Ahmed Cevdet Paşa ve İcazetname'si Rashadat AHMADO V*

Alımeti Cevdet Pllja ve İc!ızetn!ıme 'si

Özet ~ XIX . . Asrın meşhur Osmanlı siyaset adamlarından birisi o lan Ahmed Cevdet Paşa, devler adamlığı yanında ilmi kişiliği ile de şöhret bulmuştur. Tarihçi yönünün ağır basmasına karşın onun aynı zamanda edebiyat, fıkıh, tefsir, mantık,

sosyoloji, hatta askerlik ve rıbba dair çalışmalarının olduğu bilinmektedir. Bunlarla birlikte hadis ilmine ilgisiyle de bilinmektedir. Zira Omıanlr Mıiellifleri'ndeld geçen kayda göre "et-Tergib ve't-Terbib'in Terctimesi" adlı bir eseri bulunmaktadır. Maalesef bu esere şimdiye kadar ulaşılamamışrır. Kendisine verilen İmam Buhfırl İcazernfımesi, onun hadis alanındili bilgisini göstermek için

cek başına yeterlidir. Bu icfızemamenin ulaşabildiğimiz yegane nüshası Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'nde bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: _Osmanlı, Ahmed Cevdet Paşa, Tarih, Hadis, İcizetnfıme

Abstract ~ Ahmad Javdat Pasha was one of famousr Onoman poliricians. At the same time he was most famous scholar. Generally for as historian. However he

wroce at many areas like linguisric, poerry, fıqh, rafsir, logic, sociolog:y, even thou at milirary and medicine. However irs likely that he was srrong ar Hadith area roo. Because wrirren ar "Osmanlı lvfiiellifleri" that his work by name "et-Tergib

ve't-Terbib'in Tercümesi", ir shows his ralent ar Hadith area. Unforcunarely this work has not reached by this rime. Bur, given himself ljazarnama of Imam Bukhari alone would be enough for his suffıciency ar Hadith area. The sole copy of this ijazarnama kept ar Prime Minisrry Ortaman Archives.

Key Words: O naman, Ahmad Javdar Pasha, Hiscorian, Hadi ch, ljazarnama

Giriş

Genellikle İslami eğitim ve öğretirnde akademik diplomalan, sanar ve mes-

lekre yererlilik için gerekli izin ve onayı ifade eden terim olarak geçen "İcazet" farklı ilim dallannda kendini göstermiştir. Söı.lül

RASHADAT AHMADOV

izin vermek, onaylamak, geçerli kılmak" gibi anlamlara gelen "cevz" kökünden tÜremiş, "bir alimin ilmini talebesine akcarması, rivayer izni verilmesi" anlamında

da cerimleşmiştir. ı Değişik alarılar için "icazerü'1-ifta (fecva)", "icazecü'l-fıkh",

"icazecü't-tedris", "icazetü't-ub", "icazecü'l-feriiz", "icazetü'l-hisab", "icazetü'l-

hat", "icazetü't-rarik" gibi belirtici ifadeler kullanılmıştır.2

İlk defa kullaruldığı hadis alanında ise icazeç "hadis rivayetine sözlü veya yazılı

izin vermek, rivayet hakkını devretmek" demektir.3 Osmanlılarda ve Doğu İslam ülkelerinde, medrese ve tekke mensuplarıyla sanat erbabından eğitim ve öğrenim

lerini tamamlayanlara üstadarının verdiği yazılı belgeye iclzeıname denllmiştir.4

Bilindiği kadarıyla ilk defa Rebl' b. Süleyman el-Muradi, hacası İmam

Şafii'nin er-Risdlesinden üç cüzlük bir nüshanın istinsahına 265/879 tarihinde icazet vermiş ve bunu kendi eliyle yazmışur "Akademik İcazec" diyebileceğimiz ilk icazet örneğinin, III. (IX.) yüzyıl sonlarına doğru Kadı İsmail b. İshak el-Ceh-dami ra.rafından Hanefi kadılarından İbnü'l-Bühlıil için yazılmış icizeıname ol-

duğu kaydedilmektedir.5

Önceleri" öğretimsiz verilen izin ve izin belgesi" anlamında kullanılan icazet

terimi, medresderin kuruluşundan sonra "belli bir öğretim disiplini içinde bilgi ve rivayet nakletme yetkisi canıyan belge" anlamında kullanılmaya başlanmışur.

1 İbnü'I-İmadiyye Ebu'I-Muzaffer Vecihüddin Mansur b. Selim ei-Hemedani eş-Şafii, (ö. 677/1278), Ris!tletiiu fi'L-lc!tze, (Tahkik: Muhammed Mahmud Dahruc), Darü'I-Kü-rübi'I-İimiyye, Beyrur 1971, s. 75; İbn Rüşeyd Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer ei-Fihri es-Sebti, (ö. 721/1321), İstidafztii'l-lc!tze, (Tahkik: Abdüllarif ei-Ceylani), Daru Ebi Rakrak li'r-Tıbaari ve' n-Neşr, Rabar 2097, s. 136; Mücreba Uğur, Ansiklopedik Hadis Te-rimleri Sözliiğii, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1992, s. 1 42; Muhittin Düzenli, "Anadolu'da Hadis Geleneği ve Daru'l-hadisler", Ondokuz Mayı.r Vniversitesi ilahiyat Fa-kiilresi, Çankın Belediyesi, 30 Nisan-ı Mayıs, Çankırı 2011, s. 77-87.

2 Cemi! Akpınar, "İcazer", İstanbul, DİA, 2000, XXI, 393. 3 Akpınar, "İcazet", 393; Uğur, Hadis Terimleri, s. 142. 4 Akpınar, "İcazet", 393.

s Harib ei-Bağdadi, Ebu Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit, (ö. 463/1071}, el-Kifoyefi llmi'r-Rivaye, (Tahkik: Ebu Abdullah Surald-İbrahim Harndi el-Medeni), ei-Mekteberü'l-İImiyye, Medine ts., s. 342; Akpınar, "İcazet", 394.

58

AHMED CEVDET PAŞA VE icAzETNAME'SI .

Hadis, siyer ve megw kitaplarına verilen icazet örneği, zamanla diğer ilim dalla-

rındaki kirapiara da müelHfleri veya ravileri tarafından uygulanmışor.6

IL (VIII.) yüzyılın başlarından itibaren Müslümanların ilimleri sistemleştirme gayretleri esnasında hadis öğrenme ve nakletmede başlangıçran beri uygu-lanan sema ve kıraat usulleri yanında icazet yolu da benimsenmişcir. İlk muhad-disler, hadis öğrenimini kolaylaştırmak ve hadis kültürünün yayılmasına hizmet ermek amacıyla icazet verme ve alma yolunu benimseyip bilgilerini zenginleştirmeye gayret etmişlerdir. Bu gelenek asırlarca devam etmiştir. Günümüzde de yay-

gın olarak kullanılmaktadır.l

XIX. yüzyılda Osmanlı coğrafyasında, Hadis alanında verilen icazemame ör-neklerinden birisi de meşhur tarihçi ve devlet adamı Ahmed Cevdet Paşa'ya aittir. Bu icazetname, Ahmed Cevdet Paşa'nın ilmi ve siyasi kişiliğinin yanında Hadis ilmindeki yerini ve bilgisini ortaya koyması açısından oldukça önemlidir.

A. Ahmed Cevdet P:i§a'nın Hayatı

Ahmed Cevdecll Paşa,9 26-27 Mart 1823 (1822)ıo tarihinde Bulgaristan'ın

Lofça kasabasında dünyaya gelmiştir. Babası, Lofça ileri.gelenlerinden Hacı İs-

6 Akpınar, "İcazet", 394.

7 Akpınar, "İcazet", 394. 8 Cevdet mahlasını, İstanbul'da eğitim aldığı sırada 1843 tarihinde Süleyman Fehim

Efendi ona verilmişti. Bkz: Abdullah Uçman, "Ahmed Cevdet Paşa", Ytl.[amlan ve Ya-pıtlarıyla OsmmılılarA11Siklopedisi, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 1999, I, 114-115.

9 Yusuf Halaçoğlu-Mehmec Aki.f Aydın, "Cevdet Paşa", DlA, VII, 443-450; Ali Ölme-zoğlu, "Cevder'Paşa", ls/mn Ansiklopedisi, m. 114; Uçman, a.g.m., l, 114-1 15; Franz Babinger, Osmanlı Tarih YtlZildarı ve Eserleri, (çev: Coşkun Üçok), Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara 1982, s. 408; Osman Keskioğlu, "Ahmet Cevdet Paşa (1822-1895) Hayatı ve Eserleri", Ankara Üniversitesi Ilahiyat Fakrlftesi Dergisi, 1966, cilt: XIV, s. 221-234.

