ve görün-miyen his organlar›] vâs›tas›yla hâriçden elde edilen eflyân›n sûretlerininve hâllerinin tedrîcen müflâhedesine ve düflünülmesine ba¤l›d›r. Bu i’ti-bârla insan, dimâg›n batnlar›n›n ortas›nda bulunan kuvve-i müfekkiresi-ni, hâriçden görüntüleri elde edilen ve bilinen eflyân›n ba’zen terkîb ve ter-tîbi [sentezi], ba’zen tahlîl ve tefrîki [analizi] husûsunda kullanarak, elve-riflli oldu¤u ilmî kemâlât› elde eder. Ammâ, Resûller ve Nebîler “aleyhi-

– 16 –

müsselâm” hazretleri, ilm nûrlar›yla nûrlanm›fl, eflyân›n hakîkatlerininküllî sûretleri, onlar›n yarat›l›fl cevherlerinde flekllenmifl ve görüntülenmifl-dir. Bu sebeble, Allahü teâlân›n zât ve s›fatlar›n›, madde ve ma’nâ âlemin-de mevcûd olan eflyân›n küllî hakîkatlerini ve hâllerini rabbânî bir feyzleve imdâd-› ilâhî ile bilirler. Bu i’tibârla Peygamberlerin ilmleri bahs edi-len duyu organlar›, zâhirî ve bât›nî his kuvvetleri gibi vâs›talara muhtâcde¤ildir.

‹lm-i ledünniyye sâhibi olan Evliyâ-i kirâm›n ilmleri de, yukar›da aç›k-land›¤› gibidir. Bu ilâhî ni’metin, mü’minlerin sa’îdlerine âlem-i berzâhdahâs›l oldu¤u, büyük âlimler taraf›ndan bildirilmifldir.

Di¤er insanlar, rabbânî ilme ve rûhânî idrâke kendi tabi’atlar›yla ka-vuflmakdan âcizdirler. Beden zulmetleri, ilâhî ma’rifet nûrlar› ile onlar›naras›nda perdedir. Bu sebeble insan, nefs ve rûhun en afla¤› taraf› olancism ve beden taraf›na meyl ve hareket eder. Duyu organlar›yla kendi d›-fl›ndaki varl›klara bak›p, his ve idrâk etdi¤i sûretden, hayâlinde ve hâf›-zas›nda dahâ önceden muhâfaza etdi¤i bilgileri, kuvve-i müfekkiresi vâ-s›tas›yla mant›k kâidelerine göre terkîb ve tertîb ederek, tasavvur vetasdîk nev’ilerinden bilmediklerini tahsîl eder. ‹nsanlar için bu sûretle el-de edilen ilm ve me’ârifin temâm›, his uzvlar› yard›m›yla ve kuvve-i mu-tehayyile vâs›tas›yla hâriçde bulunan varl›klardan elde edilir. Bu bilgiler,husûsî kâidelere ve belli kanûnlara ba¤l› oldu¤undan, çerçevesi genifl de-¤ildir. Zîrâ, mant›k kitâblar›nda bildirildi¤i üzere, bir fleyin tasavvuru ve-yâ bir fley ile di¤er fley üzerine hükm ve tasdîk bilinmedi¤inde, o bilinme-yen fleyi bilmek için zihnde dahâ önce bilinen ve muhâfaza edilen esâs-lara [temel bilgilere] mürâce’at olunur. Tedrîcen düflünme ve s›ralama ilebilinmeyen fley bilinir. Buna göre insan›n ilmi, bilinmeyenleri bilme¤eelveriflli olan fleyleri zihnen arafld›r›r. Elde etdi¤i bilgileri uygun bir flekl-de tertîb ve terkîb edib, bütün gücünü harcayarak bilinen sebeblere veesâslara ulafl›r ve bunlar› aflmaz. ‹lmin sebeblerinden olan esâslardaveyâ bu esâslar›n tertîb ve terkîbinde hatâ olursa, o hatâ sebebiyle bili-nende de hatâ olur. Âlimler aras›nda ihtilâflar›n ve süâllerin çoklu¤u,bundan meydâna gelir.

– 17 –

‹kinci Bölüm

‹LM‹N MÂH‹YYET‹

‹lmin mâhiyetini ta’rif etmeden ve aç›klamadan önce, mâhiyet ke-limesinin ta’rîfi ve îzâh› yap›lacakd›r. Mâhiyyet-i fley [bir fleyin mâhiyye-ti], baflka bir ifâde ile, fleyin kendisiyle var oldu¤u fley; o, odur demek-dir. O odur demek ise, o fley o fleyin ayn›s›d›r demekdir. Mâhiyyet keli-mesinin, mâ kelimesine mensûb demek oldu¤u da rivâyet edilmifldir. Bu-na göre, mâhiyyet kelimesinin asl›, mâiyyet olup, ad› geçen kelimenin mâlafz›ndan al›nan masdarla kar›flmamas› için, mâiyyet kelimesindeki hem-ze harfi “he” harfine çevrilmifldir. Bu mâhiyyet kelimesinde tercîh edilenflekl, mâhüve kelimesine nisbetden, ya’nî mâhüve kelimesinin ismi men-sûb hâline çevrilmesinden ibâretdir. Mâhüve ifâdesi mâ ve hüve kelime-lerinden meydâna gelmekdedir. Fekat bu iki kelime bir kelime gibi ka-bûl edilmifldir.

Mâhiyyet kelimesi ekseriyâ akl ile bilinen fleyler için kullan›l›r. Ni-tekim, insan sözünden, insan›n hâriçdeki varl›¤›n› göz önüne almadan,hayvân-› nât›k [konuflan, düflünen canl›] diye düflünülmesi bunun misâ-lidir.

Aklî bir fleye, mâhüve [o nedir], süâline cevâb olmas› i’tibâriyle mâ-hiyyet, hâriçde bulunmas› bak›m›ndan hakîkat, baflkalar›ndan farkl› ol-mas› i’tibâriyle hüviyyet, ona mahsûs özelliklerin kendisine nisbet edil-mesi i’tibâriyle zât, lafzdan anlafl›lmas› i’tibâriyle medlül, hâdiselerinüzerinde cereyân etmesi i’tibâriyle cevher denir.

Mâhiyyet üç k›smd›r: Birincisi; mâhiyyet-i nev’iyye, ikincisi; mâhiy-yet-i cinsiyye, üçüncüsü; mâhiyyet-i i’tibâriyyedir.

Mâhiyyet-i nev’iyye, kendini tafl›yan ferdlerde eflid olarak bulunur.Bu mâhiyyet, ferdlerinden birinde neyi îcâb etdirirse, di¤erinde de ayn›fleyi îcâb etdirir. Meselâ, insan sözü, onun ferdlerinden olan Zeydde îcâbetdirdi¤i fleyi Amrda da îcâb etdirir. Mâhiyyet-i nev’iyye ile mâhiyyet-i cin-siyye birbirinin z›dd›d›r.

