İslâm Âlimleri ansiklopedisi - 18

8/15/2019 İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 18

1/264

18. CİLD

DÜRRÎ-ZÂDE ES-SEYYİD ABDULLAH EFENDİ:Osmanlı âlimlerinden. Doksansekizinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Abdullah’dır. Üçüncü Selm !ân

de"ri şeyhülislâmlarından Dürri#zâde $ehmed %ri& '&endi’nin o(ludur. Dürr#zâde diye bilinir. İs)anbul’dado(du. Do(um )ârihi bilinmemek)edir. *+,- m. *-++/ senesinde İs)anbul’da "e&a) e))i. Üsküdar’da0aracaahmed 0abris)anı’nda de&nedildi.

İlk )ahsilini babasından 12rdü. 3amanının âlimlerinden akl "e nakl ilimleri )ahsil e))ik)en sonra4müderrislik rü5sunu di6lomasını/ aldı. 0üçük yaş)a müderrisli(e başladı. 7azı medreselerde müderrislik

ya6ı64 )alebe ye)iş)irdi. Daha sonra kadılık mesle(ine y2neli64 İzmir kadılı(ına )ayin edildi. *+8- m. *9:,/senesinde $ekke#i mükerreme kadılı(ına )ayin edildi. 7ir müdde) sonra İs)anbul kadılı(ına 1e)irildi. *++8m. *-8;/ senesinde Anadolu kadıaskeri oldu. İki yıl sonra4 *+++ m. *-89/ senesinde


2/264

EBÛ ABDULLAH SEYYİD MUHAMMED:Gas’)a ye)işen e"liyânın büyüklerinden. İsmi $uhammed olu64 künyesi 'b5 Abdullah’)ır. $uhammed

İbni $uh)âr hazre)lerinin soyundandır. **@* m. *9-/ senesinde do(du. *+8, m. *9--/ senesi Eeb’ul#e""el ayının onunda Gas’)a4 Sahra denilen yerde "e&a) e))i.

'b5 Abdullah’da daha çocuk iken yüksek hâller 12rüldü. D2r)#beş yaşlarında iken &aydasız "elüzumsuz oyunlardan "az1eç)i. Daha o yaşlarda 0ur’ân#ı kerm okumak "e ilim )ahsil e)mekle meş1ul oldu.Gazla konuşmazdı. Ho(u "ak)i susmakla 1eçerdi. Iedi yaşına 1elince kırâa) âlimlerinden İmâm#ı mrünü ilim 2(reni64 ibâde) e)mek4 insanlara Allahü )eâlânın dnini 2(re)i64kalblere Allah se"1isini yerleş)irmekle 1eçirdi.

1) %e&'net-ül-evliyâ; cil-!" sh. 125

EBÛ İSHÂK-ZÂDE (ŞERÎF-ZÂDE) ES-SEYYİD MEHMED ATÂULLAH EFENDİ:Osmanlı âlimlerinden. Doksanal)ıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi $ehmed A)âullah olu64

seksenüçüncü şeyhülislâm 's’ad '&endi#zâde $ehmed =er& '&endi’nin o(ludur. 'b5 İshak#zâde "eya =erzâde diye ş2hre) bulmuş)ur. **9, m. *9;:/ senesinde İs)anbul’da do(du. *++@ m. *-**/ senesindeNüzelhisâr’da "e&a) e))i. Nüzelhisâr’da Mâmi#i A)k ci"arında de&nedildi.

0üçük yaşından i)ibâren ilim )ahsiline y2neli64 babasından4 Joka)lı $us)a&a '&endi’den "e zamanınındi(er âlimlerinden akl "e nakl ilimleri )ahsl e))i. Nenç yaşında müderris olu64 ilim 2(re)meye başladı.7irçok medreselerde müderrislik ya6)ık)an sonra kadılık mesle(ini )ercih e))i. + yaşındayken4 **:9 m.*9-,/ senesinde Nala)a kadılı(ına 1e)irildi. Daha sonra 'dirne me"le"iyye)ine nakledildi. *+8@ m. *9:*/senesinde $ekke#i mükerreme kadılı(ına )ayin edildi. *+8- m. *9:,/ senesinde İs)anbul kadılı(ına1e)irildi. 7una ilâ"e olarak


3/264

EBÜL-İRFÂN:$ısır’da ye)işen âlimlerin büyüklerinden. İsmi4 $uhammed bin Ali Sabbân $ısr olu64 künyesi 'bü’l#

İr&ân’dır. 0âhire’de do(du. Do(um )ârihi bilinmemek)edir. *+8@ m. *9:*/ senesi Memâzil#e""el ayı Salı1ünü akşamı 0âhire’de "e&a) e))i. Menâze namazı büyük bir kalabalık )ara&ından kılını64 e"inin bahçesinede&nedildi.

'bü’l#İr&ân küçük yaş)a 0ur’ân#ı kermi ezberledi. İlim 2(renmek için çok çalış)ı. ?ekçok ki)a6 okudu.3amanın büyük âlimleriyle 12rüşü6 derslerini dinledi. =eyh $el5y4 =eyh !asen $üdâbi14 =eyh$uhammed İşmâ"4 =eyh Ahmed Me"her4 =eyh Seyyid 7ülyed4 =eyh Abdullah =ıbrâ"4 =eyh $uhammed

!a&hâ" "e daha birçok âlimden ilim 2(rendi. =eyh !asen Meber)’den Jasrh "e $u)a""el adlı eserleri4As)ronomiye dâir Ha1mn’nin eserini4 !idâye)#ül#!ikme ki)abına =er& !üseyn’nin ya6)ı(ı şerhi okudu.0endisi bu hus5s)aK B!ocam !asen Meber)’den namaz "aki)lerine dâir birkaç eserle4 çeşi)li ilimlere dâirki)a6ları !ane& &ıkhına dâir Dürr#ül#muh)âr "e $olla $iskn şerhini okudumC demek)edir.

0endisi anla)ır B=âziliyye yolunun edebini üs)âd Abdül"ehhâb %ri& $erz5k’den 2(rendim. Pzunzaman sohbe)lerine de"am e))im. 0endisindenK &ıkıh4 )e&sr "e hads 1ibi zâhir bil1iler yanında4 himme)i "eyüksek )e"eccühleri bereke)i ile )asa""u& ilmini "e edebini de 2(reni64 e"liyâlık makamlarında büyük 6aysahibi oldum.C

'bü’l#İr&ân4 ilim 2(renmek için çok büyük 1ayre) sar&e))i "e ne)icede4 akl müsbe) ilimler/ "e naklyüksek din ilimleri/ ilimlerde üs)ün bir dereceye yükseldi. !ocaları haya))a iken mu’)eber ki)a6ların)amâmını okumuş)u.

'bü’l#İr&ân4 2mrünü4 2(renme yanında4 2(re)mek s5re)iyle de 1eçirdi. Hok )alebe ye)iş)irdi Jahkk4)e)kik4 münâzara "e cedel ilimlerindeki mahâre)iyle heryerde ş2hre) buldu. Asrının âlimleri arasında üs)ün"ası&ları "e &azile)iyle hürme) "e i)ibâr 12rdü. Jârih#i Meber) ki)abının müelli&i4 onun kendi babasıyla12rüş)ü(ünü "e kendisinden çok is)i&âde e))i(ini bildirdi. 'bü’l#İr&ân4 İmâm#ı =a&i hazre)lerinin kabriyanındaki Salâhıyye’de namaz "aki)lerini )a’kib mem5rlu(unda bulundu. Daha sonra ilimde üs)ün birderecede bulunan 0âdı Ja)ar#zâde Abdullah '&endi ile =eyh $uhammed Menâc4 'bü’l#İr&ân’ın &azile)leriniişi)i6 sohbe)ine 1eldiler. Ees Süleymân '&endi de 'bü’l#İr&ân’ın sohbe)lerine ka"uş)u. 0e)hüda !asen ?aşada sohbe)ine 1ider 1elirdi. ?aşa4 'bü’l#İr&ân’a "e çocuklarına çok ikram "e ihsânlarda bulundu.

'bü’l#İr&ân çok eser yazdı. 'serlerinden bazıları şunlardır *# !aşiye alel 'şm5n4 +# !aşiye alâ =erh#il#Psâm ales#Semerkandiyye4 ,# !aşiye alâ =erhi $ele"4 # Eisale & ilm#il#beyân4 ;# Eisâle#i azme4 @#$anz5me & ilm#il#ar5z4 9#


4/264


5/264

'b5 Sad Gâr5k hazre)lerinin )alebelerinden birinin karşısına bir1ün bir arslan çık)ı. !emen hocasınıha)ırlayı6 imdâdına ye)işmesini is)edi. 'b5 Sa’d Gâr5k hazre)leri birdenbire 12zükü6 elinde )u))u(u birso6a ile arslana "uru6 oradan uzaklaş)ırdı.


6/264

$eci)2zü’nde do(du. *+:- m. *--*/ senesinde İs)anbul’da "e&a) e))i. Gâ)ih Mâmii bahçesindeki eskişeyhülislâmlardan $ehmed Ee&k '&endi "e >mer !ilmi '&endi’nin mezarlarının yakınında de&nedildi.

İlim 2(renme ça(ına 1elince4 ilk 2nce Amasya’ya4 daha sonra 0onya’ya 1iderek ilim 2(rendi. !asenGehm '&endi ile birlik)e aynı medresede )alebe oldular. 0onya’da bazı ilimleri 2(rendik)en sonra İs)anbul’a1eldi. idinli $us)a&a '&endi’nin derslerine de"am e))i. Üs)ün bir 1ayre) sahibi olu64 )a)il zamanlarını dahboş 1eçirmezdi. Abdurrahmân '&endi’den de ders aldı. *+;8 m. *-,/ senesinde akl "e nakl ilimlerdeyüksek dereceye ulaşı64 icâze) di6loma/ aldı. *+;* m. *-,;/ senesinde rü5s im)ihanını kazanı6 müderrisoldu. Ders oku)u6 )alebe ye)iş)irdi. *+;; m. *-,:/ senesinde ilk olarak B!âriçC rü)besiyle Sırrı#zâde$escidi’nde ders "erdi. Daha sonra derece derece yükselerek &e)"âhâneye de"am edi6 müse""id &e)"â

müs"eddelerini yazan/ oldu.*+9- m. *-@*/ senesinde İs)anbul kadılı(ı ka6ı nai6li(ine 1e)irildi. *+9: m. *-@+/ senesinde &e)"âemnli(i başmüse""idli(ine yükseldi. *+-+ m. *-@;/ senesinde Asker kassam kadılı(ına "e&a) edenkimselerin kalan mirasını mirasçılara )aksim eden kadı/ )ayin edildi. Aynı sene içinde Ienişehir kadılı(ınanakledildi. *+-, m. *-@@/ senesinde4 Gilibeli !all '&endi’nin ders "eklli(ine 1e)irilmesi üzerine boşalanGe)"â emnli(ine )ayin edildi. Aynı zamanda 'dirne me"le"iyye)i 6âyesiyle *+- m. *-@9/ senesinde!aremeyn 6âyesiyle4 *+-; m. *-@-/ senesinde İs)anbul 6âyesiyle )al)i& edildi. Aynı sene içinde '"kâı!ümây5n "akı&lar/ mü&e))işli(ine )ayin edildi. *+-@ m. *-@:/ senesinde bu "az&eden ayrılarak hacca1i))i. !ac ibâde)ini &â4 ?ey1amber e&endimizin sallallahü aleyhi "e sellem/ 0abr#i şer&ini ziyâre) edi6d2ndük)en sonra B=er’iyye Jedkikler $eclisiC "e kısa bir müdde) sonra B$ecelle Memiye)iC üyeli(ine1e)irildi. 7u arada $ecelle Memiye)i başkanı Ahmed Me"de) ?aşa ile uzun müdde) beraber kalı6 birlik)eçalış)ı. Ahmed Me"de) ?aşa onun ilminden çok is)i&âde e))i. *+-- m. *-9*/ senesinde ikinci de&a Ge)"âemnli(ine )ayin edildi. Arkasından da B=er’ !âkimler Seçim $eclisiC üyeli(ine 1e)irildi. *+:8 m. *-9,/senesinde Anadolu kadıaskeri 6ayesi "erildi. *+: m. İ-99/ senesinde açılan 7irinci $eclis#i $eb’usân’aüye olarak 1irdi.

Aynı yıl içinde !asen !ayrullah '&endi’nin "az&eden ayrılması üzerine boşalan şeyhülislâmlıkmakamına4 Sul)an İkinci Abdülhamd !ân )ara&ından )ayin edildi4 * yıl : ay kadar bu makamda kaldık)ansonra4 *+:; m. *-9-/ senesinde bu "az&eden ayrıldı. 7u sırada A’yân üyeli(i de"am ediyordu. 0endie"ine çekili6 ibâde) "e )âa) ile meş1ul iken "e&a) e))i.

'l#!âc 0ara !all '&endi4 akl "e nakl ilimlerde derin âlim4 &ıkıh ilminde 2zel ih)isas sahibi idi. İlmiyleamel eden &azile) sahibi mü))ek haramlardan sakınan/ "e Allahü )eâlâya çok ibâde) eden bir zâ) idi. 7azımu’)eber &ıkıh ki)a6larına Arabça )akrizleri "ardır.

1) İlmiye sâlnâmesi; sh. 8#

EL-HÂC MEHMED REFÎK EFENDİ:Son de"ir Osmanlı âlimlerinden. Iüzdokuzuncu Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Ee&k olu64 'l#!âc

$ehmed Ee&k '&endi diye bilinir. 7osnalı !âcı Abdullah '&endi’nin )orunu "e Ali '&endi’nin o(ludur. 7u1ünIu1osla"ya sınırları içinde bulunan 7osna’ya ba(lı Helebi6azarı kasabasında4 *++: m. *-*,/ senesindedo(du. *+-- m. *-9+/ senesinde İs)anbul’da "e&a) e))i. Gâ)ih Sul)an $ehmed !ân )ürbesi ci"ârındade&nedildi.