ıo Sursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Miiellifleri, (İstanbul, Meral Yayınevi, ts.), II, 75; Öl-mezoğlu, tt.g.m., III, 1 14; Abdullah Develioğlu, Biiyiik lnsmılar (Üç Bin Tiirk ve islam

59

RASHADAT AHMADOV

mail Ağa, annesi de Lofçalı Topuzoğlu hanedanından Ayşe Sümbül Hanım'dı. 11

Dedeleri 171 ı- senesinde Rusya'yla yapılan Prut savaşı sırasında Kırkkiliseli (Kırklareli)' den savaşa katılmış, savaştan sonra memleketine dönerneyerek Lofça'ya

yedeşmişti. 12

İlk eğitimini memleketinde alan Ahmed Cevdet Paşa, Lofça müftüsü Hafız Ömer Efendi'den Arapça ders okumuş, bundan başka kadı naibi Hacı Eşref

Efendi ve müft:ü Hafı~ Mehmed Efendi'den de dersler almıştır. ı 3 Eğitimine de-vam ermek maksadıyla 1839'da İstanbul'a gelmiş, burada Hafız Seyyid Efendi, Doyranlı Mehmed Efendi, Vidinü Mustafa Efendi, Kara Halil Efendi ve Birgivl

Hoca Şakir Efendi gibi dönemin alimlerinden ders almıştır. 14 Miralay Nuri Bey

ve Müneccimbaşı Osman Sabit Efendi' den de hesap, ce bir ve hendese gibi dersler

alan Ahmed Çevder Paşa, Farsçayı da öğrenmiş, Çarşamba'daki Murad Molla Tekkesi'nin şeyhi Mehmed Murad Efendi'den Mesnevi'yi, Süleyman Fehim Efendi'den de Şevket ve Örfl divanlarını okumuş, edebi yönden kendisini yetiştirmiş, Kuşadalı İbrahim Efendi'nin sohbetlerine de karılarak tasavvufa merak

salmıştır. 15

Eğitimini tamamladıkcan sonra 1844 senesinin Ocak ayında Rumeli kazas-

kerliğine bağlı Premedi kazası kadılığına başlayan Ahmed Cevdet Paşa, 29 Hazi-

Miiellifi), Yaylacık Matbaası, İstanbul 1973, s. 121; Mehmet Yavuz, Arap Gramerine Dair Eser Yazan Osmmılı-Tiirk Alimleri (XVI-XX Asırlaı-), Çanray Kirabevi, İstanbul 2008, s.· 386; Cevdet Akkaya, Alımed Cevdet Pfljtt 'mn Din ve Cemiyet Görüşü, (Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Ü. SBS., Kayseri, 1992, s. 12. -

11 Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Babinger, a.g.e., s. 409; Akkaya, a.g.tez, s. 12; Fatrna Aliye, Ahmet Cevdet Paşa ve Zamam, Dersaader, İstanbul 1332, s. 7; Ölmezoğlu, a.g.m., III, 114-123.

12 Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Ölmezoğlu, a.g.m., III, 114; Babinger, a.g.e., s. 409; Keskioğlu, a.g.makale, XIV, s. 221-234.

13 Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Akkaya, a.g.tez, s. 12.

_ 14 Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Uçman, a.g.m., I, 1 14-115; Yavuz, a.g.e., s. 386; Akkaya, a.g.tez, s. 13; Keskioğlu, a.g.makale, XIV, s. 221-234.

15 Mehmed Tahir, a.g.e., IT, 75; Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Yavuz, a.g.e., s. 386; Akkaya, a.g.tez, s. 15.

60

AHMED CEVDET PAŞA VE icAz.ETNAME'SI

ran 1845 senesinde İstanbul müderrisliği rüusunu almış, 1848 senesinde de s~drazam Mustafa Reşid Paşa'nın bir talimatını bildirmek maks~dıyla Bükreş'te bü-

lunan Keçecizade Fuad Efendi'nin yanına gönderilmişti. 16

10 Nisan 1849 tarihinde hareket-i hariç payesini almış, 13 veya 14 Ağustos 1850 tarihinde ise Meclis-i Maarif-i Umumiyye azalığı ve darülmuallimin mü-dürlüğüne tayin edilmiş, İstanbul'a dönen Fuad Efendi ile birlikte Bursa'ya git-

miş, orada onunla Kavaid-i Osmaniyye eserini yazma fırsatı bulmuş ve Şirket-i Hayriyye kuruluş nizarnnam esini hazırlamıştı. 17

İscanbul'a döndükren sonra 185l'de Encümen-i Daniş üyeliğine seçilen Ah-med Cevdet Paşa, hareker-i altmışlı payesini de alarak Ekim 1853 tarihinde maz-

bata ile 1774-1826 devresi Osmanlı tarihini yazmakla görevlendirilmişti. 18 Bir

müddet sonra musıla-i Süleymaniye payesi almış, 1855 senesinin Şubat ayında

ise vak'anüvis olarak göreve başlamış, bu.görevini 1865'e kadar sürdürmüştü. 19

Vak'anüvislik görevinin yanında 9 Ocak 1856 günü Galata kadılığına da ta-yin edilen Ahmed Cevdet Paşa, aynı yıl içerisinde, 9 Aralık tarihinde Mekke, 21

Ocak 1861 tarihinde de İstanbul kadılığı payelerini almış, 18 Mayıs 1861 'de Sad-razam Kıbrıslı Mehmed Paşa ile- birlikte Rumeli teftişine çıkmış, kısa bir süre sonra ise İşkodra'da çıkan isyanı bastırmak için görevtendirilmiş ve bu görevi ba-

şarıyla yerine getirmişti. 20

1863'te Bosna eyalerine teftiş için çıkmaya hazırlandığı sırada 24 Haziran günü Anadolu kazaskerliği payesini alan Ahmed Cevdet Paşa, Bosna'da yaptığı

ı6 Halaçoğlu, a.g.nı., VII, 443-450; Ölmezoğlu, a.g.m., III, 114; Uçman, a.g.m., I, 114-115; Babinger, a.g.e., s. 409; Keskioğlu, a.g.makale, XIV, s. 221-234.

ı7 Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Akkaya, a.g.tez, s. 17.

ıs Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450.

ı? Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Uçman, a.g.m., I, 114-115; Keskioğlu, a.g.makale, XIV, s. 221-234.

ıo Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Ölmezoğlu, a.g.m., III, 115; Keskioğlu, a.g.makale, XIV, s. 221-234.

61

RASHADAT AHMADOV

başarılı ısiahatlar dolayısıyla Nişan-ı Osman i ile ralrif edilmiş, Haziran 1864 tari-hinde ise Kozan'a gönderilmiştiY

13 Ocak 1866 tarihinde kazaskerlik payesi vezarete çevrilmiş, bu olaydan sonra Halep valiliğine tayin edilmiş, 1868'de ise Divan-ı Ahkam-ı Adiiye başkanlığına getirilmiş, daha sonra ise Mecelle-i Ahkam-ı Adiiye Cemiyeri başkanlığına

tayin edilmişti. 22 Bir müddet sonra bu görevinden aziedilerek Bursa valiliğine ta-

yin edilen Ahmed Cevdet Paşa, 1870 senesinde bu görevinden de alınmış, 24

~austos 1871 tarihinde tekrar Mecelle-i Meclis-i Adiiye Cemiyeri başkanlığı ya-

nında Ştira-yı Devler Tanzimat başkanlığına tayin edildi.23 Daha sonra kısa bir

süreliğine Maraş valiliğine tayin ediidiyse de, 6 Ağustos 1872 tarihinde yeniden eski göreve getirilmiş, kısa bir süre sonra Şura-yı Devlet üyesi, 1873'te de Evkaf nazırı olmuştu. Aynı sene içinde MaarifNazırı olan Ahmed Cevdet Paşa, eğitim

konusunda önemli ıslahatlara imza atmıştı.24

1874 senesinde Ştira-yı Devlet başkan vekilliğine tayin edilmiş, bundan sonra 2 Kasım 1874'te Yanya valiliğine, 1875'te de önce Maarif nazırlığına, kısa

bir süre sonra ise Adiiye nazırlığına tayin edilmişti. 1876'da Rumeli teftişine çıkmış, döndüğünde görevinden aziedilmiş ve Suriye valiliğine tayin edilmişti. Bu görevine daha başlayamadan üçüncü defa Maarif nazırlığına tayin edilen Ahmed

Cevdet Paşa, 16. kitabı da basmarak Mecelle'yi tamamlamış, İbrahim Edhem

Paşa sadrazam olunca da 1877 tarihinde Dahiliye nazırlığına tayin edilmişti. 25 Bu

görevi sırasında da önemli ısiahatlar yapmış, kısa bir süre sonra Evkaf nazırlığına

tayin edilmiş, 1878'de ise Suriye valisi olarak Şam'a gönderilmişti.26 Bu görevin-

21 Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Ölriıezoğlu, a.g.m., III, I 15. 22 Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Ölmezoğlu, a.g.m., III, 1 15; Keskioğlu, a.g.makale,

XIV, s. 221-234. 23 Halaçoğlu, n.g.m., VII, 443-450; Ölmezoğlu, a.g.m., III, llS; Keskioğlu, a.g.mnknle,

XIV, s. 221 -234. 24 Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Uçman, a.g.nı.,I, 114-115; Keskioğlu, a.g.makale,

XIV, s. 221-234. 25 Halaçoğlu, n.g.m., VII, 443-450; Babinger, a.g.e., s. 409. 26 Halaçoğlu, n.g.m., VII, 443-450; Babinger, n.g.e., s. 409'.