Mâhiyyet-i cinsiyye, ferdlerinde eflid olarak bulunmaz. Meselâ,hayvan lafz›, insan›n ta’rîfinde nât›k [düflünen] lafz›yla birlikde bulunma-y› îcâb etdirir. ‹nsandan baflkas›nda bunu îcâb etdirmez.

Mâhiyyet-i i’tibâriyye, bu öyle bir mâhiyyetdir ki, mevcûd bir fley de-¤ildir. Ancak onun varl›¤›n› i’tibâra alan kimsenin akl›nda bu i’tibâr de-

– 18 –

vâm etdi¤i müddetce vard›r. Meselâ, adedin [say›n›n] mâhiyyetini ya’nîbir fleyin kaç dâne oldu¤unu ö¤renmek için kem [kaç] ifâdesiyle soru-lan süâle kemiyyet [say›] ile cevâb verilir. Cevâbda bildirilen say›, mâhiy-yet-i i’tibârîden ibâretdir.

‹lmin mâhiyyeti mutlak olarak, zarûrî bir tasavvur mudur? Yâhudta’rîfi çok zor olan bir nazârî midir, yoksa zor olmayan bir nazârî midir.Bu mes’elede âlimler aras›nda ihtilâf vard›r.

‹mâm-› Fahrüddîn Râzî hazretleri, ilmin mâhiyyetinin zarûrî bir ta-savvur oldu¤unu, ‹mâm-ül Haremeyn ve ‹mâm-› Ebû Hâmid MuhammedGazâlî hazretleri ise, ta’rîfi zor olan nazarî k›sm›ndan oldu¤unu söylemifl-lerdir. Ancak, ilmin mâhiyyetinin ta’rîfi zor olan nazarî k›sm›ndan oldu-¤u âlimler aras›nda tercîh edilmifldir.

‹lmin mâhiyyetinin ta’rîfine dâir, âlimler aras›nda meflhûr olanta’rîflerden ba’z›lar› flunlard›r:

1– “‹lm, bir fleye oldu¤u gibi i’tikâddan [inanmakdan] ibâretolup, o i’tikâd ise, yâ zarûrî olarak, yâhud da delîl ile hâs›l olur” di-ye ta’rîf edilmifldir. Ancak, bir fleyin ta’rîfi, o fleyin efrâd›n› câmi’ agyâ-r›n› ma’nî olmak lâz›m gelir. Hâlbuki, i’tikâd›n buradaki ta’rîfine zarûret-den yâhud delîlden hâs›l olan zan da dâhil olmakdad›r. Bu sebeble ilminmâhiyyetinin bu ta’rîfi yukar›da geçen kâideye uygun olmad›¤›ndan,âlimler aras›nda kabûl görmemifldir.

2– “‹lm, ma’lûmu oldu¤u gibi bilmekden ibâretdir” diye ta’rîfolunmufl ise de, Allahü teâlân›n ilmine ma’rifet demek câiz de¤ildir. Busebeble Allahü teâlân›n ilmi bu ta’rîfin d›fl›nda kalmakdad›r. Bununla be-râber bu ta’rîfde ilm kelimesinden türemifl olan ma’lûm kelimesinin zikredilmesi devri îcâb etdirdi¤inden ve alâmâhüve [oldu¤u gibi] kelimesi de,ma’rifet ma’nâs›ndan ibâret ve bu sebeble fazlal›k oldu¤undan, öncekita’rîf gibi bu ta’rîf de âlimler aras›nda kabûl görmemifldir.

(Devr, deverân, lügâtde çark gibi dönmek dolanmak ma’nâs›nad›r.Ist›lâh da ise devr, iki fleyden herbirinin di¤erine ba¤l› olmas›ndan ibâ-retdir. Devr birkaç k›sma ayr›l›r: Devr-i izâfî, devr-i hükmî, devr-i müsâ-vî, devr-i tekaddümî.

Devr-i izâfi: ‹ki fleyin var olmakda birbirine lâz›m olmas›ndan ibâ-retdir. Bu sebeble iki fleyden biri ancak di¤eri ile mevcûd olur.

Devr-i hükmî: Bu devr, ikrâr ile hâs›l olur. Meselâ, vefât eden birkimsenin birâderi, onun o¤lu bulundu¤unu ikrâr edince, neseb sâbit ol-du¤undan, bu birâder vâris olamaz. Çünki, o¤lun vâris olmas›, birâde-rin vârisli¤ine mâni’ olur.

Devr-i müsâvî: Birbirine meyl eden iki fleyden herbirinin di¤erine

– 19 –

ba¤l› olmas›ndan ibâretdir.

Devr-i tekaddümî: Bir fleyin bir fleye bir veyâ birkaç mertebedeba¤l› olmas›ndan ibâretdir. Bir mertebede hâs›l olan devre, devr-i mu-sarrah [aç›k devr], birkaç mertebede hâs›l olan devre, devr-i muzmer [ka-pal› devr] denir. Günefl, gündüz görünen bir y›ld›zd›r, gündüz de güne-flin ufuk üzerinde do¤mas›d›r diye ta’rîf edilse, iflte bu ta’rîf, devr-i mu-sarraha misâldir. Devr-i muzmerin misâli ise flöyledir: Ma’nân›n anlafl›l-mas› lafz›n delâletine, lafz›n delâleti ilm-i vad’a ba¤l›d›r. ‹lm-i vad’›ndelâleti, lafz›n delâleti vâs›tas›yla ma’nân›n anlafl›lmas›na ba¤l›d›r. Devr-i muzmer, devrin en makbûl olmayan›d›r.)

3– “‹lm, öyle bir fleydir ki, kendisinde bulundu¤u kimseninâlim olmas›n› gerekdirir.” Bu ta’rîfde âlim kelimesinin zikr edilmesi, ikin-ci ta’rîf gibi devri îcâb etdirdi¤inden, âlimler aras›nda kabûl görmemifl-dir.

4– “‹lm, ma’lûmu oldu¤u gibi idrâk etmekden ibâretdir.” Buta’rîfde de devr ve haflv [fazlal›k] vard›r. Ayr›ca idrâk kelimesi de bura-da mecâzî olarak ilm ma’nâs›na kullan›ld›¤›ndan, âlimler taraf›ndan be-¤enilmemifldir.

5– “‹lm, ma’lûmu oldu¤u gibi tebyîndir, ya’nî aç›klamakd›r.” Buta’rîfde de devr ve haflv [fazlal›k] vard›r. Ayr›ca tebyîn kelimesi, kapal›-l›kdan sonra aç›kl›¤› ifâde eder. Buna göre, Allahü teâlân›n ilmi, ta’rîfind›fl›nda kal›r. Onun için bu ta’rîf de makbûl de¤ildir.