İlk 2(renimini ya6arken babası "e&a) e))i(inden ye)im kaldı. 7osna Sarayı’na 1eli6 hem )ahsilinede"am e))i4 hem de şer’iyye mahkemesinde mem5r olarak çalış)ı. 7osna kadısı s6ar)alı !üseyn '&endi4$ehmed Ee&k’in zekâ "e kabiliye)ini )akdr edi64 *+: m. *-,,/ senesinde İs)anbul’a 1e)irdi. 7u sıradas6ar)alı !üseyn '&endi’nin kızıyla e"lendi. 3amanının âlimlerinin ders meclislerinde bulunu64 akl "e naklilimleri )ahsil e))i. $üzelle& Ahmed '&endi’den âle) ilimlerini "e dn ilimleri )ahsil e))i. Gerâiz ilmini $ehmedSâkıb '&endi’den 2(rendi. *+;, m. *-,9/ senesinde kayın6ederinin =am kadılı(ına )ayini esnasında

onunla birlik)e =am’a 1i))i. Orada =eyh#i ekber $uhyiddn#i Arab4 hazre)lerinin kabrini ziyâre) edi6eserlerini mü)âlâa e))i. $uhyiddn#i Arab’yi birkaç de&a rüyâsında 12rdü. Iine =am’da med&5n bulunan


7/264


8/264

(ûl-i ?m, ihsân ee â,'i 9üa"Aaa*ına ,ûşen ls+n ile,im tâ haş,a e *+ hânâh.

%âı *i, âh ile tâ,ihini itmâm eyleim"Bl+ ş,e&i-âev'’ye Ci,evs-i a’lâ cilveâh *+8+C

$anâsı İyilikler sahibi 'şrezâde Abdülkâdir '&endi4 Allahü )eâlânın emriyle Girde"s Menne)’ine12ç)ü. >mrü4 insanlara Allahü )eâlânın kelâmını açıklamak "e Eabbini zikre)mekle 1eç)i. Pmarım yeri Adn

Menne)’indeki kürsüdür. 7unda şü6hem yok)ur. Akranları arasında eşsiz "e kıyme)li bir zâ) idi. İlim "eir&anı4 onun Allahü )eâlâya yakınlı(ının şahidi idi. Jaliblerine )e&srini anla)arak iki de&a 0ur’ân#ı kermiha)me))i. 7ü)ün kalbimle s2ylüyorum4 beldemizin i&)iharı idi. Aslı nesli )emizdir. Dedeleri de 2"1üye mazharolmuşlardı. !er biri4 asırlarında insanlara do(ru yolu 12s)eren mürşidler oldular. Allahü )eâlâ 2mrünü uzune)sin. Der1âhında adının haşre kadar yaşamasını dilerim. Sâdık bir B%hC ile haya) hikâyesini )amamladım"e )ârihini düşürdüm. 'şrezâde’ye Girde"s Menne)’inin yükseklikleri mekân oldu.C

Ie)iş)irmiş oldu(u )alebeleri yanında 6ek kıyme)li eserler de kaleme alan 'şrezâde Abdülkâdir'&endi4 babasının B'ns#ül#cinânC adlı )e&srini Arabça olarak )elhis kısal)mak/ ederek4 B3übde)#ül#beyânCadını "erdi. 7ir de Ees5lullah e&endimizi sallallahü aleyhi "e sellem/ 2"en B$anz5me#i $e"ld#i şer&C adlımanz5m bir eseri "ardır. Ayrıca BSırrC "e B


9/264

FADL-" HAK HAYRÂBÂDÎ:!ads4 )ârih "e &ıkıh âlimi4 )asa""u& ehli4 "el4 mücâhid. *+*+ m. *9:9/ senesinde Delhi’de do(du.

İsmi4 $uhammed Gadl#ı !ak !ayrâbâd’dir. 7abası4 =âh eliyyullah#ı Dehle" hazre)lerinin o(lu =âhAbdülaâz Dehle"’dir. Soyları !z. >mer’e dayanır. >mrünü4 zâlim İn1iliz müs)emleke ku""e)lerine karşımücâdele ile 1eçirdi. *+9- m. *-@*/ senesinde 'ndoman Adası’na sürüldü. Ia6ılan işkence "e eziye)lerne)icesi4 aynı yıl içinde şehd olarak rahme)#i Eahmâna ka"uş)u.

>)eden beri her ilimde s2z sahibi olan bir ailenin çocu(u olarak dünyâya 1elen Gadl#ı !ak !ayrâbâd4helâl rızıkla besleni64 her hâl "e hareke)i4 Ees5l#i ekremin sallallahü aleyhi "e sellem/ 1üzel ahlâkınauy1un olan mübârek kimselerin )erbiyesi ile ye)iş)i. Daha küçük yaş)a iken ilim )ahsiline başladı. Allahü

)eâlânın yüce ki)abı 0ur’ân#ı kermi baş)an sona ezberledi. 3ihni4 0ur’ân#ı kerm n5ru ile aydınlandı. 3ekâsı6arladı. !â&ızası inkişâ& e))i. 0ısa zamanda )emel din bil1ilerini "e âle) yardımcı/ ilimlerini 2(reni64 hads4)e&sr 1ibi yüksek ilimlerin )ahsiline başladı. 7aş)a babası =âh Abdülazz Dehle" "e =âh Abdülkâdir$uhaddis Dehle" olmak üzere birçok âlimden ilim 2(rendi. *++; m. *-*8/ senesinde onüç yaşında iken)ahsilini )amamlayı6 icâze) aldı. Heş) büyüklerinin yolunda ye)işerek kemâle 1eldi. !er ilimde ileri oldu.Ees5l#i ekremin 1üzel ahlâkına uy1un yaşar4 Allahü )eâlârun emir "e yasaklarına uymak "e insanlara2(re)mek için çalışırdı. !erkes )ara&ından se"ilir4 nasiha)leri insana çok )esr ederdi.

3amanının âlimleri )ara&ındanK &ıkıh4 )e&sr4 hads4 man)ık4 hikme) "e di(er ilimlerde de"rinin bir)anesi oldu(u4 onun ulaş)ı(ı mer)ebelere bir başkasının ulaşmasının çok zor oldu(u bildirildi.

3amanının âlimlerinden Abdülhay Rükne"K BGadl#ı !ak !ayrâbâd4 üs)âdlar üs)adı4 hikme) "e aklilimlerde benzeri olmayan bir âlim idiC buyurdu.

>mrünü ilim 2(renmek4 2(re)mek "e Allahü )eâlânın rızâsı için ibâde)le 1eçiren Gadl#ı !ak!ayrâbâd4 6ekçok )alebe ye)iş)irdi. Jalebeleri arasından o(lu Abdülhak !ayrâbâd4 !idâye)ullah !ânMün65ri4 Abdülkâdir 7edây5n4 Geyzu’l#!asen Sehâren65r4 !idâye) Ali 7erile"4 $uhammed Abdullah7el1erâm4 Abdü’l#A’lâ Eâm65r4


10/264

O(ullarınızın e)inden ya6)ırdımC dedi. Sonra Sul)an’ı4 ze"cesini "e di(er yakınlarını Ean1on şehrine sür1ünedi6 habse))iler. Sul)an *+9: m. *-@+/ senesinde zindanda "e&a) e))i. Delhi’de üçbin müslümanıkurşunlayarak4 yirmiyedibin kişiyi de keserek şehd e))iler. Ancak 1ece kaçanlar kur)ulabildi. İn1ilizler di(erşehirlerde "e k2ylerde de sayısız müslümanları 2ldürdüler. Jârih san’a) eserlerini yık)ılar. 'şi bulunmayan4kıyme) biçilemeyen zne) eşyâlarını 1emilere dolduru6 Rondra’ya 12)ürdüler.C

İn1ilizlerin muh)eli& )ârihlerde4 dünyânın muh)eli& yerlerinde "e bilhassa !indis)an’da müslümanlara"e İslâm dnine karşı ya6)ıkları hıyâne)leri "e cinâye)leri daha &azla anlamak için4 *,, m. *:*@/senesinde 7eyru)’)a basılmış olan 's#Seyyid $uhammed !abb Pbeyd 7ey’in BMinâyâ)#ül#İn1ilizC ki)abınıokumak lâzımdır./

İn1ilizler4 kan a(la))ıkları müs)emlekelerine kendi ye)iş)irdikleri adamlarını 12ndermişlerdir. 7uadamlar4 s2zde ba(ımsızlık hareke)ini başla)mış4 şeklen İn1ilizlerden ba(ımsızlık hakkını ko6armış)ır. $add"e zâhir ba(ımsızlık "erdikleri ülkeleri ma’nen iş1al ederken4 he6 bu şahısları kullanmışlardır. Ian kendiye)iş)irdikleri ya da sa)ın aldıkları bu insanları4 bu ülkelere lider olarak em6oze e)mişlerdir. 7u ülkelerinmazl5m halkı4 İn1iliz yalanının do(rulu(unu bile )ahkk edemeden4 korkunç 6ro6a1anda medo)larına kendi1enç kuşaklarını )eslim e)mişlerdir. 7u ülkelerin mill marşı4 bayra(ı olmuş)ur. Gaka)4 asla ba(ımsızolamamışlardır. ?arlamen)oları4 başbakanları "e bakanları olmuş)ur. Gaka) asla s2z sahibi olamamışlardır.

1) +’cem-ül-müelli&'n; cil-11" sh. 13#2) smâ-ül-müelli&'n; cil-2" sh. 377 3) +’cem-ül-mat*ûât; sh. 53!) İâh-ül-menûn; cil-2" sh. 285) s-%ev,et-ül-9iniyye 13!8) (ah'-ül-&etvâ m+aimesi Aah,-13$$7) Cal-ı 9a 9ay,â*â' Eahmû /hme e,eât')

FERDÎ ABDULLAH EFENDİ:Anadolu’da ye)işen e"liyânın büyüklerinden. İsmi4 Gerd Abdullah '&endi olu64 $anisa’nın Jur1u)lu

kazâsındandır. Do(um )ârihi bilinmemek)edir. *+9 m. *-;9/ senesinde İs)anbul’da 'mr 7uhârder1âhında "e&a) e))i. Adı 1eçen der1âhın bahçesinde med&5ndur.

İlim )ahsilini İs)anbul’da )amamladık)an sonra4 do(u6 ye)iş)i(i kasabada şimdiki ismi Jur1u)lu/mü&)lik ya6an Abdullah '&endi4 ilmin yayılmasına çok hizme) e))i. !acca 1i))i(inde $ekke#i mükerremede4$üceddidiyye yolunun "e Abdullah#ı Dehle" hazre)lerinin hal&elerinin büyüklerinden olan !indli$uhammed Mân '&endi’ye )alebe oldu. O büyük zâ)ın huz5runda ye)işerek kemâle 1eldik)en sonra4 icâze)"e hilâ&e) almakla şere&lendi.

72ylece hem zâhir hem de bâ)ın ilimlerde ye)işmiş olarak memleke)ine d2ndü. =eyhülislâm %ri&!ikme) 7ey’in kadr "e kıyme) bilen delale)iyle4 İs)anbul’da Gâ)ih ci"ârında bulunan 'mr 7uhâr der1âhında)alebelere ders "ermek4 onları zâhir "e bâ)ın ilimlerde ye)iş)irmek üzere )ayin edildi. e&a)ına kadar orada"az&e ya6)ı.

Jur1u)lu’da hayr sahi6lerinden !üseyn A(a’nın ya6)ırdı(ı kü)ü6hâne için nazm hâlinde yazdı(ı )ârih4adı 1eçen kü)ü6hânenin ka6ısında kazınmış)ır.

7u kü)ü6hânede4 kendi el yazısıyla yazılmış bir mecm5ada4 Salâ)#i $eşşe şerhi "e İmâm#ı Süy5)’nin%yâ)#ı $ens5ha isimli eserinin manz5m olarak )ercümesi "ardır. Jürkçe4 Arab "e Gâris lisanlarına4herbirisinde ayrı ayrı şiir s2yleyecek kadar "âkı& idi. 7u hâl4 der1âhda muha&aza olunan BD"ânCındananlaşılmak)adır.

1) Bsmanlı üelli&le,i; cil-1" sh. 1!2

FEYZULLAH EFENDİ:Osmanlılar zamanında ye)işen İslâm âlimlerinden. İsmi4 $uhammed Geyzullah '&endi olu64 şimdi

7ul1aris)an’da bulunan Silis)re’nin Sazlı k2yündendir. *++8 m. *-8;/ senesinde orada do(du. *+:, m.*-9@/ senesinde İs)anbul’da "e&a) e))i. Jürbesi Gâ)ih’de !alıcılar sem)inde bulunan der1âhındadır.

Iedi yaşında mek)ebe 1iden Geyzullah '&endi4 0ur’ân#ı kermi bir senede ha)me))i. Onsekiz yaşınakadar akl "e nakl ilimleri okudu. Silis)re’yi Euslar is)ilâ edince4 idin’e 1eldi. 7urada kaleye ne&er olarakkaydolundu. *+8 m. *-+/ senesinde4 babası 2ldük)en sonra sa"aşlara ka)ıldı. >mer ?aşa ile Siroz’a1i))i. Ordu dâiresine alını64 le"azım başkanlı(ına 1e)irildi. Daha sonra do(udaki muharebelerde debulundu. 7undan sonra4 $e"lânâ !âlid#i 7a(dâd hazre)lerinin $ala)ya’da bulunan hal&esi olan $ü&) !âcı!üseyn '&endi’ye )alebe olu6 )asa""u& yoluna 1irdi. O mübârek zâ))an &eyz alarak4 !âlidiyye yolundayüksek derecelere ka"uş)u.

7undan sonra4 mem5riye)i sebebiyle $araş’a )ayin olunan Geyzullah '&endi4


11/264


12/264


13/264


14/264


15/264

BEisale &il#kıyâsC4 kelâm ilmine dâir Melâleddn De"ân’nin BAkâid#i Ad5diyyeCye ya6)ı(ı şerhe haşiye4 B%dâb#ül#bahs "el#münâzaraC4 yine man)ıkla il1ili BJehzib haşiyesiC4 Bahde)#i "üc5d risalesiC "e dahabaşka eserleri "ardır. 0i)a6larından birço(u basılmış4 medreselerde ders ki)abı olarak oku)ulmuş)ur.7ilhassa BMelâl haşiyesiC ismiyle )anınan kelâm ilmine âi) Melâleddn De"ân’nin4 Akâid#i Ad5diyye şerhineya6)ı(ı haşiye4 en çok )anınan "e okunan eseridir.