62

AHMED CEVDET PAŞA VE lcAZETNfiu\iiE'SI .

den sonra Ticaret nazırlığına tayin edilmiş, bundan sonra bazı kısa süreli görev-lerde bulunmuş, ardından da Adiiye nazırlığına cayin edilmiş, bu sırada Mekreb-

i Hukuk'ta da bazı dersler vermişti.27

Ahmed Veflk Paşa'nın başvekil olması dolayısıyla 30 Kasım 1882 tarihinde

Adiiye nazırlığından ayrılan Ahmed Cevdet Paşa, yaklaşık üç buçuk sene resmi görevlerden uzak kalmış, Server Paşa'nın vefatı üzerine ll Haziran 1886'da be-şinci defa Adiiye nazırlığına getirilmiş, fakat kısa bir süre sonra bu görevinden de

ayrılmak zorunda kalmışa.28

. 10 Mayıs 1890'da Sultan II. Abdülhamid'in emriyle Meclis-i Ali'ye rayin edilen Ahmed Cevdet Paşa, 25 veya 26 Mayıs 1895 (veya 1893)29 tarihinde Be-

bek'reki yalısında vefat ermiş, Fatih Sultan Mehmed Türbesi haziresine defnedil-mişri.30

B. Ahmed Cevdet Paşa' nın Eserleri

Ahmed Cevdet Paşa'nın değişik ilim sahalarında kaleme almış olduğu birçok

eseri bulunmaktadır.

!.Hadis ve Şemaile Dair Eserleri

a. !cazetname: Çalışmamızın da konusunu oluşturan bu icazetname, Sahth-i Imiını Buh!ırt icazetnamesi olup, Halep Ben! Qmeyye Camii müderrislerinden

ı7 Halaçoğlu; n.g.m., VII, 443-450; Babiriger, a.g.e., s. 409. 28 Halaçoğlu, n.g.m., VII, 443-450; Ölmeıoğlu, n.g.m., ID, I 18; Keskioğl u, n.g.mnknle,

XIV, s. 221-234. .

29 Develioğlu, n.g.e., s. 121.

3o İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Soıı Asır Tiirk Şairleri, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1969, I, 236-239; Mehmed Tahir, a.g.e., II, 75; Kehhale, Mıı'cemii'i-Miiellifin; Ter!ıcimu Musnmıifi'i-Kiitiibi'i-Arnbiyye, Müesseserü'r-Risale, Beyrur 1414/1993, I, 184; Serkls, Yusuf b. il yan b. Musa ed-Dimaşkl (ö. 1351 /1932), Mu 'cemii 'l-Matbrinti'l-Ambiyye ve'l-Muamıbe, Marbaatu Serkis, Kahire 1928, I, 720-721; Halaçoğlu, a.g.m., VII, 443-450; Ölmeıoğlu, a.g.m., III, 118; Babinger, a.g.e., s. 409; Yavuz, a.g.e., s. 386; Akkaya, a.g.tez, s. 19; Keskioğlu, n.g.makale, XIV, s. 221 -234.

63

RASHADAT AHMADOV

Ahmed b. Abdurrahman riı:afından Ahmed Cevdet Paşa'ya verilmiştir. Hicri

1283/1867 tarihlidir.31

h. et-Tergih ve't-Terhlh'in Tercümesi: Eserde terğib (iyiliklere teşvik) ve terhibe (köcülü!klerden sakındırma) dair değişik hadisiere yer verilmektedir. Eser,

İmam Münziri'nin et-Tergib ve't-Terlıib isimli eserinin tercümesidir.32

c. Hi/ye-i Saadet: Türkçedir. Eserde, Hz. Peygamber'in h il ye-yi şerifeleri (dış görünüşü) anlatılmaktadır. Eser, peşpeşe iki defa basılmışcır.33

2.Tefsire D air Eserleri

a. Tefsir-i St1re-i Hücurat: Türkçedir. Eserde Hücurar suresinin tefsiri ya-pılmaktadır. 34

h. Hülasatii'l-Beyan G Te'lifi'l-Kur'an:Arapçadır. Eserde Kur'an-ı Kerim'in ilk defa tedvin edilmesi, niçin bir mushafta tedvin edilişi, suhuf ve mushaf keli-

melerinin anlamları, Kur'an-ı Kerim'in nüzul süresi ve inzalin çeşidi anlamları,

vahiy katipleri, Kur'an-ı Kerim'i cemedenler, kıraat ihcilafları, Kur'an-ı Kerim'in

tarifi, Kur'an-ı Kerim'in imalindeki hikmet, kıraatin kaynaklan, Hz. Ebu Be-

kir'in Kur'an-ı Kerim'i coplaması, Kur'an-ı Kerim' in çoğalrılması, mushaflan in-

celeyen ve çoğaltan kurulun oluşturulması, Kur'an-ı Kerim'i imla edenler ve ya-

zanlar, iki cem' arasındaki farklar, mushafların isim ve özellikleri, Kur'an-ı

Kerim'in i'cazı, Kur'an'ı tevacürle nakletmenin anlamı, kıraat vecihlerinin çeşitli

olmasındaki sebep, kıraatin tarifi, müi:evatir ve şaz kıraader vs. konular ele alın

maktadır.35

31 Başbakanlık Osmanlı Arşiv leri, Tarih: 06/R /1327 (Hicri) Dosya No: 3 7 Gömlek No: 1 ll Fon Kodu: Y .. EE ..

32 Mehmed Tahir, a.g.e., II, 77.

33 İstanbul 1303/1886; 1304/1887.

34 Süleymaniye Krp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 3819 (56 vr.).

35 Beyazıt Kcp., Vellyüddin Efendi, nr. 3481 (26 vr.).

64

AHMED CEVDET PAŞA VE lo\ZETNAME'SI

c. Tefsir Tarihi: Türkçedir. İstanbul Ahmed Kamil Matbaası'nda 1927 se-nesinde basılmışrır. Eserde Kur'an-ı Kerim'in cemedilmesi, yedi harf üzere inzaJ edilmesinin anlamı, tefsir ve tevil arasındaki farklar, tefsir ilminin konusu ve ma-

hiyeti gibi konulara yer verilmektedir.36

3. Fıkha Dair Eserleri

. a. MeceUe-i Alı.ka.m-ı Adliye: Türkçedir. Eser, Arapça fıkıh kitaplarının mu-amelat kısımlarından toplanarak kaleme alınmıştır. Ahmed Cevdet Paşa' nın ko-misyon başkanlığında bulunduğu bu eserde Hanefi fıkhı esas alınmaktadır. Eser, bir "Mukaddime" ve 16 "Kirab" halinde düzenlenmiştir. Eserin "Mukaddime" kısmında, evlenme, boşanma, giib, mefkfıd, vakıf, vasiyet, miras vs. konulara yer verilmektedir. 16 "Kitab"da ise, bey', kefalet, havaJe, rehin, emanecler, hibe, gasp ve iclaf, hacr-ikrah-şuf'a, şirket, vekalet, sulh ve ihra, dava, beyyineler, yemin ve kaza konularındaki hükümler bulunmaktadır. Eserde, toplam 1851 madde bu-lunmaktadır. Eserin baş tarafında ise 99 fıkhi kiideye yer verilmekredir.37

b. İcar-ı Akar Nizamnamesi: Türkçedir. Bu eserde, iş yerlerinin kiralanması ile ilgili konulara yer verilmekredir.38

c. Mahkeme-i Temyfzin VazifesineDair:Türkçedir. Eserde, Temyiz Mah-

kemeleri'nin görev alanı açıklanmaktadır.39

d. Şerhu Kitabi'l-Emanat: Türkçedir. 1888 tarihinde yazılmıştır. Eser, Me-celle' nin emanetler hakkındaki hükümlerini açıklamak için kaleme a1ınmıştır.40

.36 Süleymaniye Ktp., İzmirli İ. Hakkı, nr. 3814 (152 vr.).

' 7 Süleymaniye Krp., İbrahim Efendi, nr. 340 (633 vr.).

' 8 İnkilap Müzesi, Cevdet Paşa el yazısı.

39 İnkilap Müzesi, Cevdet Paşa el yazısı.

4o Süleymaniye Ktp., Celal Ökten, nr. 180 (94 vr.).