(Haflv kelimesi lügatda, yast›k içine doldurulan pamuk veyâ ben-zeri fleyler ma’nâs›nad›r. Ist›lâh ma’nâs› ise, zikri, söylenmesi fâidesiz olanfazlal›kdan ibâretdir. Haflv, lafzî ve ma’nevî olmak üzere iki k›smd›r.Lafzî haflv fazlal›¤›n belli olmas›ndan ibâretdir. Ma’nevî haflv, ma’nây› bo-zabilir de bozmayabilir de.

Tadvîl [uzatma] da lafzî ve ma’nevî olmak üzere iki k›sma ayr›l›r. Laf-zî tadvîlde fazlal›k belli de¤ildir. Ma’nevî tadvîl ma’nây› bozmaz. Buna gö-re, haflv ile tadvîl aras›nda iki bak›mdan fark vard›r.)

6– “‹lm, ma’lûmu oldu¤u gibi isbâtd›r.” Bu ta’rîfde de devr ve haflvbulundu¤undan ve ayr›ca isbât kelimesi mecâzî olarak ilm ma’nâs›na kul-lan›ld›¤›ndan, bir fleyin kendisiyle ta’rîfi yap›lm›fl oldu¤undan, bu da di-¤er ta’rîfler kabilindendir.

7– “‹lm, ma’lûma oldu¤u gibi i’timâdd›r.” Bu ta’rîfde de devr vehaflv vard›r. Ayr›ca Allahü teâlân›n kendi ilmine i’timâd etmesini söyle-mek gibi bir mahzûr da bulunmakdad›r. Allahü teâlâ için böyle söylemekcâiz de¤ildir. Onun için bu ta’rîf de makbûl de¤ildir.

8– “‹lm, bir fleyin sûretinin zihnde meydâna gelmesidir.” Bu

– 20 –

ta’rîf, zann›, cehl-i mürekkebi, taklîdi ve vehmi içine ald›¤›ndan, muhak-k›kîn-i hükemâya ve ba’z› mütekellimin indinde [ya’nî kelâm âlimlerinegöre], en sahîh ta’rîfdir. Böyle oldu¤u ‹bni Sadrüddîn hazretlerinden ri-vâyet edilmifldir.

(Zan, z›dd› muhtemel olmakla berâber, inanma taraf› kuvvetlima’nâs›nad›r. Yakîn ve flek ma’nâlar›nda da kullan›l›r. fiek ile zan aras›n-da fark vard›r. Zanda inanma taraf› kuvvetlidir. fiek, birbirine z›t olan ikifleyden birini di¤erine tercîh etmeyip, flek eden kimsede meydâna ge-len tereddüd ve flübheden ibâretdir.

Yine flek, iki taraf› müsâvî tutulan iki fley aras›nda durmakdanibâret olup, insan kalbi o iki fleyden birinin tercîhine meyl etmez. E¤ero iki fleyden birisi, di¤erinin üzerine tercîh edilmekle berâber, tercîholunan taraf da terk olunmazsa, ona zan denir. ‹ki fleyden biri di¤erinetercîh olunmakla berâber, tercîh olunan taraf da terk olunursa, ona(zann-› gâlib) denir. Zann-› gâlib yakîn mertebesindedir.

(Cehl), mutlak olarak bir fleyi bilmemekden ibâretdir. Cehl, ba’zenmevcûd olmaz. Bu durumda, (fley) olmamas› lâz›m gelir diye, cehlin buta’rîfine i’tirâz edilmifldir. Ancak bu i’tirâza, (fley) zihnde düflünülen birvarl›kd›r diye cevâb verilmifldir.

(Cehl-i mürekkeb), hakîkate uygun olmad›¤› hâlde, bir fleye kesinbir fleklde inanmakd›r. Bir fleyi bilmemek ve o fleyi bilmedi¤i hâlde bili-yorum iddias›nda bulunmak olup, cehl-i mürekkebin misâlidir.

(Cehl-i basît), cehl-i mürekkeb mefhûmunun hilâf›na olarak, [ya’nîcehl-i mürekkebin z›dd› olup,] bilmemek demekdir. Meselâ, bir kimse bir-fleyi bilmez. O fleyi bilmedi¤ini de bilir. Bu, cehl-i basîtdir.

(Taklîd), hüccet ve delîlsiz olarak, baflkas›n›n sözünü kabûl et-mekdir.

(Vehm), hükmün tercîh olunmayan taraf›na denir. Tercîh olunan ta-raf›na ise, zan denir. Hükemâya göre vehm, dimâgda bulunan idrâkedici bir kuvvetdir. Bu kuvvet vâs›tas›yla husûsî ma’nâlar anlafl›l›r. Zey-din do¤rulu¤u, Amr›n düflmanl›¤› gibi.)

9– “‹lm, idrâk olunan fleyin mâhiyyetinin, idrâk eden kimseninzihninde flekllenmesidir.” Bu ta’rîfin hükmü, bundan önce zikr edilensekizinci ta’rîfin hükmü gibidir. Bu iki ta’rîf hükemân›n ta’rîfi olup, ilminzihnde düflünülen bir varl›k olmas› i’tibâra al›narak yap›lm›fld›r. Çünki, hü-kemâ indinde ilm, zihnde var olmakdan ibâretdir. Bu iki ta’rîfden birin-cisi, küllî ve cüz’i olan fleylerin idrâkini, bilinmesini içine al›r. ‹kinci ta’rîf,zâhiren ilmin sâdece küllî fleylerin idrâkine, bilinmesine mahsûs oldu¤u-nu ifâde eder.

– 21 –

10– “‹lm, ma’nâlar aras›nda z›dd›na ihtimâl b›rakmayacakfleklde, yerini ay›rd etmeyi, sa¤layan bir s›fatd›r.” Bu ta’rîf, ilmi (ilm,ma’lûm ile alâkas› bulunan bir s›fatd›r) diye ta’rîf edene göre, tercîhedilmifl bir ta’rîfdir. Ancak ulûm-i âdiyye denilen herkesin bildi¤i bilgiler,bu ta’rîfin d›fl›nda kalmakdad›r. Meselâ, dahâ önce görülmüfl olan bir da¤,flimdi alt›na dönüflmüfl de¤ilse de, hârikul’âde bir hâdise olarak bu ifl câ-iz oldu¤undan, o da¤›n alt›na dönüflmesi muhtemeldir.

11– “‹lm, z›dd›na ihtimâl b›rakmayacak fleklde ma’nâlar› birbi-rinden ay›rmakdan ibâretdir.” Bu ta’rîf, (ilm, âlim ile ma’lûm aras›nda-ki husûsî alâkan›n kendisidir) diye ta’rîf eden kelâm âlimleri taraf›ndantercîh edilmifldir.