1) smâ-ül-müelli&'n; cil-1" sh. 2222) Bsmanlı üelli&le,i; cil-2" sh. " cil-3" sh. 2$33) l-/’lâm; cil-1" sh. 327

!) +’cem-ül-müelli&'n; cil-2" sh. 2$8" cil-" sh. !$5) (am İlmihâl %e’âet-i *eiyye; sh. 17!8) :eh*e, /nsil


16/264


17/264

B$ecm5a#i Je"ârhC adlı di(er bir eserinde ise4 câmi "e )ekkelerden başka çeşmelerin ya6ılış )ârihleri"e bazı meşh5rların "e&a) )ârihleri ile il1ili düşürülmüş )ârih manz5melerini "ermek)edir.

1) Bsmanlı üelli&le,i; cil-3" sh. !2) smâ-ül-müelli&'n; cil-1" sh. 327 3) İâh-ül-menûn; cil-1" sh. 3$7 !) 9a'at-ül-cevâmi’; cil-1" sh. !8" 1!!5) +’cem-ül-müelli&'n; cil-3" sh. 31!

HAMÎDÎ-ZÂDE MUSTAFA EFENDİ:Osmanlı âlimlerinden. Doksanbirinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi4 $us)a&a olu64 ulemâdan $ısırkadısı !amd $ehmed '&endi’nin o(ludur. B!amd#zâdeC diye meşh5rdur. Do(um yeri bilinmemek)edir.** m. *9,*/ senesinde do(du. *+8- m. *9:,/ senesinde $anisa’da "e&a) e))i. 0abri $anisa’dadır.

Hocuklu(undan i)ibâren ilim )ahsiline başladı. 7abasından "e zamanının âlimlerinden akl "e naklilimleri )ahsil e))i. Nerek babasının )eş"ki4 1erekse üs)ün zekâsı sebebiyle yüksek ilimlerde ilerleyi64)ahsilini )amamladı "e **@- m. *9;/ senesinde üs)ün başarı 12s)ererek4 müderrislik di6lomasını aldı. 7uarada )asa""u&a karşı da il1i duyu6


18/264


19/264

Dn ilimler "e &en ilimleriyle birlik)e4 Arab "e Gars edebiya)ında da 1eniş bil1i sahibi idi. Hok sayıdaki)a6ları4 Jürkçe "e Ara6ça bazı şiir "e kasideleri "ardır. Sünbül#zâde ehb’nin BJuh&eC ismindeki eserine1aye) 1üzel bir şerhi oldu(u 1ibi4 BJuh&e#i =âhidCyi de şerhe)miş)ir. Iine ehb '&endi’nin B


20/264

0albini k2)ülüklerden arındırı64 ne&sini )erbiye eyledi. Ees5l#i ekrem e&endimizin sallallahü aleyhi "esellem/ 1üzel ahlâkıyla ahlâklandı.

!aremeyn kadılıklarında da bulunan Seyyid İbrâhim Gasih '&endiK ilmi4 )ak"âsı4 1üzel ahlâkı "e 1üzeleserleri ile insanlara nasiha)lerde bulunurdu. S2zleri "e hâlleri insanlara )esr ederdi. $e"lânâ !âlid#i7a(dâd hazre)lerinin muarızlarına4 us)a kalemiyle beli( ce"a6lar "eren İbrâhim Gasih '&endi4 bu hus5s)a4zamanın 7a(da) mü&)si Al5s’nin yazdı(ı bir risaleye de ce"a6 yazmış)ı. 7u risaleyi niçin yazdı(ını "eyazdık)an sonra 12rdü(ü rüyâyı B$ecd#i)#)âlidC adlı eserinin 99. sahi&esinde ş2yle anla)mak)adır B7a(da)"âlisi $ehmed


21/264


22/264

=ihâbüddn 'b5 mer Sühre"erd de rahme)ullahi aleyh/4 BA"âriül#meâri&C ki)abında4)ahıyyâ)ın âdabından bahsederkenK B


23/264


24/264

7azan mesa&enin uzak olması "eya b2yle zâ)ların bilinmemesi sebebiyle onları bulmak zor olabilir.72yle bir durumda olan kimsenin4 mâne" olarak4 yukarda bahse))i(imiz şekilde4 Ees5lullahın sallallahüaleyhi "e sellem/ r5hâniye)ine y2nelmesi caizdir. Gaka) şu şar)lara da riâye) e)mek lâzımdır. 7ir daha1ünaha d2nmemek üzere4 her 1ünâhına )2"be e)mek4 i’)ikâdı4 'hl#i sünne) "e cemâa) i’)ikâdı üzeredüzel))ik)en sonraK s2z4 &iil4 amel bakımından azme) yolu üzere İslâmın emir "e yasaklarına ya6ışmak4bü)ün işlerinde 1ücünün ye))i(i kadar )ak"âyı 12ze)mek)ir. Hünkü Allahü )eâlâ4 Je1âbün s5resi *@. âye)#ikermesinde meâlenK “(llahın yasak e$$iği eylerden, &'c'n'z'n ye$$iği kadar 0erhiz ediniz”buyurmak)adır.

İşlerde )ak"â hus5sunda bir eksiklik olursa4 ir)ibâ) hâsıl olmaz. !akka))e bu ir)ibâ)4 )ak"ânın "e

Allahü )eâlânın rızâsının hâsıl olmasında 2lçüdür4 )erazidir.7ir kimse bu esasları mükemmel bir şekilde yerine 1e)irince4 Ees5lullah e&endimizin sallallahü aleyhi"e sellem/ mübârek r5h#u şer&lerine r5hen y2nelir. Ees5lullahın sallallahü aleyhi "e sellem/r5hâniye)lerinden4 Allahü )eâlânın rızâsının hâsıl olması için şe&aa) is)er. Ees5lullah e&endimizi sallallahüaleyhi "e sellem/ "esile ederek4 Allahü )eâlâya yal"arır. !er1ün 1ücünün ye))i(i kadar4 huş5’ "e )a’zim ilecehr sesli/ olarak 0ur’ân#ı kerm okur. !er1ün bir hizbden beş say&a/ az okumaz. Daha &azla okumanınbir sınırı yok)ur.

7ir kimsenin4 0ur’ân#ı kerm okumaya 1ücü ye)mezse4 0elime#i )e"hd okumaya ya6ışır. Hünkü0elime#i )e"hd4 0ur’ân#ı kermin 2zü4 hulâsası "e en üs)ün zikirdir.

!er1ün açık)an "eya 1izli olarak4 0elime#i )e"hdi 1ücünün ye))i(i kadar okur. Okurken sa( )ara&ado(ru ne&y kısmını4 sol )ara&a do(ru isbâ) kısmını okur. ems-üş-şümûs; sh. 13!" 133) smâ-ül-müelli&'n; cil-1" sh. !2


25/264


26/264


27/264


28/264


29/264


30/264


31/264


32/264

inananlardan al)ı 1enç4 bir k2şede4 bu zâlimlerin &i)nesinden kur)ulmak için dua ile meş1ul idiler. Onlar buhâlde iken4 Dakyanus’a haber "erildi. O da onları ça(ırı6 )ehdid eyledi. Onlar )e"hd yolunda seba)12s)eri64 şirki kabul e)mediler. Dakyanus onların bü)ün malını alı6K BNençsiniz. Size iki üç 1ün mühle)"eriyorum. 0ur)ulmak mı4 2lmek mi4 han1isini )ercih ediyorsunuzTC deyi6 kendisi bir başka şehre 1i))i. O1ençler &ırsa)ı 1anime) bili6 aralarında meş"ere))en sonra kaçmaya karar "erdiler. !er biri babasınıne"inden azık "e na&aka için bir mik)ar erzak alı64 şehre yakın bir da(a do(ru yola çık)ılar. Iolda 1iderkenbir çobana ras)ladılar. Hoban da imanlı oldu(u için onlara ka)ıldı. Hobanın k26e(i de bunlara )âbi olu64arkalarından 1iderdi.


33/264

=eyh İbrâhim Eeyyâh4 $uhammed 7ahr bin Abdüsse))âr4 Sâlih Nan5ş es#S5s "e =eyhülislâm$uhammed bin Ahmed’in ilim meclislerinde bulundu. Gıkıh ilminde çok derin bil1iler 2(rendi. Jârih ilmindemü)ehassıs oldu. 7ir de"le) hakkında4 sanki o de"le)in ileri 1elenlerinden birisi imiş 1ibi konuşabilirdi.

İsmâil Jemm4 3ey)5ne Üni"ersi)esi’nde müderrislik ya6)ı. $üderrislik "az&esi yanında *++* m.*-8@/ senesi Sa&er ayında kadı oldu. Daha sonra $ahm5d ?aşa4 *+,8 m. *-*;/ senesinde &e)"â işleriniona "erdi.

İsmâil Jemm’nin yazmış oldu(u eserlerden bazıları şunlardır *# Jakydün & men )e"ellâ#el#imâme)e"el#hi)âbe)e bi câmi#iz#3ey)5ne min ahd#il#İmâm İbn#i Are&e ilâ asrih4 +# Eisâle)ün &il#hul5""i#indel#$ısrıyyn "el#me1âribe4 ,# 'l#$ineh#ül#ilâhiyye & )ams#id#dalâle)#il#ehhâbiyye ehhâbli(in kurucusu

$uhammed bin Abdül"ehhâb’ın4 !am5de ?aşa’ya4 kendi bozuk yolunu anla)an bir mek)56 12ndermesiüzerine4 !am5de ?aşa4 İsmâil Jemm’den "ehhâbli(in bozuklu(unu anla)an bir ki)a6 yazmasını ricae)mesi üzerine bu eseri yazdı.

1) (e,âcim-ül-müelli&'n; cil-1" sh. 2!7 2) +’cem-ül-müelli&'n; cil-2" sh. 2833) ,celmann; %+mer '&endi’nin o(ludur. 7u sebe6le B0âdı#zâdeC diye ş2hre) bulmuş)ur. **@8 m. *99/

senesinde Joka)’)a do(du. *+; m. *-,-/ senesinde İs)anbul’da "e&a) e))i. 'yy5b Sul)an ci"arında47os)an İskelesi yakınına de&nedildi.0üçük yaşından i)ibâren )ahsile y2neli64 ilk )ahsilini babasından aldı. Daha sonra İs)anbul’a 1eli64

zamanın meşh5r âlimlerinden akl "e nakl ilimleri 2(rendi. **:@ m. *9-+/ senesinde 1irdi(i im)ihandaüs)ün başarı 12s)ererek4 müderrislik rü5sunu di6lomasını/ kazandı. 0âdılık mesle(ini )ercih ederek4Anadolu "e Eumeli’nin birçok illerinde kadılık ya6)ı. İnsanlara Allahü )eâlânın emir "e yasaklarını anla)arak4


34/264


35/264


36/264


37/264

0uşadalı’dan başka4 Ahmed


38/264


39/264

huz5runa 1idi6 1eldi(i için4 o yolların ha)âlarını "e )ehlikelerini 12rü6 anlamış)ır. $ürşid#i kâmil4 kendisineba(lanan )alebesini o yollardan kolaylıkla 1eçirir. $ürşid#i kâmilin alâme)i çok)ur. Gaka) s2yliyece(im şu üçhus5su iyi dinle *# !uz5runa "ardı(ın zaman bü)ün 1amın "e kederin 1ider4 içinde bir &erahlık "emuhabbe) uyanır. +# $eclisinden ayrılmayı is)emezsin. 7ir inci )anesi 1ibi olan s2zleri4 muhabbe)ini ar))ırır.,#3iyâre)ine 1elen herkes duasını niyaz ile mesr5r olurlar. 7u üç sı&a)ı kendisinde )o6layan zâ)ın bü)ünahlâkı Ees5l#i ekremin sallallahü aleyhi "e sellem/ ahlâkıdır. 7u üç sı&a) "e alâme)4 riyasız4 12s)erişsizhan1i zâ))a 12rülür "e bilinirse4 hemen o zâ)a )am bir )eslimiye) ile )eslim olL Menâze yıkayanın elindekime")a 1ibi emre))i(i yerde dur. !er emrine uy. !izme)lerini "e emirlerini kendine ni’me) bil.

=u hus5sa çok dikka) e)melidir. 7abadan kalmış "eya bir kolayını bulu6 1elir )emin e)mek 1ayesiyle

bir der1âh ele 1eçirmiş kimseler "ardır. 7unlar )asa""u& yolunda4 bazı ki)a6 "e risaleleri okuyarak âri&likiddia ederler. B=eyhizC diyerek4 insanlara do(ru yolu 12s)ermek is)erler. Gaka) kendileri do(ru yolun han1isioldu(unu bilmezler. 72yle kimseler k2r bir insan 1ibidir. 7unların )alebeleri de k2r olur. 7unların4 enindesonunda )ehlikeli bir uçuruma düşmelerinden korkulur.

7ir başka 1rub daha "ardır ki4 bunların ne 1usl abdes)i4 ne abdes)i4 ne namazı4 ne de oruçları "ardır.!er )ürlü yasakları mubah derecesinde işlerler. B7izim 1uslümüz ezeldir. Abdes)imiz o zaman alınmış)ır.âh-ı evneyni hemân"Bl vaitte cümle alım ta,+ma, l+ amân.

est l+< alım ,aa *ilme l+m enimi"=?,üm anca evvel-ü âhi, cihân-ı hememi.

Ka


40/264


41/264


42/264


43/264

"e şeyhülislâmlık ya6)ı(ı müdde) içinde adâle) "e do(rulukdan ayrılmadı. M2mer) "e kerem sahibi olan$ekk $ehmed '&endi4 birçok hayır "e hasenâ)da bulunmuş)ur. Nelirinin bir kısmını &akirlere "e hayırişlerine "ak&e))i.

%lim "e &âzıl bir zâ) olan $ekk $ehmed '&endi’nin bazı eserleri şunlardır *# !âşiye#i e"âil#i 7eydâ"7eydâ" )e&srinin bir kısmına yazmış oldu(u haşiyedir. +# =erh#i 0asde#i 7ürde4 ,# D"ân4 # !amd "eşükürle il1ili bir risâle4 ;# Allahü )eâlânın sı&a)larını açıklayan bir risale4 @# Gıkıh us5lüyle il1ili şiir )üründebir risâle4 9# Ja"zh adlı eserin d2r) b2lümünü açıklayan risâle "e başka risâleleri "ardır.

1) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 111

2) İlmiye sâlnâmesi; sh. 557 MEKKÎ-ZÂDE MUSTAFA ÂS"M EFENDİ:Osmanlı âlimlerinden. Iüzüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi4 $us)a&a %sım olu64 seksendokuzuncu

şeyhülislâm $ekk $ehmed '&endi’nin o(ludur. $ekk#zâde diye bilinir. **-9 m. *99,/ senesindeİs)anbul’da do(du. *+@+ m. *-@/ senesinde İs)anbul’da "e&a) e))i. Gâ)ih’)e 7ahâ '&endi kabris)anındababasının kabri yanına de&nedildi.

7abasından "e zamanının di(er âlimlerinden ilim )ahsil edi64 onüç yaşındayken B!âriçC rü)besiylemüderris oldu. Heşi)li medreselerde ders oku))uk)an sonra4 yirmibeş yaşındayken4 *+*+ m. *9:9/senesinde Nala)a kadılı(ına )ayin edildi. *+*@ m. *-8*/ senesinde $ekke#i mükerreme 6ayesine nail oldu.*++ m. *-8:/ senesinde İs)anbul kadılı(ına 1e)irildi. Alemdar $us)a&a ?aşa’nın İs)anbul’a 1elişini4Üçüncü Selm !ân’ın şehd edilmesini4 0abakçı $us)a&a isyanıyla İs)anbul’un "e de"le) düzeninin al) üs)oldu(unu 12rdü. Sul)an İkinci $ahm5d 6âdişâh olduk)an sonra4 *++@ m. *-**/ senesinde Anadolukadıaskerli(ine4 *++: m. *-*,/ senesinde Eumeli kadıaskerli(ine )ayin edildi. 7ir müdde) sonra "az&edenalındı. 0endi k2şesine çekili64 ilim "e ibâde)le meş1ul oldu. Helebi#zâde $ehmed 3eyn 3eynel’âbidn/'&endi’nin şeyhülislâmlık "az&esinden ayrılması üzerine4 *+,, m. *-*-/ senesinde şeyhülislâmlıkmakamına yükseldi. =eyhülislâm oldu(u zaman kırkd2r) yaşında bulunuyordu. * yıl 9 ay 9 1ün bu "az&edekaldık)an sonra4 *+, m. *-*:/ senesinde "az&eden alındı. 0ona(ına çekili64 ibâde) e)mekle meş1ul iken4*+,: m. *-+,/ senesinde )ekrar şeyhülislâmlı(a 1e)irildi. 7u de&a + yıl + ay "az&e ya6)ık)an sonra"az&eden ayrıldı. 7undan sonra kendi kona(ında ilim "e ibâde) e)mekle meş1ul olan $us)a&a %sım '&endi4Iâsinci#zâde Abdül"ehhâb '&endi’nin "az&eden alınması üzerine üçüncü de&a4 *+- m. *-,,/ senesindeyeniden şeyhülislâm oldu. Sul)an İkinci $ahm5d !ân kendisini çok )akdr ediyordu. İkinci $ahm5d !ân’ın"e&a)ından sonra 6âdişâh olan Sul)an 7irinci Abdülmecd !ân da onu "az&ede bırak)ı. Sul)an Abdülmecd!ân de"rinde ond2r) yıla yakın bu şere&li "az&eyi do(ruluk "e adâle)le yürü))ü. 7u "az&eye de"amederken4 bir 1ece e"inde "e&a) e))i. Üç de&a olan şeyhülislâmlık müdde)i )o6lam *9 yıl * ay kadardır.

$ekk#zâde $us)a&a %sım '&endi4 âlim4 &âzıl4 "az&esinde dikka)li4 do(ruluk "e adâle))en ayrılmayan12s)eriş "e sun’lik)en uzak bir zâ) idi. !er )ürlü k2)ü huylardan )emizlenmiş4 1üzel ahlâk sahibi "e Allahü)eâlâya çok ibâde) ederdi. İlim "e ma’ri&e) ehlinin kıyme)ini bilirdi. !aram "e şü6helilerden şidde)le sakınır4din "e de"le) işlerinde 1aye) çalışkan "e diraye)li idi. Ja)lı dilli4 1üler yüzlü olu64 herkesle iyi 1eçinirdi.0aynaklarda eseriyle il1ili bil1iye ras)lanmamış)ır.

1) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 12!2) İlmiye sâlnâmesi; sh. 5#3) Kâmûs-ül-a’lâm; cil-1" sh. 3#!8

MEŞREB-ZÂDE MEHMED ÂRİF EFENDİ:Osmanlı âlimlerinden. Iüzal)ıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi $ehmed %ri& olu64 0âdıasker $eşreb

Ali '&endi’nin )orunu4 $üderris =â)ır#zâde 'mn '&endi’nin o(ludur. Dedesinin ismine iza&e)en B$eşreb#zâdeC diye bilinir. *+8@ m. *9:*/ senesinde İs)anbul’da do(du. *+98 m. *-;,/ senesinde İs)anbul’da"e&a) e))i. 'dirneka6ı dışında $us)a&a ?aşa Der1âhı bahçesinde de&nedildi.

Hankırılı Abdullah '&endi "e 7üyük 'mn '&endi’den akl "e nakl ilimleri )ahsil e))i. İlim "e ma’ri&e))eyüksek dereceye ulaş)ık)an sonra4 =eyhülislâm Helebi#zâde 3eynel’âbidn '&endi’nin başkanlı(ındaki hey’e))ara&ından ya6ılan im)ihanda başarı 12s)eri64 *+,+ m. *-*@/ senesinde müderris oldu. !âriç rü)besiylemüderrisler arasına 1irdi. Aynı sene içinde =eyhülislâm Sıddk#zâde Ahmed Eeşd '&endi’nin kızıylae"lendi. *+,@ m. *-+8/ senesinde Jerekâ) 2len kimsenin 1eride bırak)ı(ı mal/ kassâmlı(ı "e e"kâ&mü&e))işli(ine 1e)irildi. *+; m. *-+:/ senesinde nü&us sayımı "az&esiyle Eumeli’ye 12nderildi. Ia6)ı(ı bu"az&elerde "e ilmiye mesle(inde üs)ün başarılar 12s)erdi(inden4 *+;* m. *-,;/ senesinde Nala)akadılı(ına )ayin edildi. Mâmi#ül#İcâre)eyn adlı esere açıklamalar "e bazı sahih bil1iler ilâ"e ederek4 Sul)anİkinci $ahm5d !ân’a )akdim e))i. 7unun üzerine $ekke#i mükerreme 6âyesiyle )al)i& edildi. Gıkıh ilmindeki

üs)ün se"iyesi sayesinde4 *+;, m. *-,9/ senesinde &e)"â emnli(ine 1e)irildi. *+; m. *-,-/ senesindeİs)anbul kadılı(ı 6ayesine ulaş)ı. 7ir yıl sonra 0udüs’de or)aya çıkan 0amâme 0ilisesi mes’elesini )ahkkedi6 soruş)urmak için 0udüs’e 12nderildi. İs)anbul’a d2nüşünde4 *+;@ m. *-8/ senesinde kendisineAnadolu 6ayesi "erildi. 7u sırada &e)"â emnli(inden ayrılı64 Anadolu’ya mü&e))iş olarak 12nderildi.İs)anbul’a d2nüşünde *+;: m. *-,/ senesinde )ekrar &e)"â emnli(ine 1e)irildi. Aynı sene içinde %sım'&endi’nin is)e(i üzerine 7ursalı Dede '&endi’nin BSiyâse)#nâmeC adlı eserini Jürkçeye )ercüme e))i. *+@+


44/264


45/264


46/264

$e"lânâ !âlid hazre)leri4 memleke)i Süleymâniye’ye d2nü6 ders "ermeye başladı. Gaka) 1ece#1ündüz !indis)an’ı düşünüyordu. 7ir1ün bu düşünceler içinde iken4 !indis)an’ın Dehl şehrinde bulunane"liyânın en büyüklerinden Abdullah Dehle"’nin rahme)ullahi aleyh/ )alebelerinden $irzâ Abdürrahmisimli bir zâ) çıka1eldi. O )alebe Abdullah#ı Dehle"’nin $e"lânâ !âlid’eK BSelâmımızı s2yle4 bu )ara&a1elsinLC buyurdu(unu bildirdi. Pzun zaman başbaşa 12rüş)üler. $e"lânâ !âlid )alebelerine ders "ermeye1elmez oldu. Jalebeler4 !indli’ye kızmaya başladı. 7ir süre sonra4 *++ m. *-8:/ senesinde ikisi birlik)eİran "e A&1anis)an üzerinden !ind yolculu(una çık)ılar. Pmulmadık bir zamanda medreseyi "e )alebeyibırakı6 bu ani ayrılışına şehrin bü)ün halk "e )alebeleri çok üzüldüler. Ioldan çe"irmek için çok ısrar e))iler"e yal"ardılarsa da &âide "ermedi. !indis)an’ın karanlıklar "e )ehlikeler içinde bulundu(unu s2yleyi6

"az1eçirmek is)ediler. OnlaraK B%b#ı hayâ) zulümâ))a bulunurC şeklinde ce"a6 "eren $e"lânâ !âlidhazre)leri4 1ülün kokusunu almış bülbül 1ibi kimseyi dinlemedi. N2z yaşları içinde u(urlandı. !erkesK B7izleri hüzün "e eleme 1arke))iniz. İnşâallah yine huz5runuz ile şere&lenirizC dedi.

$e"lânâ !âlid hazre)leri4 arkadaşı $irzâ Abdürrahm ile yaya olarak 2nce Jahran’a 1eldiler. 7uradameşh5r şi âlimi İsmâil 0âş’yi4 )alebesinin 2nünde rezl e))i. $e"lânâ !âlid4 bazı şi )e&sr ki)a6larınıokumuş4 0ur’ân#ı kermin birçok âye)#i kermelerinin şiler )ara&ından de(iş)irilmiş oldu(unu4 manâlarının)ahri& edilmiş bulundu(unu 12rmüş)ü. $eselâK 'n&âl s5resi 98. âye)inde meâlenK “Bedr


47/264


48/264


49/264


50/264


51/264

Eiyâ ise zinâdan daha büyük 1ünah)ır. !âline )2"be e)sin.C $e"lânâ hazre)leri hâlimden kalbimikeş&e)miş)i.

7a(da) "âlisi Dâ"5d ?aşa’nın "ezirli(i esnasında4 Osmanlı şehirlerinden birkaçını İranlılar iş1al e))iler.O kasabalarda bulunan halkın ki)a6larını ya(ma e))iler. Oradaki âlimlerden birisi4 !âlid#i 7a(dâdhazre)lerine 1eldi. !uz5rlarına 1iri64 başından 1eçen hâdiseyi arzederekK B'&endim bir ki)a6 alamayacakhâle 1eldim.


52/264


53/264


54/264


55/264


56/264


57/264


58/264


59/264


60/264


61/264


62/264

Allahü )eâlânın isimleri sonsuzdur. 7inbir ismi "ar diye meşh5rdur. Ian4 isimlerinden binbir )anesiniinsanlara bildirmiş)ir. $uhammed aleyhisselâmın dininde4 bunlardan doksandokuzu bildirilmiş)ir. 7unlara

B'smâ#i hüsnâC denir.Allahü )eâlânın BSı&â)#ı zâ)ıyyeCsi al)ıdır. 7unlar yukarıda bildirilmiş)ir./ BSı&â)#ı süb5)iyyeCsi4

B$â)ürdiyyeC mezhebinde sekizdir. 'ş’arlerde ise yedidir. 7u sı&a)ları da4 zâ)ı 1ibi ezeldir4 ebeddir. Iansonsuz olarak "ardırlar. $ukaddes)irler. $ahl5kların sı&a)ları 1ibi de(ildirler. Akıl ile4 zan ile "edünyâdakilere benze)ilerek anlaşılamazlar. Allahü )eâlâ4 bu sı&a)larından birer 2rnek4 insanlara ihsânbuyurmuş)ur. 7unları 12rerek4 Allahü )eâlânın sı&a)ları biraz anlaşılabilir. İnsan4 Allahü )eâlâyıanlayamayaca(ı için4 Allahü )eâlâyı düşünmek4 anlama(a kalkışmak caiz de(ildir. Allahü )eâlânın sekiz

sı&â)#ı süb5)iyyesi4 zâ)ının aynı da de(ildir 1ayrı da de(ildir. Ian sı&a)ları4 kendisi de(ildir. 0endisindenbaşka da de(ildir.7u sekiz sı&a) H&,% 3*0 $0 &$&4 34,2 >24% *,0 "e %;+'’dir. 'ş’ariyye

mezhebinde4 )ek"in sı&a)ı4 kudre) sı&a)ı ile birdir. $eşiyye) de4 irâde demek)ir.Allahü )eâlânın sekiz sı&a)ından herbiri basi)dir4 bir hâldedir. !içbirinde4 hiçbir de(işiklik olmaz. Gaka)4

mahl5klara )e’alluk bakımından herbiri çok)ur. 7ir sı&a)ın mahl5klara )e’alluku4 e)kisi bakımından çokolması4 bunun basi) olmasına zarar "ermez. 7unun 1ibi4 Allahü )eâlâ4 bu kadar çeşi)li mahl5k)anyara)mış)ır "e he6sini4 her an yok olmak)an korumak)adır. Gaka)4 O4 yine birdir. O’nda de(işiklik olmaz.!er mahl5k4 her an4 her bakımdan O’na muh)aç)ır. O4 hiç kimseye muh)aç de(ildir.

+# Qmânın al)ı esâsından ikincisiK “.nun meleklerine inanmak$ır”" $elekler4 cisimdir. Ra)i&)ir. Nazhâlinden de daha la)i&)irler.


63/264


64/264

Baleyhimüssale"â)ü "e))eslmâ)C4 mezarlarında4 bizim bilmedi(imiz bir haya) ile diridir. $übârek "ücudlarını)o6rak çürü)mez. 7unun içindir ki4 hads#i şer&)eK “/ey&amberler, mezarlarında, namaz kılarlar !ehac ederler” buyuruldu.