65

RASHADAT AHMADOV

e. Düscur: Türkçedir. Eserde, değişik konulara dair kanun ve nizarn narnelere

yer verilmektedir. Şöyle ki müellif, Mecüs~i Ali~i Tanzimat üyeliği sırasında ha~ zırlanan kanun ve nizamnarneleri toplayarak 1862 senesinde neşrecmiştir.41

E. Eser~i Ahd~i Hami dJ: Türkçedir. Eser ilmihal niteliği taşımaktadır. Müel-lif, eserini iptida.J rnekceplerde okurulmak için yazmışor. Eser, 1892 senesinde neşredilmiştir. 42

j Ta'lika.t ala Netaid'l-Efk3r: Türkçedir. Eser, Azmizade Haleri'nin Netiiicil 'L-Efkiır isimli eseri üzerine yazılan tali k niteliği taşımaktadır. Eserde Fıkıh

usulüne dair bilgilere yer verilmekcedir.43

4. Dilbilim ve Belagata Dair Eserleri

a. Belagat-ı Osmaniyye: Türkçedir. Bu eser, müellifın Mekceb~i Hukuk'ta okucruğu belagac dersleri notlarından oluşmaktadır. Klasik İslam belagac anlayı

şına göre tertip edilmiştir.«

b. Ta'lik.at a/e'l-Emsile: Türkçedir. Eserde Arapça gramere dair bilgilere yer verilmektedir.45

c. Ta '.likac ale'l-Bina: Türkçedir. Bu eserde de Arapça gramere dair bilgilere yer verilmektedir.46

d. Ka.va.id-1 Türkiyye: Türkçedir. Eserde Türkçenin gramerine dair bilgilere yer verilmektedir. Eser Sıbyan rnekceplerinde okurulmak için yazılmışor.47

41 İstanbul, 1279/1863. 42 Süleymaniye Kcp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2181 (32 vr.)

H Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tah. nr. 95 (7 vr.). 44 Süleymaniye Ktp., Celal Ökcen, nr. 427 (205 vr.). 45 Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tah. nr. 95 (49-55 vr.). 46 Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tah. nr. 95 (43-48 vr.). 47 İstanbul, 1292/1876.

66

AHMED CEVDET PAŞA VE lcAzETNfiu\ı

h. Vakayi-i Devfet-i Aliye: Türkçedir. 12 cilrten müteşekkil olan eserde Os-manlı tarihine dair konulara yer verilmektedir. İlk ciltre Osmanlının zuhurundan 1774 senesine·kadar meydana gelen olaylardan bahsedilmektedir. Eserin diğer ll cildi ise 1774'ten 1825'e kadar Osmanlı'da meydana gelen olaylardan bahset-

mekredir.52

c. Te:dkir: Türkçedir. Eser, müellifin vak'anüvisliği zamanında tarihi olay-larla ilgili tuttuğu notlardan oluşmaktadır. 1855 senesinden başlayarak, vefaon-

dan iki sene öneeye kadar, yani 1893 senesine kadar meydana gelen bazı olaylar-

~s Süleymaniye Ktp., Celal Ökren, nr. 489 (55 vr.); Tırnovalı, nr. 1844 (49 vr.).

~9 Sül.eymaniye Krp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 6122 (55 vr.).

50Süleymaniye Krp., Tahir Ağa Tekkesi, nr. 619 (160 vr.).

:;ı Süleymaniye Krİ>., nr. Celal Ökren, 608 (2 cilc).

;ı AtıfEfendi Kcp., AtıfEfendi Eki, nr. 449 (456 vr.).

67

RASHADAT AHMADOV

dan bahsedilmektedir. Eser, ·çeşitli tarihlerde kaleme alınmış kırk tezkireden oluşmaktadır. İlk .cezkirede daha önceki vak'anüvisler anlatılmaktadır. Sonraki dört

tezkirede Ahmed Lütfi Efendi'ye yolladığı bazı evraklar hakkında bilgilere yer ve-rilmektedir. Altıncı tezkireden son tezkireye kadar Sulcan Abdülaziz ve Sultan Abdülmecid dönemlerine denk gelen 1839-1872 seneleri arasında meydana gelen siyasi, ahlaki ve sosyal bazı hadisler ele alınmaktadır. Eserdeki son tezkirede ise,

müellifin kendi hayatı konu edilmektedir. Eserde bunlardan başka dönemin dev-let ve saray adamlarının birbirileriyle olan ilişkilerinden vs. konulardan da bahse-dilmektedir. 53

d. Atlanı.zat: Türkçedir. Eserde müellif, 1839-1876 seneleri arasındaki tarihi ve siyasi olaylara değinmekcedir. Eser, müellifin Sulran II. Abdülhamid'e sun-

duğu uzun bir rapor niteliğindedir. Sulcanın isteği üzerine kaleme alınmıştır. Yine eserde, sarayda meydana gelen dedikodulardan, İstanbul'un kenar semtlerinde yaşanan olaylardan ve devlet erkarunın aile hayatlarından da bahsedilmektedir. 54

e. Tarih-i Cevdet: Türkçedir. Eserde Osmanlı tarihinde 177 4-1 824 yılları arasında meydana gelen bazı olayları ele alınmaktadır. Dolayısıyla eserde, Kay-narcaAntlaşmasından "V ak' a-i Hayriye" nin Üanına kadar geçen zamandaki olay-lar verilmekredir.55

f. Kırım ve Kafkas Tarihçesi: Eser Halim Giray diye de bilinmektedir. Türk-çedir. Eserde Kırım ve Kafkasya'nın tarihi kısa şekilde verilmektedir. İki kısımdan oluşmaktadır. İlk kısımda Kırım tarihi ve Kırım meşayihinin hal tercümelerine

yer verilmektedir. İkinci kısımda ise Kafkasya'nın tarihi, coğrafyası ve bölgede yaşayan kavimlerin etnografyasına ilişkin bilgilere yer verilmektedir. Eser, İngiliz Elçisi Lord Stratford Canning'in isteği üzerine müellif tarafından Halim Giray'ın Giilbım-ı Hanan eserinden yararlanı.larak hazırlanmış ve Mustafa Reşid Paşa'ya

53 IRCICA, nr. 4228 (4 cilc); Cevdet Paşa, Tezakir, (4 cilt), (yay. haz. Cavid Baysun), (Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991); İsmail Doğan, "Sosyolojik Bir Malzeme Olarak Tezakiır", Ahmed Cevdet Ptlfa (1823-1895), (Sempozymn; 9-11 Haziı-tm 1995), 1997, s. 229-245.

54 İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Cevdet Paşa Evrakı, nr. 22-25.

;; Süleymaniye Ktp., H. Hüsnü Paşa, nr. 869 (12 cür).

68

AHMED CEVDET PAŞA VE lcAZETNAME'Sİ

takdim edilmiştir. Mustafa Reşid Paşa da, bu eseri Fransızcaya çevirerek elçiye

takdim ermiştir.56

6. Genel Konulara Dair Eserleri

a. Mecmua-i Aliye: Türkçedir. Değişik konulara dair kanun ve nizarn name-lere yer verilmektedir. Eserde müellif, kızı Facma Aliye Hanım' a okuccuğu felsefe,

hikmet, ruh ilmi, astronomi, geometri, matemacik ve İslami bilgiler gibi değişik ilim daliarına ait konuları derlemiştirY

b. Talinw:lme-i Hark: 1844 tarihinde yazılmışcır. İpek dokumacılığı ile il-gili bilgilere yer verilmektedir. Eser, Agop Gırçikyan Efendi'nin bu konuda Er-

menice yazdığı eserinin cercümesidir?58

c. Mecmua-i Ahmed Cevdet: Türkçedir. Bu mecmuada müellifın genel ko-nuları ihtiva eden eserleri yer almaktadır. Eserde, İslam dinini kabul eden iki ki-şiye, bazı sorularının, Ahmed Cevdet Paşa'nın yazdığı ve Bab-ı Meşihac aracılı

ğıyla gönderilen cevaplar ve eski Şam müftüsü Mahmut Hamza Efendi ile müellif

arasında dini konulara dair yazışmaları kapsayan konular ele alınmakradır.59

d. Malumat-ı Natia: Türkçedir. Eserde kainacın yaracılışı , peygamberler ta-rihi, yeryüzündeki insanların diniere ve kıtalara göre dağılım ı, dört halife, dört

mezhep imamı-vs. gibi genel konulara dair bilgilere yer verilmektedir. Eser, Rüş-

diye rnekceplerinde okurulmak için kaleme alınmıştır. GO .

56 İstanbul , 1307; Türk Tarih Kurumu, nr. 1105 (72 vr.).

;; İstanbul Belediye Ktp. Atarürk Kiraplığı.

ss İscarıbul, 1269/1853.

>9 İstanbul Belediyesi Ararürk Kicaplığı, Cevdet Paşa Evrakı, nr. 98.

(>()Süleymaniye Krp., Düğürnlü Baba, nr. 213 (16 vr.).

69

RASHADAT AHMADOV

e. Beyanü'f-Unvan: Türkçedir. Medresede okunan kitapların başlık ve ön-sözlerine yer verilmekredir. Eserde, hucbe-i kicab, besınele-i şerife, hamdele, sal-vele, dibace-i kicab, ulum ve fünunun taksimi gibi konulara yer verilmektedir.