12– “‹lm, öyle bir s›fatd›r ki, onunla kendisinden bahs edilen fley,bu s›fata sâhib olan kimseye, flübhe ve tereddüt bulunmayacakfleklde tam olarak aç›k olur.” Bu ta’rîfin, ilmin mâhiyyetinin en güzelta’rîfi oldu¤unu, allâme Seyyid fierîf Cürcânî hazretleri bildirmifldir.

13– “‹lm, bir ma’nân›n zihnde baflka bir ma’nâya ihtimâl b›rak-mayacak fleklde meydâna gelmesidir.” Bu ta’rîf, kelâm âlimlerindenÂmidîye âiddir.

– 22 –

Üçüncü Bölüm

‹LM‹N MÂH‹YYET‹ ‹LE ALÂKALI ‹HT‹LÂFLAR

Felsefecilere ve ba’z› kelâm âlimlerine göre, bir fleyi bilmek, o fle-yin zihnde varl›¤›n› îcâb etdirir mi? Yâhud kelâm âlimlerinin ço¤una gö-re, bir fleyi bilmek, bilen ile bilinen aras›nda zihnde bir alâkadan m› ibâ-retdir? Bu mes’elede ihtilâf olundu.

Birinci görüfle göre, bir fley hakk›nda ilm ya’nî bilgi hâs›l olunca, oilmden üç husûs ortaya ç›kar. O husûslardan birincisi, hâs›l olan sûretinzihnde hakîkat olmas›d›r. ‹kincisi, o sûretin zihnde flekllenmesidir. Üçün-cüsü, o sûret sebebi ile nefsin te’sîr almas›d›r [ya’nî etkilenmesidir]. Buaç›klamalara göre, ilmin, bu üç sûretin hangisinden ibâret oldu¤u hakk›n-da ihtilâf vard›r.

Ülemâ ve hükemâdan bir k›sm›, ilmin, ancak yukar›da bahs edilenüç sûretden ibâret oldu¤unu söylemifllerdir. Bu sebeble ilmin keyfiyyetveyâ infiâl veyâ izâfe cinsinden oldu¤una dâir ihtilâf edilmifldir. (Keyfiy-yet, bir fleyde yerleflmifl olan hâldir. ‹nfiâl, baflka fleyden te’sîr sebebiy-le müteessîrde [te’sîr alanda] meydâna gelen durumdur. ‹zâfe, iki fleydenbirinin düflünülmesi, ancak di¤er fleyin düflünülmesiyle hâs›l olan, birbi-rine ba¤l› olarak tekrâr eden hâldir. Babal›k ve o¤ulluk gibi, ya’nî baba dü-flünülünce çocuk da hât›ra gelir. Çocuk düflünülünce baba da hât›ragelir.)

Alâkal› kitâblarda beyân olundu¤u üzere, en do¤rusu, ilmin keyfiy-yet cinsinden oldu¤udur.

‹lmin zihne âid bir varl›k oldu¤unu kabûl edenlerden ba’z›lar›nagöre, zihnde meydâna gelen sûret, ma’lûmun (bilinenin) flekli ve gölge-sidir. Di¤er ba’z›lar›na göre ise, zihnde hâs›l olan fley, ma’lûmun mâhiy-yetinin kendisidir. Lâkin o fley zillî ya’nî aslî olmayan varl›¤› ile zihnde mev-cûd olup, bu varl›¤› bak›m›ndan ona sûret (flekl) denilir. Bu sebeble aslîvarl›k üzerinde meydâna gelen eserler, aslî olmayan varl›kda meydâna gel-mez. Aslî varl›¤a ayn [ya’nî madde] denir. Onun üzerinde eserler meydâ-na gelir. Zihne âid olan bu sûret, zihnin d›fl›na göre, ayn-ül-ayn, ya’nî mad-denin kendisi olur. Zihne nisbetle ayn-us-sûret, ya’nî sûretin kendisidir.Bu sûret, o ilme sâhib olan›n zihninde bulunan, z›llî ve fleklîdir. Bununlama’lûm belli oldu¤u için, buna ilm denir.

‹lm sâhibinin ö¤renerek elde etdi¤i ve zihninde mevcûd olan, mâ-hiyyete ma’lûm (bilgi) denir. ‹lm ile ma’lûm, mâhiyyet bak›m›ndan birbi-rinden ayr›d›r. ‹lmin zihnde ma’lûma âid bir z›l ve sûret oldu¤unu söyle-

– 23 –

yenlere göre, ma’lûmun cevher [öz] veyâ baflka bir cinsden, ilmin ise, key-fiyyet cinsinden oldu¤undan flübhe ve tereddüt yokdur. Çünki, ilm ilema’lûm, mâhiyyet bak›m›ndan farkl›d›rlar. Fekat mâhiyyetin bizzat zihn-de meydâna geldi¤ini söyleyenlere göre, cevher [öz] ve araz›n [s›fat›n, özel-li¤in] ayn› fley ve ilmin ise keyfiyyet cinsinden oldu¤unda kapal›l›k vard›r.

Müdekk›k âlimlerden ba’z›s›, mâhiyyetin de¤iflebilece¤ini câiz gör-müfller. Bu sebeble, bir fleyin hâriçdeki varl›¤› i’tibâriyle cevher oldu¤u-nu, zihndeki varl›¤› i’tibâriyle o cevherin keyfiyyete dönüfldü¤ünü bildir-mifllerdir. Misâl olarak da tuz kayna¤›nda bulunan fleyin tuza dönüfldü-¤ünü söylemifllerdir. Bu bahsin muhâkemesi alâkal› kitâblarda büyük âlim-ler taraf›ndan genifl olarak aç›klanm›fl oldu¤undan, burada bu kadar›y-la iktifa’ edilmifldir.

– 24 –

Dördüncü Bölüm

‹LM-‹ MÜDEVVEN (Derlenen ilm)

‹lm lafz›, dahâ önce zikr olunan fleyler için söylendi¤i gibi, nahv vef›kh gibi, sonradan derlenip toplanm›fl olan ilmler için de söylenir. Ayn› flekl-de, ilm lafz›, husûsî mes’eleler için de söylenir. Falan nahv› bilir denildi-¤inde, o kimsenin, nahv ilmine dâir mes’eleleri bilir ma’nâs› kasd edilir.

‹lm, ba’zen delîllerle mes’elelerin do¤rulu¤unu ortaya ç›karmayadenir. Ba’zen de birçok mes’elenin do¤rulu¤unu ortaya koymakla hâs›l olanmelekeye denir. Bu melekeye meleke-i isdihdâr [hât›ra getirme meleke-si] denir. Meleke ise, teheyyü-i tâm demekdir. Teheyyü-i tâm da, murâdolunan birfley hakk›nda bilgi istendi¤inde, tam cevâb olacak fleklde, bil-gi sermâyesine sâhib olmakdan ibâretdir.