?ey1amberlerin aleyhisselâm/ mübârek 12zleri uyurken4 kalb 12zleri uyumaz. ?ey1amberlik"az&elerini 12rmek)e 6ey1amberlik üs)ünlüklerini )aşımak)a4 bü)ün 6ey1amberler müsa"dir. Iukarıdabildirilen yedi şey4 he6sinde "ardır. ?ey1amberler4 6ey1amberlik)en azledilemez. eller ise4 e"liyâlık)anayrılabilir. ?ey1amberler aleyhimüssale"â)ü "e))eslmâ)/ insandan olur. Minden4 melek)en insanlara6ey1amber olmaz. Min "e melek4 6ey1amberlerin derecelerine yükselemez. ?ey1amberlerin4 birbirleriüzerinde4 şere&leri4 üs)ünlükleri "ardır. $eselâ ümme)lerinin çok olması4 12nderildikleri memleke)lerin

büyük olması4 ilim "e ma’ri&e)lerinin çok yerlere yayılması4 mucizelerinin daha çok "e de"amlı olması "ekendileri için ayrı kıyme)ler "e ihsânlar bulunması 1ibi üs)ünlükler bakımından âhır zaman 6ey1amberi$uhammed aleyhisselâm4 bü)ün 6ey1amberlerden daha üs)ündür. Ülül’azm olan 6ey1amberler4 b2yleolmayanlardan "e res5ller4 res5l olmayan neblerden daha üs)ündürler.

?ey1amberlerin aleyhisselâm/ sayısı belli de(ildir. Iüzyirmid2r)binden çok oldukları meşh5rdur.7unlardan üçyüzonüç "eya üçyüzonbeş adedi Ees5ldür. 7unların içinden de4 al)ısı daha yüksek)ir. 7unlara

BÜlül’azmC ?ey1amberler denir. Ülül’azm ?ey1amberler4 @Â20 N/ İ4,/30 M$, Î$, ;M>/&002 M>$%&?, Baleyhimüssalâ)ü "esselâmC hazre)leridir.

?ey1amberlerin içinde o)uzüç adedi meşh5rdur. 7unların adı %dem4 İdrs4 =) =iş/4


65/264


66/264


67/264

sebe6ler olduklarını bildiriyor./ Iakıcı4 Allahü )eâlâdır. A)eşsiz de yakar. Gaka)4 a)eş ile yakmak âde)idir.Iakmak is)emezse4 a)eş içinde de yakmaz. İbrâhim aleyhisselâmı a)eş)e yakmadı. Onu çok se"di(i için4âde)ini bozdu.


68/264


69/264

%aâetime *a i" +yanıen eliy,.

9âli" s?ü es a,tı" sa*ah ,üâ,ı ile"Kûy-i /hme m+htâ,ın" *ûy-+ hâi eliy,.

?1 meallah em'ni" mâ e!hâ sı, mah,emi"Oas&ını s?yleyemem" 'âha , eliy,.

?eamr'k tahtı şahı le!lâke şehs+vâ,ı"

/âlet sahi*i 9a" seni 6 meheiy,. /yaHını ?


70/264


71/264


72/264


73/264


74/264


75/264


76/264

Ayrıca4 d2r) mezheb âlimlerinin büyükleri de4 kalben ba(lılı(ın &aydasından açıkça bahse)mişlerdir.=imdi ben4 kalbinde e"liyâyı inkâr has)alı(ı bulunmayanın müracaa) edebilmesi4 sır& ne&sine uymaks5re)iyle e"liyâyı kabul e)meyen kimselerin inkâr e)memesi için4 bu âlimlerin s2zlerini4 yerlerini des2ylemek s5re)iyle bildirece(im.

İmâm#ı =a’rân4 B'n#e,e&); cil-" İstan*+l 1325) /y'ne-i +,e&â; sh. 7$8) (â,ih-i Aüt&'" İstan*+l 12$#-13#8

7) Devhat-ün-nüa*â" İstan*+l 123; sh. 57

MUHAMMED EZHERÎ:'"liyânın büyüklerinden. İsmi4 $uhammed bin Abdurrahmân 'zher’dir. **+@ m. *9*/ senesinde

Mezayir’de İsmâilo(ulları kabilesinin bulundu(u b2l1ede do(du. *+8- m. *9;,/ senesinde Mezayir’de"e&a) e))i.

$uhammed 'zher4 küçük yaş)a 0âhire’ye 1i))i. 'zher Mâmii ha)bi "e İmâmı $uhammed bin Sâlim!a&nâ"’den4 ilim "e )asa""u& yolunun edebini 2(rendi. Pzun bir müdde) sonra a(abeyi onu 12rmeye 1i))i.0âhire sokaklarında ilk sordu(u kişi kardeşi $uhammed 'zher oldu. Aradan uzun bir süre 1eç)i(i için ikikardeş birbirini )anımamış)ı. $uhammed 'zher a(abeyineK BMâmiye 1el. İmâmdan sorarsın. Hünküaradı(ınız onun yakın )alebelerindendir.


77/264


78/264


79/264


80/264

Abdülkâdir '&endi4 0onyalı !âcı >mer '&endi4 =ebinkarahisar’dan


81/264


82/264

araya )o6lamak arzu e))im. Ees5lullahın sallallahü aleyhi "e sellem/ huz5runda4 bunlardan Ge)h#ur#Ees5l’yi yazdım.C

$uhammed $r1ân BAkreb#ü)#)ur5k#ı ilelhakC ki)abının ond2rdüncü sahi&esinde buyurdu ki BEes5lullahın karşısında oldu(unu4 seni 12rdü(ünü "e sesini işi))i(ini düşünL Pzak)a isen de4 Allahü )eâlâsesini işi))irir "e seni 12s)erir. 7urada yakın ile uzak arasında &ark yok)ur.C

'serlerinden bazıları şunlardır *# Jâc#ü)#)e&sr li#kelâm#il#melik#il#kebr4 +# 's#Sirr#ur#Eabbân 7irme"ld#ı şer& mecm5asıdır. ,# 'n#mer’in a(abeyinin ismi Abdülhamd idi. O "e&a) edince4 babası çok üzülmüş)ü. 7usebe6le )alebelerinden Alebe’yi4 yardımlarını is)emek için !indis)an’ın büyük "ellerinden olan 7âk#billahhazre)lerinin kabrine 12nderdi. Alebe4 7âk#billah hazre)lerinin kabrine "arı6 dua e))i. O sırada kendisini biruyku hâli ka6ladı "e uyuya kaldı. Eüyâsında 7âk#billah hazre)leri ona şu müFdeyi "erdi BAllahü )eâlâ onauzun 2mürlü4 hayırlı "e sâlih bir çocuk "erecek)ir. 7iz ona >mer ismini "erdik.C 7u müFdeden bir süre sonrado(an çocu(a 7âk#billah hazre)lerinin koydu(u ismi "erdiler. 7abası onu di(er kardeşlerinden daha &azlase"erdi.

$uhammed >mer’in büyük kardeşi "e e"liyânın büyüklerinden =eyh $uhammed $azhar Ahmed4 B$akâmâ)#ı Sa’diyyeC adlı eserinde4 $uhammed >mer’in hayâ)ını anla)ırken ş2yle dedi BOnundo(umundan 2nce annem rüyâsında4 ayın4 e"lerinde do(du(unu 12rmüş)ü. N2rdü(ü bu rüyâyı babamaanla))ı. 7abam4 bu rüyâyı ş2yle )a’bir e))i BAllahü )eâlâ bize ay 1ibi sâlih bir e"lâd "erecek)ir.C 7ir zaman

sonra $uhammed >mer dünyâya 1eldi.0üçüklü(ünde4 b2breklerinde )aş )eşekkül e)mesi sebebiyle has)alanmış)ı. 7u sebe6le çok zahme)

çek)i. 7ir dok)or ameliya) ya6arak b2bre(inden )aşı aldı. Gaka) bir müdde) sonra b2bre(inde )ekrar )aşhâsıl oldu. Ameliya) ya6an dok)ora durum bildirilinceK BAr)ık ameliya)a dayanamazC dedi. 7unun üzerineyüksek babası bu sıkın)ıdan kur)ulması için dua "e )e"eccühde bulundu. 7abasının yal"arı6 dua e)mesiüzerine4 b2bre(indeki )aş 6arçalanı6 idrar yolundan d2küldü. 72ylece bu sıkın)ıdan kur)uldu.

$uhammed >mer4 dokuz yaşında iken 0ur’ân#ı kermi ezberledi. Sar&4 nahi"4 man)ık "e kelâm ilmini$e"lânâ =eyh !abbullah $ül)ân’den 2(rendi. Gıkıh4 hads4 ahlâk "e )asa""u& ilimlerini amcası "ezamanının büyük âlimlerinden olan $e"lânâ =âh Abdül1an Ahmed’den 2(rendi. 7abasından B$akâmâ)#ıAhmediyyeCyi okudu.

$uhammed >mer4 yirmiiki yaşına 1elince4 $u’nüddn#i Heş) hazre)lerinin kabrini ziyâre) içinbabasından izin is)edi. 7abası 1i)mesine izin "ererek4 beraberinde iki )alebesini de 12nderdi. $u’nüddn#i

Heş) hazre)lerinin kabrini ziyâre) için )ürbede bir süre kaldı. $u’nüddn#i Heş)’nin r5hâniye)lerindenis)i&âde e))i.'bü’s#Se’âdâ) >mer4 babasının "e&a)ından 2nce4 Delhi şehrinde müslüman olmayanların ço(unluk)a

olması sebebiyle4 babası ile birlik)e $ekke#i mükerremeye 1i))i. !ac &arizasını yerine 1e)irdik)en sonra4$edne#i müne""ereye 1i))iler. Ees5l#i ekremin sallallahü aleyhi "e sellem/ kabrini ziyâre)4 ederek4 O’nun&eyz "e bereke)lerine ka"uş)ular. $uhammed >mer4 babasının "e&a)ından sonra $ekke#i mükerremedeyerleş)i. 7urada 6ekçok riyâze)ler "e ne&s mücâdelesi ile meş1ul oldu. İşrak)an "e 2(leden sonra4 akşamile ya)sı arasında )alebelere ders "erirdi. Hok 0ur’ân#ı kerm okurdu "e çok ibâde) ederdi. üc5du zayı& "ehas)alı(ı çok olmasına ra(men bü)ün ibâde)leri ya6ardı. Onun o kadar halsiz "e 1üçsüz bir 12rünüşü "ardıki4 onu 12ren namaz kılması4 oruç )u)ması de(il4 konuşmaya bile 1ücünün ye)meyece(ini s2ylerdi. !âlbukio4 has)alık "e elemlere asla aldırmazdı. $uh)eli& )âa)larla 1ününü 1eçirirdi. Jera"ih namazlarında uzuns5reler okurdu.

$uhammed >mer4 *+9: m. *-@**/ senesinde bir 1emi ile Midde’den $ısır’a 1i))i. 0âhire4İskenderiyye4 Gilis)in "e çeşi)li b2l1elerdeki mübârek yerleri "e İslâm âlimlerinin kabirlerini ziyâre) e))i.$olla 'bü’l#7erekâ) 7uhâr4 bu ziyâre))e 12rülenleri )a&sla)larıyla bir ki)a6 hâlinde yazdı.

$uhammed >mer4 or)a boylu4 heybe)li4 huş5’ "e hud5’ sahibi bir zâ) idi. 7ü)ün ibâde) "e )âa)larını)am bir kalb huz5ru içerisinde ya6ardı. Ees5lullah e&endimizin sallallahü aleyhi "e sellem/ mübârek ahlâkıile ahlâklanmış)ı. O’nun ahlâkını herkes be(eniyordu.


83/264


84/264


85/264


86/264


87/264


88/264

bilinmemek)edir. *+8@ m. *9:*/ senesinde İs)anbul’da "e&a) e))i. Üsküdar’da !a"uzkuyusu ci"arındamed&5ndur.

İlk e(i)im "e 2(renimini babasının yanında 12rdük)en sonra4 zamanın âlimlerinden ilim 2(rendi.İlimde ilerleyi6 di6loma aldık)an sonra kadılık mesle(ine y2neldi. İlk olarak4 **-* m. *9@9/ senesinde4

B!âriçC rü)besiyle Nala)a kadılı(ına )ayin edildi. 7ilâhare 'dirne 6âyesine nâil oldu. Sul)an Üçüncü $us)a&a!ân zamanında4 **-@ m. *99+/ senesinde zuhur eden Osmanlı#Eus sa"aşında $ekke#i mükerreme6âyesiyle ordu kadılı(ı "az&esini yürü))ü. **:@ m. *9-*/ senesinde İs)anbul kadılı(ına yükseldi. **:: m.*9-/ senesinde Eumeli 6âyesiyle Anadolu kadıaskerli(ine 1e)irildi. *+88 m. *9-;/ senesinde=eyhülislâm Dürr#zâde $ehmed %ri& '&endi’nin ayrılmasıyla boşalan şeyhülislâmlık makamına 1e)irildi.

Allahü )eâlânın emirlerine uyulmasına4 yasaklarından kaçınılmasına 1ayre) e))i. =eyhülislâmlı(ı müdde)inceadâle) "e do(rulukla hükmedi6 bid’a)leri4 haksızlı(ı or)adan kaldırmaya çalış)ı. + yıl * ay *; 1ün bu yüksekmakamda kaldık)an sonra4 ih)iyârlı(ı "e raha)sızlı(ı sebebiyle4 *+8+ m. *9-9/ senesinde "az&eden alındı.7eylerbeyi’nde bulunan kendi e"ine çekili64 1ece#1ündüz 0ur’ân#ı kerm okumak4 ilm mü)âlâalardabulunmak "e Allahü )eâlâya ibâde) edi64 )âa))e bulunmak s5re)iyle "aki)lerini kıyme)lendirdi. 7u hâlüzereyken "e&a) e))i.

$ü&)#zâde Ahmed '&endi4 derin âlim4 &azile) sahibi zamanının âlimleri arasında hus5s üs)ünlü(ü olanbir zâ) idi. !ak "e hakka)i s2ylemek)en çekinmeyi6 bid’a) ehli "e sa6ıklarla mücâdele ederdi. N2rünüşüser) "e şidde)li ise de4 aslında çok mü)e"âz "e merhame)li idi. !erkes )ara&ından se"ilir "e sayılırdı. Allahü)eâlânın emirlerine "e se"1ili ?ey1amberimizin sallallahü aleyhi "e sellem/ sünne)ine sıkı ba(lı4 haram "eşü6helilerden şidde)le kaçınırdı.