Eser, 1857, 1873 ve 1882 senelerinde basılmışrır.61

f. İs/amiyetl.n Maarife TaaDuku veya Tercüme-i Redd-i R enan; Eser, Pe-tersburg imam ve müdereisi Ataullah Bayezidofa mahsuscur. A.hrried Cevdet

Paşa, Madam Gülnar ile birlikte bu eseri Türkçeye çevirmiştir. İstanbul'da, Der-saader matbaasında 1891 senesinde basılmışcır. Eserde ilk olarak mukaddime kısmına yer verilmektedir. Burada, Batı dünyasına İslam'ın medeni teİakkiye ve di-ğer diniere taalluku konusu ele alınmaktadır. Eserdeki konular "Bab" başlıkları

altında incelenmekcedir. İlk babda Kur'an ve İslamiyer'in kabul ve resisi ile ilgili konulara yer verilmektedir. İkinci babda terbiye ve maarife dair Hz. Peygamber'in raliman ile ilgili konular ele alınmaktadır. Üçüncü babda ilim ve maarifhakkında Arapların çabaları, İslam ahlakı, kibir ve tevazu, gazap ve ğayz, halimlik ve mülayemet, ticaretin f:iideleri, İslamiyet'in kadınlara· ve aileye bakışı, İslamiyet' ce müsamahakarlık ve diğer dinlerle ilişkisi vs. konulara yer verilmektedir.62

7. Edebiyata Dair Eserleri

a. Divan-ı Saih Şerhi'nin Tetim.mesi: 1849 tarihinde yazılmıştır. Şair Süley-man Fehim Efendi'nin vefatıyla eksik kalanSaib-i Tebriz!' nin Div!tıı'ı şerhini ta-

mamlamış olan müellif, bu recimmeyi Farsça kaleme almıştır.63

h. Diva.nçe: Türkçedir. 1893 tarihinde yazılı,nıştır. Eserde müdlife ait değişik şii rler yer almaktadır. Buradaki şiirlerin çoğu, müellifin kendi döneminde ya-şayan ikinci dereceli şairlere yöneltilen nazireler niteliğindedir. Geride kalanları ise kaside, gazel ve diğer edebi türlere mukabildir. Eser, Sultan II. Abdülhamid'e

takdim edilmiştir.64

61 Beyazıt Ktp., Veliyüddin Efendi, nr. 3300 (36 vr.); İstanbul Ü. Krp., nr. 3275 .

. 62 Süleymaniye Ktp., A. Tekelioğlu, nr. 946 (160 vr.). 63 Veliyyüddin Efendi, Cevdet Paşa Kitapları, nr. 5. 64 Ararürk Kiraplığı, Cevdet Paşa Evrakı, nr. 37.

70

AliMED CEVDET PAŞA VE icAzETNAı'viE'SI

c. LermonteFun İblis'i: Eserde Lermonrofun lblis isimli eseri tercüme edi!~ mekcedir. 1891 senesinde İstanbul'da basılmışnr. Bu eseri Ahmed Cevdet Paşa ile birlikte Madam Gülnar tercüme etmiştir. Eserin baş tarafında tercüme ve mü-

cercimler hakkında da kısa bilgilere yer verilmekte, Lermonrof canmlmak~adır. Bundan sonra ise mürereimin mukaddimesi bulunmaktadır. Daha sonra ise lblis

eserinin tercümesine geç_ilmektedir.65

d. Ta'lildt ale'l-Mutavvel· Türkçedir. Eserde belagata dair bilgilere yer ve-ril~ektedir. Sadüddin er-Taftazani'nin belagaca dair yazdığı el-Mutavvel isimli eserin üzerine yazılmış ralik nireliğindedir.66

8. Mantıka Dair Eserleri

a. Mi}rar-ı Sedad: Türkçedir. Eserde mantıkla ilgili bilgilere yer verilmekte-dir. Müellif, kendi oğlu Ali Sedad'a ithafen bu eseri kaleme almıştır. Sıbyin rnek-ceplerinde okurulmak için Maarif N azırlığı döneminde kaleme alınmıştır. 1877

ve 1886 senelerinde iki defa neşredilmişrir.67

h. Adah-ı Sedad: Türkçedir. 1878 tarihinde yazılmışnr. Eserde münazara ve adab ile ilgili bilgilere yer verilmektedir. Eser, Sıbyin rnekceplerinde okurulmak

için yazılmıştır. Bir mukaddime dört bölüm ve bir hatime ~sımlarından oluş

maktadır. Giriş kısmında, bahs, mubahese ve cedel konuları ele alınmakta,

müniıara ve adab ilminin gerekliliği savunulmakcadır. Yine giriş kısmında mü-

nazara ile ilgili terimler açıklanmakta, münazara sırasında tarafların takip edecek-

leri yollar anlacılmakcadır. İlk bölümde, sailin bir delili men' yoluyla reddecmesi, bunun üzerine muallilin ona nasıl cevap vermesi gerektiği anlanlmakcadır. İkinci bölümde, siilin delili nakz etmesi ve bunun üzerine, muallilin nasıl cevap vermesi

gerektiği, üçüncü bölümde ise, muaraza ve çeşitleri açıklanmaktadır. Dördüncü

bölümde de, münazara sırasında tarafların kullandıkları can1m ve bölümler açık-

65 Süleymaniye Kcp., A Tekelioğlu, 946 (100 vr.).

GG Süleymaniye Kcp., Gelibolulu Tah. nr. 88 (32 vr.).

Gi Süleymaniye Kcp., Celal Ökren, nr. 712 (128 vr.).

71

RASHADAT AHMADOV

larunakta, tanım ve bölmeni'n özellikleri ve münazarada bunlara nasıl cevap veri-leceği gibi konular ele alınmaktadır. Eserin hatime kısmında ise, münazara adabı

hakkında bilgilere yer verilmektedir.68

9. Sosyolojiye Dair Eseri

a. Mukaddime-i İbn Hald6n Tercümesi-Fasl-ı.Salis: Eser, İbn Haldun'un

Mukaddime'sinin bir kısmının tercümesi niteliğindedir. İlk beş faslım Pirizade Mehmed Saib tercüme etmiş, beşinci faslım da müdlif çevirmiştir.69

1 O. Astronomiye D air Eserleri

a. Takrimü'l-Edvar: Türkçedir. Takvimle ilgili bilgilere yer verilmektedir. Eserde hicri takvimi terk etmenin caiz olmayacağı, bununla birlikte ·şemsi takvi-

min gerekliliği konu edinilmektedir. 1871 ve 1883 senelerinde neşredilmiştir.70

h. Ta rifü'l-İrtifa: Türkçedir. Eserde iftar vakitlerinin tespiti konu edinil-mektedir. Burada beş fasıl ve bir hatim·e bölümü bulunmaktadır.71

ll. Tıbba Dair Eseri

a. Çocuklara HıfZ-i Sıhhat Dersleri: Eserde, çocuklara yönelik tıbbi bilgilere yer verilmektedir. Ahmed Cevdet Paşa'nın tercüme erriği bu eser Dktor Pekov'a

aittir. Konular "Ders"ler şeklinde ele alınmaktadır. İlk derste sağlığın ne olduğu anlatılmaktadır. İkinci derste ise insanın nasıl teneffiis etmesi gerektiği anlatılmaktadır. Üçüncü ders ise teneffiis hakkındadır. Dördüncü derste niçin yemek yediğimize daiır konular anlatılmaktadır. Beşinci derste yenilecek şeyler, altıncı

68 Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5792 (54 vr.) . 69 Süleymaniye Ktp., H. Hüsnü Paşa, nr. 891 (316 vr.). 70 Beyazıt Ktp., Veliyüddin Efendi, nr. 3310 (53 vr.). 71 Beyazıt Ktp., Veliyüddin Efendi, nr. 3308 (14 vr.).

72

AHMED CEVDET PAŞA VE lcAZETNA,ViE'Sİ

dersee gıda kuralları, yedinci derste içecek şeyler vs. şekilde devam etmektedir.

Toplam on bir ders bulunmakcadır.72

12. Askerliğe Dair Eseri

a. Mecmua-i Eşkil (Tarih-i A sker-i Osm3nl): Türkçedir. 1882 tarihinde ya-zılmıştır. Eserde, Osmanlı ordusu hakkında bilgilere yer verilmektedir. Burada, asker ve subayların, orduda değişik görevde çalışanların resimleri, kullandıkları silah ve eşyalar, ateşli siJahlar, soğuk silahlar, çadırlar, davul ve zurnalar, k.ıyafecler,

sancak ve bayraklar vs. hakkında bilgiler verilmektedir.73

İclzetname

(Arapçası)

f-!>.)1 ~.)1 4İll ~

~ ~J ..)U.......)ll dl.vl.~ '4~1 Cı....ı~l - o ..i.A ~l_ ı.Ş..iJ I clİı ~~

..:.ı.:..L::J I ~~ ~J tlb.Q..j~ lj ":-'~~~ ~ - '4...1..4>~1 ~~~

. ..)l...lA~ \j '4~1 ~i ":-'..)> J ~.J..)IJ o.)lyi (.)"'~ F ~.9 O.J~I d.4.::JI dJ~i ~ o~i_, b~U:J I_, d..i.b4JI ~ uk·JW.9 I

..)W.I f' Y- lA_;>.) 1 b.)~ .ı.J &r ~ O...l> .9 clİıl ~1 .ı.J_I ~ ~:ıi ~ı., b__r9 ı_,JI

4İıl ıfr:. .)U. .)1 ~ J! _ı.Ş..)4JI .ı..l~.J.9 o~ 1~ li~ u i ~lj

n Süleymaniye Krp., İzmirli İ. Hakkı, nr. 1906 (180 vr.). Eser, 1311/1894 senesinde

İsranbu l'da basılmışor.