‹lm lafz›n›n hakîki ma’nâs›, sâdece idrâk, anlamak demekdir. Bu id-râkin alâkal› bir fley vard›r ki, o da ma’lûm ya’nî bilgidir. ‹drâkden sonrameydâna gelen ve devâml› kalmas›na sebeb olan fley, melekedir.

‹lm lafz›, yukar›da zikr olunan fleylerin herbiri için, ya hakîkat-i örfiy-ye veyâhud hakîkat-i ›st›lâhiyye veyâ mecâz-› meflhûr olarak söylenir.

‹lm, ba’zen mes’elelerin temâm›na, tasavvur ve tasdîkle alâkal› asl-lara ve mevzû’lara denir. Bu sebeble âlimler taraf›ndan ilmlerin, bu üç un-sûrdan ibâret oldu¤u beyân buyurulmufldur.

Hakîkat ve mecâz kelimeleri hakk›nda ba’z› ma’lûmât:

Hakîkat, “feîle” veznindedir. “Hakkafl ‘fley’ü”: fiey sâbit (mevcûd) ol-du, cümlesinden al›nm›fl olup, sâbit olmak, var olmak ma’nâs›ndad›r.“Feîle” vezni “fâile” ma’nâs›nda olup, “Hakîk” demekdir. Hakîk ise, mev-cûd olan ma’nâs›nad›r. Hakîkat kelimesinin sonundaki (ta) harfi ise, allâ-me kelimesinde bulunan (ta) harfi gibidir. Bu (ta) harfi kelimenin s›fatl›k-dan ismli¤e nakli için olup, tâ-i te’nis (müenneslik) (ta)s› de¤ildir.

“Hakkaflfley’ü: fiey mevcûd oldu”, di¤er bir ifâde ile “Mâbihiflfley’ü:Bir fleyin kendisi ile var oldu¤u fley.” “Hüve, hüve: O odur” demekdir. ‹n-sana nisbetle hayvan-› nât›k [düflünen hayvan] gibi.

(Hak), Allahü teâlân›n ism-i flerîflerindendir. Sâbit ve mevcûd ma’nâ-s›na da kullan›l›r. O zemân ma’nâs› “eflfley’ül-hakku: Hakîkaten sâbit, mev-cûd olan fley” demekdir.

(Hak), s›dk ve savâb kelimeleri ma’nâs›na da kullan›l›r. Nitekim,(kavl-i hak: Hak söz) ve (kavl-i savâb: Do¤ru söz) denir.

(Hak), lügatda, inkâr›na ihtimâl ve rûhsat [izn] olmayan sâbit, var olanfley ma’nâs›nad›r.

– 25 –

Hak, ma’nâ ehli ›st›lâh›na göre, vâk›’a [hakîkate] uygun olan hükmdemekdir. Buna göre, hükm ifâde eden sözler, i’tikâd, din ve mezhebleriçin, hak söz, hak i’tikâd, hak din, hak mezhebler için söylenir. Hakk›n z›d-d› bât›ld›r. Fekat s›dk [do¤ruluk] kelimesinin ise, bilhâssa hükm ifâdeeden sözler için kullan›lmas› yayg›nd›r. S›dk›n z›dd› kizb, yalan demekdir.Ba’zen hak kelimesinde vâk›’a uygunluk bak›m›ndan ve s›dk kelimesin-de de hükme uygunluk bak›m›ndan hak ile s›dk aras›nda fark bulundu¤usöylenmifldir. Bu hâlde, (s›dk-ul-hükm) ya’nî, hükmün do¤rulu¤u, hükmünvâk›’a uygunlu¤undan ibâretdir. Hükmün hak olmas› da vâk›’›n hükme uy-gunlu¤u demekdir.

Hakîkat, kendisi ile asl konuldu¤u ma’nâ murâd olunan lafz›n ismi-dir. Ist›lâhda hakîkat ise, asl konuldu¤u ma’nâda kullan›lan kelimedir.Bir ›st›lâha göre de hakîkat, konuflmada kullan›lan kelimedir. Bir ›st›lâhagöre de, karfl›l›kl› konuflmada kullan›lan kelimedir. Bu ›st›lâhdaki karfl›l›k-l› konuflma ifâdesi ile baflka ›st›lâhdaki asl konuldu¤u ma’nâda kullan›lanmecâz, ta’rîfin d›fl›nda tutuldu. Salât lafz› gibi. Salât lafz› örfü fler’îdedüâ ma’nâs›na kullan›lmakdad›r. Hâlbuki flerî’at ›st›lâh›nda nemâz ma’nâ-s›ndad›r. E¤er flerî’at ›st›lâh›nda düâ ma’nâs›nda kullan›l›rsa, o zemân sa-lât kelimesi mecâz olur. Çünki, salât kelimesi lügatda düâ ma’nâs›nda ol-makla berâber, flerî’at ›st›lâh›nda belli rüknler, husûsî zikrlerden ibâret olannemâz ma’nâs›na konulmufldur.

Hakîkat, konuldu¤u ma’nâ üzere kalan lafzlard›r. Hakîkat, kat’î ve ya-kînen sâbit olan fley demekdir.

Bu kelime, yerinde, asl ma’nâs›nda bir fleyin ismi olarak kullan›ld›-¤›nda, onunla bu fleyin kendisi kasd edilir. Çünki, lügat› koyan, o kelime-yi asl olarak o fley için koymufldur. Meselâ aslan lafz› bilinen hayvan içinkonulmufldur. Bu durumda hakîkatde kelime, asl ma’nâs›nda kullan›l-m›fld›r. Mecâz olarak söylenildi¤inde ise, asl yerinde kullan›lmam›fl olur.

Mecâz, asl ma’nâs›ndan baflka bir ma’nâ kasd edilen lafz›n ismidir.Bununla berâber, hakîkat ile mecâz aras›nda bir münâsebet bulunmas› lâ-z›md›r. Cesûr bir kimseye aslan demek gibi. Bu misâlde bahs edilen mü-nâsebet mevcûddur.

Mecâz, “câze: Câiz oldu” lafz›ndan al›nm›fld›r. “Mef’al” vezninde ism-i fâil ma’nâs›na olup, müteaddîdir, ya’nî geçifllidir. “Vâlî” ma’nâs›na olan“Mevlâ” kelimesi gibi.

Mecâz denilmesinin sebebi, kelimenin hakîkat mahâllinden mecâzmahâlline geçmesi sebebiyledir.

Hakîkat ma’nâs› ile mecâz ma’nâs› aras›nda münâsebet olmal›d›r ifâ-desi ile, asl konuldu¤u ma’nân›n d›fl›nda kullan›lan, fekat aralar›nda mü-nâsebet olmayan kelimeler, mecâz›n ta’rîfi d›fl›nda b›rak›ld›. Çünki, hakî-kat ile mecâz aras›nda münâsebet olmad›¤› takdîrde, buna mecâz den-mez. Bu irticâlen düflünmeden söylenmifl veyâ hatâl› bir söz olur.