89/264


90/264

12re 'mr#il#mü’minn >mer Gâr5k hazre)leri sabah namazını cemâa)le kıldık)an sonra4 cemâa)e bak)ı4eshâbından birini bulamadı. BGilân kimse cemâa))e yok)urLC buyurdu. Orada bulunanlarK BO kimse 1ecenin1eç saa)lerinde uyumaz. 7elki şimdi uykuya dalmış)ırC dediler. !al&eK B'(er bü)ün 1ece uyuyu6 da sabahnamazını cemâa)le kılsaydı daha iyi olurduC buyurdu. 7undan anlaşılıyor ki 7ir edebi 12ze)mek "e )enzihiolsa bile bir mekr5h)an sakınmak4 zikirden4 &ikirden4 murâkabeden "e )e"eccühden daha &aydalıdır. Jahrmolan mekr5h)an sakınmanın &aydasını ar)ık düşünmelidir. '"e)4 bu na&ile işler4 &arzları 12ze)mek ile "eharamlardan4 mekr5hlardan sakınmak ile birlik)e ya6ılırsa4 elbe))e daha 1üzel4 çok 1üzel olur. Gaka) b2yleolmazsa4 6ek zararlı olur. $eselâ4 zekâ) olarak bir dank yan bir dirhemin d2r))e birini ki4 bir 1ram 1ümüşdemek)ir/ bir müslüman &akire "ermek4 na&ile olarak da(lar kadar al)ın sadaka "ermek)en4 hayra)4 hasena)

"e yardımlar ya6mak)an ka) ka) daha iyidir4 ka) ka) daha çok se"âbdır. 7u bir dank zekâ)ı "erirken4 biredebi 12ze)mek4 meselâ4 akrabadan bir &akire "ermek de4 na&ile iyiliklerden ka) ka) daha &aydalıdır.7undan anlaşılıyor ki4 ya)sı namazını 1ece yarısından sonra kılmak "e b2ylece 1ece namazı se"âbını dakazanmayı düşünmek4 çok yanlış)ır. Hünkü !ane& mezhebindeki imamlara 12re rahme)ullahi aleyhim/ya)sı namazını 1ece yarısından sonra kılmak mekr5h)ur. S2zlerinden de4 B0erâhe)#i )ahrmiyyeC oldu(uanlaşılmak)adır. HünküK BIa)sı namazını 1ece yarısına kadar kılmak mubahdırC demişlerdir. BNeceyarısından sonra kılmak mekr5h olurC buyurmuşlardır. $ubahın karşılı(ı olan mekr5h ise4 )ahrimenmekr5h)ur. =a&i mezhebinde4 1ece yarısından sonra ya)sıyı kılmak caiz de(ildir. 7unun içindir ki4 1ecenamazı kılmış olmak için "e bu "aki))e ze"k "e cem’iyye) elde e)mek için4 ya)sıyı 1ece yarısından sonrayabırakmak çok çirkindir. 72yle düşünen bir kimsenin4 yalnız "i)ir namazını 1ece yarısından sonrayabırakması ye)işir. i)ir namazını 1ece yarısından sonra kılmak müs)ehâbdır. 72ylece hem "i)ir namazımüs)ehâb olan "ak)inde kılınmış olur4 hem de 1ece namazı kılmak "e seher "ak)inde uyanık bulunmakni’me)lerine ka"uşulmuş olur. O hâlde bu iş)en "az 1eçmek "e 1eçmiş namazları kaza e)mek lâzımdır.İmâm#ı a’zam 'b5 !an&e 0u& hazre)leri4 namaz abdes)inin edeblerinden bir edebi )erk e))i(i için4 kırksenelik namazı kaza e)miş)ir.

=unu da s2yliyeyim ki4 abdes)sizli(i 1idermek için "eya se"âb kazanmak için abdes) almak)akullanılmış olan suya4 B$üs)a’mel suC denir. 7u suyun içilmesi için kimseye izin "ermeyinizL Hünkü4 İmâm#ıa’zama 12re müs)a’mel su4 kaba necis)ir. Gıkıh âlimleri bu suyun içilmesini yasak e)mişlerdir. 7u suyuiçmenin mekr5h oldu(unu bildirmişlerdir. '"e)4 abdes) aldık)an sonra ibrik)e kalan kullanılmamış sudaniçmek şi&â olur demişlerdir.

'(er b2yle oldu(una inanan bir kimse is)erse4 bu kullanılmamış sudan "eririz. 7u &akir4 Dehl şehrineson 1i))i(im zaman bu iş başıma 1elmiş)i. Se"diklerimizden birkaçının rüyâda4 bu &akirin abdes))ekullandı(ı müs)a’mel sudan içmelerinin lâzım oldu(u4 içmezlerse büyük zarar 12recekleri bildirilmiş. B72yleşey olmazC diye çok karşı 1eldi isem de &aydası olmadı. Gıkıh ki)a6larına bak)ım. 0ur)uluş yolunu ş2ylebuldum ki4 üç kerre yıkadık)an sonra4 B0urbe)C yan se"âb kazanmak niye) e)meden4 d2rdüncü yıkamak ile

kullanılan su4 müs)a’mel olmuyor. 7u se"diklerimizin yal"arması üzerine4 niye) e)meden d2rdüncüyıkamak)a kullanılan suyu içmek için kendilerine "erdim.

=unu da bildirelim ki4 1ü"enilir birkaç kimsenin bildirdiklerine 12re4 hal&elerinizden birkaçınamürdleri secde ediyorlarmış. Ieri 26mekle kalmıyarak kendilerine karşı secde ya6ıyorlarmış. 7u işink2)ülü(ü 1üneş)en daha çok meydandadır. 7u işi yasak edinizL !em de çok sıkı yasak edinizL 72yleişlerden herkesin sakınması lâzımdır. !ele başkalarına 2nderlik eden bir kimsenin b2yle işlerden sakınmasıdaha çok lâzımdır. Hünkü4 onun yolunda bulunanlar4 onun ya6)ıklarını ya6arlar "e bu belâya düşerler.

=unu da bildirelim ki4 )asa""u& yolunda ilerleyenlerin bil1ileri4 hâl ile ka"uşulan bil1ilerdir. !âller de4amellerden hâsıl olur. Amelleri dürüs) olan "e ibâde)leri hakkı ile ya6an kimselerde hâller hâsıl olur. 7uhâller4 birçok şeyleri 2(renmelerine sebe6 olur. Amellerin4 ibâde)lerin düz1ün olabilmesi için bunları)anımak4 herbirinin nasıl ya6ılaca(ını bilmek lâzımdır. 7u bil1iler4 İslâmiye)in ahkâmını yan emirlerini "eyasaklarını4 meselâ4 namazın4 orucun "e bunlardan başka &arzların "e alış#"erişlerin "e nikâh4 )alâk 1ibi4

muamelâ)ın bil1ileridir. 0ısaca4 Allahü )eâlânın insana emre))i(i şeylerin bil1ileridir. 7u bil1iler42(renilmekle elde edilir. 7unları 2(renmek4 her müslümana elbe))e lâzımdır. !erşeyi 2(renmeden 2nce "e2(rendik)en sonra birer cihâd "ardır. 7irincisi4 ilmi aramak4 bulmak "e elde e)mek için çalışmak cihâddır.İkincisi4 ilmi elde e))ik)en sonra yerinde kullanabilmek için ya6ılan cihâddır. 7unun için4 kıyme)li)o6lan)ılarınızda4 )asa""u& ki)a6ları okunuldu(u 1ibi4 &ıkıh ki)ahlarının da okunulması "e 2(renilmesilâzımdır. Gâris dilinde yazılmış &ıkıh ki)a6ları çok)ur. B$ecm5’a#i !ânC4 BPmde)#ül#İslâmC "e B0enz#i GârisC&ıkıh ki)a6ları çok kıyme)lidir. !a))â )asa""u& ki)a6ları okunmasa da4 zararı olmaz. Hünkü )asa""u& bil1ilerihâl ile4 ze"k ile4 )adını )adarak elde edilir. Okumakla4 dinlemekle anlaşılamaz. Gıkıh ki)ablarını okumamakise zararlı olabilir. 7undan çok yazarsak4 sıkın)ı "erebilir. Az yazmak4 çok şeyleri 12s)erir. Gâris bey))ercümesi

/ s?yleim" iat ettim al*ini ı,mamaHa"

ili,im üülü,sün" ysa s?üm 6t+, sana.

Allahü )eâlâ bizi "e sizi se"1ili ?ey1amberine aleyhi "e alâ alihissalâ)ü "esselâm/ )am olarakuymakla şere&lendirsin %mn.C *. cild4 +:. mek)56./

Bİki kere buraya kadar yoruldunuz4 ikisinde de çabuk kalk)ınız. Sohbe)in haklarından birkaçını yerine1e)irme(e "aki) olmadı. $üslümanların bir araya 1elmesi4 ya is)i&âde e)mek "eya &ayda "ermek içindir. 7u


91/264

ikisinden biri bulunmıyan )o6lulu(un hiç kıyme)i yok)ur. Din büyüklerinin yanına boş 1elmelidir ki4 dolmuşolarak d2nülebilsin. Onların acıması4 ihsânda bulunması için4 boş oldu(unu bildirmek lâzımdır. 72ylece&eyz4 ihsân yolu açılır. Dolu 1elmek daha doldurarak d2nmek iyi olmaz. Hok dolmak4 doyduk)an sonra4daha almak4 has)alık)an başka birşey ya6maz. İh)iyâçsızlık4 az1ınlı(a sebeb olur. !âce nce has)anın yal"arması lâzımdır. Sonra4 12nlü kırık olan4ona )e"eccüh eder.C N2rülüyor ki4 )e"eccühe4 ihsâna ka"uşmak için4 yal"armak lâzımdır. 72yle olmaklaberaber4 ilim 2(renmek)e olan bir )âlib 1eli64 size 12ndermek için mek)56 is)eyince4 onun b2yle 1elmesini4bir hak sayarak4 bu hakkı 2demek lâzım oldu(unu düşündüm. Neçmiş)eki haklarınızı "e şimdiki hakkıkarşılamak için4 "aki) "e hâle 12re4 birkaç kelime yazarak 12nderiyorum. !erşeyin do(rusunu4 Allahü )eâlâ

bildirir. !erkesi do(ru yola ka"uş)uran ancak O’dur.'y $es’5d kardeşimL 7ize "e size herşeyden 2nce lâzım olan4 i’)ikâdı4 0i)aba "e sünne)e uy1unolarak düzel)mek)ir. Do(ru yolun âlimlerinin rahme)ullahi aleyh/4 0ur’ân#ı kermden "e hads#i şer&lerdenanladıklarına "e bildirdiklerine uy1un olarak i’)ikâd e)mek lâzımdır. Hünkü4 0i)âbdan "e sünne))en bizim "esizin anladıklarımızın hiç kıyme)i yok)ur. 'hl#i sünne) âlimlerinin anladıklarına uymak lâzımdır. 7izimanladıklarımız4 'hl#i sünne) âlimlerinin anladıklarına uymuyor ise4 hiç kıyme)i olmaz. Hünkü4 her bid’a)sahibi "e do(ru yoldan kayarak dalâle)e düşenler4 sa6ık bil1ilerini "e bozuk işlerini4 0ur’ân#ı kermden "ehads#i şer&lerden anladıklarını "e bu iki kaynak)an çıkardıklarını s2ylemek)edirler. 7u s2zleri çok yanlış "ehaksızdır.

İkinci olarak he6imize lâzım olan şey4 ahkâm#ı şer’iyyeyi 2(renmek)ir. Ian helâli4 haramı4 &arzı4"acibi 2(renmek)ir.

Üçüncü olarak he6imize lâzım olan şey4 bü)ün işlerimizi4 2(rendiklerimize uy1un ya6mak)ır.D2rdüncüsü4 kalbin )as&iyesi "e ne&sin )ezkiyesidir ki4 bu ikisi )asa""u& büyüklerine mahs5s)ur.İ’)ikâdı düzel)meden 2nce4 ahkâm#i şer’iyyeyi 2(renmenin hiç &aydası olmaz. 7u ikisi birlik)e

düzelmedikçe de4 ibâde)lerin &aydası olmaz. 7u üçü birlik)e ya6ılmadıkça4 )ezkiye "e )as&iye hiç ya6ılamaz.7u d2r) )emel "az&e4 yardımcıları "e )amamlayıcıları ile birlik)e ya6ılmalıdır. $eselâ4 &arzlar4 sünne)leri ilebirlik)e ya6ılmalıdır. Garzların yardımcısı "e )amamlayıcısı4 sünne)lerdir. 7unlardan biri ya6ılmadıkça4 1eriyekalan herşey lüzumsuzdur "e &aydasızdır. 72yle lüzumsuz şeylere B$âlâyanC denir. !ads#i şer&deK “Birkimsenin m'sl'manlığının &'zelliği, malayan1den kaçması !e l'zumlu eyleri ya0ması ileanlaılır” buyuruldu. Do(ru yolda olanlara "e $uhammed $us)a&â’nın sallallahü aleyhi "e sellem/ izindeyürüyenlere selâm olsunLC *. cild4 *;9. mek)56/

BAllahü )eâlâ sizi4 İslâmiye)in do(ru yolunda bulundursunL 'n iyi kimse4 kalbi dünyâya ba(lı olmayan"e Allah se"1isi ile çar6andır. Dünyâ muhabbe)i4 1ünahların başıdır. Dünyâyı se"mek)en kur)ulmak da4ibâde)lerin başıdır. Hünkü Allahü )eâlâ4 dünyâyı se"mez. Onu4 yara))ı(ı zamandan beri4 hiç se"memiş)ir.Dünyâ "e dünyâya düşkün olanlar4 Allahü )eâlânın merhame)inden uzak)ırlar. !ads#i şer&de buyuruldu ki

“='nyâ mel*ndur !e d'nyâda, (llah için ya0ılmayan herey de mel*ndur"” Hünkü Allahü )eâlâyıha)ırlayanlar4 ha))â onların her zerresi4 Allahü )eâlâyı zikre)mek)edir. 7unun için4 Allahü )eâlâyı zikredenler4yan kalbinde ha)ırlayanlar mel’5n de(ildir. 7unlara4 dünyâ adamı denilmez. Hünkü dünyâ demek4 kalbiAllahü )eâlâdan 1â&il eden4 O’nu unu))uran4 kalbe Allah’)an başkalarını 1e)iren şeyler demek)ir. Allahü)eâlâyı unu))uran mallar4 sebe6ler4 me"kiler4 şere&ler he6 dünyâ olur. “Bizi d''nmeyenlerden, bizdeny'z çe!irenlerden, sen de y'z'n' çe!ir" .nları se!me” meâlindeki


92/264


93/264


94/264


95/264


96/264

olanlara4 ye)miş 6ey1amberin la’ne) e))i(i bildirilmiş)ir. 7u s2zlerin yanlış oldu(unu aklı olan herkeskolayca anlar. 'lin )i)remesi ile4 eli is)ekle kaldırmak başka oldu(u meydandadır. 'lin )i)remesi4 insanındilemesi ile de(ildir. 'li yukarı kaldırmak ise4 insanın is)emesi "e dilemesi iledir. Mebriyye &ırkasının yanlışyolda oldu(u4 âye)#i kermelerden açıkça anlaşılmak)adır. Allahü )eâlâ4 Ahkâ& s5resinin *. âye)indemeâlenK “Ya0mı oldukları iyiliklerin karılığını &2r'rler” buyuruyor. 0eh& s5resinin +:. âye)indemeâlenK “#s$eyen inanır, is$eyen inanmaz" Biz, zâlimler yan inanmayanlar/ için a$e hazırladık”buyuruldu.