73 Süleymaniye Krp., Hüseyin Kazım, nr. 443 (33 vr.).

73

RASHADAT AH MADOV

ö~ u~~ ~l:i ~-' ~4:-o~l ö~L.JI .:tı~!_, 4Ji ~-'

'-J VI

r. . t. f &: &: } ~ \ r ı- ~ q· ç_· .(. ·t. ·L :r. f;:' o -· !!.... -v. • f>' 1 • • • - - - ~ - ] \f . . '(\ -: '1· > c_ c_ ( !>C . ~ 1 E:. ç_ ·~ ı;: r;i ,ll-' ~. ~. ~ ~ t 1;. .§ ,Ş· ·ı 't~ " ~· ' - t C· ~ t • Q &- l .e 1 ·V • "' • .~ ·J c. •G- '& tı f." l::.. N re t C· f 1 • •(i}. •(i}. ' - ~· ı;- ""' l:- ! - ~ - -· ' '-· ~· - - ~- f '0 1 ~. •G.. '!; ~ ı t . .. 'S '!; ~ ı 1 ~ tt· ~ {' 1 t .[ re-: i -. ~ ,. ı- «. i '< ·~ 't \.(._ ~ $. ~ -· ~· : - (• '&- ç_· .'k i t . ~ ~. ~ .~ . C: .Ç "- ,. ''ı:?, Cf; 1 f.t ~· ~ ~ '!=: ·~ ~ ,"' - ~· ~ r ~ ~ ~ ~ f . ~ r ~ r ~ ~ ~ ı ı ~ b r ~

RASHADAT AHMADO V

J_,i _,A-' ~ _)1 -4-C t:L .i, ll l.?..ıJI_,_, ~ ~ ~J.:> J# ~J.=t.J I l ..i.Aı J ~..ıJI ~~ ct.İll -4-C ~1 if::!,~,_, ~Ş..ıJ\_, ~ lli.J.:> JL9

· 1\ ~ 'u..4J\ · ~ . ;:-..ıJ\a 4...J WJ.:> JL9 Jai a_b.a (.>4> j-' • C:- ~., '-i? ;J • - '..,/ .T"".J

~ .. ::. tı ~ 4...J WJ.:> JL9 Jai ,b, - • ..ıJI .J..u.;JI c:::-- - . - '-' r-' ~ ~.

· ...1.4>j 'u..4J\ 4...J USJ.:> JL9 Jai "A ~ ~ ~ C:- . - '...1 r -' -

-4-C ~ ~ ~ lli.J.:> JL9 J_,i _,A-' ~~..ı.JI ~

~Iyi~\ t:L .~\ ~ lli.J.:> JL9 J_,j_,A_, t)~lj.ıy..l l

tYL>'il ~ ~ lli.J.:> JL9 J.,i _,A_, IŞ~.)\ c.)"'~ (>-!1

~ lli.J.:> JL9 J.,i _,Aj \Ş.)~~' ~ ~ ~.;S"j u-ı)-1 1

_,A-' i ~1 y i y~l l:ıLi=J I ~\..>

. . J . ~ ı ·- ~ '1 1 · ..ıJ I · · ..bjWI 4...J u .e.. ı JL9 ı al . ~ y u: ~.) . ";J .- - '.../ yi.)~\~ lli.J.:> JL9 J.,i_,Aj J~l ~' ı)-4>..) 1

~ WJ.:> JL9 J_,i _,A-' ~_,-411 ~ ~1 .4;:ı:A ~1

~ ~J.> J_,i_,A_, JL9 J.,i _,Aj l.?.)~j-11 ~ ~ ~

-4-C lli.J.:> JL9 J.,i _,A_, )~\ ~ 0-! .4;:ı:A ~ ~i

76

AHMED CEVDET PAŞA VE lcAzETNA.ME'Sl

W.J.:> J1.9 4.j.o ~ ~.J.:> J~i ~~ ~.JY.~I ~\ 0-u-~ ~ ıJ4> .)1

ı.ti 0-' .)~~ ~ ~~ 0-' 4.j.o ~ ~.J.:> J~i ~-' ~ ~ u~

c_ıaWI ~ ~~ ~ :! ~}ıli J u-o ~) JW~ .!1_;\.~ (.)4>.)1

.r~ı y\_p. 4=-' ~ r.r.d~ ~~ ~~.) ~ 4:-fi:.J ~.):!~..H ~~~.)ı

~ JW ctİJI ~~ ~ ~ ı_Ş..UI~).ill.li..U~ 4..::~ r.r.Jl ~ ~~

JW .Jıı JlA.9 . .uı~~ u-ot)~~ u!J JW JJı

RASHADAT AHMADOV

Beyt'ine, şerefli ashabına ve onları hayıda takip edenlere kıyamet gününe kadar selat ve selam olsun!

Muhammecü sünnete dair ilimler, insan için gerekli ilimierin en şerefiisi ve imani ihtiyaçların en yücesidir. Bu sünnet, gerçek Muhammed! dinin kaynağıcLr. İsnad silsilesinin bekası, yüce peygamberinin bereketi ile bu ümmetin özellikle-rindendir.

Büyük ve yetenekli alim, kendi döneminin yeganesi, şer'i ve akli ilimlerde

yetenek sahibi, vezir Ahmed Cevdet Paşa hazrecleri, muhakkiklerin genelinin gö-rüşüne göre en .sahih eser olan Sahib-i İmam Buhtiri kazetini benden istedi. Allah onu devamlı yüceltsin ve arnellerini kabul etsin! Sınırlı yetkime, kıt kapasiteme, az ilmime, bitkin düşünceme, meşhur ilimiere aşina olmamama ve günahkarlı

ğıma rağmen onun bu isteğine icabet ettim. Bana hüsn-i zan beslediğinden dolayı kendisine minnettarım. Zira o, toplum içinde büyüklerio küçüklerden rivayeti-nin meşhur olduğunu ve bununla ilgili kitaplarda bilgilerin mevcucluğunu bilir.

Başarı Allah'tancLr diyerek Sahih-i İmam Bubartyi benden rivayer etmeyi Ehlü'l-hadis ve·l-eser nezdinde mureber bir şart olan genel kazetle Ahmed Cevdet Paşa'ya icazet verdim. İmam Muhammed b. İsmail Buh:lıi'den gelen isnadımi

zikredeceğim. Derim ki; Ben Salıtb-i İmam Buharfyi, efendim, şeyhim, alim ba-bam, allame seyyid Şeyh Abdurrahman el-Hanbeü'den rivayet ediyorum. O,

Sahih'in bir kısmını bana okuyup tamamına icazet verdi. O da aynı şekilde baba-sından ve şeyhidedem Seyyid Şeyh Abdullah Muvaffakuddln el-Hanbeli el-Ha-lebl'den, o da babası ve şeyhi allame seyyid Şeyh Abdurrahman el-Hanbeü ed-Dimaşki'den, o da şeyhi allame Muhammed Akile'den, o da muhaddislerin so-nuncusu olan Şeyh Hasan b. Ali el-Acmi el-Mekkl' den, o da Şeyh Ebu'!-Vefa Ahmed b. Muhammed el-İd' den, o 1a İmam Yahya b. Mekram et-Taberi'den, o da dedesi İmam Muhibbuddin Muhammed b. Muhammed et-Taberi'den rivayet

ederek şöyle demiştir: Bana, el-Burhan İbrahim b. Muhammed b. es-Sıdcük ed-Dımaşki, Şeyh Abdürrahim b. Abdullahel-Avali eJ-Ferğarıl'den, o da Muham-

med b. Şazebaht el-Ferğanl'den, o da yaşı 143 (yüz kırk üç) oları Şeyh Ebu Lok-marı Yahya b. Arnmar b. Mukbil b. Şahan el-Haclani'den, o da tamarnını Mu-

hammed b. Yus~ el-Firebri'den sema yoluyla aldı. O da Sahih'i toplayarı İmam'a (Buhad'ye), allame, hadiste Emirülmüminin, rivayet ve tahdiste şeyhlerin şeyhi oları Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. el-Muğira b. Berdzebe ei-Cefl el-Buhari'den rivayet etmiştir. Firebri tarikiyle gelen bu isoadın günü-

müzde daha alisi bulunmamaktacLr. Çünkü benimle İmam Buhar! arasında on

78

AHMED CEVDET PAŞA VE icAzETNAME'SI

üç kişi vardır. Sülasiyyat-ı Buhari'ye nispecle benimle Peygamber sallallahu aleyhi ve selem arasında on yedi kişi vardır. Hamd ve minnet Allah'adır. Büyük imamlar bu isnadı kabul ederek onu, Rasıilullah sallallahu aleyhi ve sellem'e yaklaşmak için Allah'ın büyük bir nimeti olarak addetmişlerdir.