– 26 –

Beflinci Bölüm

‹LM‹N MEVZÛ’U

‹lmlerin birbirinden ayr›lmas›, mevzû’lar›n›n birbirinden ayr›lmas› ilehâs›l olur. Herbir ilmin mevzû’u, o ilmde araz-i zâtiyyesinden bahs olu-nan fleylerden ibâretdir. Araz kelimesi araz kelimesinin ço¤uludur. Araz,bir mahalle, yere muhtâc olan fleydir. Renk gibi. Çünki renk, cismle be-râber bulunur.

Araz, ya bir zâtda [mahâlde] yerleflmifl olur veyâ yerleflmifl olmaz.Zâtda yerleflmifl vaziyyetde olan araz, parçalar› bulundu¤u yerde yerlefl-mifl olur. Beyâz ile siyâh renkler gibi.

Zâtda [mahâlde] yerleflmemifl olan araz›n parçalar› mahâllinde bu-lunmaz. Hareket ile sükûn [hareketsizlik] gibi.

Araz-› lâz›m, mahâllinden ayr›lmas› mümkin olmayan arazd›r. Kitâ-betin [yaz› yazma özelli¤inin] insan›n mâhiyetinden [düflünen bir varl›k ol-mas›ndan] ayr›lmas›n›n mümkin olmamas› gibi.

Araz-› müfâr›k, mahâllinden ayr›lmas› mümkin olan arazd›r. Buaraz, ya sür’atle veyâ yavafl olarak mahâllinden ayr›l›r.

Sür’atli ayr›lan araz, insanda utanmak sebebi ile meydâna gelen k›r-m›z›l›k [yüz k›zarmas›] ve korkudan meydâna gelen beniz sararmas› gi-bi.

Mahâllinden ayr›lmas› yavafl olan araz ise, ihtiyârl›k ve gençlik gi-bi olan arazd›r.

Araz-› zâtî, baflka bir fleye kat›lan, ilâve olan bir fleydir. Bu kat›lma,araz-› zâtînin kat›ld›¤› fleyin zât› veyâ cüz’i umûmîsi veyâ cüz’i müsâvîsiveyâ hâriçde o fleye müsâvî olan bir fley sebebleriyledir.

Bir fleye o fleyin zât› sebebiyle kat›lan araz, insanda flafl›lacak ifl-lerin idrâk›n›n hâs›l olmas› gibidir. Çünki, insanda bu idrâk›n meydâna gel-mesi insan›n zât› vâs›tas›yla olmufldur.

Cüz’i umûmî olmak sebebi ile bir fleye kat›lm›fl olan araz, insan›n biryerde yerleflmesi gibidir. Bu da cism olmas› sebebi iledir.

Mâhiyetin cüz’i müsâvîsi olmak sebebiyle, bir fleye kat›lan araz, in-sanda konuflma hâli gibidir. Bunun hâs›l olmas› da, insan›n nât›k olma-s›, düflünen bir varl›k olmas› sebebiyledir.

Kat›ld›¤› fleyin, hâriçdeki müsâvîsi sebebiyle hâs›l olan araz, insan-

– 27 –

da teaccübün hâs›l olmas› gibidir. Bu da insan›n flafl›lacak fleyleri idrâketmek vâs›tas› ile olur.

Bu kitâb›n gelecek bölümlerinde, ilmlerden ayr› ayr› bahs olunacak-d›r. O bölümlerde, her ilmin mevzû’u ile, her ilme âid bilgiler mümkin ol-du¤u kadar beyân olunmufl ise de, flimdi burada yeri geldi¤i için, ilmle-rin ekserîsinin mevzû’ât› zikr ve ta’dad olunmufldur [ya’nî yaz›lm›fld›r].

‹lm-i Tefsîr-i flerîfin tefsîr ilminin mevzû’u, Kelâmullahd›r. [Allahü te-âlân›n kelâm›d›r, ya’nî Kur’ân-› kerîmdir.]

‹lm-i k›râetin mevzû’u, Kur’ân-› kerîmin nazm›n› okuma fleklleridir.

‹lm-i hadîs-i flerîfin mevzû’u, akvâl ve ef’âl-i nebeviyyedir. [Resû-lullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” mübârek sözleri ve iflleridir.]

‹lm-i emârat-› nübüvvetin mevzû’u, emârât-› nübüvvetdir. [Nübüv-vetin alâmet ve delîlleridir.]

‹lm-i usûl-i f›kh›n mevzû’u, edille-i fler’iyye-i külliyyedir. [fier’î hükm-lerin, Kitâb, sünnet, icmâ’ ve k›yâs-› fükahâdan ç›kar›l›fl›d›r.]

‹lm-i flurût ve sicillât›n mevzû’u, yaz› ile tesbît edilmifl olan hükm-lerdir.

‹lm-i ferâizin mevzû’u, tereke ve vârisdir. [Meyyitin b›rakd›¤› mal›n,vârislerine taksîmidir.]

‹lm-i hurûf ve esmân›n mevzû’u, hurûf-u hicâiyedir. [Hicâ harfleri-dir.]

‹lm-i Tesavvufun mevzû’u, tehliyye-i zâhir ve tehliyye-i bât›nd›r. [Zâ-hirî islâmiyyete uydurmak, bât›n› da ma’sivâdan kurtarmakd›r.]

‹lm-i bât›n›n mevzû’u, insan›n kalbidir.

‹lm-i ahlâk›n mevzû’u, insan›n nefsidir.

‹lm-i co¤rafyan›n mevzû’u, arzd›r. [Yer küresidir.]

‹lm-i târîhin mevzû’u, ümem ve tavâîfdir. [Milletler ve tâifelerdir.]

‹lm-i ensâb›n mevzû’u, ensâb-› nâsd›r. [‹nsanlar›n nesebleridir.]

‹lm-i edebin mevzû’u, ta’lîm ve te’âllümdür. [Ö¤retmek ve ö¤ren-mekdir.]

‹lm-i tasrîfin mevzû’u, s›ga-i mahsûsad›r. [Husûsî s›galard›r.]

‹lm-i ifltikâk›n mevzû’u, müfredât-› kelimâtd›r. [Kelimelerdir.]

‹lm-i ehâcî ve u¤lûtât›n mevzû’u, zâhiren arabî kâidelere uymayanlafzlard›r.

‹lm-i lügat›n mevzû’u, medlûlât-› müfredâtd›r. [Kelimelerin ma’nâ-lar›d›r.]

– 28 –

‹lm-i edebin [edebiyyât ilminin] mevzû’u, söz ve yaz›da hatâdan sa-k›nmak bak›m›ndan arabî kelâmd›r.

‹lm-i beyân›n mevzû’u, vüdûh-› delâlet-i haysiyyeti ile [delâletininaç›kl›¤› bak›m›ndan] arabî lafzd›r.