97/264

da4 herşeyi4 ezeldeki )akdire uy1un olarak yara)mak)adır. Allahü )eâlâ muh)ârdır. Diler4 seçer4 diledi(ini "eseç)i(ini yara)ır.C

1) Bsmanlı üelli&le,i; cil-1" sh. 182) smâ-ül-müelli&'n; cil-1" sh. !#5 3) %e&'net-ül-evliyâ; cil-2" sh. !7 !) (+h&e-i hattât'n; sh. 35) (am İlmihâl %e’âet-i *eiyye; sh. 1#78) :eh*e, /nsilevle müştaınım etmeteyim ami 9ica.%a,ay-ı evlet â,-ül-emânı, yâ :esûlallah.

$üş)âk 0âdir4 2nce İs)anbul’a sonra da Jrabzon’a 1eldi. !alkın 6ek ziyâde hürme) "e se"1isiylekarşılaş)ı. Daha sonraK Sul)an Üçüncü Selm !ân’ın sadrâzamlarından I5su& 3iya ?aşa’nın yanında orduylabirlik)e 1azâya ka)ıldı. 0udüs "e =am’a u(radı. 0udüs#ü şer&)e4 şu 1üzel kı)’ayı )erennüm eyledi

4%ah,ât+llaha *i-ayn-ı i*,et"Kim *aa,sa l+, ehl-i ,iat"Ka,a taş lsa 6Halı< üştâ"

9e,em l+, *+ ne acâi* himetM

$üş)âk 0âdir *+8;4 *++;4 *++: m. *9:84 *-*84 *-*/ senelerinde İs)anbul’a 1eldi. İs)anbul’daiken4 'yy5b Sul)an’da Selâmi '&endi der1âhında ikâme) e))i. 7urada e"lendi. Sâlih e"lâd ye)iş)irdi. 7iro(lu4 !âcı 'dhem 7âbâ '&endi’dir. İki kızından birini saraydan Ahmed 7ey’e4 di(erini Ahmed $uhlis ?aşa’yanikahladı. İs)anbul’da iken4 âlimlerin meşh5rlarından !oca


98/264

4Jâ :esûlallahM Ilüvvü şân senin"%ü,ü, üneşisin &e,man senin"(< senin" cevlân senin" meyân senin"%? senin" sh*et senin" ev,ân senin.

$üş)âk '&endi4 şehâde)ini 2nceden dos)larına haber "ermiş)i. 0endisi bu ilâh )akdre boyun e(di.=ehd edildi(inde ye)mişbeş yaşında idi. $enâkıbnâme’sinde bildirdi(ine 12re bir1ün kırk kurban kes)iri64e)ini &akir &ukaraya da(ı))ırdı. Sonra da der1âhında el açı6K BIâ EabbL 7u âciz kuluna şehdlik rü)besiniihsân e). Ancak o zaman se"1ili kulun !asen’ine ka"uşurumC diye dua "e niyazda bulundu. Duası kabul

edildi. D"ân’ından bazı bey)ler40ânânı *+l+ hasta ?nül" cânı isteme"i, hastaı, i 6â,e-i Amanı isteme.

enc',-i ül& ile *â*en lan ?nül"âH-ı cânâna sün*ül ve ,eyhânı isteme.

hl-i emâle nam *ili,i enini"üştâ" eHe,6i ş?h,et ile şânı isteme.

$üş)ak '&endiK or)a boylu4 1eniş 12(üslü4 n5rân yüzlü4 ela 12zlü4 çekme burunlu4 1ür kaşlı4 heybe)li4

sohbe)i hoş4 &akir &ukaraya yardımı çok olan bir zâ) idi. Gâris dilinde çok kıyme)li şiirleri "ardır.$üş)ak '&endi’nin eserlerinden bazıları şunlardır *# D"ân4 +# Asâr#u $üş)ak esrâr#u uşşak4 ,#$ek)5bâ)#ı $üş)âk4 # 7ahârnâme.

1) %e&'net-ül-evliyâ; cil-1" sh. 11$

NÂZİLLİLİ MUHAMMED EFENDİ:'"liyânın büyüklerinden. İsmi4 $uhammed !akkı bin Ali bin İbrâhim’dir. Do(um )ârihi belli de(ildir.

Nüzelhisâr "e


99/264

ona "âcibleri )erk e))irmek4 "âcibleri )erk edince şey)an o kimseye haramları ya6)ırmak hus5sunda ümidliolur. =ey)an bunda da mu"a&&ak olunca &arzları )erke))irir. Sonra ihlâsı4 sonra da yakni onun elinden alır.0& 23* ; &* 3* 4,&: Ees5lullah e&endimiz sallallahü aleyhi"e sellem/ buyurdu ki “@amazda ;urân-ı ker1m okumak, namaz dıında ;urân-ı ker1mokumak$an daha 's$'nd'r" @amaz dıında ;urân-ı ker1m okumak, $ekbir !e $esb1hden daha's$'nd'r"”

İbâde) "e )âa)la meş1ul olmak is)eyen kimse4 içinde zindelik 12rü6 arzu duydu(u müdde)çe namazkılmalıdır. Hünkü namaz4 ibâde)lerin en &azile)lisi "e mü’minlerin mi’râcıdır. '(er bu sırada kendisinde biryor1unluk "e bıkkınlık hissederse namazı bırakır4 biraz 0ur’ân#ı kerm okur. Hünkü sâdece okumak4 insanadaha ha&i& 1elir. 7ir müdde) 0ur’ân#ı kerm okuduk)an sonra bıkkınlık meydana 1elirse4 kalb "e dil ileAllahü )eâlâyı zikreder. Hünkü b2yle ya6mak biraz daha ha&i&)ir. 7iraz zikir ile meş1ul olduk)an sonra4 yinebıkkınlık hâsıl olursa4 zikri bırakır. 7u se&er murâkabe ile meş1ul olur. $urâkabe4 kalbin Allahü )eâlânınkendini 12rdü(ünü bilmesidir. 0albin bu şekilde bilmesi de"amlı olursa çok kıyme)lidir. 7u sırada yor1unlukmeydana 1elirse uyumalıdır. Hünkü bu anda uyumak)a selâme) "ardır. Ioksa ne&s)e )ürlü "es"eseler hâsılolur. >yle ki kalbi ka)ılaş)ırır. 7u "es"eseler uyumakla de& edilir.

N3%3 29


100/264


101/264


102/264

Mebbâs’dan okudu. !ocalarından birisi de Jâhir bin $es’5d’dur. Jâhir bin $es’5d4 onu ders)e çok &aydalıolmasından dolayı4 di(er )alebelerinden 2nde )u)ardı. !a))â hocası4 o ders)e bulunmadı(ı zaman dersya6mıyordu. 7u hus5s)a )alebe arkadaşlarından birisi ş2yle demek)edir BEeyyâh’nin bizden&aydalandı(ından çok4 biz ondan &aydalandık.C

Eeyyâh4 asrının di(er büyük âlimlerinden ders aldı "e onların sohbe)lerinde bulundu. %limlerin ço(ukendisine icâze) "erdiler. Jasa""u& bil1ilerini4 =âziliyye yolunun büyüklerinden =eyh 7eşr bin Abdurrahmânens ez#3e"â"’den 2(rendi. 3e"â" o zaman Junus’)a ikâme) ediyordu. Eeyyâh4 uzun süre 3e"â"’ninyanından ayrılmadı. Onun en de(erli )alebelerinden oldu. *+*@ m. *-8*/ senesinde =eyh Ali Jicân’denJicâniyye yolunun edebini 2(rendi. Sonra bu yolu insanlara yaymaya çalış)ı. !a"ân)#i %ş5râ denilen yerin

yakınında4 meşh5r der1âhını ya6)ırdı.Eeyyâh4 ilim )ahsilini )amamladık)an sonra4 3ey)5ne Üni"ersi)esi’nde müderris oldu. Dersleri çokkalabalık olurdu. O 2nce dersi anla)ır4 konuyu ezberden yazdırırdı. Sonra ders ile alâkalı kendi ilâ"eleriniya6ardı. Daha sonra da4 oku))u(u eserin yazarının s2zlerini )a)lı bir şekilde zâh ederdi. Ondan sonra 1elenmüderrisler4 onun bu ders "erme us5lünü )a’ki6 e)mişlerdir. !ocası $uhammed Gâs "e&a) edince4 onunyerine 7eydâ" )e&sri "e Sahh#ı 7uhâr derslerini "erdi. Onun yanında çok büyük âlimler ye)iş)i. 7unlardanbazıları şunlardır O(ulları Jayyib "e Ali4 $uhammed bin $ül5ke4 $uhammed


103/264

icâze)li )alebesi olan Abdullah '&endi ile sohbe) e))i. 7u sohbe))e4 Abdullah '&endi’nin hocası olan


104/264

Rokman aleyhisselâmın onikibin )ane hikme)li s2z konuş)u(u "e insanların o s2zleri kendi s2zleriarasına aldıkları s2ylenir.

Rokman aleyhisselâm4 Dâ"5d aleyhisselâmın 6ey1amber olmasından 2nce4 insanlar arasında hikme)lis2zleriyle "a’z eder4 &e)"â "erirdi. Dâ"5d aleyhisselâm 6ey1amber olarak 12nderilince &e)"âyı )erk edi64ona ümme) oldu "e ondan ilim 2(rendi.

Allahü )eâlâK “?okman aleyhisselâma hikme$ !erdik !e hikme$$en ihsân e$$iğimiz eye 'kre$mesini emre$$ik" ;im (llah' $eâlânın !erdiği nime$e 'krederse 'kr'n'n faydasıkendinedir"” buyurdu. 3râ şükürle4 nail oldu(u ni’me)in hakkını eda e))i(i 1ibi4 şükür ni’me)ininde"amına "e ar)masına sebe6 olur. Hünkü şükürden is)i&âde edecek kimse şükreden kimsedir. '(er bir

kimse kü&rân#ı ni’me)le Eabbine kü&r eder4 "erdi(i ni’me)in hakkını eda e)mezse4 kü&rân#ı ni’me)in zararı dakendinedir. Hünkü Allahü )eâlânın hiç kimsenin şükrüne ih)iyâcı yok)ur. 0ullarından hiçbir kimseşükre)mese4 zâ)#ı ul5hiyye)ine hiçbir zarar 1elmez.

Allahü )eâlâ4 Rokman’a aleyhisselâm/ hikme) "erdi(ini buyurduk)an sonra4 Rokman’ınaleyhisselâm/ hikme)lerinden bazılarını ş2yle beyân e))i

“Hab1bim zikre$ ol zamanı ki5 o zaman ?okman oğluna nasiha$ ederek 2yle demi$i: “+yoğulcuğum (llaha irk koma %1râ irk, b'y'k &'nah$ır"”

Rokman’ın aleyhisselâm/ o(lunun ismi B'n’âmC4 B$eşkemC "eya BSaranC oldu(u s2ylenir. Denildi kiO(lu "e hanımı kü&ürde idi. Pzun müdde) "a’z "e nasha))en sonra müslüman oldular.

Ei"âye) edilir ki Rokman aleyhisselâm4 bir )orba içine bir mik)ar hardal )anesi koydu "e yanına aldı.O(luna me"’ize me"’ize konu konu/ nasha) e)meye başladı. !er bir nasha)ından sonra bir hardal)anesini )orbadan çıkardı.


105/264


106/264


107/264

do(du. *++; m. *-*8/ senesinde ?âni#6ü) şehrinde "e&a) e))i. 0abri4 $azhar#ı Mân#ı Mânân hazre)lerininze"cesinin kabri yanındadır.

Senâullah#i ?âni#6ü)4 yedi yaşında 0ur’ân#ı kermi ezberledi. nce $e"lânâ$uhammed %bid#i Semâm’nin4 bunun "e&a)ından sonra4 $azhar#ı Mân#ı Mânân hazre)lerinin)e"eccühleriyle kemâle erdi. Sonra "a)anına 1idi64 "e&a) edinceye kadar kadılık ya6)ı.