Aynı şekilde Seyyid Ahmed Cevdet Paşa'ya, en sahih ve muhaddisler nez-dinde en meşhur müselsel evveliye hadisleri rivayet etme kazeri verdim. Çünkü

her bir ra vi şeybinden ilk aldığı hadisi rivayet ederken ".u..ı ~", "~ .yJı.i"' . J. .

" ~ı ~-i',"~ ~_,.)ı" veya"~ ~-'J" demesi gerekmektedir. Fakat, Süfyan b. Uyeyne'den sonra evveliyet ile müselsel hadis sahih değildir. Bu (müselsel) isnadı zikredelim: Bana, şeyhim ve babam Şeyh Abdurrahman (bu on-dan sema yoluyla aldığım ilk hadisrir) dedi ki, bana babam ve şeyhim Şeyh Ab-durrahman ed-Dimaşki (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadisrir) dedi ki,

bana şeybirniz Şeyh Muhammed Akile (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk ha-disrir) dedi ki, Şeyh Ahmed b. Muhammed ed-Dimyati (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadistir) dedi ki, bana Muhammed b. Abdüla.ziz el-Menufl (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadistir) dedi ki, bana Şeyh el-Muammer Ebu'l-Hayr b. Amus er-Reşldi (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadistir) dedi ki, bana Şeyhülislam ez-Zeyn Zekeriyya b. Muhammed el-Ensari (bu ondan sema yoluyla

aldığım ilk hadistir) dedi ki, bana hafizlann sonuncusu eş-Şihab Ebu'l-Fadl Ah-med b. Ali b. Hacer el-Askalani (bu ondan sema yoluyla aldıgım ilk hadistir) dedi ki, bana el-Hafız Zeynüddin Ebu'l-Fadl Abdurrahim b. Hüseyin el-Iraki (bu on-dan sema yoluyla aldığım ilk hadisrir) haber verip dedi ki, bana es-Sadr Ebu'l-Feth Muhammed el-Meydumi (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadistir) dedi ki, bana en-Necib Ebu'l-Ferec Abdüllarifb. Abdülmun'im el-Harrani (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadistir) dedi ki, bana el-Hafiz Ebu'l-Ferec Abdur-rahman b. Ali el-Cevzi (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadistir) haber verip dedi ki, bana Ebu Said İsmail b. Ebi Salih en-Neysaburi (bu ondan sema yoluyla

aldığım ilk hadisrir) dedi ki, bana babam Ebu Salih Ahmed b. Abdülmelik el-Müezzin (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadistir) dedi ki, bana Ebu'e-Tahir Muhammed b. Muhammed b. Muhammeş ez-Ziyadi (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadistir) dedi ki, bana Ebu Hamid Ahmed b. Muhammed b. Yahya el-Bezzar (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk hadistir) dedi ki, bana Abdur-rahman b. Bişr b. el-Hakem en-Neysaburi (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk

hadistir) dedi ki, bana Süfyan b. Uyeyne (bu ondan sema yoluyla aldığım ilk ha-distir) dedi ki, bana Ömer b. Dinar, Abd b. Amr b. el-As'ın azaclı kölesi Ebu

79

RASHADAT AHMADOV

Kabus'can, o da Abdullah b·. Amr b. el-As'can naklederek şöyle dedi:" Ü_jo4>GJI

ı:-Lo......JI J UA ~.>:! ı_ıQ}i l J UA l_jo4>_;1 JW_, .!l.>l.ı.J u--;11 ~.>:!"

Bu rivayette "yerhamkurn" kelimesinin ref' edilmesi, cürnlenin, cezmle değil

de damıneli oluşu, emrin cevabı olması dolayısıyladır. Burada Arapçacia cezm ol-masına bir engel yoktur. Ben, Allah'ın revfıki, menni ve keremiyle sadece bu ka-dar rivayet edebildim: İcazet edilen kişiye (Ahmed Cevdet Paşa'ya) Allah'ın tak-vasını tavsiye eder, dualarında beni unutmamasını umar, Allah'tan bizleri ve

icazet verileni mecaz yoluna değil hakikat yoluna sevk ermesini dileriz.

17 Şevval izzet ve şeref sahibi Peygamber'in hicretinin 1283. senesinde ya-zıldı.

Bunu, afv ve bağışlanmaya muhtaç: olan Halep'teki Beni Ümeyye Camii'nde müderris ve muvakkıt olan Ahmed b. Abdurrahman diliyle söyleyip kalemiyle yazdı.

Sonuç

Ahmed Cevdet Paşa XIX. Yüzyılın önemli şahsiyetlerinden birisidir. O, Os-·

manlı İmparatOrluğu'nun son dönemlerinde Dahiliye N azırlığı, Ticaret Nazırlığı ve Adiiye Nazı rlığı gibi bazı önemli devlet vazifelerinde bulunmuş, çok önemli ıslahatlara ve başacılara imza atmıştır. Devlet hayatında başarı lı olmasının ya-nında ilmi hayatında da kendisinden söz ettirmiştir.

Meşhur Osmanlı rarihç:isi olarak bilinen Ahmed Cevdet Paşa, aynı zamanda Fıkıh, Tefsir, Dilbilim, Edebiyat, Mantık, Sosyoloji, Tıp vs. alanlarda eserler telif

ederek çok yönlü bir alim olduğunu.ispaclamışrır. Buna rağmen Hadis alanında pek fazla bir etkiye sahip olmadığı düşünülmüştür. Zira şimdiye kadar söz konusu alanla bir il işiğinin olduğunu gösteren yeterli bilgi ve belge bulunmamıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'nde bulunan ve bu zara verilmiş olan İmam Buhar! İcazetnamesi onun hadisçiliğini ortaya koyma açısından çok önemlidir. Ayrıca onun, yine Hadis alanında kaleme aldığı "et-Tergtb ve't-Terhtb'in Terciimesi"eseri de bu alanda söz sahibi olduğunu göstermektedir. Bu eseri kendisine Sursalı Mehmed Tahir nisper etmektedir. Nitekim o·, kaynak belirtmeksizin "Osmanlı Miiellifori" eserinde kısa bir şekilde bu esere değinmektedir. Ahmed Cevdet Paşa'nın bu eseri gün yüzüne çıkanılarak rerkik edildiğinde onun hadisçiliyinin de kapsamı ve değeri ram olarak anlaşılmış olacaktır.

80

AHMED CEVDET PAŞA VE lcAzETNAME'SI

~a§bakaolrk Osmanlı Arşivleri'ndeki Ahmed Cevdet Pa§a lcazetnamesi

ı---- J ı· :--·~.,_\-~~·· .. ~ ..,..,.tw~....uı~ • ~ • -,.\.:.ı."Joot • • -ü. 1 • --_.~-~~_,...;.[. . Lt.-~~ ":''-lt"":.' ~·"'~-' .... &-~·..t,..l:.,..,a;..!..,ıi~r · •. • . • · r:t'~..a.•"4!J.:ı.!J,;;:,;ı;,~.oir,Jı.~,;..U,~J f!."''~_...ıı,...fr"''-!"J't'f-",.~·.1.1..JJ:-.;-tiJ'JrwıJ"""~\~.:,.~~..ıı .. ~~.'~";', -~~·~e;.~ı.o.;...(' .. ·l.:-'~r,.ıı~ı.~-...,.-_._~t+."tt;~~...J~~t;:;;..: ~":~·':":~:-:--4~~e;.q:.Jf p~;..>J-'"fJ-tJ~,p..,~:;.,.-~r4f!'ll.--J~iP'~.,ıc.»~..:...~• i:lt;•?oti""'.fi~.c..,....!t~W,.j;a~.(o:;l'J..t-~"'c~.ı;.:-~~,._J,ı ~-JI,.,.,c.t' ,J:, 1:f;.;,;;,-:-

RASHADAT AHMADOV

Kayna.kça

Ahmed c;evder Paşa, Adah~ı Sedad, SüleymaniyeKrp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5792 (54 vr) . .

_, Belaglit-ı Osmliniyye, Süleymaniye Krp., Celal Ökren, nr. 427 (205 vr.).

_, Beylinit'l-Unvan, Beyazı.t Krp., Veliyüddin Efendi, nr. 3300 (36 vr.).