‹lm-i bedî’in mevzû’u, mehâsin-i kelâm-› arabîdir [arabî kelâm› gü-zellefldiren fleylerdir].

‹lm-i muhâdarat›n mevzû’u, ma’nâ ve terkîbde hâle ve makâma uy-gun olarak söz söylemekdir.

‹lm-i tashîfin mevzû’u, belâgat ehlinin söyledi¤i, kelimât-› musah-hafedir. Ya’nî harflerin noktalar›n›n de¤ifldirilmesiyle ma’nâs› temâmende¤iflmifl olan kelimeler ve sözlerdir.

‹lm-i mebâdi’flfli’rin mevzû’u, tergîb ve terhîb hâs›l eden mukedde-mât-› tahyîliyye ile [insan› teflvîk eden ve sak›nd›ran] fli’rlerdir.

‹lm-i kard-› fli’rin mevzû’u, fli’rin güzelli¤i ve çirkinli¤i bak›m›ndanfli’rdeki kelimelerdir.

‹lm-i kitâbetin mevzû’u, harflerin yaz›l›fllar›d›r.

‹lm-i inflân›n mevzû’u, belîg ve fasîh olmas›, makâma uygun güzelifâdelerin seçilmesi, îcâb eden kâidelere tafl›mas› bak›m›ndan nesir söz-lerdir.

‹lm-i teressülün mevzû’u, her cem’iyyetin tabi’at›na uygun olan›st›lâhlar ve sak›n›lmas› îcâb eden ibâreler bak›m›ndan kâtib [yazan],mektûb [yaz›lm›fl] ve kendisine yaz›land›r.

‹lm-i urûdun mevzû’u, vezn bak›m›ndan veznli sözlerdir.

‹lm-i imlâ-y› hatt›n mevzû’u, arabî yaz›lar yaz›l›rken ortaya ç›kan du-rumlar bak›m›ndan harfler ve yaz›l›fl fleklleridir.

‹lm-i hatt›n mevzû’u, tasvîr-i hurûf-› hicâiyyedir [harflerin yaz›l›flla-r›d›r].

‹lm-i terkîb-i eflkâlin mevzû’u, eflkâl-i besâ›d-› hurûfdur [harflerinfleklleridir].

‹lm-i mant›k›n mevzû’u, bilinmeyen bir fleye ulafld›rmas› bak›m›n-dan ma’kûlât-› sâniyedir. Ya’nî anlafl›lmas› baflkas›na muhtâç olan fley-lerdir.

‹lm-i münâzaran›n mevzû’u, iddiâ edilen fleyin delîller ile, baflkas›için isbât edilmesi bak›m›ndan delîllerdir.

‹lm-i hikmetin mevzû’u, zihnde ve zihnin hâricinde mevcûd olan efl-yâd›r.

‹lm-i ilâhînin mevzû’u, hâdiselerin mevcûd olmas› bak›m›ndan mev-

– 29 –

cûddur [varl›kd›r].

‹lm-i ta’bîr-i rü’yân›n mevzû’u, tehayyülât-› nefsâniyye ile umûr-ugaybiyye aras›ndaki [hayâller ile gayba dâir ifller aras›ndaki] münâsebet-dir.

‹lm-i riyâdiyyenin mevzû’u, maddeden tecrîdi, ayr›lmas› mümkin olanmaddî fleylerdir.

‹lm-i aritmetikin mevzû’u, havass-› adediyyedir [say›lara âid husû-siyyetlerdir].

‹lm-i hisâb›n mevzû’u, adeddir [say›lard›r].

‹lm-i hendesenin mevzû’u, mikdârd›r, ölçüdür.

‹lm-i ta’dîlin mevzû’u, tedâhulü sâatdir [zemân›n iç içe oluflu, vakt-lerdir].

‹lm-i tabî›yyenin mevzû’u, cismdir.

‹lm-i hayevân›n mevzû’u, hayvanlard›r.

‹lm-i nebâtât›n mevzû’u, nebâtâtd›r [bitkilerdir].

‹lm-i t›bb›n mevzû’u, insan bedenidir.

‹lm-i et›mmenin mevzû’u, ta’âmd›r [yiyeceklerdir].

‹lm-i teflrîh›n mevzû’u, eczâ-› bedendir [bedeni meydâna getiren par-çalard›r, ya’nî organlard›r].

‹lm-i kehâlenin mevzû’u, çeflm-i insand›r [insan gözüdür].

‹lm-i evzân›n mevzû’u, dirhemler, ûk›yye ve r›tld›r.

‹lm-i riyâfenin mevzû’u, su ak›tmak, su getirmekdir.

‹lm-i k›yâfetin mevzû’u, k›yâfet-i insand›r [insan›n k›yâfetidir].

‹lm-i ihtilâc›n mevzû’u, insan bedeninin çal›flmas›, hareketidir.

‹lm-i ›yâfenin mevzû’u, kaçan hayvan›n izidir.

‹lm-i milâhan›n mevzû’u, gemi ve denizdir.

‹lm-i firâsenin mevzû’u, a’zâlar›n fleklleridir.

‹lm-i âlât-› z›lliyenin mevzû’u, gölgelerin mikdârlar›d›r.

‹lm-i tedbîr-i menzîlin mevzû’u, müflterek hâllerde, birlikde yaflamak-da i’tidâldir.

‹lm-i teâbînin mevzû’u, askerlerin e¤itimidir.

‹lm-i ihtisâb›n mevzû’u, flehr halk›n›n idâresidir.

‹lm-i mûs›kînin mevzû’u, nâmelerdir.

– 30 –

‹lmlerin mevzû’lar›n›n temel kâideleri konusuna gelince, insanlar›nse’âdeti, her fleyin hakîkatini ve hâllerini, beflerî tâkat›n elverdi¤i [insangücünün yetdi¤i] kadar anlamaya ve ö¤renmeye ba¤l›d›r. Eflyân›n, hakî-katleri ve hâlleri ise, pekçok ve çeflidlidir. Bu sebeble, ilk zemânlarda âlim-ler taraf›ndan eflyân›n hakîkatlerinin ve hâllerinin tesbîtine ve bunlar›n ko-layca ö¤retilmesine ehemmiyyet verilmifldir. Bu bak›mdan bir veyâ bir-kaç fleye uygun olan hâller gurub gurub tedvîn olunarak [derlenerek] her-biri ayr› bir ilm kabûl edilmifldir. Bu ilmlerin her birinde ahvâl-i zâtiyesin-den [özelliklerinden] bahs edilen fleyler, o ilmin mevzû’u kabûl edilmifl-dir. Çünki, bir ilmin mes’eleleri o ilmin mevzû’u ile alâkal›d›r. Bu durum-da ilmin mevzû’u demek, ilmin mes’eleleri demekdir.