$azhar#ı Mân#ı Mânân hazre)lerinin hale&i "e $e"lânâ !âlid#i 7a(dâd hazre)lerinin hocası olanAbdullah#ı Dehle" hazre)leri4 B$akâmâ)#ı $azhariyyeC adlı 6ek kıyme)li eserinde buyurdu ki BSenâullah#i?âni#6ü)4 Eabban âlimlerin 2rne(i "e !ak )eâlânın se"1ili kullarından biri idi. Akl "e nakl ilimlerde uçsuz

derya idi. Gıkıh "e us5l ilimlerinde mezhebde ic)ihâd derecesine yükselmiş)i. Gıkıh ilmine dâir büyük bireser yazmış4 bu eserinde kaynak "e dellleriyle d2r) mezheb müc)ehidlerinin beyânlarını bildirmiş)ir. 0endi&e)"âlarında ku""e)li olan hus5su ayrı bir risale hâlinde )e’l& e))i. Ps5l ilmine dâir olan kendi izahlarını daayrıca yazdı. Je&srinde 2nceki mü&essirlerin i&âde "e beyânlarını aldı(ı 1ibi4 kendi )e’"illerine de yer "erdi.Je&srinde ayrıca Ahrâriyye "e $üceddidiyye büyüklerinin zâhlarına da 1enişçe yer "erdi. Jasa""u&a "eİmâm#ı Eabban hazre)lerinin ma’ri&e)lerine dâir açıklayıcı risaleler )e’l& e))i. ?ırıl 6ırıl bir zihin4 keskin12rüş4 1üçlü &ikir "e üs)ün akıl onun üs)ün "ası&larından bazılarıydı.

$azhar#ı Mân#ı Mânân hazre)lerinin hizme) "e sohbe)ine ka"uşunca4 onların son derece üs)ün il1i "e)a"siyeleri ile4 $akâmâ)#ı Ahmediyye’ye mazhar oldu. 0ısa zamanda seyr "e sül5ku )amamlayı64 )asa""u&hâllerinde nihâye)e ulaş)ı. Pzun yıllar boyunca ilim "e ma’ri&e) )aliblerine &eyz saç)ı. >yle ki4 bizza) hocası$azhar#ı Mân#ı Mânân hazre)leri4 kendilerine4 B!idâye) sanca(ıC ün"anını "ermiş)i. 7ir de&asında Na"s#üs#sakaleyn hazre)#i Abdülkâdir#i Neylân’nin kabr#i şer&lerini ziyâre) e))i. Abdülkâdir#i Neylân4 kendisinekabirde )aze hurma ikram eyledi. Iine bir de&asında rüyâsında hazre)#i Ali’yi 12rdü "e büyük müFdelereka"uş)u. 7izza) hocası $azhar#ı Mân#ı Mânân hazre)leri kendisi hakkında ş2yle buyurmuş)ur. BSenâullah#i?âni#6ü)i’nin derecesi4 yükseklik)e benimki ile aynıdır. 7ana 1elen her &eyze or)ak)ır. 3âhir "e ba)ınkemâllerini )o6lamada me"c5da)ın en azzidir. Dnin ku""e)lendiricisi4 yolumuzun n5rlandırıcısıdır. $eleklerona )a’zim ederler. 0ıyâme) 1ünü banaK B


108/264

İrşâd#ü)#)âlibn risalesinden bazı b2lümler'"liyâya inanmayan "ar. B'"liyâ "ardı4 şimdi yokC diyen "ar. B'"liyâ hiç 1ünah işlemez4 1aybleri

bilirler4 her diledikleri hemen olur4 is)emedikleri hemen yok olurC diyenler "e bunun için4 e"liyânınkabirlerinde dilek)e bulunanlar "ar. 72yle sananlar4 kendi zamanlarındaki e"liyânın b2yle olmadıklarını12rünce4 bunların e"liyâ olduklarına inanmıyor. 7unların &eyzlerinden mahr5m kalıyorlar. $üslüman ilekâ&iri birbirinden ayıramayacak kadar câhil olanlar da4 kendilerinin e"liyâ olduklarını s2ylüyor. 72ylecâhilleri e"liyâ sanarak4 bunlara ba(lanan akılsızlar da "ar. '"liyânın sekr hâlinde iken4 yan Allah se"1isika6layı6 kendilerini unu))ukları zaman4 bilmeyerek s2ylediklerini dillerine dolayarak4 e"liyâya kâ&ir diyenlerde "ar. '"liyânın b2yle s2zlerinden kendilerine 12re yanlış manâ çıkararak4 b2yle yanlış inananlar4 b2ylece

'hl#i sünne) âlimlerinin 0ur’ân#ı kermden "e hads#i şer&lerden çıkarmış oldukları do(ru bil1ilereinanmayanlar4 sa6ı)anlar "ar. Ees5lullahın sallallahü aleyhi "e sellem/ he6sini )ebli( e)meye mem5roldu(u zâhir bil1ilerini 2(reni64 Ees5lullahın sallallahü aleyhi "e sellem/4 'shâbından diledi(ine4 diledi(ikadar bildirmesi için izin "erilen )asa""u& ma’ri&e)lerine inanmayanlar "ar. '"liyâya kıyme) "ermeyen4 say1ı12s)ermeyenler bulundu(u 1ibi4 e"liyâya )a6ınan4 onlar için adak ya6anlar4 0â’be )a"a& eder 1ibi kabirlerie)râ&ında d2nenler "ar. 7unun için "ilâye)in yan e"liyâlı(ın ne oldu(unu din kardeşlerime bildirmek is)edim"e Arab dil ile4 Bİrşâd#ü)#)âlibnC ki)abını yazdım. 7u ki)a6 beş kısımdır. 7irinci kısım4 "ilâye)in do(ruoldu(unu bildirmek)edir. İkinci kısım4 )asa""u& yolunda 12ze)ilecek edeblerdir. Üçüncü kısım4 rehberin12ze)ece(i edeblerdir. D2rdüncü kısım4 )asa""u& yolunda ilerlerken 12ze)ilecek edeblerdir. 7eşinci kısım4Allahü )eâlâya yaklaşmayı "e yaklaş)ırmayı bildirmek)edir.

7irinci kısım İslâmiye))e "ilâye) "e )asa""u& ilmi "ardır. İnsanda zâhir ol1unluklar4 üs)ünlüklerbulundu(u 1ibi4 ba)ın üs)ünlükler de "ardır. 3âhir üs)ünlükler4 'hl#i sünne) âlimlerinin4 0ur’ân#ı kermden"e hads#i şer&lerden anlayı6 çıkardıkları bil1ilere uy1un olarak inanmak "e &arzları "âcibleri4 sünne)leri4müs)ehâbları ya6mak "e haramlardan4 mekr5hlardan4 şü6helilerden4 bid’a)lerden sakınmak)ır. 7â)ınüs)ünlükler insanın kalbinin4 r5hunun yükselmesidir. 7uhâr "e $üslim ki)a6larında4 !z. >mer ş2ylebildiriyor B7ir 1ün4 Ees5lullahın sallallahü aleyhi "e sellem/ yanında o)uruyorduk. Janımadı(ımız bir adam1eldi. Bİslâm ne demek)irTC diye sordu. Ees5l#i ekrem sallallahü aleyhi "e sellem/K “;elime-i ehâde$

s2ylemek, her&'n be kerre namaz kılmak, )amazan ayında oruç $u$mak, zekâ$ !ermek !e&'c' ye$ince hacca &i$mek” buyurdu. Soran kimseK BDo(ru s2yledinC dedi. Sormasına "e sonra4 "erilence"a6ları )asdik e)mesine biz dinleyiciler şaşırdık. SonraK BQmân ne demek)irTC diye sordu. Ees5l#i ekremsallallahü aleyhi "e sellem/K “3mân5 (llaha, meleklere, ki$a0lara, 0ey&amberlere, kıyâme$&'n'ne !e hayrın !e errin (llahın $akd1ri ile, dilemesi ile olduklarına inanmak$ır” buyurdu.7una daK BDo(ru s2yledinC dedi. SonraK Bİhsan ne demek)irTC diye sordu. Ees5l#i ekrem sallallahü aleyhi"e sellem/K “(llah' $eâlâya, .nu &2r'r &ibi ibade$ e$mendir" 9en .nu &2rm'yor isen de . senihe0 &2rmek$edir” buyurdu. SonraK B0ıyâme) 1ünü ne zaman olacak)ırTC diye soruncaK “Bunu senden

daha çok bilmem” buyurdu. SonraK B0ıyâme)in alâme)leri nedirTC diye sordu. Ees5lullah sallallahüaleyhi "e sellem/ kıyâme) ko6aca(ı zamanın alâme)lerini bildirdi. Sonra bize d2nerekK “Bunları soru0&iden 4ebrâil aleyhisselâm idi" 9ize d1ninizi bildirmek için &elmi$i” buyurdu.

7u hads#i Mibril’den anlaşılıyor ki mândan "e ibâde)lerden başka4 BİhsânC denilen bir kemâl4 birüs)ünlük "ardır ki4 biz bu üs)ünlü(e Bilâye)C diyoruz. elyi4 Allahü )eâlânın se"1isi ka6ladı(ı zaman4 onunkalbi4 se"1ilisinin müşâhedesinde yok olur. 7u hâle BGenâ#i kalbC denir. 7u müşâhede Allahü )eâlâyı12rmek de(ildir. Allahü )eâlâ4 bu dünyâda 12rülmez. Gaka) "elde4 Allahü )eâlâyı 12rmüş 1ibi bir hâl olur.7u hâl is)emekle hâsıl olmaz. İş)e Ees5lullah sallallahü aleyhi "e sellem/K “(llah' (llah' $eâlâyı&2r'yormu &ibi ibâde$ e$mek$ir” buyurmakla4 bu hâli haber "ermiş)ir.

İkinci olarak deriz ki !ads#i şer&)eK “#nsanda bir e$ 0arçası !ardır" Bu sâlih olursa, b'$'nbeden sâlih olur" 7âsid olursa, b'$'n beden fâsid olur" Bu e$ 0arçası, kalbdir” buyuruldu. 7edeninsâlih olması için4 kalbin sâlih olmasına4 )asa""u&cular BGenâ#i kalbC demek)edir. 0alb4 Allahü )eâlânın

se"1isinde &ân olunca4 kalbin bu &enâsı4 komşusu olan ne&se de )esr eder.


109/264

kalblerinde hâsıl olan bâ)ın kemâllerinden dolayıdır. Onların bâ)ınları yan kalbleri4 Ees5lullahın mübârekbâ)ınından n5r aldı. 7â)ınları n5rlandı. !z. >mer "e&a) edince4 o(lu AbdullahK Bİlmin onda dokuzu 1i))iCbuyurdu. Orada bulunan 1ençlerin bu s2ze şaşırdıklarını 12rünceK BSizin bildi(iniz &ıkıh "e kelâm ilimlerinis2ylemiyorum. Ees5lullahın sallallahü aleyhi "e sellem/ mübârek kalbinden &ışkırmış olan ba)ın ilminin4ma’ri&e)in onda dokuzu 1i))i diyorumC dedi. 'shâb#ı 0irâmdan sonra 1elen müslümanlar arasında bu ba)ınn5runa ka"uşanlar4 hocalarının sohbe)leriyle ka"uş)ular. Onlar "ası)ası ile4 Ees5lullahın mübârek kalbinden&ışkıran n5rlara ka"uş)ular. 7unların sohbe)lerinde ka"uşulan n5r4 Ees5lullahın sohbe)inde ka"uşulan kadar4elbe) olamaz. 'shâb#ı 0irâmın üs)ünlükleri4 iş)e buradan 1elmek)edir. 7undan anlaşılıyor ki4 zâhirinkemâllerinden4 yan üs)ünlüklerinden başka4 ba)ının da kemâlleri "ardır. 7u kemâllerin çeşi)li dereceleri

"ardır. 72yle oldu(unu şu hads#i kuds de 12s)ermek)edir. !ads#i kudsde4 Allahü )eâlâ buyurdu ki“;ulum bana biraz yaklaırsa, ben ona çok yaklaırım" ;ulum bana çok yaklaırsa, ben onadaha çok yaklaırım" ;ulum çok nafile ibâde$ de ya0ınca, bana 2yle yaklaır ki, onu çok

se!erim" .nu se!ince, dualarını kabul ederim" .nun &2rmesi, ii$mesi !e &'c' ye$mesi benimleolur"” Allahü )eâlânın b2yle çok se"mesine sebe6 olan na&ile ibâde)ler4 )asa""u& yolundaki çalışmalardır.

D2rdüncü olarak deriz ki 7in seneden daha çok bir zamanda4 dünyânın üç büyük kı)’asından 1elmişolan milyonlarca müslüman4 )asa""u& yolunda çalışarak "e sâlihlerin sohbe)inde bulunarak4 kalblerinde birhâl hâsıl oldu(unu s2ylemiş "e yazmışlardır. Ialan birşey için b2yle dehşe)li bir s2zbirli(i olabilece(inikimse düşünemez. 7u s2zbirli(ini ya6anların ço(unun hâl )ercümeleri ki)a6larda "ardır. !e6sinin ilim4)ak"â sahibi4 sâlih kimseler oldukları meydandadır. 72yle ol1un4 iyi kimselerin yalan s2yleyecekleri4 olacakşey de(ildir. İş)e4 b2yle milyonlarca )emiz4 ol1un insan s2zbirli(i ile bildiriyorlar ki4 herbiri kendi rehberininsohbe)inde bulunmakla4 kalbleri Ees5lullahın sohbe)inde yayılan n5rlara ka"uşmuş)ur. !erbiriK BSâlihlerdenbirinin sohbe)inde bulunarak4 kalblerimizde mândan "e &ıkıh bil1ilerinden başka bir hâl hâsıl oldu.0alblerimizde bu hâl hâsıl olunca4 Allah se"1isi "e Allah’ın se"diklerinin se"1isi "e Allahü )eâlânın emre))i(işeylerin se"1isi4 kalblerimizi doldurdu. İyi işleri4 ibâde)leri ya6mak )a)lı oldu. 'hl#i sünne) âlimlerininbildirdikleri do(ru i’)ikâdlar 12nüllerimize yerleş)iC demişlerdir. 0alblerde hâsıl olan bu hâl4 elbe) kemâldir4yükseklik)ir. 0emâle sebe6 olan bir hâldir.

7eşinci olarak deriz ki '"liyânın kerâme)leri olur. B0erâme)C Allahü )eâlânın4 âde)i dışında4 yan &en"e )abia) bil1ilerinin dışında yara))ı(ı harikulade şeyler demek)ir. Gaka)4 bir insanda4 &en kânunları dışındaşeyler bulunması4 o kimsenin elbe) bir "el oldu(unu 12s)ermez. Allahü )eâlânın se"medi(i kimselerde4ha))â kâ&irlerde de4 b2yle âde) dışında4 şaşılac

İslâm Âlimleri ansiklopedisi - 18

Documents