__ ·_ , Divançe, Atatür~ Kitaplığı, Cevdet Paşa Evrakı, nr. 37.

_, Divlm-ı Slıib Şerhi'niıı Tetinmıesi, Veliyüddin Efendi Krp., Cevdet Paşa Kitapları, nr. 5.

_, Diistur, İstanbul, 1279/1863.

__ , Eser-iAhd-i H!imidi, SüleymaniyeKrp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2181 (32 vr.)

__ ,Hi/ye-i Saadet, İsranbul1303/1886.

__ , Hii/.asatü 1-Beyan.fi Te'lifil-Kurim, Beyazı. c Krp., Veliyüddin Efendi, nr. 3481 (26 vr.).

_, le/ir-ı Akar Nizamnlimesi, İnkilap Müzesi, CevderPaşa el yazısı.

_, lcazetname, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Tarih: 06/R /1327 (Hicrl) Dosya No: 37 Gömlek No: lll Fon Kodu: Y .. EE ..

_, İsltimiyet'in Maarife Taallukıı veya Tercüme-i Redd-i Remin, Süleymaniye Ktp., Amalya Tekelioğlu, nr. 946 (160 vr.) .

__ , Kavaid-i Tiirkiyye, İstanbul, 1292/1876.

__ , Kmm ve Kafkas Tarihçesi, İstanbul, 1307/1890.

_, Kısas-ı Enbiya ve Tevlirih-i Hulefo, Süleymaniye Krp., Celal Ökren, nr. 608 (2 cilr).

__ , Lemıontej'ım İblis'i, Süleymaniye Krp., Amalya Tekelioğlu, nr. 946 (100 vr.).

_,Mahkeme-i Temyizin Vazifesine Dair, İnkilap Müzesi, Cevdet Paşa el yazısı.

__ , Malıımfit-ı Na.fia, Süleymaniye ~rp., Gelibolulu Tahir Ağa, nr. 88 (32 vr.).

__ , Mamzlıt; İstanbul Belediyesi Aratürk Kiraplığı, Cevdet Paşa Evrakı, nr. 22-25.

_, Mecelle-i Ahkam-ıAdliye, SüleymaniyeKrp., İbrahim Efendi, nr. 340 (633 vr.).

__ , Mecmıia-i Ahmed Cevdet, İstanbul Belediyesi Aratürk Kiraplığı, Cevdet Paşa Ev-rakı, nr. 98.

_, Mecınfta-i Efkdl (Titrih-iAsker-i Osmdni), SüleymaniyeKtp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 1906 (180 vr.)

_, Medhal-ı Kavdid, SüleymaniyeKrp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 6122 (55 vr).

__ , Mi'y!zr-ı Sedad, Süleymaniye Krp., Celal Ökren, nr. 712 (128 vr.).

82

AHMED CEVDET PAŞA VE lcAZE'INA.'vfE'Sİ

_ _ , Mukaddime-i lbn Haldim Terciimesi-Fml-ı Siılis, SüleymaniyeKtp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 891 (316 vr.).

_, Şerhtt Kitiıbi'l-Emiınlıt, Süleymaniye Ktp., Celal Ökten, nr. 180 (94 vr.).

__ , Ta'likat ala Netlıici'l-Ejkizr, Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tahir Ağa, nr. 95 (7 vr.).

_ _ , Ta'likatale'I-Bin:ı, Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tahir Ağa, nr. 95 (43-48 vr.).

_, Ta1ikatale'l-Emsile, Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tahir Ağa, nr. 95 (49-55 vr.).

__ , Ta'lildtale'I-Mucavvel, Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tahir Ağa, nr. 88 (32 vr.).

__ ·_, Ta'likat alej-Şiıfiye (!Giıyetii'l-Beyizıı), Süleymaniye Ktp., Celal Ökten, nr. 489 (55 vr.).

_, Ta'rifiiÜrtifo, Beyazıt K~p., Veliyüddin Efenru, nr. 3308 (14 vr.).

__, Takvimü'l-Edvlır, Beyazıt Ktp., Veliyüdrun Efenru, nr. 3310 (53 vr.).

__, Talimniıme-i Harir, İstanbul 1269/1853.

_ _ , Tarilı-i Cevdet, SüleymaniyeKtp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 869 (12 cilt).

_ · __ , Tefiir Tarihi, SüleymaniyeKtp., İzmirli İsmıül Hakkı, nr. 3814 (152 vr.) .

_, Tefiir-iSıire-i Hiicımit, SüleymaniyeKtp., İzmirli İsmıül Hakkı, nr. 3819 (56 vr.).

_ _ , Tertib-i Cedid-i Kiıvizid-i Omuiniyye, SüleymaniyeKtp., Tahir Ağa Tekkesi, nr. 619 (160 vr.). -

_, Teznkir, IRCICA, 4228 (4 cilc).

__ , Vakfıyi-i Devlet-i Aliye, AofEfenru Krp., AofEfenru Ekj, nr. 449 (456 vr.).

Akkaya, Cevdet, Ahmed Cevdet Ptlfa'mn Din ve Cemiyet Göriişii, (Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi, SBE., (Kayseri, 1992).

Akpınar, Cemi], "İcaıer", Di)•aı1et İslam Aıuiklopedisi (D lA), iscanbul2000, XXI, 393.

Aliye, Farma, Ahmet Cevdet Ptlfa ve Zamam, Dersaader, İsranbul 1332.

Babinger, Franz, Omlllnlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (çev: Coşkun Üçok), Kültür ve Tu-rizm Balcanlığı, Ankara 1982.

Cevdet Paşa, Teulkir, (4 cilc), (yay. haz. Cavid Baysun), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.

Develi oğlu, Abdullah, Biiyiik Insanlar (Oç BinTiirk ve lslam Miielliji), Yaylacık Macbaası, lsranbul 1973.

Doğan, İsmai l, "Sosyolojik Bir Malzeme Olarak Tezak.ir", Ahmed Cevdet Ptlfa (1823-1895), (Sempozyum; 9-11 Haziran 1995), 1997, s. 229-245.

Düzenli, Muruain, "Anadolu'da Hadis Geleneği ve Oaru'l-hadisler", Ondokuz Mayu On i versitesi 1/ahiJıat Fakiiltesi, Çankırı: Çankırı Belediyesi, 30 Nisan-1 Mayıs 201 1, s. 77-87.

83

RASHADAT AHMADOV

Halaçoğlu, Yusuf, Mehmet Akif Aydın, "Cevdet Paşa", Diyaııet islam Aıısiklopedisi (D lA), İstanbul 1993, VII, 443-450.·

Harib ei-Bağdadi, Ebu Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit, {ö. 463/1071), el-Kifoye fi /lmi'r-Rivti.ye, (Tahkik: Ebu Abdullah Surakl-İbrahim Harndi el-Medeni), (Medine, ei-Mekreberü'I-İlmiyye, rs.).

İbn Rüşeyd, Ebıu Abdullah Muhammed b. Ömer ei-Fihri es-Sebti, (721/1321), lsti-dati.tül-lcaze, (Tahkik: Abdüllatif el-Ceylani), Daru Ebi Rakrak Li't-Tıbaari ve'n-Neşr, Raba:t 2007. ·

İbnü'l-İmad.iyye, Ebu'I-Muzaffer Vecihüdd.in Mansur b. Selim el-Hemedani eş-Şafii, (ö. 677/1278), Risafetüıı fi'l-lcaze, (Tahkik: Muhammed Mahmud Dahruc), Darü'l-Kürübi'l-İlmiyye, Beyruc 1971.

İbnülemin Mahmur Kemal İnal, Son Asır Tiirk Şairleri, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1969.

Kehhale, Ömer Rıza, Mu'cenıiil-Miiellifiıı; Terdcimu Musaımifil-Kiitiibi'l-Arabiyye, Mü-esseserü'r-Risa.Je, Beyrur 1414/1993.

Keskioğlu, Osman, Ahmer Cevdet Paşa {1822-1895) Hayatı ve Eserleri, Ankara Üniver-sitesi İlahiyar Fakültesi Dergisi, 1966, cilr: XIV, s. 221-234.

Mehmet Yavuz, Arap Gramerine Dair EserYazan Osmanlı-Türk Alimleri {XVI-XX. Asırlar), Çanray Kitabevi, İstanbul2008.

Ölmezoğlu, Ali,"Cevder Paşa", ls!amAnsiklopedisi, III, 114.

Serkls, Yusufb. İlyan b. Musa ed-Dimaşkl, Mtt'cemii'l-Matbıiati'l-Ambiyye ve'l-Muamıbe, Matbaaru Serkis, Kahire 1928.

Tahir, Bursalı Mehmed, OsmaıılıMiiellifleri, Meral Yayınevi, İstanbul rs.

Tiiı·k Tarih Kımmm, ne. l 105 (72 vr.).

Uçman, Abdullah, "Ahmed Cevdet Paşa", Y11.famları ve Yapıtlanyla OsmanlılarAıısiklopedisi, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 1999, I, 114-115.

Uğur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1992, s. 142.

84