Âlimler, ilmin mevzû’unu, kendisinde ilmin mâhiyetine âid özellik-lerden bahs edilen fley diye ta’rîf etmifllerdir. Bundan maksad, ilminmevzû’unun, ilmin mes’elelerinin ilmin asl› olmas›d›r. Buna göre, ayn› mev-zû’a âid olan hâller, ayr› bir ilm dal› teflkîl eder. Bu ilm, ortak yönleri bu-lunan, di¤er ilmlerden mevzû’ bak›m›ndan ayr›l›r.

Ayn› fleklde, her ilm, gâyesi bak›m›ndan birbirinden ayr›l›r.

Her ilmin yukar›da bahs edildi¤i gibi, birbirinden ayr›lmas› güzel gö-rülmüfldür. Yoksa her mes’eleyi ayr› bir ilm dal› sayarak, derleyip topla-mak ve bunlar› ö¤retmek aklî olarak uygundur. Yine mevzû’da ortak ol-masalar bile, ayn› ilm kabûl edilmesinde de aklî bir mâni’ yokdur.

Birden fazla mes’elenin, mevzû’da ortak olmas›n›n baflka bir misâ-li, ba’z› husûslar›n di¤er ba’z› husûslara isnâd edilmesidir.

Yukar›daki îzâhlardan anlafl›ld›¤›na göre, müflterek mes’eleleri der-lenen her ilmin hakîkati ayn› mevzû’da oldu¤u gibi, her ilm için ayr› bir mev-zû’ ve gâye de vard›r.

Mevzû’ ve gâye bak›m›ndan her ilm için bir çok mes’eleyi bir ara-ya getiren ortak bir husûs vard›r. Buna cihet-i vahde denir. Bir çokmes’ele bu cihet-i vahde sebebi ile tek bir ilm say›l›r. ‹lmlerin mevzû’la-r›na âid ve gâyelerine âid ortak noktalar› vard›r.

Bu sebeble ilmler ba’zen mevzû’u ve ba’zen gâyesi i’tibâriyle ta’rîfolunur.

Mevzû’ i’tibâriyle olan ta’rîf, ilm-i mant›¤›n: “Mant›k kendisindema’lûmât›n hâllerinden bahs olunan bir ilmdir” diye ta’rîfi gibidir. Ya’nîmant›k bir ilmdir ki, o ilmde ma’lûmât›n ahvâlinden bahs olunur, demekolup, bu hâlde ilm-i mant›k›n mevzû’u ma’lûmât olur.

Gâye bak›m›ndan olan ta’rîf: “Mant›k ilmi, zihni düflünürken hatâ-ya düflmekden koruyan bir kanûndur. Buna göre, mant›k ilminin gâyesi,zihni hatâya düflmekden korumakd›r.”

Bir veyâ birkaç fleye âid ve mu’teber bir uygunluk ile, birbirine uy-

– 31 –

gun olan hâller, o bir veyâ birkaç fleyin mâhiyetinde ortak iseler, zâtî olur-lar. Ortak de¤il iseler, arazî olurlar.

Zâtî olan hâller, mutlak mikdârda ortakl›¤› olan hat, sat›h ve cism-i ta’lîmîdir. Bu hat, sat›h ve cism ta’lîm-i zâtiyyeden olan mikdâr-› mut-lak ile ortak oldu¤undan, hendese ilminin mevzû’u olan mutlak olarak, mik-dâr›n zâtî hâllerinden olur.

Arazî hâllerin misâli ise, ahkâm-› fler’iyyeyi elde etdirme husûsun-da, usûl-i f›kh ilmi ile müflterek olan kitâb, sünnet, icma’ ve k›yâsd›r. Çün-ki bu hâller yabanc›, hâricî bir fley vâs›ta olmadan do¤rudan mâhiyyetedâhil olan zâtî hâllerdir. Ya’nî usûlü f›kh›n mevzû’u olan ahkâm-› fler’iy-yenin zât›na âid hâllerdendir.

‹lmin bütün mevzû’lar›na âid hâller ya nefs-ül’emre [hakîkate] âidolur. Yâhud nefs-ül’emrin alt›nda cüz’i, [ona âid bir parça] olur. Yâhud danefs-ül’emrin araz-i zâtîsi [kendisine âid bir hâl] olur.

Nefs-ül’emre âid olan hâllerin beyân› için, hesâb ilminde say›, yâ çiftyâ tek olur diye ilm-i hesâbdan bir misâl verildi¤inde, çiftlik ve teklik sa-y›n›n zât›na, kendisine âid hâllerinden olur. Burada zât olan fleyin, ya’nîsay›n›n çift ve tek olmas› adedin ahvâli olur [hâllerindendir].

Nefs-ül’emrin alt›nda cüz’i olan ahvâlin beyân› için, üç say›s› tek-dir diye bir misâl verildikde, üçün tek olmas› adedin ahvâli olur. Teklik desay›n›n alt›ndaki ferdlerindendir. Buna göre say› küllî olur.

Nefs-ül’emrin araz-i zâtîsini beyân etmek [aç›klamak] için, “müfredyâ evveldir yâ mürekkebdir” diye bir misâl getirilince, müfredin evvel ve-yâ mürekkeb olmas› hâlleri araz-i zâtîdir.

Araz-i garîb denilen araza gelince, bu flafl›lacak bir fley vâs›tas›y-la mâhiyete dâhil olan arazdan [hâlden] ibâretdir. O araz ya mâhiyyetind›fl›nda ve mâhiyetden dahâ umûmî olur. Yâhud mâhiyyetden dahâ hu-sûsî olur ki, ilmlerde bu arazlardan bahs olunmaz. Misâli fludur ki: mühen-dis, yuvarlak olan çizgi mi güzeldir, veyâ düz olan çizgi mi dahâ güzel-dir, yâhud dâire düz çizginin benzeri midir, yoksa dâire düz çizginin z›d-d› m›d›r diye bakmaz. Çünki, güzellik ve z›dl›k hendesenin mevzû’u olanmikdârdan ayr› bir fleydir. Ya’nî mikdâr›n araz-i bâididir (uzak hâlidir). Oaraz ya’nî güzellik ve z›dl›k mikdâra dâhil olan bir arazd›r. Lâkin bu ara-z›n mikdâra araz (hâl) olmas›, mikdâr olmas›ndan dolay› de¤ildir. Belki buaraz, ya’nî güzellik ve z›dl›k mikdâr›n umûmî olan vasf›d›r ki, mikdârda bu-lundu¤u gibi di¤er zât›yâtda da bulunur. Bunun di¤er bir misâli de, tabîbtaraf›ndan yaran›n yuvarlak olup olmamas›na bak›lmamas› gibidir. Çün-ki, cismde yuvarlakl›¤›n meydâna gelmesi, o cismde yara bulunmas›sebebiyle de¤ildir. Bilâkis yuvarla